National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sioned Williams. 

Diolch yn fawr. Cyn i mi ddechrau, a gaf i gydymdeimlo a phawb sydd wedi cael eu heffeithio gan y golygfeydd ofnadwy sy'n dod o'r ysgol yn Gratz yn Awstria? Rwy'n siŵr y byddwn ni i gyd yn meddwl am y trawma sy'n wynebu'r teuluoedd hynny sy'n ceisio dod i delerau â'u colled.

Rydyn ni’n defnyddio data penodol i Gymru i gyfri'r rheini sy'n hawlio budd-daliadau i helpu gyda thlodi. Mae'r data yn dod o'r Adran Gwaith a Phensiynau, ac rŷn ni'n defnyddio tystiolaeth o ffynonellau awdurdodol, fel Sefydliad Bevan a Policy in Practice, i asesu effaith y diwygiadau lles sy’n cael eu cynnig yng Nghymru. Byddwn ni’n adrodd ar hyn yn ein hymateb i Bapur Gwyrdd Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar ddiwygio budd-daliadau lles.

Mae llawer o bethau y mae eich cydweithwyr Llafur yn San Steffan wedi eu gwneud ers dod i rym wedi digalonni a siomi cynifer yng Nghymru sydd angen newid yn daer—y newid y gwnaethon nhw ei addo, y newid y gwnaethoch chi ei addo, yn enwedig ar ôl blynyddoedd o gyni cyllidol Torïaidd a chynnydd gwael gan Lywodraeth Cymru ar leihau lefelau tlodi. O gadw'r cap dau blentyn i dorri budd-daliadau i bobl anabl, mae'r effaith ar Gymru, ar y cymunedau yr ydym ni'n eu cynrychioli, yn dwysau ymhellach o ganlyniad i benderfyniadau gwleidyddol. Mae adroddiad damniol heddiw gan Sefydliad Joseph Rowntree yn dangos bod bron i 0.5 miliwn o bobl yng Nghymru yn byw mewn tlodi dwys. Ac mae'r tlodi hwnnw yn dwysau ymhellach o ganlyniad i benderfyniadau gwleidyddol. Mae gan blant mewn teuluoedd â thri neu fwy o blant gyfradd dlodi o 43 y cant, ac mae'r terfyn dau blentyn yn chwarae rhan allweddol yn hynny. Gallai incwm pobl yng Nghymru gael ei dorri £466 miliwn gan y cynlluniau i dorri lles, newidiadau y mae'r adroddiad yn dweud eto a fydd yn cael effaith ofnadwy ar lefelau tlodi.

Rydych chi'n dweud eich bod chi'n mynd i ymateb i'r ymgynghoriad. Hoffwn ail-bwysleisio nad yw llawer o'r toriadau i les yn destun ymgynghoriad. Mae Cyngor ar Bopeth hyd yn oed wedi dweud, trwy wrthod ymgynghori'n briodol ar ei chynlluniau, bod Llywodraeth y DU yn dewis peidio â gofyn cwestiynau nad yw eisiau atebion iddyn nhw. Felly, nid wyf i eisiau sbin camarweiniol, neu sloganau diystyr fel ateb; rwyf i eisiau gwybod, Prif Weinidog, pa ymrwymiadau ydych chi wedi gofyn amdanyn nhw gan eich partneriaid Llafur yn San Steffan na fyddan nhw'n gorfodi polisïau a fydd yn dwysau tlodi yng Nghymru.

Diolch yn fawr iawn. Rydym ni'n ymwybodol iawn bod llawer o bobl yng Nghymru sy'n ei chael hi'n anodd, ac maen nhw'n ei chael hi'n anodd gyda'r argyfwng costau byw ac wedi gweld cynnydd enfawr, yn enwedig o ran prisiau bwyd a thanwydd. Rwy'n credu bod gwell siawns o fynd i'r afael â thlodi os ydym ni'n ceisio gweithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac, yn amlwg, byddwn ni'n herio os nad yw er budd pennaf Cymru. Rydym ni'n cytuno, fodd bynnag, bod angen diwygio'r system les. Dylai pobl sy'n gallu gweithio, yn ein barn ni, weithio. Rwy'n falch iawn bod Prif Weinidog y DU wedi gwrando ar bryderon pobl ynghylch lwfans tanwydd y gaeaf ac wedi ailgyflwyno'r cymorth hwnnw i'r mwyafrif llethol o bensiynwyr yng Nghymru. Ac, wrth gwrs, bydd mwy o bensiynwyr, yn gymesur, yn elwa yng Nghymru o'i chymharu â Lloegr.

Byddwn yn parhau i godi pryderon gyda Llywodraeth y DU a'r Ysgrifennydd sy'n gyfrifol am gyfiawnder cymdeithasol. Cefais gyfarfod â Liz Kendall yr wythnos diwethaf ac amlinellais ein pryderon o ran y Papur Gwyrdd. Un diwrnod, edrychaf ymlaen at aelodau Plaid Cymru yn gofyn cwestiwn i mi am faterion yr wyf i'n gyfrifol amdanyn nhw.

Wel, prin iawn o gynnydd a ganfuwyd yn adroddiad 'Tlodi yng Nghymru 2025' Sefydliad Joseph Rowntree a Sefydliad Bevan a gyhoeddwyd o ran lleihau tlodi yng Nghymru dros yr 20 mlynedd diwethaf, ac roedd yn rhybuddio y gallai tlodi plant yng Nghymru, os na chymerir camau, gyrraedd 34 y cant erbyn 2029-30, sef y gyfradd uchaf o holl wledydd y DU. Un mlynedd ar bymtheg yn ôl, degawd ar ôl i Lafur ddod i rym yng Nghymru ym 1999, adroddodd Sefydliad Joseph Rowntree, hyd yn oed cyn y dirwasgiad, bod hanner y gwelliant blaenorol o ran tlodi plant eisoes wedi'i golli, ar ôl i dlodi plant gyrraedd y lefel uchaf o unrhyw wlad yn y DU, sef 32 y cant, cyn y wasgfa gredyd yn 2008. Fis diwethaf, lansiodd Sefydliad Bevan adroddiad ar effaith diwygio budd-daliadau anabledd yng Nghymru, y gwnaethoch chi gyfeirio ato. Fe wnaeth hwn ganfod y byddai cyfraddau tlodi yn cynyddu'n sylweddol ar aelwydydd a fydd yn cael eu heffeithio. Bydd hyn yn wynebu pwysau ariannu ychwanegol ar wasanaethau datganoledig. Felly, yng nghyd-destun gwasanaethau datganoledig, pa gynlluniau wrth gefn, os o gwbl, sydd gan eich Llywodraeth Cymru ar gyfer hyn, neu a ddylem ni dybio nad oes gennych chi rai?

Mae cyfraddau tlodi yng Nghymru yn uchel, yn rhannol o ganlyniad i dros 10 mlynedd o gyni cyllidol. Rydym ni mewn sefyllfa lle mae llawer iawn o bobl yn ei chael h'n anodd. Y gwir yw ein bod ni wedi cael cynnydd enfawr a sylweddol gan Lywodraeth Lafur y DU—arian y gwnaethoch chi, gadewch i mi eich atgoffa, bleidleisio yn ei erbyn. Felly, mae llawer o'r arian hwnnw—llawer o'r arian hwnnw—yng nghyllideb Cymru wedi'i glustnodi'n benodol i gynorthwyo pobl sydd mewn tlodi, i wneud yn siŵr bod cymorth ychwanegol i bobl, nad oes yn rhaid i lawer ohonyn nhw dalu unrhyw arian tuag at eu treth gyngor, er enghraifft. Ceir amrywiaeth eang o gymorth yr ydym ni wedi ei wario yn cynorthwyo pobl o ran tlodi, gan gynnwys tua £7 biliwn dros y blynyddoedd diwethaf, wedi'i dargedu at y bobl hynny sy'n ei chael hi'n fwyaf anodd.

Rwyf i wrth fy modd o weld rhan olaf y gwelliannau i'r A465 yn agor yr wythnos hon. Bydd y datblygiad hwn yn cefnogi twf economaidd trwy greu swyddi, meithrin ffyniant, cynnig cyfleoedd, a gwella cysylltedd a manteision i gymunedau ledled y rhanbarth.

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Wrth gwrs, mae'r Torïaid wedi ei wrthwynebu ac fe wnaeth Plaid Cymru geisio ei ohirio, ond mae Llafur Cymru wedi darparu'r buddsoddiad unigol mwyaf—[Torri ar draws.]—y buddsoddiad unigol mwyaf yn nyfodol cymunedau Blaenau'r Cymoedd—maen nhw i gyd yn gweiddi arnaf i oherwydd nad ydyn nhw'n ei hoffi, ond fe wnaf i barhau—yn nyfodol cymunedau Blaenau'r Cymoedd yr ydym ni wedi ei weld ers y chwyldro diwydiannol. Cyflawnwyd hynny gan y Llywodraeth hon yn wyneb y gwrthwynebiad y gall pobl ei glywed y prynhawn yma.

Prif Weinidog, byddwch yn gweld ar eich ymweliad â Glynebwy yn ddiweddarach heddiw fusnes sy'n gallu adleoli ac ehangu oherwydd y buddsoddiad hwn. Ond gwnaed y buddsoddiad hwn, fel y dywedwch chi, yn nyfodol ein cymunedau. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymuno â mi i wireddu gweledigaeth ar gyfer economi Blaenau'r Cymoedd yn y dyfodol, ac a wnewch chi ddod i Flaenau'r Cymoedd i weithio gyda ni er mwyn gwireddu'r weledigaeth honno?

Diolch yn fawr iawn. Alun, diolch am eich cefnogaeth i'r prosiect hwn a'ch brwdfrydedd amdano, a'r ffordd yr ydych chi'n gweld hyn fel llwyfan ar gyfer dyfodol Blaenau'r Cymoedd sydd wedi dioddef dros flynyddoedd lawr iawn. Mae'n brosiect trawsnewidiol. Rwy'n diolch yn arbennig i chi am yr adroddiad y gwnaethoch chi ei gomisiynu gan Sefydliad Bevan, yr wyf i wedi ei ddarllen gyda diddordeb, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n mynd ar drywydd llawer o'r syniadau a gyflwynir yn hwnnw.

Nawr, rwyf i wedi gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi—. Mae hi wedi chwarae rhan fawr o ran gofyn i brifddinas-ranbarth Caerdydd gynnig trefniadau gweithio ar y cyd ar gyfer ardaloedd gogleddol y Cymoedd, a hefyd yn awyddus i ehangu rhaglen y Cymoedd Technoleg. Ond rwy'n credu bod eich syniad am gyflwyno gweledigaeth ar gyfer dyfodol yr economi yn y Cymoedd yn seiliedig ar agor y ffordd newydd honno yn rhywbeth y byddwn ni'n gweithio arno. Diolch am eich blaengarwch ar hynny, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi gyflwyno rhai o'ch syniadau yn hynny o beth. Fel y dywedwch chi, byddaf yn falch iawn o ymweld â grŵp Halton, sydd wedi'i leoli ar ystad ddiwydiannol Rhyd y Blew yng Nglynebwy, heddiw, i ddangos sut mae'r ffordd honno eisoes yn gwneud gwahaniaeth i'r economi ac i ddyheadau cymdeithasol pobl yr ardal honno.

Nid wyf i'n credu bod unrhyw un yma a fyddai'n dadlau nad yw gwelliannau Blaenau'r Cymoedd yn drawiadol, ond bu trafodaeth a sylwadau yn gwbl briodol—a byddan nhw'n parhau—ar yr oedi a'r costau, oherwydd mae wedi cymryd dros 23 mlynedd ac wedi costio bron i £2 biliwn. Mae angen i chi roi hynny mewn cyd-destun. [Torri ar draws.] Rwy'n derbyn y bu rhai rhannau anodd o'r ffordd i'w gwella. Un ardal heriol yw'r hyn yr ydym ni'n ei alw'n Blackrock—Gilwern i Fryn-mawr. Er bod y prosiect wedi dod â rhai gwelliannau diogelwch, ceir rai problemau newydd hefyd sydd wedi dod i'r ardal. Ar y rhan hon, nid oes unrhyw gilfannau, ychydig iawn o ysgwyddau caled, ac nid yw'r ffordd yn addas i geir stopio. I bob pwrpas, mae'n draffordd glyfar yn y bôn. Rydym ni'n gwybod bod llwyth o bryderon am y mathau hyn o ffyrdd, nid leiaf oherwydd y ffaith os bydd cerbyd yn torri i lawr neu os bydd damwain, gall cerbydau gael eu gadael wedi'u hynysu a gallai gwasanaethau brys gael trafferth yn mynd trwodd. A dyna'r hyn yr ydym ni'n ei weld ar ddarn Blackrock yr A465. Rwyf i wedi cael sawl etholwr â cherbydau wedi'u hynysu. Mae'n ddigwyddiad dyddiol, lle mae'n rhaid i'r heddlu fod yn bresennol a chau lonydd, a cheir sgil-effeithiau. Felly, rwy'n meddwl, Prif Weinidog, ei bod hi'n amlwg bod angen adolygu'r ardal hon o'r A465. Gan fod y prosiect adeiladu yn parhau i ryw raddau, efallai mai dyma'r amser perffaith i gynnal rhywfaint o'r adolygiad hwnnw. Tybed a allwn i ofyn pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i leihau effaith cerbydau wedi'u hynysu ar ffordd Blaenau'r Cymoedd, fel nenbontydd neu signalau digidol, sydd ddim i'w gweld ar hyn o bryd yn anffodus.

Diolch yn fawr iawn. Mae hon wedi bod yn rhaglen hir, does dim amheuaeth am hynny, ond mae'n rhaglen sydd wedi creu dros 2,000 o swyddi yn ystod y prosiect, gwariant lleol enfawr, y gadwyn gyflenwi, £203 miliwn, 158 o brentisiaid—mae'r holl bobl hynny wedi elwa o ganlyniad i'r gwaith uniongyrchol ar y ffordd, ac mae hynny cyn i ni ddechrau sôn am yr hyn fydd y sgil-effeithiau yn economaidd gyda hynny ochr yn ochr â'r metro yn agor y Cymoedd. Mae'r rhain yn brosiectau trawsnewidiol, a'r hyn y mae'n rhaid i chi ei wneud yw dyfalbarhau â nhw yn yr hirdymor, a dyna beth mae'r Llywodraeth hon wedi ei wneud. Y buddsoddiad, ac unrhyw beth sy'n cymryd amser, mae'n rhaid i chi ddyfalbarhau, mae'n rhaid i chi gredu'n llwyr yn y prosiect, a dyna beth mae'r Llywodraeth hon wedi ei wneud. Mae hynny'n mynd i fod yn drawsnewidiol i'r prosiect. Yn amlwg, byddwn ni'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i wneud yn siŵr bod diogelwch ar y ffordd honno yn flaenllaw yn ein meddyliau hefyd.

Yn rhychwantu cyfnod datganoli cyfan bron, wedi gwario llawer mwy nag £1 biliwn a blynyddoedd o darfu ar drigolion lleol, mae ffordd Blaenau'r Cymoedd yn gwbl agored o'r diwedd. Er ein bod ni i gyd yn gobeithio y bydd y manteision economaidd a addawyd yn cael eu gwireddu nawr, mae maint yr oedi a'r camreoli wedi codi rhai cwestiynau difrifol, a hynny'n ddealladwy. Gyda hynny mewn golwg, pa wersi mae eich Llywodraeth wedi eu dysgu o'r broses o ymdrin â'r prosiect hwn, a sut y bydd y gwersi hynny yn hysbysu'r gwaith o gynllunio a chyflawni prosiectau seilwaith trafnidiaeth mawr yng Nghymru yn y dyfodol?

Diolch yn fawr iawn. Roedd hon yn fodd benodol o ariannu. Defnyddiwyd y model buddsoddi cydfuddiannol am y tro cyntaf. Mae hon yn enghraifft o lle, os nad yw'r arian gennych chi ymlaen llaw ac ar gael, mae'n rhaid i chi o hyd, mewn gwirionedd, os ydych chi'n credu mewn prosiect, fwrw ymlaen, a dyna beth rydym ni wedi ei wneud. Pe baem ni wedi gwrando ar Blaid Cymru, ni fyddai'r prosiect erioed wedi digwydd. Gadewch i ni fod yn gwbl eglur mai'r wers yr ydym ni wedi ei dysgu yw y byddwn ni'n cadw at flaenoriaethau pobl y Cymoedd a byddwn yn cyflawni ar eu cyfer nhw, yn wahanol i chi.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddoe, fe welsom ni dro pedol sydyn iawn ar lwfans tanwydd y gaeaf gan Rachel Reeves, ar ôl pwysau sylweddol gan y blaid Geidwadol yma yng Nghymru ac, yn wir, yn San Steffan. Byddwch yn gwybod bod dros 0.5 miliwn o bensiynwyr Cymru wedi cael eu hamddifadu o'u taliadau tanwydd y gaeaf y llynedd, gan adael rhai pobl agored iawn i niwed â'r dewis annymunol o orfod dewis rhwng gwres a bwyta. Mae'n warth lwyr. Prif Weinidog, rydych chi i fod i sefyll yn gadarn dros Gymru, ac eto beth wnaethoch chi mewn gwirionedd o ran y lwfans tanwydd y gaeaf hwn? Fe wnaethoch chi ddim byd o gwbl. Fe allech chi fod wedi sefyll yn gadarn â'n pensiynwyr. Wnaethoch chi ddim. Fe allech chi fod wedi cyflwyno lwfans tanwydd y gaeaf i Gymru. Wnaethoch chi ddim. Fe allech chi fod wedi sefyll i fyny i Keir Starmer a mynnu ei fod yn disodli ac yn adfer y lwfans tanwydd y gaeaf hwn yn gynharach. Ond wnaethoch chi ddim. Felly, a wnewch chi fanteisio ar y cyfle y prynhawn yma, Prif Weinidog, i ymddiheuro i'r mwy na 0.5 miliwn o bensiynwyr yng Nghymru y gwnaethoch chi eu siomi?

Edrychwch, rwyf i wrth fy modd bod Prif Weinidog y DU wedi gwrando ar bryderon pensiynwyr ledled Cymru a ledled gweddill y wlad. Roedd hyn yn sicr yn rhywbeth a godwyd yn ystod fy ymarfer gwrando yr haf diwethaf. Rwy'n falch iawn ei fod, oherwydd ein bod ni wedi gwneud sylwadau i Brif Weinidog y DU ar y mater hwn, wedi newid ei feddwl. Bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth i gannoedd o filoedd o bensiynwyr ledled Cymru y gaeaf hwn mewn gwlad lle mae gennym ni fwy o bobl hŷn a thai sy'n anoddach eu gwresogi. Bydd hyn o fudd mawr i'r bobl hynny. Nid wyf i'n meddwl ei fod yn beth gwael gwrando ar bobl ac yna gwneud yn siŵr eich bod chi'n ymateb iddyn nhw.

Rwy'n gwybod nad ydych chi'n hoffi ei glywed, Prif Weinidog, ond rydych chi wedi methu ar y mater hwn. Ni wnaethoch chi gael y cymorth yn y fan honno y gallech chi fod wedi ei ddarparu y gaeaf diwethaf i'n pensiynwyr.

Gadewch i ni weld a allwch chi sefyll yn gadarn dros Gymru ar fater arall, oherwydd yr wythnos hon yw Wythnos Ffermio Cymru NFU Cymru, wythnos lle'r ydym ni'n dathlu swyddogaeth ein ffermwyr o roi bwyd ar ein byrddau a helpu i gefnogi ein heconomi yng Nghymru. Ac eto mae penderfyniad eich Llywodraeth yn y DU i gyflwyno treth ffermydd teuluol yn cael effaith niweidiol ar ddyfodol ein diwydiant ffermio yma yng Nghymru. Mae'n dreth sy'n bygwth bywoliaethau ac yn bygwth bywydau ledled y wlad hon. Mae'n tanseilio cenedlaethau'r dyfodol ac mae'n bygwth chwalu ein ffermydd teuluol.

Mae gwaith dadansoddi wedi dangos y bydd dros 15,000 o ffermydd yn cael eu heffeithio yng Nghymru, gan greu'r peryglu y byddan nhw'n cau. A dim ond yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y CBI ymchwil a amcangyfrifodd y bydd y newidiadau i ryddhad eiddo amaethyddol a rhyddhad eiddo busnes yn arwain at ergyd gwerth £14.8 biliwn i economi'r DU dros y pum mlynedd nesaf. Felly, nid yw'n arbed unrhyw arian i'r Trysorlys mewn gwirionedd, ac mae'n mynd i arwain o bosibl, ledled y DU—y ddau newid hynny—at golli dros 200,000 o swyddi, a bydd miloedd ohonyn nhw yma yng Nghymru. O ran ein pensiynwyr, fe wnaethoch chi fethu â sefyll yn gadarn â nhw; a wnewch chi sefyll yn gadarn â'n ffermwyr nawr a galw am ddileu'r dreth ffermydd teuluol hon?

Darren, yr adeg hon y llynedd roeddech chi'n ymgyrchu i geisio dod yn AS. Fe wnaethoch chi fethu, ond pe baech chi wedi ennill, byddech chi wedi cael y cyfle i ofyn y cwestiynau hyn i'r unigolyn perthnasol. Yn y Siambr hon, rwy'n gyfrifol am faterion datganoledig. Nid yw taliad tanwydd y gaeaf yn fater datganoledig ac nid yw treth etifeddiant chwaith. Gadewch i mi fod yn eglur, fel treth Llywodraeth y DU, mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw cynnal asesiadau o'r newidiadau arfaethedig.

Rydych chi wrth eich bodd yn ei chael hi'r ddwy ffordd, onid ydych chi? Un funud rydych chi'n hawlio clod am adfer lwfansau tanwydd y gaeaf, nad ydych chi'n gyfrifol amdanyn nhw, a'r funud nesaf rydych chi'n ceisio osgoi bwled o ran y dreth ffermydd teuluol pan eich bod chi'n gyfrifol yn gyfan gwbl am amaethyddiaeth. Mae gennych chi'r grym i gefnogi ein ffermwyr. Mae gennych chi'r grym i allu gweiddi ar eu rhan i gael dileu'r dreth ffermydd teuluol hon.

Ond beth ydych chi wedi ei wneud i gefnogi ein ffermwyr mewn gwirionedd? Fe wnaethoch chi gyflwyno cynllun ffermio cynaliadwy a fyddai, pe bai wedi cael ei weithredu yn ei ddrafft cyntaf, wedi sicrhau gostyngiad o dros 120,000 i nifer y da byw yng Nghymru, colled o dros 5,500 o swyddi ar ffermydd Cymru, a cholled o £200 miliwn i economi Cymru, â thargedau afrealistig ar gyfer coed a bioamrywiaeth. Does dim rhyfedd, Prif Weinidog, bod arolwg wedi dangos yn ddiweddar mai dim ond 3 y cant o ffermwyr Cymru sy'n ymddiried yn Llywodraeth Lafur Cymru mewn gwirionedd. 

Rydym ni i gyd yn gwybod y disgwylir i gynllun diwygiedig gael ei gyhoeddi a bod datblygiad o'r cynllun hwnnw yn parhau, ac mae'n gwbl hanfodol bod hwnnw yn gynllun sy'n gweithio i ffermwyr Cymru ac i ddyfodol ein diwydiant amaethyddol. Felly, a gaf i eich herio heddiw: a wnewch chi ymrwymo i gael pleidlais rwymol ar a fydd y cynllun newydd hwnnw yn mynd rhagddo? Oherwydd mae pob un Aelod yn y Siambr hon yn haeddu cael lleisio ei farn ar fater mor bwysig a fydd yn effeithio ar ein cefn gwlad ac rydym ni i gyd yn deall—yn sicr ar yr ochr hon i'r Siambr—bod dim ffermwyr yn golygu dim bwyd a dim dyfodol.

Rwy'n credu, Darren, y dylech chi geisio cadw i fyny â'r newidiadau sydd wedi digwydd dros y flwyddyn ddiwethaf, oherwydd yr hyn y mae'r Ysgrifennydd amaethyddiaeth wedi bod yn ei wneud yw gwrando ac ymateb a gwneud yn siŵr bod gennym ni gynllun ffermio cynaliadwy sydd mewn sefyllfa sy'n gweithio nid yn unig i ffermwyr—gadewch i mi fod yn eglur, nid yn unig i ffermwyr—oherwydd y cyhoedd sy'n talu am y cymorthdaliadau hynny. Y cyhoedd sy'n talu am y cymorthdaliadau hynny, ac mae'r cyhoedd eisiau gweld enillion. Ac felly mae hyn yn ymwneud â chydbwysedd. Mae wir yn bwysig ein bod ni'n cael y cydbwysedd hwnnw yn y lle iawn, a dyna pam mae'n rhaid i ni wrando ar bob ochr i'r ddadl hon.

Ceir problemau. Rwy'n gwybod bod ffermwyr sy'n gwbl ymroddedig i ofalu am yr amgylchedd a newid hinsawdd. Mae'r rheini yn bethau sy'n hollbwysig pan ddaw i'r cyhoedd. Dyna'r math o beth—gwrando ar ddwy ochr y ddadl a chyrraedd safbwynt. Gadewch i ni fod yn onest, ceir swm enfawr o arian sy'n mynd i gynorthwyo ffermwyr yng Nghymru, swm enfawr o arian o'i gymharu ag unrhyw sector arall. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud hyn yn iawn a'i fod yn gweithio i bawb yng Nghymru, nid y ffermwyr yn unig.

Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Diolch, Llywydd. Rwyf i wedi bod yn ailddarllen cwestiynau yr wythnos diwethaf i'r Prif Weinidog. Gofynnais iddi bryd hynny am ddosbarthiad rheilffordd newydd Rhydychen i Gaergrawnt fel un Cymru a Lloegr, yn union fel HS2. Fe wnaeth hi droi eto at ei llinell nawddoglyd arferol, 'Gadewch i mi roi gwers ar ddatganoli i chi'. Ond a gaf i awgrymu yn barchus bod angen iddi hi wneud adolygu rhywfaint sut y dylai Prif Weinidog fod yn brwydro dros degwch i Gymru? Oherwydd dywedodd wrthyf i bod dosbarthu Rhydychen i Gaergrawnt, cynllun rheilffordd newydd mawr sydd yn gyfan gwbl yn Lloegr, yn un Cymru a Lloegr yn normal—Cymru yn colli cannoedd o filiynau o bunnoedd. Byddai, byddai'n gwneud y ddadl dros fwy, ond dyna fel y mae hi.

Ond ers hynny, rydym ni wedi darganfod, yn union fel Crossrail, llinell Elizabeth yn Llundain, y dosbarthwyd Rhydychen i Gaergrawnt fel Lloegr yn unig gan y Trysorlys am bedair blynedd. Roeddem ni'n cael ein cyfran tan i Lafur newid y rheolau yn weithredol. Aeth Llafur allan o'i ffordd i wneud yn siŵr na fyddai Cymru yn cael yr arian pan wnaeth y gwario mawr wir ddechrau. Fe wnaeth Llafur greu sgandal HS2 newydd. A wnaiff hi gyfaddef, yn wahanol iawn i'r safbwynt mai fi sydd angen gwers, nad oedd ganddi unrhyw syniad beth oedd yn digwydd gyda'r cyllid ar gyfer y rheilffordd honno?

Rwyf i wedi dysgu i ddisgwyl dim ond negyddoldeb cyson gan arweinydd Plaid Cymru. Rwyf i wedi bod yn eglur ac rwyf i wedi bod yn gyson o ran cyllid rheilffyrdd nad ydym ni wedi bod yn cael ein cyfran deg o gyllid mewn sefyllfa y gadawodd y Torïaid ni ynddi ers dros ddegawd. Y gwahaniaeth rhwng y Torïaid a Llywodraeth Lafur y DU yw eu bod nhw wedi cydnabod yr anghyfiawnder hwnnw. Nid wyf i'n gwybod beth fydd yn yr adolygiad o wariant, ond yr un peth yr wyf i'n ei wybod yw pe bai Llafur yn rhoi gwlad yn llifeirio o laeth a mêl i Gymru, byddai Plaid Cymru yn dal i weld bai. Nid yw'r adolygiad o wariant wedi cael ei gyhoeddi eto, rydym ni'n disgwyl rhywbeth cadarnhaol o'r adolygiad o wariant, ond mae'n bwysig iawn ein bod ni'n parhau i wneud y ddadl i ni gael ein cyfran deg o gyllid.

Pa bynnag ychydig y mae Llafur yn ei roi i Gymru, ni waeth pa mor ddibwys, bydd y Prif Weinidog yma yn dweud ei fod yn wych a'i bod yn wlad sy'n llifeirio o laeth a mêl. Mae'n beirniadu'r Ceidwadwyr am eu tanwariant ar reilffyrdd, ac ie, rwy'n cytuno, ond mae Llafur wedi ei wneud yn waeth.

Llywydd, doedd gan y Prif Weinidog ddim syniad beth oedd yn digwydd gyda'r cyllid yn yr achos hwn. Ac os nad oedd hi'n gwybod, dylai fod yn ymuno â mi i gondemnio Llywodraeth Lafur y DU am fradychu Cymru. A wnaiff hi? Dim llai na 'condemniad'—fe wnaf i wrando allan am y gair hwnnw. Os oedd hi'n gwybod ein bod ni'n cael symiau canlyniadol tan eleni, ac wedi troi llygad dall i'r ailddosbarthiad, yna mae'n rhan o'r bradychiad ei hun.

Bob wythnos, mae'r Prif Weinidog yn dod yma i amddiffyn gweithredoedd ei chydweithwyr yn Whitehall, gan ddatgelu ei ffordd Gymreig goch fel dim mwy na dilyn ffordd Starmer. Nawr ein bod ni'n gwybod sut mae'r rheilffordd goch Gymreig yn edrych, beth yw ei chynllun i ddadwneud y llanast hwn?

Rydych chi'n dweud bod ots gennych chi am gyllid i Gymru. Yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw nad yw hynny'n wir o gwbl. Pan roddodd Llywodraeth Lafur Cymru dros £1 biliwn ar y bwrdd i helpu i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus, fe wnaethoch chi bleidleisio gyda'r Torïaid yn erbyn arian i leihau'r rhestrau aros, fe wnaethoch chi bleidleisio yn erbyn arian i lenwi tyllau yn y ffyrdd, fe wnaethoch chi bleidleisio yn erbyn arian i greu swyddi, fe wnaethoch chi bleidleisio yn erbyn arian ar gyfer trafnidiaeth. Fe wnaethoch chi bleidleisio gyda'r Torïaid o ran y gyllideb. A gadewch i ni beidio ag anghofio, pe baech chi'n cael eich ffordd, byddai'n rhaid i bobl Cymru ysgwyddo'r bil am biliynau o bunnoedd yn gwahanu Cymru oddi wrth y Deyrnas Unedig hefyd.

Does neb yn credu ei record wedi torri. Mae ASau Llafur yn y gorffennol wedi pleidleisio yn erbyn rhoi'r un geiniog i Gymru o Drysorlys y DU.

Roedd adolygiad o wariant Llywodraeth y DU yfory yn gyfle i ddechrau dadwneud degawdau o danfuddsoddiad yng Nghymru. Mae'r Prif Weinidog yn dweud ei bod hi'n cytuno bod Llafur a'r Ceidwadwyr wedi bod yn euog o'r tanfuddsoddiad hwnnw dros y blynyddoedd. Ond, wrth gwrs, pan fydd y Canghellor yn siarad yfory a heb amheuaeth yn cyflwyno rhai cyhoeddiadau fel rhai sy'n garedig a hael iawn i Gymru, rydym ni'n gwybod bellach bod cannoedd o filiynau o bunnoedd newydd gael eu cymryd oddi wrth Gymru, fel y gellir ei roi yn ôl wedyn trwy dric dwylo.

A chofiwch, mae unrhyw filiynau a roddir yn ddibwys o'u cymharu â'r biliynau sy'n ddyledus, a'r biliynau yr oedd y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn arfer cytuno oedd yn ddyledus. Dydyn ni ddim yn ei dderbyn ar y meinciau hyn, ac ni wnaiff pobl Cymru chwaith. Gwleidyddiaeth ddauwynebog ar ei gwaethaf yw hyn. Felly, yn enw tryloywder, gadewch i ni geisio cael rhywfaint o onestrwydd gan y Prif Weinidog: a all hi hyd yn oed ddweud wrthym ni faint o gyllid rheilffyrdd y mae wedi gofyn amdano gan Lywodraeth y DU?

Nid wyf i'n gwybod beth sydd yn yr adolygiad o wariant yfory, ond yr hyn yr wyf i'n ei wybod yw eich bod chi eisoes wedi penderfynu nad yw'n mynd i fod yn ddigon. Mae hynny'n gwbl eglur. [Torri ar draws.] O, nac ydy. Nac ydy. A dyna'r pwynt. Os byddwn ni'n cyflwyno'r wlad honno sy'n llifeirio o laeth a mêl yfory, rydych chi eisoes wedi penderfynu mai dyna fydd y stori.

Mae'n bwysig iawn i ni gydnabod bod Llywodraeth y DU wedi nodi'r ffaith y bu tanariannu o ran rheilffyrdd. Bydd yn rhaid i ni weld a fyddan nhw'n llwyddo i wneud rhywbeth yn ei gylch yfory. Dydyn ni ddim yn gwybod. Nid wyf i'n gwybod. Rwyf i wedi rhyfeddu ei bod hi'n ymddangos eich bod chi'n gwybod cyn unrhyw un arall yn y wlad. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod bod cyfle yma i gywiro dros ddegawd o gamweddau. Rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn sicrhau hynny yn yr adolygiad o wariant.

Mae'r GIG yn gweithio'n galed iawn bob blwyddyn i atal gwastraff a gwneud arbedion cylchol sy'n helpu i gefnogi ei darpariaeth ei wasanaethau. Er enghraifft, sicrhaodd GIG Cymru y lefel uchaf erioed o arbedion yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf.

Prif Weinidog, rwyf i wedi derbyn gwaith achos etholwr ynglŷn â darpar glaf yn aros blynyddoedd am lawdriniaeth pen-glin. Ar ôl cael ei roi ar restr aros ar gyfer llawdriniaeth, awgrymwyd gan ei feddyg teulu y dylai gael gofal iechyd preifat. Wrth wneud ymholiadau gyda darparwr preifat, sylwodd wedyn ar e-bost GIG a ddefnyddiwyd gan ysgrifenyddion gweithwyr iechyd proffesiynol yn trefnu apwyntiadau. Oherwydd hyn, gellir tybio, tra'n gweithio i'r GIG, bod ysgrifenyddion yn gwneud gwaith ychwanegol y tu hwnt i'w disgrifiad swydd i sefydliadau allanol yn ystod eu hamser gwaith GIG.

Tra bod staff y GIG yn cyflawni dyletswyddau arferol, mae'n ymddangos bod eraill yn mynd drwy e-byst sy'n elwa sefydliadau eraill. Fel y nodwyd gan fy etholwr, siawns na ddylai meddygon ymgynghorol GIG a'u staff sy'n gwneud gwaith preifat fod yn defnyddio negeseuon e-bost GIG ac, heb os, gweithio ar amser y GIG. Prif Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod y maes amwys hwn o ymarfer yn cael ei ddileu o fewn GIG Cymru? A wnewch chi sicrhau bod pob bwrdd iechyd yn atgoffa staff bod gwneud dwy swydd ar unwaith yn anghyfreithlon, ac ymrwymo i archwiliad Cymru gyfan i ddarganfod pa mor gyffredin ydyw? Diolch.

Diolch, Altaf. Dylai pobl sy'n cael eu talu gan y trethdalwr i weithio yn y GIG fod yn gwneud dim ond gweithio i'r GIG. Byddwn yn bryderus iawn os ydyn nhw'n defnyddio'r amser hwnnw i wneud unrhyw fath o ymarfer preifat. Felly, os oes gennych chi unrhyw fanylion y gallwch chi eu hanfon ataf ynghylch hynny, yna byddaf yn sicr yn awyddus i wneud gwaith dilynol. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod y GIG yn cymryd camau eglur iawn a chamau gweithredol i geisio gwneud cynifer o arbedion â phosibl i geisio gwneud y system yn llawer mwy effeithlon, ac mae'n bwysig ein bod ni'n manteisio i'r eithaf ar amser y bobl sy'n gweithio yn y GIG. Rydym ni wedi lleihau, er enghraifft, y costau yr ydym ni'n eu gwario ar staff asiantaeth 34 y cant yn y ddwy flynedd ddiwethaf. Felly, mae hwnnw'n arbediad sylweddol. Sicrhaodd sefydliadau'r GIG yng Nghymru werth £210 miliwn o arbedion yn 2023-24. Felly, mae honno'n ymdrech enfawr. Ond rydych chi'n gwbl gywir, mae'n bwysig ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod pobl sy'n cael eu talu gan drethdalwyr Cymru yn cael eu cyflogi mewn gwirionedd i wneud swydd sy'n gwasanaethu trethdalwyr Cymru.

Mae gennym sawl cynllun i gefnogi lesddeiliaid a phreswylwyr mewn adeiladau sy'n ddiffygiol o ran tân. Mae'r rhain yn cynnwys y gwasanaeth cynghori cyfreithiol i lesddeiliaid, y cynllun cymorth i lesddeiliaid a grŵp lesddeiliaid a phreswylwyr, a gafodd ei sefydlu'n ddiweddar. Mae'r gronfa diogelwch adeiladau yn sicrhau bod pob adeilad preswyl dros 11m yn cael ei arolygu ar gyfer diffygion tân.

Prif Weinidog, rwy'n siarad â lesddeiliaid yn rheolaidd, ac mae'r rhwystredigaeth yn amlwg ganddyn nhw. Wyth mlynedd ar ôl Grenfell, rydym ni'n dal i drafod yn y lle hwn y problemau adeiladu a ddatgelwyd gan y drasiedi ofnadwy honno. Ym mis Ebrill 2024, cytunodd Redrow, un o adeiladwyr tai mwyaf Prydain, i wneud y gwaith adfer yn Celestia, rownd y gornel yma, oherwydd bod profion a gynhaliwyd yn ôl yn 2019 wedi darganfod nad oedd rhwystrau tân priodol rhwng fflatiau nesaf at ei gilydd, bod y cladin yn ddiffygiol a bod yr inswleiddiad yn llawer is na'r safonau diogelwch. Fodd bynnag, nid oedd y cytundeb hwnnw rhwng Redrow a'r lesddeiliaid yn cynnwys y golled y mae'r lesddeiliaid hyn wedi ei ddioddef, sy'n golygu'r gostyngiad i werth eu heiddo a methu â gallu gwerthu eu heiddo. Ar gyfer hyn, aeth preswylydd â Barratt Redrow i'r Uchel Lys yn ddiweddar, collodd ar sail ddadl anghyfreithlon, mae'n wynebu costau dros £36,000 ac ni all fforddio mynd ar drywydd apêl oherwydd bod y llysoedd bellach wedi'u cyfyngu i'r cyfoethog iawn yn unig, yn anffodus. Mae llawer o drigolion yn teimlo'n gaeth. Rwy'n poeni am yr hyn a allai ddigwydd. Beth mwy all Llywodraeth Cymru ei wneud i'w helpu nhw, Prif Weinidog? Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni nodi ei bod hi'n wyth mlynedd ddydd Sadwrn nesaf ers trasiedi Grenfell. Rwy'n credu bod hynny'n ein hatgoffa ni o'r canlyniadau ofnadwy a all ddeillio pan nad yw ansawdd adeiladau a diogelwch preswylwyr yn cael eu blaenoriaethu. Hoffwn ddechrau trwy ddweud bod ein meddyliau yn parhau i fod gyda phawb a gafodd eu heffeithio gan drasiedi Grenfell.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni ddysgu'r gwersi. Rwy'n gwybod bod adroddiad cam 2 yr ydym ni'n gobeithio gwneud sylwadau arno cyn toriad yr haf. Roeddwn i'n falch iawn ein bod ni yma yng Nghymru wedi cynnal cyfarfod rhwng Gweinidogion tai y DU yr wythnos diwethaf a chafwyd trafodaeth gynhyrchiol iawn ynglŷn ag adroddiad cam 2 ymchwiliad Grenfell.

Nawr, rwy'n ymwybodol o'r dyfarniad diweddar yr ydych chi'n sôn amdano. Yn amlwg, ni fyddai'n briodol i mi wneud sylwadau ar faterion cyfreithiol preifat. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod gennym ni gynllun cymorth lesddaliad i gynorthwyo'r rhai sydd mewn angen ariannol sylweddol o ganlyniad uniongyrchol i broblemau diogelwch tân. Mae hynny'n caniatáu i lesddeiliaid werthu eu heiddo am werth marchnad teg. Nawr, mae'r cynllun hwnnw wedi bod ar gael ers mis Mehefin 2022. Mae wedi cael cyhoeddusrwydd eang, ond bydd yn cau ddiwedd y mis hwn. Felly, byddwn yn annog lesddeiliaid sy'n cael eu hunain mewn trafferthion ariannol i wirio eu cymhwysedd cyn gynted â phosibl.

Prif Weinidog, bu wyth mlynedd bellach ers trasiedi Grenfell, ac roedd yn drasiedi. Felly, pam nad yw'r gwersi hynny wedi cael eu dysgu? A pham mae Llywodraeth Cymru yn dal i weithio ar gyflymder rhewlif? Beth yw'r esgus amdano? Nid wyf i'n meddwl bod yna un dilys. Rydych chi'n cyfrannu at wneud llawer o fywydau ledled Cymru yn annioddefol oherwydd eich diffyg gweithredu. Pryd fydd amserlen briodol ar gyfer adfer, os gwelwch yn dda, oherwydd mae angen i adeiladau fod yn ddiogel ac mae angen digolledu pobl yn briodol?

