Y Cyfarfod Llawn
Plenary
03/06/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, bawb, a chroeso i’r cyfarfod yma o’r Senedd. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma fydd y cwestiynau i’r Prif Weinidog, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Tom Giffard.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary session. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Tom Giffard.
1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael ag ymddygiad gwrthgymdeithasol sy'n gysylltiedig ag e-feiciau a beiciau modur oddi ar y ffordd? OQ62763
1. What is the Welsh Government doing to tackle anti-social behaviour associated with e-bikes and off-road motor cycles? OQ62763
We recognise that illegal and anti-social use of off-road motor cycles and electric bikes poses a danger in our communities and is very much an area of concern. We're working with the Welsh police forces and other road safety partners to find effective solutions to tackle these issues.
Rydym ni'n cydnabod bod defnydd anghyfreithlon a gwrthgymdeithasol o feiciau modur oddi ar y ffordd a beiciau trydan yn achosi perygl yn ein cymunedau ac yn sicr yn faes sy'n peri pryder. Rydym ni'n gweithio gyda heddluoedd Cymru a phartneriaid diogelwch ar y ffyrdd eraill i ddod o hyd i atebion effeithiol i fynd i'r afael â'r materion hyn.
I'm grateful to you, First Minister, for your response, and the fact that it does appear to be on your radar, because I've been made aware of a number of complaints from people living in Gorseinion in my region about the use of off-road motor bikes and e-bikes being driven quite recklessly around residential estates, and putting people in danger, swerving between cars, putting young children in danger as well. And, in particular, it’s a particular issue for those that suffer with sight loss or blindness, because these things can often be almost silent as well. I know much of this work is the responsibility of the police, but I think you hit upon how the Welsh Government can work with other partners and other agencies to tackle this problem where it exists. So, what more can the Welsh Government do to ensure that this is not a problem that continues to blight communities across Wales?
Rwy'n ddiolchgar i chi, Prif Weinidog, am eich ymateb, a'r ffaith ei bod hi'n ymddangos eich bod yn ymwybodol ohono, oherwydd rwyf i wedi cael fy hysbysu am nifer o gŵynion gan bobl sy'n byw yng Ngorseinon yn fy rhanbarth i am y defnydd o feiciau modur oddi ar y ffordd ac e-feiciau yn cael eu gyrru'n gwbl ddiofal o gwmpas ystadau preswyl, ac yn rhoi pobl mewn perygl, yn gwneud troadau sydyn rhwng ceir, gan roi plant ifanc mewn perygl hefyd. Ac, yn benodol, mae'n broblem arbennig i'r rhai sydd wedi colli golwg neu'n ddall, gan y gall y pethau hyn fod bron yn fud hefyd yn aml. Rwy'n gwybod mai cyfrifoldeb yr heddlu yw llawer o'r gwaith hwn, ond rwy'n credu eich bod chi wedi cyfeirio at sut y gall Llywodraeth Cymru weithio gyda phartneriaid eraill ac asiantaethau eraill i fynd i'r afael â'r broblem hon lle mae'n bodoli. Felly, beth arall all Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau nad yw hon yn broblem sy'n parhau i amharu ar gymunedau ledled Cymru?
Thanks very much. I think we should make it clear that, in general, the Welsh Government supports legal e-bikes as a low-carbon and accessible transport option, but we recognise also that they are causing huge concern amongst some people in our communities, and that they do pose a risk to both riders and the public, especially those vulnerable road users that you’ve just pointed out.
Now, we have undertaken some proactive enforcement measures, working with the local police forces. We know, in Gwent, they’ve got Operation Harley. In north Wales, there’s Operation Blue Takeoff, and that’s specifically working on illegal use of off-road motor cycles. I’m really pleased that the Cabinet Secretary for Transport and North Wales is meeting police chiefs and police and crime commissioners shortly, and has engaged the active travel board to investigate and address concerns about illegal e-bikes, focusing on those vulnerable groups that you talked about, and on improper charging practices.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu y dylem ni ei gwneud hi'n eglur bod Llywodraeth Cymru, yn gyffredinol, yn cefnogi e-feiciau cyfreithiol fel opsiwn trafnidiaeth carbon isel a hygyrch, ond rydym ni'n cydnabod hefyd eu bod nhw'n achosi pryder enfawr ymhlith rhai pobl yn ein cymunedau, a'u bod nhw yn peri risg i feicwyr ac i'r cyhoedd, yn enwedig y defnyddwyr ffyrdd agored i niwed hynny yr ydych chi newydd gyfeirio atyn nhw.
Nawr, rydym ni wedi cymryd rhai mesurau gorfodi rhagweithiol, gan weithio gyda'r heddluoedd lleol. Rydym ni'n gwybod, yng Ngwent, bod ganddyn nhw Operation Harley. Yn y gogledd, ceir Operation Blue Takeoff, ac mae hynny'n gweithio'n benodol ar ddefnydd anghyfreithlon o feiciau modur oddi ar y ffordd. Rwy'n falch iawn bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn cyfarfod â phenaethiaid yr heddlu a chomisiynwyr heddlu a throseddu cyn bo hir, ac wedi ymgysylltu â'r bwrdd teithio llesol i ymchwilio a mynd i'r afael â phryderon am e-feiciau anghyfreithlon, gan ganolbwyntio ar y grwpiau agored i niwed hynny y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw, ac ar arferion gwefru amhriodol.
I’m grateful to the First Minister for her response to that, because the blight of off-road bikes and e-bikes is something that is being experienced in communities up and down Blaenau Gwent as well, and I’m aware that Gwent Police has been working hard to try and deal with these matters, because it affects the hills around the borough as well. But would it be possible for the Welsh Government to bring the police forces and local government together, to ensure that we are bearing down on this issue, because this is terrifying people in towns and villages and communities across Blaenau Gwent, and, I think, across the whole country? This is something that is destroying the quality of life for people in many communities, and it’s something that I’m sure the Welsh Government wants to get a firm grip on.
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei hymateb i hynny, oherwydd mae pla beiciau oddi ar y ffordd ac e-feiciau yn rhywbeth sy'n cael ei ddioddef mewn cymunedau ar hyd a lled Blaenau Gwent hefyd, ac rwy'n ymwybodol bod Heddlu Gwent wedi bod yn gweithio'n galed i geisio ymdrin â'r materion hyn, oherwydd mae'n effeithio ar y bryniau o gwmpas y fwrdeistref hefyd. Ond a fyddai'n bosibl i Lywodraeth Cymru ddod â'r heddluoedd a llywodraeth leol ynghyd, i sicrhau ein bod ni'n ymdrin â'r mater hwn, oherwydd mae hyn yn dychryn pobl mewn trefi a phentrefi a chymunedau ar draws Blaenau Gwent, ac, rwy'n credu, ar draws y wlad gyfan? Mae hyn yn rhywbeth sy'n dinistrio ansawdd bywyd pobl mewn llawer o gymunedau, ac mae'n rhywbeth yr wyf i'n siŵr bod Llywodraeth Cymru eisiau cael gafael gadarn arno.
Yes, and we are taking this very seriously. We know it’s not an area of devolved responsibility, but we care about the people who live in our communities who are frightened by these bikes. And that is why I think it is important that we work with police forces in addressing this issue, but also in making sure that those police and crime commissioners are actively involved and engaged in how we can address this issue.
Ydy, ac rydym ni wir yn cymryd hyn o ddifrif. Rydym ni'n gwybod nad yw'n faes o gyfrifoldeb datganoledig, ond rydym ni'n ystyriol o'r bobl sy'n byw yn ein cymunedau y mae'r beiciau hyn yn eu dychryn. A dyna pam rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gweithio gyda heddluoedd i fynd i'r afael â'r mater hwn, ond hefyd i wneud yn siŵr bod y comisiynwyr heddlu a throseddu hynny yn chwarae rhan weithredol ac ymgysylltu â sut y gallwn fynd i'r afael â'r mater hwn.
I’m sorry to hear this is a problem in Blaenau Gwent. It’s a huge problem in Cardiff. As a cyclist, I regularly meet cyclists who are speeding along at way more than 20 mph, so they are definitely illegal bikes. I’ve been in correspondence with the three main takeaway delivery people, and, in varying degrees, they take a small amount of responsibility for this—not nearly enough, given that when somebody kills a pedestrian—most likely—in delivering food for that organisation, they are going to have egg all over their face, and they will regret not having ensured that all their cyclists are legal, are insured, and are trained, and understand that they have a duty towards the community at large not to kill them on the roads. So, I want to see a much closer relationship with these delivery companies, who dominate the landscape in Cardiff, to ensure that they are taking action, rather than leaving it to the Government to do it.
Mae'n ddrwg gen i glywed bod hon yn broblem ym Mlaenau Gwent. Mae'n broblem enfawr yng Nghaerdydd. Fel beiciwr, rwy'n cyfarfod â beicwyr sy'n teithio'n gyflym ar lawer mwy nag 20 mya, felly maen nhw'n sicr yn feiciau anghyfreithlon. Rwyf i wedi bod mewn gohebiaeth â'r tri phrif bobl danfon cludfwyd, ac, i wahanol raddau, maen nhw'n cymryd ychydig bach o gyfrifoldeb am hyn—nid bron digon, o ystyried pan fydd rhywun yn lladd cerddwr—sy'n hynod debygol—wrth ddanfon bwyd ar ran y sefydliad hwnnw, maen nhw'n mynd i gael eu haeddiant, a byddan nhw'n difaru na wnaethon nhw sicrhau bod eu beicwyr i gyd yn gyfreithlon, wedi'u hyswirio, ac wedi'u hyfforddi, ac yn deall bod ganddyn nhw ddyletswydd tuag at y gymuned yn gyffredinol i beidio â'u lladd nhw ar y ffyrdd. Felly, rwyf i eisiau gweld perthynas lawer agosach gyda'r cwmnïau danfon hyn, sy'n llenwi'r amgylchedd yng Nghaerdydd, i sicrhau eu bod nhw'n gweithredu, yn hytrach na'i gadael i'r Llywodraeth ei wneud.
Thanks very much. We recognise that there are people, in particular those delivery services—. Some of those people who are delivering perhaps don't comply always with the rules. The employment model limits liability. The difficulty of the situation is that many food delivery companies classify riders as self-employed contractors, and that weakens the accountability for the legality or safety of vehicles used. What I can tell you is that, in Cardiff, in April, a special e-bike safety operation took place in Cardiff city centre, and that involved special constables, the neighbourhood policing team and Cardiff council officials. That was specifically to address safety concerns and non-compliant electric bikes in a busy urban area of Cardiff. So, the companies that you are concerned with should certainly have been aware of that.
Diolch yn fawr iawn. Rydym ni'n cydnabod bod pobl, yn enwedig y gwasanaethau danfon hynny—. Efallai nad yw rhai o'r bobl hynny sy'n danfon bob amser yn cydymffurfio â'r rheolau. Mae'r model cyflogaeth yn cyfyngu atebolrwydd. Anhawster y sefyllfa yw bod llawer o gwmnïau danfon bwyd yn dosbarthu beicwyr fel contractwyr hunangyflogedig, ac mae hynny'n gwanhau'r atebolrwydd am gyfreithlondeb neu ddiogelwch cerbydau a ddefnyddir. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi, yng Nghaerdydd, ym mis Ebrill, yw y cynhaliwyd ymgyrch diogelwch e-feiciau arbennig yng nghanol dinas Caerdydd, ac roedd honno'n cynnwys cwnstabliaid arbennig, y tîm plismona yn y gymdogaeth a swyddogion cyngor Caerdydd. Roedd hynny yn benodol i fynd i'r afael â phryderon diogelwch a beiciau trydan nad ydynt yn cydymffurfio mewn ardal drefol brysur yng Nghaerdydd. Felly, dylai'r cwmnïau yr ydych chi'n poeni amdanyn nhw yn sicr fod wedi bod yn ymwybodol o hynny.
2. Beth yw camau nesaf y Llywodraeth ar gyfer datblygu cynllun Metro Bae Abertawe? OQ62800
2. What are the Government's next steps for developing the Swansea Bay Metro plan? OQ62800
Transport for Wales are developing plans for up to seven new railway stations in the Swansea bay urban area. These can integrate with other projects that we're already funding, and more will come through the regional transport plan set to be produced this summer.
Mae Trafnidiaeth Cymru yn datblygu cynlluniau ar gyfer hyd at saith gorsaf reilffordd newydd yn ardal drefol bae Abertawe. Gall y rhain integreiddio â phrosiectau eraill yr ydym ni'n eu hariannu eisoes, a bydd mwy yn dod drwy'r cynllun trafnidiaeth rhanbarthol a fydd yn cael ei lunio yr haf hwn.
Thank you. Now that the south Wales metro is being delivered, which is a huge achievement, and we shouldn't pocket it, and the plan has been set out for a north Wales metro project, it's really important that south-west Wales isn't left behind. It's good, as you mentioned, that the regional transport plans are being developed, but, both in south-east and north Wales, Transport for Wales and the Welsh Government worked side by side with the region to develop a pipeline of projects, because these take years to develop. It's really important that this isn't just simply left to the regional—that the Welsh Government and TfW do the same for the south-west as they did for the south-east and for north Wales. Given the important role that buses are going to play in a south-west Wales metro, because there simply isn't the old railway infrastructure that we had in around Cardiff, will the Welsh Government take the opportunity of the bus Bill, and the work going along that, to create the infrastructure necessary for bus priority measures, like bus lanes, so that these are funded and planned as part of the bus Bill roll-out, and are there then to be built on as a future network metro project?
Diolch. Nawr bod metro de Cymru yn cael ei ddarparu, sy'n gyflawniad enfawr, ac ni ddylem ei bocedu, a bod y cynllun wedi cael ei gyflwyno ar gyfer prosiect metro gogledd Cymru, mae'n bwysig iawn nad yw de-orllewin Cymru yn cael ei adael ar ôl. Mae'n dda, fel y gwnaethoch chi sôn, bod y cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol yn cael eu datblygu, ond, yn y de-ddwyrain a'r gogledd, gweithiodd Trafnidiaeth Cymru a Llywodraeth Cymru ochr yn ochr â'r rhanbarth i ddatblygu piblinell o brosiectau, oherwydd mae'r rhain yn cymryd blynyddoedd i'w datblygu. Mae'n bwysig iawn nad yw hyn yn cael ei adael i'r rhanbarth—bod Llywodraeth Cymru a TrC yn gwneud yr un fath ar gyfer y de-orllewin ag y gwnaethon nhw ar gyfer y de-ddwyrain a'r gogledd. O ystyried y rhan bwysig y bydd bysiau yn ei chwarae mewn metro de-orllewin Cymru, oherwydd, yn syml, nid yw'r hen seilwaith rheilffordd a oedd gennym ni o gwmpas Caerdydd yn bodoli, a wnaiff Llywodraeth Cymru fanteisio ar gyfle y Bil bysiau, a'r gwaith sy'n mynd law yn llaw â hynny, i greu'r seilwaith sy'n angenrheidiol ar gyfer mesurau blaenoriaeth bysiau, fel lonydd bysiau, fel bod y rhain yn cael eu hariannu a'u cynllunio yn rhan o gyflwyno'r Bil bysiau, ac sydd yno wedyn i adeiladu arnyn nhw fel prosiect metro rhwydwaith yn y dyfodol?
Thanks very much. I think it is worth pausing, first of all, to see the massive strides we've made as a Government when it comes to rail funding. There are people all over Wales now using brand-new trains, across Wales. It's something we need to encourage people to do, but it is something that I think we should mark. It's a huge investment we've made—£800 million. But you're quite right—we need to make sure now that everybody feels that they have a stake in the system.
Rail infrastructure, rail development, as you know, takes years and years to plan and develop. That's why we are continuing to work with Swansea bay and west Wales in terms of the metro programme, in terms of those seven new rail stations. We are going to be looking at what that pipeline looks like. I think it's really important also that we underline the importance of the bus network as a part of that metro system—so, let's not think of metro just in terms of rail. I think the decline in bus services under this deregulated system is something that has impacted lots of areas, in particular rural areas. I am really pleased now that our new law will help us to get a bit more control of that.
South-west Wales has been selected as the first region to implement bus franchising. We're developing a cutting-edge hydrogen bus pilot in the Swansea area. There have been also some huge other developments in relation to rail services—for example, the rail service from Milford Haven and Haverfordwest, and between Fishguard and Carmarthen, and there are going to be increased services between Swansea and Tenby. So, all of those are coming. But you're right—the pipeline is being developed. We want to do that with the local authorities, through a strategic approach. But I can assure you that Welsh Government will be standing there, holding the tiller and making sure that we work with local authorities, but there is a broader Welsh strategic plan.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n werth cymryd eiliad, yn gyntaf oll, i weld y cynnydd enfawr yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth o ran cyllid rheilffyrdd. Mae pobl ledled Cymru yn defnyddio trenau newydd sbon bellach, ledled Cymru. Mae'n rhywbeth y mae angen i ni annog pobl i'w wneud, ond mae'n rhywbeth rwy'n credu y dylem ni ei nodi. Mae'n fuddsoddiad enfawr yr ydym ni wedi ei wneud—£800 miliwn. Ond rydych chi'n gwbl gywir—mae angen i ni wneud yn siŵr nawr bod pawb yn teimlo bod ganddyn nhw ran yn y system.
Mae seilwaith rheilffyrdd, datblygu rheilffyrdd, fel y gwyddoch chi, yn cymryd blynyddoedd ar flynyddoedd i'w gynllunio a'i ddatblygu. Dyna pam rydym ni'n parhau i weithio gyda bae Abertawe a gorllewin Cymru o ran y rhaglen metro, o ran y saith gorsaf reilffordd newydd hynny. Rydym ni'n mynd i fod yn edrych ar sut mae'r biblinell honno yn edrych. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn hefyd ein bod ni'n tanlinellu pwysigrwydd y rhwydwaith bysiau yn rhan o'r system metro honno—felly, gadewch i ni beidio â meddwl am metro fel rheilffyrdd yn unig. Rwy'n credu bod y dirywiad i wasanaethau bysiau o dan y system ddadreoledig hon yn rhywbeth sydd wedi effeithio ar lawer o ardaloedd, yn enwedig ardaloedd gwledig. Rwy'n falch iawn nawr y bydd ein cyfraith newydd yn ein helpu i gael ychydig mwy o reolaeth ar hynny.
Mae de-orllewin Cymru wedi cael ei ddewis fel y rhanbarth cyntaf i gyflwyno masnachfreinio bysiau. Rydym ni'n datblygu cynllun peilot bysiau hydrogen arloesol yn ardal Abertawe. Bu rhai datblygiadau enfawr eraill hefyd o ran gwasanaethau rheilffyrdd—er enghraifft, y gwasanaeth rheilffordd o Aberdaugleddau a Hwlffordd, a rhwng Abergwaun a Chaerfyrddin, a bydd mwy o wasanaethau rhwng Abertawe a Dinbych-y-pysgod. Felly, mae'r rheini i gyd yn dod. Ond rydych chi'n iawn—mae'r biblinell yn cael ei datblygu. Rydym ni eisiau gwneud hynny gyda'r awdurdodau lleol, trwy ddull strategol. Ond gallaf eich sicrhau chi y bydd Llywodraeth Cymru yn sefyll yno, yn dal y llyw ac yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n gweithio gydag awdurdodau lleol, ond ceir cynllun strategol ehangach i Gymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Darren Millar.
First Minister, back in November, your Cabinet Secretary for finance assured the Senedd that the UK Government would provide, and I quote, 'full funding' to address the impact of Labour's national insurance increases on public sector employees. We now know that the total cost of the job tax, just for public sector employers, is £257 million, yet Rachel Reeves has provided just £185 million, leaving our NHS, local councils and other employers short-changed by over £70 million in this year alone, because, remember, this will impact us year on year on year on year. What action did you and your Government take to prevent this from happening?
Prif Weinidog, yn ôl ym mis Tachwedd, sicrhawyd y Senedd gan eich Ysgrifennydd Cabinet dros gyllid y byddai Llywodraeth y DU yn darparu, ac rwy'n dyfynnu, 'cyllid llawn' i fynd i'r afael ag effaith cynnydd Llafur i yswiriant gwladol ar weithwyr sector cyhoeddus. Rydym ni bellach yn gwybod mai £257 miliwn yw cyfanswm cost y dreth swyddi, dim ond i gyflogwyr sector cyhoeddus, ac eto dim ond £185 miliwn y mae Rachel Reeves wedi ei ddarparu, gan adael ein GIG, cynghorau lleol a chyflogwyr eraill dros £70 miliwn yn brin yn y flwyddyn hon yn unig, oherwydd, cofiwch, bydd hyn yn effeithio arnom ni o un flwyddyn i'r nesaf. Pa gamau wnaethoch chi a'ch Llywodraeth eu cymryd i atal hyn rhag digwydd?
Thanks very much. Well, the UK Government has given us £185 million to help to cover the national insurance [Interruption.]—if you would let me finish—to cover the national insurance costs, to cover those directly employed in public services. But you're right—there is a shortfall. We've made it very clear, right from the beginning, that we were unhappy about the situation. It's not a Labour-Labour issue; this is a devolved Government issue. Scotland is just as annoyed as we are. Northern Ireland is just as annoyed as we are. We've made it clear to the UK Government that we are unhappy with the situation. I think that it is important also that we get some perspective on this. We have had the biggest uplift in the history of devolution, after the disastrous inheritance that your Government left us, and it is important that we recognise that, and the fact that we've been able to give and offer an increase—an above-inflation increase—to those public servants in the NHS for the second year is because of that increase that we had from the UK Government. And let's just be clear, you voted, along with with Plaid Cymru, to block that money coming to Wales.
Diolch yn fawr iawn. Wel, mae Llywodraeth y DU wedi rhoi £185 miliwn i ni i helpu i dalu'r costau yswiriant gwladol [Torri ar draws.]—os gwnewch chi adael i mi orffen—i dalu'r costau yswiriant gwladol, i dalu'r rhai sy'n cael eu cyflogi yn uniongyrchol mewn gwasanaethau cyhoeddus. Ond rydych chi'n iawn—mae diffyg. Rydym ni wedi ei gwneud hi'n eglur iawn, o'r cychwyn, ein bod ni'n anhapus am y sefyllfa. Nid mater Llafur-Llafur mohono; mater Llywodraeth ddatganoledig yw hwn. Mae'r Alban yr un mor flin â ni. Mae Gogledd Iwerddon yr un mor flin â ni. Rydym ni wedi ei gwneud hi'n eglur i Lywodraeth y DU ein bod ni'n anhapus gyda'r sefyllfa. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig hefyd ein bod ni'n cael rhywfaint o bersbectif ar hyn. Rydym ni wedi cael y cynnydd mwyaf yn hanes datganoli, ar ôl yr etifeddiaeth drychinebus a adawodd eich Llywodraeth chi i ni, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cydnabod hynny, ac mai'r ffaith ein bod ni wedi gallu rhoi a chynnig cynnydd—cynnydd uwch na chwyddiant—i'r gweision cyhoeddus hynny yn y GIG am yr ail flwyddyn oherwydd y cynnydd hwnnw a gawsom ni gan Lywodraeth y DU. A gadewch i ni fod yn eglur, fe wnaethoch chi bleidleisio, ynghyd â Phlaid Cymru, i atal yr arian hwnnw rhag dod i Gymru.
So, you've been complaining about a shortfall, knowing that one was coming, but it's quite clear that nobody's listening to you. You have absolutely no influence over your colleagues down at the other end of the M4. Deaf ears are what your words have fallen on, and we all know in this Chamber that the true cost of the jobs tax to our public sector is far more than the £257 million, because many services are contracted out by the public sector to the voluntary sector and independent providers—bin collections, housing providers, end-of-life care in our Welsh hospices, social care for the vulnerable in care homes and in their own homes, to name but a few. Now, all of these organisations are going to be paying this jobs tax from now on, every single one of them. It's going to be costing them more money, and those costs will have to be passed on to the councils, to our health boards and, ultimately, the taxpayer is going to be picking up the bill. What is your estimate, as a Government, of the cost to the overall public sector bill of this jobs tax, not just the direct costs in terms of employees?