Diolch yn fawr iawn. Wel, mae gennym ni 448 o adeiladau yn ein rhaglen. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod 42 y cant o'r adeiladau hyn naill ai wedi'u cwblhau neu mae'r gwaith ar y safle, ac mae 50 y cant o'r adeiladau ar eu camau cynllunio. Cafodd yr Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am hyn gyfarfod â'r datblygwyr ddoe i danlinellu'r angen am gyflymder yn hyn o beth, ond rwy'n credu ei bod hi'n werth tanlinellu hefyd bod rhaglen diogelwch adeiladau Cymru, yn wahanol i raglen y DU, yn ymdrin â problemau diogelwch tân allanol a mewnol, ac rydym ni wedi ymrwymo £210 miliwn i fynd i'r afael â'r problemau diogelwch tân hyn.

Rydym ni'n cynorthwyo pobl ledled Cymru, gan gynnwys y rhai yn ne-orllewin Cymru, i ddelio â'r argyfwng costau byw. Mae hyn yn cynnwys defnyddio rhywfaint o'r cynnydd o £1.6 biliwn i gyllideb Llywodraeth Cymru i gynyddu cyflogau i lawer o weithwyr y sector cyhoeddus datganoledig, y mae llawer ohonyn nhw'n brwydro â chostau byw bob dydd uwch. Nawr, ar ben hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi gwario dros £7 biliwn ers 2022 ar gynlluniau sy'n cynorthwyo'r bobl sydd ei angen fwyaf.

Y ffordd orau o fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw, wrth gwrs, yw sicrhau bod gennym ni fwy o bobl mewn gwaith, yn talu i mewn i'r system yn y lle cyntaf, ond mae ystadegau economaidd heddiw yn cynnig darlun llwm o Ganghellor Llafur yn San Steffan sydd wedi colli rheolaeth o'r economi. Felly, does dim rhyfedd bod pobl yn teimlo'r straen. Heddiw, rydym ni wedi gweld cyflogaeth i lawr i lefelau na welwyd ers y pandemig. Yn y cyfamser, mae hawliadau lles i fyny, mae codiadau cyflog i weithwyr yn arafu, ac mae benthyca i fyny hefyd. Ac mae oherwydd penderfyniadau a wnaed gan y Canghellor hwn, yn fwyaf nodedig y cynnydd niweidiol i yswiriant gwladol, sy'n gwneud cyflogi pobl yn ddrytach yn y lle cyntaf. Felly, o gofio tueddiad diweddar Llywodraeth y DU i wneud troeon pedol, a wnewch chi sefyll yn gadarn dros weithwyr a busnesau Cymru drwy alw ar y Canghellor i wrthdroi yma gynnydd yswiriant gwladol niweidiol yn yr adolygiad o wariant yfory?

Wel, diolch yn fawr iawn. Mewn gwirionedd, yn y chwarter diwethaf, rydym ni wedi gweld gostyngiad yng Nghymru, o ran nifer y bobl ddi-waith, ond mae'n bwysig i ni ganolbwyntio ar yr angen am fwy o swyddi yng Nghymru. Mae'n un o'r pedwar maes blaenoriaeth yr ydym ni'n canolbwyntio arnyn nhw. Trwy wneud pethau, fel ffordd newydd Blaenau'r Cymoedd, byddwn yn datgloi'r potensial ar gyfer swyddi da. Mae'n bwysig iawn i ni gydnabod pethau fel y prosiect metro. Eto, rwy'n cofio pan oeddwn i'n gadeirydd Partneriaeth Busnes Caerdydd, yr un peth—roedd hyn flynyddoedd ar flynyddoedd yn ôl, tua 15 mlynedd yn ôl—blaenoriaeth y busnesau yng Nghaerdydd oedd y metro, gan eu bod nhw eisiau cael mynediad at y gronfa enfawr honno o lafur sydd i fyny yn y Cymoedd. Felly, mae hynny i gyd wedi'i gwblhau ac ar waith bellach. Felly, byddwn ni'n sicr yn cadw at yr uchelgais bendant hwn sydd gennym ni yn Llywodraeth Cymru i ysgogi twf a swyddi yng Nghymru, a dyna un o'r rhesymau y byddwn ni'n cynnal uwchgynhadledd fuddsoddi y gaeaf hwn.

Nawr, rydym ni'n gwneud cynnydd da o ran lleihau amseroedd aros y GIG a darparu cartrefi cymdeithasol, ac rydym ni'n cysylltu ein cymunedau trwy well rheilffyrdd, ffyrdd a chreu rhwydwaith bysiau mwy dibynadwy a chydgysylltiedig. Ac rydym ni'n cynorthwyo teuluoedd trwy greu swyddi mewn prosiectau seilwaith mawr a sectorau twf.

Diolch, Prif Weinidog. Bydd y rhain yn ychydig wythnosau pwysig, i Gymru ac i'r DU. Ar ôl 14 mlynedd o doriadau i Gymru gan Lywodraeth flaenorol y DU, dylai fod mwy o dystiolaeth o'r newid y pleidleisiodd pobl yma yng Nghymru drosto yn etholiad cyffredinol y llynedd. Bydd adolygiad o wariant ar lefel y DU yr wythnos hon ac, yn y dyfodol agos iawn, strategaeth ddiwydiannol ar gyfer y DU gyfan y mae wir ei hangen, a dylai'r holl ddewisiadau hyn olygu newyddion da i Gymru.

Rwy'n croesawu eich pedair blaenoriaeth i Lywodraeth Cymru gan eu bod nhw'n flaengar ac yn cynnig ymdeimlad o bwrpas ac uchelgais ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, yr amgylchedd ac, yn hollbwysig, ar gyfer twf cyfleoedd economaidd yma yng Nghymru. Wrth ymateb i adolygiad o wariant y DU a strategaeth ddiwydiannol y DU, a allwch chi gadarnhau y bydd eich pedair blaenoriaeth yn parhau i fod yn bwyslais i Lywodraeth Cymru, ac yn benodol, os bydd adolygiad o wariant gan Lywodraeth Cymru, mai eich pedair blaenoriaeth fydd y blaenoriaethau canolog yr ydych chi'n adeiladu arnyn nhw ar gyfer gwneud unrhyw benderfyniadau i'r Llywodraeth yr ydych chi'n ei harwain a dyfodol Cymru?

Diolch yn fawr iawn, Vaughan. Gadewch i mi fod yn gwbl eglur: nid fy mlaenoriaethau i yw'r rhain—blaenoriaethau'r bobl yw'r rhain. Fe ddaethon nhw gan y bobl. Fe es i allan a gwrando arnyn nhw, ac fe wnaethon nhw ddweud wrthym ni beth ddylem ni fod yn canolbwyntio arno. Ac mae'n bwysig ein bod ni'n parhau i wrando arnyn nhw. Mae'n rhaid i mi fod yn eglur fy mod i'n credu bod y blaenoriaethau hynny a nodwyd ganddyn nhw ar ein cyfer ni y llynedd yw'r blaenoriaethau o hyd. Efallai y daw adeg pan fyddan nhw eisiau ein cyfeirio wahanol ffordd, ond mae'n bwysig iawn, rwy'n credu, i ni ganolbwyntio yn arbennig ar dwf economaidd, sef y peth sy'n rhan drawsnewidiol o'r hyn sy'n ein galluogi ni i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus, i roi pwrpas mewn bywyd i bobl, i roi ystyr iddyn nhw mewn bywyd, i wneud yn siŵr bod cyfle i gyfrannu ym mha bynnag ffordd y gallan nhw, ond i wneud yn siŵr ein bod ni hefyd yn rhoi cymorth i'r bobl hynny sy'n agored i niwed ac sydd wanaf yn ein cymunedau. Felly, mae angen i ni wneud yn siŵr bod yr holl bethau hynny ar waith, a dyna pam y byddwn ni'n parhau i ganolbwyntio ar y blaenoriaethau hynny ac, yn arbennig, i ysgogi twf economaidd ac i ysgogi swyddi—swyddi o ansawdd—ar adeg pan fo'r byd yn newid yn eithaf cyflym o'n cwmpas. Mae angen i ni fod yn chwim iawn ar ein traed o ran gwneud yn siŵr ein bod ni'n aros ar y blaen ac yn manteisio ar y cyfleoedd wrth iddyn nhw godi.

Un o'r nodau a osodwyd gennych chi fis Medi diwethaf, Prif Weinidog, oedd blaenoriaethu swyddi a thwf gwyrdd. Mae dadansoddiad a gomisiynwyd gan RenewableUK Cymru yn awgrymu y gallai Cymru elwa o fuddsoddiad gwerth £47 biliwn mewn ynni adnewyddadwy erbyn 2035, gan greu miloedd o swyddi. Fodd bynnag, mae eich Llywodraeth Cymru yn methu â darparu arweinyddiaeth gref. Mae Blue Gem Wind wedi dweud wrth Senedd Cymru bod arweinyddiaeth wleidyddol yn hollbwysig. Mae RenewableUK wedi mynegi ofnau bod Cymru yn cael ei gadael ar ôl o'i chymharu â rhannau eraill o'r DU. Ac mae Statkraft wedi tynnu sylw at yr angen hanfodol i ddarparu arwyddion eglur a diamwys sy'n gwneud Cymru yn lle deniadol i gyflawni busnes ynddo. A ydych chi'n cytuno ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, sydd wedi mynd i'r gwrthwyneb llwyr i chi a Phlaid Cymru yn hyn o beth, trwy danseilio'r sector ynni adnewyddadwy drwy alw dro ar ôl tro am ddatganoli Ystad y Goron? A ydych chi'n cytuno â Jo Stevens, ein Hysgrifennydd Gwladol dros Gymru, bod datganoli Ystad y Goron i Gymru yn rhoi gwynt ar y môr arnofiol mewn perygl mawr, gan danseilio drwy hynny eich agenda swyddi a thwf gwyrdd eich hun?

Edrychwch, rwyf i wedi bod yn eglur iawn o ran Ystad y Goron ein bod ni eisiau ei weld yn cael ei ddatganoli. Rwyf i eisiau gweld Cymru yn cael cyfran deg o'r buddsoddiad hwnnw. Pedwar deg saith biliwn o bunnoedd—mae hynny'n wych, ond os nad ydym ni'n gweld budd i bobl Cymru, nid yw hynny'n mynd i fod yn wych. Felly, rwy'n mynd i fod yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n cael cyfran deg o ran y math hwnnw o fuddsoddiad.

Gadewch i mi ddweud wrthych chi y bu gen i berthynas gref iawn gyda llawer o'r datblygwyr hyn. A dweud y gwir, rwyf i wedi bod allan i WindEurope i'w hannog nhw i ddod, i roi arwyddion cryf iawn iddyn nhw ein bod ni'n agored i fusnes, ein bod ni eisiau iddyn nhw ddod. Nid wyf i'n gwybod gyda phwy rydych chi wedi bod yn siarad, Janet, ond rwyf i wedi bod yn siarad â phobl sy'n teimlo cyffro mawr iawn am y cyfleoedd yma. Maen nhw'n teimlo cyffro am y ffaith mai nad siarad am hyn yn unig ydym ni, rydym ni wir yn gwneud pethau. Rydym ni wedi arllwys arian ychwanegol i gynllunio i gyflymu'r broses. Rydym ni wedi gwneud yn siŵr ein bod ni wedi sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen o ran gwynt ar y môr arnofiol. Rydym ni'n cael yr holl ddarnau hyn o'r jig-so yn eu lle. Felly, nid wyf i'n gwybod gyda phwy rydych chi'n siarad, Janet, ond gallaf ddweud wrthych chi fod y bobl yr wyf i'n siarad â nhw yn teimlo cyffro mawr iawn am y cyfleoedd yng Nghymru.

Wrth ichi wrando—'gwrando' meddech chi—ar bobl Cymru fis Medi diwethaf, doedd hi ddim syndod bod pobl wedi dweud wrthych chi eu bod nhw eisiau gweld mwy o gartrefi fforddiadwy, a hefyd am weld swyddi da mewn sectorau gwyrdd. Mi fyddai un o bob 14 o gartrefi yn gallu dweud wrthych chi am eu profiad o fod ar restr aros tai cymdeithasol yng Nghymru. Ond y llynedd dim ond 2,600 o gartrefi rhent cymdeithasol ychwanegol gafodd eu cwblhau—3 y cant yn unig o'r galw. Mae angen 12,000—12,000—o swyddi i gyflawni gwaith ôl-osod ar ein cartrefi ni er mwyn gwella cartrefi o safbwynt effeithlonrwydd ynni a gostwng biliau ynni, sydd llawer rhy uchel. Ac eto, dim ond 2,000 o brentisiaethau adeiladu, heb sôn am brentisiaethau ôl-osod, sydd wedi cael eu creu. Felly, mae'r Llywodraeth yn methu yn y gwaith angenrheidiol o uwchsgilio'r gweithlu. Brif Weinidog, efallai eich bod chi wedi gwrando ac wedi nodi'ch blaenoriaethau chi, ond pa bryd ydych chi'n mynd i gyflawni yn y maes tai?

Wel, ŷn ni ar y trywydd iawn. Yn y tair blynedd cyntaf, ŷn ni wedi delifro dros 9,000 o gartrefi, ac mae'n dda i weld bod hynny'n digwydd ar draws Cymru, yn cynnwys yn eich ardal chi. Roedd hi'n braf i fynd i ymweld â'r gwaith sy'n cael ei wneud gan yr asiantaethau sy'n ymwneud â hyn yn eich ardal chi, lle roedden nhw'n cymryd ymlaen prentisiaethwyr, ac roedd hi'n grêt i siarad gyda'r colegau lleol sydd yn gweithio gyda'r datblygwyr hyn i sicrhau bod yna le i bobl sy'n cael trafferth i gael tŷ i allu byw.

Mae’r Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) yn nodi'r gofynion statudol sydd ar awdurdodau lleol i ddarparu cludiant i’r ysgol. Y tu hwnt i hyn, mae ganddyn nhw’r disgresiwn i gynnig mwy o ddarpariaeth os ydyn nhw’n dymuno. Ŷn ni’n credu ei bod yn briodol bod gan gynghorau y pŵer i wneud penderfyniadau sy'n ymateb orau i'w hanghenion.

Diolch, Brif Weinidog, am hynny. Y trafferth ydy nad ydy cynghorau yn defnyddio'r disgresiwn hwnnw. Mae Comisiynydd Plant Cymru a Chomisiynydd y Gymraeg wedi mynegi pryderon dybryd am yr effaith bydd newidiadau i drafnidiaeth ysgol yn Rhondda Cynon Taf yn ei gael ar blant a phobl ifanc, yn arbennig o ran mynediad at addysg Gymraeg.

Yn ardal Rhydyfelin ym Mhontypridd, er enghraifft, ni fydd bws ar gael i'r ysgol uwchradd Gymraeg agosaf, sydd 2.9 milltir i ffwrdd, tra bod yna ysgol Saesneg newydd ar garreg ei haelwyd. Gwn fod nifer o rieni un ai yn mynd i dynnu plant allan o addysg Gymraeg, neu beidio hyd yn oed â gyrru eu plant ieuengaf i addysg Gymraeg. Fe ysgrifennodd disgybl 13 oed o'r ardal hon ataf i, a dyma ei geiriau hi: 'Rydw i'n caru'r ffaith fy mod i'n gallu siarad Gymraeg, a dydw i ddim eisiau stopio. Rydw i eisiau cario ymlaen i fynd i fy ysgol i heb angen mynd i'r ysgol yn flinedig ac yn dod nôl yn flinedig.'

Felly hoffwn ofyn pa gamau sydd yn cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod awdurdodau lleol fel Rhondda Cynon Taf yn defnyddio'r disgresiwn hwnnw, ac nad ydyn ni wedyn yn colli disgyblion sydd eisiau'r Gymraeg ond sy'n teimlo dyw hwn ddim yn opsiwn iddyn nhw mwyach?

Diolch yn fawr. Fel rydych chi'n dweud, mae disgresiwn gyda nhw, ond mae'n rhaid iddyn nhw o leiaf gydymffurfio gyda'r statutory requirements. Yn hwyrach yr wythnos hon, byddwn ni'n cyhoeddi newidiadau i'r canllawiau ar ddarpariaeth teithio gan ddysgwyr, ac mae'r ymgynghoriad hwn yn gyfle gwerthfawr i grwpiau gyfrannu at ddatblygu polisi sy'n sicrhau bod teithio gan ddysgwyr yn ddiogel, yn effeithiol ac yn effeithlon. 

Cafodd yr uwchgynhadledd teithio gan ddysgwyr gyntaf ei chynnal ym mis Mai gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, ac roedd hwnnw'n gyfle da, roeddwn i'n credu, i ddod â phartneriaid allweddol at ei gilydd. Felly, rydych chi'n iawn, penderfyniad i'r awdurdodau lleol yw mynd ymhellach eto o ran argaeledd yn ôl disgresiwn. A chyllid yw diwedd y gân; diwedd y gân yw'r geiniog. Fe fydd yn rhaid iddyn nhw wneud rhai penderfyniadau anodd iawn ond, mae'n ddrwg gen i ddweud, pe byddem ni wedi bod mewn sefyllfa lle bydden nhw wedi gweld toriadau aruthrol pellach eto o ganlyniad i chi wrthod pleidleisio dros y gyllideb, fe fyddai hi wedi bod yn llawer gwaeth nag y mae hi nawr.

[Anghlywadwy.]—ei dorri, felly nid oedd hwnnw'n ddigonol.

Wel, fe fyddai hi wedi bod yn llawer gwaeth pe byddech chi wedi bod mewn grym, fe ddywedaf i hynny wrthych chi.

Mae canllawiau cyhoeddedig ar gyfer pob bwrdd iechyd yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn disgwyl iddyn nhw i ymgysylltu yn weithredol â'u poblogaethau nhw ynglŷn â gwasanaethau a newidiadau hefyd. Cafodd Llais ei sefydlu er mwyn hynny, a thrwy wrando ar randdeiliaid a chyflwyno achos i fyrddau iechyd, mae eu barn nhw'n helpu i lunio, datblygu a chyflawni gwelliannau i wasanaethau.

Rwy'n falch i chi sôn am Llais nawr, sef yr olynydd i'r cynghorau iechyd cymuned. Rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol o'r adroddiad diweddar a gyhoeddwyd gan fwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro ar gyflwr y theatrau yn Ysbyty Athrofaol Cymru, lle cafodd cyffuriau anghyfreithlon, lladrad, tanseilio, bwlio, ynghyd â nifer o ddigwyddiadau eraill i gyd eu nodi sy'n bethau ofnadwy, a bod yn onest, i feddwl eu bod nhw'n digwydd mewn lleoliad mor dringar. Yna, yn Aelod rhanbarthol, fe gysylltais i â'r cyngor iechyd cymunedol neu Llais i weld pa ymgysylltiad a gawson nhw gyda'r bwrdd iechyd. Mae'r ateb a gefais i'n ôl gan y prif weithredwr yn nodi, hyd at ddiwrnod cyhoeddi adroddiad y bwrdd iechyd, nad oedden nhw wedi bod ag unrhyw ymgysylltiad, a dim ond ar ddiwrnod ei gyhoeddiad yr oedden nhw wedi cael cyfle i daro golwg ar yr adroddiad hwnnw.

Ai honno yw eich gweledigaeth chi o'r hyn y dylai Llais fod a sut y dylai'r bwrdd iechyd drin corff statudol sy'n eiriol dros gleifion a phobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth iechyd yng Nghaerdydd a'r Fro, neu a wnewch chi gymryd camau i sicrhau bod bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro yn ymgysylltu mewn modd priodol â Llais a darparwyr statudol eraill fel y gallan nhw fod fel y caneri hwnnw mewn pwll glo i'w rhybuddio nhw pan fydd pethau fel hyn yn digwydd yn eu cyfleusterau nhw?

Diolch yn fawr. Rwy'n credu i bob un ohonom ni deimlo yn bryderus iawn wrth i ni ddarllen yr adroddiadau sy'n ymwneud â'r adolygiad o theatrau yng Nghaerdydd, ac rwy'n gobeithio bod y bwrdd iechyd yn cymryd mesurau difrifol iawn i unioni rhai sefyllfaoedd anodd iawn yn y cyswllt hwnnw. Rydych chi'n hollol iawn; fe ddylai Llais fod yn ymgysylltu â'r bwrdd iechyd. Mae honno'n broses statudol. Maen nhw wedi ymgysylltu â thros 40,000 o bobl eleni, sy'n gynnydd enfawr o'i gymharu â'r llynedd, ond mae hi'n gwneud synnwyr i'r bwrdd iechyd gael trafodaeth o leiaf gyda Llais. Adroddiad oedd hwnnw a gomisiynwyd yn fewnol, rwy'n credu, gan y bwrdd iechyd ei hun. Yr hyn sy'n digwydd gyda Llais fel arfer yw bod hynny'n rhywbeth sy'n dod o du'r cyhoedd ac yn mynd i'r bwrdd iechyd. Nid yw'n gweithio i'r gwrthwyneb fel arfer, ond nid oes unrhyw reswm pam na ddylai wneud hynny.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf, felly, bydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a'r datganiad hwnnw i'w wneud gan y Trefnydd. Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y datganiad ynghylch atal afiechyd yn cael ei gyhoeddi fel datganiad ysgrifenedig. Mae busnes y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad busnes, sydd ar gael i’r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i ffermwyr ifanc ledled Cymru. Nawr, mae llawer o Aelodau yn y fan hon wedi bod yn bresennol yn y dathliad o fwyd a ffermio Cymru Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr amser cinio heddiw, a oedd yn gyfle gwych i ni ddathlu'r sector bwyd a diod a mynegi ein cefnogaeth i ffermwyr Cymru. Roedd y digwyddiad yn canolbwyntio hefyd ar yr hyn sydd ei angen ar y genhedlaeth nesaf o ffermwyr ar gyfer ffyniant. Fe glywsom ni araith rymus iawn gan Delyth Robinson ynglŷn â'r heriau sy'n wynebu ffermwyr heddiw. Rwy'n siŵr, Trefnydd, y byddwch chi'n cytuno â mi fod rhaid i Lywodraeth Cymru gefnogi ffermwyr ifanc a buddsoddi ynddyn nhw er mwyn sicrhau y bydd dyfodol disglair i'n diwydiant ffermio.

Fe wyddom ni fod gweithlu'r ffermydd yn heneiddio ac, yn ôl Undeb Amaethwyr Cymru, yn 2023, mae oedran cyfartalog ffermwyr Cymru dros 60 oed erbyn hyn, gyda dim ond 3 y cant o ffermwyr dan 35 oed. Rwy'n deall y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud cyhoeddiad ynglŷn â'r cynllun ffermio cynaliadwy maes o law, ond fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddem ni'n cael datganiad gan Lywodraeth Cymru ar y gwaith sy'n cael ei wneud i gefnogi a buddsoddi mewn ffermwyr ifanc yng Nghymru er mwyn i ni fod â sector ffermio ffyniannus am flynyddoedd i ddod.

Diolch yn fawr, Paul Davies. Oedd, roedd hwnnw'n ddigwyddiad llwyddiannus iawn a gafodd ei gynnal, yn amlwg, roedd yn ddathliad, fel rydych chi'n dweud, o'r gymuned ffermio a'r swyddogaeth sydd ganddi ym mhob agwedd ar ein heconomi ni, ac, wrth gwrs, mae ffermwyr ifanc yn allweddol i'r dyfodol disglair hwnnw ar gyfer ffermio yng Nghymru, ac mae hynny'n cael ei ystyried yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Wrth gwrs, fe fydd y Dirprwy Brif Weinidog yn cyflwyno ei ddiweddariad ef maes o law.

Yr wythnos diwethaf, fe ofynnais i am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg ynglŷn â chyfraniadau yswiriant gwladol. Fe ddywedwyd wrthyf i y byddai cyfle gennyf i'w holi drannoeth, ac fe wnes i hynny, ond mae rhai cwestiynau yn aros heb eu hateb ynghylch y diffyg o ran cyfraniadau yswiriant gwladol a'r effaith y bydd hynny'n ei chael, a hefyd o ran eglurder o ran y trydydd sector. Fel clywsom ni gan yr Ysgrifennydd Cabinet yr wythnos diwethaf, bydd hwn yn fater a fydd yn codi ei ben yn rheolaidd—felly, nid yn unig yn ystod y flwyddyn ariannol hon—felly, fe hoffwn i ofyn unwaith eto: a gawn ni amser i drafod y goblygiadau i gyllideb Cymru, nid yn unig yn y flwyddyn ariannol hon ond yn barhaus, a'r effaith y bydd hyn yn ei chael ar wasanaethau, yn anochel, ar draws cymunedau yng Nghymru?

Diolch yn fawr, Heledd Fychan. Fel roeddech chi'n dweud, fe wnaethoch chi lwyddo i godi hyn; roedd yna gyfle gyda'r cwestiynau llafar yn y Senedd i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i godi'r materion hyn, i godi'r mater ynglŷn â chyfraniadau yswiriant gwladol. Wrth gwrs, fe wnaeth ef ddarparu datganiad ysgrifenedig yr wythnos cyn hynny. Ac fe fyddaf i'n rhoi gwybod iddo ef am hyn yn ogystal â'r cwestiynau yr ydych chi'n eu codi, ond gan gydnabod hefyd fod cyfrifoldebau ar draws y Llywodraeth, yn enwedig o'm rhan i fy hun, o ran y trydydd sector, i fynd i'r afael â rhai o'r materion hynny.

Trefnydd, unwaith eto, rwy'n galw am ddatganiad gan y Prif Weinidog ynglŷn â gwariant amddiffyn yng Nghymru. Fel rydych chi'n ei gofio, fe wnes i godi'r mater hwn gyda chi o'r blaen a gofyn am ddatganiad ffurfiol, ond nid oes unrhyw ymateb wedi dod. Yng ngoleuni cyhoeddiad diweddar Llywodraeth y DU i gynyddu gwariant amddiffyn, fe ysgrifennais i at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Amddiffyn i hyrwyddo achos sir Benfro i fod yn lleoliad allweddol ar gyfer buddsoddiad amddiffyn yn y dyfodol. Mae sir Benfro yn gartref i asedau amddiffyn sylweddol eisoes, gan gynnwys maes tanio Castellmartin ym marics Cawdor, yn ogystal â nifer o fusnesau cadwyn gyflenwi hanfodol. Ar ben hynny, mae'r ddau ddepo blaenorol ar gyfer arfau'r llynges frenhinol yn Nhrecŵn a Black Bridge yn safleoedd o bosibiliadau sylweddol nad ydyn nhw'n cael ei ddefnyddio, ac fe allen nhw, gyda'r buddsoddiad iawn, gyflawni swyddogaethau strategol hanfodol. 

Mae treftadaeth filwrol falch i'r sir ac mae'n gartref i nifer o ddiwydiannau strategol sy'n rhan annatod o ddiogelwch a chydnerthedd economaidd y genedl. Rydym ni'n byw mewn cyfnod cyn rhyfel, Trefnydd, ac felly fe fyddwn i'n eich annog chi i bwyso ar y Prif Weinidog i nodi yn eglur sut mae hi'n bwriadu sicrhau y bydd Cymru, a sir Benfro yn arbennig, yn ennill ei chyfran deg o'r buddsoddiad newydd hanfodol hwn.

Wel, diolch yn fawr iawn i chi. Diolch yn fawr, Sam Kurtz, am y cwestiwn yna. Yn wir, mae hyn yn rhywbeth i Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru, gyda'i gyfrifoldebau ef—. Mae'n fater ar draws y Llywodraeth i raddau helaeth iawn, er hynny, o ran Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio. Fe wn i fod y Prif Weinidog yn ymwybodol dros ben ac yn cydnabod pwysigrwydd hanfodol hyn o ran ein busnesau amddiffyn, nid yn unig yn sir Benfro, ond ledled Cymru, yn enwedig o ran y gadwyn gyflenwi. Yn wir, rwy'n credu bod General Dynamics wedi cael ymweliad diweddar gan y Prif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet, felly mae hyn yn amlwg ar yr agenda, oherwydd, yn amlwg, yr adolygiad amddiffyn strategol a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i Gymru. Rwy'n gwybod mai dyna'r hyn yr ydym ni'n ymgysylltu yn ei gylch nawr, o ran yr effaith ar Gymru.

Hoffwn i alw am ddau ddatganiad, Trefnydd. Yn gyntaf, gan y Gweinidog dros Iechyd Meddwl a Lles am waith y Llywodraeth ar greu cynllun gweithredu dementia. Mewn ymateb i ddadl a gafodd ei chyflwyno gan Blaid Cymru'r llynedd ar ddiagnosis dementia, fe ymrwymodd y Llywodraeth i greu cynllun gweithredu dementia, sydd mor angenrheidiol er mwyn mynd i'r afael gyda chyfraddau isel o ddiagnosis. Ond dyw'r amserlen ar gyfer ymgynghori ar y cynllun gweithredu heb gael ei gyhoeddi. Felly, a allai'r Llywodraeth gyhoeddi hynny cyn gynted â phosibl?

 Yn ail—

Cafodd un o'm hetholwyr i, sef Deirdre Murphy, sy'n ymgyrchydd dyngarol 70 oed o Abertawe, ei harestio yn y Lan Orllewinol gan Lywodraeth Israel ar ddiwedd mis Mai ac nid ydyw hi wedi cael ei rhyddhau eto. Mae ei chyfreithiwr wedi dweud bod y ffordd y mae awdurdodau Israel wedi ymdrin â'i hachos hi'n peri pryder sylweddol. Felly, fe fyddwn i'n dymuno gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i fanylu ar y camau y mae hi'n eu cymryd i helpu i sicrhau ei rhyddhad, ac yn galw hefyd ar Lywodraeth Lafur y DU i annog Israel i ymatal rhag gwneud cymorth dyngarol rhyngwladol ac actifiaeth yn droseddau i bob pwrpas. Diolch.

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cael eglurder o ran y ffordd ymlaen, y cyfnod ymgynghori o ran cynllun gweithredu dementia. Yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth lle, yn ddiweddar, dim ond yn y pythefnos neu dair wythnos diwethaf, roedd Wythnos Ymwybyddiaeth Dementia gennym ni, ac rwy'n sicr yn falch iawn, ac, rwy'n siŵr, ar draws y Siambr, o'r trefi a'r siroedd hynny sydd wedi dod yn ystyriol o ddementia hefyd. Ac mae hi'n bwysig inni gydnabod hynny.

Yn amlwg, mae'n beth ofnadwy a ddychrynllyd i glywed unwaith eto am sefyllfa'r unigolyn hwnnw, o ran y Lan Orllewinol, a'r camau a gymerwyd. Yn sicr mae'n rhaid sicrhau ei rhyddhad hi. Felly, diolch i chi am godi hynny unwaith eto, ond mae'n rhaid i ni ddweud, yn Llywodraeth Cymru unwaith eto, ein bod ni'n bryderus iawn ynglŷn â'r gwrthdaro parhaus a'r argyfwng dyngarol yn Gaza, a'r dulliau cyfredol o ddosbarthu cymorth, rwy'n credu, sydd wedi dod mor eglur. Ac, wrth gwrs, fe wyddoch chi fy mod i wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn galw am godi i'r blocâd ar gymorth yn Gaza, ac a oedd yn nodi na ddylid defnyddio cymorth dyngarol fel offeryn gwleidyddol mewn unrhyw sefyllfa. Ac rwy'n credu bod hyn yn ymwneud hefyd â pharchu cyfraith ryngwladol mewn gwirionedd, felly rydym ni'n ymuno â'r Llywodraethau hynny, gan gynnwys Llywodraeth y DU, i alw ar Israel i barchu cyfraith ryngwladol. Ond, unwaith eto, rhaid mynd i'r afael â sefyllfa'r wraig honno sy'n cael ei chadw yn y Lan Orllewinol.

Ychydig wythnosau yn ôl, fe gefais i'r fraint o gwrdd ag aelodau o Headway Sir Ddinbych a Chonwy, grŵp hynod iawn sy'n cefnogi unigolion sy'n byw gydag anafiadau a gafwyd i'r ymennydd. Roedd hi'n amlwg o'm hymweliad bod angen mawr na chafodd ei ddiwallu am ganolfan adsefydlu yn sir Ddinbych neu Gonwy—rhywle a fyddai'n hygyrch fel y Rhyl neu Landudno. Mae'r unigolion hyn wedi goroesi anafiadau sy'n newid bywydau, ac mae llawer bellach yn wynebu teithiau hir, dros y ffin yn aml, i gael mynediad at gymorth mewn lleoedd fel Gwynedd, neu Lerpwl hyd yn oed. I'r rhai sy'n byw gydag anafiadau o'r fath, mae'r teithiau hyn yn drafferthus iawn. Mae gennym uned asesu anafiadau i'r ymennydd ym Mae Colwyn, ond nid oes canolfan yno ar gyfer triniaeth ac adsefydlu, sy'n golygu nad yw'r gofal dilynol hanfodol ar gael yno.

Roeddwn i'n siarad ag un aelod o Headway ac roedd hwnnw wedi cael ei anafu mewn damwain ddifrifol, ac roedd yn sôn am y diffyg cymorth ar gyfer llywio heriau cyfreithiol, ariannol ac emosiynol. Ac nid straeon anghyffredin mo'r rhain, Trefnydd; maen nhw'n digwydd nawr ar draws y gogledd. Fe wyddom ni mai Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a oedd â'r niferoedd uchaf o anafiadau i'r pen a strôc y llynedd yng Nghymru, gyda dros 3,200 o dderbyniadau i ysbytai, a oedd yn gynnwys bron i 1,000 o anafiadau pen, ond mae mynediad at adsefydlu strwythuredig yn fater o lwc ar sail eich cod post.

Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru amlinellu pa gamau a fydd yn cael eu cymryd i sefydlu canolfan adsefydlu anafiadau i'r ymennydd pwrpasol yn y gogledd, ac a wnaiff y Trefnydd—y Gweinidog iechyd, mae'n ddrwg gen i—gytuno i gwrdd â Headway a'i aelodau i glywed eu galwadau nhw'n uniongyrchol? Diolch i chi.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn yna. Ac, wrth gwrs, mae'n rhaid bod Headway—. Mae'n rhaid i ni ddiolch a llongyfarch Headway am y gwaith y maen nhw'n ei wneud ac yn ymgymryd ag ef wrth gefnogi'r rhai sydd ag anafiadau i'r pen. Mae hyn yn rhywbeth y mae'r trydydd sector yn chwarae rhan bwysig ynddo o ran estyn cymorth i gleifion, a sefydlu cysylltiadau ac eiriolaeth gyda byrddau iechyd a gweithwyr iechyd proffesiynol. Mae angen gwasanaethau arbenigol iawn, fe wn i, o ran anafiadau i'r ymennydd ac ymateb iddyn nhw, ond mae eich cwestiwn chi ar gofnod nawr, ac fe fydd cyfle gennych chi, rwy'n gwybod, i ofyn y cwestiynau hyn i'r Gweinidogion iechyd, ac yn wir i'r Ysgrifennydd Cabinet, maes o law.

Diolch. Roedd hi'n Wythnos Gwin Cymru wythnos diwethaf, Trefnydd, ac roeddwn i'n ddigon ffodus o gael ymweld â gwinllan wych yn fy rhanbarth i fy hun—Gwinllan White Castle—sy'n stori wirioneddol o lwyddiant, sy'n gorwedd mewn rhan hardd o sir Fynwy, ac sy'n cynhyrchu gwinoedd gwyn a gwinoedd pinot noir byd-enwog a gwinoedd pefriog. Rydym ni wedi cael ein bendithio â llawer o winllannoedd gwych ledled Cymru, gyda'r diwydiant ac enw da gwinoedd Cymru yn mynd o nerth i nerth. Yn ogystal â chynnig cynnyrch o safon gwirioneddol iawn o Gymru, maen nhw'n denu llawer o dwristiaid hefyd, yn enwedig gan fod gwin o Gymru yn ennill enw da ledled y byd.

Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar y diwydiant gwin yng Nghymru, ar yr hyn y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud i'w hyrwyddo ledled y DU, a'r byd, a sut maen nhw'n cefnogi ein gwinwyr yng Nghymru, a chydnabod y manteision y mae diwydiant gwin Cymru yn eu cyflwyno i'r economi ledled Cymru. Diolch.

Wel, diolch yn fawr iawn i chi, Laura Anne Jones, a diolch i chi am dynnu sylw at Wythnos Gwin Cymru. Ac, fel rydych chi'n dweud, fe gawsom ni ein bendithio â gwinllannoedd ledled Cymru. Roeddech chi'n tynnu sylw at winllan yn eich rhanbarth chi, ac mae'n bwysig iawn i ni gydnabod—. Ac, rwy'n credu, mae'r Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet sy'n gyfrifol am y diwydiant bwyd a diod yn cydnabod bod hyn yn rhywbeth i'w ddathlu, ond mae'n bwysig hefyd o ran safle Cymru yn y byd, allforion, ac, yn wir, ein diwydiant bwyd a diod yn ei gyfanrwydd. Felly, diolch i chi am dynnu sylw at hyn. Rwy'n siŵr y gallem ni i gyd sôn am y gwinllannoedd yr ydym ni'n eu cefnogi yn ein hetholaethau, ond fe wnaethoch chi hynny heddiw, ac mae hynny i'w groesawu yn fawr.

Hoffwn i ddatganiad ar frys, plis, Trefnydd, gan y Gweinidog diwylliant yn dilyn y cyhoeddiad, heb fawr rybudd o gwbl, y bydd y grant o £90,000 i Ysgol Gymraeg Llundain yn dod i ben ym mis Mawrth y flwyddyn nesaf, a hynny yng nghanol blwyddyn academaidd yr ysgol. Mae'r ysgol yn glir: heb y £90,000, bydd yr ysgol yn cau, a thrwy hynny yn dirwyn i ben 70 mlynedd o addysg Gymraeg yn Llundain. Mae'r ysgol wedi sicrhau cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth o siaradwyr Cymraeg. Am ffigur mor fach, Trefnydd, £90,000, mae'r goblygiadau yn enfawr i'r ysgol—athrawon yn colli eu gwaith, plant yn gorfod gadael yr ysgol yng nghanol blwyddyn academaidd, a'r impact yn enfawr ar gymuned Llundain yn ehangach. Dwi'n gwybod bod Julie Morgan wedi sôn am hyn yn ystod ei chyfnod hi yn San Steffan. Mae'r ysgol wedi wynebu sawl her dros y blynyddoedd; bydd hi'n drueni mawr os bydd yr ysgol yma'n gorfod cau oherwydd bod Llywodraeth Cymru ddim yn rhoi £90,000 iddyn nhw. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Rhys ab Owen. Diolch i chi am dynnu sylw at Ysgol Gymraeg Llundain. Ni allaf i ateb y cwestiwn heddiw—nid fi yw'r Ysgrifennydd Cabinet na'r Gweinidog sy'n gyfrifol—ond rydych chi wedi gwneud eich pwynt chi heddiw yn y Senedd.

Trefnydd, rydym ni wedi profi sawl meddygfa yn newid i dderbyn cleifion preifat yn unig dros y blynyddoedd diwethaf. Fel llawer o Aelodau'r Senedd, rwy'n cael cwynion gan etholwyr yn rheolaidd oherwydd ei bod hi bron yn amhosibl cael mynediad at bractis deintyddol y GIG yng Nghymru. Roedd angen corun newydd ar ddant un o'm hetholwyr i, a fyddai'n costio £260 fel arfer pe byddai'n dod o dan fand 3 ffioedd deintyddol. Serch hynny, fe gafodd wybod wedyn nad yw ei gangen ef yn cynnig corunau dan delerau'r GIG ac fe fyddai angen talu £800 yn yr un gangen i wneud y gwaith yn breifat. Fe hoffwn i ofyn am ddiweddariad brys gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar ba waith sydd ar y gweill i helpu darpar gleifion a mynd i'r afael â'r diffeithwch deintyddol sy'n dod i'r golwg, sy'n creu anghydraddoldebau yn gynyddol.

Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain. Wrth gwrs, o ran deintyddiaeth, rydych chi'n ymwybodol o'r ymgynghoriad sy'n cael ei gynnal ar hyn o bryd o ran y contract gwasanaethau deintyddol cyffredinol newydd. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n clywed am brofiadau cleifion o ran mynediad at wasanaethau deintyddol ac am y rhwystrau a allai fod yn ffordd y mynediad hwnnw, ond hefyd o ran yr hyn sy'n gymwys o ran cymorth y GIG. Felly, unwaith eto, mae hwn yn gwestiwn pwysig. Mae'n gwestiwn a fydd, rwy'n siŵr, yn cael ei gydnabod gan y Gweinidogion iechyd, yr Ysgrifennydd Cabinet a'r swyddogion. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni hefyd yn mynegi bod cyd-Aelodau yn ystyried yr ymgynghoriad ar y cynigion contract newydd, ac, wrth gwrs, fe fydden nhw'n gallu ymateb gydag enghreifftiau a chwestiynau ynglŷn â'r ddarpariaeth o ofal deintyddol yng Nghymru.

Rwy'n awyddus i ofyn am ddatganiad ar niferoedd nyrsys a recriwtio o dramor. Cododd Andrew R.T. Davies yr adroddiad ar y theatrau yn Ysbyty Athrofaol Cymru yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog. Rwyf i wedi bod trwy bob llinell yn yr adroddiad hwnnw gyda chadeirydd yr ymddiriedolaeth a chyda swyddog arall, ac fe allaf i sicrhau'r Siambr eu bod nhw'n cymryd yr honiadau hyn yn ddifrifol iawn ac mae cynllun ganddyn nhw ar gyfer gweithredu.

Roedd yr adroddiad yn cynnwys rhai materion cadarnhaol iawn, yn enwedig yr adborth gan nyrsys o dramor, yn bennaf o Kerala, a oedd yn esbonio pa mor gynnes yr oedd y croeso iddyn nhw yng Nghymru, ac yn enwedig felly o fod yn gweithio yn y theatrau yn yr Ysbyty Athrofaol, ac yn disgrifio'r gwahanol ffyrdd i gyd yr oedd yr ymddiriedolaeth wedi eu defnyddio i roi cefnogaeth barhaus iddyn nhw. Roeddwn i'n meddwl tybed a fyddai hi'n bosibl cael datganiad ar y ffyrdd yr ydym ni'n croesawu ac yn sefydlu nyrsys, yn enwedig y rhai sy'n dod o dramor i'n cynorthwyo ni yn y gwasanaeth iechyd.

Diolch yn fawr iawn i chi, Julie Morgan. Mae hi'n werthfawr iawn cael yr adborth hwnnw. Yn amlwg, rydym ni wedi cael trafodaethau a chwestiynau ar Fwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro a'u hadolygiad gwasanaeth nhw o theatrau'r prynhawn yma. Wrth gwrs, mae hyn yn cael ei gymryd yn ddifrifol iawn o ran yr adolygiad hwnnw. Wrth gwrs, mae hi'n bwysig iawn ein bod yn ystyried yr adborth gan staff. Mae hwnnw'n rhywbeth sy'n digwydd o ran yr arolygon o staff mewnol sy'n digwydd gyda'r staff i gyd sy'n ymwneud â'r gwasanaeth. Felly, diolch i chi am rannu adborth mor gadarnhaol oddi wrth y nyrsys o dramor, yn enwedig y rhai a gafodd eu recriwtio o Kerala yn India. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn taflu goleuni ar hynny, a'n bod nhw'n cydnabod eu cyfraniad aruthrol i'n GIG yng Nghymru beth bynnag, a'n bod ni'n rhoi croeso ac yn cefnogi a chydnabod y cyfraniadau y mae nyrsys o dramor yn ei wneud yng Nghymru ac yn ein hysbytai ni, ac yn benodol heddiw yn Ysbyty Athrofaol Cymru.

Trefnydd, yn ddiweddar fe ymwelais i â busnes o'r enw Stashed Products. Roedd y sylfaenydd, Elliot Tanner, wedi ymddangos ar y rhaglen Dragons' Den yn gynharach eleni ac fe fu'n llwyddiannus yn ei gais i'r dreigiau ar y rhaglen honno gan y BBC. Mae gan y busnes hwn, ynghyd â dwsinau o fusnesau eraill yn y canolbarth, broblem arbennig pan fydden nhw'n dymuno tyfu neu ehangu eu busnesau. Mae honno'n broblem braf i'w chael, ond nid yw dwsinau o fusnesau yn gallu ehangu eu maint oherwydd nad oes digon o unedau masnachol 10,000 troedfedd sgwâr neu fwy ar gael i symud i mewn iddyn nhw, neu dir ar gael iddyn nhw adeiladu arno eu hunain. Mae hon yn broblem sy'n gyfarwydd, fe gafodd ei chydnabod gan Weinidogion blaenorol yr economi pan fyddwn i'n codi'r mater hwn, ond fe fyddwn i'n ddiolchgar iawn y prynhawn yma, Trefnydd, pe byddech chi'n gofyn i Weinidog yr economi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am argaeledd busnesau yn ardal Dyffryn Hafren yn arbennig, a sut y gall busnesau sy'n awyddus i dyfu gael cymorth i wneud hynny gan Lywodraeth Cymru. Mae hon yn broblem braf i'w chael, ond mae angen ei datrys hi ar gyfer datgloi'r potensial ar gyfer twf pellach yn y canolbarth, ac fe fyddai, wrth gwrs, yn rhyddhau'r adeiladau llai o faint hynny ar gyfer busnesau newydd hefyd.

Diolch yn fawr i chi unwaith eto, dyna gwestiwn cadarnhaol iawn sy'n gofyn am ddatrysiad o ran y ffordd ymlaen. Mae hi'n braf cael clywed am Stashed Products a'i fod wedi ymddangos ar Dragons' Den. Yn amlwg, mae rhagolygon da iddo, ac mae angen i ni wneud y cysylltiadau hynny. Roedd y Prif Weinidog yn sôn yn gynharach heddiw am yr uwchgynhadledd fuddsoddi, ac wrth gwrs fe fydd honno’n digwydd yn ddiweddarach eleni. Yn amlwg, mae'r cyfleoedd a'r rhagolygon ar gyfer busnesau, fel rydych chi'n eu disgrifio nhw, yn bwysig iawn, ac fe wnaf i'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio yn clywed hynny gennyf i.

Ac yn olaf, Peter Fox.

Trefnydd, tybed a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru ar faterion yn Nhrefynwy. Ni fydd llawer ohonoch chi wedi deall na sylweddoli pa mor fawr fu'r trafferthion gyda'r cyfuniad aruthrol o broblemau trafnidiaeth amrywiol sydd wedi bod yn Nhrefynwy dros y blynyddoedd diwethaf, gyda Dŵr Cymru yn cloddio tyllau ym mhopeth, fe gawsom ni dirlithriad ar yr A40, sy'n dal i fod yno, mae gennym ni waith ar y gweill gyda theithio llesol—mae yna gymaint o bethau—a gwaith ar ffordd yr A40 ac ar bont afon Gwy. Mae hyn i gyd wedi cyfuno i ddod â'r dref i stop, ond gan ddod â'r economi leol i stop hefyd, ac effeithio ar un o'r llwybrau prifwythiennol hynny i Gymru. Nid yw'r plant yn llwyddo i fynd i'r ysgol i sefyll eu harholiadau hyd yn oed, ac nid yw'n gynaliadwy. Felly, fe fyddwn i'n croesawu datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet yn amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi Trefynwy a sicrhau y bydd y gwaith parhaus yn cael yr effaith leiaf bosibl yn y dyfodol? 

Diolch yn fawr iawn i chi, Peter Fox. Rwy'n credu i ni gyd fod yn ymwybodol, ac yn ein hetholaethau unigol, o achosion o fodolaeth mwy nag un safle lle bydd gwaith yn mynd rhagddo ar briffordd neu amgylchiadau sy'n effeithio ar ein seilwaith ffyrdd, sy'n gallu bod yn drafferthus iawn i drigolion lleol ac, yn wir, i ymwelwyr—ac mae'r cwbl yn wir am Drefynwy—yn ogystal â'r busnesau lleol yr effeithir arnyn nhw. Felly, mae hyn yn rhywbeth yr wyf i'n siŵr yr ydych chi wedi ei godi gyda'r awdurdod lleol ac, yn wir, fe fydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn gallu ymateb i unrhyw gwestiwn a ofynnwch chi iddo ef hefyd. 

Diolch i'r Trefnydd. 

Eitem 3 heddiw yw datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar ansawdd dŵr yng Nghymru. Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog, Huw Irranca-Davies. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dŵr yw un o'n hadnoddau naturiol mwyaf hanfodol. Mae'n allweddol ar gyfer iechyd a lles. Ein nod yw bod pobl Cymru yn gallu mwynhau amgylchedd dŵr ffyniannus sy'n cael ei reoli'n gynaliadwy. Mae hyn yn golygu sicrhau bod afonydd, llynnoedd a dyfroedd arfordirol yn lân ac yn iach, yn cefnogi iechyd y cyhoedd a bywyd gwyllt amrywiol, ac yn darparu cyfleoedd hamdden. Heddiw, mae 44 y cant o afonydd Cymru wedi cyflawni statws ecolegol 'da', cyfradd sydd dair gwaith yn uwch na chyfradd Lloegr.

Y mis hwn, fe wnaethom ni nodi Diwrnod Amgylchedd y Byd ar 5 Mehefin a Diwrnod Cefnforoedd y Byd ar 8 Mehefin. Mae'r diwrnodiau hyn yn ein hatgoffa ni o bwysigrwydd ecosystemau ein planed a'r heriau mawr yr ydym ni'n eu hwynebu oherwydd newid hinsawdd. Y gaeaf diwethaf, fe wynebodd Cymru gyfres o stormydd dinistriol ac, i'r gwrthwyneb, rydym newydd brofi'r pedwerydd mis Mawrth sychaf erioed. Dros dymor y gwanwyn, fe wnaethom ni symud i'r categori 'cyfnod maith o dywydd sych', a oedd yn rhoi straen sylweddol ar ein hadnoddau dŵr, ar ein hamaethyddiaeth, a'n hecosystemau. Felly, mae rheoli ein hadnoddau o ran dŵr yn hanfodol ac rwyf i am fanteisio ar y cyfle hwn i rannu gwybodaeth am gynnydd gyda'r Aelodau.

Ar 15 Mai, roeddwn i'n falch o gychwyn cyfres newydd o uwchgynadleddau ar ansawdd dŵr yng ngwaith trin dŵr gwastraff Caerdydd. Roedd y cynadleddwyr yn cynnwys uwch gynrychiolwyr o faes diwydiant, rheoleiddwyr, undebau ffermio a sefydliadau anllywodraethol. Roedd yr uwchgynhadledd hon yn canolbwyntio ar fesurau rhagweithiol a buddsoddiadau gan gwmnïau dŵr i leihau effeithiau carthffosiaeth, ac roedd yn amlygu swyddogaeth systemau draenio cynaliadwy a phosibiliadau datrysiadau ar sail byd natur. Yn dilyn yr uwchgynhadledd ansawdd dŵr flaenorol, fe wnaethom ni gydnabod grym gwybodaeth leol wrth ysgogi gwelliannau. Fe wnaethom ni ddarparu dros £1.7 miliwn o gyllid i fyrddau rheoli maethynnau ar gyfer chwe afon ardal arbennig o gadwraeth ers 2022, gan alluogi creu cynlluniau rheoli maethynnau gweithredadwy. Cafodd £872,000 arall o gyllid ei ddarparu'r flwyddyn ariannol hon i gefnogi'r gwaith o gyflawni'r cynlluniau hyn, sydd â'r bwriad o wella ansawdd dŵr mewn afonydd a hwyluso datblygiadau tai heb niweidio'r amgylchedd lleol. Fe fyddaf i'n parhau i gynnull y gyfres o uwchgynadleddau dros y naw mis nesaf, gan ganolbwyntio ar amaethyddiaeth a defnydd tir yng nghefn gwlad, llygredd a niwtraliaeth maethynnau, a chynllunio yn nalgylch afonydd yn fwy eang.

Rydym ni'n cyflawni gwelliannau sylweddol drwy'r rhaglen dyfroedd ymdrochi. Yn 2024, roedd 98 y cant o safleoedd dŵr ymdrochi dynodedig yn bodloni safonau llym o ran ansawdd dŵr am yr ail flwyddyn yn olynol. O'r 110 o ddyfroedd ymdrochi a aseswyd yng Nghymru, dosbarthwyd 103 yn y dosbarthiadau uchaf sef 'ardderchog' a 'da'. Ac mae'r cynnydd hwn yn tystio i'n dull cydweithredol ni sy'n cynnwys y sectorau cyhoeddus, preifat ac academaidd hefyd. Ac rydym yn cyflawni ein rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth i ddynodi safleoedd dŵr ymdrochi mewndirol. Ar 9 Mai, roeddwn i'n falch iawn o gyhoeddi bod cronfeydd dŵr Llanisien a Llys-faen yng Nghaerdydd yn safleoedd dŵr ymdrochi dynodedig ar gyfer tymor 2025. Ar ymweliad diweddar â'r cronfeydd dŵr, fe welais i sut mae'r ymdrechion ar y cyd rhwng y Llywodraeth, Cyfoeth Naturiol Cymru, awdurdodau lleol, y cwmnïau dŵr a'r cymunedau yn sicrhau canlyniadau gwirioneddol ar gyfer ansawdd dŵr ac o ran llesiant y cyhoedd. I helpu i wella rheoli ansawdd dŵr, fe wnaethom ni gynnal ymgynghoriad i archwilio diwygiadau posibl i Reoliadau Dŵr Ymdrochi 2013. Felly, fe fyddwn ni'n gweithio'n agos gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, gyda chyrff rheoleiddio, yr awdurdodau lleol a rhanddeiliaid eraill i gyflwyno'r newidiadau hyn ar gyfer tymor ymdrochi 2026.

Mae cyflawni ar y cyd wedi bod yn sail i bob un o'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU i adfer Afon Gwy hyd gyflwr iachusol da. Mae Gweinidog Dŵr a Llifogydd Llywodraeth y DU, Emma Hardy, a minnau wedi ymrwymo ein Llywodraethau ni i weithio yn agosach gyda'i gilydd. Ar 11 Mawrth, fe wnaethom ni gyhoeddi menter ymchwil newydd ar y cyd gwerth £1 miliwn i fynd i'r afael â phroblemau ansawdd dŵr yn Afon Gwy. Mae'r cyllid hwn yn adeiladu ar y gwaith ar y cyd presennol rhwng bwrdd rheoli maetholion afon Gwy a phartneriaeth dalgylch afon Gwy. Fe fydd yn caniatáu i brosiectau labordy ar y safleoedd gael eu profi ar draws y dalgylch, gan adeiladu ar gydweithrediadau presennol fel y rhaglen Defnydd Tir ar gyfer Sero Net, Natur a Phobl gwerth £20 miliwn, sy'n mynd i'r afael â chyfraddau ffosfforws yn y pridd.

Ond nid yw'r gwaith hwn mewn partneriaeth yn gorffen yn y fan honno. Ym mis Chwefror, derbyniodd Deddf Dŵr (Mesurau Arbennig) 2025 Gydsyniad Brenhinol gan fynd yn gyfraith yn swyddogol. Mae'r Ddeddf hon yn gam ymlaen sylweddol tuag at rymuso rheoleiddio'r sector dŵr, yn enwedig o ran mynd i'r afael â llygredd a gwella'r canlyniadau i gwsmeriaid. Mae'r ffaith fod y Ddeddf wedi ei phasio a gwaith parhaus y comisiwn dŵr annibynnol dan arweiniad Syr Jon Cunliffe yn tynnu sylw at ein hymrwymiad ni i wella ansawdd dŵr a safonau rheoleiddio. Rwy'n croesawu adroddiad interim diweddar y Gynhadledd Dŵr Ryngwladol ac rwy'n edrych ymlaen at dderbyn yr adroddiad terfynol yn ddiweddarach yn ystod yr haf eleni. Ar ôl i mi ystyried yr argymhellion, fe fyddaf i'n nodi'r cynigion yr wyf i'n bwriadu eu cyflwyno yma yng Nghymru.

Wrth edrych ymlaen, rwy'n falch y byddwn ni'n parhau i rymuso ymdrechion i wella ansawdd dŵr trwy ein rhaglen gyfalaf ansawdd dŵr. Yn dilyn ein dyraniad o £40 miliwn rhwng 2022 a 2025, rydym ni wedi dyrannu £21.5 miliwn arall erbyn hyn ar gyfer 2025–26. Gan weithio yn agos gyda CNC, mae'r ymdrechion hyn wedi mynd i'r afael â chyweirio mwyngloddiau metel mewn partneriaeth â'r Awdurdod Adfer Safleoedd Mwyngloddio. Felly, er enghraifft, mae gwaith ym mwynglawdd plwm Frongoch wedi cynnwys dargyfeirio dŵr glân a rhoi cap ar domenni gwastraff. Mae hyn wedi arwain at ostyngiad o 70 y cant yn y llwyth o fetelau o'r safle i lednentydd Afon Ystwyth. Rwyf i wedi ei gwneud hi'n eglur i'r cwmnïau dŵr ac Ofwat gyda chysondeb fod cwsmeriaid yng Nghymru yn disgwyl gweld, ac yn haeddu hynny'n wir, gwelliannau sylweddol mewn canlyniadau amgylcheddol gan sicrhau hefyd fod biliau yn dal yn fforddiadwy i gwsmeriaid.

Yn dilyn y broses adolygu prisiau annibynnol ddiweddar dan arweiniad y rheoleiddiwr, Ofwat, rwy'n falch y bydd ein cwmnïau dŵr yn gyrru ymlaen buddsoddiadau sylweddol sy'n dod i gyfanswm o £6 biliwn rhwng 2025 a 2030. Bydd y buddsoddiad hwn yn cynnwys ymgorffori atebion gwyrdd, fel systemau draenio cynaliadwy, SuDS. Mae SuDS yn orfodol ar gyfer bron bob datblygiad newydd. Maen nhw'n lleddfu'r pwysau ar y rhwydwaith ac yn sicrhau mai dim ond fel dewis olaf yn unig y mae gorlifoedd storm yn cael eu defnyddio. Mae Cymru yn arwain yn y maes polisi hwn, ac mae e er budd pawb i barhau i weithio gyda'i gilydd i gyflawni. 

Mae'n rhaid i'n hamgylchedd dŵr ni, Dirprwy Lywydd, fod er budd pawb yng Nghymru, nawr ac am y blynyddoedd lawer i ddod. Diolch yn fawr.

Diolch unwaith eto, Ysgrifennydd Cabinet, am gyflwyno un datganiad arall eto ar hyn. Fe wyddom ni i gyd, yn Aelodau'r Senedd, am y problemau gwirioneddol sydd i'w cael o ran ein hafonydd, llygredd ar ein tir, llygredd yn ein hafonydd, llygredd yn ein mwyngloddiau a llygredd yn ein moroedd. Nawr, rhyddhawyd 968,000 awr o garthion i afonydd, llynnoedd a'r môr yng Nghymru yn ystod 2024 yn unig, un gollyngiad o garthion bob pum munud gan Dŵr Cymru ar gyfartaledd, a 1,810 o ollyngiadau carthion, neu'r hyn sy'n cyfateb i 17,000 o oriau o Hafren Dyfrdwy. Dim ond crafu'r wyneb yw hyn i gyd o ran mater ansawdd dŵr yng Nghymru, yn enwedig mewn cyfnod pan fo cynnydd o 27 y cant wedi bod yn y bil dŵr cyfartalog i gwsmeriaid Dŵr Cymru o fis Ebrill ymlaen, gan gynyddu o £503 i £639.

Nawr, mae'r comisiwn dŵr annibynnol wedi adrodd am lawer o fethiannau gyda'r strategaeth bresennol ar gyfer rheoli dŵr yng Nghymru. Ac fe gafodd hyn ei ddatganoli i'r lle hwn; ni allwch chi daflu'r baich at rywun arall. Roedd y comisiwn yn canfod diffyg ymagwedd reoleiddiol a oedd yn cyd-fynd â'i gilydd rhwng Ofwat a Llywodraeth Cymru a CNC. Fe welais i'r diffyg o ran dull rheoleiddiol sy'n cydweddu drosof i fy hun, wrth i ni glywed adroddiadau o ddigwyddiadau llygredd, a dŵr yn gollwng o bibellau wedi torri, sy'n parhau am wythnosau a misoedd, ac ar adeg pan fo pobl yn talu gormod am eu dŵr yng Nghymru. Nid yw'n ddigon da. Wrth i Ofwat barhau i weithio tuag at leihau niferoedd y gollyngiadau gorlifoedd storm cyfun yng Nghymru, wrth i Lywodraeth Cymru a CNC ysgogi cydymffurfiaeth ar gyfer cyfyngu ar y difrod cyffredinol, mae grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn credu bod angen gwerthuso a mynd i'r afael â'r camaliniad hwn ar fyrder. Mae'r comisiwn annibynnol yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn archwilio gweithredu darpariaethau Deddf Dŵr (Mesurau Arbennig) 2025 i ehangu pecyn cymorth rheoleiddio ar gyfer CNC. Yr wythnos diwethaf, roedd fy nghyd-Aelodau i yn y Ceidwadwyr Cymreig a minnau'n galw arnoch chi, Dirprwy Brif Weinidog, yn rhan o Fil yr Amgylchedd (Egwyddorion, Llywodraethiant a Thargedau Bioamrywiaeth) (Cymru), i archwilio rhoi cyfrifoldeb i swyddfa llywodraethu amgylcheddol Cymru dros adolygu'r rheoliadau dŵr hynny yng Nghymru.

Nawr, er bod y comisiwn yn nodi mai nod polisïau o ran cyflenwad dŵr yw mynd i'r afael â phwysau byrdymor yn bennaf, mae hi'n bwysig ein bod ni'n symud i ffwrdd oddi wrth yr ymagwedd honno a sicrhau bod pob un o bolisïau Llywodraeth Cymru o ran ansawdd dŵr, y cyflenwad a'i reolaeth yn ystyried darlun dros y tymor hwy. Fel mae'r comisiwn yn ei nodi, fe ddylai pennu blaenoriaethau strategol lefel uchel ar lefel Llywodraeth Cymru, ochr yn ochr ag amlinelliad cyffredinol ar gyfer datblygu Biliau dros amser, ysgafnu'r pwysau a'r tensiynau ac fe allai gryfhau cynllunio systemau dŵr.

Mae ansawdd dŵr yng Nghymru yn resynus, o gynnydd yn y gollyngiadau sy'n arwain at ddirwyon, i ddodi sbwriel ar ein traethau, ar lannau ein hafonydd ac ar ein llwybrau arfordirol, a chyda Surfers Against Sewage ar ein trywydd ni erbyn hyn, yn Aelodau, pan fyddan nhw'n dod yn ymwybodol. Yn ddiweddar, yn fy etholaeth i, roedd Llanfairfechan yn ardal na allai neb nofio ynddi, a thraethau hyfryd a hardd ar Ynys Môn hefyd. Nawr gyda'r tymor hwnnw o'n blaenau ni, pan fydd pobl yn dymuno eu mynychu ar gyfer nofio gwyllt—. Mae pobl yn dymuno dod â'u teuluoedd nhw ar wyliau. Maen nhw'n dymuno mynd i'n moroedd heirdd, a pham lai? Yr wythnos hon, roedd y traethau hyn yn cynnwys Traeth y Gorllewin, oherwydd bod carthion yn cael eu gollwng yn sgil gorlifo oherwydd storm, a'r Rhyl, lle nad yw ymdrochi yn cael ei gynghori o gwbl oherwydd dosbarthiad blynyddol gwael. Os gwelwch chi'n dda, Dirprwy Brif Weinidog, ein diwydiant twristiaeth ni yw'r unig ddiwydiant gwirioneddol sydd gennym yng Nghymru nawr—[Torri ar draws.] Wel, dywedwch chi wrthyf i. Rydych chi wedi gyrru dur i ffwrdd a phopeth arall, felly gadewch i ni beidio â mynd ar drywydd hynny, iawn? Mae angen i Lywodraeth Cymru fod yn gwneud mwy i ymdrin â'r gollyngiadau hyn.

Rwyf i wedi codi hyn gyda chi o'r blaen: a ydych chi'n bwriadu cymryd unrhyw gamau yn erbyn prif weithredwr sy'n cael cyfanswm o £892,000 o gydnabyddiaeth ariannol, gyda bonws o £91,000? Ni allwn barhau i wrando ar ddatganiad ar ôl datganiad tra bod y gollyngiadau hynny'n digwydd—y miloedd hynny o broblemau gyda charthion yn mynd i mewn i'n hafonydd a'n moroedd. Mae'n bryd cael gweithredu gwirioneddol. Os mai'r Ceidwadwyr Cymreig fydd yn y Llywodraeth yng Nghymru'r flwyddyn nesaf—

Janet, mae angen i chi orffen, os gwelwch yn dda.

—fe fyddwn ni'n sicrhau y bydd ansawdd dŵr yn gwella ar gyflymder. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn, Janet, ac a gaf i ddweud yn syml, gan fyfyrio ar fy sylwadau agoriadol, mai'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru fydd yn cyflawni o ran ansawdd dŵr, fel gwnaethom ni dros y blynyddoedd diwethaf, yn wir. Ond mae yna ragor i'w wneud bob amser.

Rwy'n nodi ei chi ddweud eich bod chi ac Aelodau eraill yn cael eich erlid gan Surfers Against Sewage, yn y ffordd fwyaf clên wrth gwrs. Rwyf innau wedi cwrdd â nhw hefyd, ac rwy'n croesawu eu hymgyrch nhw'n fawr, ar y cyd â phobl fel cyfeillion afonydd Wysg a Gwy a'r sefydliad, a phawb arall sy'n ymwneud â gwyddoniaeth dinasyddion, oherwydd rwy'n credu eu bod nhw'n tynnu sylw at yr hyn y mae angen i ni ei wneud.

Fe hoffwn i dynnu sylw unwaith eto at rai o'r pethau y gwnaethoch chi eu dweud nawr, oherwydd fe allai natur amheus yr hyn yr ydych chi newydd ei ddweud awgrymu nad yw hi'n ddiogel i ymdrochi yn y dŵr ar unrhyw un o'n traethau ni. Felly, gadewch i mi ddweud unwaith eto: heddiw, oherwydd y buddsoddiad y gwnaethom ni ei roi i mewn—fe wnaethom ni hynny, mewn gwirionedd, i ategu'r gyfarwyddeb fframwaith ar gyfer dŵr yn unol â'r hen drefniadau Ewropeaidd—mae 40 y cant o gyrff dŵr yng Nghymru yn cyrraedd safon 'dda' neu well yn gyffredinol yn unol â'r gyfarwyddeb fframwaith ar gyfer dŵr. Mae hyn yn codi hyd 44 y cant wrth ystyried rhai o afonydd mwyaf gwerthfawr Cymru. Mae'r canlyniadau diweddaraf 8 y cant yn well na'r dosbarthiadau a gyhoeddwyd yn gyntaf. Roeddwn i'n sôn wrthych chi am y cynnydd anhygoel a wnaethom ni o ran ein traethau, ac rydych chi'n ysgwyd eich pen—[Torri ar draws.]

Un eiliad, os gwelwch yn dda. Nid oes unrhyw sgyrsiau ar draws yr ystafell hon. Mae'r Aelod wedi cael cyfle i gyflwyno ei chwestiynau; mae'r Ysgrifennydd Cabinet i ymateb. Mae gennym lawer o Aelodau sy'n dymuno siarad, ac mae'r terfyn amser yn dynn iawn. Rwy'n disgwyl i bawb gadw at y terfyn amser, gan gynnwys yr Ysgrifennydd Cabinet.

Byddaf yn gryno iawn. Rydym wedi darparu dros £56 miliwn, o dan y Llywodraeth Lafur hon, o gyllid ychwanegol rhwng 2022 a 2026 i fynd i'r afael â heriau ansawdd dŵr ledled Cymru. Yn dilyn penderfyniad diweddar yr adolygiad o brisiau dŵr, a ddaeth i ben ym mis Rhagfyr, bydd Dŵr Cymru yn buddsoddi £6 biliwn—mae'n swm digynsail—rhwng 2025 a 2030, gan gynnwys arian yn benodol i gyflawni gwelliannau amgylcheddol, gan gynnwys mynd i'r afael â llygredd maethynnau ac ymdrin mewn gwirionedd â rhai o'r gollyngiadau gorlif carthffosiaeth gyfun (CSO) hynny hefyd, y cyfeiriodd Janet atynt. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud, a'r hyn yw fy mwriad, yw cadw eu gwaith o gyflawni hyn yn gadarn o dan y chwyddwydr, gan hefyd gadw biliau yn fforddiadwy, yn enwedig i'r rhai sy'n gwsmeriaid mwyaf agored i niwed.

O ran Swyddfa Llywodraethiant Amgylcheddol Cymru (SLlAC), y targedau bioamrywiaeth a'r egwyddorion statudol, bydd y rhain yn wir yn helpu i fwrw ymlaen â gwelliannau i ansawdd dŵr yn ein hafonydd, yn ein haberoedd, yn ein dyfroedd arfordirol, yn ogystal ag ar draws ffactorau amgylcheddol ehangach. Mae'r ddeddfwriaeth newydd rhwng Cymru a Lloegr, sy'n rhan o'r cydweithio gyda'n haelodau cyfatebol yn Llywodraeth y DU, yn golygu bod cosbau a dirwyon bellach ar gael i brif weithredwyr oherwydd tanberfformiad. Mae hynny'n gam ymlaen hefyd. Ond mae yna amrywiaeth o bethau rydym ni'n eu gwneud. 

Fe wnaethoch chi sôn am adroddiad y Comisiwn Dŵr Annibynnol. Rydym yn falch iawn o weld yr adroddiad hwnnw'n cael ei gyflwyno, oherwydd cafodd ei gomisiynu ar y cyd gan Lywodraethau Cymru a'r DU i edrych ar y strwythur rheoleiddio. Felly, mae'n enghraifft arall o sut rydym ni'n ceisio arwain ar ddiwygio rheoleiddio. Rwy'n edrych ymlaen at yr adroddiad terfynol ar hynny yn cael ei gyflwyno yn hwyr yn yr haf ac ymateb iddo wedyn, unwaith y byddwn wedi ystyried yr argymhellion.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am y datganiad. Fel cenedl, wrth gwrs, rŷn ni’n lwcus, ar y cyfan, am y ffaith bod gyda ni ddigonedd o ddŵr. Wrth inni nesáu at ddyfodol lle bydd prinder dŵr yn gymaint o broblem yn rhyngwladol, rydyn ni mewn sefyllfa dda gyda hynny.

Ond tra nad yw maint ein dyfroedd yn broblem, mae ansawdd y dŵr hwnnw’n broblemus yn barhaus, fel rydyn ni wedi'i glywed. Mae eraill wedi sôn y prynhawn yma'n barod am Surfers Against Sewage a'r ffaith eu bod nhw wedi darganfod yr oedd carthion yn cael eu gollwng i’n dyfroedd unwaith bob pum munud y llynedd. Gwelsom hefyd yr Arolygiaeth Dŵr Yfed yn israddio’n dŵr yfed ni yn ddiweddar. Rydyn ni i gyd eisiau dod i sefyllfa lle dydyn ni ddim mwyach yn gweld neu'n ystyried y pethau yma'n normal.

Mae'r dirywiad brawychus mewn ansawdd, wrth gwrs—ac rydym wedi clywed eisoes—wedi cyd-fynd â chwsmeriaid Cymru yn talu rhai o'r biliau dŵr uchaf yn yr ynysoedd hyn. Mae'r diwydiant wedi torri, mae gen i ofn. Yr hyn sydd wedi bod yn arbennig o rwystredig yw'r diffyg atebolrwydd cadarn. Mae'r dirwyon gwerth dim ond £2.6 miliwn sydd wedi'u codi yng Nghymru ers 2021 oherwydd digwyddiadau llygredd dŵr yn ddim o'u cymharu â'r difrod sydd wedi'i achosi.

Rydym wedi clywed bod pwyllgor cydnabyddiaeth ariannol Glas Cymru yn ystyried codi cyflogau swyddogion gweithredol. Rwy'n credu bod hynny, a dweud y lleiaf, yn ymdrech lai na thryloyw i osgoi telerau'r Ddeddf Dŵr (Mesurau Arbennig) newydd i dynhau rheoleiddio'r sector. Ysgrifennydd Cabinet, nid yw hynny'n teimlo'n iawn, nac ydyw, i hyn fod yn digwydd ar adeg pan fo dros 100,000 o aelwydydd yng Nghymru yn cael eu dynodi'n rhai mewn tlodi dŵr? A fyddech chi'n cytuno â ni y dylid rhewi bonysau sy'n gysylltiedig â pherfformiad yn llwyr nes i ni weld gwelliannau sylweddol yn ansawdd dŵr yfed a pherfformiad o ran gorlifoedd storm?

Byddwn yn gofyn i chi eto, Ysgrifennydd Cabinet, ynghylch a fyddwch yn ymrwymo i adolygiad brys o sut mae cyflog gweithredol yn y diwydiant yn gysylltiedig â pherfformiad a safonau amgylcheddol. Mae'r ffaith bod y materion hyn wedi gwaethygu dros gyfnod mor hir o amser yn codi cwestiynau am effeithiolrwydd Ofwat fel y prif gorff rheoleiddio yn y sector hwn. Rwy'n gwybod bod Pedro Arrojo-Agudo, rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig ar yr hawl ddynol i ddŵr glân, wedi bod yn ddi-lol yn ei feirniadaeth o hunanfodlonrwydd Ofwat, yn ei eiriau ef, yn enwedig o'i gymharu â'r difrifoldeb a welir yn y modd y mae ansawdd dŵr yn cael ei fonitro a'i orfodi mewn gwledydd Ewropeaidd eraill.

Byddwn yn gofyn pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi i sefydlu cyfundrefn reoleiddio bwrpasol ar gyfer cwmnïau dŵr Cymru yn unol â'r rhai sydd eisoes yn bodoli mewn gwledydd datganoledig eraill. Tybed a fyddech chi'n cytuno hefyd bod angen i ni weld llawer mwy o arweinyddiaeth strategol genedlaethol ar hyn o ran ysgogi safonau gwell. Wrth gwrs, mae'n rhaid i rywfaint o hynny ddod o'r Llywodraeth. Roeddwn i'n siomedig nad yw Llywodraeth Cymru yn gosod targedau penodol i gwmnïau dŵr yng Nghymru fuddsoddi mewn gosod sgriniau gorlifoedd storm. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw gynnydd o ran y rhaglen hon.

Mae prydlondeb a dibynadwyedd y data a gawn hefyd yn hanfodol yn y cyd-destun hwn. Cafodd ei grybwyll yn adolygiad diweddar Dr Susannah Bolton o fesurau i fynd i'r afael â llygredd dŵr o ffynonellau amaethyddol. Y gwir amdani yw bod anghysondebau yn y data, y methodolegau a'r casgliadau wedi bod yn rhwystr rheolaidd wrth werthuso effeithiolrwydd ein rheoliadau yng Nghymru.

Byddwch yn ymwybodol, Ysgrifennydd Cabinet, fod deddfwriaeth yn Lloegr wedi'i chyflwyno'n ddiweddar a fyddai'n ei gwneud yn ofynnol i bob gwaith trin carthion a gorlifoedd storm gael monitorau ansawdd dŵr wedi'u gosod erbyn 2030. Bydd hynny'n galluogi digwyddiadau llygredd i gael eu priodoli'n fwy cywir i asedau cwmnïau dŵr neu faterion eraill. A gaf i ofyn, yn ychwanegol at yr hyn sydd eisoes wedi'i ddweud, a yw'r Llywodraeth yn bwriadu gwneud yr un peth, ac os nad yw, pa fesurau amgen fyddech chi'n bwriadu eu cyflwyno i fynd i'r afael â'r materion hyn?

Yn olaf, Ysgrifennydd Cabinet, mae eleni yn nodi diwedd cyfnod cynllun rheoli asedau diweddaraf Dŵr Cymru, a gafodd ei ategu gan gyfres o dargedau ar safonau amgylcheddol, gan gynnwys cyflawni llai na 19 digwyddiad neu hafal i hynny fesul 10,000 km o garthffosiaeth ar gyfer cyfanswm digwyddiadau llygredd, a dim digwyddiadau llygredd difrifol erbyn eleni. Fy nghwestiwn olaf i chi: rwy'n gwerthfawrogi nad yw adroddiad data gollyngiadau stormydd CNC ar gyfer 2024 wedi'i gyhoeddi eto, ond a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, os gwelwch yn dda, ar y tebygolrwydd y bydd y targedau hyn yn cael eu cyflawni, ac unrhyw ganlyniadau os nad ydynt yn cyflawni?

Delyth, diolch yn fawr iawn. Yn gyntaf oll, mae'r ddeddfwriaeth Cymru a Lloegr yr ydym wedi'i chyflwyno mewn cydweithrediad â Llywodraeth y DU yn ei gwneud yn glir y dylai bonysau prif weithredwyr fod yn gysylltiedig â pherfformiad, ac ni ddylai'r taliadau bonws hynny gael eu talu os nad oes perfformiad boddhaol. Felly mae hynny'n gam ymlaen wrth ddal y bobl ar frig y sefydliadau i gyfrif.

Mae angen diwygio rheoleiddio. Dyna beth mae adolygiad Jon Cunliffe sydd eisoes wedi cynhyrchu ei adroddiad interim yn mynd i'r afael ag ef mewn gwirionedd, ac edrychwn ymlaen at yr adroddiad terfynol, a fydd yn cael ei gyflwyno yn yr haf. Un gair er sicrwydd i chi: rwy'n cael fy nghyffroi gan y graddau y mae Syr Jon Cunliffe wedi ymgysylltu â rhanddeiliaid yma yng Nghymru ac mae'n deall cyd-destun a fframwaith polisi Cymru a'r gwahanol fodelau o berchnogaeth dŵr, er enghraifft, yma yng Nghymru, yn ogystal ag agweddau fel deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol.

O ran yr adolygiad o reoli llygredd amaethyddol, rwy'n gobeithio'n wirioneddol, gan ein bod wedi croesawu adroddiad Dr Susannah Bolton a dweud ein bod yn derbyn ei holl argymhellion, y byddwn yn bwrw ymlaen â nhw—. Mae argymhellion tymor byr, canolig a thymor hir. Byddwn yn croesawu eglurder gwirioneddol yn y gefnogaeth i fwrw ymlaen â'r holl argymhellion, dim dewis a dethol y goreuon, ond yr holl argymhellion wrth i ni fynd ymlaen. Oherwydd rwy'n credu bod darn o waith Dr Susannah Bolton ar reoli llygredd amaethyddol yn arwyddocaol ac yn seiliedig ar dystiolaeth dda. Mae'n dibynnu ar ymgysylltiad gwych â rhanddeiliaid yng Nghymru ac yn dangos y ffordd ymlaen i ni i gyd, ond byddwn yn croesawu cefnogaeth lawn Plaid Cymru ac eraill o fewn y Siambr.

O ran monitro dŵr storm, mae Cymru eisoes ymhell ar y blaen o gymharu â Lloegr. Byddwn yn ceisio gwneud mwy ac annog ein dau gwmni dŵr i wneud mwy, ond maent ymhell ar y blaen—strydoedd ar y blaen, afonydd ar y blaen—o gymharu â gwaith monitro dŵr storm yn Lloegr. 

Ac i ddweud yn syml o ran y buddsoddiad, rydych chi'n hollol iawn—mae angen i ni wneud yn siŵr bod y buddsoddiad sy'n mynd rhagddo gan ein cwmnïau dŵr bellach yn cyflawni. Maen nhw'n cymryd agwedd wahanol yma yng Nghymru, Delyth, ac rwy'n credu bod angen i Aelodau'r Senedd fod yn glir ynghylch hyn. Yn hytrach na dim ond dweud ein bod ni'n mynd i ymdrin â phob achos unigol, maen nhw'n gwneud dadansoddiad sy'n seiliedig ar risg i ganfod beth yw'r risg i iechyd ecolegol ac ansawdd dŵr yn sgil y gollyngiadau mwyaf arwyddocaol, eu blaenoriaethu nhw, eu nodi a gweithio trwyddynt.

Felly, maen nhw'n ymdrin â'r agweddau gwaethaf yn gyntaf ac yna yr holl ffordd drwodd, nes yn y pen draw mae angen i ni gyrraedd y pwynt lle nad oes gennym unrhyw un o gwbl. Ond yn hytrach na chymryd agwedd swta tuag ato, maen nhw'n ei wneud mewn ffordd sy'n seiliedig ar dystiolaeth, yn seiliedig ar y risg i statws yr afonydd hynny ac ansawdd ecolegol.

Ond i fod yn glir, gyda'r arian a fydd yn cael ei fwrw ymlaen nawr gyda'r lefel uchaf erioed o fuddsoddiad gan gwmnïau dŵr yn y cyfnod 2025 i 2030, bydd hynny'n cynnwys arian yn benodol i leihau niwed yn sgil gorlifoedd storm, arian yn benodol i atal llygredd maethynnau, a hefyd arian yn benodol, er enghraifft, i gefnogi cwsmeriaid sy'n cael trafferth talu.

Felly, rwy'n cytuno â chi ar y pwyntiau hynny. Rydym ni eisiau gweld y buddsoddiad, rydym ni eisiau gweld y canlyniadau, ac mae angen i ni warchod y cwsmeriaid mwyaf agored i niwed hefyd.

Rwy'n croesawu datganiad y Gweinidog a'i gydnabyddiaeth bod dŵr yn un o'r adnoddau naturiol mwyaf hanfodol, sy'n hollbwysig ar gyfer iechyd a llesiant. Rwy'n cefnogi'r nod i bobl Cymru fwynhau amgylchedd dŵr ffyniannus sy'n cael ei reoli'n gynaliadwy. Mae hyn yn golygu sicrhau bod afonydd, llynnoedd a dyfroedd arfordirol yn lân ac yn iach, gan gefnogi iechyd y cyhoedd a bywyd gwyllt amrywiol.

Rwyf eisiau gofyn am Afon Tawe, yr wyf yn gwybod bod y Gweinidog yn ei hadnabod yn dda. Mae'r genweirwyr a'r cerddwyr yn yr ardal yn dweud wrthyf fod carthion amrwd yn dal i fynd i mewn i'r afon, ac mae solidau weithiau'n cael eu gadael ar ôl ar lannau'r afon. Nid wyf yn credu bod hyn yn dderbyniol. Gall gollyngiadau diwydiannol, gweithfeydd trin dŵr gwastraff, systemau septig sy'n gollwng, dŵr ffo gwrtaith a thail anifeiliaid gyflwyno nitradau i'n hafonydd. Pan fydd lefelau nitradau crynodedig yn uchel, mae planhigion sy'n gallu defnyddio'r gwrtaith hwn yn gyflym ac yn effeithlon yn tyfu allan o reolaeth, gan arwain at ordyfiant algâu sylweddol. Pa gamau sy'n cael eu cymryd i leihau nitradau mewn dŵr yng Nghymru?