Felly, rydych chi wedi bod yn achwyn am ddiffyg, gan wybod bod un yn dod, ond mae'n eithaf amlwg bod neb yn gwrando arnoch chi. Nid oes gennych chi unrhyw ddylanwad o gwbl ar eich cydweithwyr i lawr ar ben arall yr M4. Mae clustiau byddar wedi cael eu troi at eich geiriau, ac rydym ni i gyd yn gwybod yn y Siambr hon bod gwir gost y dreth swyddi i'n sector cyhoeddus yn llawer mwy na'r £257 miliwn, gan fod llawer o wasanaethau yn cael eu contractio allan gan y sector cyhoeddus i'r sector gwirfoddol a darparwyr annibynnol—casgliadau biniau, darparwyr tai, gofal diwedd oes yn ein hosbisau yng Nghymru, gofal cymdeithasol i'r rhai sy'n agored i niwed mewn cartrefi gofal ac yn eu cartrefi eu hunain, i enwi dim ond rhai. Nawr, mae'r holl sefydliadau hyn yn mynd i fod yn talu'r dreth swyddi hon o hyn ymlaen, pob un ohonyn nhw. Mae'n mynd i fod yn costio mwy o arian iddyn nhw, a bydd yn rhaid i'r costau hynny gael eu trosglwyddo i'r cynghorau, i'n byrddau iechyd ac, yn y pen draw, mae'r trethdalwr yn mynd i fod yn talu'r bil. Beth yw eich amcangyfrif, fel Llywodraeth, o'r gost i'r bil sector cyhoeddus cyffredinol o'r dreth swyddi hon, nid dim ond y costau uniongyrchol o ran gweithwyr?
So, 86 per cent of the additional costs for people who are directly employed have been covered now between the UK Government and the Welsh Government, and that will help to relieve the pressure on some of our public services, including the NHS. And I was really pleased to see, just before the recess, that we were able to hit our target in relation to bringing those waiting lists down—money that you tried to block, that Plaid Cymru tried to block, and that is significant, and those are the things that people want us to focus on. They want us to focus on the bread-and-butter issues. We have been able to identify that additional money, but it is important, I think, that we recognise and we continue to make the case to the UK Government that they should be covering the entire cost. It's not something we've been shy about making clear to them. It is something where we're talking with Scotland and Northern Ireland about the difficulties that this poses to us for, you're quite right, not just this year but for future years as well.
Felly, mae 86 y cant o'r costau ychwanegol i bobl sy'n cael eu cyflogi yn uniongyrchol wedi cael eu talu bellach rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, a bydd hynny'n helpu i leddfu'r pwysau ar rai o'n gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys y GIG. Ac roeddwn i'n falch iawn o weld, ychydig cyn y toriad, ein bod ni wedi gallu cyrraedd ein targed o ran lleihau'r rhestrau aros hynny—arian y gwnaethoch chi geisio ei rwystro, y gwnaeth Plaid Cymru geisio ei rwystro, ac mae hynny'n arwyddocaol, a dyna'r pethau y mae pobl eisiau i ni ganolbwyntio arnyn nhw. Maen nhw eisiau i ni ganolbwyntio ar y materion bara menyn. Rydym ni wedi gallu nodi'r arian ychwanegol hwnnw, ond mae'n bwysig, rwy'n credu, ein bod ni'n cydnabod a'n bod ni'n parhau i wneud y ddadl i Lywodraeth y DU y dylen nhw fod yn talu'r gost lawn. Nid yw'n rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn swil am ei wneud yn eglur iddyn nhw. Mae'n rhywbeth lle'r ydym ni'n siarad gyda'r Alban a Gogledd Iwerddon am yr anawsterau y mae hyn yn eu hachosi i ni, rydych chi'n gwbl gywir, nid yn unig eleni ond ar gyfer y blynyddoedd i ddod hefyd.
You're popping the champagne corks on the NHS; the reality is that you promised to deliver zero in terms of people waiting for two years plus, and that was two years ago, not 8,000 by now. And we all know that, of course, there's massive inequality in terms of that access as well, with things being much worse in north Wales than other parts of the country.
But let's get back to this national insurance increase, this jobs tax that's been imposed by your UK Labour counterparts. Every single year now tens of millions of pounds, hundreds of millions of pounds, in extra costs will be lumped into the budgets of our local authorities and, indeed, of our NHS. And the reality is that you have no idea and no plan on how to mitigate the impact of the cost of the jobs tax on public sector contractors. Since last year, we have seen an assault on Welsh pensioners, an assault on Welsh farmers, an assault on Welsh businesses, all supported by this Welsh Labour Government, and now we have an assault on our public services too. It is no wonder that Rachel Reeves feels confident that she can pick the pockets of Welsh taxpayers once again by making this short-changed gesture towards us. You told us that we'd have two Governments at both ends of the M4 fighting for Wales, yet the reality is that the people of Wales have been failed, forgotten and fleeced time and time again, ever since this Labour Government was elected in July of last year. So, can I ask you now: are you embarrassed about these facts, and will you apologise to every single person in Wales who has been affected by these dreadful changes?
Rydych chi'n popio'r cyrc siampên ar y GIG; y gwir amdani yw eich bod chi wedi addo sicrhau sero o ran pobl yn aros am ddwy flynedd a mwy, ac roedd hynny ddwy flynedd yn ôl, nid 8,000 erbyn hyn. Ac rydym ni i gyd yn gwybod, wrth gwrs, bod anghydraddoldeb enfawr o ran y mynediad hwnnw hefyd, â phethau yn llawer gwaeth yng ngogledd Cymru na rhannau eraill o'r wlad.
Ond gadewch i ni ddychwelyd at y cynnydd hwn i yswiriant gwladol, y dreth swyddi hon a orfodwyd gan eich cymheiriaid Llafur y DU. Bob un blwyddyn bellach bydd degau o filiynau o bunnoedd, cannoedd o filiynau o bunnoedd, mewn costau ychwanegol yn cael eu llwytho ar gyllidebau ein hawdurdodau lleol ac, yn wir, ein GIG. A'r gwir amdani yw nad oes gennych chi unrhyw syniad na chynllun o ran sut i liniaru effaith cost y dreth swyddi ar gontractwyr sector cyhoeddus. Ers y llynedd, rydym ni wedi gweld ymosodiad ar bensiynwyr Cymru, ymosodiad ar ffermwyr Cymru, ymosodiad ar fusnesau Cymru, y cwbl wedi'u cefnogi gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, ac nawr mae gennym ni ymosodiad ar ein gwasanaethau cyhoeddus hefyd. Nid oes unrhyw syndod bod Rachel Reeves yn teimlo'n hyderus y gall bigo pocedi trethdalwyr Cymru unwaith eto trwy wneud gymryd y cam hwn o'n gadael yn brin o arian. Fe wnaethoch chi ddweud wrthym ni y byddai gennym ni ddwy Lywodraeth ar ddau ben yr M4 yn ymladd dros Gymru, ac eto'r gwir amdani yw bod pobl Cymru wedi cael eu methu, eu hanghofio a'u pluo dro ar ôl tro, o'r eiliad yr etholwyd y Llywodraeth Lafur hon ym mis Gorffennaf y llynedd. Felly, a gaf i ofyn i chi nawr: a ydych chi'n teimlo embaras ynghylch y ffeithiau hyn, ac a wnewch chi ymddiheuro i bob unigolyn yng Nghymru sydd wedi cael ei effeithio gan y newidiadau ofnadwy hyn?
I'll always stand up for Wales, and what I can't believe is the absolute hypocrisy of a Tory—a Tory—after 14 years of austerity, after the way you've inflicted cuts on our services year after year after year. Ask yourself why it is we're in such a difficult situation. You left office with a huge tax burden on people, massive inflation, huge interest rates. That was under your previous Government's watch. We have to make up for the mess that you left behind. We will continue to do that, and I will continue to stand up for Wales at every opportunity, including when it comes to national insurance.
Byddaf bob amser yn sefyll yn gadarn dros Gymru, a'r hyn na allaf ei gredu yw rhagrith llwyr Tori—Tori—ar ôl 14 mlynedd o gyni cyllidol, ar ôl y ffordd yr ydych chi wedi gorfodi toriadau ar ein gwasanaethau flwyddyn ar ôl blwyddyn. Gofynnwch i chi'ch hun pam ein bod ni mewn sefyllfa mor anodd. Fe wnaethoch chi adael grym â baich treth enfawr ar bobl, chwyddiant enfawr, cyfraddau llog enfawr. Roedd hynny o dan oruchwyliaeth eich Llywodraeth flaenorol chi. Mae'n rhaid i ni wneud iawn am y llanast y gwnaethoch chi ei adael ar ôl. Byddwn yn parhau i wneud hynny, a byddaf yn parhau i sefyll yn gadarn dros Gymru ar bob cyfle, gan gynnwys o ran yswiriant gwladol.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I wish I had more than three questions today, because, in the past few days alone, we've had more than that many examples of how Labour's so-called 'partnership in power' has harmed Wales. I'll try to summarise. Two issues to begin with: yes, firstly, national insurance. The finance Cabinet Secretary had to raid Welsh Government's own coffers last week because they'd failed to make the case to UK Labour Government to give Wales its share of public sector national insurance payment compensation. We now face a shortfall of more than £70 million. It's a Labour tax on Wales. And secondly, confirmation that we have another HS2 on our hands, with the Labour UK Government designating the new multi-billion pound Oxford to Cambridge rail project as an England-and-Wales project too. You could not make this up. For all the talk of the UK Government acknowledging somehow that Welsh rail has been historically underfunded, this is some partnership in power. So, on rail, and on national insurance, why has the First Minister allowed Wales to be given a raw deal by her own party?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Hoffwn pe bai gen i fwy na thri chwestiwn heddiw, oherwydd, yn ystod y dyddiau diwethaf yn unig, rydym ni wedi cael mwy na'r nifer honno o enghreifftiau o sut mae 'partneriaeth mewn grym' honedig Llafur wedi niweidio Cymru. Fe wnaf i geisio crynhoi. Dau fater i ddechrau: ie, yn gyntaf, yswiriant gwladol. Bu'n rhaid i'r Ysgrifennydd Cabinet dros gyllid fynd i goffrau Llywodraeth Cymru ei hun yr wythnos diwethaf gan ei fod wedi methu â gwneud y ddadl i Lywodraeth Lafur y DU roi cyfran Cymru o iawndal taliadau yswiriant gwladol sector cyhoeddus iddi. Rydym ni bellach yn wynebu diffyg o fwy na £70 miliwn. Mae'n dreth Lafur ar Gymru. Ac yn ail, cadarnhad bod gennym ni HS2 arall ar ein dwylo, gyda Llywodraeth Lafur y DU yn dynodi'r prosiect rheilffordd newydd Rhydychen i Gaergrawnt gwerth sawl biliwn o bunnoedd fel prosiect Lloegr a Chymru hefyd. Allwch chi ddim gwneud hyn i fyny. Er gwaethaf yr holl sôn am Lywodraeth y DU yn cydnabod rywsut bod rheilffyrdd Cymru wedi cael eu tanariannu yn hanesyddol, mae hon yn dipyn o bartneriaeth mewn grym. Felly, o ran rheilffyrdd, ac o ran yswiriant gwladol, pam mae'r Prif Weinidog wedi caniatáu i Gymru ddioddef cam gan ei phlaid ei hun?
Well, I've made it clear time and time again, and I've made it clear to the Chancellor, I've made it clear to the Prime Minister, that we will continue to make the case for the entire cost of national insurance to be covered for the public sector in Wales.
When it comes to rail infrastructure, I think he probably needs a little lesson on how the Welsh devolution settlement works. So, rail infrastructure is not devolved to Wales. You might want it devolved, but that is the situation it is in at the moment. So, what we have is a situation where there is a pipeline of projects for England and Wales. Are we getting our fair share? Absolutely not. Are we making the case? Absolutely, and I'm hoping that we will see some acknowledgement of that through the spending review. Unlike the Tories, there is recognition that there was massive underinvestment under the Conservatives. The Oxford to Cambridge railway line is a part of that broader rail infrastructure piece. The HS2 project was an exception to that, which is why we're making the case in a separate way. But if you'd like my officials to run through with you how the devolution settlement works, I'm more than happy to provide that opportunity.
Wel, rwyf i wedi ei gwneud hi'n eglur dro ar ôl tro, ac rwyf i wedi ei gwneud hi'n eglur i'r Canghellor, rwyf i wedi ei gwneud hi'n eglur i Brif Weinidog y DU, y byddwn ni'n parhau i wneud ddadl i holl gost yswiriant gwladol gael ei thalu ar gyfer y sector cyhoeddus yng Nghymru.
O ran seilwaith rheilffyrdd, rwy'n credu yn ôl pob tebyg ei fod angen ychydig o wers ar sut mae setliad datganoli Cymru yn gweithio. Felly, nid yw seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli i Gymru. Efallai eich bod chi eisiau iddo gael ei ddatganoli, ond dyna'r sefyllfa y mae ynddi ar hyn o bryd. Felly, yr hyn sydd gennym ni yw sefyllfa lle ceir piblinell o brosiectau ar gyfer Cymru a Lloegr. A ydym ni'n cael ein cyfran deg? Nac ydym wir. A ydym ni'n gwneud y ddadl? Yn sicr, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gweld rhywfaint o gydnabyddiaeth o hynny trwy'r adolygiad o wariant. Yn wahanol i'r Torïaid, mae yna gydnabyddiaeth y bu tanfuddsoddiad enfawr o dan y Ceidwadwyr. Mae'r rheilffordd Rhydychen i Gaergrawnt yn rhan o'r sefyllfa seilwaith rheilffyrdd ehangach honno. Roedd y prosiect HS2 yn eithriad i hynny, a dyna pam rydym ni'n gwneud y ddadl mewn ffordd ar wahân. Ond os hoffech i'm swyddogion fynd drwy sut mae'r setliad datganoli yn gweithio gyda chi, rwy'n fwy na hapus i gynnig y cyfle hwnnw.
So, just to be clear, you did come round eventually to saying that HS2 funding was wrong, but you’re standing by the decision on Oxford to Cambridge. We’ll come back and challenge you on that. The First Minister likes to give her little lessons, doesn’t she? Well, the lesson that’s clear for her is that, when it comes to the influence that she has on Keir Starmer and on UK Labour, it is precisely zero.
I don’t know what it is about politics that the First Minister finds so difficult. If you believe in something, then fight for it and vote for it. Wales deserves better than a First Minister who's led, frankly, by polling and not by principle. She mocked Plaid Cymru, didn't she, for making the case for lifting the two-child benefit cap. She voted against a Plaid Cymru motion on lifting the two-child benefit cap. Now apparently she agrees with us and says, and I quote here, she's ‘really worried about child poverty’. Where was that concern when her party dropped its target of eradicating child poverty back in 2016? The change of heart is presumably because her Labour colleagues in the UK Government are signalling now that lifting the cap could actually be in scope. So, I'd like to know, if—and it remains an ‘if’—the two-child benefit cap is indeed lifted, how will the Welsh Government's attitude to its own poverty strategy change? Will the First Minister commit to reintroducing child poverty targets, as called for by all the experts in the field? Or will this be another case of Labour saying one thing and doing another?
Felly, dim ond i fod yn eglur, fe wnaethoch chi gytuno yn y pen draw bod cyllid HS2 yn anghywir, ond rydych chi'n sefyll gyda'r penderfyniad ar Rydychen i Gaergrawnt. Byddwn yn dod yn ôl ac yn eich herio chi ar hynny. Mae'r Prif Weinidog yn hoffi rhoi ei gwersi bach, onid yw hi? Wel, y wers sy'n eglur iddi hi, o ran y dylanwad sydd ganddi ar Keir Starmer ac ar Lafur y DU, yw ei fod yn union sero.
Nid wyf i'n gwybod beth y mae'r Prif Weinidog yn ei chael mor anodd am wleidyddiaeth. Os ydych chi'n credu mewn rhywbeth, yna ymladdwch drosto a phleidleisiwch drosto. Mae Cymru yn haeddu gwell na Phrif Weinidog sy'n cael ei harwain, yn blwmp ac yn blaen, gan bolau ac nid gan egwyddor. Fe wawdiodd Plaid Cymru, oni wnaeth, am wneud y ddadl dros ddiddymu'r cap budd-dal dau blentyn. Pleidleisiodd yn erbyn cynnig Plaid Cymru ar ddiddymu'r cap budd-dal dau blentyn. Nawr mae'n ymddangos ei bod yn cytuno â ni ac yn dweud, ac rwy'n dyfynnu yma, ei bod hi'n 'bryderus iawn am dlodi plant'. Ble oedd y pryder hwnnw pan gefnodd ei phlaid ar ei tharged o ddileu tlodi plant yn ôl yn 2016? Mae'n debyg bod y newid meddwl oherwydd bod ei chydweithwyr Llafur yn Llywodraeth y DU yn awgrymu nawr y gallai diddymu'r cap fod yn bosibilrwydd. Felly, hoffwn wybod, os bydd y cap budd-dal dau blentyn yn cael ei ddiddymu mewn gwirionedd—ac mae'n dal i fod yn fater o 'os'—sut wnaiff agwedd Llywodraeth Cymru at ei strategaeth dlodi ei hun newid? A wnaiff y Prif Weinidog yn ymrwymo i ailgyflwyno targedau tlodi plant, fel y galwyd amdano gan yr holl arbenigwyr yn y maes? Neu a fydd hwn yn achos arall o Lafur yn dweud un peth ac yn gwneud un arall?
I just find it incredible. 'If you believe in it, vote for it'—you didn't vote for £1.6 billion of additional funding. You don't believe it. You don't believe it. So listen to this. This is worth—[Interruption.] It is worth—[Interruption.] It is worth reflecting on this, because it is really important that the people of Wales hear this. Plaid Cymru will not vote for additional money to come into Wales to support the dropping of the numbers on our waiting lists—that is the reality—because it's not enough. It's not enough. You think about the implications of what that means if they were ever to lead in Wales. It would be catastrophic. You'd never get a budget through, because it would never be enough. I think it is really important that the Welsh public hears this very loud and clear.
When it comes to the two-child benefit cap, let me make it clear that the Secretary for social justice in the Welsh Government has made it clear time after time after time after time in the four-nations Government ministerial group that we do not agree with this policy. This is not jumping on a bandwagon. It is something that we have been clear about for a number of years. It's a Tory-inspired idea, and it is something that we are very clear we would like to see changed.
Mae hyn yn anhygoel i mi. 'Os ydych chi'n credu ynddo, pleidleisiwch drosto'—wnaethoch chi ddim pleidleisio dros £1.6 biliwn o gyllid ychwanegol. Dydych chi ddim yn ei gredu. Dydych chi ddim yn ei gredu. Felly gwrandewch ar hyn. Mae'n werth—[Torri ar draws.] Mae'n werth—[Torri ar draws.] Mae'n werth myfyrio ar hyn, oherwydd mae'n bwysig iawn bod pobl Cymru yn clywed hyn. Ni wnaiff Plaid Cymru bleidleisio dros arian ychwanegol i ddod i mewn i Gymru i gynorthwyo'r broses o leihau'r niferoedd ar ein rhestrau aros—dyna'r gwirionedd—oherwydd nid yw'n ddigon. Nid yw'n ddigon. Meddyliwch chi am oblygiadau'r hyn y mae hynny yn ei olygu pe baen nhw fyth yn arwain yng Nghymru. Byddai'n drychinebus. Ni fyddech byth yn cael cyllideb drwodd, oherwydd ni fyddai fyth yn ddigon. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y cyhoedd yng Nghymru yn clywed hyn yn groch ac yn eglur iawn.
O ran y cap budd-dal dau blentyn, gadewch i mi ei gwneud hi'n eglur bod yr Ysgrifennydd dros gyfiawnder cymdeithasol yn Llywodraeth Cymru wedi ei gwneud hi'n eglur dro ar ôl tro yng ngrŵp gweinidogion Llywodraethau'r pedair gwlad nad ydym ni'n cytuno â'r polisi hwn. Nid yw hyn yn fater o ganlyn y llif. Mae'n rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn eglur yn ei gylch ers nifer o flynyddoedd. Mae'n syniad wedi'i ysbrydoli gan y Torïaid, ac mae'n rhywbeth yr ydym ni'n eglur iawn yr hoffem ni ei weld yn cael ei newid.
We have a First Minister in a pickle, and we have a First Minister in a panic. On the budget, let's be very, very clear: what we have is a situation where Labour accepts whatever Keir Starmer says Wales should be grateful for. Plaid Cymru does not. We will stand up for what's right for Wales.
Let me summarise. Labour's partnership in power leaves Wales facing—let's call it this week a 'quadruple whammy'. Saying one thing and voting another way on the two-child benefit cap; leaving Wales short-changed to the tune of £70 million on national insurance; designating the Oxford-Cambridge railway project an England-and-Wales scheme, denying us hundreds of millions of pounds in funding again, another HS2; and, finally, we've also now seen the cancelling of the only public consultation session in Wales on the future of personal independence payments. It seems that Labour has utterly given up on Wales, so it's little wonder that Wales is giving up on Labour. Is this the legacy that the First Minister had been hoping for?
Mae gennym ni Brif Weinidog mewn picil, ac mae gennym ni Brif Weinidog mewn panig. O ran y gyllideb, gadewch i ni fod yn eglur iawn, iawn: yr hyn sydd gennym ni yw sefyllfa lle mae Llafur yn derbyn beth bynnag y mae Keir Starmer yn ei ddweud y dylai Cymru fod yn ddiolchgar amdano. Nid yw Plaid Cymru yn ei dderbyn. Byddwn ni'n sefyll yn gadarn dros yr hyn sy'n iawn i Gymru.
Gadewch i mi grynhoi. Mae partneriaeth Llafur mewn grym yn gadael Cymru yn wynebu—gadewch i ni ei alw yr wythnos hon yn 'ergyd pedwarplyg'. Dweud un peth a phleidleisio ffordd arall ar y cap budd-dal dau blentyn; gadael Cymru yn brin o £70 miliwn o ran yswiriant gwladol; dynodi prosiect rheilffordd Rhydychen-Caergrawnt yn gynllun Cymru a Lloegr, gan wrthod cannoedd o filiynau o bunnoedd i ni mewn cyllid eto, HS2 arall; ac, yn olaf, rydym ni hefyd bellach wedi gweld yr unig sesiwn ymgynghori cyhoeddus yng Nghymru ar ddyfodol taliadau annibyniaeth personol yn cael ei chanslo. Mae'n ymddangos bod Llafur wedi cefnu ar Gymru yn llwyr, felly nid yw'n syndod bod Cymru yn cefnu ar Lafur. Ai dyma'r etifeddiaeth yr oedd y Prif Weinidog wedi bod yn gobeithio amdano?
Well, I can send him a copy of my ‘red Welsh way’ speech if he'd like me to. Just to make it clear, I have made the case. I've made it clear where I am disappointed with the UK Government. But I will say once again that actually we've had the biggest uplift we've ever had in the history of devolution, and you—and you—voted against it. You voted against that additional money for potholes, additional money for the NHS, additional money for education. All of those things, you tried to block that money going into your communities. It was very, very disappointing, and the people of Wales have noted that.
Now, when it comes to the Oxford and Cambridge line, let's be clear: you need to understand how the system works. If you don't understand how the system works—. It is very different from HS2, and, if you haven't understood that, you do need to go back and work out how the system works. This system is not devolved. In Scotland it is devolved. [Interruption.] I think it's really important, and we will continue to make the case for additional funding when it comes to rail. I am hopeful; I've made the case very, very clearly that, when it comes to rail, we have been short-changed, and I do hope that we will get some movement on that in the next week from the spending review.