Mike, diolch yn fawr am y cwestiwn yna. A gaf i dalu teyrnged i'r cymdeithasau genweirwyr ar ein holl afonydd, ar afon Tawe, ond hefyd ar draws y wlad—gan gynnwys, Dirprwy Lywydd, yn eich etholaeth eich hun—am y gwaith y maent yn ei wneud ar ysgogi gwelliannau o ran ansawdd dŵr, a gweithio gyda CNC ac eraill? 

Mike, byddwn yn dweud yn gryf iawn wrthych chi a'ch cysylltiadau â genweirwyr Tawe, adroddwch am achosion rydych chi'n ymwybodol ohonynt, ond hefyd, byddwn yn awgrymu—ac rwy'n siŵr y byddant yn cydymffurfio â'r cais hwn gennych yn uniongyrchol—mae gennym sawl ffynhonnell o lygredd yn mynd i'n hafonydd, ond, er enghraifft, ar fuddsoddiad Dŵr Cymru, gofynnwch am gyfle i gwrdd â nhw ac eistedd i lawr gyda chymdeithas y genweirwyr ac eraill, a thrafod sut y byddant nawr yn targedu'r buddsoddiad ar afon Tawe.

Ac yn yr un modd, wrth gwrs, mae gennym wahanol ffynonellau llygredd hefyd. P'un a yw'n llygredd amaethyddol neu'n bwysau datblygu, rwy'n credu mai'r dull dalgylch dŵr yr ydym yn ei gyflwyno gyda'n byrddau rheoli maethynnau heb os, yw'r ffordd ymlaen, gan ddod â phawb at ei gilydd, felly mae pawb yn chwarae rhan wrth godi'r safonau. Ond Mike, ydi, mae genweirwyr Tawe ac eraill rwy'n credu yn chwarae rhan hanfodol wrth godi ein safonau o ran ansawdd afonydd.

Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, ond gadewch i ni fod yn onest, mae hanes y Llywodraeth Lafur hon ar ansawdd dŵr yn ofnadwy. Ac mae canlyniad hynny, wrth gwrs, yn dorcalonnus. Mae Dŵr Cymru yn parhau i ollwng carthion yn ein dyfrffyrdd—dros 100,000 o weithiau y llynedd—gydag afonydd fel afon Gwy ac afon Wysg yn fy rhanbarth i yn dioddef o ganlyniad.

Er gwaethaf yr achos nodedig pan roddwyd dirwy o dros £1 miliwn i ddŵr Cymru, mae llawer mwy i'w wneud o hyd. Er bod cyfanswm nifer y gollyngiadau carthffosiaeth wedi gostwng, cyrhaeddodd gollyngiadau Dŵr Cymru fesul gorlif 47 o achosion y llynedd, tra bod y targed lleihau gollyngiadau cyfartalog yng Nghymru a Lloegr yn 21, hyn i gyd tra bod penaethiaid Dŵr Cymru yn derbyn taliadau bonws afresymol, a biliau Dŵr Cymru yw'r uchaf yn y DU.

Ysgrifennydd Cabinet, bu dros 11,000 o ollyngiadau carthion eleni. Rwy'n croesawu unrhyw waith ar y cyd rydych chi wedi'i amlinellu yn eich datganiad, ond mae'n oedi y rhan weithredol o lanhau ein hafonydd. Mae profion wedi bod yn digwydd ers blynyddoedd, ond mae'r diffyg gweithredu dros y ddau ddegawd a hanner diwethaf wedi bod yn amlwg. Gweithredu sydd ei angen arnom nawr. Mae'n dorcalonnus gweld ein hafonydd a'n cynefinoedd o'n cwmpas—

Mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda.

—yn marw. Pa bwysau sydd gennych chi mewn gwirionedd, a beth sydd wedi'i addo? Rwy'n croesawu eich bod wedi ei gwneud yn glir i gwmnïau dŵr ac Ofwat yn gyson nad yw pethau'n ddigon da, ond—

Mae angen i chi orffen, os gwelwch yn dda. Mae gen i lawer o Aelodau sy'n dymuno siarad.

—beth sydd wedi cael ei addo i chi yn y cwestiynau hynny rydych chi wedi'u gofyn iddyn nhw, ac i gysylltu'r perfformiad hwnnw â'r taliadau bonws afresymol y mae penaethiaid cwmnïau dŵr yn eu talu iddyn nhw eu hunain? Diolch.

Diolch. Felly, Laura, byddaf yn ailadrodd yr hyn a ddywedais yn gynharach, o ran taliadau bonws, sef ein bod wedi bwrw ymlaen â deddfwriaeth Cymru a Lloegr sydd bellach yn cysylltu'r bonysau hynny â pherfformiad, ac os yw perfformiad yn is na'r safon ofynnol, ni ddylid talu'r taliadau bonws hynny.

Byddwch yn nodi yn fy sylwadau agoriadol fy mod wedi cyfeirio'n benodol at afon Gwy a'r buddsoddiad ychwanegol a gyhoeddodd Gweinidog Dŵr Llywodraeth y DU, Emma Hardy, a minnau ar y cyd—£1 miliwn ychwanegol ar ansawdd dŵr yn afon Gwy. Roedd hynny'n cael ei groesawu'n fawr, mae'n rhaid i mi ddweud, gan y rhai a fynychodd hwnnw, y gwirfoddolwyr, dinasyddion, gwyddonwyr, sefydliadau sy'n ymwneud â phartneriaeth dalgylch afon Gwy a bwrdd rheoli maethynnau afon Gwy, ac mae'n adeiladu ar y gwaith y maent yn ei wneud eisoes. Felly, mae yna weithredoedd uniongyrchol hefyd. A'r peth arall yw cydnabod bod gan afon Gwy ac afon Wysg ystod o bwysau llygryddion arnynt, sy'n cynnwys pwysau datblygu, ond mae hefyd yn cynnwys pwysau amaethyddol o lwyth maethynnau a ffosffadau. Felly, unwaith eto, byddwn yn croesawu eich cefnogaeth i weithio gyda ni, gyda'r rhanddeiliaid dalgylch, sy'n cynnwys ffermwyr hefyd, i wneud yn siŵr nad oes gennym ollyngiadau i afon Gwy ac afon Wysg, sy'n arwain at y gordyfiant algâu hwnnw rydych chi'n siarad amdano.

Nawr, dyma pam y mae'n bwysig dweud bod angen i bob gweithredwr yn y maes hwn gamu ymlaen a chwarae eu rhan. Mae'r cwmnïau dŵr yn gwneud hynny, mae'r datblygwyr yn gwneud hynny, mae angen i'r ffermwyr wneud hynny hefyd, ac rwy'n credu mai'r dull dalgylch hwn, a'r arian rydym ni'n ei roi i mewn, sydd wedi cael ei groesawu'n fawr gan y bobl hynny sy'n gweithio ar afon Gwy ac afon Wysg, yw'r ffordd ymlaen—pawb gyda'i gilydd, gyda chefnogaeth y Llywodraeth, ond mewn gwirionedd yn gweithio gyda'u gwybodaeth leol hefyd.

Rwy'n credu nad wyf ar fy mhen fy hun yn y Siambr hon yn cofio tyfu i fyny yng Nghymoedd y de, lle roedd ein hafonydd yn llythrennol yn fudr bob dydd gydag olew, gyda llygredd glo, gyda llygredd o ddiwydiant, a does neb eisiau mynd yn ôl i'r dyddiau hynny, nac esgus bod y dyddiau hynny'n bodoli heddiw. Er mwyn cyflawni ein huchelgeisiau, y credaf sy'n cael eu rhannu ar draws y Siambr, ar gyfer dyfodol ansawdd dŵr yng Nghymru, Dirprwy Brif Weinidog, rwy'n credu bod angen mwy o eglurder arnom. Rwy'n credu bod angen mwy o eglurder ynghylch ble mae'r gyfraith yn sefyll ar hyn. Nid wyf yn argyhoeddedig bod y dull presennol yn darparu sefyllfa gyfreithiol glir ynghylch ansawdd a rheoleiddio dŵr. Rwy'n credu bod angen mwy o eglurder a phwyslais ar bolisi. Ac rwy'n credu bod angen mwy o eglurder o ran rheoleiddio. Rwy'n pryderu bod y cyfeiriad yr ydym yn mynd iddo ar hyn o bryd yn sicrhau, er bod pethau da yn digwydd—ac rwy'n canmol yn fawr y datganiad a wnaethoch y prynhawn yma—bod dryswch ynghylch polisi a dryswch ynghylch rheoleiddio a dryswch ynghylch y gyfraith. Rwy'n credu bod angen eglurder arnom. Hoffwn weld Bil Dŵr Cymru—

Ac mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.

—yn cael ei lunio gan, efallai, y Llywodraeth nesaf, ond yn sicr Llywodraeth Cymru, gan roi mwy o eglurder ynghylch ble rydym yn sefyll gyda'r gyfraith a'r rheoleiddio, a diben a chyfeiriad ac amcan polisi.

Alun, diolch yn fawr iawn, ac, fel chi, rwy'n wir yn ddigon hen i gofio pan oedd y dyfroedd naill ai'n ddu neu'n oren yn rhedeg allan o'r nentydd, yn enwedig yng Nghymoedd y de. Ac rydym ni wedi trawsnewid hynny, a dylai hynny fod yn nodyn o optimistiaeth, y gallwn ei wneud mewn gwirionedd, pan fyddwn ni'n nodi'r holl gymhellion, y ffon yn ogystal â'r foronen hefyd. Rydych chi'n iawn ar y darn rheoleiddio: mae angen eglurder. Dyna pam rwy'n credu bod adroddiad Jon Cunliffe ar y maes rheoleiddio dŵr ehangach, gan gynnwys, yn ddiddorol, â phersbectif Cymreig yn benodol, a'r ffaith ei fod nid yn unig yn edrych, os mynnwch chi, ar ryngweithio Ofwat â chwmnïau dŵr, ond ei fod yn edrych ar y dull rheoli dalgylch hwnnw—. Rwy'n cytuno â'r hyn y mae wedi'i gyflwyno yn ei adroddiad interim, bod yr ateb i hyn mewn gwirionedd ar lefel dalgylch, a dod â phawb sy'n gysylltiedig at ei gilydd. Ac mae'r amcan yn syml iawn: yr amcan yw gwella ansawdd dŵr flwyddyn ar ôl blwyddyn, a bydd hynny'n gofyn i'r cwmnïau dŵr fuddsoddi yn y pethau cywir. Bydd angen i'r ffermwyr weithio gyda ni a dileu'r llwyth maethynnau sy'n llifo i'r afonydd. Bydd yn gofyn i ddatblygwyr weithio gyda ni tra byddwn hefyd yn galluogi tai fforddiadwy.

Felly, rydym ni'n glir iawn, iawn ynghylch yr hyn y mae angen i ni ei wneud, ac un o'r ffyrdd y byddwn yn sbarduno hyn hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud—a chlod i'r cyn-Brif Weinidog am ddechrau'r fenter hon—yw trwy broses yr uwchgynhadledd afon. Nawr, yr hyn rydym ni'n ei wneud yn y rhai rhwng nawr ac etholiad nesaf y Senedd yw ein bod ni'n canolbwyntio ar ganlyniadau. Dydyn ni ddim eisiau clywed am arferion da yn unig, rydym ni eisiau gweld sut mae arferion da yn cael eu toi yn arferion cyffredin ar draws y maes, oherwydd dyna sydd ei angen arnom. Ond yn hytrach na—. Weithiau yn y dadleuon hyn rydych chi'n cyrraedd y pwynt lle ceir tipyn o bwyntio bys, 'Wel, dylen nhw fod yn gwneud mwy. Dylen nhw fod yn gwneud mwy.' Wel, mewn gwirionedd, dylem ni i gyd fod yn gwneud mwy. Nawr, dyna lle mae angen i ni fod ynghylch hyn. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n cymryd y camau cywir i alinio hyn. Mae'r cais cyntaf wedi mynd i mewn am ddarn newydd o ddeddfwriaeth yn nhymor y Senedd nesaf, a fydd yn Fil dŵr.

Rwyf am ddefnyddio fy munud i siarad am ficroblastigion a nanoblastigion, Ysgrifennydd Cabinet, mewn dŵr. Rydym ni'n gwybod am y broblem hon ers degawdau. Mae cynhyrchion sy'n seiliedig ar blastig fel teiars, dillad a phaent yn gollwng microblastigion wrth iddynt dorri i lawr. Yna mae dŵr yn cludo'r microblastigion i'n tir fferm ac yna i'n bwyd. Yna mae microblastigion yn cael eu trosglwyddo i'n cyrff. Mae astudiaethau wedi canfod y gall microblastigion gyrraedd bron pob un o'n horganau ar ôl mynd i mewn i'r corff dynol, gan gynnwys yr ymennydd, ac mae ymchwil sy'n dod i'r amlwg yn dangos y gall hyn arwain at anhwylderau bron pob system organau, gan gynnwys systemau treulio, anadlol ac imiwnedd. Heb wybodaeth na gweithredu ynglŷn â microblastigion yng Nghymru, gall ein hiechyd gael ei beryglu mewn ffyrdd anhysbys am ddegawdau i ddod, a bydd y gost, wrth gwrs, yn cael ei throsglwyddo i'n gwasanaeth iechyd. Mae dealltwriaeth o ansawdd dŵr yng Nghymru yn anghyflawn heb brofi microblastigion a nanoblastigion. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater hwn? Diolch yn fawr.

Diolch. Mae'n fater pwysig iawn, ac fel y mae pawb sy'n cymryd rhan yn y gwaith o lanhau traeth neu afon yn gwybod, rydym ni'n codi microblastigion yn gyson ble bynnag rydym ni'n mynd, ond hefyd mae'r nanoblastigion yn broblem go iawn oherwydd rydym bellach yn dod o hyd i ficroblastigion a nanoblastigion ym mhob rhan o'r gadwyn ecolegol, ond hefyd ym mhob rhan o'r gadwyn fwyd hefyd, gan gynnwys, mewn gwirionedd, o fewn y corff dynol ac o fewn ymennydd ac ati. Mae'n ddwfn yng ngwelyau'r môr, ond mae hefyd ynom ni, ac mae angen i ni fynd i'r afael â hynny. Rwy'n hapus i ddod yn ôl atoch chi gyda manylion am yr hyn rydym ni'n ei wneud o fewn maes microblastigion o ran profion a nanoblastigion, oherwydd mae gennym weithgor ar hyn ar draws Llywodraeth Cymru, a gallaf ysgrifennu atoch gyda mwy o fanylion ar hynny.

Ysgrifennydd Cabinet, yn Nwyrain Casnewydd, mae cymunedau ac ymgyrchwyr yn teimlo'n gryf iawn bod angen gwell ansawdd dŵr arnom, boed hynny yn ein hafonydd, ein môr neu ein llynnoedd neu unrhyw gorff dŵr arall. Rwy'n cytuno'n gryf â hynny, ac rydym wedi clywed llawer o bryder yma heddiw. Mae'n rhaid i mi ddweud, o feinciau'r wrthblaid, rwy'n credu ei fod wedi bod ychydig yn anghytbwys. Fel y dywedwch chi, mae angen i bob llygrydd gael ei ddal i gyfrif ac mae angen iddynt esbonio sut maen nhw'n mynd i wella ein hamgylchedd dŵr gwerthfawr, gan gynnwys y ffermwyr, ac mae'r wrthblaid yn ymddangos yn swil iawn i sôn am rôl ffermwyr. O ran afon Wysg, er enghraifft, mae'r llygredd yn llygredd amaethyddol o ffermio yn gyffredinol ac o ffermydd dofednod dwys, er enghraifft, felly nid oes unrhyw ffordd y gellir eu gadael allan o'r hafaliad hwn.

Ysgrifennydd Cabinet, mae'r Bil amgylchedd newydd yn mynd i fod yn bwysig iawn o ran llywodraethu a rheoleiddio, ond yn amlwg mae llawer y mae angen i ni ei wneud cyn hynny i sicrhau bod afonydd fel afon Wysg a'r gwlyptiroedd, er enghraifft, yng Nghasnewydd yn cael yr amddiffyniad hwnnw.

Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda, John.

Beth fyddwn ni'n ei wneud yn y fan hon ac yn awr yn ogystal â gyda'r ddeddfwriaeth sydd i ddod?

Diolch, John. Rwy'n credu y bydd y ddeddfwriaeth wir yn helpu i sbarduno gwelliannau hefyd, oherwydd nifer o resymau. Un, oherwydd bod gennych egwyddorion amgylcheddol wedyn yn sail—yn amodol ar y Senedd yn pasio'r ddeddfwriaeth—i bopeth a wnawn mewn cyrff cyhoeddus, a phopeth y mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn ogystal ar sail statudol, ond hefyd yn datblygu'r targedau hynny—y targedau cywir a all sbarduno gwelliannau yn wirioneddol. Gallai hynny gynnwys, gyda llaw—ac mae angen i ni ganiatáu i'r corff llywodraethu amgylcheddol newydd helpu i lunio rhai o'r targedau hyn, yn seiliedig ar y gwaith rydym ni wedi'i wneud gyda'r archwiliad dwfn o ran bioamrywiaeth, y grŵp cynghori targed bioamrywiaeth hefyd—i helpu i lunio rhai o'r rhain fel mai nhw yw'r targedau cywir i sbarduno gwelliannau.

Ond yn y bôn, rydych chi'n iawn, yn rhy aml rydym ni'n dweud fel hyn, 'Swyddogaeth rhywun arall i'w chyflawni yw hi' ac ati. Nid oes un achos nac un ateb i hyn—mae atebion lluosog ac mae'n gymhleth, ond y ffordd orau y gallwn wneud yn iawn ar gyfer y genhedlaeth hon ac ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol yw derbyn bod yn rhaid i ni i gyd chwarae ein rhan. Felly, mae'n rhaid i mi wneud hynny fel Gweinidog Llywodraeth Cymru, mae gan awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru ran i'w chwarae hefyd. Felly hefyd datblygwyr a ffermwyr a rheolwyr tir. Felly hefyd y cwmnïau dŵr a phawb arall. Felly hefyd dinasyddion. Ac un o fanteision mawr y ddeddfwriaeth newydd, eto yn amodol ar gael ei phasio gan y Senedd, yw ei bod yn rhoi Swyddfa Llywodraethiant Amgylcheddol Cymru ar waith, corff llywodraethu amgylcheddol Cymru, a fydd yn galluogi dinasyddion i ddal y Llywodraeth a chyrff cyhoeddus i gyfrif ar draws y maes hwn, a bydd hefyd yn caniatáu i'r corff hwnnw, pe bai'n cael ei basio yn ôl ein hewyllys ni yma, i ddilyn ei ymchwiliadau ei hun a dweud wrthyf fel Gweinidog neu i ddweud wrth gyrff eraill, 'Nid ydych yn gwneud y pethau cywir yma. Rydych chi'n methu yn eich deddfwriaeth. Rydych chi'n methu yn eich polisi.' Mae hwnnw'n offeryn pwerus.

Dirprwy Brif Weinidog, cafodd Dŵr Cymru, ddirwy o £1.3 miliwn am dorri 800 o drwyddedau carthion ledled Cymru, ac rwy'n credu y dylid ail-fuddsoddi'r arian hwnnw i adfer ein dyfrffyrdd. Felly, mae gen i ddiddordeb i wybod pam nad yw Llywodraeth Cymru wedi sefydlu cronfa adfer dŵr briodol, fel y maen nhw wedi ei wneud yn Lloegr, sy'n gwarantu bod pob ceiniog a godir o ddirwyon yn cael ei hail-fuddsoddi i adfer ein dyfrffyrdd a'n hafonydd, oherwydd mae pobl wedi cael llond bol ar garthion amrwd yn eu dyfrffyrdd lleol, sy'n gwneud pobl ac anifeiliaid anwes yn sâl. Ac mae'n ymddangos i lawer o bobl bod cwmnïau dŵr mawr dim ond yn cymryd y dirwyon ac yn pasio'r gost honno ymlaen i'w cwsmeriaid. Felly, ydych chi'n meddwl ei bod hi'n bryd, Ysgrifennydd Cabinet, i ni gael y gronfa honno yng Nghymru i wneud yn siŵr ein bod yn diogelu ein dyfrffyrdd ac yn diogelu iechyd y cyhoedd ledled y wlad?

Wel, o ran y cyllid, James, rwyf eisoes wedi nodi graddfa'r cyllid, yr ydym nid yn unig nawr, ond wedi bod yn buddsoddi ynddo gan Lywodraeth Cymru, o safbwynt CNC ac eraill, ond hefyd graddfa'r buddsoddiad nawr y bydd Dŵr Cymru a Hafren Dyfrdwy hefyd yn ei wneud yn y pum mlynedd i ddod, a fydd yn raddfa ddigynsail o fuddsoddiad yn eu seilwaith ac mewn gwelliannau i ansawdd dŵr. Byddwn yn dweud ei fod yn ddewis olaf, rwy'n credu, rhoi dirwyon i gwmnïau, oherwydd, yn wir, yr hyn rydych chi eisiau i gwmnïau ei wneud yw perfformio'n dda, nid dibynnu ar ddirwyon yn cael eu codi. Ond weithiau mae rheswm da dros y dirwyon hyn—os yw eu perfformiad ar ei hôl hi, yna dylid eu dirwyo. Ond ni fydd yn ein rhwystro ni rhag parhau â'n buddsoddiad mewn gwella ansawdd dŵr, a byddwn yn rhoi pwysau mawr ar y cwmnïau dŵr i gyflawni'r canlyniadau, nawr bod ganddynt gynnydd enfawr mewn buddsoddiad yn eu seilwaith.

Rydych chi'n iawn i dynnu sylw at bwysigrwydd cronfa ddŵr Llanisien fel lle ar gyfer ymdrochi glân, sydd, yn anffodus, yn rhy brin, oherwydd mae'r ffaith mai dim ond 40 y cant o'n hafonydd sydd o ansawdd da, o'i gymharu â Lloegr, mae gen i ofn, yn mynegi'r ffaith bod y sylfaen mor isel yn Lloegr, ac roedd preifateiddio dŵr yn drychineb llwyr. Yn wir, oni bai am berswâd Dŵr Cymru a Carl Sargeant i'w galluogi i gymryd y gronfa ddŵr drosodd ar ôl y fandaliaeth a achoswyd gan Pennsylvania Power and Light, a'i is-gwmni, Western Power Distribution, ni fyddai gennym yr adnodd hwn. Ac mae hyn yn dweud wrthym fod angen i ni ofalu am ein holl gronfeydd dŵr a'n holl ddŵr yn llawer gwell yn y dyfodol.

Felly, mae gen i ddau gwestiwn sy'n codi o'ch datganiad—

Dim ond amser ar gyfer un cwestiwn sydd gennych, os gwelwch yn dda. Nid oes amser gennych chi.

Un yw: datblygiadau tai nad ydynt yn niweidio'r amgylchedd lleol—ble maen nhw? A beth all Llywodraeth Cymru ei wneud yn y naw mis nesaf i wella'r rheoliadau adeiladu fel y gall datblygiadau SDCau newydd ddigwydd nad ydynt yn dibynnu ar dai newydd?

Diolch yn fawr iawn. Gallaf ateb y ddau gyda'i gilydd oherwydd ei fod o un—mae'n ymwneud â phwysau datblygiadau gan hefyd gynnal a gwella ansawdd dŵr ar yr un pryd. Felly, roedd y gwaith a wnaed yn y rownd flaenorol o uwchgynadleddau afonydd a gyda'r byrddau rheoli maethynnau yn canolbwyntio'n gryf ar lwythi ffosffad a oedd yn atal datblygiad, ond roedd angen i ni weithio gyda datblygwyr i wneud yn siŵr nad oeddent yn niweidio'r afonydd. Mae hynny wedi datgloi datblygiad nawr mewn gwahanol ddalgylchoedd afonydd yng Nghymru. Mae mwy i'w wneud. Mae yna rannau, yng Nghasnewydd a mannau eraill, lle mae angen tai fforddiadwy arnom, ond mae angen i ni roi'r pethau cywir ar waith yn gyflym i sicrhau nad yw'n cael effaith niweidiol ar yr afonydd. Felly, rydym ni eisoes wedi canolbwyntio'n fanwl arno, ac rydym ni'n dechrau gweld canlyniadau. Ac rydych chi'n iawn ynghylch SDCau hefyd. Rwy'n efengylydd ar gyfer SDCau. Rydym ni'n ymhell ar y blaen yma yng Nghymru ar hynny—rhai o'r datblygiadau rydym ni'n eu gweld yng Nghaerdydd, mewn gwirionedd, yn benodol o fewn hyn. Maen nhw'n hanfodol bwysig, oherwydd mae'n tynnu'r pwysau oddi ar yr hyn y mae llawer o bobl yn cyfeirio ato, y gorlifoedd carthffosiaeth gyfun. Os gallwn ni gael mwy o'r dŵr glaw sy'n disgyn ar y toeau mewn gwirionedd i fynd trwy brosesau naturiol, a gyda llaw, creu manteision i amgylchedd gwyrddach pobl o'u cwmpas, wel, mae pawb yn ennill mewn cymaint o ffyrdd.

Felly, byddwn yn parhau i fuddsoddi a sbarduno hynny ymlaen. Mae gennym SDCau da iawn—. Rydw i wedi anghofio'r enw amdano, ond yn y bôn mae'n grŵp arferion da hefyd. Fe wnaethom gynnal digwyddiad yn ddiweddar yma yn swyddfeydd Arup yng Nghaerdydd, ac fe wnaethom ddod â phobl o bob cwr o'r DU i ddangos beth rydym ni'n ei wneud a beth mwy sydd angen i ni ei wneud gyda SDCau.

Rydych chi'n ein hatgoffa yn eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, sut roedd Cymru yn wynebu cyfres o stormydd dinistriol yn y gaeaf, eto, i'r gwrthwyneb, rydym newydd brofi'r pedwerydd mis Mawrth sychaf erioed, ac, wrth gwrs, dros dymor y gwanwyn, rydym wedi symud i'r categori o dywydd sych hirfaith. Felly, rydych chi'n dangos i ni yn fan yna natur anrhagweladwy'r tywydd, a natur annhymorol y tywydd y dyddiau hyn. Ac wrth wneud hynny, wrth gwrs, yr hyn rydych chi'n ei wneud yw gwneud yr achos eich hun i symud i ffwrdd o'r dull ffermio yn ôl calendr ac i'r rheoliadau ansawdd dŵr. Felly, a gaf i ofyn: pryd fydd y Llywodraeth yn dileu'r dull penodol hwnnw, oherwydd, fel y dywedwch chi, nid yw'r tywydd yn dilyn y calendr mwyach?

Felly, nawr, fe ailadroddaf—ac mae'n bwysig iawn ailadrodd—bod y mesurau presennol yn parhau i fod ar waith nes i ni gyflwyno dewisiadau amgen. Ond byddwn yn gofyn i chi, Llyr, oherwydd eich cefndir a'ch ymgysylltiad â'r gymuned ffermio yn eich ardal, ond hefyd yn eich rôl gyda'r pwyllgor newid hinsawdd, i ddod gyda ni ar hyn, oherwydd rydym wedi dweud y byddwn yn derbyn, yn llawn, yr holl argymhellion, rhai ohonynt yn fyr a gallant fod yn enillion cyflym, mae rhai ohonynt yn ganolig ac yn gofyn am ychydig o waith arnyn nhw, i fod yn onest, i gyflwyno sut fyddai mesurau amgen yn edrych. Ac mae'n rhaid iddo fod yn iawn, oherwydd nid ydych chi a minnau eisiau aberthu ansawdd yr afonydd hynny trwy neidio tuag at rywbeth yn rhy gyflym. Ac mae yna rai tymor hir.

Felly, byddwn yn gofyn i chi gefnogi, fel y gwnawn ni, y cyfan o'r pecyn, ac yna gweithio drwyddo yn y ffordd y mae hi'n ddefnyddiol iawn wedi nodi, sef bod rhai o'r rhain yn rhai mwy tymor canolig y mae angen i ni wneud ychydig o waith arnynt, trwy'r hydref, i'r gwanwyn ac ati, ond, yma, ar hyn o bryd, ni allwn aberthu, codi'r llifddorau a dweud yn syml, 'Gwnewch beth bynnag rydych chi'n dymuno ei wneud.' Mae'r mesurau presennol yn aros yn eu lle, ac mae'n bwysig cyfleu'r neges honno.

Roeddwn yn falch iawn eich bod wedi sôn am gronfeydd dŵr Llanisien a Llys-faen, fel y gwnaeth Jenny Rathbone. Ac roeddwn yn falch o ymuno â'r Ysgrifennydd Cabinet i edrych arnynt fore ddoe. Ac rwy'n siŵr ei fod wedi gallu gweld y manteision enfawr maen nhw wedi'u rhoi i'r amgylchedd yng Nghaerdydd, a chymaint o ased ydyn nhw i'r gymuned, sydd, wrth gwrs, wedi brwydro am 20 mlynedd i'w cael yno. Ond mae'r cyhoeddiad bod y cronfeydd dŵr wedi cael eu dynodi fel safle dŵr ymdrochi am y tro cyntaf i'w groesawu'n fawr, ac rwy'n credu ei fod yn dangos y gwaith gwych y mae Dŵr Cymru wedi'i wneud ar y safle hwnnw. Ac mae'r cronfeydd dŵr eisoes yn cael eu defnyddio ar gyfer llu o weithgareddau dŵr—padlfyrddio, canŵio, trochi dŵr oer, ac, wrth gwrs, nofio dŵr agored. Ond, er mwyn cadw'r dŵr yn ddiogel ar gyfer ymdrochi cyhoeddus, ac ar gyfer iechyd y cyhoedd, mae'n rhaid cynnal ansawdd y dŵr. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet egluro sut y bydd hyn yn cael ei wneud mewn mannau fel cronfeydd dŵr Llanisien a Llys-faen?

Ie, diolch, Julie, ac roedd yn ymweliad gwych a pharhaodd y tywydd yn dda i ni hefyd. Ond roedd yn wych mynd o gwmpas y gronfa ddŵr, gyda'r buddsoddiad, gyda llaw—oherwydd mae llawer o feirniadaeth wedi bod heddiw—gan Dŵr Cymru hefyd wrth wneud hynny a gwneud y penderfyniad cywir, gan wneud hynny, nawr, yn gyfleuster nid yn unig ar gyfer hamdden dŵr, ond hefyd ar gyfer bioamrywiaeth. Ac roedd yn wych gweld y rhywogaethau prin sydd yno, a'r safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig yno, gyda'r capiau cwyr ac ati.

Ond rydych chi'n iawn o ran profi'r dŵr—yn cytuno'n llwyr â phwysigrwydd profi a chynnal a chadw. Felly, mae CNC yn cynnal profion rheolaidd ym mhob dŵr ymdrochi dynodedig, ac maent yn monitro am ddau fath o facteria. Maen nhw'n monitro am E.coli ac enterococci coluddol, os ydw i wedi ynganu hynny'n iawn. Dyma'r profion sy'n sail i ddosbarthu dyfroedd ymdrochi fel naill ai'n 'wael', 'digonol', 'da' neu 'ardderchog'. Os nodir ansawdd dŵr ymdrochi gwael, mae CNC wedyn yn gweithio gyda rhanddeiliaid i ddatblygu a gweithredu cynllun i wella ansawdd y dŵr ar y safle hwnnw. Ac mae CNC yn samplu pob dŵr ymdrochi o leiaf bum gwaith y tymor. Mae'r mwyafrif, fodd bynnag, mae'n rhaid i mi ddweud, yn cael eu profi 10 gwaith y tymor, gyda rhai safleoedd yn cael eu profi cymaint â 16 neu 20 gwaith. Felly, rydych chi'n hollol iawn, mae'n rhaid i ni nid yn unig wneud y dynodiadau, y mae croeso iddyn nhw, a'r daith honno rydym ni arni, ond hefyd yna parhau i brofi i wneud yn siŵr eu bod yn ddiogel i bawb.

Rwy'n ddiolchgar am y cyfle. Gweinidog, un peth a dynnodd fy sylw yn eich datganiad heddiw a'ch ymatebion oedd y syniad ynghylch pwyslais ar ddalgylch yn gyntaf. Rwy'n credu bod hynny'n wirioneddol i'w groesawu a'i ganmol. Mae hynny'n dod â mi yn ôl wedyn at gwestiwn Llyr Gruffydd ynglŷn â rheoliadau'r parth perygl nitradau, NVZ. Mae angen i hynny fod yn flaenoriaeth—gan edrych ar hyn fel dull dalgylch yn gyntaf, yn hytrach na'r dull un ateb sy'n addas i bawb y mae'r NVZs wedi'u gosod yng Nghymru ar hyn o bryd ac wedi'u deddfu.

Yr ail bwynt: rydym wedi gweld newidiadau ar draws y ffin i reolau i greu cronfeydd dŵr newydd am y tro cyntaf mewn dros ddwy genhedlaeth. Ydych chi fel Llywodraeth Cymru yn bwriadu gosod cronfeydd dŵr newydd ac adeiladu cronfeydd dŵr newydd yma yng Nghymru, o ystyried ein bod yn edrych ar greu cartrefi newydd, o ystyried bod angen digon o ddŵr yfed arnom i bobl? Felly, beth yw barn Llywodraeth Cymru ynglŷn â chronfeydd dŵr newydd yng Nghymru?

Sam, diolch yn fawr iawn. Ac edrychwch, diolch am eich cefnogaeth hefyd i'r dull hwnnw sy'n seiliedig ar ddalgylchoedd. Y peth gwych am y dull sy'n seiliedig ar ddalgylch yw ei fod yn dod â phawb sy'n gysylltiedig at ei gilydd. Mae'n heriol weithiau, mae'n rhaid i mi ddweud hefyd, oherwydd bydd gwahanol orchmynion. Ond, os ydym i gyd yn cytuno, os yw pawb yn y dalgylch hwnnw yn cytuno, bod angen iddyn nhw i gyd gyfrannu at wella ansawdd y dŵr, yna mae gennym ffordd ymlaen—yn wir.

Rwy'n credu, yng ngwaith Susannah Bolton, ei bod yn wir wedi dweud bod yna feysydd o ffermio yng Nghymru—. Rwy'n edrych ar—. O fewn fy ardal i, er enghraifft, mae gennym dda byw ysgafn cymysg a thir âr, mae gennym ffermio mynydd yr ucheldir ac ati. A phan gyfarfûm â nhw sawl blwyddyn yn ôl a dweud wrthyn nhw, 'Mae'n debyg nad effeithir arnoch chi gan y diwygiadau hyn', roeddwn i'n iawn, ond roedden nhw'n poeni am y peth. Yr hyn a ddywedodd hi yw bod angen i ni feddwl am sut ydym ni'n targedu'r ardaloedd hynny lle mae'r effaith ar ansawdd y dŵr yn waeth, a sut ydym ni wedyn hefyd yn gweithio gyda'r rhai lle mae'r effaith yn llai ac ati. Mae hi hefyd wedi cyflwyno, fel y dywedodd Llyr, ddulliau gwahanol ar gyfer hyn. Nawr, a oes parodrwydd, byddwn i'n dweud wrthych, o fewn y gymuned ffermio, i weithio gyda fi, gyda CNC ac eraill i roi cynnig ar rai dulliau i weld a ydyn nhw'n gweithio, ac i brofi eu bod yn gweithio? Ond dyna rai o'r rheini—. Dyna'r ychydig o waith amser mwy canolig. Ond rwy'n awyddus iawn i gymryd hyn ymlaen ar frys a gyda chyflymder—yr holl argymhellion. Ond rydych chi'n iawn yn yr hyn rydych chi'n ei ddweud am y dull dalgylch.

Nawr, ar hyn o bryd, o ran cronfeydd dŵr, nid oes gennym unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd ar gyfer cronfeydd dŵr newydd, os mai dyna beth rydych chi'n ei ofyn, ond rydym bob amser yn cadw hyn dan adolygiad. Fy nealltwriaeth i yw nad oes gan gwmnïau dŵr unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd chwaith, ond maen nhw'n gwneud trosglwyddiadau rhwng cyrff dŵr hefyd i wneud yn siŵr eu bod yn gallu cynnal y system. Ond byddem bob amser yn cadw meddwl agored ar hyn. Ond, ar hyn o bryd, nid oes unrhyw gynlluniau i wneud cronfeydd dŵr newydd. Rwy'n gweld, gyda llaw, fel cyn-Weinidog DEFRA o ran hyn, bod y de-ddwyrain wedi bod dan straen dŵr ers degawdau, degawdau llwyr, mae gennych y nentydd sialc yn y de-orllewin sydd o dan bwysau enfawr, ac eto nid oes cronfeydd dŵr yn cael eu hadeiladu, gan gwmnïau dŵr neu dirfeddianwyr ac ati. Felly, mae yna—. Rwy'n falch o weld nawr eu bod yn symud i'r maes hwnnw. Ar hyn o bryd yma, nid ydym yn gweld yr angen mawr amdano, ond rydym bob amser yn cadw meddwl agored yn ei gylch os daw cynigion ymlaen.

Ac, yn olaf, Joyce Watson.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae tirwedd canolbarth a gorllewin Cymru yn dyst i sut mae ein gorffennol diwydiannol yn parhau i effeithio ar ein hamgylchedd heddiw. Felly, hoffwn sôn am gyweirio mwyngloddiau metel y soniodd yr Ysgrifennydd Cabinet amdano yn ei ddatganiad. Mae'n dilyn tystiolaeth a roddodd i'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith yr wythnos diwethaf, fel rhan o Gyfnod 2 Bil Tomenni Mwyngloddiau a Chwareli Nas Defnyddir (Cymru). Mae effaith bosibl hen fwyngloddiau metel ar lefelau llygredd dŵr yn bryderus. A all yr Ysgrifennydd Cabinet fynd i fwy o fanylion am sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i fynd i'r afael â'r pryderon penodol hyn?

Joyce, gwnaf yn wir. Gyda'ch goddefeb, Dirprwy Lywydd, a gaf i sôn bod fy meddyliau ar hyn o bryd gyda theulu Peter Stanley, a fu farw yn ddiweddar iawn, marwolaeth sydyn ac annhymig? Roedd Peter yn un o'r gweithwyr proffesiynol ym maes yr amgylchedd uchel iawn ei barch, ac arweiniodd y rhaglen gyweirio mwyngloddiau metel yn Cyfoeth Naturiol Cymru, a gwnaeth waith anhygoel. Neilltuodd ei yrfa gyfan i fynd i'r afael â gwaddol llygredd o fwyngloddiau metel segur. Mae'n un o heriau amgylcheddol mwyaf cymhleth, hirsefydlog Cymru. Felly, mae ei wraig, Mrs Cerian Stanley, a'i deulu yn ein meddyliau. Bydd yn cael ei golli'n fawr, ei golli'n fawr yn wir. Ac rydw i wedi bod i weld y gwaith yr oedd yn ei wneud.

Rydych chi'n iawn, Joyce, mae treftadaeth ddiwydiannol falch Cymru wedi gadael gwaddol anodd iawn o lygredd gan rai o'n diwydiannau yn y gorffennol. Rydym bellach wedi darparu gwerth £16 miliwn o gyllid i CNC a'r Awdurdod Adfer Safleoedd Mwyngloddio eleni i gyflawni'r rhaglen gyfalaf ansawdd dŵr. Dros y tair blynedd, rydym wedi dyrannu £40 miliwn i'r rhaglen hon, a ddarperir gan CNC, i weithredu cyweirio wedi'i dargedu. Roeddwn i'n rhan o hyn. Mae £15 miliwn penodol o gyllid cyfalaf ar gyfer 2024-25 ar gyfer gwelliannau ansawdd dŵr, gan gynnwys yn benodol y rhaglen mwyngloddiau metel a reolir gan CNC a'r Awdurdod Glo. Nawr, mae hyn yn buddsoddi mewn pethau fel prosiectau ymchwil, atebion triniaeth arloesol, gweithio gydag arbenigwyr academaidd a diwydiant ar dreialon triniaeth ar y safleoedd—soniais am un yn Frongoch yn fy sylwadau agoriadol, ar Afon Ystwyth—a threialu arloesiadau ar raddfa maes hefyd.

Ac yn syml, Dirprwy Lywydd, mae awdurdodau lleol hefyd yn chwarae rhan yn hyn, oherwydd mae ganddynt ddyletswydd i nodi'r tir halogedig yn eu hardaloedd, gan gynnwys mwyngloddiau metel, a sicrhau ei fod yn cael ei reoli'n briodol. Ond rydym ni'n cyflwyno rhywfaint o bwysau go iawn i hyn nawr diolch i waith arbenigwyr yn y maes.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.

Eitem 4 yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio, twf economaidd yng Nghymru, porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Rebecca Evans.

Mae'n bleser gennyf roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar ein gwaith i sbarduno twf economaidd ledled Cymru drwy borthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i adeiladu economi sy'n wyrddach, yn gryfach ac yn decach, wedi'i gwreiddio mewn diwydiannau cynaliadwy, twf cynhwysol a chydnerthedd hirdymor. Mae ein dull gweithredu o ran porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi yn adlewyrchu'r weledigaeth honno, gan fanteisio ar gyfleoedd datgarboneiddio a datblygiadau technolegol.

Gan droi'n gyntaf at borthladdoedd rhydd, o ganlyniad i'r ddwy Lywodraeth gydweithio â phartneriaid lleol, mae porthladdoedd rhydd Celtaidd ac Ynys Môn bellach ar agor am fusnes, gyda safleoedd treth dynodedig. O'r cychwyn cyntaf, fe wnaethom drafod i sicrhau bod y ddau yn adlewyrchu blaenoriaethau a gwerthoedd Cymru, ac yn cael eu cefnogi gan bwerau a gedwir yn ôl a datganoledig. Mae gan y ddau botensial economaidd cryf, yn cyd-fynd â nodau sero net, ac maent wedi ymrwymo i dwf cynhwysol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Mae'r Porthladd Rhydd Celtaidd yn dod â dau borthladd arwyddocaol ynghyd gyda chymwysterau cryf ym maes gwynt ar y môr, hydrogen a gweithgynhyrchu uwch. Mae ganddo'r potensial i ddenu biliynau o bunnau mewn buddsoddiad preifat a chreu miloedd o swyddi o ansawdd uchel. Mae Porthladd Rhydd Môn yn cynnig cyfle i wella'r economi, gan fanteisio ar seilwaith morwrol a gweithlu medrus yr ynys.

Bydd y chwyldro gwyrdd yn cael ei ymgorffori yn ein dau borthladd rhydd. Rydym eisiau i fwy o ddatblygwyr ynni adnewyddadwy ddod i Bort Talbot, sir Benfro ac Ynys Môn, ac rydym eisiau gwireddu'r cyfleoedd swyddi sy'n gysylltiedig ag ynni adnewyddadwy. Mae gan Gymru botensial ynni enfawr, ac mae'n rhaid i ni gadw cymaint o'r gwerth hwnnw â phosibl yng Nghymru.

Fel catalydd ar gyfer y newid hwn, rwy'n falch o fod wedi cytuno ar yr achosion busnes llawn ar gyfer y ddau borthladd rhydd ar ran Llywodraeth Cymru. Mae cytundeb terfynol gyda Llywodraeth y DU a memorandwm cyd-ddealltwriaeth bron iawn wedi'u cwblhau. Bydd hyn yn ein galluogi i ddechrau rhyddhau £25 miliwn o gyllid cyfalaf i borthladdoedd rhydd Celtaidd ac Ynys Môn i fuddsoddi mewn prosiectau seilwaith a sgiliau hanfodol.

Bydd y cyllid hwn yn eistedd ochr yn ochr â phecyn o ryddhad treth. Gan ddefnyddio ein hysgogiadau treth datganoledig, bydd busnesau yn gymwys ar gyfer pum mlynedd o ardrethi annomestig a rhyddhad treth trafodiadau tir. Fodd bynnag, mae'r buddion hyn yn amodol. Rydym yn ei gwneud yn ofynnol i'n porthladdoedd rhydd gadw at ein hegwyddorion o ran gwaith teg, cynaliadwyedd amgylcheddol a gwerth cymdeithasol. Ni fyddwn yn caniatáu ras i'r gwaelod ar safonau cyflogaeth neu amgylcheddol.

Rhan allweddol o'n rôl oruchwylio fydd sicrhau bod buddsoddiad yn wirioneddol ychwanegol, ac nad yw twf yn ein porthladdoedd rhydd yn symud gweithgarwch economaidd o rannau eraill o Gymru yn unig. Rydym wedi sefydlu fframweithiau llywodraethu a monitro cadarn. Byddwn yn gweithio'n agos gyda chyrff cyflawni porthladdoedd rhydd, awdurdodau lleol, undebau llafur, busnesau a thirfeddianwyr i gyflawni addewid y cynlluniau busnes.

Nawr, gadewch i mi droi at barthau buddsoddi. Gan weithio'n agos gyda Llywodraeth y DU, cadarnhawyd £320 miliwn o gyllid ar gyfer dau barth buddsoddi yng Nghymru yn natganiad yr hydref; mae £160 miliwn ar gael i Wrecsam a sir y Fflint yn y gogledd, ac mae'r £160 miliwn arall ar gael i Gasnewydd a Chaerdydd yn y de.

Rwy'n falch o adrodd bod parth buddsoddi Wrecsam a sir y Fflint yn gwneud cynnydd mawr o dan arweinyddiaeth cyd-bwyllgor corfforedig gogledd Cymru, sydd wedi cwblhau'r rhan fwyaf o'r broses gynllunio busnes. Disgwylir i'r parth buddsoddi hwn ddenu £1 biliwn o fuddsoddiad yn y sector preifat a chreu 6,000 o swyddi newydd gyda phwyslais yn bennaf ar weithgynhyrchu uwch. Bydd £160 miliwn o gyllid y Llywodraeth yn cael ei ddefnyddio i fynd i'r afael â heriau arloesi, sgiliau a thrafnidiaeth i helpu'r clwstwr gweithgynhyrchu uwch i dyfu a ffynnu.

Mae cynlluniau ar gyfer parth buddsoddi Casnewydd a Chaerdydd hefyd wedi cymryd cam sylweddol ymlaen wrth gytuno ei bwyslais sectorol a'i brif safleoedd. Bydd y rhain yn canolbwyntio ar eu cryfder unigryw mewn lled-ddargludyddion cyfansawdd. Mae'r clwstwr hwn yn bwysig nid yn unig yn y DU, ond yn fyd-eang. Mae ein diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd a'n sefydliadau ymchwil yn arweinwyr mewn arloesi, denu buddsoddiad, a gweithgynhyrchu.

Gyda'i gilydd, bydd y ddau barth buddsoddi yn cyflymu twf mewn diwydiannau allweddol y dyfodol. Fel gyda phorthladdoedd rhydd, mae amodoldeb yn dod gyda chefnogaeth y Llywodraeth. Rydym eisiau i barthau buddsoddi gefnogi cyflogaeth o safon, dilyniant y gweithlu a chynhwysiant economaidd. Felly, rwyf eisiau cymryd eiliad i osod y datblygiadau hyn mewn cyd-destun ehangach.

Gall porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi fod yn rhaglenni buddsoddi pwerus, ond mae eu heffeithiolrwydd yn dibynnu ar sut maent yn cael eu gweithredu a'u hintegreiddio mewn strategaethau economaidd ehangach. A dyna pam rydym ni'n gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol, prifysgolion, colegau addysg bellach, cyrff diwydiant ac undebau llafur. Mae'r partneriaethau hyn yn hanfodol i greu'r amodau ar gyfer llwyddiant hirdymor a symud y tu hwnt i'r prif ffigurau buddsoddi. Rydym eisiau twf â diben, twf sy'n lleihau anghydraddoldeb, twf sy'n adeiladu cyfoeth cymunedol, twf sy'n codi pobl allan o dlodi ac yn parchu'r blaned maen nhw'n byw arni. 

Nid yw ein buddsoddiad yn dod i ben gyda chytundeb yr achosion busnes. Mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU a Llywodraethau datganoledig eraill, rydym yn gweithio ar gynllun i nodi'r camau pellach hynny y byddwn yn eu cymryd i gefnogi a galluogi ein porthladdoedd rhydd a'n parthau buddsoddi i wireddu eu huchelgeisiau.

Rydym yn gallu dysgu o'r profiad yn Lloegr i dargedu materion allweddol, megis sut y gallwn helpu porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi i gael mynediad at gyllid; sut y gallwn ei gwneud hi'n haws cael cymeradwyaethau a chaniatâd cynllunio; a'r hyn y gallwn ei wneud i helpu i gael buddsoddiad rhyngwladol yn ogystal â chefnogi busnesau lleol; yn ogystal â sut y gallwn weithio gyda cholegau a phrifysgolion i ddatblygu rhaglenni hyfforddi a phrosiectau arloesi. Trwy gydol y gweithredu, byddwn yn parhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid ac Aelodau'r Senedd hon.

I gloi, mae porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi yn cynnig cyfle i ni gyflymu trawsnewid economaidd, ac i wneud hynny mewn ffordd unigryw Gymreig. Mae hynny'n golygu rhoi pobl a'r blaned yn gyntaf. Mae'n golygu cydweithio ac mae'n golygu sicrhau bod twf economaidd yn fodd i gyflawni nod, a'r nod hwnnw yw dyfodol gwell i bobl sy'n byw ac yn gweithio yng Nghymru.

Rwy'n mynd i alw am seibiant byr. Mae'n ddrwg gennyf, Ysgrifennydd Cabinet, ond mae'n ymddangos bod gennym broblem gyda'n darlledu. Rydych chi yma, ond dydych chi ddim ar y sgrin, yn y bôn. Felly, os gawn ni seibiant am bum munud dim ond i wirio'r darlledu, ac yna byddwn ni'n dod yn ôl er mwyn i lefarwyr ofyn eu cwestiynau. 

A gaf i ddiolch i chi i gyd am eich amynedd? Awn ni ymlaen o'r fan lle y collwyd y darlledu. Felly, drosodd i chi, Ysgrifennydd Cabinet.

Diolch. Fel gyda phorthladdoedd rhydd, mae cefnogaeth y Llywodraeth yn dod gydag amodoldeb. Rydym eisiau i barthau buddsoddi gefnogi cyflogaeth o safon, cynnydd y gweithlu a chynhwysiant economaidd.

Rwyf am gymryd eiliad i osod y datblygiadau hyn mewn cyd-destun ehangach. Gall porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi fod yn rhaglenni buddsoddi pwerus, ond mae eu heffeithiolrwydd yn dibynnu ar sut maen nhw'n cael eu gweithredu a'u hintegreiddio mewn strategaethau economaidd rhanbarthol ehangach. Dyna pam rydym yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol, prifysgolion, colegau addysg bellach, cyrff diwydiant ac undebau llafur. Mae'r partneriaethau hyn yn hanfodol i greu'r amodau ar gyfer llwyddiant hirdymor a symud y tu hwnt i'r prif ffigurau buddsoddi. Rydym ni eisiau twf â diben. Twf sy'n lleihau anghydraddoldeb. Twf sy'n adeiladu cyfoeth cymunedol. Twf sy'n codi pobl allan o dlodi ac sy'n parchu'r blaned y maen nhw'n byw arni.

Nid yw ein cyfranogiad yn dod i ben pan fydd cytundeb ynghylch yr achosion busnes. Mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU a Llywodraethau datganoledig eraill, rydym yn gweithio ar gynllun i nodi'r camau pellach hynny y byddwn yn eu cymryd i gefnogi ein porthladdoedd rhydd a'n parthau buddsoddi a'u galluogi i wireddu eu huchelgeisiau. Rydym yn gallu dysgu o'r profiad yn Lloegr i dargedu materion allweddol, megis sut y gallwn helpu porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi i gael mynediad at gyllid, sut y gallwn ei gwneud hi'n haws cael cymeradwyaethau a chaniatâd cynllunio, beth y gallwn ei wneud i helpu i sicrhau buddsoddiad rhyngwladol yn ogystal â chefnogi busnesau lleol, a sut y gallwn weithio gyda cholegau a phrifysgolion i ddatblygu rhaglenni hyfforddi a phrosiectau arloesi. Trwy gydol y broses weithredu, byddwn yn parhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid ac Aelodau'r Senedd.

I gloi, mae porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi yn cynnig cyfle i ni gyflymu trawsnewid economaidd, ac i wneud hynny mewn ffordd unigryw Gymreig. Mae hynny'n golygu rhoi pobl a'r blaned yn gyntaf. Mae'n golygu gweithio ar y cyd. Ac mae'n golygu sicrhau bod twf economaidd yn ffordd o gyrraedd y nod, a'r nod hwnnw yw dyfodol gwell i bobl sy'n byw ac yn gweithio yng Nghymru.

Diolch i chi, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad ac am ei weld ymlaen llaw heddiw. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn croesawu'r cynnydd a amlinellwyd heddiw ar borthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi ac yn rhannu'r uchelgais i ysgogi twf economaidd ym mhob rhan o Gymru, oherwydd, ar fy ngair, mae ei angen arnom, onid oes? Mae'r mentrau hyn yn cynnig cyfle gwirioneddol i gefnogi datgarboneiddio, annog arloesedd a chreu'r swyddi o ansawdd uchel sydd eu hangen ar ein cymunedau. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu mewn Cymru sy'n agored i fusnes.

Rydym yn croesawu'n arbennig ffurfioli'r porthladd rhydd Celtaidd a phorthladd rhydd Ynys Môn. Mae'r prosiectau hyn yn dangos beth sy'n bosibl pan fydd awdurdodau lleol, busnesau a Llywodraethau Cymru a'r DU, o wahanol liwiau, yn gweithio gyda'i gilydd gyda diben cyffredin.

Mae eich cyhoeddiad o ran y pecyn o ryddhad treth i'w groesawu'n arbennig. Byddai rhagor o wybodaeth am sut mae'r rhyddhad hwn yn cymharu â phorthladdoedd rhydd eraill yn Lloegr a'r Alban yn cael ei chroesawu. Yn Ynys Môn, mae'r bartneriaeth rhwng Cyngor Sir Ynys Môn a Stena Line yn cyflwyno cyfle gwirioneddol i ddatgloi potensial y gogledd fel canolfan ar gyfer arloesi morol, ynni newydd a masnach ryngwladol. Mae'r cyhoeddiad o £25 miliwn mewn cyllid cyfalaf i'w groesawu, ac fe'n calonogir ni i glywed bod yr achosion busnes a'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth yn agosáu at gael eu cwblhau.

Yn yr un modd, yn fy rhanbarth fy hun yn y gorllewin, mae'r Porthladd Rhydd Celtaidd, sy'n rhychwantu Port Talbot, Aberdaugleddau a Doc Penfro, yn brosiect yr wyf wedi ei hyrwyddo ers amser maith, ochr yn ochr â'r Dirprwy Lywydd. Wedi'i adeiladu ar dreftadaeth ddiwydiannol falch, mae bellach yn canolbwyntio ar sectorau blaengar, megis y sector gwynt arnofiol ar y môr, cynhyrchu hydrogen a thanwydd cynaliadwy arall, gan gynnwys tanwydd hedfan. Mae cyfranogiad sefydliadau mawr, fel Haush, y mae Toyota a JCB y tu ôl iddynt, RWE a Dragon LNG, yn dangos hygrededd a photensial y porthladd rhydd hwn. Mae hefyd yn dangos, unwaith eto, pŵer partneriaethau rhwng porthladd Aberdaugleddau, Cyngor Sir Penfro, Cyngor Castell-nedd Port Talbot a Chymdeithas Porthladdoedd Prydain i gyflawni gweledigaeth gydlynol ac uchelgeisiol.

Ysgrifennydd Cabinet, rydych chi'n nodi'n gywir nad yw porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi yn ddiwedd ynddyn nhw eu hunain. Mae eu llwyddiant yn dibynnu ar weithrediad effeithiol, goruchwyliaeth gadarn a chydweithredu agos â rhanddeiliaid lleol a rhanbarthol. Felly, yn yr ysbryd hwnnw, hoffwn godi rhai meysydd ar gyfer eglurder pellach. Yn gyntaf, cystadleurwydd. Gyda safleoedd fel Teesside ychydig ymhellach ar hyd y ffordd eisoes, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod ein porthladdoedd rhydd yn cyfateb neu'n rhagori ar eu cynnig o ran seilwaith, parodrwydd buddsoddwyr a datblygiad cadwyni cyflenwi? Yn ail, ac rydych chi wedi sôn am hyn yn eich datganiad ynghylch cynllunio a rheoleiddio, mae buddsoddwyr yn gofyn am sicrwydd a chyflymder, felly allwch chi amlinellu unrhyw fesurau i symleiddio'r fiwrocratiaeth i sicrhau bod prosiectau yn cael eu cyflawni mewn modd amserol yn y meysydd hyn? Ac yn drydydd, yr ymgysylltiad â mentrau bach a chanolig—er bod cyfranogiad corfforaethau mawr yn hanfodol, y cwmnïau enwog hynny, ni ddylai'r busnesau llai, asgwrn cefn y gadwyn gyflenwi, gael eu gadael ar ôl. Felly, sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau bod busnesau bach a chanolig ledled Cymru, yn enwedig yn yr ardaloedd gwledig ac annatblygedig, yn gallu cael mynediad at fanteision porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi?

Ac wrth symud ymlaen at barthau buddsoddi, rydym yn croesawu'r datblygiadau sylweddol yn y gogledd-ddwyrain, yn enwedig parth Wrecsam a sir y Fflint. Gyda'i bwyslais ar weithgynhyrchu uwch a'r £1 biliwn o fuddsoddiad preifat a ddisgwylir, mae'n enghraifft gymhellol o ymyrraeth economaidd strategol. Rydym hefyd yn nodi'r cynnydd a wnaed wrth lunio parth Casnewydd a Chaerdydd o amgylch y sector lled-ddargludyddion cyfansawdd. Er bod y pwyslais ar gael y blaenoriaethau sectoraidd yn iawn yn bwysig, Ysgrifennydd Cabinet, allwch chi roi amserlen ddisgwyliedig ar gyfer pryd y bydd y parth hwn yn symud tuag at gyflawni ac yn dechrau cynhyrchu buddion economaidd gwirioneddol?

Ac wrth edrych y tu hwnt i safleoedd presennol, beth am weddill Cymru? Mae llawer o gymunedau yn y canolbarth a'r gorllewin, gan gynnwys Ceredigion a Phowys, wedi cael eu hanwybyddu ers amser maith o ran cynllunio economaidd strategol. Nid oes yr un ohonyn nhw'n dod o fewn parthau buddsoddi nac o fewn y parthau porthladdoedd rhydd. Felly, sut ydych chi'n archwilio cyfleoedd ychwanegol yn yr ardaloedd hyn neu drwy barthau buddsoddi newydd eraill fel bod hyn wir yn cael ei ystyried yn dwf economaidd ledled Cymru?

Yn olaf, mae buddsoddiad mewn amddiffyn a diogelwch—fe godais i hyn gyda'r Trefnydd yn gynharach heddiw—yn faes arall, rwy'n credu, lle y gall porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi chwarae rhan hanfodol. Mae'r parthau hyn nid yn unig yn ymwneud â thwf economaidd, maent yn ymwneud â chydnerthedd cenedlaethol. Mae gan Gymru eisoes lu o gyfleusterau, cyflenwyr a busnesau allweddol sy'n gysylltiedig ag amddiffyn, felly, Ysgrifennydd Cabinet, a wnewch chi ymrwymo i weithio gyda Llywodraeth y DU a'r diwydiant i sicrhau bod ein porthladdoedd rhydd a'n parthau buddsoddi yn mynd ati'n weithredol i gefnogi buddsoddiad sy'n gysylltiedig ag amddiffyn ac yn helpu i ddiogelu swyddi a chreu swyddi newydd yn y sectorau hyn sy'n hanfodol yn strategol?

Yn olaf—Llywydd, dyma'r pwynt olaf—rwy'n annog yr Ysgrifennydd Cabinet i sicrhau bod porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi yn cael eu halinio â blaenoriaethau cenedlaethol ehangach. Mae gan y rhain botensial aruthrol i greu swyddi a rhoi hwb i allforion, ond mae'n rhaid iddynt hefyd gysylltu â'n hagenda sgiliau, ein datblygiad o ran y genhedlaeth nesaf o'r gweithlu, ac rwy'n nodi bod gennym adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar hyn yfory. Ond rydym wedi ymrwymo fel Ceidwadwyr Cymreig i weld llwyddiant y porthladdoedd rhydd a'r parthau buddsoddi, ac yn gobeithio dod â chynaliadwyedd economaidd a thwf ar draws Cymru gyfan.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r llefarydd am y cwestiynau yna, ac yn enwedig am y gefnogaeth gref rwy'n gwybod ei fod wedi'i dangos, ac rwy'n credu bod cyd-Aelodau o bob rhan o'r Siambr yn ei dangos, tuag at y rhaglen porthladdoedd rhydd, a'r awydd i'w gweld yn dod yn llwyddiant, rhywbeth yr ydym yn gwybod y gall fod.

Rwy'n falch iawn o glywed y cwestiynau hynny am yr ysgogiadau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cyflwyno o ran hyn, a'r rheini yw ein hysgogiadau treth, yn enwedig ynghylch ardrethi annomestig a threth trafodiadau tir. O ran ardrethi annomestig, mae ein cefnogaeth yn ffurfio dwy golofn, y mae'r gyntaf yn ymwneud â rhyddhad ardrethi annomestig. Y bwriad yn y fan yna yw bod rhyddhad ardrethi yn cefnogi busnesau newydd a phresennol pan fyddant yn ehangu i le newydd neu le heb ei ddefnyddio yn y porthladd rhydd. Awdurdodau lleol fydd yn rhoi'r rhyddhad ardrethi annomestig hwnnw yn unol â'r meini prawf a nodir ar gyfer porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi, ac yna mater i'r awdurdodau lleol unigol sy'n gweinyddu'r rhyddhad ardrethi hwnnw fydd mabwysiadu cynllun lleol a phenderfynu, ym mhob achos unigol, pryd i roi rhyddhad.

Ochr yn ochr â hynny, rydym yn gweithio ar gadw ardrethi annomestig. Mae gennym bolisi cadw ardrethi trosfwaol ar gyfer Cymru, ac mae hyn wedi cynnwys ystyried opsiynau ar gyfer bargeinion dinasoedd a thwf a phorthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi. Rydym wir wedi ceisio cael y cydbwysedd hwnnw rhwng darparu cymhellion ar gyfer parthau buddsoddi a diogelu'r trefniadau cyfuno hynny sy'n nodwedd sylfaenol o'r system ardrethi annomestig ac sy'n cefnogi cyllid llywodraeth leol ledled Cymru. Ein cynnig yn y fan yma yw'r gyfradd gadw 50 y cant, ac mae hynny wedi caniatáu i ni gynnwys y cynnig hwn fel rhan o'r pecyn o fuddsoddiadau sydd ar gael i bob parth buddsoddi, yn hytrach nag eithrio cadw ardrethi hefyd. Roeddem yn meddwl bod hynny'n ffordd bragmataidd ymlaen, ac mae'n ffordd sy'n cyd-fynd â'n dull strategol cyffredinol o ymdrin ag ardrethi annomestig yng Nghymru. Mae gan Lywodraeth y DU ddull gwahanol o ran cadw ardrethi annomestig a chyllid llywodraeth leol, ond rydym wedi nodi ein polisïau sy'n cyd-fynd â'n dull ehangach o ran y trethi hynny. Rwy'n credu y bydd y naill a'r llall yn gwneud y porthladdoedd rhydd yng Nghymru yn gynigion deniadol, felly hefyd ein dull o ymdrin â threth trafodiadau tir. Rydym wedi creu rhyddhad safleoedd treth arbennig ar gyfer treth trafodiadau tir, a fydd, unwaith eto, yn gwneud y posibilrwydd o symud i'r ardaloedd hynny a gobeithio prynu tir nad yw'n cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd neu eiddo sy'n cael ei danddefnyddio yn fwy deniadol i'r busnesau hynny hefyd. Rwy'n falch iawn o'r ffordd yr ydym wedi gallu datblygu ein cynnig treth penodol ein hunain yma yng Nghymru. 

Ac mae'r pwyntiau hynny am gystadleurwydd yn bwysig iawn hefyd, felly beth fydd yn gwneud ein porthladdoedd rhydd yn wahanol. Rwy'n credu mai'r peth sy'n arbennig iawn am y porthladdoedd rhydd sydd gennym yng Nghymru yw ein bod ni'n manteisio ar ein cryfderau, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig o ran y gwahanol ddulliau gweithredu y bydd pob porthladd rhydd yn eu mabwysiadu. Felly, yn enwedig y porthladd rhydd yn Ynys Môn, er enghraifft, mae hwnnw'n ceisio creu twf economaidd a chreu swyddi, ond mae'n canolbwyntio i raddau helaeth ar ddatblygu ymhellach y cynnig ynghylch ynni, a rhoi hwb enfawr i'r rhaglen Ynys Ynni bresennol, sydd â chymaint o gyfraniad i'w wneud tuag at sero net a datgarboneiddio.

Ac yna yn y Porthladd Rhydd Celtaidd, mae hwnnw, i raddau helaeth, yn cynnwys y potensial gwirioneddol yr wyf yn gwybod ein bod ni i gyd yn ei weld o ran cefnogi'r sector gwynt arnofiol ar y môr sy'n dod i'r amlwg, ond hefyd y cyfleoedd yn y sector deunyddiau a gweithgynhyrchu uwch yn y fan yna hefyd. Felly, mae'n ymwneud i raddau helaeth â manteisio ar y cryfderau presennol a thyfu a datblygu'r rheini, fel bod gennym gynnig unigryw iawn yma yng Nghymru.

O ran cynllunio, rydym ni wedi bod yn gwneud llawer iawn i gyflymu'r broses gynllunio. Bydd cyd-Aelodau'n gyfarwydd â'r cyllid ychwanegol yr ydym wedi'i ddarparu i Cyfoeth Naturiol Cymru a Penderfyniadau Cynllunio ac Amgylchedd Cymru er mwyn cryfhau eu gallu i symud y ceisiadau hynny drwodd yn gyflymach. Ac, wrth gwrs, mae gennym Ddeddf Seilwaith (Cymru) 2024 hefyd, sy'n ceisio gwella'r broses gydsynio, unwaith eto i ddarparu sicrwydd ac eglurder, ond proses lefn, symlach i fusnesau hefyd. Unwaith eto, rwy'n credu y bydd y pethau hynny'n bwysig iawn yn y dyfodol.

Cyfeiriwyd at rai enwau mawr iawn yn y fan yna o ran y busnesau a allai fod â diddordeb, sy'n wych yn fy marn i, ond ochr yn ochr â hynny gwnaed y pwynt pwysig iawn am wneud yn siŵr bod ein cadwyni cyflenwi wedi'u paratoi ac yn barod i fanteisio ar y cyfleoedd hynny hefyd, ac mae hynny'n rhan fawr o'r dull porthladd rhydd. Mae'n ymwneud â'r seilwaith, mae'n ymwneud â'r rhyddhad treth ond mae hefyd yn ymwneud â sicrhau bod gennym y bobl fedrus ar gael i fanteisio ar y cyfleoedd hynny yn lleol.

Ac yna rwy'n credu bod y pwyntiau ynghylch amddiffyn, unwaith eto, wedi'u gwneud yn dda iawn. Mae yna gyfleoedd yma i ni yng Nghymru o ran ymrwymiadau newydd Llywodraeth y DU mewn cysylltiad â gwariant ar amddiffyn, ond hefyd gyda'r cytundeb rhwng Llywodraeth y DU a'r Undeb Ewropeaidd, sy'n agor llawer iawn o wariant posibl i fusnesau Cymru hefyd. Mae gennym wyth o'r 10 cwmni amddiffyn mwyaf yn y byd sydd â phresenoldeb yma yng Nghymru, ond hefyd, ochr yn ochr â hynny, mae gennym 285 o fusnesau bach a chanolig sy'n bwysig iawn yn y gadwyn gyflenwi honno hefyd. Felly, rwy'n gwybod y bydd ganddyn nhw ddiddordeb yn y cyfleoedd fydd ar gael mewn parthau buddsoddi a phorthladdoedd rhydd yn y dyfodol. Mae disgwyl i mi gwrdd â Gweinidog caffael amddiffyn Llywodraeth y DU cyn bo hir, a byddaf yn gallu nodi eto'r cyfleoedd sydd gennym yma yng Nghymru. Ond diolch yn fawr iawn am eich cefnogaeth i'r rhaglen.

Nid yw'n gyfrinach, pan gynigiwyd porthladdoedd rhydd yn wreiddiol, doeddwn i ddim o'u plaid nhw. Os cofiaf, roeddwn yn un o ddau Aelod i siarad yn eu herbyn yn y Siambr—rwy'n credu mai'r llall oedd Joyce Watson—ac nid wyf wedi newid fy meddwl. Y cwestiwn uniongyrchol sy'n neidio allan i mi yn syml yw, 'Beth sydd wedi bod yn digwydd dros y blynyddoedd diwethaf?'—dim ond nawr y cytunir ar yr achosion busnes, rydym yn dal i aros i'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth gael ei lofnodi.

Nawr, hyd yn oed fel rhywun nad oedd yn cefnogi'r cysyniad o borthladdoedd rhydd, mae'n amlwg iawn, i mi o leiaf, nad yw cynnydd y newid hwnnw a chyflymder y newid hwnnw lle y dylai fod, yn enwedig pan gymharwch y rhain â'r porthladdoedd rhydd eraill hynny y soniodd Sam Kurtz amdanyn nhw sydd eisoes ar waith, ac sydd eisoes yn symud ar gyflymder gyda'r buddsoddiadau hynny. Ond yr hyn sy'n fy mhoeni mewn gwirionedd yw'r newid sylweddol y mae ein hetholwyr wedi'i weld o ganlyniad i'r porthladdoedd rhydd hyn.

Pan gymeradwyodd Llywodraeth Cymru y model porthladd rhydd gyntaf, addawyd buddion economaidd trawsnewidiol i ni, degau o filoedd o swyddi, biliynau o fuddsoddiadau a phorthladdoedd rhydd yn rhan o chwyldro gwyrdd, ond flynyddoedd yn ddiweddarach, rydym yn dal i aros. Mae hynny'n ffaith. Mae hynny'n realiti. Nawr, os yw porthladdoedd rhydd i fod yn gonglfeini ein strategaeth economaidd, yna mae angen i ni ddeall yn union beth rydym ni'n ei gael, ac, ar hyn o bryd, mae yna ddiffyg eglurder a hygrededd enfawr. Nawr, yr addewid gwreiddiol o ran y porthladd rhydd Celtaidd a phorthladd rhydd Ynys Môn oedd 20,000 o swyddi erbyn 2030. Mae'r ffigur hwnnw bellach wedi'i ddiwygio'n dawel i lawr i 17,000 ar wefan Llywodraeth Cymru. Mae hynny'n ostyngiad o 15 y cant o'r ffigur gwreiddiol. Ar gyfer y Porthladd Rhydd Celtaidd, cawsom addewid o 16,000 o swyddi. Yna, yn fwy diweddar, cafodd hwn ei israddio i 11,500, yn ôl Jo Stevens, Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Ac erbyn hyn mae'n eistedd ar ddim ond 11,000 ar wefan y Porthladd Rhydd Celtaidd. Mae hynny'n ostyngiad o 31 y cant mewn amcangyfrifon swyddi. Felly, efallai y gall yr Ysgrifennydd Cabinet roi rhywfaint o eglurder ynghylch y ffigurau hynny. Oherwydd pan allwch chi ostwng ragolwg traean mewn ychydig flynyddoedd, pa mor ddifrifol allwn ni gymryd y rhagolygon hynny? Pa mor gadarn oedd y rhagolygon hyn mewn gwirionedd? Ac a oedd y niferoedd gwreiddiol hyn wedi'u cynllunio i werthu'r cynnig yn fwy nag adlewyrchu canlyniadau go iawn? Nawr, gallaf ateb y cwestiwn olaf hwnnw, mewn gwirionedd. Yr ateb oedd 'oeddent'. Yn llythrennol, y diwrnod ar ôl i'r rhain gael eu llofnodi, roedd erthygl yn y Financial Times yn datgelu nad oedd unrhyw sylwedd na chefnogaeth i'r ffigurau. Nid ydym yn gwybod o hyd sut y cyfrifwyd y ffigurau hyn. Nid oes unrhyw dryloywder wedi bod ar fodelu. Felly, efallai y byddai'r Llywodraeth yn hapus i gyhoeddi sut y cawsant eu cyfrifo, o ystyried bod y Llywodraeth yn defnyddio'r ffigurau hynny ar ei gwefan ei hun.

Nawr, dywedwyd wrthym fod y Porthladd Rhydd Celtaidd wedi agor i fusnes ym mis Tachwedd 2024. Dywedwyd wrthym wedyn, ym mis Mawrth eleni, bod y lansiad swyddogol yn dod â swyddi 'gam yn agosach'. Mae'n codi'r cwestiwn eto: beth yn union sydd wedi bod yn digwydd yn ystod y cyfnod hwn? Mae cymunedau lleol, fel Port Talbot, o fewn y Porthladd Rhydd Celtaidd, wedi gweld nifer sylweddol o swyddi yn cael eu colli ond nid ydynt wedi gweld unrhyw fudd o'r porthladd rhydd fel y mae ar hyn o bryd. Nawr, mae gan y cymunedau hawl i gael yr hyn sydd wedi'i addo, sef y bydd y bargeinion porthladd rhydd hyn yn cyflawni iddyn nhw. Ond y cyfan rydym ni wedi'i weld o'r Porthladd Rhydd Celtaidd hyd yma yw strategaethau, fframweithiau a chyfarfodydd: dim cyflawniad clir, dim cyflogaeth fawr, dim newid gweladwy. Faint o swyddi, er enghraifft, sydd wedi'u creu hyd yn hyn—nid wedi'u haddo, nid wedi'u rhagamcanu, ond wedi'u sicrhau mewn gwirionedd? Faint o fuddsoddiad sydd wedi'i sicrhau hyd yn hyn, nid wedi'i ymrwymo ar bapur, ond wedi'i gadarnhau ac yn llifo i'r economi leol? Unwaith eto, yn seiliedig ar y datganiad hwn, yr ateb yw dim o gwbl. Dim. Nawr, rwyf wir yn poeni, pan fyddwn ni'n taflu ffigurau o gwmpas—ffigurau mawr—ac yn addo'r byd i'n hetholwyr, rydym ni'n gwneud un peth: pan nad ydym yn eu cyflawni, rydym ni'n eu dieithrio, ac rydym ni'n eu rhoi ar lwybr yn syth i ddwylo'r rhai nad ydynt yn poeni dim am eu lles pennaf. A bydd hon yn enghraifft arall o ble mae hynny'n digwydd.

Yn olaf, wrth edrych ar barodrwydd porthladdoedd, sy'n berthnasol i ddymuniad y Llywodraeth i ddenu datblygwyr ynni adnewyddadwy i'r porthladdoedd, yn gynharach eleni, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet, wrth bwyllgor yr economi, fod trafodaethau ar y gweill gyda phartneriaid ynghylch parodrwydd porthladdoedd o ran gweithgynhyrchu uwch, gwasanaethau technegol a chynnal a chadw. Nawr, gan dybio bod y Porthladd Rhydd Celtaidd yn un o'r partneriaid hyn, pa gynnydd sydd wedi'i wneud yn y trafodaethau hyn, a pha ganlyniadau pendant allwch chi gyfeirio atynt o ganlyniad? Oherwydd, unwaith eto, wrth edrych ar y porthladdoedd rhydd eraill hynny sydd wedi'u sefydlu, ond gan edrych ymhellach i ffwrdd i'r cyfandir yn Ewrop, rydym yn gweld buddsoddiadau yn cael eu gwneud eisoes. Rydym ymhell y tu ôl i'r gromlin. A phan fyddwn ni'n siarad am botensial gwynt ar y môr, rydym ni'n mynd i golli'r potensial hwnnw, oherwydd yr hyn a fydd yn digwydd yn y pen draw yw y bydd gan y lleoedd hynny sy'n gweithredu eisoes y gallu i gynhyrchu a gosod y tyrbinau gwynt hyn, a byddant yn osgoi Cymru yn gyfan gwbl. Felly, mae yna waith go iawn sydd angen ei ddechrau yma, ac nid ydym wedi gweld hynny.

Felly, i gloi a chrynhoi, Dirprwy Lywydd, gan weld bod fy amser yn dod i ben, yn eich casgliad, Ysgrifennydd Cabinet, dywedoch fod porthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi yn cynnig cyfle i gyflymu trawsnewid economaidd. Wel, mae'r holl dystiolaeth i'r gwrthwyneb—hyd yn hyn, mae cynnydd wedi bod yn araf. 

Rwy'n ddiolchgar am y cwestiynau yna, er fy mod yn hyderus y bydd yr Aelod yn cael ei brofi'n anghywir o ran y cyfraniad y gall porthladdoedd rhydd ei wneud o ran twf economaidd a bywiogrwydd yng Nghymru. Rwy'n deall pryderon yr Aelod. Rwy'n gwybod, pan gafodd porthladdoedd rhydd eu cyflwyno i mi yn gyntaf fel cysyniad, roeddwn i'n eithaf pryderus mewn gwirionedd am ddau beth yn benodol, un oedd hawliau gweithwyr a'r llall y ras bosibl i'r gwaelod o ran diogelu'r amgylchedd. Nawr, mae'r gwaith a wnaethom gyda Llywodraeth flaenorol y DU, mewn gwirionedd, i sicrhau'r pethau hynny i Gymru, rwy'n credu, wedi bod yn bwysig iawn, ac mae ein canllawiau a'n polisi porthladdoedd rhydd bellach yn golygu bod porthladdoedd rhydd wedi ymrwymo i sefydlu fforwm ymgynghorol gweithwyr i gynrychioli buddiannau gweithwyr. Mae gennym hynny ar draws rhanbarth y Porthladd Rhydd Celtaidd i sicrhau bod ganddynt lwyfan i godi pryderon, i rannu syniadau ac i ddylanwadu ar benderfyniadau perthnasol. Felly, rwy'n credu bod hynny'n bwysig, ond rydym hefyd wedi bod yn hwyluso rhai cyfarfodydd rhwng y porthladd rhydd a'r undebau hefyd i weld sut y gallwn gryfhau ac atgyfnerthu'r berthynas honno. Felly, roeddwn i'n deall bod y pryderon hynny wedi cael eu codi ar y pryd, ond rwy'n credu ein bod wedi gallu dod o hyd i ffyrdd o liniaru'r rheini a darparu cynnig gwahanol yng Nghymru, a dyna pam, yn fy natganiad, roeddwn i'n cyfeirio ar sawl achlysur at dwf a wnaed yn y ffordd Gymreig, sy'n ymwneud yn gyfan gwbl â diogelu hawliau gweithwyr a'n rhwymedigaethau a'n cyfrifoldebau amgylcheddol.

Rwy'n credu, o ran y gwaith sydd wedi bod yn digwydd, mae'n rhaid i ni gofio mai rhaglen hirdymor yw hon a dim ond ers rhai misoedd y mae'r porthladdoedd rhydd hynny wedi bod ar agor ar gyfer busnes. Mae llawer iawn o waith wedi bod yn digwydd trwy'r cyfnod hwnnw a chyn hynny o ran ymgysylltu â busnesau i archwilio beth yw eu hanghenion, pa gyfleoedd maen nhw'n eu gweld, a sut y gallwn weithio gyda'n gilydd i wireddu'r rheini. Rwy'n deall bod y pethau hyn yn cymryd amser. Mae llawer iawn o waith yn digwydd y tu ôl i'r llenni, ond allwch chi ddim gwneud cyhoeddiadau pan fo'r wybodaeth yn fasnachol ac ati. Ond rydw i eisiau rhoi sicrwydd i gyd-Aelodau bod yna lawer iawn o ddiddordeb yn y porthladdoedd rhydd a'r hyn y gallant ei gynnig, a'r cyfleoedd yno. Felly, rwy'n hyderus y byddant yn cyflawni ein gweledigaeth ni ar eu cyfer.

Mae'r pwyntiau am barodrwydd porthladdoedd yn bwysig iawn, ac, unwaith eto, mae hwnnw'n faes lle mae llawer o waith pwysig yn digwydd. Bydd cyd-Aelodau yn gyfarwydd â chronfa gyfoeth genedlaethol Llywodraeth y DU. Rwy'n credu bod honno'n mynd i fod yn chwaraewr pwysig iawn o ran gwneud yn siŵr bod ein porthladdoedd yn barod i fanteisio ar gyfleoedd yn y dyfodol. Mae gwerth £27 biliwn o gyllid ar gael drwy'r gronfa gyfoeth genedlaethol—mae £4 biliwn o hynny ar gyfer awdurdodau lleol, ond mae'r gweddill yno i gefnogi'r sector preifat ac, o bosibl, i ddwyn prosiectau ymlaen na fyddai'n bosibl eu dwyn ymlaen fel arall. Felly, rwy'n credu bod y cyllid ar gael, mae'r ewyllys yno, ac, yn bwysicaf oll, rwy'n credu bod y partneriaethau yno. Felly, un peth sydd—. Ni waeth beth fo'r farn ar y porthladdoedd rhydd, rwy'n credu mai'r un peth a fydd yn creu argraff ar bobl yw lefel y cydweithio sydd wedi bod yn digwydd drwy'r porthladd rhydd gyda busnesau o bob maint, gyda chyrff cynrychioliadol, gydag undebau, gyda cholegau, gyda Llywodraeth y DU ac ati hefyd. Felly, rwy'n credu bod pethau mewn lle da ar gyfer symud ymlaen, ond, gydag unrhyw daith, mae'n rhaid i chi ddechrau yn rhywle, ac rwy'n teimlo ein bod ni wedi dechrau nawr ar sylfaen gref. 

Rwy'n rhannu'r pryderon sy'n cael eu codi yma am borthladdoedd rhydd a pharthau buddsoddi. Yr hyn y mae realiti yn ei ddweud wrthym yw eu bod bob amser yn tyfu trwy ddadleoli busnesau o rywle arall ac o ddadleoli ardal economaidd. Mae'n anodd iawn cyfeirio at enghraifft yn unrhyw le yn y byd lle nad yw hynny'n wir mewn gwirionedd, ac rwy'n amau y bydd hynny'n wir yng Nghymru hefyd.

Ond, yn y bôn, fy mhryder yw hyn, Ysgrifennydd Cabinet. Yr hyn rydych chi'n ei wneud a'r hyn y mae Llywodraethau Cymru a'r DU yn ei wneud yw buddsoddi yn y meysydd lle mae'r farchnad eisoes yn darparu buddsoddiad. Mae yna ddwy ran o Gymru lle mae'r marchnadoedd eisoes yn darparu, un yw'r de-ddwyrain, a'r llall yw'r gogledd-ddwyrain, a'r hyn nad ydym yn ei wneud yw buddsoddi yn rhannau tlotaf Cymru. Yr hyn nad ydym yn ei wneud yw creu parthau buddsoddi, er enghraifft, o amgylch yr A465, ffordd Blaenau'r Cymoedd, lle rydym eisoes wedi buddsoddi mewn strwythurau cyfathrebu newydd. Yr hyn nad ydym yn ei wneud yw buddsoddi wedyn yn y seilwaith busnes o amgylch hynny, ac mae hynny'n fethiant go iawn. Ac o safbwynt Llywodraeth Lafur, fy nisgwyliad i fyddai y byddai polisi economaidd yn dilyn blaenoriaethau gwleidyddol ehangach y Llywodraeth, sef lleihau a dileu tlodi—

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda, Alun.