Wel, gallaf anfon copi o fy araith 'ffordd Gymreig goch' ato os hoffai i mi wneud hynny. Dim ond i'w gwneud hi'n glir, rwyf i wedi gwneud y ddadl. Rwyf i wedi ei gwneud hi'n eglur lle rwy'n siomedig gyda Llywodraeth y DU. Ond fe ddywedaf unwaith eto ein bod ni wedi cael y cynnydd mwyaf yr ydym ni erioed wedi ei gael yn hanes datganoli, ac fe wnaethoch chi—a chi—bleidleisio yn ei erbyn. Fe wnaethoch chi bleidleisio yn erbyn yr arian ychwanegol hwnnw ar gyfer tyllau mewn ffyrdd, arian ychwanegol i'r GIG, arian ychwanegol ar gyfer addysg. Pob un o'r pethau hynny, fe wnaethoch chi geisio rhwystro'r arian hwnnw rhag mynd i mewn i'ch cymunedau. Roedd yn siomedig dros ben, ac mae pobl Cymru wedi nodi hynny.
Nawr, o ran rheilffordd Rhydychen a Chaergrawnt, gadewch i ni fod yn eglur: mae angen i chi ddeall sut mae'r system yn gweithio. Os nad ydych chi'n deall sut mae'r system yn gweithio—. Mae'n wahanol iawn i HS2, ac, os nad ydych chi wedi deall hynny, mae angen i chi fynd yn ôl a gweithio allan sut mae'r system yn gweithio. Nid yw'r system hon wedi'i datganoli. Mae wedi'i datganoli yn yr Alban. [Torri ar draws.] Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, a byddwn yn parhau i wneud y ddadl dros gyllid ychwanegol o ran rheilffyrdd. Rwy'n obeithiol; rwyf i wedi gwneud y ddadl yn eglur iawn, iawn, o ran rheilffyrdd, ein bod ni wedi cael cam, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n cael rhywfaint o symudiad ar hynny yn yr wythnos nesaf o'r adolygiad o wariant.
3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gorfodi amodau cynllunio ar gyfer datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol? OQ62797
3. How does the Welsh Government enforce planning conditions for developments of national significance? OQ62797
Yr awdurdodau cynllunio sy’n gyfrifol am orfodi pob caniatâd cynllunio.
Planning authorities are responsible for the enforcement of all planning permissions.
First Minister, over the Senedd recess, I visited Hendy windfarm in Powys. As I'm sure you will be aware, as we share the same region, it has been more than six years since the first turbine was erected at Hendy, but it has not yet generated a single watt of electricity. Permission for the windfarm was granted over the head of the local authority, and the planning conditions clearly stipulate that, if they were not producing electricity by 31 August 2021, then the turbines at Hendy were to be removed. But this has never been enforced, and the turbines remain sitting idle. Do you agree with me that Hendy is emblematic of so many of the problems with Wales's energy system: large-scale developments by multinational companies that do not respond to local needs or concerns, and so often do not work for our communities? Do you also agree that the Welsh Government is not going far enough to enforce planning conditions on developments of this scale to enforce its claimed presumption in favour of undergrounding, or to promote the kinds of community-owned energy solutions that Wales actually needs?
Prif Weinidog, yn ystod toriad y Senedd, ymwelais â fferm wynt Hendy ym Mhowys. Fel yr wyf i'n siŵr y byddwch chi'n gwybod, gan ein bod ni'n rhannu'r un rhanbarth, bu mwy na chwe blynedd ers i'r tyrbin cyntaf gael ei godi yn Hendy, ond nid yw wedi cynhyrchu yr un watt o drydan eto. Rhoddwyd caniatâd ar gyfer y fferm wynt dros ben yr awdurdod lleol, ac mae'r amodau cynllunio yn nodi'n eglur, os nad oedden nhw'n cynhyrchu trydan erbyn 31 Awst 2021, yna dylid cael gwared ar y tyrbinau yn Hendy. Ond nid yw hyn erioed wedi cael ei orfodi, ac mae'r tyrbinau yn parhau i fod yn segur. A ydych chi'n cytuno â mi fod Hendy yn nodweddiadol o gynifer o'r problemau gyda system ynni Cymru: datblygiadau graddfa fawr gan gwmnïau amlwladol nad ydyn nhw'n ymateb i anghenion neu bryderon lleol, ac sydd mor aml ddim yn gweithio i'n cymunedau? A ydych chi hefyd yn cytuno nad yw Llywodraeth Cymru yn mynd yn ddigon pell i orfodi amodau cynllunio ar ddatblygiadau o'r raddfa hon i orfodi ei rhagdybiaeth honedig o blaid tanddaearu, neu i hyrwyddo'r mathau o atebion ynni sy'n eiddo i'r gymuned sydd eu hangen ar Gymru mewn gwirionedd?
Thanks. Well, we have a target to meet 100 per cent of our energy needs from renewable sources by 2035. That is an ambitious target, but we have very clear plans to do that. It doesn't mean that we abandon policies that protect the environment, residential amenity or highway safety, so there are clear rules about this. But I'm not going to apologise for the fact that we have huge ambitions in this space. I think the fact that we've put additional resources into planning—significant additional resources into planning—demonstrates our ambition in this space. And you're quite right, we need to make sure that Trydan Gwyrdd Cymru really gets to lead a lot more of these projects, so that we can lock in more of that benefit in Wales.
When it comes to enforcement, Welsh Ministers don't interfere with planning matters that fall within the jurisdiction of planning authorities, including the decision whether to undertake formal enforcement action. But we do monitor the overall performance of authorities investigating alleged breaches of planning control. So, I will ask the Cabinet Secretary to look into that particular case.
Diolch. Wel, mae gennym mi darged i ddiwallu 100 y cant o'n hanghenion ynni o ffynonellau adnewyddadwy erbyn 2035. Mae hwnnw'n darged uchelgeisiol, ond mae gennym ni gynlluniau eglur iawn i wneud hynny. Nid yw'n golygu ein bod ni'n cefnu ar bolisïau sy'n diogelu'r amgylchedd, amwynder preswyl neu ddiogelwch priffyrdd, felly ceir rheolau eglur ynglŷn â hyn. Ond nid wyf i'n mynd i ymddiheuro am y ffaith fod gennym ni uchelgeisiau enfawr yn y maes hwn. Rwy'n credu bod y ffaith ein bod ni wedi cyfrannu adnoddau ychwanegol at gynllunio—adnoddau ychwanegol sylweddol at gynllunio—yn dangos ein huchelgais yn y maes hwn. Ac rydych chi'n gwbl gywir, mae angen i ni wneud yn siŵr bod Trydan Gwyrdd Cymru wir yn cael arwain llawer mwy o'r prosiectau hyn, fel y gallwn ni gadw mwy o'r budd hwnnw yng Nghymru.
O ran gorfodi, nid yw Gweinidogion Cymru yn ymyrryd â materion cynllunio sy'n rhan o awdurdodaeth awdurdodau cynllunio, gan gynnwys y penderfyniad ar ba un a ddylid cymryd camau gorfodi ffurfiol. Ond rydym ni'n monitro perfformiad cyffredinol awdurdodau sy'n ymchwilio i achosion honedig o ddiffyg cydymffurfiad â rheolaethau cynllunio. Felly, fe wnaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet ymchwilio i'r achos penodol hwnnw.
An excellent contribution by Cefin Campbell there. Enforcement—[Laughter.]
Right. So, the Infrastructure (Wales) Act 2024 actually simplifies—or is supposed to—the process for developing significant infrastructure projects by establishing a single infrastructure consenting process for specified types of major infrastructure projects. And yours, to me, falls under that. The IC process does not usually end once a decision is made by the Welsh Ministers to grant consent. As with any permissions granted, there will be responsibilities to discharge requirements and the potential for amendments to the consent project.
Between 19 September and 13 December last year the Welsh Government held a consultation on actually implementing this Act. Six months later, and the Welsh Government website states, and I quote—so, this is your Welsh Government website, Minister—
'The responses to this consultation are currently being reviewed.'
Now, during the passing of the Bill, I was consistent, at every stage of this Bill coming forward, that there was too much of an overdependence on secondary legislation, and lack of detail, fearing that we would encounter delays or problems, such as those that Cefin has mentioned. First Minister, those delays are now appearing, so what are you going to do to ensure that where enforcement is required, especially now we've got the infrastructure Bill, what are you actually going to do to ensure that that infrastructure Bill is worth more than the paper it's written on, and that you start to take due process in terms of enforcement? Diolch.
Cyfraniad ardderchog gan Cefin Campbell yn y fan yna. Gorfodi—[Chwerthin.]
Iawn. Felly, mae Deddf Seilwaith (Cymru) 2024 mewn gwirionedd yn symleiddio—neu i fod i—y broses ar gyfer datblygu prosiectau seilwaith sylweddol trwy sefydlu un broses cydsynio seilwaith ar gyfer mathau penodedig o brosiectau seilwaith mawr. Ac mae eich un chi, yn fy marn i, wedi'i gwmpasu gan hynny. Nid yw'r broses cydsynion seilwaith fel rheol yn dod i ben ar ôl i Weinidogion Cymru wneud penderfyniad i roi cydsyniad. Fel gydag unrhyw ganiatâd a roddir, bydd cyfrifoldebau i fodloni gofynion a'r potensial ar gyfer diwygiadau i'r prosiect cydsynio.
Rhwng 19 Medi a 13 Rhagfyr y llynedd, cynhaliodd Llywodraeth Cymru ymgynghoriad ar weithredu'r Ddeddf hon mewn gwirionedd. Chwe mis yn ddiweddarach, ac mae gwefan Llywodraeth Cymru yn nodi, ac rwy'n dyfynnu—felly, eich gwefan Llywodraeth Cymru chi yw hon, Gweinidog—
'Mae'r ymatebion i'r ymgynghoriad hwn yn cael eu hadolygu ar hyn o bryd.'
Nawr, wrth basio'r Bil, roeddwn i'n gyson, ar bob cam o gyflwyno'r Bil hwn, bod gormod o or-ddibyniaeth ar is-ddeddfwriaeth, a diffyg manylion, gan ofni y byddem ni'n wynebu oedi neu broblemau, fel y rhai y mae Cefin wedi cyfeirio atyn nhw. Prif Weinidog, mae'r achosion hynny o oedi yn ymddangos bellach, felly beth ydych chi'n mynd i'w wneud i sicrhau, lle mae angen gorfodi, yn enwedig nawr bod gennym ni'r Bil seilwaith, beth ydych chi'n mynd i'w wneud mewn gwirionedd i sicrhau bod y Bil seilwaith hwnnw yn werth mwy na'r papur y mae wedi ei ysgrifennu arno, a'ch bod chi'n dechrau dilyn y drefn briodol o ran gorfodi? Diolch.
Thanks very much. Well, as I say, we've put significant additional resources into the planning area, in particular additional resources for Natural Resources Wales, £5 million for that; Planning and Environment Decisions Wales has had £1.9 million; and the planning directorate has £1.8 million. So, that's not an insignificant amount of additional funding this year. Now, what we have, as I've set out, is an effective development management process, and that requires planning authorities to be prepared to take enforcement action in appropriate circumstances. The Hendy case demonstrates that, perhaps, we do need to look at the overall strategy of what's happening in relation to that, and as I say, I've asked the Cabinet Secretary for economy to look into that particular case.
Diolch yn fawr iawn. Wel, fel y dywedais i, rydym ni wedi cyfrannu adnoddau ychwanegol sylweddol at y maes cynllunio, ac adnoddau ychwanegol ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru yn arbennig, £5 miliwn ar gyfer hynny; mae Penderfyniadau Cynllunio ac Amgylchedd Cymru wedi cael £1.9 miliwn; ac mae gan y gyfarwyddiaeth gynllunio £1.8 miliwn. Felly, nid yw hwnnw'n swm dibwys o gyllid ychwanegol eleni. Nawr, yr hyn sydd gennym ni, fel yr wyf i wedi ei nodi, yw proses rheoli datblygiad effeithiol, ac mae hynny'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau cynllunio fod yn barod i gymryd camau gorfodi o dan amgylchiadau priodol. Mae achos Hendy yn dangos efallai fod angen i ni edrych ar strategaeth gyffredinol yr hyn sy'n digwydd o ran hynny, ac fel y dywedais i, rwyf i wedi gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi ymchwilio i'r achos penodol hwnnw.
I take seriously the delivery and enforcement of planning conditions for all matters, including those of national significance. They are, of course, part of a package that includes delivery of the project itself that we should not lose sight of.
Cardiff Parkway, in my constituency, is a good example of this: a significant project with significant economic benefit in Cardiff and well beyond, which has conditions with it. What I would like to know is what the Welsh Government is doing to develop momentum around the delivery of whole projects of national significance. In Cardiff Parkway, of course, the Welsh Government is a joint venture partner. I want to see Wales being a place where ambitions are realised, not simply discussed, but actively delivered on, a place and a country where things happen, and this is part of it. And, of course, First Minister, it's part of one of your four priorities for this Government.
Rwy'n cymryd darparu a gorfodi amodau cynllunio o ddifrif ar gyfer pob mater, gan gynnwys y rhai o arwyddocâd cenedlaethol. Maen nhw, wrth gwrs, yn rhan o becyn sy'n cynnwys darparu'r prosiect ei hun na ddylem ni ei anghofio.
Mae Parcffordd Caerdydd, yn fy etholaeth i, yn enghraifft dda o hyn: prosiect sylweddol â budd economaidd sylweddol yng Nghaerdydd ac ymhell y tu hwnt, sydd ag amodau'n gysylltiedig ag ef. Yr hyn yr hoffwn ei wybod yw beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddatblygu momentwm ynghylch y ddarpariaeth o brosiectau cyfan o arwyddocâd cenedlaethol. Ym Mharcffordd Caerdydd, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn bartner menter ar y cyd. Rwyf i eisiau gweld Cymru fel man lle mae uchelgeisiau yn cael eu gwireddu, nid yn cael eu trafod yn unig, ond yn cael eu cyflawni'n weithredol, lle a gwlad lle mae pethau'n digwydd, ac mae hyn yn rhan ohono. Ac, wrth gwrs, Prif Weinidog, mae'n rhan o un o'ch pedair blaenoriaeth ar gyfer y Llywodraeth hon.
Absolutely. We agree, I think, that actually we do need to put more emphasis on economic development, that we need to drive the growth of the economy in Wales. I think there is real opportunity now to build on the initial developments that are happening in Cardiff Parkway, and the potential there is really very significant. One of the reasons for that and to demonstrate how serious we are about this, we will, of course, be holding an investment summit later on this year, which will give us the opportunity not to talk, but to deliver in relation to that additional investment that we are interested in landing into our nation.
Yn sicr. Rydym ni'n cytuno, rwy'n credu, bod angen i ni mewn gwirionedd roi mwy o bwyslais ar ddatblygiad economaidd, bod angen i ni ysgogi twf yr economi yng Nghymru. Rwy'n credu bod cyfle gwirioneddol nawr i adeiladu ar y datblygiadau cychwynnol sy'n digwydd ym Mharcffordd Caerdydd, ac mae'r potensial yno wir yn sylweddol. Un o'r rhesymau am hynny ac i ddangos pa mor ddifrifol ydym ni am hyn, byddwn, wrth gwrs, yn cynnal uwchgynhadledd fuddsoddi yn ddiweddarach eleni, a fydd yn rhoi'r cyfle i ni nid i siarad, ond i gyflawni o ran y buddsoddiad ychwanegol hwnnw y mae gennym ni ddiddordeb mewn ei ddenu i'n cenedl.
Good afternoon, First Minister. Just to come back to the issue raised by Cefin Campbell, we all want to see Wales leading on renewable energy, but the key to it is working with communities, and that has not happened in relation to Hendy farm. We've got another plan—there are many across mid Wales—around erecting pylons from Radnor forest to Carmarthenshire. Ninety-seven kilometres of steel pylons, and there's real concern in our communities here. We know in Radnorshire that we have got national treasures there. We've got the Elan valley woodlands within the national forest of Wales; we've got eco projects like the Gilfach nature reserve. People in Radnorshire and across mid Wales do want solutions that are green and protect these special places. Many farmers have told me that they would open their gates if the Welsh Government mandated undergrounding of those proposed pylons. We were due the delivery of a report on the future energy grid for Wales at the end of March by the independent advisory group. We still don't have it. Could you tell us, please, when that report is due to be delivered? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Dim ond i ddychwelyd at y mater a godwyd gan Cefin Campbell, rydym ni i gyd eisiau gweld Cymru yn arwain o ran ynni adnewyddadwy, ond yr hyn sy'n allweddol iddo yw gweithio gyda chymunedau, ac nid yw hynny wedi digwydd o ran fferm Hendy. Mae gennym ni gynllun arall—ceir llawer ar draws y canolbarth—yn ymwneud â chodi peilonau o goedwig Maesyfed i sir Gaerfyrddin. Naw deg saith cilomedr o beilonau dur, a cheir pryder gwirioneddol yn ein cymunedau yma. Rydym ni'n gwybod yn sir Faesyfed fod gennym ni drysorau cenedlaethol yno. Mae gennym ni goetiroedd cwm Elan yng nghoedwig genedlaethol Cymru; mae gennym ni eco-brosiectau fel gwarchodfa natur Gilfach. Mae pobl yn sir Faesyfed ac ar draws y canolbarth eisiau atebion sy'n wyrdd ac yn diogelu'r lleoedd arbennig hyn. Mae llawer o ffermwyr wedi dweud wrthyf i y bydden nhw'n agor eu gatiau pe bai Llywodraeth Cymru yn gorfodi tanddaearu'r peilonau arfaethedig hynny. Roeddem ni'n disgwyl i adroddiad gael ei gyhoeddi ar grid ynni Cymru yn y dyfodol ddiwedd mis Mawrth gan y grŵp cynghori annibynnol. Nid yw gennym ni o hyd. A allech chi ddweud wrthym ni, os gwelwch yn dda, pryd y disgwylir i'r adroddiad hwnnw gael ei gyhoeddi? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. We do have to get the balance right, don't we, in terms of the need to develop renewable energy resources, which I think we all would sign up to, and affordability. There is a massive problem with energy and fuel poverty in Wales. If we underground everything, let's be clear, the cost will be passed on to consumers, which will push up the prices for people in our communities. That is the reality of the situation. So, it's one thing or another. Now, we're trying to get that balance right. We need to make sure that we do involve communities in the way that you suggest.
I've been looking a lot into undergrounding. What does it look like? How much does it cost? What are the technical issues associated with it? And it's a lot more complicated than I thought at first, and so I think it probably is worth making sure that we all bring ourselves up to speed in terms of what the technical issues are associated with undergrounding, because you cause quite a lot of damage when it comes to undergrounding as well. So, I just think we've got to get a rational debate going here. Let's get the balance between the costs of energy and the need to build out renewable energy within Wales.
I have been pushing the group to publish their recommendations as soon as possible. I know that there are differences, perhaps, of opinion within the group, so we're just trying to make sure that we get that balance right and that they are ready to publish as soon as we can. So, I'll again ask the economy Secretary to see if we can speed up the publication of that report.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n rhaid i ni gael y cydbwysedd iawn, onid oes, o ran yr angen i ddatblygu adnoddau ynni adnewyddadwy, yr wyf i'n credu y byddem ni i gyd yn cytuno ag ef, a fforddiadwyedd. Ceir problem enfawr gyda thlodi ynni a thanwydd yng Nghymru. Os byddwn ni'n tanddaearu popeth, gadewch i ni fod yn eglur, bydd y gost yn cael ei throsglwyddo i ddefnyddwyr, a fydd yn gwthio'r prisiau i fyny i bobl yn ein cymunedau. Dyna realiti'r sefyllfa. Felly, mae'n un peth neu'r llall. Nawr, rydym ni'n ceisio cael y cydbwysedd hwnnw yn iawn. Mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n cynnwys cymunedau yn y ffordd yr ydych chi'n ei awgrymu.
Rwyf i wedi bod yn ymchwilio llawer i danddaearu. Sut mae'n edrych? Faint mae'n ei gostio? Beth yw'r problemau technegol sy'n gysylltiedig ag ef? Ac mae'n llawer mwy cymhleth nag yr oeddwn i'n ei feddwl i gychwyn, ac felly rwy'n credu yn ôl pob tebyg ei bod hi'n werth gwneud yn siŵr ein bod ni i gyd yn datblygu dealltwriaeth o ran beth yw'r problemau technegol sy'n gysylltiedig â thanddaearu, oherwydd rydych chi'n achosi cryn dipyn o ddifrod o ran tanddaearu hefyd. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i ni gychwyn dadl resymegol yma. Gadewch i ni gael y cydbwysedd rhwng costau ynni a'r angen i ddatblygu ynni adnewyddadwy yng Nghymru.
Rwyf i wedi bod yn annog y grŵp i gyhoeddi eu hargymhellion cyn gynted â phosibl. Rwy'n gwybod bod gwahaniaethau, efallai, o ran barn o fewn y grŵp, felly rydym ni'n ceisio gwneud yn siŵr ein bod ni'n cael y cydbwysedd hwnnw yn iawn a'u bod nhw'n barod i gyhoeddi cyn gynted ag y gallwn ni. Felly, fe wnaf i ofyn i Ysgrifennydd yr economi eto i weld a allwn ni gyflymu cyhoeddiad yr adroddiad hwnnw.
4. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith y cytundeb rhwng y DU a'r UE ar Gymru? OQ62789
4. What assessment has the First Minister made of the impact on Wales of the UK-EU agreement? OQ62789
I welcome the renewed approach to improving UK-EU relations and the opportunities the announcements made at the UK-EU summit will afford to the people of Wales. Many of our priorities are reflected in the agreement, and we will continue to work with the UK Government to build on these, moving forward.
Rwy'n croesawu'r ymdrech o'r newydd i wella cysylltiadau rhwng y DU a'r UE a'r cyfleoedd y bydd y cyhoeddiadau a wnaed yn uwchgynhadledd y DU-UE yn eu rhoi i bobl Cymru. Mae llawer o'n blaenoriaethau yn cael eu hadlewyrchu yn y cytundeb, a byddwn yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i ategu'r y rhain, yn y dyfodol.
Thank you, First Minister. It's a deal that delivers for Welsh businesses in the food and drink, defence, energy and steel sectors, which will benefit from reduced trade barriers and increased investment in jobs, and for Welsh people, who will benefit from lower food and energy bills, shorter queues on holiday, and safer streets, thanks to increased collaboration on law enforcement. First Minister, do you agree with me that this deal represents sensible progress, growth and stability, in contrast to the Tories' failed Brexit deal and Reform's ideological opposition to working within Europe at all?
Diolch, Prif Weinidog. Mae'n gytundeb sy'n cyflawni dros fusnesau Cymru yn y sectorau bwyd a diod, amddiffyn, ynni a dur, a fydd yn elwa o lai o rwystrau masnach a mwy o fuddsoddiad mewn swyddi, ac i bobl Cymru, a fydd yn elwa o filiau bwyd ac ynni is, ciwiau byrrach ar eu gwyliau, a strydoedd mwy diogel, diolch i fwy o gydweithio ar orfodi'r gyfraith. Prif Weinidog, ydych chi'n cytuno â mi bod y cytundeb hwn yn cynrychioli cynnydd synhwyrol, twf a sefydlogrwydd, mewn cyferbyniad â chytundeb Brexit aflwyddiannus y Torïaid a gwrthwynebiad ideolegol Reform i weithio o fewn Ewrop o gwbl?
Thanks very much, Joyce, and, you’re quite right, this is a very significant deal. It’s very important to the people of Wales. There were promises made to the people of Wales when it came to voting for Brexit, and those promises have not been honoured. What we've seen is a huge reduction in the volume of goods exported to the EU—a 25 per cent drop. That is the reality of the situation, and that translates into jobs. It translates into a lack of money in our communities. So, these are real things that affect people, and that’s why I am pleased that we are getting to a closer relationship with the EU. Is it as close as I would like? No. You know I'm a Euro enthusiast; I'm not going to apologise for that. That is the situation. Nobody would believe me if I said anything else.