—a sicrhau bod gennym weithgarwch economaidd yn rhannau tlotaf y wlad. Felly, fy nghwestiwn i chi, Ysgrifennydd Cabinet, yw: sut y byddwch yn sicrhau nad yw Blaenau Gwent a rhannau eraill o'r Cymoedd dan anfantais o ganlyniad i'r gwaith sy'n digwydd o amgylch coridor yr M4 ac mewn mannau eraill, a sut ydych chi'n mynd i sicrhau y bydd y cymunedau yr wyf yn eu cynrychioli ym Mlaenau'r Cymoedd hefyd yn gallu elwa ar y buddsoddiad i mewn ac oddi wrth Lywodraeth Cymru?

Rwy'n ddiolchgar am y cwestiynau yna. Rwy'n credu bod mynd i'r afael â gwahaniaethau economaidd rhanbarthol yn ganolog i'r gwaith, yn enwedig, y parthau buddsoddi. Dyna un o'r pethau y mae parth buddsoddi Casnewydd-Caerdydd yn ceisio mynd i'r afael ag ef.

Ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni hefyd gofio, fodd bynnag, nad parthau buddsoddi a phorthladdoedd rhydd yw'r unig opsiynau sydd ar gael. Mae Llywodraeth Cymru yn ymwneud â chefnogi datblygiad economaidd ac adfywio ledled Cymru mewn gwahanol ffyrdd. Dylwn i fod wedi sôn, mewn ymateb i'r siaradwr cyntaf, am fargen twf canolbarth Cymru—mae honno wedi symud i'r cyfnod cyflawni. Felly, rydym yn gweld camau gweithredu mewn gwahanol ffyrdd ledled Cymru, ac mae'n rhaid iddo fod yn glir nad yw buddsoddiadau yn disodli buddsoddiad a fyddai'n digwydd fel arall. Ac rwy'n credu bod hynny'n bryder yr ydym i gyd wedi'i rannu pan ydym ni wedi bod yn datblygu'r cynigion parthau buddsoddi a phorthladdoedd rhydd.

Hoffwn ddiolch i Alun Davies am y cyfarfod a gawsom ddoe yn siarad am fuddsoddiad Llywodraeth Cymru yn yr A465. Mae hwnnw'n fuddsoddiad enfawr dros nifer o flynyddoedd, ac yn fuddsoddiad creadigol hefyd, gan ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol pan nad oeddem yn gallu dod o hyd i ffyrdd eraill o ariannu'r prosiect hanfodol bwysig hwnnw. Ac roedd y Prif Weinidog heddiw, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, yn siarad am werth yr A465 a'r gwahoddiad i Alun gydweithio â Llywodraeth Cymru i nodi'r weledigaeth strategol honno ar gyfer yr hyn yw'r cynnig, nawr bod gennym y ffordd wirioneddol bwysig honno. Bydd y pwyntiau hynny, rwy'n credu, yr oedd Alun Davies a'r Prif Weinidog yn eu gwneud ynglŷn â chysylltedd, o ran sgiliau ac ati, yn bwysig iawn hefyd.

Rwy'n credu, lle rydym ni'n gweld twf economaidd yn digwydd yn llwyddiannus, mae hynny mewn ardaloedd lle mae gennym enghreifftiau o glystyrau yn datblygu. Felly, mae gennym enghreifftiau gwych yn y de-ddwyrain, yn enwedig o amgylch seiber, er enghraifft, gweithio gyda busnesau mawr, y gadwyn gyflenwi a hefyd y colegau i dyfu'r sector penodol hwnnw. Yr hyn y mae'r prosiect parthau buddsoddi a'r prosiectau porthladdoedd rhydd hefyd yn ceisio ei wneud yw adeiladu ar y cryfderau presennol hynny i dyfu allan oddi yno hefyd. Ond hoffwn roi sicrwydd i'm holl gyd-Aelodau ein bod ni'n gweithio'n galed i dyfu'r economi ym mhob rhan o Gymru.

Rwy'n siŵr y byddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn ymuno â mi i gydnabod mai Llywodraeth Geidwadol y DU a ddaeth â phorthladdoedd rhydd i ni mewn gwirionedd. Mae angen i ni fod yn gadarnhaol ynghylch y porthladdoedd rhydd hyn. Maent yn fflam o obaith economaidd i drigolion y gogledd-orllewin, a gallai cynifer â 13,000 o swyddi gael eu creu.

Mae porthladd rhydd Ynys Môn yn cynnwys safleoedd ym Mharc Ffyniant, Parc Cybi yng Nghaergybi, M-SParc ger Gaerwen, a dau safle tir llwyd ar ystad ddiwydiannol Llangefni. Nawr, fel y gwyddoch, y bwriad yw cael safleoedd tollau a threth ar wahân. Gall busnesau yn y safleoedd treth hyn fwynhau manteision treth amrywiol, gan gynnwys, o bosibl, gostyngiad mewn costau yswiriant gwladol ar gyfer staff newydd. Felly, a wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau beth fydd y manteision treth arfaethedig? Hefyd, ym mharth trethiant canolog Ynys Môn, M-SParc, rwy'n deall bod yr adeilad cam 1, sy'n bodoli ac sy'n llwyddiannus—

[Anghlywadwy.]

—ie, iawn—yn llwyddiannus iawn, yn cael ei gynnwys ar gyfer manteision treth, ond ni fydd yr adeilad newydd y maent yn ei gael yn gallu manteisio fel hyn. Pa gamau ydych chi'n eu cymryd i weithio gyda M-SParc i geisio eu gweld yn gwireddu cynifer o fanteision treth â phosibl? Diolch.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y pwyntiau yna ac, mae Janet Finch-Saunders yn iawn, roedd hwn yn brosiect a ddechreuodd o dan Lywodraeth flaenorol y DU. Rwy'n credu, gydol yr amser, ein bod ni wastad wedi cydnabod ei fod yn un maes lle roeddem yn gweithio'n dda gyda Llywodraeth y DU a bod rhannu gwybodaeth yn dda iawn, bod cydweithredu yn dda iawn, ac roeddem wedyn yn gallu sicrhau agweddau penodol ar ein porthladdoedd rhydd ein hunain yng Nghymru, nad oeddent, ar y pryd, ar gael mewn mannau eraill, ynghylch diogelu'r amgylchedd a hawliau gweithwyr ac ati. Byddaf bob amser yn cydnabod bod y gwaith hwnnw'n gadarnhaol.

O ran y rhyddhad treth, fe soniais wrth siaradwr blaenorol am ryddhad treth Llywodraeth Cymru ynghylch ardrethi annomestig a threth trafodiadau tir. Ond, o ran Llywodraeth y DU, byddai eu rhyddhad treth yn cynnwys cyfradd sero cyfraniadau yswiriant gwladol dosbarth 1 eilaidd, lwfansau adeiledd ac adeiladau gwell, a lwfansau cyfalaf gwell. Felly, dyna'r cynnig maen nhw'n ei roi, ochr yn ochr, wrth gwrs, â'r cyfalaf cychwynnol o hyd at £25 miliwn fesul porthladd rhydd i fynd i'r afael â bylchau mewn seilwaith. Felly, yn sicr mae yna gynnig da, rwy'n credu, gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, gan ddefnyddio ein hysgogiadau priodol. A byddaf yn siŵr o ofyn i swyddogion gael rhai trafodaethau ychwanegol gyda M-SParc ynghylch y pwynt penodol a wnaed.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad heddiw. Dwi'n falch bod y cynllun busnes wedi cael cymeradwyaeth erbyn hyn, a dwi'n ddiolchgar i Gyngor Sir Ynys Môn am eu cydweithio nhw efo Stena, fel ein bod ni wedi gallu cyrraedd y pwynt yma. Ond mae hi'n bwysig o hyd bod yn onest ynglŷn â'r heriau o ran displacement swyddi ac o ran yr addewidion am niferoedd swyddi. Dwi ddim yn credu am eiliad y ffigurau yma am 13,000 o swyddi i Ynys Môn. Mae eisiau bod yn onest. Ond mae yna gyfle yma, a sicrhau ein bod ni'n gwneud y mwyaf o'r cyfle sy'n bwysig rŵan.

Dwi'n falch o'r pwyslais o hyd ar greu swyddi yn y sector ynni adnewyddol. Mae hynny yn dweud wrthyf i mai ynni llanw a gwynt yn y môr ydy'r nod yn y fan yna, nid cynllun fel solar, sydd ddim yn dod â buddiannau economaidd i Ynys Môn. Ond er mwyn gwneud yn fawr o'r cyfle, a sicrhau ein bod ni'n driw i'r bwriad gwreiddiol, gaf i ragor o wybodaeth gan y Gweinidog ynglŷn â'r math o fonitro a llywodraethiant sy'n mynd i fod yn cymryd lle rŵan er mwyn gallu bod yn agored efo'r cyhoedd ynglŷn â sut mae'r peryglon yn cael eu lliniaru a sut mae'r cyfleon yn cael eu huchafu?

Unwaith eto, rwy'n ddiolchgar iawn am y pwyntiau yna, a chydnabyddiaeth o'r pwyntiau yna ynghylch dadleoli, yr ydym yn gweithio'n galed iawn i sicrhau nad yw'n un o ganlyniadau anfwriadol y gefnogaeth i'r porthladdoedd rhydd.

O ran swyddi, mae achos busnes llawn Ynys Môn yn awgrymu y gallai'r porthladd rhydd greu 5,000 o swyddi a sicrhau cynnydd o £1 biliwn yng nghynnyrch domestig gros y DU. Rhai o'r meysydd penodol y mae'n bwriadu eu darparu fyddai ysgogi a diogelu daearyddiaeth unigryw a nodweddion yr ynys, sy'n hynod bwysig oherwydd, wrth gwrs, ochr yn ochr â gwaith y porthladd rhydd, mae'r diwydiant twristiaeth anhygoel ac ati, y mae angen ei warchod hefyd, ochr yn ochr â sectorau pwysig eraill—amaethyddiaeth ac ati.

Mae adfywio safleoedd segur, rwy'n credu, yn arbennig o bwysig. Mae gennym un o'r tri safle treth ar hen safle Alwminiwm Môn, ac yna mae un arall yn hen ddepo olew Shell, felly unwaith eto, mae gofalu am y safleoedd penodol hynny a'u hadfywio yn bwysig. Ac mae mynd i'r afael ag anweithgarwch economaidd drwy gynyddu gweithgarwch economaidd yn rhywbeth arall y mae Porthladd Rhydd Ynys Môn yn canolbwyntio arno, gan geisio symud y bwlch hwnnw'n agosach unwaith eto o ran yr ystadegau a welwn, yn enwedig ar Ynys Môn, ar gyfer anweithgarwch economaidd. Felly, rwy'n credu bod yr holl bethau hynny'n bwysig iawn, yn ogystal â'r ffaith bod diogelu'r Gymraeg a'r diwylliant Cymreig yn ganolog iawn i amcanion Porthladd Rhydd Ynys Môn hefyd.

O ran llywodraethu, rwy'n credu bod y tryloywder a'r gwaith sy'n digwydd ar y byrddau yn bwysig iawn. Rwy'n gwybod y bydd cyd-Aelodau yn cymryd cyfleoedd i ymgysylltu â'r byrddau hynny yn arbennig, ac i archwilio'r ddogfennaeth ac ati sy'n cael ei darparu gan y byrddau, ac rwy'n meddwl y dylai, gobeithio, ddarparu lefel dda o fanylion i gyd-Aelodau o ran monitro a sicrhau eu hunain o'r gwerth y mae'r porthladdoedd rhydd yn ei gynnig i'w cymunedau.

Ysgrifennydd Cabinet, fe wnaethoch chi sôn am barth buddsoddi Casnewydd a Chaerdydd a'r cryfderau mawr yno o ran lled-ddargludyddion a seiberddiogelwch, er enghraifft, sy'n cynnig potensial mawr. Hefyd, wrth gwrs, mae'r safle storio batri mawr newydd sy'n cael ei ddatblygu yn Aber-wysg, canolfannau data, ynni llanw posibl yn bwydo i'r safle storio batri hwnnw fel ei fod yn ynni adnewyddadwy sy'n cael ei ddarparu, a'r posibilrwydd o ddeallusrwydd artiffisial yn datblygu fel sector pellach yn yr ardal honno. Felly, rwy'n credu ei fod yn gyffrous iawn ac mae potensial enfawr yno ar gyfer swyddi uwch-dechnoleg o ansawdd uchel. Sut ydych chi'n gweld hynny i gyd yn dod at ei gilydd, Ysgrifennydd Cabinet, o ran y parthau buddsoddi, polisi Llywodraeth y DU a sut y gall Llywodraeth Cymru a'r awdurdod lleol weithio gyda'r sector preifat, y byd academaidd a sefydliadau eraill i wireddu'r potensial hwnnw?

Rwyf hefyd yn teimlo'n gyffrous iawn ynghylch y potensial yn y pethau rydw i'n eu gweld yn digwydd yng Nghasnewydd a'r cyffiniau. Pan gytunom ni ar barth buddsoddi Casnewydd a Chaerdydd gyda Llywodraeth y DU, roedd y clwstwr lled-ddargludyddion cyfansawdd, gyda'i seilwaith ymchwil a datblygu ategol, yn ganolog iawn i hynny. Wrth gwrs, mae gennym yr offer lansio, y prifysgolion ac ati yn gweithio yn y maes hwnnw, ac rydym yn arweinwyr byd-eang mewn sawl ffordd yn y maes hwnnw.

Mae honno'n un rhan o'r cynnig penodol mewn cysylltiad â'r parth buddsoddi, ond rwy'n gweld cyfle y tu hwnt i hynny hefyd. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gefnogol iawn i'r cynigion a'r cais, os dymunwch, am barth AI yn ardal Casnewydd i Ben-y-bont ar Ogwr hefyd, oherwydd mae llawer iawn yn digwydd yn y maes hwnnw.

Ymwelais â Vantage Data Centers yn ddiweddar, ac roedd hi'n ddiddorol iawn deall y rôl bwysig y gallant ei chwarae wrth gefnogi twf AI, twf diwydiant, twf arloesi a busnesau newydd ac ati yn yr ardal. Roedd hynny'n wych, ac mae clywed am eu buddsoddiad arfaethedig i gynyddu eu hôl troed yng Nghymru ymhellach yn dda iawn hefyd.

Ymwelais hefyd â'r safle storio batri, y cyfeirir ato hefyd, oherwydd eto, bydd hwnnw'n bwysig iawn. Rwy'n credu bod llawer iawn yn digwydd ac yn dod at ei gilydd yng Nghasnewydd, sy'n creu llawer iawn o botensial. Byddwn yn ceisio manteisio ar hynny, trwy barth buddsoddi Caerdydd a Chasnewydd yr ydym yn siarad amdano heddiw, ond yna hefyd, gobeithio, trwy'r gwaith ar AI, yr wyf yn gobeithio y bydd yn dwyn ffrwyth yn fuan iawn.

Ac yn olaf, Joyce Watson.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf ar y cofnod fel sgeptig porthladdoedd rhydd, fel y crybwyllwyd, ond pan edrychwch chi ar adolygiad Teesworks, a adroddodd ar y cynllun o dan weinyddiaeth flaenorol y DU, cadarnhawyd llawer o'r pryderon oedd gan bobl ynghylch tryloywder a gwerth am arian cyhoeddus.

Fodd bynnag, mae'r Llywodraeth Lafur wedi cydnabod yr angen i wella strwythurau llywodraethu ac wedi addo y bydd mwy o benderfyniadau yn cael eu gwneud yn lleol, ac rwyf yn croesawu hyn, ac fe wnaethoch chi grybwyll y rheini eisoes heddiw. Mae'r Llywodraeth hon wedi bod yn glir ac yn gyson bod yn rhaid i borthladdoedd rhydd yma yng Nghymru adlewyrchu ein gwerthoedd a'n blaenoriaethau o ran safonau amgylcheddol a gwaith teg.

Y pryder arall oedd na ddylai Cymru fod ar ei cholled. Unwaith eto, o dan y Ceidwadwyr, roedd diffyg ymgysylltiad â'r polisi penodol hwn. Rwy'n cofio Gweinidogion o'r gweinyddiaethau datganoledig yn cael eu gorfodi i lobïo'r Trysorlys ar y mater hwn ac yna'n cael eu hanwybyddu. Allwch chi fy sicrhau bod y problemau oedd gan y polisi hwn o dan y Torïaid bellach wedi'u datrys?

Unwaith eto, rwy'n ddiolchgar iawn am hynna, a'r gydnabyddiaeth nad yw hyn yn dwf am unrhyw gost; mae hyn yn anad dim yn ymwneud â gwneud pethau yn ein ffordd Gymreig, gan sicrhau bod gennym ein blaenoriaethau ein hunain ar flaen y gad. Bydd llinellau coch i ni bob amser o ran y math o bolisïau rydym ni'n eu cefnogi, a dyna pam y gwnaethom weithio mor galed i sicrhau bod ein porthladdoedd rhydd yng Nghymru yn canolbwyntio ar waith teg a safonau amgylcheddol hefyd.

Dyna i chi siarter gwaith teg y Porthladd Rhydd Celtaidd. Mae honno'n bwysig iawn. Bydd y Porthladd Rhydd Celtaidd yn rhoi rhywfaint o eglurhad pellach drwy atodiad i hynny i bob tirfeddiannwr, gan wneud yn glir beth yw polisïau Llywodraeth Cymru ar waith teg a thynnu sylw at ein contract economaidd, fel bod pob un o'r partneriaid hynny yn ymwybodol iawn o'u cyfrifoldebau. Bydd y porthladd rhydd hefyd yn annog tirfeddianwyr i ymgysylltu ag undebau llafur ac i hysbysu gweithwyr o'u hawl i fod yn aelod o undeb llafur, a fydd eto yn bwysig iawn. Ond rwy'n credu bod sicrhau bod ein gwerthoedd wrth wraidd y rhaglen porthladd rhydd o'r diwrnod cyntaf wedi bod yn bwysig iawn o ran gosod y daith hon ar y llwybr cywir.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.

Eitem 5 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg ar drethi lleol tecach. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Datganiad am drethi lleol yw hwn, datganiad am y rôl hanfodol mae trethi lleol yn eu chwarae yn ein bywydau ni i gyd. Dwi hefyd yn siarad am yr ymdrech sydd wedi bod trwy dymor y Senedd hon i wneud y trethi lleol hynny'n decach. Bob tro rydym ni'n gadael ein drws ffrynt ein hunain, gallwn ni weld y trethi hyn ar waith. Nhw sy'n ariannu ein ysgolion, nhw sy'n darparu gofal cymdeithasol, nhw sy'n creu'r ffyrdd rydyn ni'n teithio arnyn nhw. Nhw sy'n ariannu gwasanaethau casglu gwastraff, sydd wedi sicrhau bod Cymru yn wlad sy'n arwain yn y maes ailgylchu. Mae'r £3.7 biliwn a mwy sy'n cael eu codi bob blwyddyn drwy dreth cyngor ac ardrethi annomestig yn rhoi sylfaen gadarn i ni yn ddemocrataidd yn y lle yr ydyn ni'n byw. Contractau ydyn nhw rhwng yr arweinwyr lleol a'u trigolion.

Ein nod fel Llywodraeth fu creu amodau mor deg â phosibl i bobl a busnesau gael gwneud eu cyfraniad. Ar bob cam, rydyn ni wedi dewis polisïau blaengar, syniadau arloesol a thriniaeth deg i drethdalwyr.

Yn y ffordd fwyaf uniongyrchol, mae hyn wedi golygu gwneud penderfyniadau sydd yn y tymor hwn yn unig wedi cadw biliynau o bunnoedd ym mhocedi trethdalwyr a busnesau.

Wrth wraidd ein dull o ymdrin â threthiant lleol yw'r ffaith ein bod ni, ers dros ddegawd, wedi cadw cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor Cymru gyfan yn seiliedig ar reolau, cynllun sy'n parhau i gefnogi bron i 260,000 o deuluoedd bob blwyddyn. A rhag ofn bod unrhyw un yn credu bod y dewis gwleidyddol hwn yn anochel, edrychwch ar draws y ffin ar y profiad yno. Mae trigolion tlotaf llawer o awdurdodau lleol Lloegr yn talu cannoedd a channoedd o bunnoedd mewn treth gyngor nawr o fudd-daliadau nad oedden nhw erioed wedi'u cynllunio i dalu'r costau hynny. Nid yw'r loteri cod post creulon honno yn berthnasol yma yng Nghymru, nid fel gweithred natur, ond oherwydd cefnogaeth pleidiau blaengar, sydd wedi'i chynnal am dros ddegawd yma yn y Senedd hon.

Cymerodd y daith flaengar honno gam mawr ymlaen y llynedd gyda phasio Deddf Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) 2024. Roedd y Ddeddf yn adlewyrchu ein penderfyniad i ail-gydbwyso'r dreth gyngor rhwng y rhai sydd â'r mwyaf a'r rhai sy'n ymdopi ar y lleiaf. Rhoddodd effaith ymarferol i ymrwymiadau a gafodd eu gwneud yn y rhaglen lywodraethu a'r cytundeb cydweithio. Mae'n rhoi Cymru ar y trywydd cywir i fod yr unig ran o'r Deyrnas Unedig a fydd wedi ailbrisio'r dreth gyngor nid unwaith, ond ddwywaith erbyn 2028, gyda dyletswydd statudol i gynnal ailbrisiadau bob pum mlynedd wedi hynny.

Rwyf eisiau sôn am waith Asiantaeth y Swyddfa Brisio, oherwydd rydym wedi cael ein cynorthwyo yn y broses ailbrisio honno drwy'r technolegau newydd y mae'n eu defnyddio. Mae'r technolegau newydd hynny a'r gwaith hwnnw wedi ennill cydnabyddiaeth ryngwladol, gan, ar yr un pryd, ein cynorthwyo ni gydag amrywiaeth lawer ehangach o welliannau ail-gydbwyso yn y system.

Yn ogystal â diddymu pla carcharu am beidio â thalu'r dreth gyngor, capio ffioedd llys a gwneud y rheolau'n iawn i bobl sy'n gadael gofal yng Nghymru, rydyn ni erbyn hyn yn ymgynghori ar fesurau eraill i wneud y system yn decach eto. Mae dau ymgynghoriad gwahanol yn cael eu cynnal ar hyn o bryd er mwyn cwblhau'r gwaith hwn yn nhymor y Senedd hon.

Mae'r patrwm o ostyngiadau ac eithriadau'r dreth gyngor wedi bodoli, heb ei newid i raddau helaeth, ers mwy na 30 mlynedd. Mae'r Llywodraeth hon, gyda'n cydweithwyr yn yr awdurdodau lleol ac eraill, wedi cwblhau'r unig adolygiad cynhwysfawr, system gyfan o'r mwy na 50 o ostyngiadau, diystyriadau ac eithriadau sydd wedi datblygu dros y cyfnod hwnnw. Bydd ymgynghoriad ar ein cynigion, gan gynnwys ein bwriad i gadw'r gostyngiad i berson sengl, yn dod i ben ym mis Awst, ac rwy'n edrych ymlaen at ddychwelyd i lawr y Senedd gyda mesurau i weithredu'r cynigion hyn.

Ar yr un pryd, rydyn ni'n ymgynghori ar gamau pwysig i ddiwygio arferion gorfodi pan fydd aelwydydd yn syrthio i ddyled o ran y dreth gyngor. Mae'r system bresennol wedi'i phwysoli'n annheg yn erbyn y rhai sy'n ei chael hi'n anodd talu. Rwyf eisiau symud y ffocws oddi ar uwchgyfeirio niweidiol a thuag at atal cefnogol. Mae'r ymgynghoriad hwn yn cynnig newidiadau a fydd yn effeithio ar fywydau teuluoedd ym mhob un etholaeth yng Nghymru. 

Yn olaf, Llywydd, o ran y dreth gyngor, mae'r Llywodraeth hefyd yn cyflwyno proses apeliadau symlach a fydd yn haws i'w llywio, gan ddarparu system well, fodern i drethdalwyr. Erbyn mis Ebrill y flwyddyn nesaf, byddwn ni wedi cyflawni'r holl nodau hyn.

Hoffwn droi nawr at ddiwygio'r system ardrethi annomestig. Yma, Llywydd, wrth wraidd y newidiadau sy'n cael eu gweithredu'r tymor hwn yw'r newid i ailbrisiadau bob tair blynedd. Gan weithio eto gydag Asiantaeth y Swyddfa Brisio, cafodd ailbrisiad llwyddiannus ei gynnal yn 2023, a byddwn yn cyflawni ailbrisiad arall y flwyddyn nesaf. Mae ailbrisiadau amlach yn cynnal tegwch trwy sicrhau bod biliau talwyr ardrethi yn adlewyrchu newidiadau cymharol yn y farchnad eiddo. Ochr yn ochr ag ailbrisiad 2023, cafodd proses apeliadau ddiwygiedig ei gweithredu i fanteisio ar systemau digidol modern ac i wella llif gwybodaeth. 

Y llynedd fe wnaethon ni ddarparu rhyddhad newydd i gefnogi gwelliannau i eiddo a rhwydweithiau gwres carbon isel, gan gyfrannu at ein nodau twf a datgarboneiddio. Rydyn ni wedi gwneud rhyddhad ardrethi annomestig 100 y cant yn nodwedd barhaol o'r ddarpariaeth gofal plant yma yng Nghymru. Rydyn ni wedi atal rhyddhad ardrethi elusennol i ysgolion annibynnol, gan ddod â'r rheolau treth yn unol ag ysgolion nad ydynt yn elusennau. Ein nod, o ystyried y cyllid sylweddol yr ydyn ni'n buddsoddi ynddyn nhw, yw sicrhau bod rhyddhad yn gynaliadwy yn ariannol ac yn targedu cymorth yn y ffyrdd mwyaf effeithiol yn economaidd. Ac yn y cyd-destun hwnnw, rwy'n tynnu sylw'r Aelodau at y trydydd ymgynghoriad y tynnir sylw ato yn y datganiad hwn.

Fis diwethaf cafodd ein hymgynghoriad ar y cynigion ar gyfer amrywio'r lluosydd ei lansio. Y nod wrth amrywio'r lluosydd fyddai sicrhau bod cydbwysedd gwell rhwng sefyllfa manwerthwyr bach a chanolig a busnesau manwerthu mwy o faint. Rhaid cadw mewn cof y cyd-destun unigryw sy'n wynebu manwerthwyr bach a chanolig.

Llywydd, mae cynnydd sylweddol wedi'i wneud dros y blynyddoedd diwethaf i weithio yn erbyn osgoi ardrethi annomestig. Mae camau wedi'u cymryd i fynd i'r afael â'r rheini sydd wedi bod yn cymryd mantais o'r rhyddhad ar gyfer eiddo gwag. Hefyd, mae awdurdodau lleol wedi cael pwerau cryfach i roi diwedd ar osgoi talu trethi. O ran y pedwerydd ymgynghoriad, yr olaf i gael ei drafod y prynhawn yma, dwi'n gwybod y bydd gan Aelodau ddiddordeb yn y cynigion i weithredu ein fframwaith cyffredinol newydd yn erbyn osgoi trethi, ac yn y cynigion i sicrhau bod trethdalwyr yn hysbysu awdurdodau lleol am unrhyw newidiadau.

Yn olaf, dwi am sicrhau'r Senedd bod y Llywodraeth hon yn parhau i bwyso a mesur pa mor ymarferol bosibl fyddai hi i ddiwygio yn fwy sylfaenol drwy system drethu arall, er enghraifft treth gwerth tir lleol, fel treth i gymryd lle'r naill dreth leol neu'r llall ar gyfer y tymor hwn, o bosib. 

Dwi'n awyddus i weld y drafodaeth hon yn symud y tu hwnt i'r damcaniaethol ac i'r hyn sy'n ymarferol bosibl. Dros yr wythnosau diwethaf, rydym ni wedi gwahodd tendrau gan y rheini sy'n gallu cynnig projectau i brofi dulliau o brisio tir. Er bod gan y sector rhywfaint o amheuon i ddechrau, dwi'n falch o allu dweud bod tendrau wedi cael eu cyflwyno ar gyfer pob agwedd ar y gwaith. Mae'r tendrau hyn yn cynnwys cynigion arloesol, sy'n defnyddio posibiliadau newydd gan ddefnyddio technoleg a allai helpu i ddatrys heriau ymarferol wrth brisio tir yn y dyfodol.

Dwi am ddefnyddio'r misoedd nesaf i brofi pa mor bell y gallwn ni fynd yn nhymor nesaf y Senedd. Gadewch inni agor y drws i ddiwygio mwy radical, sylfaenol a blaengar yn y dyfodol, gan adeiladu ar y camau sylweddol ymlaen sydd wedi'u cyflawni ers 2021, fel dwi wedi rhannu y prynhawn yma yn barod. Lywydd, diolch yn fawr.

Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad. Wrth ystyried y dreth gyngor yn gyntaf, mae'n amlwg, rydyn ni i gyd yn cytuno, bod hon yn dreth ostyngraddol ac na fydd byth wir yn dod yn dreth leol deg. Yn wir, rwy'n credu nad oes llawer o bethau a allai ei gwneud yn deg. Fodd bynnag, rwy'n croesawu'r ymgynghoriad presennol, sy'n gofyn am farn ar ddiystyru ac eithriadau. Fel yr ydyn ni wedi clywed, bydd yn cael ei gynnal tan ganol mis Awst, ac rwy'n annog pobl i ymateb i'r cynigion sy'n cael eu gwneud.

Mae cydnabyddiaeth nad yw llawer o bobl yn sylweddoli y gallan nhw, neu eu haelwydydd, fod yn gymwys ar gyfer eithriadau neu i gael eu diystyru'n gyfan gwbl fel rhai sy'n gymwys ar gyfer y dreth gyngor. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae angen i ni ddod o hyd i ffordd i'w ddatrys, a helpu trigolion i ddeall beth y gallan nhw wneud cais amdano mewn gwirionedd. 

Mae'r gostyngiad meddiannaeth person sengl 25 y cant yn hanfodol i lawer o bobl, ac roeddwn i'n falch o weld yn eich datganiad, ac yn yr ymgynghoriad, y bydd hyn yn parhau. Rwy'n croesawu hynny. Fodd bynnag, rwy'n dal i bryderu bod Deddf Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) 2024 yn rhoi cyfle i gynghorau wahardd yr eithriad hwn o dan amodau penodol.

Rwy'n croesawu'r adolygiad o arferion gorfodi—mae'n rhaid croesawu hynny—ac felly'r broses apeliadau symlach. Mae croeso hefyd i hynny, ar yr amod ei bod yn gwneud pethau'n haws ac yn fwy tryloyw i dalwyr y dreth gyngor. Fodd bynnag, mae'n rhaid bod trafodaeth ynghylch tegwch y dreth gyngor. Rwy'n gwybod, Ysgrifennydd Cabinet, eich bod chi'n ystyried gwahanol elfennau o hyn, ond mae'n rhaid i ni ystyried y lefelau sy'n cael eu gorfodi ar dalwyr treth gyngor yn fwy cyffredinol.

Rydyn ni o'r farn nad yw cynnydd parhaus, flwyddyn ar ôl blwyddyn, sy'n fwy na dwbl neu dair gwaith y cyfraddau chwyddiant yn gyffredinol, yn gynaliadwy. Cymerwch eleni, er enghraifft, lle mae cynnydd o 7.2 y cant ar gyfartaledd wedi'i drosglwyddo. Mae hyn yn dilyn blwyddyn ar ôl blwyddyn o gynnydd tebyg sy'n chwalu chwyddiant, y mae gofyn i deuluoedd Cymru ei dalu.

Efallai y bydd rhai yn dweud, yn amlwg, mae rhywbeth o'i le, lle mae Llywodraeth Cymru, yn llechwraidd, yn cynyddu'r dreth ar deuluoedd trwy danariannu llywodraeth leol, gan ei gwneud yn ofynnol i gynghorau, yn eu tro, drosglwyddo'r diffyg cyllid hwn i'r bobl. Byddwn i'n gofyn: beth sy'n deg am hyn? Mae cydnabyddiaeth bod gwahaniaeth mawr rhwng lefelau'r dreth gyngor mewn gwahanol gynghorau, ac mae hynny'n cael ei ysgogi, gwyddom ni, gan y fformiwla ariannu llywodraeth leol sydd wedi dyddio. Rhaid i bawb gytuno bod y system ariannu yn ddiffygiol; felly, mae angen cyllido gwaelodol ar gyfer y setliad eleni, ond mae hynny'n rhywbeth yr wyf wedi'i groesawu.

Mae angen ymdrin â thanariannu llywodraeth leol, fel y mae modd cynnal cynnydd yn y dreth gyngor neu symud yn ôl i lefel fwy cynaliadwy o 2 y cant neu 3 y cant. Nawr, efallai fod hyn yn freuddwyd gwrach, ond ni all pethau fynd ymlaen lle mae lefelau'r dreth gyngor yn cynyddu ar y fath gyfradd. Ni ddylai talwyr treth gyngor Cymru gael eu gorfodi i dalu am ddewisiadau gwario'r Llywodraeth. Mae'n bryd, yma yng Nghymru, fel yn Lloegr, fod gan ein hetholwyr yr hawl i gael dweud eu dweud ar gynnydd gormodol yn y dreth gyngor. Felly, dylid rhoi refferendwm lleol iddyn nhw ar lefelau dros 5 y cant sy'n cael eu cynnig.

O ran y system ardrethi annomestig, wel, ni allwn ni osgoi'r ffaith mai'r cyfraddau busnes yma yw'r uchaf yn y DU. Felly, rwy'n croesawu ystyried y lluosydd—rhywbeth yr ydyn ni wedi bod yn galw amdano ers blynyddoedd lawer. Mae'n rhaid i ni hefyd gydnabod y pwysau sy'n cael eu rhoi ar y sector manwerthu, hamdden a thwristiaeth, gyda'r gwahaniaeth mewn rhyddhad ardrethi busnes yn y gorffennol yn cael ei gynnig yn Lloegr, heb sôn am y rheol 182 diwrnod a'r dreth dwristiaeth sydd ar ddod. Mae'r holl bethau hynny'n gyfuniad gwael o bethau annymunol i lawer mewn busnes.

Rwy'n credu bod cael gwared ar ryddhad elusennol o'r sector ysgolion preifat, ynghyd â phenderfyniad treth ar werth Llafur y DU ar gyfer ysgolion annibynnol, yn gamau nôl ac eisoes yn arwain disgyblion i mewn i'r sector y wladwriaeth, a fydd, yn ei dro, yn cynyddu costau i bwrs y wlad. Mae'r holl bethau hyn yn dangos i mi nad yw Llafur, ar y naill ben neu'r llall o'r M4, yn ffrind i fusnes ac nad ydyn nhw'n cydnabod yr angen am dwf.

Ysgrifennydd Cabinet, i gloi, ac i gyflawni trethi tecach, byddwn i'n gofyn beth y gall y Llywodraeth ei wneud, ynghyd â chynghorau, i helpu dinasyddion i ddeall pa eithriadau a diystyriadau'r dreth gyngor sydd ar gael iddyn nhw? Hefyd, a wnewch chi gydnabod bod sefyllfa bresennol aelwydydd Cymru sy'n talu lefelau treth gyngor mor uchel yn barhaus yn anghynaladwy, ac yn sicr nid yw'n ddull teg o drethu lleol? A wnewch chi gytuno ei bod yn ymddangos bod lefel y cyllid cyffredinol i lywodraeth leol yn annigonol, a bod angen adolygu'r fformiwla ariannu sy'n ei ddosbarthu i sicrhau bod pob cyngor yn cael ei ariannu'n deg, a fyddai'n lleihau'r angen i rai cynghorau fynnu lefelau treth gyngor gormodol o'r fath? Diolch.

Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i Peter Fox am y rhestr o gymeradwyaethau cadarnhaol y gwnaeth eu hamlinellu ar ddechrau’i gyfraniad. Rwy'n cytuno â'i gynnig bod y dreth gyngor yn ostyngraddol yn ôl ei natur, ac mae'r posibiliadau o'i wneud yn decach yn gyfyngedig, ond mae'r ymdrechion y tymor hwn, drwyddi draw, wedi cymryd camau, cyn belled ag y gallwn ni, o fewn cyfyngiadau'r system, i'w gwneud yn decach nag y byddai fel arall.

Rwy'n credu bod lefel y codiadau yn y dreth gyngor yn amlwg yn fater sy'n rhoi pryder i dalwyr lleol y dreth gyngor, ond y broblem, fel y mae'n ymwybodol iawn, yw nid bod Llywodraeth Cymru yn annheg yn methu â throsglwyddo cyllid i awdurdodau lleol, ond nad yw'r arian wedi bod yno i wneud hynny. Ac o'i gymharu â'r hyn y mae awdurdodau lleol Lloegr wedi'u hwynebu yn ystod y 14 mlynedd diwethaf, mae awdurdodau lleol Cymru wedi cael gwell setliadau'n gyson: cynnydd o 4.3 y cant yn y flwyddyn gyfredol. Gallwch ddadlau nad yw'n ddigon, rwy'n deall hynny, ond rydyn ni bob amser wedi blaenoriaethu, o fewn y cyllidebau sydd ar gael i ni, yr help y gallwn ni ei roi i'r awdurdodau lleol hynny. Nid ydw i'n cytuno â'r pwynt y gwnaeth yr Aelod am refferenda lleol. Maen nhw'n gostus, maen nhw'n costio arian trethdalwyr y cyngor, ac maen nhw'n gwanhau'r ymdeimlad o atebolrwydd democrataidd lleol, oherwydd, yn y diwedd, nid Llywodraeth Cymru sy'n penderfynu ar godiadau treth gyngor, cynghorwyr lleol sydd â'r cyfrifoldeb hwnnw.

Mae'r fformiwla'n cael ei hadolygu bob blwyddyn gyda grŵp o arbenigwyr annibynnol yn eistedd ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru a chynrychiolwyr awdurdodau lleol. Y broblem yw, fel y gwn i fod Peter Fox yn ymwybodol iawn ohoni, o'i gyfnod yn arwain awdurdod lleol, er y bydd bron pob awdurdod lleol yng Nghymru yn cytuno bod angen adolygu'r fformiwla, ni all neb gytuno ar sut y dylai hyn gael ei wneud. Mae pob un o'r 22 awdurdod lleol yn credu bod y fformiwla yn ei anfanteisio nhw'n unigryw, a heb fwy o gonsensws yn nheulu'r awdurdod lleol ei hun, mae'n anodd iawn gweld sut y byddai'n bosibl diwygio'r fformiwla mewn ffordd a fyddai'n cyflawni'r consensws angenrheidiol y tu ôl iddo.

O ran ardrethi busnes yng Nghymru, mae 85,000 o eiddo yng Nghymru yn elwa ar ryddhad llawn neu rannol. Mae llai na thraean o eiddo busnes yng Nghymru yn talu cyfraddau busnes llawn. Rwy'n credu bod angen diwygio pellach yn y system, ac nid yw hynny i gyd yn ymwneud ag arian ychwanegol, mae'n ymwneud â'r ffordd y mae'r arian yn cael ei ddefnyddio.

Nid wyf i'n rhannu am eiliad ei siom bod yna fyfyrwyr, sydd, erbyn hyn, yn system addysg Cymru na fyddai yno fel arall. Mae croeso cynnes iddyn nhw a byddan nhw'n elwa ar bopeth y bydd y system addysg honno yn ei ddarparu iddyn nhw.

Yn gyffredinol, Llywydd, diolchaf i'r Aelod am lunio'i sylwadau mewn ysbryd cadarnhaol, ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio gydag ef ac eraill wrth i ni fwrw ymlaen â'r agenda ddiwygio.

A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad heddiw? Yn amlwg, mi wnaethoch chi gyfeirio at y gwaith a fuodd drwy'r cytundeb cydweithio. Byddwn i ddim yn anghytuno chwaith efo'ch sylwadau olaf chi ynglŷn â'r angen am ddiwygio mwy radical a blaengar. Yn sicr, mae i’w groesawu, yr hyn rydyn ni wedi gallu ei wneud yma yng Nghymru efo’r grym sydd gennym ni yn y maes hwn. Yn sicr, dwi’n croesawu rhai o’r pethau, fel rydych chi’n amlinellu, sydd yn wahanol i Loegr, er enghraifft, oherwydd bod gennym ni’r grymoedd i wneud hynny, sydd yn dangos, wrth gwrs, potensial datganoli, a hefyd, wrth gwrs, byddwn i’n dadlau, annibyniaeth, o ran gallu cyflawni newidiadau mwy blaengar sy’n fwy addas i'n cymunedau yma yng Nghymru. Dwi'n croesawu, felly, yr ymgynghoriadau, a dwi’n siŵr na fydd o'n syndod i chi fod yna nifer o'r newidiadau arfaethedig rydym ni'n cytuno'n llwyr â nhw. Mae gen i ambell i gwestiwn a sylw'r hoffwn gael eich ymateb chi iddyn nhw o ran rhai pwyntiau penodol, os caf i.

Yn gyntaf oll, o ran ystyriaeth y Llywodraeth o ran pa mor effeithiol ydy'r mesurau wedi bod o ran annog llai o eiddo gwag ledled Cymru yn benodol, efo'r newidiadau i dreth cyngor a'r 50 y cant, oes yna fwriad i fynd â hyn ymhellach a chyflwyno, er enghraifft, treth tir gwag i fynd â’r egwyddor hon yn ei blaen?

O ran y newid arfaethedig o ran rhoi'r gorau i ystyried ysbyty fel cartref hirdymor neu barhaol i rywun, hoffwn ofyn i'r Llywodraeth ailfeddwl. Yn ddelfrydol, wrth gwrs, dim ond am gyfnod byr y dylai unrhyw un fod yn yr ysbyty, ond mi ydym ni'n gwybod am eithriadau, a hynny ddim oherwydd bod yr unigolion hynny sy'n gorfod aros yn yr ysbyty am amser llawer yn hirach na'r disgwyl ddim eisiau mynd adref, ond oherwydd nad ydy'n bosib gwneud yr addasiadau, er enghraifft, does yna ddim tai yn bosib iddyn nhw, dim pecyn gofal, dim lle mewn cartref gofal ac ati. Rydym ni'n gwybod, wrth gwrs, am enghreifftiau lle mae pobl wedi gorfod aros am amser hir iawn, ac nid bai'r cleifion ydy'r anawsterau hyn. Dyw e ddim i weld yn deg i mi eu bod nhw'n cael eu cosbi.

Hefyd, o ran yr eithriad o ran gwaith atgyweirio sylweddol neu strwythurol, mae yna gynnig, wrth gwrs, i newid yr eithrio am gyfnod o hyd at flwyddyn, a dim ond unwaith, hyd nes bod perchennog newydd yna. A gaf i ofyn pa ystyriaeth sydd wedi ei roi o ran unrhyw eiddo sydd mewn ardal sydd yn aml yn dioddef llifogydd, er enghraifft? Mae yna drigolion dwi'n eu cynrychioli sydd wedi gorfod symud allan o'u tai am yr eilwaith mewn pum mlynedd oherwydd gwaith atgyweirio yn dilyn llifogydd. Y tro cyntaf, mi gymerodd hi amser eithriadol o hir, yn dilyn llifogydd 2020, yn un peth oherwydd faint o eiddo a gafodd ei ddifrodi yn ardal Rhondda Cynon Taf, er enghraifft, ond hefyd, wrth gwrs, mi oedd o'n cyd-fynd wedyn â COVID ac anawsterau, gyda rhai trigolion allan o'u cartrefi yn hirach na blwyddyn. Felly, oes yna unrhyw ystyriaeth wedi'i roi o ran y rhai sydd wedi gorfod atgyweirio oherwydd trychineb naturiol, i sicrhau dydyn nhw ddim yn cael eu cosbi?

Hefyd, o ran yr eithriad C, efo eiddo gwag sydd heb ddodrefn, oes yna ystyriaeth wedi'i roi o ran mwy hyblygrwydd o ran hyn, fel bod tai gwag gyda dodrefn yn gymwys? Oherwydd mae nifer o bobl, fel rydym ni'n gwybod, yn gwerthu tai gyda dodrefn ynddyn nhw, ac mae nifer o esiamplau wedi bod o bobl yn gorfod gwagio tŷ sydd yn cael eu prynu gan aelod o'r teulu jest er mwyn osgoi hyn. Mae'r broses yn gallu bod yn hir iawn o ran prynu tŷ, ac rydym ni'n gwybod, efo probat ac ati, mae'n gallu cymryd amser hir iawn i fath yna o bethau ddigwydd.

Gaf i wedyn droi at ardrethi annomestig? Mi hoffwn i nodi ein bod ni wedi bod yn pwysleisio'r angen am luosydd is i fusnesau llai a chanolig ers amser hir, ac felly mi ydym ni'n llwyr gefnogol i hyn. Mae o’n angenrheidiol, a gobeithio yn fawr y gellid ei roi ar waith yn fuan iawn.

Un cwestiwn olaf sydd gen i. Mi ydym ni'n gwybod, wrth gwrs, fod llywodraeth leol dan bwysau a bod y bwlch cyllido, er enghraifft, o ran insiwrans gwladol yn rhoi straen pellach. Felly, pa gefnogaeth fydd ar gael i awdurdodau lleol o ran gweithredu unrhyw newidiadau? Hefyd, pa ystyriaeth sydd wedi'i rhoi o ran cyfathrebu'r newidiadau hyn i drigolion a busnesau, fel eu bod nhw'n ymwybodol beth fydd effaith hyn arnyn nhw, ac, wrth gwrs, fel eu bod nhw'n gallu manteisio ar y newidiadau hyn? Diolch i chi.

Diolch yn fawr i Heledd Fychan am y cwestiynau, Llywydd, a diolch yn fawr am beth ddywedodd hi i ddechrau am y croeso mae hi wedi ei roi i nifer o bethau rŷn ni wedi'u gwneud, a nifer o bethau rŷn ni wedi'u gwneud gyda'i gilydd drwy'r cytundeb cydweithio.

Mae'r cwestiynau a ofynnodd Heledd Fychan i mi ar ostyngiadau, diystyriadau, eithriadau a phremiymau i gyd yn rhan o'r ymarfer ymgynghori presennol. Felly, cafodd ymgynghoriad ei lansio ar 23 Mai, felly nid yw wedi bod ar agor yn hir. Bydd yn parhau dros y cyfnod arferol o 12 wythnos. Gobeithio y byddwn ni'n gallu ystyried yr holl bwyntiau am fanylder y gwnaeth hi eu codi yno—pobl sy'n cael triniaeth yn yr ysbyty, weithiau am gyfnodau estynedig, weithiau nid am unrhyw reswm y mae ganddyn nhw eu hunain unrhyw reolaeth drosto; mater eiddo sydd wedi'i orlifo; y mater o eiddo y mae'n ofynnol ei fod yn wag er mwyn bodloni'r diffiniad sy'n cael ei ddefnyddio yn y ddeddfwriaeth bresennol. Rwy'n hapus iawn y bydd yr ymgynghoriad yn gallu ystyried bob un ohonyn nhw. Rwy'n ddiolchgar iddi hi am godi'r pwyntiau hynny fel y gallwn ni wneud yn siŵr eu bod yn cael eu hystyried yn yr ymarfer ymgynghori.

Rwy'n credu bod tystiolaeth bod gallu awdurdodau lleol i gael cyfradd uwch o dreth gyngor ar eiddo gwag yn cael effaith. Mae mwy o awdurdodau lleol yn ei ddefnyddio, mae mwy o awdurdodau lleol yn codi cyfradd y dreth gyngor y maen nhw'n gallu codi ar eiddo gwag. Ond yn y pendraw, dim ond un llinyn ydyw, yn y diwedd, mewn cyfres lawer ehangach o fesurau yr ydyn ni'n eu cymryd er mwyn ceisio gwneud yn siŵr nad yw eiddo yn sefyll yn wag pan fo'n bosibl ei ddefnyddio'n fuddiol a'i roi ar waith i bobl leol.

O ran y  diwygiadau ar ardrethi annomestig, bydd llawer o'r diwygiadau yr ydyn ni'n eu cynnig ac yn ymgynghori arnyn nhw, rwy'n credu, yn fesurau a fydd yn cynyddu faint o refeniw y mae awdurdodau lleol yn gallu'i godi. Yn y gorffennol, mae bylchau eithaf dybryd wedi bod yn y rhyddhad sydd ar gael ar gyfer ardrethi annomestig—eiddo nad yw'n wag, yn ôl y sôn, pan, mewn gwirionedd, y mae; eiddo sydd, yn ôl yr honiad, yn cael ei ddefnyddio at ddibenion elusennol, pan nad yw hynny'n wir; gwybodaeth sy'n cael ei hatal gan berchnogion busnes oherwydd maen nhw'n ymwybodol y bydd yna rwymedigaethau os bydd yn cael ei chyflwyno i'r awdurdod lleol.

Felly, ochr yn ochr â'r camau sy'n cael eu cymryd i wneud ardrethi annomestig yn decach hefyd—ailbrisiadau mwy aml, i symleiddio'r broses apeliadau ac ati—yna fesurau pwysig iawn yr ydyn ni'n ymgynghori arnyn nhw yma i wneud yn siŵr bod busnesau da sy'n gwneud y pethau cywir, sy'n gwneud yn siŵr eu bod yn talu eu rhwymedigaethau, nad ydyn nhw'n gorfod codi prisiau uwch nag eraill sy'n ceisio osgoi eu cyfrifoldebau ac felly mae ganddyn nhw fantais gystadleuol annheg dros y busnesau da sy'n gwneud y pethau cywir. Bydd llawer o'r mesurau yma'n helpu i greu mwy o chwarae teg, a bydd mwy o chwarae teg yn achosi i fwy o refeniw fod ar gael i awdurdodau lleol.

Rwy'n siŵr bod pawb yn y Senedd yn cefnogi trethi tecach, er efallai fod gan bob un ohonom ni wahanol farn ar beth yw trethi tecach. Rwy'n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cydnabod pwysigrwydd trethi ar gyfer darparu gwasanaethau, y gwnes i ei amlinelli hefyd yn ddiweddar mewn erthygl yn Nation.Cymru. Gwerth tŷ yw'r dangosydd gorau o gyfoeth. Rwy'n parhau i ofyn bod y dreth gyngor yn uniongyrchol gymesur â phrisiau tai. A yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn cytuno â mi y dylai'r dreth gyngor fod yn uniongyrchol gysylltiedig â gwerth eiddo?

Ar ardrethi annomestig, mae'r manwerthwyr mawr yn gweithredu fel tenantiaid angor mewn canolfannau siopa. Heb y tenantiaid angor—ac rydyn ni wedi colli sawl un, gan gynnwys Debenhams a BHS yn ystod y blynyddoedd diwethaf—byddai canol trefi a dinasoedd hyd yn oed yn dawelach nag y mae nhw ar hyn o bryd. Rwy'n croesawu'r camau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael ag osgoi ardrethi annomestig.

Dau gwestiwn. Gan fod tir ar safleoedd canol dinasoedd a threfi â gwerth uwch, pam na fyddai treth gwerth tir yn ysgogi manwerthwyr i adael canol dinasoedd a threfi ar gyfer safleoedd y tu allan i'r dref? Os yw'r ffioedd ardrethi annomestig gwahaniaethol yn cael effaith newidiol ar fanwerthwyr mawr, pam nad yw'r Ysgrifennydd Cabinet yn rhannu fy mhryder am golli'r olaf o'r manwerthwyr mawr o Gymru?

Diolch i Mike Hedges am y pwyntiau hynny, Llywydd, ac wrth gwrs rwy'n cytuno'n llwyr ag ef bod yn rhaid i ni adfer y syniad o dalu treth. Treth yw'r modd y byddwn ni i gyd yn cael y manteision yr ydyn ni'n dibynnu arnyn nhw drwy'r amser. Mae prisiau tai yn ddirprwy ar gyfer cyfoeth. Nhw yw'r un gorau sydd gennym ni'n ymarferol, ond nid ydyn nhw'n berffaith o gwbl. Bydd aelodau yma'n gyfarwydd iawn â'r hyn sy'n cael ei alw'n weithiau'n fater gweddw Dyfnaint—rhywun sy'n gyfoethog o ran eiddo ond yn dlawd o ran arian parod ac yn cael ei gosbi, mae rhai pobl yn credu, pan fydd orddibyniaeth ar drethi eiddo.

Trethiant gwerth tir—rwy'n ddiolchgar i Mike Hedges am sôn am drethiant gwerth tir, oherwydd, wrth gwrs, byddai eiriolwyr trethiant gwerth tir yn dweud y bydden nhw'n mynd tipyn o'r ffordd tuag at adfywio canol dinasoedd a threfi oherwydd y ffordd y maen nhw'n hyrwyddo manteisio defnyddio'r tir pan ar ei werth mwyaf effeithiol. Mae'n annog pobl i ddefnyddio'r tir sydd ganddyn nhw a'i ddefnyddio mewn ffordd sy'n gwneud y mwyaf o'i fantais economaidd, oherwydd dyna'r ffordd y byddech chi'n gallu talu'r dreth a fyddai'n cael ei chodi. Fel y dywedais i yn fy natganiad, rydyn ni wedi gwneud llawer o waith yn nhymor hwn y Senedd ar botensial ar gyfer trethiant gwerth tir yng Nghymru. Yn y flwyddyn ddiwethaf, byddwn ni'n gwneud peth o'r ymchwil mwyaf ymarferol o ran sut y gallwch chi roi gwerth i dir, un o'r rhwystrau mawr wrth weithredu trethiant gwerth tir, ac rwy'n credu ein bod ni mewn sefyllfa lle mae technegau newydd, ffynonellau data newydd, ffyrdd newydd o allu defnyddio'r wybodaeth honno i geisio gwneud rhywfaint o gynnydd o ran yr her bolisi honno, ac rwy'n cael fy nghalonogi gan y ffaith, ar ôl rhoi tendr, gyda rhai lleisiau yn dweud wrthym ni na fyddai unrhyw ddiddordeb mewn gwneud y gwaith, rydyn ni wedi cael tendrau llwyddiannus ar gyfer pob agwedd ar y gwaith yr ydyn ni wedi'i gomisiynu.

Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am ddatganiad pwysig iawn, sy'n gam ymlaen i helpu'r bobl fwyaf bregus yn ariannol yn ein cymdeithas ni. Diolch am gymryd i ffwrdd y bygythiad o garchar. Dwi'n gwybod dyw hynny ddim yn digwydd yn aml iawn, ond mae'r bygythiad ei hunan yn anodd iawn i bobl. Mae'n creu straen enfawr ar bobl, y bygythiad o garchar. Diolch hefyd am gapio'r costau llysoedd. Mae hwn yn gonsérn mawr i fi ar hyn o bryd, y costau anferthol mae pobl yn eu hwynebu yn y llysoedd. Mae capio'r costau, felly, yn hynod bwysig. A diolch yn fawr am wneud y system apêl yn rhwyddach.

Yn ôl yr elusen StepChange, elusen sy'n helpu pobl i symud i fyw yn ddiddyled, maen nhw'n dweud, ar hyn o bryd, dim ond 5 y cant o'r rheini sydd yn mynd i mewn i ddyled treth gyngor sy'n teimlo bod yr awdurdodau lleol yn cymryd eu sefyllfa personol i ystyriaeth cyn cymryd camau pellach yn eu herbyn. Dylai camau cyfreithiol, neu ddylai anfon beiliffs i'r drysau, fod y cam olaf ac yn gam eithriadol iawn. Mae'r niwed i les meddwl pobl a theuluoedd yn amlwg iawn, ac mae'r balans o bŵer yn glir yn nwylo yr awdurdodau lleol a'u timoedd cyfreithiol nhw fan yna. Byddai gweithredu cynlluniau taliadau, ynghyd â'r gallu i ymestyn y cynllun yna tu hwnt i'r flwyddyn ariannol, yn galluogi pobl i dal i gyfrannu i'w hardaloedd lleol, ond hefyd ni fyddai angen dewis rhwng biliau angenrheidiol fel biliau ynni, bwyd a gofal plant. Felly, a allai'r Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau y bydd trigolion sydd yn cael trafferth talu—ac ŷn ni i gyd yn clywed gan unigolion sydd mewn sefyllfa fel yna—yn derbyn y cymorth a'r gefnogaeth maen nhw eu hangen? Diolch yn fawr.

Wel, diolch yn fawr iawn i Rhys ab Owen am beth ddywedodd e am y gwaith rŷn ni wedi ei wneud yn barod. Doedd dim lot o bobl yn y carchar ar ôl peidio â thalu treth gyngor, ond, fel dywedodd Rhys ap Owen, mae'r posibiliad yn creu lot o straen ar bobl ac, ar y cyfan, menywod oedd yn cael eu cosbi yn y system yna.

Mae'r newidiadau yr ydyn ni'n eu cynnig i ddyled y dreth gyngor yn yr ymgynghoriad, Llywydd, rwy'n credu eu bod o bosibl yn bwysig iawn. Ar hyn o bryd, os ydych chi'n colli un taliad—os ydych chi'n talu'n fisol ac yn colli un taliad misol—yna mae'r rheolau'n caniatáu, o fewn saith diwrnod, i awdurdod lleol anfon bil atoch chi am y swm llawn. Dyna beth mae'r gyfraith yn ei ganiatáu. A gallwch chi ddychmygu, os ydych chi'n cael trafferth yn gwneud taliad misol, y syniad y byddwch chi'n gallu talu am weddill y flwyddyn gyfan o fewn saith diwrnod i'r methiant cychwynnol hwnnw—. Yr hyn sy'n digwydd yw eich bod chi'n cael cylch niweidiol lle mae'r cyngor yn mynd ar drywydd rhywun nad yw'n gallu talu, mae costau'n cael eu hychwanegu at eu bil, mae'n rhaid i'r trethdalwr cyngor sy'n talu ariannu'r holl system honno, ac nid yw'r cyngor yn cael unrhyw arian. O dan y newidiadau yr ydyn ni'n eu cynnig, bydd o leiaf 63 diwrnod o'r adeg nad yw bil yn cael ei dalu i pan fydd camau yn cael eu cymryd, a hynny yw caniatáu i awdurdodau lleol wneud yr hyn nad oedd y bobl yn yr arolwg y cyfeiriodd Rhys ato yn dweud ei fod yn digwydd—ymgysylltu'n uniongyrchol â'r unigolion hynny, i ddod o hyd i ffordd well o greu llwybr talu. Rwy'n credu y bydd hynny'n system well i bobl sy'n mynd i drafferthion, ond rwy'n credu hefyd y bydd yn arwain at fwy o arian yn cael ei gasglu gan awdurdodau lleol nag y mae dibyniaeth ar bwerau gorfodi syml erioed yn llwyddo i'w ddarparu.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Mae eitem 6 yn mynd i gael ei chyflwyno fel datganiad ysgrifenedig. 

Felly, eitem 7 sydd nesaf, y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol ar ganllawiau ar amrywiaeth a chynhwysiant i bleidiau gwleidyddol. Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. Ar 31 Mawrth, roeddem ni'n falch i gyhoeddi ein canllawiau amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer pleidiau gwleidyddol, gyda'r nod o sicrhau bod ein cyrff democrataidd yn cynrychioli holl bobl Cymru.

Dilynodd hyn gyfnod o ymgynghori ac ymgysylltu helaeth â rhanddeiliaid i helpu gyda llunio'r canllawiau, ac rwy'n ddiolchgar i bawb a gyfrannodd at eu datblygiad. Mae'r canllawiau'n cyflawni dyletswydd Gweinidogion Cymru yn adran 30 o Ddeddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) 2024. Maen nhw hefyd yn ymateb i argymhellion y pwyllgor diben arbennig ar ddiwygio'r Senedd ynghylch cyhoeddi strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant a data amrywiaeth dienw am ymgeiswyr. Mae'r canllawiau yn annog pleidiau gwleidyddol i gyhoeddi strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant i gasglu a chyhoeddi gwybodaeth ynghylch amrywiaeth am ymgeiswyr y Senedd ac ystyried beth y gallant ei wneud tuag at gyflawni Senedd gytbwys rhwng y rhywiau trwy ddefnyddio cwotâu gwirfoddol. Mae'n rhan o becyn ehangach o ddiwygiadau i wneud y Senedd yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ac i sicrhau bod democratiaeth yng Nghymru yn fwy cynrychioliadol ac amrywiol. Rydym ni'n arwain y ffordd yn y DU gyda'r canllawiau gwirfoddol hyn, ac rwy'n cael fy nghalonogi gan yr awydd gwirioneddol gan yr holl bleidiau gwleidyddol yn y Senedd hon i weld nid yn unig mwy o fenywod mewn gwleidyddiaeth, ond hefyd mwy o amrywiaeth a chynhwysiant o ran nodweddion eraill. Gyda'r etholiad mewn llai na blwyddyn, dylai pleidiau fod yn rhoi'r canllawiau hyn ar waith i sicrhau bod eu prosesau dethol ar gyfer ein Senedd yn adlewyrchu Cymru fodern ac amrywiol mewn gwirionedd. Mae'r canllawiau yn rhoi'r offer i bleidiau ystyried beth y gallant ei wneud i gyfrannu tuag at ein huchelgais ar y cyd o ddeddfwrfa fwy cynrychioliadol ac effeithiol.

Yn ddiweddar, cyhoeddodd Pwyllgor Senedd y Dyfodol ei adroddiad ar fusnes seneddol yn y seithfed Senedd. Rhan o'i gylch gwaith oedd ystyried atebion i rwystrau a allai lyffetheirio gallu'r Senedd i gynrychioli pobl o bob cefndir, profiad bywyd, dewisiadau a chredoau. Mae'r adroddiad yn taflu goleuni ar ystod o agweddau sy'n rhwystro pobl rhag cymryd rhan mewn swyddi etholedig, gan gynnwys rhai y gall pleidiau gwleidyddol fynd i'r afael â nhw. Canfu'r pwyllgor y gall prosesau dewis ymgeiswyr a ddefnyddir gan bleidiau gwleidyddol fod yn rhwystr, ac mae'n rhaid i bleidiau gwleidyddol fynd i'r afael â'r rhain. Gall y canllawiau helpu pleidiau gwleidyddol wrth iddyn nhw geisio myfyrio nid yn unig ar yr hyn y gallan nhw ei wneud mewn perthynas â'u prosesau asesu a dethol ymgeiswyr, ond hefyd yn fwy eang o ran cynllunio strategol, diwylliant sefydliadol, a chefnogi ymgeiswyr. Mae hefyd yn cyfeirio pleidiau gwleidyddol at wybodaeth ddefnyddiol am rwymedigaethau cyfreithiol perthnasol, gan gynnwys Deddf Cydraddoldeb 2010 a deddfwriaeth diogelu data.

Llywydd, rydym ni i gyd yn ymwybodol iawn o'r cynnydd mewn cam-drin a bygylu gwleidyddion, ymgeiswyr ac ymgyrchwyr, ac aflonyddu arnyn nhw, gan gynnwys ar y cyfryngau cymdeithasol. Mae hyn yn rhwystr sylweddol i gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth, yn enwedig i bobl o grwpiau sydd wedi'u tangynrychioli. Fe hoffwn i gydnabod swyddogaeth bwysig cawcws menywod trawsbleidiol y Senedd wrth ystyried y materion hyn, ac rwy'n croesawu presenoldeb Sefydliad Jo Cox yng nghyfarfod y cawcws yr wythnos diwethaf i drafod sut rydym ni'n mynd i'r afael â cham-drin a bygylu mewn gwleidyddiaeth. Yn dilyn argymhelliad gan adroddiad Sefydliad Jo Cox, mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau i eithrio costau sy'n gysylltiedig â diogelwch rhag terfynau gwariant ar gyfer etholiadau Cymru. Dylai pawb deimlo'n ddiogel i sefyll ar gyfer etholiad, i ymgyrchu, i bleidleisio, ac i weithio i gyflwyno etholiadau.

Mae'r canllawiau yn rhoi mantais i bleidiau gwleidyddol yng Nghymru cyn bwriad arfaethedig Llywodraeth y DU i weithredu adran 106 o'r Ddeddf Cydraddoldeb, sy'n gosod dyletswydd ar bleidiau gwleidyddol cofrestredig i gyhoeddi gwybodaeth am amrywiaeth ymgeiswyr. Gan adeiladu ar ein cynllun treialu mynediad i swyddi etholedig, mae'r Ddeddf yn ei gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion Cymru ddarparu cynllun o gymorth ariannol i helpu ymgeiswyr anabl i oresgyn rhwystrau sy'n eu hatal rhag cymryd rhan yn etholiadau Cymru. Bydd y cynllun ar agor ar gyfer ceisiadau o fis Medi eleni, felly bydd yno i gefnogi ymgeiswyr anabl sydd eisiau sefyll ar gyfer etholiad. Mae'r Ddeddf hefyd yn paratoi'r ffordd i roi cefnogaeth ychwanegol i bobl sefyll sy'n rhannu nodweddion penodol, economaidd-gymdeithasol neu amgylchiadau penodol eraill. Ac yn dilyn adborth o'r gwerthusiad o'r gronfa dreialu mynediad at swyddi etholedig, rydym ni wedi gweithio gydag Anabledd Cymru i ariannu sefydlu'r rhwydwaith Mynediad at Wleidyddiaeth ar lawr gwlad ar gyfer pobl anabl sydd â diddordeb mewn gwleidyddiaeth ac sy'n sefyll am swydd etholedig, gan ddod ag unigolion at ei gilydd i ddysgu am brofiadau aelodau etholedig a'r math o gefnogaeth sydd ar gael. Mae hyn yn ategu'r hyn rydym ni'n ei wneud drwy'r cynllun hawliau pobl anabl yng Nghymru, a fydd yn ein helpu i hyrwyddo hawliau a chyfleoedd pobl anabl yng Nghymru.

Rydym ni wedi comisiynu ymchwil i effaith dylanwadau economaidd-gymdeithasol ar gyfranogiad democrataidd yng Nghymru. Fel rhan o'r ymchwil, mae ymgysylltu â phobl o amrywiaeth eang o gefndiroedd, gan gynnwys aelodau etholedig ac ymgeiswyr na lwyddon nhw i gael eu hethol. A rhennir canlyniad yr ymchwil gyda'r Aelodau yn ddiweddarach eleni. Mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud gan ystod o bartneriaid trydydd sector yng Nghymru i helpu cynyddu amrywiaeth yn ein cyrff democrataidd. Er enghraifft, mae'r rhaglen Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal yn cefnogi menywod, pobl anabl, lleiafrifoedd ethnig ac ymgeiswyr LDHTC, ac mae wedi arwain at lawer o straeon llwyddiant, gan gynnwys pobl a gafodd eu mentora drwy'r cynllun yn cael swyddi arwain mewn bywyd cyhoeddus. Mae Elect Her wedi cyhoeddi eu canllaw 'Be an MS', sy'n dilyn nifer o ddigwyddiadau maen nhw wedi'u cynnal dros y misoedd diwethaf i annog menywod i sefyll am swydd etholedig yng Nghymru. Ac roeddwn i hefyd yn falch o weld cyhoeddi pecyn cymorth cynrychiolaeth amrywiol a chyfartal y glymblaid Diverse5050 ar 1 Mai. Mae'r pecyn cymorth hwn yn darparu syniadau ymarferol ac enghreifftiau bywyd go iawn i helpu pleidiau i sicrhau bod eu hymgeiswyr ar gyfer swyddi etholedig yn adlewyrchu cymunedau Cymru.

Yn olaf, byddwn i'n dweud, Llywydd, fod gan bleidiau gwleidyddol yr holl arweiniad ac offer sydd eu hangen arnyn nhw nawr i weithredu a gwneud eu rhan i sicrhau bod y seithfed Senedd yn adlewyrchu'r Gymru rydym ni'n byw ynddi heddiw. Edrychaf ymlaen at weld pleidiau yn cyhoeddi eu strategaethau o leiaf chwe mis cyn etholiad y Senedd, ac yna cyhoeddi gwybodaeth amrywiaeth ddienw am ymgeiswyr Senedd ac Aelodau etholedig o fewn chwe wythnos i etholiad y Senedd. Bydd yn bwysig myfyrio ar effaith y canllawiau hyn a'r camau eraill a gymerwyd o dan Ddeddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) a chan ein partneriaid allweddol yn dilyn etholiad nesaf y Senedd. Bydd yn destun myfyrio sylweddol pan fydd y seithfed Senedd yn edrych arni ei hun ac yn gofyn i ba raddau y mae'n adlewyrchu pobl Cymru. Lle'r pleidiau fydd dangos sut maen nhw'n llwyddo yn y prawf. A, Llywydd, mae'n rhaid i ni hefyd sicrhau bod y seithfed Senedd, o ran ei diwylliant a'i ffyrdd o weithio, mor hygyrch a chynhwysol â phosibl, fel y gallwn ni gyda'n gilydd adeiladu Senedd sy'n cynrychioli pobl o bob cefndir, yn gwasanaethu ein holl gymunedau, a lle mae gan bawb lais yn ein democratiaeth. Diolch yn fawr.

A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad y prynhawn yma? Rwy'n credu bod pob plaid wedi ymrwymo i chwalu rhwystrau ar gyfer ymgeiswyr sy'n sefyll ar gyfer etholiad. Mae ein sefydliadau democrataidd yn cael eu cryfhau pan fyddant yn amrywiol a phan fydd pobl o bob cefndir yn cyfrannu atyn nhw. Dyna pam roedd fy mhlaid yn cefnogi drafftio canllawiau gwirfoddol i gefnogi pleidiau gwleidyddol wrth i etholiadau nesaf y Senedd agosáu.

Nawr, rwy'n deall mai dim ond 49 ymateb a gafodd yr ymgynghoriad ar y canllawiau, sy'n cynnwys sefydliadau'r trydydd sector, pleidiau gwleidyddol, academyddion, cyrff statudol a llywodraeth leol. Mae'n siomedig nad yw mwy o bobl wedi cyfrannu at yr ymgynghoriad, oherwydd dim ond trwy glywed am yr heriau y mae pobl yn eu hwynebu, o ran sefyll ar gyfer etholiad, y gall Llywodraeth Cymru gynnig arweiniad ystyrlon i bleidiau ar sut i oresgyn yr heriau hynny. Felly, efallai y gall yr Ysgrifennydd Cabinet ddweud ychydig mwy wrthym ni am sut y gwnaeth Llywodraeth Cymru hyrwyddo'r ymgynghoriad er mwyn ceisio cyrraedd cymaint o bobl â phosibl, a pha waith allgymorth a wnaed i annog pobl i gyfrannu barn i'r ymgynghoriad.

Nawr, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn iawn i ddweud nad yw canllawiau ar eu pennau eu hunain yn ddigon i sicrhau ein bod yn cyflawni amrywiaeth mewn gwleidyddiaeth. Mae'r datganiad yn cyfeirio at Ddeddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) 2024, sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i Lywodraeth Cymru ddarparu cynllun o gymorth ariannol i helpu ymgeiswyr anabl i oresgyn agweddau sy'n eu rhwystro nhw rhag cymryd rhan yn etholiadau Cymru. Mae'n wych clywed y bydd y cynllun hwnnw'n agor ar gyfer ceisiadau o fis Medi. Dywed yr Ysgrifennydd Cabinet fod y Ddeddf yn paratoi'r ffordd ar gyfer cefnogaeth ychwanegol i bobl sy'n rhannu nodweddion penodol, economaidd-gymdeithasol neu amgylchiadau penodol eraill i sefyll, ac felly byddwn yn ddiolchgar pe gallai ddweud mwy wrthym ni am sut mae hi'n bwriadu datblygu'r gwaith penodol hwn.

Mae'r datganiad heddiw hefyd yn cyfeirio at gefnogi ymgeiswyr, ac rwy'n cytuno bod cyfleoedd mentora a chysgodi ar gyfer darpar ymgeiswyr yn ffordd wych o gefnogi ymgeiswyr a rhoi rhywfaint o brofiad bywyd go iawn o wleidyddiaeth rheng flaen iddyn nhw. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi cyfeirio at Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, cynllun y mae rhai o fy nghyd-Aelodau wedi cymryd rhan ynddo, ac rydym ni'n gwybod bod y cynllun hwnnw wedi profi'n fuddiol i ymgeiswyr. Er enghraifft, cafodd cyn-Aelod Seneddol Wrecsam, Sarah Atherton, ei mentora ar y cynllun hwnnw cyn ei hethol. Mae angen cefnogi mentrau fel Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, y mae'r datganiad yn cyfeirio ato, yn y dyfodol, gan eu bod yn helpu i wella mynediad at strwythurau cyhoeddus ac, yn wir, gwleidyddol. Felly, efallai y gall yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ariannu'r cynlluniau hyn yn y dyfodol fel y gall y sefydliadau sy'n eu darparu fod yn hyderus bod y cyllid yno i barhau gyda nhw yn y tymor canolig ac, yn wir, yn y tymor hwy.

Nawr, mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at yr hyn y gall pleidiau gwleidyddol ei wneud i amddiffyn ymgeiswyr sy'n profi camdriniaeth neu fygylu, yn enwedig ar gyfryngau cymdeithasol. Mae gan bob un ohonom ni ran wrth gefnogi ymgeiswyr i roi gwybod i'r awdurdodau priodol am gamdriniaeth a bygylu, a dylai pob plaid fod yn cyfeirio ymgeiswyr at ffynonellau priodol o gymorth a chefnogaeth. Fodd bynnag, efallai fod mwy y gellir ei wneud ynglŷn â diogelwch ymgyrchoedd, ac felly byddwn yn ddiolchgar pe bai'r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu dweud ychydig mwy wrthym ni am unrhyw waith sy'n cael ei wneud i helpu ymgeiswyr i ymgyrchu'n ddiogel, yn enwedig ar-lein, ac i'w helpu i'w hannog i roi gwybod am gamdriniaeth neu fygylu.

Mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi cyfeirio at y mater o anfantais economaidd-gymdeithasol ac nad yw'r canllawiau hyn yn helpu i fynd i'r afael â'r rhwystrau ariannol hynny sy'n atal pobl rhag sefyll ar gyfer etholiad yn y lle cyntaf. Nododd rhai ymatebwyr i'r ymgynghoriad y dylai pwyslais y canllawiau fod yn hytrach ar gael gwared ar rwystrau rhag cymryd rhan, megis cyfyngiadau ariannol, mynediad at adnoddau neu ddiffyg addysg wleidyddol. Nawr, mae'r datganiad heddiw yn cadarnhau bod ymchwil yn mynd rhagddi ar hyn o bryd i effaith dylanwadau economaidd-gymdeithasol ar gyfranogiad democrataidd yng Nghymru, sy'n gam pwysig ymlaen, ond efallai y gall yr Ysgrifennydd Cabinet ddweud ychydig mwy wrthym ni am ba waith sy'n cael ei wneud i chwalu rhwystrau economaidd-gymdeithasol. Er enghraifft, pa drafodaethau, os o gwbl, sydd wedi'u cael gyda'r Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg am addysg wleidyddol a'r cyfleoedd sydd yn y cwricwlwm i ymgorffori diwylliant lle mae pobl ifanc sy'n gadael addysg yn credu y gallan nhw fod yn rhan o wleidyddiaeth yn lleol ac, yn wir, yn genedlaethol?

Felly, Llywydd, rydym ni i gyd eisiau gwell cynrychiolaeth o'n cymunedau, ac mae angen i ni wneud yr hyn y gallwn ni i sicrhau bod pawb yn cael y cyfle i sefyll etholiad yn y dyfodol. Felly, a gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei datganiad heddiw? Diolch.

Diolch, Paul Davies, a diolch am eich ymateb cadarnhaol i fy natganiad y prynhawn yma. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y datganiad hwn ac, yn wir, y gwaith sy'n deillio o'r ymgynghoriad sy'n arwain at y canllawiau yn rhan fawr o ddiwygio'r Senedd, ac o'r holl lwybr a'r daith o ddiwygio'r Senedd sydd wedi ein harwain i'r fan yma. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod y bu ymgynghori helaeth ym mhob cam o ddiwygio'r Senedd, gan gynnwys y gwaith a wnaed gan y pwyllgor diben arbennig, a bod y gwaith a wnaethom ni i arwain at yr ymgynghoriad cyhoeddus yn cynnwys llawer o ymgysylltiad ag unigolion a sefydliadau a gyda fy swyddogion, ac rwy'n diolch i Julie Morgan, a gymerodd ran yn hynny hefyd. Fe wnaethom ni'n siŵr ein bod yn estyn allan at yr holl sefydliadau cydraddoldeb hynny sy'n cynrychioli'r holl nodweddion gwarchodedig a'r nodweddion eraill, fel amgylchiadau economaidd-gymdeithasol, gan fod arnom ni eisiau sicrhau ein bod yn cael yr adborth hwnnw.

A chredaf ei bod hi'n bwysig cydnabod ei fod wedi arwain at ganllawiau cadarn iawn, ac rydych chi'n cyfeirio at y cymorth ariannol a'r mynediad a fydd ar gael o ganlyniad i ddysgu o'r gronfa mynediad at swyddi etholedig, oherwydd roedd y gwerthusiad o'r cynllun arbrofol hwnnw, fel y dywedais i, yn glir iawn bod angen mwy o amser arnom ni i ymgeiswyr cyn yr etholiad, bod yr amser yn rhy fyr a'r effaith yn rhy gyfyngedig, felly rydym ni bellach wedi gallu dweud y byddwn yn cyflwyno hynny ac yn gallu dechrau'r gronfa honno ym mis Medi.

Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ei bod yn darparu cyllid i gefnogi unigolion pan fyddant yn ymgeiswyr swyddogol ar gyfer etholiad. Dyna fydd y gronfa yn canolbwyntio arno, ac wrth gwrs rwyf hefyd wedi sôn am y rhwydwaith sydd bellach yn cael ei ariannu hefyd. Mae peth o'r cyllid a'r gefnogaeth hon wedi dod gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol, oherwydd mae'n ymwneud ag ymgysylltu democrataidd, ac rwy'n credu ei bod hi'n ddefnyddiol iawn cydnabod hynny.

Diolch am gydnabod pwysigrwydd mentora, a hefyd Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, oherwydd mae hyn yn rhywbeth sydd, dan arweiniad y Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod, wedi dod â sefydliadau at ei gilydd. I ddechrau, cawsant gyllid y Loteri Genedlaethol ac fe wnaethon ni gefnogi hynny, fe wnaethon ni baru'r cyllid hwnnw, ac wrth gwrs, fe wnaethom ni gytuno ar ymestyn y cyllid. Rydych chi eisoes wedi cydnabod, ac rwy'n credu ar draws y Siambr hon, helaethrwydd y bobl sydd wedi elwa o fentora o dan y cynllun Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, ac edrychwn ymlaen at weld hynny'n cael ei ddatblygu yn y dyfodol.

Rwy'n credu ei bod hi yn bwysig edrych yn ôl at eich pwynt ynglŷn ag ymgynghori ac inni wneud newidiadau yng ngoleuni'r ymatebion a gawsom ni i'r ymgynghoriad. Roedd yna feysydd oedd yn gofyn am fwy o eglurder ar rai agweddau, roedd syniadau ychwanegol ar weithredu y gallai pleidiau gwleidyddol eu mabwysiadu, gan gyfeirio at gefnogaeth ychwanegol i bleidiau gwleidyddol. A hefyd, ochr yn ochr â hyn, mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n croesawu'n fawr waith Pwyllgor Senedd y Dyfodol, ac wrth gwrs rydym ni'n edrych ymlaen at ddatblygu hynny hefyd.

Mae eich pwyntiau am ddiogelwch a diogelwch wrth ymgyrchu, ac yn enwedig diogelwch ar-lein, yn hanfodol. Ar hyn o bryd rydym yn gweithio gydag Ofcom yn eu swyddogaeth reoleiddiol i adeiladu cysylltiadau gwell â chwmnïau cyfryngau cymdeithasol, a gweld sut y bydd cyfrifoldebau newydd ynghylch llythrennedd cyfryngau a niwed ar-lein yn cael eu gweithredu. Nid yw telathrebu yn wedi ei ddatganoli, fel y gwyddom ni; nid oes gennym y pwerau rheoleiddio i ddal cwmnïau i gyfrif, ond mae'n rhaid i ni gael rhywfaint o ddylanwad ar y cwmnïau cyfryngau cymdeithasol, oherwydd mae gennym ni bellach Ddeddf Diogelwch Ar-lein 2023, a dechreuodd pwerau gorfodi Ofcom ar 17 Mawrth, ond mae'r pwerau gorfodi yn newydd iawn. Ond rydym ni'n gweithio gydag Ofcom, fel y dywedais i, i gael eglurder ynglŷn â sut rydym ni'n gweithio. Byddant yn gweithio gyda llwyfannau i sicrhau y bydd defnyddwyr a chymunedau Cymru yn cael eu cadw'n ddiogel. Ac rwy'n credu mai ein lle ni a'r holl bleidiau gwleidyddol mewn gwirionedd yw rhannu effaith camddefnyddio a cham-drin y cyfryngau ar-lein, ac mae hynny'n rhywbeth lle byddwn i'n dweud y bydd diogelwch ar-lein a cham-drin ar-lein yn atal pobl rhag sefyll. Rydym ni eisoes yn gwybod, yn enwedig menywod, bod gennym ni gyfrifoldeb ar y cyd i fynd i'r afael â rhethreg ymrannol, herio'r ymddygiad hwn, a mynd i'r afael â chasineb ar-lein, camwybodaeth, casineb yn erbyn menywod, a hefyd defnyddio ein cyfleuster gwirio ffeithiau, i sicrhau bod y ffeithiau'n gywir.

Dim ond yn olaf, o ran eich pwyntiau ynglŷn â chael gwared ar rwystrau, ac fe wnaethoch chi sôn am yr ymchwil economaidd-gymdeithasol rydym ni wedi'i wneud, fel y dywedais i, ac fe gaiff hynny ei ddatblygu. Byddaf yn cyhoeddi'r ymchwil. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig am yr ymchwil economaidd-gymdeithasol rydym ni'n ei wneud yw ei fod yn adeiladu ar y ffaith bod, fel Llywodraeth—ac nid yw Llywodraethau Ceidwadol blaenorol erioed wedi deddfu ar hyn, ac nid yw'r Llywodraeth hon eto wedi deddfu arni chwaith—ein bod ni wedi troi'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn ddeddf yn y Ddeddf Cydraddoldeb, oherwydd mae arnom ni eisiau gweld y gynrychiolaeth ehangaf o bobl ac amrywiaeth yn y seithfed Senedd.

Mae'n bwysig, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yma hefyd, ein bod yn edrych ar y cwricwlwm fel ffordd o addysgu ein pobl ifanc i fod yn foesegol fel dinasyddion. Felly, rydych chi wedi sôn am addysg wleidyddol—rwy'n credu, mewn gwirionedd, yn yr ystyr o wleidyddiaeth gydag 'g' fach—ac mae dinasyddiaeth wrth wraidd ein cwricwlwm newydd. Nid Senedd Ieuenctid Cymru yn unig, rwy'n credu nad oes gennym ni brinder pobl ifanc a fydd eisiau cynnig eu hunain, gan ein bod wedi gweld hyder mor aruthrol sydd wedi dod gan y seneddwyr ifanc hynny sy'n cynnig eu hunain ar oedran llawer iau na ni, ac sy'n dangos y ffordd, rwy'n credu, o ran cynrychiolaeth ddemocrataidd yn y dyfodol.