I think it is really important, though, that we recognise that this is a good deal for Wales, that the sanitary and phytosanitary agreement in particular will give valuable opportunities, in particular to our Welsh food and drink exports. And I'm particularly pleased to see that they are now going to look at reintroducing a youth exchange programme, because I do think that people-to-people exchanges are the things that really matter, the things that underpin the relationships within the EU. I'm really pleased that we were able to introduce our own Taith programme, but it’s much better if we can do that as the United Kingdom as well.
Diolch yn fawr iawn, Joyce, ac, rydych chi'n gwbl gywir, mae hwn yn gytundeb arwyddocaol iawn. Mae'n bwysig iawn i bobl Cymru. Gwnaed addewidion i bobl Cymru o ran pleidleisio dros Brexit, ac nid yw'r addewidion hynny wedi cael eu hanrhydeddu. Yr hyn yr ydym ni wedi ei weld yw gostyngiad enfawr i nifer y nwyddau sy'n cael eu hallforio i'r UE—gostyngiad o 25 y cant. Dyna realiti'r sefyllfa, ac mae hynny'n trosglwyddo i swyddi. Mae'n trosi'n ddiffyg arian yn ein cymunedau. Felly, mae'r rhain yn bethau go iawn sy'n effeithio ar bobl, a dyna pam rwy'n falch ein bod ni'n cyrraedd perthynas agosach â'r UE. A yw mor agos ag yr hoffwn i? Nac ydy. Rydych chi'n gwybod fy mod i'n frwdfrydig am Ewrop; nid wyf i'n mynd i ymddiheuro am hynny. Dyna'r sefyllfa. Ni fyddai neb yn fy nghredu pe bawn i'n dweud unrhyw beth arall.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, fodd bynnag, ein bod ni'n cydnabod bod hwn yn gytundeb da i Gymru, y bydd y cytundeb iechydol a ffytoiechydol yn arbennig yn cynnig cyfleoedd gwerthfawr, yn enwedig i'n hallforion bwyd a diod o Gymru. Ac rwy'n arbennig o falch o weld eu bod nhw'n mynd i edrych nawr ar ailgyflwyno rhaglen gyfnewid ieuenctid, gan fy mod i'n credu mai cyfnewidiadau pobl i bobl yw'r pethau sy'n wirioneddol bwysig, y pethau sy'n sail i'r cysylltiadau o fewn yr UE. Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu cyflwyno ein rhaglen Taith ein hunain, ond mae'n llawer gwell os gallwn ni wneud hynny fel y Deyrnas Unedig hefyd.
Of all the industries that voted overwhelmingly to leave the EU, fishing was one of them, so it is little wonder that the industry that has been most angered by this deal is the fishing sector, as Europe's fishing boats have been granted a further 12 years of access to British waters. Now, you were kept out of the loop of these discussions, and you've said you wanted more discussion on this, but what do you say to those Welsh fishermen who have been thrown under the bus by Keir Starmer and this deal?
O'r holl ddiwydiannau a bleidleisiodd â mwyafrif llethol dros adael yr UE, roedd pysgota yn un ohonyn nhw, felly nid yw'n syndod mai'r diwydiant sydd wedi cael ei gythruddo fwyaf gan y cytundeb hwn yw'r sector pysgota, gan fod cychod pysgota Ewrop wedi cael mynediad am 12 mlynedd arall at ddyfroedd Prydain. Nawr, cawsoch eich cadw allan o'r trafodaethau hyn, ac rydych chi wedi dweud eich bod chi eisiau mwy o drafodaeth ar hyn, ond beth ydych chi'n ei ddweud wrth y pysgotwyr hynny yng Nghymru sydd wedi cael eu bradychu gan Keir Starmer a'r cytundeb hwn?
I'll tell you what I'll tell them: I'll tell them that this is simply an extension of the agreement that your party signed up to, and the fact is that if you look at the benefits coming out of this programme, in terms of the potential for increased trade, if you look at the opportunities when it comes to things like us being able to tender for procurement in relation to defence—we've got around 20,000 people working in defence and aerospace in Wales—there are real opportunities there for us to tap into that system. The fact is, in Wales, there are about 109 full-time equivalent people working in fishing in Wales, and so, yes, they're important, but it is important to recognise that what we're doing is extending the very agreement that your party actually set out in the first place.
Fe ddywedaf i wrthych chi beth wnaf i ei ddweud wrthyn nhw: fe wnaf i ddweud wrthyn nhw mai'r cwbl yw hwn yw estyniad o'r cytundeb y gwnaeth eich plaid chi gytuno iddo, a'r gwir amdani yw os edrychwch chi ar y manteision sy'n dod allan o'r rhaglen hon, o ran y potensial ar gyfer mwy o fasnach, os edrychwch chi ar y cyfleoedd o ran pethau fel ein gallu i dendro ar gyfer caffael o ran amddiffyn—mae gennym ni tua 20,000 o bobl yn gweithio ym maes amddiffyn ac awyrofod yng Nghymru—ceir cyfleoedd gwirioneddol yno i ni fanteisio ar y system honno. Y gwir yw, yng Nghymru, bod tua 109 o bobl cyfwerth ag amser llawn yn gweithio ym maes pysgota yng Nghymru, ac felly, ydy, maen nhw'n bwysig, ond mae'n bwysig cydnabod mai'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yw ymestyn yr union gytundeb a gyflwynwyd gan eich plaid chi yn y lle cyntaf.
Of course, there are a number of things to welcome within that deal, youth mobility being a particular one that I was happy to see within the deal. But I wouldn't go as far as to say that the deal is the best thing since sliced bread. I mean, you've got to look at some of the economic assessments that have come out as a result of this deal. Some of them are suggesting that we would see a boost of just 0.3 per cent to the UK economy by 2040, which compares to the 4 per cent GDP hit that has already been inflicted on the UK economy since Brexit. So, it simply is not going to touch the sides. So, what I would like to hear from the First Minister is confirmation as to whether or not the Welsh Government has undertaken its own assessment of what this projected UK-wide growth will add to the Welsh economy specifically. And how far does it go to make up for the over £5 billion-worth of economic damage that your Government has previously estimated as the cost to Wales of being outside the single market and customs union?
Wrth gwrs, ceir nifer o bethau i'w croesawu yn y cytundeb hwnnw, symudedd ieuenctid yn un arbennig yr oeddwn i'n hapus i'w weld yn y cytundeb. Ond ni fyddwn i'n mynd mor bell â dweud mai'r cytundeb yw'r peth gorau ers cyn cof. Hynny yw, mae'n rhaid i chi edrych ar rai o'r asesiadau economaidd sydd wedi dod allan o ganlyniad i'r cytundeb hwn. Mae rhai ohonyn nhw'n awgrymu y byddwn ni'n gweld hwb o ddim ond 0.3 y cant i economi'r DU erbyn 2040, sy'n cymharu â'r ergyd o 4 y cant i gynnyrch domestig gros sydd eisoes wedi taro economi'r DU ers Brexit. Felly, yn syml, nid yw'n mynd i wneud fawr ddim gwahaniaeth. Felly, yr hyn yr hoffwn ei glywed gan y Prif Weinidog yw cadarnhad pa un a yw Llywodraeth Cymru wedi cynnal ei hasesiad ei hun o'r hyn y bydd y twf rhagamcanol hwn ledled y DU yn ei ychwanegu at economi Cymru yn benodol. A pha mor bell mae'n mynd i wneud iawn am y difrod economaidd gwerth dros £5 biliwn y mae eich Llywodraeth wedi ei amcangyfrif yn flaenorol fel y gost i Gymru o fod y tu allan i'r farchnad sengl a'r undeb tollau?
Well, what we do know is that the impact of Brexit on Wales was greater than it was, relatively speaking, on the rest of the United Kingdom. That's partly because we have a sector in Wales that—. In terms of goods, we export more goods. We've got a balance that is more goods related than services related, and that has meant that we have taken a greater hit. The value of Wales's goods exports to the EU, we think, is around £10 billion, which is around 5.1 per cent lower than it was in 2018. So, hopefully, we will see that come back up. I'm not sure if we'll get back up to the place we were before, but certainly dismantling some of those barriers, which will result as a consequence of this agreement, will help us to export more and to provide more jobs in the Welsh economy.
Wel, yr hyn yr ydym ni'n ei wybod yw bod effaith Brexit ar Gymru yn fwy nag yr oedd, yn siarad yn gymharol, ar weddill y Deyrnas Unedig. Mae hynny'n rhannol oherwydd bod gennym ni sector yng Nghymru sydd—. O ran nwyddau, rydym ni'n allforio mwy o nwyddau. Mae gennym ni gydbwysedd sy'n fwy cysylltiedig â nwyddau nag yn gysylltiedig â gwasanaethau, ac mae hynny wedi golygu ein bod ni wedi cael mwy o ergyd. Tua £10 biliwn yw gwerth allforion nwyddau Cymru i'r UE, rydym ni'n credu, sydd tua 5.1 y cant yn is nag yr oedd yn 2018. Felly, byddwn ni'n gweld, gobeithio, hynny'n dod yn ôl i fyny. Nid wyf i'n siŵr a fyddwn ni'n dychwelyd i le'r oeddem ni o'r blaen, ond yn sicr bydd datgymalu rhai o'r rhwystrau hynny, a fydd yn deillio o ganlyniad i'r cytundeb hwn, yn ein helpu i allforio mwy ac i ddarparu mwy o swyddi yn economi Cymru.
One Euro enthusiast to another, it's good to hear the First Minister accept that Brexit has been an utter disaster for Wales and has failed to deliver on any of the promises that were made at the time. Like the First Minister, I welcome the agreement reached last month by the UK Government as a first step towards having a structured re-engagement with the European Union, leading to rejoining the European Union, because that is where our future lies. Anybody who's watched UK, European and world politics over the last few years will understand that. But I understand that the Tories won't.
In terms of where we're going now, will the Welsh Government hold a debate in this place, so that we can all debate the way forward for Wales in our relationship with the European Union, and ensure that the Welsh Government has the consent of this Parliament to ensure that when we are taking Wales closer to the European Union, that we're bringing the people with us?
Gan un sy'n frwdfrydig am Ewrop i un arall, mae'n dda clywed y Prif Weinidog yn derbyn bod Brexit wedi bod yn drychineb llwyr i Gymru ac wedi methu â chyflawni unrhyw un o'r addewidion a wnaed ar y pryd. Fel y Prif Weinidog, rwy'n croesawu'r cytundeb a wnaed fis diwethaf gan Lywodraeth y DU fel cam cyntaf tuag at ail-ymgysylltu strwythuredig â'r Undeb Ewropeaidd, gan arwain at ailymuno â'r Undeb Ewropeaidd, oherwydd dyna lle mae ein dyfodol ni. Bydd unrhyw un sydd wedi gwylio gwleidyddiaeth y DU, Ewrop a'r byd dros y blynyddoedd diwethaf yn deall hynny. Ond rwy'n deall na fydd y Torïaid.
O ran ble'r ydym ni'n mynd nawr, a wnaiff Llywodraeth Cymru gynnal dadl yn y lle hwn, fel y gallwn ni i gyd drafod y ffordd ymlaen i Gymru yn ein perthynas gyda'r Undeb Ewropeaidd, a sicrhau bod gan Lywodraeth Cymru gydsyniad y Senedd hon i sicrhau, pan fyddwn ni'n mynd â Chymru yn agosach at yr Undeb Ewropeaidd, ein bod ni'n dod â'r bobl gyda ni?
Thanks very much. I do think it's important that, in whatever we do, we try and bring the people of Wales with us. It's one of the reasons why the whole of the Cabinet yesterday went to Aberystwyth, just to make sure that we are listening to every part of Wales, that we embrace every part of Wales, that there's an understanding that we need to, for example, take on board the needs and concerns of rural areas as well as urban areas, and we will be doing that in other parts of Wales as well. So, bringing the people with us is essential.
I think that was a problem when it came to our membership of the EU. We didn't do a good job of selling the advantages and pointing out the huge, huge benefits that people, in particular in the poorest areas, like the community that you represent, actually benefited from. We should have done a better job. There's a challenge for us, I think, in Welsh Government, to make sure that people understand how much that they take for granted, that we give to them on a daily basis from the Welsh Government, and some of that could be under threat if, for example, Reform were to get a hold of the reins of power in this place. I think it's really important that we underline the opportunities in relation to that agreement, in particular things like steel, where there’s an agreement that they won’t be imposing taxes for us. I was pleased that we were involved in discussions in the run-up to the deal, and it was good that so many of our points were taken on board by the UK Government.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig, ym mha beth bynnag yr ydym ni'n ei wneud, ein bod ni'n ceisio dod â phobl Cymru gyda ni. Mae'n un o'r rhesymau pam yr aeth y Cabinet cyfan ddoe i Aberystwyth, dim ond i wneud yn siŵr ein bod ni'n gwrando ar bob rhan o Gymru, ein bod ni'n cofleidio pob rhan o Gymru, bod dealltwriaeth bod angen i ni, er enghraifft, ystyried anghenion a phryderon ardaloedd gwledig yn ogystal ag ardaloedd trefol, a byddwn yn gwneud hynny mewn rhannau eraill o Gymru hefyd. Felly, mae dod â'r bobl gyda ni yn hanfodol.
Rwy'n credu bod hynny'n broblem o ran ein haelodaeth o'r UE. Ni wnaethom ni'n dda o ran gwerthu'r manteision a thynnu sylw at y buddion enfawr iawn y mae pobl, yn enwedig yn yr ardaloedd tlotaf, fel y gymuned yr ydych chi'n ei chynrychioli, wedi elwa ohonyn nhw mewn gwirionedd. Dylem ni fod wedi gwneud gwaith gwell. Mae her i ni, rwy'n credu, yn Llywodraeth Cymru, i wneud yn siŵr bod pobl yn deall faint maen nhw'n ei gymryd yn ganiataol, yr ydym ni'n ei roi iddyn nhw bob dydd gan Lywodraeth Cymru, a gallai rhywfaint o hynny fod o dan fygythiad pe bai, er enghraifft, Reform yn cael gafael ar awenau grym yn y lle hwn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn tanlinellu'r cyfleoedd o ran y cytundeb hwnnw, yn enwedig pethau fel dur, lle ceir cytundeb na fyddan nhw'n gorfodi trethi arnom ni. Roeddwn i'n falch ein bod ni'n rhan o drafodaethau yn y cyfnod cyn y cytundeb, ac roedd yn dda bod cynifer o'n pwyntiau wedi cael eu hystyried gan Lywodraeth y DU.
5. Pe gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i warchod tir fferm o'r ansawdd uchaf rhag datblygiadau? OQ62803
5. What action is the Welsh Government taking to protect prime agricultural land from development? OQ62803
Wales's best and most versatile agricultural land is one of our most important natural resources, best able to produce food and other crops. It should only be developed if there's an overriding need and when brownfield sites are not available and there is genuinely no alternative.
Tir amaethyddol gorau a mwyaf amlbwrpas Cymru yw un o'n hadnoddau naturiol pwysicaf, sydd y gorau am allu cynhyrchu bwyd a chnydau eraill. Dylid ei ddatblygu dim ond os oes angen dirfawr a phan nad yw safleoedd tir llwyd ar gael ac nad oes dewis arall mewn gwirionedd.
Thank you, First Minister. Residents in my region have told me that they feel blindsided by a proposal for a 304-acre solar farm stretching across three local authority boundaries in my region. The proposed solar farm around Ponthir, far from being a community project, is being pushed through by a multinational company without any public consultation. Residents are angry, worried and frustrated by the lack of proper consultation and the negative visual impact this will have on the stunning landscape in that area, not to mention the additional risk to our future food security.
You’ve stated your ambitions today on renewable energy for Wales, but would you agree with me, First Minister, that these aims cannot come at the expense of our food security? Would you accept my invitation to visit the site to see the beauty and value of that farmland that’s at risk, and to hear the concerns of local residents in Monmouthshire, Torfaen and Newport? And will you commit to halting any progress on the proposals unless and until a proper open and local consultation has taken place? Diolch.
Diolch i chi, Prif Weinidog. Mae trigolion yn fy rhanbarth i wedi dweud wrthyf i eu bod nhw'n teimlo eu bod nhw wedi cael eu dal heb unrhyw amgyffrediad o gynnig ar gyfer fferm solar 304 erw a fyddai'n ymestyn dros dair ffin rhwng awdurdodau lleol yn fy rhanbarth i. Mae'r fferm solar arfaethedig o gwmpas Ponthir, sydd ymhell iawn o fod yn brosiect cymunedol, yn cael ei gwthio drwodd gan gwmni rhyngwladol heb unrhyw ymgynghoriad â'r cyhoedd. Mae'r trigolion yn ddig, yn bryderus ac yn rhwystredig oherwydd diffyg ymgynghoriad priodol ynglŷn â'r effaith weledol ddinistriol y byddai hon yn ei chael ar y dirwedd syfrdanol yn yr ardal honno, heb sôn am y perygl ychwanegol i'n diogeledd bwyd ni yn y dyfodol.
Rydych chi wedi datgan eich uchelgeisiau heddiw ar gyfer ynni adnewyddadwy yng Nghymru, ond a fyddech chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, na all y nodau hyn fod ar draul ein diogeledd bwyd? A fyddech chi'n derbyn fy ngwahoddiad i ddod i ymweld â'r safle i edrych ar harddwch a gwerth y tir amaethyddol hwnnw sydd mewn perygl, a chlywed pryderon trigolion lleol yn sir Fynwy, Torfaen a Chasnewydd? Ac a wnewch chi ymrwymo i atal unrhyw gynnydd ar y cynigion hyn oni bai fod ymgynghoriad agored a lleol priodol wedi cael ei gynnal? Diolch.
Well, planning policy makes it clear that land should now only be developed when there is an overriding need to do so, when it comes to prime agricultural land and when there’s no alternative, such as brownfield or less valuable land. So, the shorthand for this is 'worst first'. I think it is important to just check whether the land that you’re talking about complies and falls into that prime agricultural land or not. We provide free information online about where that prime agricultural land is, so I would encourage you to have a look at that, and we back this up with free advice from our soil policy team, so you can have a look at whether it is in that area. If it is, then I think they will have good grounds to appeal the decision.
Wel, mae polisi cynllunio yn ei gwneud hi'n eglur na ddylid datblygu tir nawr heblaw bod angen gwneud hynny, o ran tir amaethyddol o'r radd flaenaf a phan nad oes dewis arall, fel safle tir llwyd neu dir llai gwerthfawr. Felly, fe fyddwn ni'n defnyddio talfyriad ar gyfer hyn sef 'y gwaethaf yn gyntaf'. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig gwirio a yw'r tir yr ydych chi'n sôn amdano yn cydymffurfio ac yn y categori hwnnw o dir amaethyddol o'r radd flaenaf neu beidio. Rydym ni'n darparu gwybodaeth am ddim ar-lein ynglŷn â pha le y mae'r tir amaethyddol hwnnw o'r radd flaenaf i'w gael, ac felly fe fyddwn i'n eich annog chi i edrych ar hynny, ac rydym ninnau'n cefnogi hyn gyda chyngor am ddim gan ein tîm polisi pridd, er mwyn i chi cael cipolwg i weld a yw hwnnw yn yr ardal honno. Os felly, yna rwyf i o'r farn y bydd ganddyn nhw sail dda i apelio yn erbyn y penderfyniad.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i nodi a gwaredu gwariant gwastraffus a lleihau biwrocratiaeth ar draws ei hadrannau a'i chyrff a ariennir yn gyhoeddus? OQ62774
6. What steps is the Welsh Government taking to identify and eliminate wasteful spending and reduce bureaucracy across its departments and publicly funded bodies? OQ62774
Everyone who works in the public service in Wales shares a personal responsibility for the stewardship of taxpayers' money. 'Managing Welsh Public Money' sets out the framework and principles that must be applied in the Welsh Government and its sponsored bodies.
Mae pawb sy'n gweithio yn y gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru yn rhannu cyfrifoldeb personol am stiwardio arian trethdalwyr. Mae 'Rheoli Arian Cyhoeddus Cymru' yn nodi'r fframwaith a'r egwyddorion y mae'n rhaid eu cymhwyso yn Llywodraeth Cymru a'i chyrff noddedig.
First Minister, people across Wales are angry, and rightly so. While they face real struggles on a day-to-day basis, with housing, NHS waiting times and poor educational performance, your Welsh Labour Government is hellbent on wasting their money. Let me go through some of the wasteful spending that the Welsh Government have: £1.5 million on a commission to look at Welsh independence; £120 million on more politicians; £150 million on an M4 relief road—the road to nowhere; £2.8 million on business rates for half-empty Welsh Government buildings; and £250,000 spent on a project to count moths. Well, you couldn’t make it up.
The public are angry, First Minister, and they want every element of public spending scrutinised properly. So, can you explain to those people, First Minister, why this Government is not reducing bureaucracy, not reducing waste while it is expending their hard-earned taxpayer money?
Prif Weinidog, mae pobl ledled Cymru yn ddig, ac yn briodol felly. Er eu bod nhw'n wynebu anawsterau gwirioneddol o ddydd i ddydd, ynglŷn â thai, amseroedd aros y GIG a pherfformiad addysgol gwael, mae eich Llywodraeth Lafur chi yng Nghymru yn benderfynol o wastraffu eu harian nhw. Gadewch i mi fynd trwy rywfaint o'r gwariant gwastraffus y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud: £1.5 miliwn ar gomisiwn i edrych ar annibyniaeth i Gymru; £120 miliwn ar fwy o wleidyddion; £150 miliwn ar ffordd liniaru'r M4—ffordd sydd heb fynd i'r unlle; £2.8 miliwn ar ardrethi busnes ar gyfer adeiladau hanner gwag Llywodraeth Cymru; a £250,000 wedi cael ei wario ar brosiect i gyfrif gwyfynod. Wel, dywedwch y gwir.
Mae'r cyhoedd yn ddig, Prif Weinidog, ac maen nhw'n awyddus i bob elfen o wariant cyhoeddus fod yn destun craffu priodol. Felly, wnewch chi esbonio i'r bobl hynny, Prif Weinidog, pam nad yw'r Llywodraeth hon yn cyfyngu ar fiwrocratiaeth, a ddim yn lleihau gwastraff wrth wario'r arian y gweithiodd y trethdalwyr mor galed amdano?
You want to compare stats? I’ll give you some stats: the Tory Government wrote off £10 billion when it came to personal protective equipment, which was enough to pay for the entire NHS in Wales for a whole year—we’re not talking millions, we’re talking billions here; £140 million on a Rwanda deal that never materialised; £1.7 million on painting the Prime Minister's plane; £3 billion pounds on hiring temps to do civil servant jobs; and £0.5 billion on post-Brexit inspection sites that were never used. I could go on and on and on. Don't you come to me in the Tory Party and talk to me about waste. You are the experts on waste.
A ydych chi'n awyddus i gymharu ystadegau? Fe roddaf i ystadegau i chi: dileodd y Llywodraeth Dorïaidd £10 biliwn o ran cyfarpar diogelu personol, a oedd yn ddigon i dalu am y GIG cyfan yng Nghymru am flwyddyn gyfan—nid siarad am filiynau ydym ni, ond biliynau; £140 miliwn ar gytundeb gyda Rwanda na ddaeth i'r golwg erioed; £1.7 miliwn ar beintio awyren y Prif Weinidog; £3 biliwn ar logi gweithwyr dros dro i wneud swyddi gweision sifil; a £0.5 biliwn ar safleoedd arolygu ar ôl Brexit na chafodd eu defnyddio erioed. Fe allem ni fynd ymlaen ac ymlaen ac ymlaen. Peidiwch â dod o'r Blaid Dorïaidd i sôn wrthyf i am wastraff. Y chi yw'r arbenigwyr ar wastraff.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau nad yw cleifion ym Mhowys yn aros yn hwy na tharged Llywodraeth Cymru i gael triniaeth? OQ62767
7. What action is the Welsh Government taking to ensure patients in Powys are not waiting longer than the Welsh Government target to receive treatment? OQ62767
I'm committed to reducing waiting times and ensuring everyone in Wales, including those in Powys, has equitable and timely access to treatment. All NHS Wales organisations must plan and deliver services for their population in line with Welsh Government targets and within the financial and staffing resources available.
Rwyf i wedi ymrwymo i fyrhau amseroedd aros a sicrhau bod pawb yng Nghymru, yn cynnwys pobl ym Mhowys, yn gallu cael gafael ar driniaethau mewn ffordd sy'n gyfartal ac amserol. Mae'n rhaid i bob un o sefydliadau GIG Cymru gynllunio a darparu gwasanaethau ar gyfer eu poblogaethau nhw sy'n unol â nodau Llywodraeth Cymru ac o fewn terfynau'r adnoddau ariannol a staffio sydd ar gael.
Thank you for your answer, First Minister. In a Welsh Government press statement less than two weeks ago, the health Secretary said Powys health board have
'no patients waiting more than...2 years for treatment.'
That is not true, that statement is not correct. Of course, you will know that many patients in Powys receive their treatment over the border in England and in other hospitals in other parts of Wales. Of course, it is true to say that no patient in Powys is waiting for treatment in a district general hospital in the county, because there is no district general hospital in the county. So, this shows a fundamental misunderstanding of how health services are commissioned and patients receive healthcare services in Powys. I would ask you to correct that statement today, First Minister, and give you that opportunity.
Of course, from next month, we know that Powys patients will be waiting even longer than English patients when treated in English hospitals, because the Welsh Government are not prepared to step in and treat Powys health board to fund patients based on the English waiting-time target. So, can I ask you, First Minister, to accept that many patients in Powys are indeed waiting more than two years for treatment, and ask you what you and your Government are going to do about this?
Diolch i chi am eich ateb, Prif Weinidog. Mewn datganiad i'r wasg gan Lywodraeth Cymru lai na phythefnos yn ôl, fe ddywedodd yr Ysgrifennydd iechyd fod bwrdd iechyd Powys
'heb unrhyw gleifion yn aros mwy na...2 flynedd am driniaeth.'
Nid yw hynny'n wir, nid yw'r datganiad hwnnw'n gywir. Wrth gwrs, rydych chi'n siŵr o fod yn gwybod bod llawer o gleifion ym Mhowys yn cael eu triniaethau dros y ffin yn Lloegr ac mewn ysbytai eraill mewn rhannau eraill o Gymru. Wrth gwrs, mae hi'n wir dweud nad oes unrhyw glaf ym Mhowys yn aros am driniaeth mewn ysbyty cyffredinol rhanbarthol yn y sir, oherwydd nid oes ysbyty cyffredinol rhanbarthol yn y sir. Felly, mae hyn yn dangos camddealltwriaeth sylfaenol o sut mae gwasanaethau iechyd yn cael eu comisiynu a chleifion yn cael gwasanaethau gofal iechyd ym Mhowys. Rwy'n gofyn i chi gywiro'r datganiad hwnnw heddiw, Prif Weinidog, ac rwy'n estyn y cyfle hwnnw i chi.
Wrth gwrs, gan ddechrau'r mis nesaf, fe wyddom ni y bydd cleifion Powys yn aros am fwy eto hyd yn oed na chleifion Lloegr pan fyddan nhw'n cael eu triniaethau mewn ysbytai yn Lloegr, am nad yw Llywodraeth Cymru yn barod i gamu i'r adwy a chael arian i fwrdd iechyd Powys fel y gall ariannu cleifion yn seiliedig ar y nodau o ran amseroedd aros yn Lloegr. Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, dderbyn bod llawer o gleifion ym Mhowys yn aros am fwy na dwy flynedd mewn gwirionedd am driniaeth, a gofyn i chi beth yr ydych chi a'ch Llywodraeth am ei wneud ynglŷn â hyn?
I'm really delighted that we achieved our aim of around 8,000 people waiting for no longer than two years for treatment at the end of March. That was something that I think is important to celebrate and to recognise the incredible hard work that was done by NHS staff. It is important to praise these people when they have gone above and beyond with the additional money that we've had as a result of a UK Labour Government in Westminster.
Now, let me tell you that it is worth reminding people that the average wait for treatment in Wales is 22 weeks. You're quite right, there are no patients waiting for treatment within the Powys health board, but I've been absolutely intrigued to find out that there are 40 people waiting for treatment in non-Welsh providers. So, that is in England. They're waiting. There are about 81 people in Powys waiting for two years for treatment—40 of them waiting for treatment in England. We're not telling them not to do it, it's England that's slow, and I just find it absolutely intriguing. Listen to this—[Interruption.]—listen to this: this is why you've really got to be careful with stats, because England throw around the fact that they've got 147 people in the whole of England waiting for two years, but 40 of them are in Powys. I just don't believe it for a minute.
The key thing to remember is that we count very differently in Wales compared with England, and let's be absolutely clear that Powys health board has not given an instruction to England not to treat patients in England. That is simply not the case.
Rwy'n falch iawn wir ein bod ni wedi cyflawni ein nod sef fod tua 8,000 o bobl yn aros am ddim hwy na dwy flynedd am driniaeth ar ddiwedd mis Mawrth. Roedd hwnnw'n rhywbeth pwysig i'w ddathlu yn fy marn ni a chydnabod y gwaith caled anhygoel a wnaeth staff y GIG. Mae hi'n bwysig canmol y bobl hyn pan fo nhw wedi cyflawni tu hwnt i bob disgwyliad gyda'r arian ychwanegol a gawsom ni o ganlyniad i fod â Llywodraeth Lafur y DU yn San Steffan.
Nawr, gadewch i mi ddweud wrthych chi ei bod hi'n werth atgoffa pobl mai'r amser aros am driniaeth ar gyfartaledd yng Nghymru yw 22 wythnos. Rydych chi'n iawn, nid oes unrhyw gleifion yn aros am driniaeth o fewn bwrdd iechyd Powys, ond fe'i cefais hi'n ddihysbydd ddiddorol o ddarganfod mai 40 o bobl sy'n aros am driniaeth gan ddarparwyr nad ydyn nhw yng Nghymru. Felly, yn Lloegr y mae hynny. Maen nhw'n aros. Mae tua 81 o bobl ym Mhowys yn aros am driniaeth am ddwy flynedd—40 ohonyn nhw'n aros am driniaeth yn Lloegr. Nid ni sy'n dweud wrthyn nhw am beidio â gwneud hynny, Lloegr sy'n araf, ac rwy'n gweld hynny'n ddihysbydd ddiddorol. Gwrandewch chi ar hyn—[Torri ar draws.]—gwrandewch chi ar hyn: dyna pam y mae'n rhaid i chi fod yn ofalus gydag ystadegau, oherwydd mae Lloegr yn taflu o gwmpas y ffaith bod ganddyn nhw 147 o bobl yn Lloegr i gyd sy'n aros am ddwy flynedd, ond mae 40 ohonyn nhw ym Mhowys. Nid wyf i'n coelio hynny am funud.
Y peth allweddol i'w gofio yw ein bod yn cyfrif mewn dull gwahanol iawn yng Nghymru o gymharu â Lloegr, a gadewch i ni fod yn hollol bendant nad yw bwrdd iechyd Powys wedi rhoi cyfarwyddyd i Loegr i beidio â thrin cleifion yn Lloegr. Yn syml iawn, nid yw hynny'n wir.
Cwestiwn 8 yn olaf. Mabon ap Gwynfor.
Finally, question 8. Mabon ap Gwynfor.
8. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i wella canlyniadau canser yng Nghymru? OQ62801
8. What is the Government doing to improve cancer outcomes in Wales? OQ62801
Mae ein dull hirdymor ar gyfer gwella canlyniadau canser yng Nghymru wedi’i gyflwyno yn y datganiad ansawdd ar gyfer canser ac yn y cynllun gwella canser ar gyfer NHS Cymru. Nod y cynllun yw gwella canlyniadau a phrofiadau pobl sy’n cael diagnosis o ganser, atal canser a’i ganfod yn gynharach a mynd i’r afael ag amseroedd aros.
Our long-term approach to improving cancer outcomes in Wales is set out in the quality statement for cancer and the NHS’s cancer improvement plan. The plan's aim is to improve the outcomes and experiences of people diagnosed with cancer, to prevent cancer and to detect it earlier and to address waiting times.
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb. Fe gynhelir angladd Claire O'Shea ddydd Gwener, ac mi fydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o rôl ymgyrchu Claire pan fo'n dod i ganser gynaecolegol ynghyd â nifer o bethau eraill, a dwi’n siŵr y bydd y Prif Weinidog a’r Siambr yma’n ymuno gyda fi i estyn ein cydymdeimladau i’w hanwyliaid. Ond mae canlyniadau cleifion canser gynaecolegol yn parhau yn siomedig o wael, gyda llai na hanner y cleifion yn derbyn triniaeth amserol, gyda loteri cod post am driniaeth yn parhau. Ac, wrth gwrs, rydyn ni’n ymwybodol nad oes yna ffocws ar ganserau gynaecolegol yng nghynllun iechyd merched Cymru. Felly, beth ydych chi am wneud i sicrhau'r ffocws angenrheidiol a chael gwared ar y loteri cod post sydd yn wynebu merched Cymru?
I thank the First Minister for that response. The funeral of Claire O'Shea will be held on Friday, and the First Minister will be aware of the campaigning role undertaken by Claire when it comes to gynaecological cancers, as well as many other areas, and I’m sure that the First Minister and this Chamber will extend our sympathies to her loved ones. But cancer patient outcomes continue to be poor in gynaecological cancers, with fewer than half receiving timely treatment, and a postcode lottery for treatment continuing. And, of course, we are aware that there isn’t a focus on gynaecological cancers in the Welsh women's health plan. So, what are you going to do to ensure the necessary focus and to remove the postcode lottery that is facing women in Wales?
Diolch yn fawr. Dwi eisiau estyn fy nghydymdeimladau i hefyd i deulu a ffrindiau Claire O’Shea, sydd wedi gwneud cymaint i frwydro dros yr achos yma a nifer o achosion eraill yn ystod ei bywyd.
Mae gwella canlyniadau canser yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac i’r NHS yng Nghymru. Rŷn ni wedi gwneud buddsoddiad sylweddol i mewn i gyfleusterau newydd, ac rŷn ni wedi ffocysu ar ganser sy’n ymwneud â menywod hefyd, felly mae yna strategaeth bendant yn edrych ar sut y gallwn ni wella hynny, ac mae yna enghreifftiau o sut mae pethau wedi gwella yn y maes gynaecolegol, felly dwi’n falch iawn o weld hynny.
Beth sydd yn ddiddorol hefyd yw gweld bod liquid biopsies nawr ar gael ar draws pob bwrdd iechyd yng Nghymru ar gyfer pobl sydd â suspected advanced stage lung cancer. Felly, mae hwnna’n ddatblygiad, dwi’n meddwl, sydd yn eithaf exciting o ran lle y byddwn ni’n mynd yn y dyfodol yn y maes yma.
Thank you very much. I'd like to extend my sympathies to the friends and family of Claire O'Shea, who has done so much to campaign in this area and many other areas during her lifetime.
Improving cancer outcomes is a priority for the Welsh Government and for the NHS in Wales. We have made significant investments in new facilities, and we have focused on cancers affecting women too, so there is a specific strategy looking at how we can make improvements in that area, and there are examples of how things have improved in the gynaecological field, so I'm very pleased to see that.
What's interesting also is that liquid biopsies are now available across all health boards in Wales for people who have suspected advanced stage lung cancer. So, that is a development that I think is quite exciting in terms of where we go in the future in this area.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a'r Trefnydd fydd yn gwneud y datganiad yma. Jane Hutt.
The next item will be the business statement and announcement, and the Trefnydd will be making that statement. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae busnes y tair wythnos nesaf wedi’i nodi yn y datganiad busnes sydd ar gael i Aelodau yn electroneg.
Thank you very much, Llywydd. There are no changes to business this week. The business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement available to Members electronically.
Diolch, Trefnydd. I'd be grateful if we could have a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care regarding end-of-life care here in Wales. Yesterday, Marie Curie made it clear in the press that some people in Wales are isolated, living in pain and struggling to make ends meet due to gaps in end-of-life care. This is not acceptable, Trefnydd, and it's clear that something has to change. Now, I've also been working with Together for Short Lives and the children's hospice providers, Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith, and I know that there are challenges in the children's hospice sector too. The sector needs fair and sustainable funding, and there are workforce shortages that also need to be addressed.
So, Trefnydd, these services are of critical importance, and we must ensure that good palliative care is accessible to anyone who actually needs it. Therefore, I'd be grateful if we could have an up-to-date statement from the Welsh Government detailing how it's investing in end-of-life care and how it's helping providers so that they are able to continue to support people with life-limiting conditions across Wales. Diolch.
Diolch, Trefnydd. Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynglŷn â gofal diwedd oes yma yng Nghymru. Ddoe, fe eglurodd elusen Marie Curie yn y wasg fod rhai pobl yng Nghymru yn ynysig, yn byw mewn poen ac yn cael trafferth i wneud penderfyniadau oherwydd bylchau yn y gofal diwedd oes. Nid yw hyn yn dderbyniol, Trefnydd, ac mae hi'n amlwg bod rhaid i rywbeth newid. Nawr, fe fues i'n gweithio hefyd gyda Together for Short Lives a darparwyr hosbisau plant, Tŷ Hafan a Tŷ Gobaith, ac fe wn i fod heriau yn bodoli yn y sector hosbisau plant hefyd. Mae angen cyllid teg a chynaliadwy ar y sector, ac mae yna brinder gweithlu y mae angen mynd i'r afael â hwnnw hefyd.
Felly, Trefnydd, mae'r gwasanaethau hyn yn hanfodol bwysig, ac mae hi'n rhaid i ni sicrhau bod gofal lliniarol da ar gael yn hygyrch i unrhyw un sydd ag angen gwirioneddol amdano. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddem ni'n cael datganiad cyfredol gan Lywodraeth Cymru i fanylu ar ei dulliau hi o fuddsoddi mewn gofal diwedd oes ac ar y ffyrdd y mae hi'n helpu darparwyr fel eu bod nhw'n gallu parhau i gefnogi pobl ledled Cymru sydd â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd. Diolch.
Diolch yn fawr, Paul Davies. Indeed, I think many of us might have heard the report about the particular case that was raised in west Wales about end-of-life care, where, of course, the Welsh Government invests a great deal in end-of-life care. But also, this is about the whole system, isn't it, in terms of making space available, not just in terms of hospital capacity, but also in our care homes. Thank you for also referencing Tŷ Gobaith and all the work of our hospices, but it is something where it is important to hear from patients and learn from them and carers' feedback, so that health boards, obviously, can also address these issues as they're raised.
Diolch yn fawr, Paul Davies. Yn wir, rwy'n credu y gallai llawer ohonom ni fod wedi clywed yr adroddiad am yr achos penodol a godwyd yn y gorllewin ynglŷn â gofal diwedd oes, lle, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi llawer mewn gofal diwedd oes. Ond hefyd, mae hyn yn ymwneud â'r system yn ei chyfanrwydd, onid ydyw, o ran rhoi lleoedd ar gael, nid yn unig o ran capasiti mewn ysbytai, ond yn ein cartrefi gofal hefyd. Diolch i chi am gyfeirio at Tŷ Gobaith a holl waith ein hosbisau, ond mae hwn yn fater y mae hi'n bwysig i ni glywed gan gleifion yn ei gylch a dysgu oddi wrthyn nhw yn ogystal ag adborth gan ofalwyr, fel y gall byrddau iechyd, yn amlwg, fynd i'r afael â'r materion hyn hefyd wrth iddyn nhw godi.
Trefnydd, yr wythnos diwethaf mi gafodd yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg wythnos brysur iawn yn Eisteddfod yr Urdd, ond hefyd yn cyhoeddi dau ddatganiad ysgrifenedig yn benodol. Roedd un o ran y Comisiwn Cymunedau Cymraeg, comisiwn arwyddocaol iawn o ran dyfodol y Gymraeg, ac roedd 57 o argymhellion yn yr adroddiad hwnnw, a da cael ymateb Llywodraeth Cymru, ond dwi yn credu, oherwydd pwysigrwydd hynny, y byddai'n dda cael datganiad llafar ar lawr y Senedd hon a chyfle i drafod yr adroddiad ac ymateb y Llywodraeth yn llawn.
A’r ail, wrth gwrs, fel rydyn ni wedi clywed yn gynharach heddiw, yw'r datganiad ddaeth o ran yswiriant gwladol, yn cadarnhau’r diffyg o £72 miliwn, a’r effaith, wrth gwrs, ar gyllideb Llywodraeth Cymru. Mi fyddai’n dda iawn pe byddem ni'n cael cyfle i graffu’n iawn ar y penderfyniad yma, a deall y goblygiadau, oherwydd, wrth gwrs, sôn am y sector cyhoeddus y mae’r £72 miliwn, ac rydyn ni’n gwybod, wrth gwrs, am yr effaith o ran elusennau, y trydydd sector, a busnesau ac ati. Wrth gwrs, mae yna gyfle i holi’r Ysgrifennydd Cabinet yfory, ond dwi yn credu y bydd gan nifer fawr ohonom ni yn y Siambr hon gwestiynau, a byddai’n dda cael cyfle i wneud hynny.
Trefnydd, last week the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language had a very busy week at the Urdd Eisteddfod, but also made two written statements. The first was on the Commission for Welsh-speaking Communities, a very significant commission in terms of the future of the Welsh language, and there were 57 recommendations in that report, and it was good to see the Welsh Government's response to it, but I do think, given the importance of that, it would be good to have an oral statement in this Senedd and an opportunity to discuss that report and the Government's response to it in full.
And the second thing, as we heard earlier, of course, is the statement made on national insurance contributions, confirming the deficit of £72 million, and the impact on the Welsh Government’s budget. It would be very good if we did have an opportunity to scrutinise that decision properly, to understand the implications, because, of course, we are talking about the public sector in terms of that £72 million, but we know, also, of the impact on the third sector, charities and businesses and so on. Of course, there is an opportunity to question the Cabinet Secretary tomorrow, but I do believe that many of us in this Chamber will have questions, and it would be good to have an opportunity to ask those.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, and thank you for those questions. Of course, there were two written statements that were published last week by the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language, and, indeed, he has his oral Senedd questions, which is a real opportunity to raise questions.
Of course, we had a full airing of the issues around the national insurance contributions in questions to the First Minister, and it is important that that scrutiny and those questions are raised, as I’m sure they will be tomorrow as well. But it is important to remind the Chamber again that we’ve passed on all of the funding provided by the UK Government to meet the additional employer national insurance contribution costs to the public sector in 2025-26, and we’ve provided an extra £36 million from reserves to close the gap. This is a package of funding—a £220 million package of funding for public sector employers—but we recognise the difficulties for the public sector. We’ve gone as far as we’re able to, using funding that, indeed, could have been used for front-line services to pay a tax bill created by the UK Government. But these are issues on which, of course, we will, I’m sure, have further discussions, and, of course, as the First Minister said, the £1.6 billion of the budget for this year is as a result of that uplift in funding from the UK Government, overall, for our public services.
Also, I’m sure that the Cabinet Secretary will respond to questions about the important ‘Empowering communities, strengthening the Welsh Language’ report that came from the Commission for Welsh- speaking Communities.
Diolch yn fawr, Heledd Fychan, a diolch i chi am y cwestiynau yna. Wrth gwrs, roedd yna ddau ddatganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg, ac, yn wir, fe fydd ef yn ateb ei gwestiynau llafar yn y Senedd, ac mae hwnnw'n gyfle gwirioneddol i godi cwestiynau.
Wrth gwrs, fe gawsom ni wyntyllu'r materion sy'n ymwneud â'r cyfraniadau yswiriant gwladol yn llawn mewn cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae hi'n bwysig bod y craffu hwnnw a'r cwestiynau hynny'n cael eu codi, fel rwy'n siŵr y bydden nhw'n cael eu codi yfory hefyd. Ond mae hi'n bwysig atgoffa'r Siambr unwaith eto ein bod ni wedi trosglwyddo'r holl gyllid y mae Llywodraeth y DU yn ei ddarparu i dalu costau cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr ychwanegol i'r sector cyhoeddus yn 2025-26, ac rydym ni wedi darparu £36 miliwn ychwanegol o gronfeydd wrth gefn i gau'r bwlch. Mae hwn yn becyn o gyllid—pecyn £220 miliwn o gyllid i gyflogwyr y sector cyhoeddus—ond rydym ni'n cydnabod yr anawsterau i'r sector cyhoeddus. Fe aethom ni mor bell ag y gallem ni, gan ddefnyddio cyllid a allai fod wedi cael ei ddefnyddio ar gyfer gwasanaethau rheng flaen i dalu bil treth a grëwyd gan Lywodraeth y DU. Ond mae'r rhain yn faterion y byddwn ni, wrth gwrs, yn cael trafodaethau pellach yn eu cylch, ac, wrth gwrs, fel dywedodd y Prif Weinidog, mae'r £1.6 biliwn o'r gyllideb ar gyfer eleni o ganlyniad i'r cynnydd hwnnw mewn cyllid oddi wrth Lywodraeth y DU, yn gyffredinol, ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus.
Hefyd, rwy'n siŵr y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymateb i gwestiynau am yr adroddiad pwysig 'Grymuso cymunedau, cryfhau'r Gymraeg' a ddaeth oddi wrth y Comisiwn Cymunedau Cymraeg.
I want to ask for two statements. The first statement I’m requesting is an update on cladding remediation. Whilst some blocks of flats such as South Quay appear to be having their problems resolved, in others, such as Altamar in Swansea, the residents are having difficulty reaching agreement with Bellway. Residents allege there are serious problems with fire safety at Altamar. Also, they believe that the surveys have revealed serious defects affecting the structural steel. So, can we have a statement from the housing Minister on that?
The second statement I’m requesting is on 3G and 4G sports pitches. Substantial progress has been made by councils such as Swansea, but there’s still a need for an increase in the number of 3G and 4G pitches. Whilst last winter was mainly dry, that’s unusual, and we’ve had seasons when there’s been less than one match a month being played on grass between November and the end of February. Can the statement include the number of 3G and 4G sports pitches in Wales, and the proposals to increase that number to ensure that we can play sport all the year round?
Rwy'n dymuno gofyn am ddau ddatganiad. Y datganiad cyntaf yw diweddariad ar adfer cladin. Er bod hi'n ymddangos bod problemau rhai blociau o fflatiau fel South Quay wedi cael eu datrys, mewn rhai eraill, fel Altamar yn Abertawe, mae'r trigolion yn cael trafferth o ran dod i gytundeb gyda Bellway. Mae trigolion yn honni bod problemau difrifol gyda diogelwch tân yn Altamar. Hefyd, maen nhw'n credu bod yr arolygon wedi datgelu diffygion difrifol sy'n effeithio ar y dur adeileddol. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog Tai ynglŷn â hynny?
Mae'r ail ddatganiad yr wyf i'n gofyn amdano ynglŷn â meysydd chwaraeon 3G a 4G. Gwnaeth cynghorau fel Abertawe gynnydd sylweddol, ond mae angen cynnydd o hyd o ran niferoedd y caeau 3G a 4G. Er bod y gaeaf diwethaf wedi bod yn sych yn bennaf, mae hynny'n beth anarferol, ac fe gawsom ni dymhorau pan gafodd llai nag un gêm y mis ei chwarae ar laswellt rhwng mis Tachwedd a diwedd mis Chwefror. A all y datganiad gynnwys niferoedd y caeau chwaraeon 3G a 4G sydd yng Nghymru, a'r cynigion i gynyddu eu niferoedd i sicrhau y gallwn ni gynnal chwaraeon maes drwy gydol y flwyddyn?