Rhaid croesawu'r canllawiau yma, ond rhaid hefyd nodi eu bod nhw'n adlais gwan o'r hyn a allai wir fod wedi creu'r newid rŷch chi'n dweud bod y Llywodraeth am ei gweld yn ein democratiaeth. Mae pob gweithred i wella democratiaeth drwy gynyddu amrywiaeth, wrth gwrs, yn bwysig, ac mae democratiaeth Cymru'n haeddu dim llai, ond y gwir amdani yw efallai ei bod hi'n haeddu mwy.

Rŷn ni'n byw ar adeg wleidyddol beryglus. Mae ein democratiaeth yn wynebu bygythiadau, bygythiadau sy'n tarddu o raniadau ac o ofn sy'n cael eu dyfnhau gan bleidiau'r dde galed, sy'n tynnu sylw at ein gwahaniaethau, yn gwawdio ac yn camgynrychioli ymdrechion i sicrhau cynwysoldeb. Mae'r strategaeth yn glir: cynyddu amheuaeth, tanseilio cydlyniant cymdeithasol, a chreu Cymru sydd yn gwrthod yn hytrach nag yn derbyn, yn cau mas yn lle agor a datblygu. Mae'n ddyletswydd arnon ni fel cynrychiolwyr a dinasyddion i sefyll yn gadarn yn erbyn hynny, ac i ddweud bod Cymru yn perthyn i bawb ac mae'n rhaid i bawb gael llais yn nyfodol ein cenedl. 

'Nid wyf bellach yn derbyn y pethau na allaf eu newid. Rwy'n newid y pethau na allaf eu derbyn',

meddai'r ymgyrchydd hawliau sifil Americanaidd Angela Davis.

Deilliodd y canllawiau hyn o ddyhead y Senedd yma i newid y ffaith bod menywod wedi eu tangynrychioli mewn bywyd cyhoeddus ers cenedlaethau. Er bod y Senedd wedi torri tir newydd yn y gorffennol, mae'r cynnydd wedi arafu ac, mewn rhannau o'n democratiaeth ni yng Nghymru, mae wedi mynd am yn ôl. Mae arweinwyr llywodraeth leol benywaidd wedi haneru i ddim ond 9 y cant, er enghraifft. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod menywod yn cael eu cynrychioli mewn amrywiol rolau arweinyddiaeth o fewn llywodraeth leol? Yn benodol, pa gynnydd sydd wedi ei wneud ar ehangu'r gronfa mynediad i swyddi etholedig i ymgeiswyr sydd â chyfrifoldebau gofalu?

Pan fo menywod mewn grym, mae mwy o sylw i ofal iechyd, i addysg, i dlodi. Ac eto, fel sonioch chi, mae camdriniaeth ar-lein a diffyg cymorth strwythurol yn dal menywod nôl rhag sefyll ar gyfer etholiad. Mae nifer ohonom ni wedi derbyn llif o atgasedd misogynistaidd ar-lein yn sgil postiadau sy'n ceisio corddi a dyfnhau rhaniadau. Felly, rwyf i'n falch i glywed bod Llywodraeth Cymru yn ceisio gweithio gydag Ofcom i fynd i'r afael â'r mater difrifol iawn yma.

Yn yr un modd, mae pobl o gefndiroedd ethnig amrywiol wedi wynebu rhwystrau a rhagfarn di-ben-draw, a phobl anabl yn wynebu rhwystrau sydd ddim yn anochel, ond yn rhai sydd wedi'u hadeiladu gan system sydd heb gynnwys eu lleisiau. Felly, ydych chi'n credu bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud digon i gyflawni newid, y newid sydd ei angen, gyda'r canllawiau anstatudol yma? Achos allwch chi ddim gwadu, Ysgrifennydd Cabinet, eu bod nhw'n llawer yn rhy hwyr. Mae dewisiadau o ran ymgeiswyr naill ai wedi cael eu gwneud neu'n agos at gael eu gwneud gan y pleidiau gwleidyddol i gyd. 

Ydy'r Llywodraeth yn mynd i fynnu cael gwybod gan y pleidiau os neu sut y byddent yn gweithredu'r canllawiau? Achos er mwyn i'r canllawiau hyn fod yn llwyddiannus, allwn ni ddim caniatáu iddyn nhw fynd ar ryw silff gan arweinwyr a phrif weithredwyr pleidiau, ac, er mwyn iddyn nhw ddeall beth yw'r sefyllfa o fewn eu pleidiau nhw o ran amrywiaeth, mae'n rhaid i ddata gael ei gasglu, fel y sonioch chi. Felly, pa sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol ynghylch cychwyn adran 106 o'r Ddeddf Cydraddoldeb a fyddai'n ei gwneud hi'n ofynnol i bleidiau gasglu a chyhoeddi data amrywiaeth? Beth yw'r amserlen ar gyfer hynny?

Bydd Plaid Cymru yn parhau i gymryd camau pendant i hyrwyddo'n democratiaeth, ac, yn wahanol i rai pleidiau eraill yma, dwi'n credu, rŷn ni wedi dechrau ar y gwaith drwy weithredu mesurau pendant i sicrhau cydraddoldeb rhywedd wrth ddewis ymgeiswyr ar gyfer etholiadau nesaf y Senedd, gan gredu'n gryf na all Cymru fforddio aros mwyach. Fel y dywedodd y Parchedig Jesse Jackson,

'Nid mater o gywirdeb gwleidyddol yw cynhwysiant. Dyma'r allwedd i dwf.'

Os ydym ni am weld Cymru’n tyfu—yn economaidd, yn gymdeithasol, yn ddiwylliannol—mae’n rhaid i’n democratiaeth dyfu hefyd. Dim ond trwy sicrhau bod pawb yn cael llais, yn cael eu gweld, yn cael eu clywed ac yn cael eu cynrychioli y gallwn ni gyflawni hynny. Ydych chi'n sicr bod y canllawiau hyn yn mynd i wneud hynny? Diolch.

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Mae mor bwysig, fel y dywedwch chi, fod pob plaid wleidyddol o ddifrif ynghylch y canllawiau hyn. Mae'n dda gweld cynrychiolaeth ar draws y Siambr heddiw. Ac, i'r pleidiau gwleidyddol sydd bellach yn cael eu cynrychioli yn y Senedd hon, os gallwn ni gael y sicrwydd hwnnw—ac yn sicr fe gawsom ni hynny gan y Ceidwadwyr Cymreig ac yn amlwg Plaid Cymru, ac rwy'n gwybod Llywodraeth Lafur Cymru a dw i'n siŵr ein haelod Democratiaid Rhyddfrydol hefyd—mae'n rhaid i ni ddangos y ffordd. Rwy'n credu mai hwn hefyd yw gwaith y seithfed pwyllgor Senedd, wrth i ni symud ymlaen i fynd â'r gwaith pwysig hwnnw ymlaen. Oherwydd rwy'n credu ei fod yn galonogol, ydy, mae'n wirfoddol, y canllawiau, mae'n wirfoddol i bleidiau ynghylch a ydyn nhw'n gweithredu ar unrhyw agwedd a gynigir gan y canllawiau hyn, ond maen nhw mewn gwirionedd wedi eu ffurfio gyda dylanwad sylweddol gan bartneriaid allanol, gan gynnwys pleidiau gwleidyddol eu hunain. Mae gennym ni banel o bleidiau gwleidyddol yr wyf wedi cwrdd â nhw'n rheolaidd ac sydd wedi cymryd rhan yn hyn trwy drafodaethau a dadleuon ynghylch diwygio'r Senedd dros y blynyddoedd. Nid yw'n fater o'r Llywodraeth yn dweud wrth bleidiau beth i'w wneud; mae'r canllawiau yn ymwneud â chynghori pleidiau beth y gallan nhw ei wneud, gan gyfeirio'n ddefnyddiol at becynnau cymorth perthnasol, i'r cynllun, Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, i ganllawiau pellach.

Hefyd, mae'r gwaith sydd wedi'i wneud gan Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth a'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol hefyd, oherwydd mae'n uchelgais yr ydym ni i gyd yn ei rhannu, ac os gellir cyfleu hynny'r prynhawn yma bod arnom ni eisiau Senedd amrywiol a chynrychioladol, mae'n uchelgais yr ydym i gyd yn ei rhannu. Ac mae wedi bod yn gonglfaen i raglen diwygio'r Senedd ers i'r pwyllgor diben arbennig adrodd yn ôl yn 2022. Rydym ni wedi trafod rhinweddau a manteision amrywiaeth yn ein cyrff etholedig yn y Pwyllgor Bil Diwygio ac ar lawr y Senedd hon sawl gwaith. Ac mewn sawl ffordd, mae'r canllawiau hyn, rwy'n credu, a'u cyhoeddi, yn nodi penllanw y trafodaethau hyn.

Mae hi yn bwysig nad yw'r canllawiau hyn ar gyfer ein hetholiadau yn unig, ond ar gyfer llywodraeth leol hefyd. Mae'n rhaid i fenywod gael eu cynrychioli; mae angen i ni sicrhau yn arbennig bod menywod, grwpiau amrywiol a grwpiau eraill sydd wedi'u tangynrychioli yn cael eu cynrychioli mewn ystod o swyddogaethau arweinyddiaeth. O ran llywodraeth leol, mae hyn yn rhywbeth yr wyf yn credu y bydd yn helpu i arwain at fwy o amrywiaeth yn yr etholiadau a fydd ar y gweill, wrth gwrs, yn 2027.

Ond rydych chi hefyd yn tynnu sylw at yr heriau mawr y mae pobl ac ymgeiswyr sy'n ystyried cynnig eu hunain ymlaen yn eu hwynebu o ran yn arbennig ein pryderon am ddiogelwch a bygylu, a'r hinsawdd wenwynig rydym ni'n byw ynddo yn wleidyddol. Rwyf wedi sôn am y ffyrdd rydym ni'n gweithio gydag Ofcom. Ond rydym ni'n parhau i fod yn ymrwymedig i achub ar bob cyfle i fynd i'r afael â chasineb a chamwybodaeth ar-lein. Rydym ni hefyd yn cydnabod bod hyn yn rhywbeth lle rydym ni'n ceisio pob cyfle i sefyll yn erbyn casineb yn ei holl ffurfiau a thargedu ac aflonyddu ar ymgeiswyr. Oherwydd mae yna ganlyniadau gwirioneddol i fywyd yr ymgeiswyr hynny, fel y gwyddom ni, i rethreg niweidiol a chasineb. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod Ofcom yn defnyddio eu pwerau gorfodi, a gawsant yn gynharach eleni.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n edrych ar y cyfleoedd sydd gennym ni. Argymhellodd y Pwyllgor Diben Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd, er enghraifft, y dylid dilyn cwotâu rhywedd, ond argymhellodd ystyried cwotâu amrywiaeth eraill ar sail drawsbleidiol ymhellach, o bosibl i'w gweithredu rywbryd yn y dyfodol. Ond mae'n rhaid i ni hefyd ddweud yr hoffem ni wneud yn siŵr bod cynrychiolaeth o grwpiau eraill a ymyleiddiwyd a grwpiau eraill sydd wedi'u tangynrychioli yn cael ei gydnabod, ac mae rhannau 1 a 2 o'r canllawiau yn canolbwyntio ar gefnogi pleidiau gwleidyddol i gynllunio a chyflawni amrywiaeth yn yr ystyr ehangaf.

Rwy'n credu yng nghanlyniad yr ymgynghoriad, y canllawiau sy'n cael eu cyhoeddi nawr, mae angen i ni wneud yn siŵr y gallwn ni annog diwylliant sefydliadol ein pleidiau gwleidyddol trwy'r mynediad sydd gennym ni i'r nifer o gynlluniau rydw i wedi'u crybwyll—mynediad at wleidyddiaeth, rhwydweithiau ar lawr gwlad, y pecyn cymorth cynrychiolaeth amrywiol a chyfartal. Mae hyn i gyd wedi digwydd oherwydd diwygio'r Senedd, mae'r cyfan wedi digwydd oherwydd ein bod ni wedi gallu ariannu rhai o'r sefydliadau hynny—Elect Her, Diverse5050, Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal. Rydym ni'n arwain y ffordd yng Nghymru ac yn y DU, ac wrth gwrs rwyf wedi rhannu'r canllawiau hyn gyda Llywodraeth y DU a'u hannog i roi amserlen i ni o ran adran 106 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad pwysig iawn hwn heddiw. Rwy'n croesawu'n arbennig y cynigion ymarferol sydd yn y datganiad. Rwy'n credu yn y Cynulliad ac yn awr yn y Senedd, rydym ni bob amser wedi ymfalchïo ein bod wedi cael gwell cynrychiolaeth na seneddau eraill yn y DU.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cofio, yn 2003, fod gennym ni 50 y cant o fenywod a 50 y cant o ddynion, a oedd yn eithaf unigryw yn y byd ar y pryd, ond yn anffodus, mae hynny wedi gostwng ers hynny. Ond mae'r rheswm pam ein bod ni wedi cyrraedd y sefyllfa honno lle roedd hi'n hanner cant y cant bob un a'r ffaith ein bod ni wedi cael cynrychiolaeth dda gan fenywod yma wedi bod yn bennaf oherwydd gwaith rhagweithiol Llafur Cymru i sicrhau bod mwy o fenywod yma yn y Senedd.

Rwy'n siŵr y bydd llawer ohonoch chi'n cofio'r ymgyrch gefeillio, a sicrhaodd fod nifer gyfartal o fenywod a dynion yn sefyll. Mae hi wedi gwneud gwahaniaeth enfawr i'r Senedd hon, oherwydd yn y grŵp Llafur yn y Senedd, bu mwy o fenywod na dynion erioed. Felly, rwy'n credu bod y dyddiau cynnar hynny—doeddwn i ddim yma, ond roeddwn i'n gweithio fel Aelod Seneddol gyda phobl yn y Senedd i sicrhau bod cynrychiolaeth menywod yn uchel—wedi talu ar ei ganfed ers hynny.

Rwy'n credu nawr ein bod ni wedi cyrraedd y sefyllfa lle rydym ni'n edrych ar ystod lawer ehangach o bobl y mae angen i ni ddod i'r Senedd. Yn sicr, mae angen nifer gyfartal o ddynion a menywod, ond mae angen menywod a dynion amrywiol arnom ni. Mae angen pobl anabl arnom ni. Ac rwy'n falch iawn o weld y canllawiau sydd wedi'u cyhoeddi gan Elect Her, er enghraifft, y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi sôn amdanyn nhw, ynglŷn â sut i ddod yn Aelod o'r Senedd.

Tybed a allech chi ddweud wrthym ni, Ysgrifennydd Cabinet, sut rydych chi wedi gweithio gydag Elect Her a hefyd gyda Chomisiwn Moesgarwch Jo Cox, sydd wedi nodi nifer o argymhellion ymarferol i gefnogi gwleidyddion ar adeg pan fo, fel y dywedom ni, mae cam-drin a bygylu tuag atom ni'n cynyddu. Dydym ni ddim eisiau i hynny fod yn rhwystr i bobl sy'n ystyried dod i'r Senedd hon. 

Diolch yn fawr, Julie Morgan. Mae'n ddiddorol hel atgofion, yntydi? Rwy'n sicr yn gallu cofio'r dyddiau hynny, ac rwy'n credu bod yna un neu ddau yma sy'n gallu cofio'n ôl i 1999. Mae'n debyg fy mod i yma oherwydd y camau cadarnhaol hynny a gymerwyd gan Blaid Lafur Cymru ar gyfer gefeillio. Roedd gennym ni ddwy etholaeth, ac roedd yn rhaid i un gael dyn ac roedd yn rhaid i un gael menyw. Roedd yn ffordd syml iawn o wneud hynny.

Ond roedd hwnnw'n fesur gwirfoddol sydd wedi profi i fod yn effeithiol iawn yng Nghymru, ac fe wnaeth helpu i gyflawni'r cydbwysedd hynny rhwng y rhywiau yn y Senedd yn 2003. Mae rhai pleidiau gwleidyddol nid yn unig wedi cymryd camau gwirfoddol, ond maen nhw bellach yn edrych ar y canllawiau o ran cwotâu rhywedd hefyd.

Rwy'n credu os edrychwch chi ar y gweithredu gwirfoddol rwy'n credu ei bod hi'n werth ein hatgoffa—. Mae'n bwysig nodi, yn sicr, bod 57 y cant o Aelodau Llafur Cymru yn 1999 yn fenywod. Mae wedi bod yn 57 y cant, 63 y cant, 62 y cant, 50 y cant—mae'n mynd i lawr—a 52 y cant o ran cynrychiolaeth Llafur Cymru, ac rydych chi'n gweld y gynrychiolaeth yn nhermau pleidiau gwleidyddol eraill hefyd.

Mae'n bwysig nodi hynny, ond mae hi hefyd yn bwysig oherwydd roedd hynny o ganlyniad i blaid wleidyddol yn cymryd y camau hynny. Rwy'n gwybod bod pleidiau gwleidyddol yn cymryd y camau hynny. Felly, mae wedi profi'n effeithiol. Bydd offer ymarferol y mae'r canllawiau yn eu darparu yn helpu pleidiau wrth iddyn nhw baratoi ar gyfer 2026.

Rwy'n credu bod Elect Her a'r sefydliadau hynny rydym ni wedi eu cefnogi—. Mae Elect Her wedi cynhyrchu 'How Can I Become an MS?', ac edrychaf ymlaen at weld—. Mae Elect Her wedi cynnal nifer o sesiynau dros y misoedd diwethaf i annog menywod i sefyll yn etholiad yng Nghymru yn Elect Her, ac rydym ni wedi bod yn eu hariannu. Mae'n cynnig cyfle i glywed lleisiau menywod sydd wedi sefyll yn llwyddiannus fel Aelodau o'r Senedd, i ddysgu o'u profiadau a dysgu am y gefnogaeth sydd ar gael ar ôl cael eich ethol.

Rwy'n credu, Llywydd, y byddwch yn cofio bod y Senedd wedi ymgysylltu ag Elect Her i gael menywod a merched i feddiannu'r Senedd. Cawsom ddigwyddiad gwych yn y Siambr y Senedd, yn llawn menywod a merched ifanc amrywiol, lle cynrychiolwyd yr holl bleidiau gwleidyddol hefyd.

Mae'n bwysig ein bod yn edrych ar hyn yn nhermau ein profiad a'n dealltwriaeth, a bod pleidiau yn cyhoeddi eu strategaethau amrywiaeth a chynhwysiant ymhell cyn etholiad y Senedd, a hefyd yr wybodaeth ddienw am amrywiaeth eu hymgeiswyr ar ôl etholiad y Senedd 2026. Dyna bwynt allweddol: a yw ein pleidiau gwleidyddol yn barod gyda'u strategaethau i'w cyhoeddi? Medi yw'r dyddiad.

 minnau'n Gashmiri trwy enedigaeth, ac yn Gymro trwy argyhoeddiad, rwy'n falch bod pleidleiswyr Gorllewin De Cymru wedi fy ethol i—nid unwaith, ond ddwywaith—i gynrychioli eu buddiannau yma yn y Senedd. Am 10 mlynedd roeddwn i'n gynghorydd cymuned ac am bum mlynedd yn gynghorydd bwrdeistref. Rwy'n falch o wasanaethu fy etholwyr, yn rhanbarthol ac yng Nghymru ehangach. Rwy'n gwybod y bu gwerthoedd democratiaeth yn anodd eu hennill ond y gellir yn hawdd eu herydu.

Mae canllawiau Llywodraeth Cymru ar gynrychiolaeth gyfartal honedig mewn perygl o groesi llinell beryglus, o hyrwyddo cyfle i orfodi canlyniadau. Yn gyntaf, fe ddylem ni addysgu cymdeithas, yna dweud wrth bleidiau gwleidyddol i ddeall beth mae democratiaeth yn ei golygu. Mae'n ymwneud â rheolaeth y gyfraith. Mae'n ymwneud â rhyddid. Mae'n ymwneud â rhyddid i lefaru. Mae dyletswydd yn cyd-fodoli â rhwymedigaeth, a'r rhwymedigaeth honno yw ufudd-dod, a'r ufudd-dod hwnnw yw democratiaeth, sy'n dileu twyll.

Ni all cydraddoldeb mynediad ddod yn unig drwy orchmynion biwrocrataidd neu dargedau sy'n trin unigolion nid fel lleisiau unigryw, gwerthfawr, ond blychau i'w ticio. Mae hyn yn dileu teilyngdod, dewis ac, yn onest, hawliau pleidleiswyr wrth benderfynu pwy sy'n eu cynrychioli orau. Gadewch i ni beidio â disodli un math o eithrio gydag un arall. Mae'r amrywiaeth wirioneddol yn ffynnu dim ond lle a phan fydd rhyddid yn arwain. Nid yw mandadau a gefnogir gan y wladwriaeth a gyflwynwyd o'r brig i lawr yn helpu pobl i brofi eu hunain fel yr enghraifft orau ohonof i. Yn lle hynny, dywedwch wrthyn nhw, 'Mae'n rhaid i chi weithio am hyn i elwa o'r gwobrau.' Diolch.

Diolch yn fawr, Altaf Hussain, ac a allwn ni ddiolch i chi am sefyll ar bob lefel o lywodraeth? Mae mor bwysig bod gennym y gynrychiolaeth honno, eich cynrychiolaeth, yma, a dod â'ch llais, eich hanes a'ch treftadaeth amrywiol i gyfoethogi ein Senedd. Dyma'r neges i bobl amrywiol Cymru y mae'n rhaid i ni estyn allan atyn nhw, i'w hannog i gynnig eu hunain ymlaen, ac i gynnig eu hunain ar bob lefel o Lywodraeth, y bydd, wrth gwrs, y canllawiau hyn yn ein galluogi i wneud. 

A gaf i ddweud hefyd ei bod hi'n gyfrifoldeb i ni i gyd yma heddiw—ac ni fydd rhai ohonom ni'n cynnig ein hunain, fel y gwyddoch chi, i sefyll fis Mai nesaf—ein bod yn helpu i sicrhau bod y seithfed Senedd yn fwy hygyrch, cynhwysol ac amrywiol? Dyna lle mae Pwyllgor Senedd y Dyfodol a'r adroddiad, rwy'n credu, yn bwysig iawn. Mae'n taflu goleuni ar rwystrau i gymryd rhan mewn swyddi etholedig, prosesau dewis ymgeiswyr, a lle pleidiau gwleidyddol yw mynd i'r afael â'r agweddau hynny. Ond gall y canllawiau hyn helpu pleidiau i ddarparu'r offer hynny iddyn nhw, a'r camau a'r amserlenni iddyn nhw weithredu ar hyn. Rwy'n credu bod gennym ni ragolygon gwirioneddol os gallwn ni uno yn ein nod ar gyfer y Senedd amrywiol, gynhwysol honno o fis Mai 2026.

Fel y dyn hoyw cyntaf yn fy mhlaid i gael ei ethol i swydd genedlaethol, rwy'n ymwybodol iawn o'r heriau sydd gan gymunedau penodol wrth gael eu hethol i'r swydd. Rydych chi'n meddwl bod pethau'n gwella, ond yna, yn ystod y dyddiau diwethaf, mae yna ychydig o straeon wedi bod yn ymwneud â mi. Fe wnes i'r camgymeriad o ddarllen y sylwadau yn rhai o'r cyhoeddiadau, ac rydych chi'n sylwi, mewn gwirionedd, bod rhagfarn, yr oeddech chi'n meddwl ei fod wedi hen ddarfod o'r tir, yno, ac mae'n cael ei adfywio, yn anffodus, yn y byd rydym ni'n byw ynddo ar hyn o bryd. Yn sicr, ni fydd hynny'n fy atal i, ac rwy'n gobeithio na fydd yn atal unrhyw un arall, ond mae'n rhaid i ni wneud rhywbeth am y peth gyda'n gilydd, onid oes? Oherwydd rwy'n cytuno'n llwyr ag ysbryd popeth sydd wedi'i ddweud. Er mwyn i'n democratiaeth fod yn effeithiol, mae'n rhaid iddi fod yn amrywiol.

Mae amrywiaeth yn dod o flaen gallu. Mae'n ddarn o dystiolaeth mewn gwyddor gymdeithasol. Mae'n eithaf eironig nawr, ond mae'n wir bod, mewn gwirionedd, grŵp amrywiol o bobl yn gwneud penderfyniadau gwell na hyd yn oed un mwy medrus, oherwydd mae'r safbwyntiau amrywiol hynny'n hynod ddefnyddiol wrth ddatrys ein problemau ar y cyd, a dyna pam mae angen yr ystod fwyaf amrywiol o gynrychiolaeth. Ond a gaf i annog yr Ysgrifennydd Cabinet i edrych ar frys ar y broblem gyda'r cyfryngau cymdeithasol, yn enwedig mewn perthynas â menywod, pobl o liw, pobl sy'n LHDT? Mae'n gwaethygu bob dydd, ac mae'n wirioneddol yn cynrychioli argyfwng dirfodol i'n democratiaeth a'n cymdeithas. Felly, a allwn ni edrych ar beth mwy y gallwn ni fod yn ei wneud ar frys i amddiffyn ein democratiaeth ac i hyrwyddo achos amrywiaeth rydym ni'n cyfeirio ato?

A gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet yn enwedig mewn perthynas â'r gymuned draws? Cefais yr anrhydedd fawr o gwrdd â Sarah McBride yr wythnos diwethaf, y person traws cyntaf i gael ei ethol i'r Gyngres. Mae hi'n llysgennad anhygoel i gymuned sydd dan warchae yn yr Unol Daleithiau ar hyn o bryd. Ond a fyddech chi'n cytuno, Ysgrifennydd Cabinet, y byddai'n beth gwych, fel rhan o'r Senedd newydd hon, bod ein haelod traws cyntaf wedi'i ethol? Ac ochr yn ochr â'r rhaglenni rydych chi wedi'u crybwyll, ac rwy'n gwybod eu bod yn gynhwysol o bobl LHDT, a allech chi gomisiynu ymchwil benodol ar yr heriau penodol y mae pobl draws, menywod traws a dynion traws, yn eu hwynebu mewn cynrychiolaeth wleidyddol? A fyddech chi'n ystyried llunio rhaglen bwyslais i'n galluogi i gyflawni'r nod hwnnw o gael cynrychiolaeth i'r gymuned drawsrywiol? Oherwydd gyda'r heriau y mae'r gymuned honno yn eu hwynebu ar hyn o bryd, y ffordd orau o fynd i'r afael â hynny yw cael gwrandawiad dilys i'w llais yn yr ystafell yn ein Senedd.

Diolch yn fawr, Adam Price, ac, eto, diolch am eich arweinyddiaeth, am sefyll, am eich cynrychiolaeth, am eich llais, sydd wedi bod mor bwerus i'r gymuned LHDTC+. Ac nid chi yw'r unig un, wrth gwrs, yn y Siambr hon sydd wedi gwneud hynny i helpu i greu'r amrywiaeth hon, sydd mor bwysig. Felly, rydych chi'n esiampl dda ar gyfer y dyfodol hefyd.

Fel y dywedais i yn fy natganiad, rydyn ni'n ymwybodol iawn bod cam-drin geiriol, aflonyddu, dychryn wedi cynyddu, ac mae hynny tuag at wleidyddion, ymgeiswyr, ymgyrchwyr. A'r cyfryngau cymdeithasol—fe wnaethon ni drafod hyn, yn enwedig yn y cawcws menywod, a chafodd enghreifftiau eu chyflwyno o'r effaith y mae hyn yn ei chael ar ein cynrychiolwyr etholedig. Mae'n rhwystr sylweddol i gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth, ac rwy'n credu y gallwn ni edrych ar Sefydliad Jo Cox—gofynnodd Julie Morgan am hyn yn gynharach—a'r comisiwn moesgarwch, a'r argymhellion yn y comisiwn moesgarwch hwnnw. Rwyf i wedi sôn am y ffaith ein bod ni eisoes yn gweithredu eithrio costau sy'n gysylltiedig â diogelwch o derfynau gwariant fel un enghraifft. Rydyn ni hefyd eisiau bwrw ymlaen â chyflawni hyn.

Rydyn ni eisiau'r amrywiaeth ehangaf, a dyna pam yr ydyn ni'n cadw'n gryf ac yn gadarn at ein huchelgeisiau yn ein cynllun gweithredu LHDTC+, gan gydnabod y cynhwysiant a ddaw o hynny, a chydnabyddiaeth bod pŵer cyfartal, lleisiau cyfartal, yn cael eu cefnogi gan Stonewall Cymru yn ogystal ag Anabledd Cymru, a hefyd EYST, y sefydliad cymunedol lleiafrifoedd ethnig. Felly, ie, gadewch i ni sicrhau ein bod ni'n cael yr amrywiaeth honno i'r seithfed Senedd.

Wrth gwrs, rwy'n croesawu'ch datganiad heddiw, ac rwy'n croesawu, mewn gwirionedd, y ffordd y mae hyn wedi cael ei drafod yma heddiw, oherwydd rydyn ni'n gwybod ein bod ni, dros y blynyddoedd, wedi troedio llwybr mewn gwirionedd. Rwyf i wedi siarad fel cynrychiolydd y Senedd hon dramor, yn enwedig yng Nghymdeithas Seneddol y Gymanwlad, ac rydyn ni wedi clywed heddiw bod y symudiad i lwyddo i ethol 50 y cant o fenywod yma, o'r niferoedd a gafodd eu hethol, wedi dod trwy waith caled iawn a phenderfyniad ac ymdrech pleidiau. Ac mae'n fy mhlesio i fod gennym gawcws menywod nawr sy'n symud gyda'n gilydd i'r cyfeiriad hwn i sicrhau bod gennym ni gynrychiolaeth ehangach ymhlith ein haelodaeth.

Felly, bydd y canllawiau hyn yn datblygu'r cyflawniadau hynny, ac mae'n gofyn i'r holl bleidiau gwleidyddol gefnogi cynhwysiant, ond hefyd amrywiaeth. Ond rwy'n credu mai'r peth pwysicaf yw'r tryloywder ynghylch sut mae'r pleidiau gwleidyddol hynny'n cyflawni hynny, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n sicr yn mynd i'n helpu ni i symud ymlaen. Ac, wrth gwrs, nid yw'n ymwneud â rhywedd yn unig, mae'n ymwneud ag anabledd, mae'n ymwneud ag ethnigrwydd, amgylchiadau economaidd-gymdeithasol. Yn fyr, mae'n ymwneud â chymdeithas yn cael ei chynrychioli yma. Felly, rwy'n gobeithio y bydd pob plaid gwleidyddol sy'n cyflwyno ymgeiswyr y flwyddyn nesaf yn ystyried y rheolau a'r ffiniau newydd hynny, ac y bydd gennym ni Senedd drawsnewidiol y tro nesaf.

Gwyddom ni y daeth o'r Pwyllgor Pwrpas Arbennig ar Ddiwygio'r Senedd, a bod dyddiad cau o chwe mis, mewn gwirionedd, cyn yr etholiad i bleidiau nodi a dweud beth yr oedden nhw'n mynd i'w wneud. Ydych chi'n credu ein bod ni'n mynd i gyflawni hynny?

Diolch yn fawr, Joyce Watson, a diolch am gymryd yr awenau a chadeirio'r cawcws menywod ac ymgysylltu â Chymdeithas Seneddol y Gymanwlad a rhannu'r hyn yr ydyn ni'n ei wneud yng Nghymru. Ac rwy'n credu bod y cawcws wedi dod â ni at ein gilydd. Mae wedi dod â menywod at ei gilydd ar draws y Senedd i gydnabod nid yn unig ein hamgylchiadau—ac rydyn ni wedi sôn am Gomisiwn Moesgarwch Jo Cox—ond hefyd ein cyfrifoldebau i'r rhai yr ydyn ni eisiau'u dod â nhw yma, menywod, a'r amrywiaeth o gynrychiolaeth yr ydyn ni eisiau'i gyflwyno i'r seithfed Senedd. 

Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod pleidiau gwleidyddol yn gwybod ein bod ni'n disgwyl iddyn nhw gyhoeddi eu strategaethau'n gynnar yn yr hydref, ac mae'n bryd iddyn nhw ddangos yng Nghymru, ein pleidiau gwleidyddol, eu bod yn dewis mewn ffordd sy'n golygu y bydd gennym ni Senedd sydd wir yn adlewyrchu Cymru fodern ac amrywiol. Felly, rydyn ni i gyd yn atebol yma heddiw am sicrhau bod ein pleidiau gwleidyddol yn gwneud hynny, oherwydd ein bod ni'n arwain y ffordd yn y DU gyda'r canllawiau hyn, rydyn ni ar y blaen o ran Llywodraeth y DU gan nad ydyn nhw eto wedi dechrau ar adran 106 y Ddeddf Cydraddoldeb, a fyddai'n gosod y ddyletswydd honno i gyhoeddi gwybodaeth am amrywiaeth eu hymgeiswyr. Roedd sôn am lywodraeth leol yn gynharach, ac yn anffodus nid oes gennym ni'r cryfder hwnnw o amrywiaeth eto, ac eto i gyd mae gwaith yn cael ei wneud gan y gynrychiolaeth ddemocrataidd.

Mae angen i ni achub ar y cyfle heddiw, rwy'n credu, i ailymrwymo i wneud yn siŵr ein bod ni wedi ymrwymo i'r canllawiau hyn ac y bydd yn dangos y ffordd ymlaen ar gyfer y seithfed Senedd wirioneddol amrywiol a chynhwysol honno fis Mai nesaf, 2026. A byddaf i'n drist i beidio â bod yn rhan o'r Senedd amrywiol honno. Mae wedi bod yn fraint enfawr i fod yn gynrychiolydd ac i ymgyrchu'r holl flynyddoedd hynny yn ôl am gefeillio, a arweiniodd mewn gwirionedd, mae'n debyg, at fod yma i rai ohonon ni. 

Yn olaf, Hannah Blythyn.

Diolch am eich diweddariad, Ysgrifennydd Cabinet. 

Rwy'n croesawu'r gwaith yr ydych chi wedi'i wneud, nid yn unig ar hyn, ond i'n cael ni i'r pwynt hwn yn y Senedd hon a'r Cynulliad cyntaf. Mae gennyf i rai pryderon gwirioneddol iawn, fodd bynnag, y gallai'r etholiad nesaf ein gweld ni'n mynd tuag yn ôl o ran cydraddoldeb cynrychiolaeth, yn enwedig oherwydd rhai o'r heriau yr ydyn ni wedi'u clywed gan eraill, p'un ai'r cyfryngau cymdeithasol, casineb at fenywod neu homoffobia ydyw yr ydyn ni'n eu gweld yn rhemp ar draws cymdeithas yn dod i'r wyneb eto. Fe wnes i benderfyniad gweithredol pan gefais i gyfle i sefyll yn y ddeddfwrfa hon oherwydd y cyfansoddiad, bod mwy o fenywod yma, ei bod yn fwy cynrychioladol, oherwydd nid yw ond yn newid wyneb ein gwleidyddiaeth, nid yw'n artiffisial, mae'n newid y ffocws ac mae'n gwneud yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud, a'r polisïau yr ydyn ni'n eu cynhyrchu, gymaint yn well oherwydd ein bod ni'n arbenigwyr yn ôl ein profiadau bywyd ein hunain. Ac fel yr ydyn ni wedi clywed, mae'r amrywiaeth o brofiad yn gwneud gwell gwleidyddiaeth a sefydliadau gwleidyddol gwell.

Mae'n mynd y tu hwnt i hynny. Roeddwn i'n siarad â rhywun heddiw a ddaeth i mewn i fy nghysgodi i ac sydd â diddordeb mawr yn—rwy'n darllen y datganiad—yr hyn yr ydyn ni'n ei wneud yma, ond rydyn ni'n siarad am sut yr ydyn ni'n mynd y tu hwnt i'r cam cyntaf hwnnw, fel yr ydych chi wedi sôn amdano, cefnogi pobl i sefyll, ond gwneud yn siŵr, fel y dywedwch chi, bod y lle hwn mor gynhwysol, mor hygyrch â phosibl unwaith y bydd pobl yma. Mae'r gwaith yr ydyn ni'n ei wneud yn y Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn bwysig iawn ar hyn o bryd o ran diogelu dyfodol ar gyfer y seithfed Senedd, p'un ai yw hynny ar gyfer menywod, pobl â nodweddion gwarchodedig, efallai pobl sy'n niwroamrywiol neu'n wynebu heriau iechyd meddwl. Sut ydyn ni'n gwneud iddyn nhw wybod bod y lle hwn nid yn unig yn ymwneud â'r prosesau ond am y diwylliant, ei fod yn lle cynhwysol a byddwn ni'n bodloni'r dyheadau hynny yn y dyfodol?

Diolch yn fawr, Hannah Blythyn. Roedden ni mor falch pan gawsoch chi eich ethol ac fe wnaethoch chi sefyll a siarad fel menyw hoyw. Ac rydych chi nid yn unig wedi siarad mor aml am eich profiadau—ac mae hynny wedi bod yn bersonol ac yn bwerus iawn—ond rydych chi hefyd wedi bod yn esiampl wych i'r ysgol y gwnaethoch chi'i mynychu, y gymuned yr ydych chi'n ei chynrychioli. Ac mae hyn yn ymwneud ag adlewyrchu Cymru wrth redeg Cymru, adlewyrchu Cymru wrth gynrychioli Cymru. Ac rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle mae'n rhaid i ni i gyd wneud penderfyniadau pan fyddwn ni'n cyflwyno'n hunain ynglŷn â sut y gallwn ni nid yn unig gynrychioli ein cymunedau, ond hefyd gynrychioli'r rhai sydd heb gynrychiolaeth ddigonol ac mae angen i ni glywed eu lleisiau. Diolch yn fawr, Hannah.

Diolch yn fawr i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad yna. 

Yr eitem olaf y prynhawn yma yw'r Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2025. Yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud y cynnig yma—Jayne Bryant. 

Diolch, Llywydd. Mae Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2025 yn gwneud diwygiadau canlyniadol angenrheidiol i Ddeddf Landlordiaid a Thenantiaid 1987. Mae'r diwygiadau hyn yn sicrhau bod Deddf 1987 yn cyd-fynd â Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016. Yn anffodus, ni chyflawnodd Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022, a wnaeth ddiwygiadau canlyniadol cynharach ledled y llyfr statudau, effaith arfaethedig Deddf 1987.

Mae'r rheoliadau yr wyf i'n gofyn i chi eu cymeradwyo heddiw yn dychwelyd y sefyllfa gymhwysedd ar gyfer yr hawl i gael y cynnig cyntaf, a all fod yn berthnasol pan fydd landlord yn bwriadu gwerthu eiddo, yn fras i'r hyn a oedd yn bodoli cyn gweithredu'r Ddeddf rhentu cartrefi. Fel y mae ar hyn o bryd, mae'n rhaid i'r rhan fwyaf o landlordiaid contract meddiannaeth roi hawl i gael y cynnig cyntaf i ddeiliad contract cymwys wrth werthu annedd cymwys. Effaith y rheoliadau hyn yw na fydd gan ddeiliaid contract o dan gontractau meddiannaeth yr hawl i gael y cynnig cyntaf. Mae hyn yn cyd-fynd yn fras â sefyllfa'r tenantiaid sicr yng Nghymru cyn gweithredu'r Ddeddf Rhentu Cartrefi. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am adrodd ar y rheoliadau hyn, ac rwy'n gofyn i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau.

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges. 

Diolch, Llywydd. Ystyriodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y rheoliadau drafft hyn yr wythnos diwethaf. Mae adroddiad y pwyllgor yn cynnwys dim ond dau bwynt adrodd rhinweddau, y ddau ohonyn nhw'n codi materion y mae'r pwyllgor yn ystyried eu bod yn debygol o fod o ddiddordeb i'r Senedd.

Byddaf i'n tynnu sylw at y cyntaf o'r pwyntiau adrodd hyn y prynhawn yma. Mae'r rheoliadau hyn yn cael eu gwneud gan ddefnyddio pwerau o Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, sy'n galluogi Gweinidogion Cymru i wneud darpariaethau canlyniadol at ddibenion rhoi effaith lawn i Ddeddf 2016. Mae teitl y rheoliadau hyn sydd wedi'u nodi heddiw yn cynnwys diwygiadau canlyniadol, fodd bynnag, mae'r rheoliadau mewn gwirionedd yn cywiro diwygiad canlyniadol cynharach 2022. Felly, mae'r ddarpariaeth yn y rheoliadau hyn o ganlyniad i reoliadau 2022, yn hytrach nag o ganlyniad i Ddeddf 2016. Felly, mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad o'r farn y byddai reoliadau 'diwygio' yn deitl mwy cywir ar y rheoliadau. Diolch.

Y Gweinidog i ymateb. 

Diolch a diolch, Cadeirydd. Fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, mae'n anffodus na wnaeth y diwygiadau canlyniadol cynharach gyflawni effaith arfaethedig Deddf 1987 ar yr adeg y cafodd y Ddeddf rhentu cartrefi ei gweithredu. Fodd bynnag, bydd pasio'r rheoliadau hyn yn ymdrin â hyn. Felly, rwy'n cymeradwyo Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2025 i'r Senedd, ac yn gofyn i'r Aelodau eu cefnogi.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn. 

Bydd dim angen cyfnod pleidleisio, felly. 

Dyna ni. Dyna'n gwaith ni am heddiw ar ben.