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Thank you for those questions. On your questions about cladding, I understand that a meeting is being planned between Bellway and Altamar representatives on Friday—this Friday, 6 June—where Welsh Government officials will be present as observers. And I think the meeting is being held to share the findings of the latest surveys undertaken and agree a way forward that is agreeable to all parties. I think we must look at this in the context of the building safety programme, which is making good progress. But, clearly, there’s more to do, and the Cabinet Secretary for Housing and Local Government will meet with developers, including Bellway, again next week, on 9 June, and she will make it clear she expects all remediation works to be rapidly accelerated.
On your question about 3G and 4G football pitches, we have worked with Sport Wales, local authorities and DataMap Wales to provide that information for all known indoor and outdoor artificial grass sport pitches in Wales. And the data has shown, at the last count, that there are 342 artificial pitches in Wales, but they do vary in size, from full 3G to smaller sized pitches. I think it is important that Sport Wales is working with a pitch collaboration group to identify community projects for investment. The Minister for culture and sport is here today, and hearing this. That's a really important partnership between the Football Association of Wales, Hockey Wales, the Welsh Rugby Union and Sport Wales.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Diolch i chi am y cwestiynau yna. O ran eich cwestiynau chi ynglŷn â chladin, rwy'n deall bod cyfarfod yn cael ei gynllunio rhwng cynrychiolwyr Bellway ac Altamar ar ddydd Gwener—y dydd Gwener hwn, 6 Mehefin—pan fydd swyddogion Llywodraeth Cymru yn bresennol fel arsylwr. Ac rwy'n credu bod y cyfarfod yn cael ei gynnal ar gyfer rhannu canfyddiadau'r arolygon diweddaraf a gynhaliwyd a chytuno ar ffordd ymlaen y gall pob parti gytuno arni. Rwy'n credu y dylem ni ystyried hyn yng nghyd-destun y rhaglen diogelwch adeiladau, sy'n gwneud cynnydd da. Ond, yn amlwg, mae yna fwy i'w wneud eto, ac fe fydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol yn cwrdd â datblygwyr, gan gynnwys Bellway, unwaith eto'r wythnos nesaf, 9 Mehefin, ac fe fydd hi'n egluro ei bod hi'n disgwyl i'r gwaith adfer i gyd gael ei gyflymu.
O ran eich cwestiwn chi am gaeau pêl-droed 3G a 4G, rydym ni wedi bod yn gweithio gyda Chwaraeon Cymru, awdurdodau lleol a DataMap Cymru i ddarparu'r wybodaeth honno ar gyfer y meysydd chwaraeon glaswellt artiffisial dan do ac awyr agored sy'n hysbys yng Nghymru. Ac mae'r data wedi dangos, yn y cyfrif diwethaf, fod yna 342 o feysydd artiffisial yng Nghymru, ond maen nhw'n amrywio o ran maint, o feysydd 3G maint llawn hyd feysydd llai eu maint. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod Chwaraeon Cymru yn gweithio gyda grŵp cydweithredu meysydd i nodi prosiectau cymunedol ar gyfer buddsoddi. Mae'r Gweinidog dros ddiwylliant a chwaraeon yn bresennol heddiw, ac wedi clywed hyn. Mae honno'n bartneriaeth bwysig iawn rhwng Cymdeithas Bêl-droed Cymru, Hoci Cymru, Undeb Rygbi Cymru a Chwaraeon Cymru.
Trefnydd, I'd like a statement from the Cabinet Secretary for rural affairs regarding the bluetongue problems they've got in England. As most people know, on 1 July, all of England is going to become a bluetongue-restricted area, meaning that livestock can move freely around the country. We've yet to have any concrete actions from the Welsh Government as to what they plan to do ahead of 1 July.
What I see are two options on the table. The one option, which I think is the nuclear option, is that Wales doesn't go along with England, which creates that hard border, which means that people cannot move stock back and forth unless they have pre-movement tested. So, I could have a farmer in my constituency take sheep to Hereford on the Wednesday, not decide to sell them, but has got to leave them there until they're pre-movement tested to bring them back into Wales. That, to me, seems bureaucratic, it doesn't need to happen, and, actually, there's an administrative burden there for farmers, with the cost of it, and the welfare of those sheep as well. But there is the other option, that the Welsh Government could join in the scheme with England, which I think would be far more beneficial for Welsh farmers and our livestock markets across the country, and also for the supply of lamb going into our abattoirs, to make sure we can protect jobs in that sector as well. So, I'd welcome a statement from the Cabinet Secretary on this matter so that we can get an update here on how the Welsh Government intends to proceed.
Trefnydd, fe hoffwn i ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig ynglŷn â'r problemau gyda chlefyd y tafod glas sydd ganddyn nhw yn Lloegr. Fel gŵyr y rhan fwyaf o bobl, ar 1 Gorffennaf, bydd Lloegr gyfan yn mynd yn ardal gyfyngedig o ran clefyd y tafod glas, sy'n golygu y gall da byw symud yn ddirwystr o amgylch y wlad. Ni chawsom ni unrhyw gamau pendant oddi wrth Lywodraeth Cymru hyd yn hyn ynglŷn â'r hyn maen nhw'n bwriadu ei wneud cyn 1 Gorffennaf.
Mae dau ddewis ar y bwrdd, yn ôl yr hyn a welaf i. Un dewis, sef y dewis eithafol yn fy marn i, yw i Gymru beidio â chyd-fynd â Lloegr, gan greu ffin galed, sy'n golygu na fyddai pobl yn gallu symud da yn ôl ac ymlaen oni bai eu bod wedi cynnal profion cyn eu symud nhw. Felly, fe allem ni fod â ffermwr yn fy etholaeth i sy'n cludo defaid i Henffordd ar y dydd Mercher, yn penderfynu peidio â'u gwerthu, ond bydd yn rhaid iddo eu gadael nhw yno nes eu bod nhw'n cael eu profi cyn eu symud nhw'n eu holau i Gymru. Mae hynny, i mi, yn ymddangos yn fiwrocrataidd, nid oes unrhyw angen i hynny ddigwydd, ac, mewn gwirionedd, mae baich gweinyddol i ffermwyr yn hyn o beth, gyda'r gost ohono, a lles y defaid hynny hefyd. Ond mae yna ddewis arall, sef y gallai Llywodraeth Cymru ymuno yn yr un cynllun â Lloegr, a fyddai'n llawer mwy buddiol i ffermwyr Cymru a'n marchnadoedd da byw ledled y wlad, ac i'r cyflenwad o ŵyn sy'n mynd i'n lladd-dai hefyd, i sicrhau y gallwn ni ddiogelu swyddi yn y sector hwnnw hefyd. Felly, fe fyddwn i'n croesawu datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar y mater hwn er mwyn i ni fod â'r wybodaeth ddiweddaraf yn y fan hon ynglŷn â sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu symud ymlaen.
Thank you for that question. Of course, the Deputy First Minister and Cabinet Secretary is here and has heard that question. I understand there's a ministerial round-table to be held on 5 June so that industry can share its preference—and, obviously, you're exploring that today—in terms of future bluetongue policy. It is important that the Chief Veterinary Officer for Wales met with industry representatives on 28 May, to take views to help inform our future approach to bluetongue control. So, we're considering the policy in veterinary implication for Wales. Also, following the round-table, there will be the latest veterinary advice, industry feedback, and that will be considered in terms of a policy that meets Welsh needs. That will be publicised, I understand, before the end of the bluetongue low-transmission period on 12 June.
Diolch i chi am y cwestiwn yna. Wrth gwrs, mae'r Dirprwy Brif Weinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet yn bresennol ac wedi clywed y cwestiwn yna. Rwy'n deall y bydd cyfarfod bwrdd crwn gweinidogol yn cael ei gynnal ar 5 o fis Mehefin er mwyn i'r diwydiant fynegi ei hoff ddewis—ac, yn amlwg, rydych chi'n ymchwilio i hynny heddiw—o ran polisi'r tafod glas yn y dyfodol. Mae hi'n bwysig fod Prif Swyddog Milfeddygol Cymru wedi cwrdd â chynrychiolwyr y diwydiant ar 28 Mai, i nodi barn ar gyfer llywio ein dull ni o reoli clefyd y tafod glas yn y dyfodol. Felly, rydym ni'n ystyried y polisi o ran ei oblygiadau milfeddygol i Gymru. Hefyd, yn dilyn y cyfarfod bwrdd crwn, fe geir y cyngor milfeddygol diweddaraf, ac adborth gan y diwydiant, ac fe fydd hynny'n cael ei ystyried yn nhermau llunio unrhyw bolisi a fydd yn cwrdd ag anghenion Cymru. Fe fydd hynny'n cael ei gyhoeddi, rwy'n deall, cyn diwedd y cyfnod trosglwyddiad isel clefyd y tafod glas ar 12 Mehefin.
I'd like to add my voice to those calling for a Government debate about the effect of welfare cuts on our citizens. Westminster's cuts to welfare will cost Wales £466 million in lost incomes. Those are figures from Policy in Practice. It still maddeningly falls to charities and companies to figure out just how horrendously badly people in Wales will be affected by these welfare cuts because Labour in Westminster refuse to do their own impact assessment for Wales. They refuse to own up to how many people's lives will be made more miserable and desperate and frightening because of their decision to introduce these cuts. Blaenau Gwent, Caerphilly and Merthyr are amongst the areas that will be hit most harshly. Thousands of disabled people are amongst them, who rely on this support to be able to live with dignity and independence. Trefnydd, it's high time this Senedd spoke with one voice on this issue and sent a message to Westminster that we will not stand for this reckless cruelty. So, can time be made by the Government to allow that message to be sent?
Fe hoffwn i ategu barn y rhai sy'n galw am ddadl gan y Llywodraeth am effaith toriadau lles ar ein dinasyddion. Bydd toriadau i les gan Lywodraeth San Steffan yn costio £466 miliwn i Gymru o ran incwm a gollir. Ffigurau Policy in Practice yw'r rhain. Yn gythruddol, elusennau a chwmnïau sy'n gorfod darganfod pa mor ofnadwy o ddifrifol y bydd pobl yng Nghymru yn cael eu taro gan y toriadau hyn i les am fod y Blaid Lafur yn San Steffan yn gwrthod gwneud eu hasesiad effaith eu hunain ar gyfer Cymru. Maen nhw'n gwrthod cyfaddef faint o fywydau pobl fydd yn cael eu gwneud yn fwy truenus ac anobeithiol a brawychus oherwydd eu penderfyniad nhw i gyflwyno'r toriadau hyn. Mae Blaenau Gwent, Caerffili a Merthyr ymhlith yr ardaloedd a fydd yn cael eu taro fwyaf. Mae miloedd o bobl anabl yn eu plith nhw, sy'n dibynnu ar y gefnogaeth hon i allu byw gydag urddas ac annibyniaeth. Trefnydd, mae hi'n hen bryd i'r Senedd siarad gydag un llais ar y mater hwn ac anfon neges i San Steffan na fyddwn ni'n goddef y creulondeb di-hid hwn. Felly, a wnaiff y Llywodraeth roi amser i ganiatáu i'r neges honno gael ei hanfon?
Thank you, Delyth Jewell. I was interested as well to see that report—Policy in Practice published that second report in partnership with the Bevan Foundation—'The impact of disability benefit reforms in Wales'. It is important that we look, as we are—. We're looking at every piece of evidence that we've got and we can bring together, and, indeed, the Policy in Practice evidence is really helpful and useful. We know that local authorities are looking at the evidence, as well as disabled people's organisations, who I met very recently in the disability equality forum, to hear from them directly their evidence, their concerns, case studies about the impact that they could see that would be adversely impacting them in terms of concerns of people with that lived experience. So, I can just assure you that we're bringing all this evidence together. We understand these welfare reforms are impacting on the people of Wales. We're actively listening to the concerns of people. I will publish our response not just on the Green Paper consultation, but also on the evidence that has come forward about the impact of the changes to the personal independence payments as well.
Diolch i chi, Delyth Jewell. Roedd gennyf innau ddiddordeb hefyd o weld yr adroddiad hwnnw—Policy in Practice yn cyhoeddi'r ail adroddiad hwnnw mewn partneriaeth â Sefydliad Bevan—'The impact of disability benefit reforms in Wales'. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n edrych, fel gwnawn ni—. Rydym ni'n ystyried pob darn o dystiolaeth sydd gennym ni ac y gallwn ni eu dwyn ynghyd, ac, yn wir, mae tystiolaeth Policy in Practice o gymorth gwirioneddol ac yn ddefnyddiol. Fe wyddom ni fod yr awdurdodau lleol yn ystyried y dystiolaeth, yn ogystal â sefydliadau pobl anabl, y gwnes i gyfarfod â nhw'n ddiweddar iawn yn ystod y fforwm cydraddoldeb anabledd, i glywed yn uniongyrchol oddi wrthyn nhw am eu tystiolaeth, eu pryderon, ac astudiaethau achos ynglŷn â'r effaith y gallen nhw ei phrofi ac a fyddai'n effeithio yn andwyol arnyn nhw o ran y pryderon sydd gan bobl â'r profiad bywyd hwnnw. Felly, rwy'n gallu eich sicrhau chi ein bod ni'n dwyn y dystiolaeth hon i gyd at ei gilydd. Rydym ni'n deall bod y diwygiadau hyn i les yn effeithio ar bobl Cymru. Rydym ni'n gwrando ar bryderon pobl. Fe fyddaf i'n cyhoeddi ein hymateb ni, nid yn unig ar ymgynghoriad y Papur Gwyrdd, ond ar y dystiolaeth a gyflwynwyd am effaith y newidiadau i'r taliadau annibyniaeth personol hefyd.
I'd like to ask for two statements today, please. Could we have an update from the Cabinet Secretary about the progress that's being made towards the creation of the residential women's centre planned for Swansea, for women who are at risk of prison? I think we all know how damaging it is for women and for their families if they are imprisoned, and it would be good to hear what progress is being made. It was also good to hear Ruth Jones, the chair of the Welsh Affairs Committee, calling for the centre to be opened in Swansea after the publication of the independent sentencing review, which recommended more sustainable and long-term funding for women's centres.
And then, secondly, could I ask for a statement following the great news that was released earlier this week, that a groundbreaking drug treatment has been developed by Velindre Cancer Centre and Cardiff University, which will extend the life of patients with incurable breast cancer? Of course, the first recipient was from Barry, from the Trefnydd's constituency. This new treatment has been available in Wales and England since April, and it's fantastic to think about the life expectations that will be increased through the development of this drug, and it's great that this new treatment has been developed in Wales, and particularly in Cardiff North, in my constituency.
Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad heddiw, os gwelwch chi'n dda. A gawn ni ddiweddariad gan yr Ysgrifennydd Cabinet am y cynnydd sy'n cael ei wneud o ran creu'r ganolfan breswyl i ferched a gafodd ei chynllunio ar gyfer Abertawe, i fenywod sydd mewn perygl o gael eu carcharu? Rwy'n credu y gwyddom ni i gyd pa mor ddistrywiol yw hi i fenywod a'u teuluoedd pe bydden nhw'n cael eu carcharu, ac fe fyddai hi'n dda cael clywed pa gynnydd sy'n cael ei wneud. Roedd hi'n dda clywed Ruth Jones, cadeirydd y Pwyllgor Materion Cymreig, yn galw am agor y ganolfan yn Abertawe ar ôl cyhoeddi'r adolygiad annibynnol o ddedfrydu, a oedd yn argymell cyllid mwy cynaliadwy a hirdymor ar gyfer canolfannau menywod.
Ac yna, yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad yn dilyn y newyddion ardderchog a gyhoeddwyd yn gynharach yn ystod yr wythnos, sef bod triniaeth â meddyginiaeth arloesol wedi cael ei datblygu gan Ganolfan Ganser Felindre a Phrifysgol Caerdydd, a fydd yn ymestyn bywydau cleifion â chanser y fron nad oes gwellhad iddo? Wrth gwrs, roedd ei derbynnydd cyntaf o'r Barri, yn etholaeth y Trefnydd. Mae'r driniaeth newydd hon wedi bod ar gael yng Nghymru a Lloegr ers mis Ebrill, ac mae hi'n braf iawn meddwl am y disgwyliadau o ran ymestyniad oes yn sgil datblygu'r feddyginiaeth hon, ac mae hi'n wych mai yng Nghymru y datblygwyd y driniaeth newydd hon, ac yng Ngogledd Caerdydd, yn fy etholaeth i'n neilltuol felly.
Diolch yn fawr, Julie Morgan, for those two crucially important questions, because the residential women's centre is a key priority for the Welsh Government, and we know it will improve the lives of women in Wales. It will be a real asset. It will provide therapeutic, rehabilitative services as part of our trauma-informed approach. And it's a key element of our women's justice blueprint, and I will be giving a statement, updating colleagues of the Senedd on those blueprints, shortly. It is also clear, as you say, that the independent sentencing review is firmly supporting increasing the use of non-custodial sentences for offenders. I was pleased to give evidence to David Gauke and his review, and this is something that I will discuss with Lord Timpson. I am meeting him this week, and I am attending the ministerial round-table for women in the criminal justice system—that's the Lord Chancellor's round-table. I am joining that round-table on 10 June, and I'll continue to advocate for the opening of the residential women's centre for Swansea.
Yes, the cancer drug development is an exciting and huge gain in terms of cancer research, not just here for Wales but globally. Wales is a small country, but we more than punch above our weight in the field of new diagnostics, treatments, therapies and vaccines. Thanks to the licensing of capivasertib, tens of thousands of patients across the NHS in Wales and across the UK are going to get the benefits from that. But the most important point to make is that this massive achievement would not have happened without our partners, funded by Health and Care Research Wales. So, it is great to see Velindre University NHS Trust acting as the trial sponsor, funded from, as I said, a variety of funding streams, and also recognising the role of the Velindre research nurses, who were supported by the Velindre cancer charity.
Diolch yn fawr, Julie Morgan, am y ddau gwestiwn hanfodol bwysig yna, oherwydd mae'r ganolfan breswyl i fenywod yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru, ac fe wyddom ni y bydd hi'n gwella bywydau menywod yng Nghymru. Fe fydd hwnnw'n ased gwirioneddol. Fe fydd yn darparu gwasanaethau therapiwtig ac adsefydlu yn rhan o'n dull ni sy'n ystyriol o drawma. Ac mae honno'n elfen allweddol o'n glasbrint cyfiawnder menywod, ac fe fyddaf i'n rhoi datganiad, a fydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau yn y Senedd ynghylch y glasbrintiau hynny, cyn bo hir. Mae hi'n amlwg hefyd, fel rydych chi'n dweud, fod yr adolygiad dedfrydu annibynnol yn rhoi cefnogaeth gref i gynyddu'r defnydd o ddedfrydau nad ydyn nhw'n anfon troseddwyr i garchar. Roeddwn i'n falch o roi tystiolaeth i David Gauke a'i adolygiad ef, ac mae hyn yn rhywbeth y byddaf i'n ei drafod gyda'r Arglwydd Timpson. Fe fyddaf i'n cwrdd ag ef yr wythnos hon, ac fe fyddaf i'n mynd i'r cyfarfod bwrdd crwn gweinidogol ar gyfer menywod yn y system cyfiawnder troseddol—hwnnw yw bwrdd crwn yr Arglwydd Ganghellor. Fe fyddaf i'n ymuno â'r bwrdd crwn hwnnw ar 10 Mehefin, ac yn parhau i eiriol dros agor y ganolfan breswyl i ferched ar gyfer Abertawe.
Ydy, mae datblygiad y feddyginiaeth ar gyfer canser yn fuddugoliaeth gyffrous ac enfawr o ran ymchwil canser, nid yn unig yma yng Nghymru ond yn fyd-eang. Cenedl fechan yw Cymru, ond rydym ni'n fawrion ym meysydd diagnosteg, triniaethau, therapïau a brechlynnau newydd. Diolch i drwyddedu capivasertib, bydd degau o filoedd o gleifion ar draws y GIG yng Nghymru a ledled y DU yn profi manteision oherwydd hynny. Ond y pwynt pwysicaf i'w wneud yw na fyddai'r cyflawniad enfawr hwn wedi digwydd heb ein partneriaid ni, a ariennir gan Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru. Felly, mae hi'n ardderchog gweld Ymddiriedolaeth GIG Prifysgol Felindre yn gweithredu fel noddwr i'r prawf, a gafodd ei ariannu, fel dywedais i, o ffrydiau amrywiol o ariannu, a hefyd yn cydnabod gwaith nyrsys ymchwil Felindre, a gafodd eu cefnogi gan elusen canser Felindre.
Good afternoon, Trefnydd. I'd like two statements, please. Firstly, credit where credit's due, I was really encouraged to see the UK Government's plans to ensure children will be taught in classrooms across England about the importance of the armed forces, helping young people to learn about careers in defence and to boost their connection and awareness of armed forces. In light of this, I would like to call for a statement on what discussions the Welsh Government has had about ensuring that this welcome drive is implemented in Welsh classrooms.
Secondly, over the weekend, there were more crashes on the A40 around Raglan, one of which, very sadly, has resulted in a loss of life, with a 27-year-old man pronounced dead at the scene. I know you will join me in sending thoughts and prayers to his family and loved ones. In light of these several serious crashes, and now this tragic incident, can I please request a statement from the transport Secretary on what measures the Welsh Government will take to ensure that this stretch of road, particularly the Raglan junctions, are made safe for motorists? Raglan community council, local councillors, Peter Fox and our MP and I have long argued that a tragedy of this kind was inevitable and that urgent improvements here need to take place and that someone losing their life shouldn't be the catalyst for Welsh Government and the South Wales Trunk Road Agent to act. But I'm hoping now that the Welsh Government will take this seriously and act with urgency, so I'd like a statement on it, please. Diolch.
Prynhawn da, Trefnydd. Fe hoffwn i alw am ddau ddatganiad, os gwelwch chi'n dda. Yn gyntaf, i roi clod lle mae'n ddyledus, fe gefais i fy nghalonogi yn fawr o weld cynlluniau Llywodraeth y DU i sicrhau y bydd plant yn cael eu dysgu mewn ystafelloedd dosbarth ledled Lloegr am bwysigrwydd y lluoedd arfog, a fydd yn helpu pobl ifanc i ddysgu am yrfaoedd ym maes amddiffyn a rhoi hwb i'w cysylltiad a'u hymwybyddiaeth o'r lluoedd arfog. Yng ngolau hynny, fe hoffwn i alw am ddatganiad ar ba drafodaethau a gafodd Llywodraeth Cymru ynglŷn â sicrhau bod yr ymgyrch hon sydd i'w chroesawu yn cael ei rhoi ar waith mewn ystafelloedd dosbarth yng Nghymru.
Yn ail, dros y penwythnos, cafwyd rhagor o ddamweiniau ar yr A40 o amgylch Rhaglan, ac mae un ohonyn nhw, yn anffodus iawn, wedi bod yn angheuol, a bu farw gŵr 27 oed yn y fan a'r lle. Rwy'n gwybod y byddwch chi'n ymuno â mi i fynegi bod ei deulu a'i anwyliaid ef yn ein meddyliau a'n gweddïau ni. O ystyried bod nifer o ddamweiniau difrifol wedi digwydd fel hyn, a'r ddamwain drist hon, a gaf i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd dros drafnidiaeth ar ba fesurau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod y tamaid hwn o ffordd, yn enwedig cyffyrdd Rhaglan, yn cael eu gwneud yn fwy diogel i fodurwyr? Mae Cyngor cymunedol Rhaglan, cynghorwyr lleol, Peter Fox a'n Haelod Seneddol a minnau wedi dadlau ers tro byd fod trychineb o'r fath yn siŵr o ddigwydd a bod angen gwelliannau yno ar frys fel na ddylai damwain angheuol orfod digwydd cyn y bydd Llywodraeth Cymru ac Asiant Cefnffyrdd De Cymru yn gweithredu. Ond rwy'n gobeithio nawr y bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd hyn o ddifrif ac yn gweithredu ar frys, felly fe hoffwn i gael datganiad ar hyn, os gwelwch chi'n dda. Diolch.
Thank you very much, Laura Anne Jones. I'm sure that, within our Curriculum for Wales, there are opportunities that children have—and probably already do have—in terms of learning not just about the role of our armed forces, but also in terms of opportunities and jobs and careers in defence in Wales. And, of course, Wales is also playing a huge part in terms of the defence industry, so that is an important point in terms of leading to our youth guarantee, access to apprenticeships, further education and training, as well as through the school curriculum.
Yes, of course we would send and share our deepest sympathies to the family of the young man who lost his life. The A40 Raglan junction has been raised before, and I'm sure that, again, the circumstances, the police will be looking into those and engaging, of course, with officials in terms of the impact of that crash, but also in terms of the causes and the ways in which those could be addressed.
Diolch yn fawr iawn i chi, Laura Anne Jones. Rwy'n siŵr, o fewn Cwricwlwm Cymru, fod cyfleoedd sydd gan blant—ac mae'n debyg eu bod ganddyn nhw eisoes—o ran dysgu nid yn unig am swyddogaeth ein lluoedd arfog, ond hefyd o ran cyfleoedd a swyddi a gyrfaoedd ym maes amddiffyn yng Nghymru. Ac, wrth gwrs, mae Cymru â rhan enfawr yn y diwydiant amddiffyn, felly mae hwnnw'n bwynt pwysig o ran arwain at ein gwarant i bobl ifanc, mynediad at brentisiaethau, addysg bellach a hyfforddiant, yn ogystal â thrwy'r cwricwlwm i ysgolion.
Ie, wrth gwrs fe fyddem ni i gyd yn dymuno mynegi ein cydymdeimlad dwysaf â theulu'r gŵr ifanc a gollodd ei fywyd. Mae cyffordd yr A40 yn Rhaglan wedi cael ei chodi o'r blaen, ac rwy'n siŵr y bydd yr heddlu, unwaith eto, o ran yr amgylchiadau, yn ystyried y rhain ac yn ymgysylltu, wrth gwrs, â swyddogion eraill o ran effaith y ddamwain honno, ond hefyd o ran yr achosion a'r ffyrdd y gellid eu defnyddio i ymdrin â'r rhain.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
A fortnight ago, I raised with the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs my concerns about the bluetongue virus and the prospect of the restricted zone in England being extended to the whole of England. Now, at the time, he said that his hope was that we could keep it at least two counties away from the Welsh border, but now, as we've heard, from 1 July, the whole of England will be a restricted zone, and that will bring far-reaching implications for farms that straddle the border, for livestock auctions that are dotted along the border, and also, potentially, the Royal Welsh Show and other regional and local shows as well. So, I would add my voice to the calls for an early statement from the Government just outlining what the plan is now to deal with this latest development, what advice and support will be available to those who will be, potentially, affected, so that we can have clarity and certainty as soon as possible and avoid a situation where maybe things go right down to the last minute before people know where they stand. Diolch.
Bythefnos yn ôl, fe godais fy mhryderon gyda'r Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ynglŷn â firws y tafod glas a'r posibilrwydd y bydd y parth dan gyfyngiadau yn Lloegr yn cael ei ymestyn hyd Loegr gyfan. Nawr, ar y pryd, fe ddywedodd ef mai ei obaith fyddai y gallem ni ei gadw o leiaf ddwy sir i ffwrdd o'r ffin â Chymru, ond nawr, fel clywsom ni, o 1 Gorffennaf, fe fydd Lloegr gyfan yn barth dan gyfyngiadau, ac fe fydd hynny â goblygiadau pellgyrhaeddol i ffermydd sydd â thir ar y ddwy ochr i'r ffin, o ran arwerthiannau da byw sy'n frith ar hyd y ffin, a hefyd, o bosibl, i'r Sioe Frenhinol a sioeau rhanbarthol a lleol eraill hefyd. Felly, rwy'n awyddus i ategu'r galwadau am ddatganiad yn gynnar gan y Llywodraeth yn amlinellu'r cynllun nawr ar gyfer ymdrin â'r datblygiad diweddaraf hwn, pa gyngor a chefnogaeth fydd ar gael i'r rhai yr effeithir arnyn nhw o bosibl, er mwyn i ni fod ag eglurder a sicrwydd cyn gynted â phosibl ac osgoi sefyllfa lle gallai hi fod yr eiliad olaf cyn y bydd pobl yn gwybod ym mha le y maen nhw'n sefyll. Diolch.
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you very much for your question.
I think it's fair to say that the Department for Environment, Food and Rural Affairs's decision is not surprising, based on the disease situation in England and the availability of vaccines. And I've already reported on the CVO meetings with industry representatives. I think the advice, I understand, at this point in time—. And we've got the round-table taking place on Thursday. In the meantime, we're encouraging farmers to consider vaccination with their vets and to remain vigilant for the disease and report any suspected cases.
Rwy'n credu ei bod yn deg dweud nad yw penderfyniad Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig yn peri syndod, ar sail y sefyllfa gyda'r clefyd yn Lloegr ac argaeledd brechlynnau. Ac rwyf i wedi adrodd eisoes ar gyfarfodydd y Prif Swyddog Milfeddygol gyda chynrychiolwyr y diwydiant. Rwy'n credu mai'r cyngor, fel rwy'n deall, ar hyn o bryd—. Ac fe fydd y bwrdd crwn yn cael ei gynnal ar ddydd Iau. Yn y cyfamser, rydym yn annog ffermwyr i ystyried brechiadau gyda'u milfeddygon nhw ac yn parhau i fod yn wyliadwrus o ran y clefyd ac adrodd am unrhyw achosion a amheuir.
Good afternoon, Trefnydd. I'd like to focus in again on the issue that was raised by Delyth Jewell in relation to welfare cuts, particularly personal independence payments. Research by my party in Westminster has shown that 90 per cent of individuals in Wales receiving the standard rate of PIP for daily living activities could lose all or part of their benefits. That's staggering. That's 90 per cent of the people here in Wales will potentially have a cut. For many, it's a lifeline. It enables many to maintain their dignity, it supports essential daily tasks such as personal care, staying safe and, for many, remaining in employment. To undermine this support is to strip away the very lifeline that people rely on to be independent. We already have one of the highest poverty rates here in Wales, so I'd like to endorse the call made by Delyth Jewell for us to have a measured, informative and clear debate outlining the Welsh Government's position on this really truly staggering concern that many in our communities echo and we, as their elected representatives, also echo too. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. Fe hoffwn i ganolbwyntio unwaith eto ar y mater a gododd Delyth Jewell o ran toriadau lles, yn enwedig taliadau annibyniaeth personol. Mae ymchwil gan fy mhlaid i yn San Steffan wedi dangos y gallai 90 y cant o unigolion yng Nghymru sy'n derbyn y gyfradd safonol o daliadau annibyniaeth personol ar gyfer gweithgareddau bob dydd golli'r cwbl neu ran ohonyn nhw. Mae hynny'n syfrdanol. Mae hynny'n golygu y bydd 90 y cant o'r bobl yma yng Nghymru yn gweld toriadau o bosibl. I lawer un, mae'r taliadau yn achubiaeth. Maen nhw'n caniatáu i lawer gynnal eu hurddas, mae'n cefnogi tasgau hanfodol bob dydd fel gofal personol, aros yn ddiogel ac, i lawer, i barhau yn eu gwaith. Fe fyddai tanseilio'r gefnogaeth hon yn amddifadu'r bobl hyn o'r union beth sy'n caniatáu iddyn nhw fod yn annibynnol. Mae un o'r cyfraddau uchaf o dlodi gennym ni eisoes yma yng Nghymru, felly fe hoffwn i gefnogi'r alwad a wnaeth Delyth Jewell i ni gynnal dadl bwyllog, addysgiadol ac eglur ar gyfer amlinellu safbwynt Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r pryder gwirioneddol syfrdanol hwn y mae llawer yn ein cymunedau yn ei adleisio ac rydym ninnau, sy'n gynrychiolwyr etholedig iddyn nhw, yn ei adleisio hefyd. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, and thank you for that question. I think it was the First Minister who did report that we're meeting with the Secretary of State for Work and Pensions later this week. Of course, we have a great deal of evidence, and you have given more evidence from your research, your party's research. We've talked about the Policy in Practice evidence. I've also referred to the disability equality forum, which I've met, and the evidence that has come forward from disabled people's organisations.
We will, when we meet with the Secretary of State for Work and Pensions, say that if the disability benefit reforms are to be introduced in their current design, because this is consultation—. We'll stress the importance of the UK Government taking steps to support people who will lose their current benefit income, to prevent them from falling into poverty. I think, when I met with the disability equality forum—. There were people with lived experience—disabled people—who were working who were receiving personal independence payments and who were concerned that they wouldn't be able to work if they didn't have the personal independence payment. I also heard, and I think it's also been clear, that there are issues around waiting lists for Access to Work, for example. So, in terms of Access to Work, where we know we are doing a great deal to support people who wish to and are able to work, there should routes and there should be the support to enable them to access that work.
So, again, I'm grateful for the questions this afternoon. They are all important feedback as we discuss this and, indeed, as I prepare our response to the consultation on the Green Paper and the impacts that we've already learned about, in terms of the changes, cuts, to personal independence payments.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, a diolch i chi am y cwestiwn yna. Rwy'n credu mai'r Prif Weinidog oedd yr un a adroddodd ein bod ni am gwrdd â'r Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau yn ddiweddarach yr wythnos hon. Wrth gwrs, mae gennym ni lawer iawn o dystiolaeth, ac rydych chi wedi rhoi mwy o dystiolaeth o'ch ymchwil chi, ymchwil eich plaid chi. Rydym ni wedi sôn am dystiolaeth Policy in Practice. Fe wnes i gyfeirio at y fforwm cydraddoldeb i bobl anabl hefyd, y gwnes i gwrdd ag ef, a'r dystiolaeth a gyflwynwyd gan sefydliadau pobl anabl.
Fe fyddwn ni, pan fyddwn ni'n cwrdd â'r Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau, yn dweud, os yw'r diwygiadau budd-daliadau anabledd yn cael eu cyflwyno ar eu gwedd bresennol, oherwydd ymgynghoriad yw hwn—. Fe fyddwn ni'n pwysleisio pa mor bwysig yw i Lywodraeth y DU gymryd camau i gefnogi pobl a fydd yn colli peth o'u hincwm budd-daliadau presennol, i'w hatal rhag syrthio i dlodi. Rwy'n credu, pan wnes i gyfarfod â'r fforwm cydraddoldeb i bobl anabl—. Roedd pobl â phrofiad bywyd yno—pobl anabl—yn gweithio ac yn cael taliadau annibyniaeth personol ac yn pryderu na fydden nhw'n gallu gweithio pe na fyddai'r taliad annibyniaeth personol yn cael ei roi iddyn nhw. Roeddwn i'n clywed hefyd, ac rwy'n credu bod hyn hefyd wedi cael ei egluro, fod yna broblemau ynghylch rhestrau aros ar gyfer Mynediad at Waith, er enghraifft. Felly, o ran Mynediad at Waith, y gwyddom ni ein bod ni'n gwneud llawer drwyddo i gefnogi pobl sy'n dymuno gweithio ac yn gallu gwneud hynny, y dylai llwybrau fod ar gael ac y dylai'r gefnogaeth fod yno i'w galluogi nhw i gael mynediad at y gwaith hwnnw.
Felly, unwaith eto, rwy'n ddiolchgar am y cwestiynau'r prynhawn yma. Maen nhw i gyd yn cynnig adborth pwysig wrth i ni drafod y mater hwn ac, yn wir, wrth i mi baratoi ein hymateb ni i'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyrdd a'r effeithiau yr ydym ni wedi dysgu amdanyn nhw eisoes, o ran y newidiadau, y toriadau, i daliadau annibyniaeth personol.
I have two requests. One is: affordable housing in my constituency is a desperate situation—far too many people trapped in private housing, rented housing, that they can't afford. That's despite the best efforts of Cardiff Council and some social housing landlords, including the YMCA. So, I wondered if we could have a debate in Welsh Government time on the affordable housing taskforce report and recommendations, which was chaired by Lee Waters. I think that there are some really significant points for all of us about how we strengthen the leadership and better coordinate progress on getting more affordable homes, as I know that this is a massive issue.
Secondly, after we last sat, I'm afraid that there was a devastating report on fire and rescue services in south Wales by His Majesty's inspector, Roy Wilsher. This is even more uncomfortable reading, in some respects, than the cultural issues that were covered by the Equality and Social Justice Committee in the report published 12 months ago. I am particularly concerned to read that the organisation is not prioritising risks and is sending firefighters into situations where they simply don't know what the dangers are. So, I wondered if we could have a statement from the Cabinet Secretary, particularly around the issue that was accepted by the Government—to come up with more radical reform proposals for how we improve the governance of our fire and rescue services for the long term, which may require legislation.
Mae gen i ddau gais. Un yw: mae prinder tai fforddiadwy yn achosi anobaith yn fy etholaeth i—llawer gormod o bobl wedi cael eu caethiwo mewn tai preifat, tai ar rent, nad ydyn nhw'n gallu eu fforddio. Mae hynny er gwaethaf ymdrechion gorau Cyngor Caerdydd a rhai landlordiaid tai cymdeithasol, gan gynnwys yr YMCA. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a gawn ni ddadl yn amser Llywodraeth Cymru ar adroddiad ac argymhellion tasglu tai fforddiadwy, a gadeiriwyd gan Lee Waters. Rwyf i o'r farn fod yna rai pwyntiau pwysig iawn i bob un ohonom ni ynglŷn â sut y byddwn ni'n grymuso'r arweinyddiaeth ac yn cydlynu cynnydd yn well ar greu mwy o gartrefi fforddiadwy, gan fy mod i'n gwybod mai mater aruthrol fawr yw hwn.
Yn ail, ar ôl ein heisteddiad diwethaf, yn siomedig iawn, cafodd adroddiad deifiol ei gyhoeddi ar wasanaethau tân ac achub yn y de gan arolygydd Ei Fawrhydi, Roy Wilsher. Mae darllen hwnnw'n achosi mwy o annifyrrwch fyth hyd yn oed, o ran rhai agweddau arno, na'r materion diwylliannol a drafodwyd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn yr adroddiad a gyhoeddwyd 12 mis yn ôl. Rwy'n arbennig o bryderus o ddarllen nad yw'r sefydliad yn blaenoriaethu risgiau ac yn anfon diffoddwyr tân i sefyllfaoedd lle nad ydyn nhw'n gwybod beth yw'r peryglon. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a gawn ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet, yn enwedig ynghylch y mater a dderbyniwyd gan y Llywodraeth—ar gyfer dod o hyd i gynigion mwy radical o ran diwygio er mwyn i ni wella llywodraethu ein gwasanaethau tân ac achub yn yr hirdymor, ac fe allai hynny fod yn gofyn am ddeddfwriaeth.
Thank you very much, Jenny Rathbone. Of course, we have got the groundbreaking legislation, which was introduced just before our recess, in terms of tackling homelessness and meeting housing need, focusing on prevention and early intervention—that is the major step forward to address those issues in terms of housing need—and the fact that we are actually moving towards, the investment that we are making in our, net zero homes, social housing homes. I think we can all see the impact of that as our local authorities take this forward in our constituencies to meet that very pressing housing need.
On your point about the governance of fire and rescue authorities, the Cabinet Secretary is developing proposals for fire and rescue authority governance reform in discussion with stakeholders, and the Welsh Government will formally consult on those, with a view to introducing changes via secondary legislation before the end of this Senedd term.
Diolch yn fawr iawn i chi, Jenny Rathbone. Wrth gwrs, mae'r ddeddfwriaeth arloesol gennym ni, a gafodd ei chyflwyno ychydig cyn ein toriad, o ran mynd i'r afael â digartrefedd a diwallu anghenion o ran tai, gan ganolbwyntio ar atal ac ymyrraeth gynnar—dyna'r cam mawr ymlaen i fynd i'r afael â'r materion hynny o ran yr angen am dai—a'r ffaith ein bod ni'n symud mewn gwirionedd tuag at y buddsoddiad yr ydym ni'n ei wneud yn ein cartrefi sero net, cartrefi tai cymdeithasol. Rwy'n credu y gallwn ni i gyd weld effaith hynny wrth i'n hawdurdodau lleol ni fwrw ymlaen â hyn yn ein hetholaethau ni ar gyfer diwallu'r angen taer hwnnw am dai.
O ran eich pwynt chi ynglŷn â llywodraethu awdurdodau tân ac achub, mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn datblygu cynigion ar gyfer diwygio llywodraethu awdurdodau tân ac achub gan drafod gyda rhanddeiliaid, ac fe fydd Llywodraeth Cymru yn ymgynghori yn ffurfiol ar y rhain, gyda'r bwriad o gyflwyno newidiadau drwy gyfrwng is-ddeddfwriaeth cyn diwedd tymor y Senedd hon.
Leader of the house, in your own constituency and part of my region, the Vale of Glamorgan Council heard the disappointing news, regarding the levelling-up bid of £20 million, that one of their key partners, Associated British Ports, were withdrawing their support for the project. They'd done a feasibility study on it, and had a third party run the rule over the bid and the projects that were identified for support, and felt that they were unable to support it. This is really worrying and concerning news, because this is the biggest amount of money to go into Wales's biggest town, Barry, that has happened in many years. If we had a Welsh Development Agency-type organisation, I'd be, obviously, seeking advice and support from them on how they could assist the council in making sure that this bid does not fail and whatever confidence that needs to be put into the bid is put on the table and that other commercial partners can be identified for what is a critical piece of redevelopment in the town of Barry. Could we have a statement from the Welsh Government Minister Rebecca Evans, who is responsible for economic regeneration and development in the Welsh Government, as to what assistance the Welsh Labour Government are able to give to the local authority to make sure that this bid does succeed, the £20 million does arrive in Barry, and the regeneration that we all want to see happen on the waterfront goes ahead, and make sure that the jobs that are promised are created?
Arweinydd y tŷ, yn eich etholaeth chi a rhan o'm rhanbarth i, clywodd Cyngor Bro Morgannwg y newyddion siomedig, ynglŷn â'r cais ffyniant bro o £20 miliwn, bod un o'u partneriaid allweddol nhw, Associated British Ports, yn tynnu ei gefnogaeth i'r prosiect yn ôl. Roedden nhw wedi gwneud astudiaeth ddichonoldeb yn hyn o beth, ac wedi cael trydydd parti i archwilio'r cais a'r prosiectau a gafodd eu nodi ar gyfer cefnogaeth, yn ofalus a thrylwyr, ac roedden nhw'n teimlo nad oedden nhw'n gallu ei gefnogi. Mae hynny'n newyddion gofidus iawn a phryderus, oherwydd dyma'r swm mwyaf o arian i fynd i dref fwyaf Cymru, y Barri, sydd wedi ei weld ers blynyddoedd lawer. Pe byddai sefydliad tebyg i Awdurdod Datblygu Cymru gennym ni, fe fyddwn i'n amlwg yn gofyn am gyngor a chefnogaeth ganddyn nhw ynglŷn â sut y gallen nhw gynorthwyo'r cyngor i sicrhau nad yw'r cais hwn yn fethiant a bod unrhyw hyder sydd ei angen i'w roi yn y cais yn cael ei roi ar y bwrdd ac y gellir nodi partneriaid masnachol eraill ar gyfer yr hyn sy'n rhan hanfodol o ailddatblygu tref y Barri. A gawn ni ddatganiad gan Weinidog Llywodraeth Cymru, Rebecca Evans, sy'n gyfrifol am adfywio a datblygu economaidd yn Llywodraeth Cymru, ynghylch pa gymorth y gall Llywodraeth Lafur Cymru ei roi i'r awdurdod lleol i sicrhau bod y cais hwn yn llwyddo, bod y £20 miliwn yn mynd i'r Barri, a bod yr adfywiad yr ydym ni i gyd yn awyddus i'w weld yn digwydd ar lan y dŵr yn mynd rhagddo, a sicrhau bod y swyddi sy'n cael eu haddo yn cael eu creu?
Thank you very much, indeed, Andrew R.T. Davies. As you can appreciate, this is my constituency. I did meet with the ABP about this when this news was clearly going to come forward about their withdrawal—very disappointing withdrawal—from the marina proposal as a result of their feasibility study, but I sought assurances from ABP that they have a responsibility towards Barry, to Barry as a port, as a dock and as a place where already—. And I must declare an interest in the ocean water sports development as a member—it's in the register—in terms of my engagement with that. But what's important is to take this forward, to secure the funding from the UK Government as well, working with the Vale of Glamorgan Council as a close partner, for the regeneration, all-important regeneration, of Barry, and I'm obviously working with my MP, Kanishka Narayan, on this as well.
Diolch yn fawr iawn i chi wir, Andrew R.T. Davies. Fel rydych chi'n ei ddeall, honno yw fy etholaeth i. Fe wnes i gyfarfod ag Associated British Ports ynglŷn â hyn pan oedd y newyddion hyn yn amlwg am gael ei gyhoeddi ynglŷn â'r tynnu yn ôl—tynnu'n ôl siomedig iawn—o'r cynnig am farina o ganlyniad i'w hastudiaeth ddichonoldeb, ond fe ofynnais i am sicrwydd gan Associated British Ports bod cyfrifoldeb ganddyn nhw o ran y Barri, i'r Barri sydd eisoes yn borthladd, yn ddoc ac yn safle—. Ac mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant fel aelod o ddatblygiad chwaraeon dŵr Ocean—mae hyn ar y gofrestr—o ran fy ymgysylltiad â hwnnw. Ond yr hyn sy'n bwysig yw bwrw ymlaen â hyn, i sicrhau'r cyllid gan Lywodraeth y DU hefyd, gan weithio gyda Chyngor Bro Morgannwg fel partner agos, ar gyfer adfywiad, yr adfywiad hollbwysig i'r Barri, ac yn amlwg rwy'n gweithio gyda'r Aelod Seneddol yn San Steffan, Kanishka Narayan, ynglŷn â hyn hefyd.
I'd like to ask for two statements, if I may. We all welcomed the completion over the weekend of the dualling project of the A465 Heads of the Valleys road. This is something that's seen tremendous investment over many years and is an investment not simply in a remarkable feat of engineering, but an investment in the communities at the Heads of the Valleys. It's an investment in the economy of the Heads of the Valleys and it's an investment in the future of the Heads of the Valleys. I'd like to see a statement from the Welsh Government on how they intend to ensure that the Heads of the Valleys reap the economic benefit from this investment of Welsh Government.
I'd like to ask for a statement on the defence review that was published by the UK Government yesterday. We've seen the UK Government investing in the defence of the United Kingdom in the decades to come, and it is important that Wales has the opportunity to contribute to the defence of the United Kingdom, but also benefits from the investment that's being made by the United Kingdom Government in this matter. I would therefore like to call for a statement from the Welsh Government on how we can ensure that Welsh businesses will be able to benefit from this investment. The First Minister visited General Dynamics in Pentrebach some weeks ago now and assured them that the Welsh Government would be backing their investments, and it is important now that we understand how the Welsh Government will be backing the defence sector in the coming months and years.
Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, os caf i. Rydym ni i gyd yn croesawu cwblhau prosiect deuoli ffordd Blaenau'r Cymoedd, yr A465. Mae hyn yn rhywbeth sydd wedi gweld buddsoddiad aruthrol dros nifer o flynyddoedd a buddsoddiad yw hwn nid yn unig mewn camp ryfeddol o ran peirianneg, ond mae'n fuddsoddiad yn y cymunedau sydd ym Mlaenau'r Cymoedd. Mae'n fuddsoddiad yn economi Blaenau'r Cymoedd ac mae'n fuddsoddiad yn nyfodol Blaenau'r Cymoedd. Fe hoffwn weld datganiad gan Lywodraeth Cymru ar sut maen nhw'n bwriadu sicrhau bod Blaenau'r Cymoedd yn elwa ar y buddsoddiad hwn gan Lywodraeth Cymru.
Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad ar yr adolygiad amddiffyn a gyhoeddodd Llywodraeth y DU ddoe. Fe welsom ni Lywodraeth y DU yn buddsoddi yn amddiffyn y Deyrnas Unedig yn y degawdau i ddod, ac mae hi'n bwysig fod cyfle gan Gymru i gyfrannu at amddiffyn y Deyrnas Unedig, ond gan elwa hefyd ar y buddsoddiad a wneir gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig ynghylch y mater hwn. Felly fe hoffwn i alw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar sut y gallwn ni sicrhau y bydd busnesau yng Nghymru yn gallu elwa ar y buddsoddiad hwn. Fe Ymwelodd Prif Weinidog Cymru â General Dynamics ym Mhentrebach rai wythnosau yn ôl a'u sicrhau nhw y byddai Llywodraeth Cymru yn cefnogi eu buddsoddiadau nhw, ac mae hi'n bwysig ein bod yn deall nawr sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector amddiffyn yn ystod y misoedd a'r blynyddoedd i ddod.
Diolch yn fawr, Alun Davies, and thank you for that recognition, that strong endorsement, of the impact of Welsh Government funding resulting in the dualling of the Heads of the Valleys road, as we still call it. It was supported by a local supply chain, Future Valleys, spending approximately £400 million in Wales with over £230 million in the Heads of the Valleys region.
I think it is important that you've made the point about the economic impact, but let's recognise that it created 2,200 new jobs, including 765 jobs for disadvantaged workers and 114 jobs for long-term unemployed. I remember visiting when I was finance Minister, and you probably joined me on that. The workforce came from Wales, with 44 per cent from the Heads of the Valleys. In terms of taking this forward and making sure that we capitalise on the completion of the A465, the Cabinet Secretary for economy has asked officials to explore broader opportunities between the Tech Valleys programme and the northern Valleys initiative for co-production and co-investment opportunities on a case-by-case basis. Clearly, that will be working closely with Blaenau Gwent council, as well as the Tech Valleys strategic advisory group.
On your second point, of course, the visit by the First Minister to General Dynamics in Pentrebach was an expression of our recognition of how defence plays such a vital role in helping to strengthen Wales's resilience, but also in terms of the role of the industry and defence, the jobs and companies that we work with who are highly valued as partners, but also working very closely now with the UK Government and the Ministry of Defence to seek opportunities for investment in the defence sector in Wales. Also, we are working with the UK Government on the defence industrial strategy, which is due to be published shortly. This will include more information on plans to implement the strategic defence review.
Diolch yn fawr, Alun Davies, a diolch i chi am y gydnabyddiaeth honno, y gydnabyddiaeth gadarn honno, o effaith cyllid Llywodraeth Cymru sydd wedi arwain at ddeuoli ffordd Blaenau'r Cymoedd, fel rydym ni'n ei galw hi o hyd. Fe gefnogwyd hynny trwy gadwyn gyflenwi leol, Cymoedd y Dyfodol, yn gwario oddeutu £400 miliwn yng Nghymru a thros £230 miliwn yn rhanbarth Blaenau'r Cymoedd.
Roedd hi'n yn bwysig eich bod chi gwneud y pwynt am yr effaith economaidd, yn fy marn i, ond gadewch i ni gydnabod ei fod wedi creu 2,200 o swyddi newydd, gan gynnwys 765 o swyddi i weithwyr difreintiedig a 114 o swyddi i bobl a fu'n ddi-waith am gyfnod maith. Rwy'n cofio ymweld pan oeddwn i'n Weinidog cyllid, ac mae'n debyg eich bod wedi chi ymuno â mi y tro hwnnw. Roedd y gweithlu yn dod o Gymru, gyda 44 y cant yn dod o Flaenau'r Cymoedd. O ran symud hyn ymlaen a sicrhau ein bod ni'n cymryd mantais ar gwblhad yr A465, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi wedi gofyn i swyddogion archwilio cyfleoedd ehangach rhwng rhaglen y Cymoedd Technoleg a menter y Cymoedd gogleddol ar gyfer cyfleoedd ar gyfer cydgynhyrchiad a chyd-fuddsoddiad fesul achos. Yn amlwg, fe fydd hynny golygu gweithio agos gyda chyngor Blaenau Gwent, yn ogystal â grŵp cynghori strategol y Cymoedd Technoleg.
O ran eich ail bwynt chi, wrth gwrs, roedd ymweliad y Prif Weinidog â General Dynamics ym Mhentrebach yn fynegiant o'n cydnabyddiaeth ni o ba mor hanfodol yw amddiffyn o ran helpu Cymru i gryfhau ei chydnerthedd, ond hefyd o ran swyddogaeth y diwydiant ac amddiffyn, y swyddi a'r cwmnïau yr ydym ni'n gweithio gyda nhw sy'n cael eu gwerthfawrogi yn fawr fel partneriaid, ond sy'n gweithio yn agos iawn hefyd nawr gyda Llywodraeth y DU a'r Weinyddiaeth Amddiffyn i chwilio am gyfleoedd i fuddsoddi yn y sector amddiffyn yng Nghymru. Yn ogystal â hynny, rydym ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU ar y strategaeth ddiwydiannol amddiffyn, a ddylai fod yn cael ei chyhoeddi cyn bo hir. Fe fydd honno'n yn cynnwys mwy o wybodaeth am gynlluniau i roi'r adolygiad strategol o amddiffyn ar waith.
Ac yn olaf, Natasha Asghar.
And finally, Natasha Asghar.
Thank you so much, Deputy Presiding Officer. Can I please request a statement from the Deputy First Minister on the Welsh Government's progress in bringing forward a new law before the summer to improve and protect biodiversity? Prior to recess, I met with a local campaigner whose name is Aidan Dempsey, a young man who is a passionate advocate for the Gwent Wildlife Trust, Magor marshes, and the entirety of the Gwent levels site of special scientific interest. He is doing an incredible job lobbying politicians to speak up for the Gwent levels before it is indeed too late. Aidan shared with me the eco-anxiety that he experiences and his concerns about the growing number of solar farms proliferating across the ancient Gwent levels area. I recognise the dedication and advocacy of John Griffiths. He has indeed shown a lot throughout his time here in the Senedd in support of the Gwent levels. However, the urgency to protect these ancient and unique areas from development appears to be lacking. I call on the Deputy First Minister to make a statement, nailing his Government's colours to the mast and pledging that areas such as the Gwent levels will be protected and preserved for generations to come. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog am gynnydd Llywodraeth Cymru wrth gyflwyno deddf newydd cyn yr haf i wella a diogelu bioamrywiaeth? Cyn y toriad, fe wnes i gyfarfod ag ymgyrchydd lleol o'r enw Aidan Dempsey, dyn ifanc sy'n eiriolwr brwd dros Ymddiriedolaeth Natur Gwent, corsydd Magwyr, a safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig gwastadeddau Gwent yn ei gyfanrwydd. Mae'n gwneud gwaith anhygoel yn lobïo gwleidyddion i siarad dros wastadeddau Gwent cyn ei bod yn wir yn rhy hwyr. Rhannodd Aidan gyda mi yr eco-bryder y mae'n ei brofi a'i bryderon am y nifer cynyddol o ffermydd solar sy'n ymledu ar draws ardal hynafol gwastadeddau Gwent. Rwy'n cydnabod ymroddiad ac eiriolaeth John Griffiths. Yn wir, mae wedi dangos llawer trwy gydol ei amser yma yn y Senedd i gefnogi gwastadeddau Gwent. Fodd bynnag, mae'n ymddangos nad oes unrhyw frys i amddiffyn yr ardaloedd hynafol ac unigryw hyn rhag datblygiad. Rwy'n galw ar y Dirprwy Brif Weinidog i wneud datganiad, gan nodi safbwynt ei Lywodraeth ac addo y bydd ardaloedd fel gwastadeddau Gwent yn cael eu gwarchod a'u cadw ar gyfer cenedlaethau i ddod. Diolch.
Diolch yn fawr. I do not think you have any difficulties with the Deputy First Minister's support for the wonderful Gwent levels. It is indeed welcome to hear of a young person's interest in his local environment. Diolch yn fawr, and thank you, Natasha.
Diolch yn fawr. Dydw i ddim yn credu bod gennych chi unrhyw anawsterau gyda chefnogaeth y Dirprwy Brif Weinidog i wastadeddau gwych Gwent. Yn wir, mae'n galonogol clywed am y diddordeb sydd gan berson ifanc yn ei amgylchedd lleol. Diolch yn fawr, a diolch, Natasha.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 heddiw yw'r datganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ar Fil yr Amgylchedd (Egwyddorion, Llywodraethiant a Thargedau Bioamrywiaeth) (Cymru).
Item 3 today is the statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on the Environment (Principles, Governance and Biodiversity Targets) (Wales) Bill.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser enfawr gen i gyflwyno heddiw Bil yr Amgylchedd (Egwyddorion, Llywodraethiant a Thargedau Bioamrywiaeth) (Cymru). Dyma ddarn hanesyddol o ddeddfwriaeth sy'n cynrychioli cam sylweddol ymlaen o ran ein hymrwymiad i fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. It's a huge pleasure to introduce today the Environment (Principles, Governance and Biodiversity Targets) (Wales) Bill. It is a landmark piece of legislation that represents a significant step forward in our commitment to addressing the pressing climate and nature emergencies.
This step is crucial given the context. Recent years have seen a rise in severe weather incidents leading to floods, heatwaves, drought and wildfires. It has been devastating to communities and ecosystems across Wales. With one in six species now at risk of extinction in Wales, it has never been more important to restore nature, mitigate climate change and preserve the natural environment for future generations. This legislation forms a critical part of our future approach to doing just that, and it will do so by providing the framework to address three core challenges. Firstly, it will strengthen our approach to addressing the combined impact of the climate and nature emergencies. Secondly, it will strengthen and support wider policy and legislation designed to protect the environment from harm. And thirdly, it will revamp our governance structures, following the UK's departure from the EU, in a way that is most suitable in the context of the unique Welsh legislative landscape.
Mae'r cam hwn yn hanfodol o ystyried y cyd-destun. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld cynnydd mewn digwyddiadau tywydd garw sydd wedi arwain at lifogydd, tonnau gwres, sychder a thanau gwyllt. Mae wedi bod yn ddinistriol i gymunedau ac ecosystemau ledled Cymru. Gydag un o bob chwe rhywogaeth bellach mewn perygl o ddifodiant yng Nghymru, nid yw erioed wedi bod yn bwysicach adfer natur, lliniaru newid yn yr hinsawdd a gwarchod yr amgylchedd naturiol ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Mae'r ddeddfwriaeth hon yn rhan hanfodol o'n dull o wneud hynny yn y dyfodol, a bydd yn gwneud hynny trwy ddarparu'r fframwaith i fynd i'r afael â thair her graidd. Yn gyntaf, bydd yn cryfhau ein dull o fynd i'r afael ag effaith gyfunol yr argyfyngau hinsawdd a natur. Yn ail, bydd yn cryfhau ac yn cefnogi polisi a deddfwriaeth ehangach sydd wedi'u cynllunio i ddiogelu'r amgylchedd rhag niwed. Ac yn drydydd, bydd yn ailwampio ein strwythurau llywodraethiant, yn dilyn ymadawiad y DU o'r UE, mewn ffordd sydd fwyaf addas yng nghyd-destun tirwedd ddeddfwriaethol unigryw Cymru.
The Bill is divided into three distinct but complementary parts that will work in tandem to address these challenges. The first Part of the Bill introduces an environmental objective and four key environmental principles into Welsh law. The environmental objective expresses the policy ambition of this legislation and guides both the work of the new environmental governance body and the application of the environmental principles. The objective is framed around the attainment of a high level of environmental protection and improvement of the environment. It also recognises the need to integrate with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Environment (Wales) Act 2017, and the need to address climate change and the decline in biodiversity. This provides strategic focus that frames, in fact, all elements of the Bill.
Part 1 also establishes the four environmental principles in Welsh legislation. These are the precautionary principle, the prevention principle, the rectification at source principle, and the polluter pays principle, in law. Crucially, these principles will be supported by express duties on the Welsh Ministers, all of us, and Natural Resources Wales, when making policy, to have special regard—special regard—to them, and to integrate environmental protection. This provides a holistic approach that will ensure environmental protection and the principles are embedded at a formative stage and throughout the development of policies that impact upon the environment. This approach is further supported by requiring certain public authorities to have regard to the environmental principles and to integrate environmental protection when carrying out functions in connection with strategic environmental assessments. This complements the strategic policy-making duties on the Welsh Ministers and Natural Resources Wales by improving consistency and consideration of the principles when significant environmental impact is anticipated.
The second Part of the Bill establishes the office of environmental governance Wales, OEGW, as a body providing the strategic oversight of the effectiveness of environmental law, as well as providing powers for the OEGW to ensure compliance by public authorities in Wales with that law. Now, the necessity to establish this body following our departure from the EU also presents us with an opportunity to enable more encompassing and more responsive oversight of environmental law in Wales.
So, the oversight will be inherently co-operative rather than authoritarian, and it's designed so that enforcement is escalatory. This reflects the need to work collaboratively with public bodies to address the impacts of environmental harm and also to build capacity and capability to operate more effectively in future. But this approach does not mean that the governance body has no teeth. Whilst we expect the OEGW to consider collaborative approaches to resolve their concerns with environmental law, where this is not feasible or appropriate, the OEGW will have powers to issue compliance notices, compelling public authorities to take specified action. And, of course, the OEGW can escalate non-compliance to the High Court if necessary, to seek an order for compliance.
OEGW’s purpose is broader than taking enforcement action against non-compliance. It also has a critical role in assessing whether the law itself, and measures to support the law, are effective, and in setting out proposals for improvement. So, the Bill provides the OEGW with the tools needed to monitor, to report, and to recommend improvements to the effectiveness of environmental law, ensuring that the whole system is fit for purpose.
The scope of the OEGW oversight extends to public authorities in Wales as defined by the Bill, which includes the Welsh Ministers. As it will be overseeing Welsh Ministers, its independence from Welsh Government is very important for its effective operation, and we have taken opportunities throughout the Bill to ensure that the OEGW can effectively hold the Welsh Ministers and wider public authorities to account.
As governance bodies have already been established to cover England, Northern Ireland and Scotland, we have also engaged constructively with our counterparts across the UK, and we've adopted several lessons into our approach.
The OEGW will take time to establish, and until it is fully operational, to make clear, the Interim Environmental Protection Assessor for Wales, the IEPAW, will continue to consider environmental law issues and to provide recommendations.
The third Part of the Bill, Dirprwy Lywydd, establishes a target-setting framework and grants the Welsh Ministers a power to set, in secondary legislation, targets that are designed to halt and reverse the decline in biodiversity, and in particular through increasing the abundance of native species, or enhancing the resilience of ecosystems, or increasing genetic diversity. Detailed plans outlining the actions needed to achieve these targets will be produced to ensure transparency and accountability. Regular evaluation reports will also assess the impact and the effectiveness of these policies at contributing towards achieving the targets, providing that basis for continuous improvement.
And the Bill requires the Welsh Ministers to lay before the Senedd draft targets to be set as a matter of priority that focus on: reducing the risk of extinction of native species; the effective management of ecosystems; reducing pollution; and the quality of evidence to inform decisions relating to biodiversity, access to that evidence, and its use and its application. The Bill also places a duty on Welsh Ministers to take steps to promote awareness in Wales of the importance of biodiversity and of the threats to biodiversity. Encouraging positive change will be essential for the success of our environmental objectives.
The Environment (Principles, Governance and Biodiversity Targets) (Wales) Bill represents a comprehensive and forward-thinking approach to environmental governance, building on our existing legislative framework to address the urgent challenges of climate change and biodiversity loss. By embedding environmental principles into our policy making, by establishing the OEGW and setting ambitious biodiversity targets, this Bill will ensure that Wales continues to lead the way in environmental protection and sustainability development.
Dirprwy Lywydd, the process leading to this moment has involved extensive policy work, co-design, consultation, and stakeholder engagement over several years. I would like to put on record my sincere thanks to all the stakeholders who have contributed towards the development of this Bill.
Mae'r Bil wedi'i rannu'n dair rhan wahanol ond cyflenwol a fydd yn gweithio ar y cyd i fynd i'r afael â'r heriau hyn. Mae Rhan gyntaf y Bil yn cyflwyno amcan amgylcheddol a phedair egwyddor amgylcheddol allweddol yng nghyfraith Cymru. Mae'r amcan amgylcheddol yn mynegi uchelgais polisi'r ddeddfwriaeth hon ac yn llywio gwaith y corff llywodraethiant amgylcheddol newydd a'r gwaith o gymhwyso'r egwyddorion amgylcheddol. Mae'r amcan wedi'i fframio o amgylch cyflawni lefel uchel o ddiogelwch amgylcheddol a gwella'r amgylchedd. Mae hefyd yn cydnabod yr angen i integreiddio â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2017, a'r angen i fynd i'r afael â newid hinsawdd a'r dirywiad mewn bioamrywiaeth. Mae hyn yn darparu ffocws strategol sy'n fframio, mewn gwirionedd, holl elfennau'r Bil.
Mae Rhan 1 hefyd yn sefydlu'r pedair egwyddor amgylcheddol yn neddfwriaeth Cymru. Y rhain yw'r egwyddor rhagofalus, yr egwyddor atal, yr egwyddor unioni yn y tarddiad, a'r egwyddor y llygrwr sy'n talu, yn y gyfraith. Yn hanfodol, bydd yr egwyddorion hyn yn cael eu cefnogi gan ddyletswyddau penodol ar Weinidogion Cymru, pob un ohonom, a Cyfoeth Naturiol Cymru, wrth wneud polisi, i roi sylw arbennig iddyn nhw—sylw arbennig—ac i integreiddio diogelu'r amgylchedd. Mae hyn yn darparu dull cyfannol a fydd yn sicrhau bod diogelu'r amgylchedd a'r egwyddorion yn cael eu hymgorffori ar gam ffurfiannol a thrwy gydol y broses o ddatblygu polisïau sy'n effeithio ar yr amgylchedd. Mae'r dull hwn yn cael ei gefnogi ymhellach gan y ffaith ei bod yn ofynnol i awdurdodau cyhoeddus penodol ystyried yr egwyddorion amgylcheddol ac integreiddio diogelu'r amgylchedd wrth gyflawni swyddogaethau mewn cysylltiad ag asesiadau amgylcheddol strategol. Mae hyn yn ategu'r dyletswyddau llunio polisïau strategol ar Weinidogion Cymru a Cyfoeth Naturiol Cymru drwy wella cysondeb a'r modd y caiff yr egwyddorion eu hystyried pan ragwelir y bydd effaith sylweddol ar yr amgylchedd.
Mae ail ran y Bil yn sefydlu swyddfa llywodraethiant amgylcheddol Cymru, OEGW, fel corff sy'n darparu goruchwyliaeth strategol o effeithiolrwydd cyfraith amgylcheddol, yn ogystal â darparu pwerau i'r OEGW sicrhau bod awdurdodau cyhoeddus yng Nghymru yn cydymffurfio â'r gyfraith honno. Nawr, mae'r angen i sefydlu'r corff hwn ar ôl i ni ymadael â'r UE hefyd yn rhoi cyfle i ni alluogi goruchwyliaeth fwy cynhwysfawr a mwy ymatebol o gyfraith amgylcheddol yng Nghymru.
Felly, bydd y goruchwyliaeth yn gydweithredol yn ei hanfod yn hytrach nag yn awdurdodol, ac mae wedi'i chynllunio fel bod modd dwysáu camau gorfodi. Mae hyn yn adlewyrchu'r angen i weithio ar y cyd â chyrff cyhoeddus i fynd i'r afael ag effeithiau niwed amgylcheddol a hefyd i adeiladu capasiti a gallu i weithredu'n fwy effeithiol yn y dyfodol. Ond nid yw'r dull hwn yn golygu nad oes gan y corff llywodraethiant unrhyw ddannedd. Er ein bod yn disgwyl i'r OEGW ystyried dulliau cydweithredol i ddatrys eu pryderon gyda chyfraith amgylcheddol, lle nad yw hyn yn ymarferol neu'n briodol, bydd gan yr OEGW bwerau i roi hysbysiadau cydymffurfio, gan orfodi awdurdodau cyhoeddus i gymryd camau penodol. Ac, wrth gwrs, gall yr OEGW uwchgyfeirio diffyg cydymffurfiaeth i'r Uchel Lys os bydd angen er mwyn ceisio gorchymyn cydymffurfio.
Mae pwrpas OEGW yn ehangach na chymryd camau gorfodi yn erbyn diffyg cydymffurfio. Mae ganddi rôl hanfodol hefyd wrth asesu a yw'r gyfraith ei hun, a mesurau i gefnogi'r gyfraith, yn effeithiol, ac wrth nodi cynigion ar gyfer gwella. Felly, mae'r Bil yn rhoi'r offer sydd eu hangen ar yr OEGW i fonitro, adrodd ac argymell gwelliannau i effeithiolrwydd cyfraith amgylcheddol, gan sicrhau bod y system gyfan yn addas i'r diben.
Mae cwmpas goruchwyliaeth OEGW yn ymestyn i awdurdodau cyhoeddus yng Nghymru fel y'u diffinnir gan y Bil, sy'n cynnwys Gweinidogion Cymru. Gan y bydd yn goruchwylio Gweinidogion Cymru, mae ei hannibyniaeth oddi wrth Lywodraeth Cymru yn bwysig iawn ar gyfer ei gweithrediad effeithiol, ac rydym wedi manteisio ar gyfleoedd drwy gydol y Bil i sicrhau bod yr OEGW yn gallu dwyn Gweinidogion Cymru ac awdurdodau cyhoeddus ehangach i gyfrif yn effeithiol.
Gan fod cyrff llywodraethiant eisoes wedi'u sefydlu i gwmpasu Lloegr, Gogledd Iwerddon a'r Alban, rydym hefyd wedi ymgysylltu'n adeiladol â'n cymheiriaid ledled y DU, ac rydym wedi mabwysiadu sawl gwers o ran ein dull gweithredu.
Bydd yr OEGW yn cymryd amser i'w sefydlu, a hyd nes ei bod yn gwbl weithredol, i'w gwneud yn glir, bydd Aseswr Diogelu'r Amgylchedd Dros Dro Cymru, yr IEPAW, yn parhau i ystyried materion cyfraith amgylcheddol a darparu argymhellion.
Mae trydedd ran y Bil, Dirprwy Lywydd, yn sefydlu fframwaith gosod targedau ac yn rhoi pŵer i Weinidogion Cymru osod, mewn is-ddeddfwriaeth, dargedau sydd wedi'u cynllunio i atal a gwrthdroi'r dirywiad mewn bioamrywiaeth, ac yn arbennig drwy gynyddu helaethrwydd rhywogaethau brodorol, neu wella gwytnwch ecosystemau, neu gynyddu amrywiaeth genetig. Bydd cynlluniau manwl a fydd yn amlinellu'r camau sydd eu hangen i gyflawni'r targedau hyn yn cael eu llunio i sicrhau tryloywder ac atebolrwydd. Bydd adroddiadau gwerthuso rheolaidd hefyd yn asesu effaith ac effeithiolrwydd y polisïau hyn wrth gyfrannu tuag at gyflawni'r targedau, gan ddarparu'r sail honno ar gyfer gwelliant parhaus.
Ac mae'r Bil yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru osod targedau drafft gerbron y Senedd i'w gosod fel mater o flaenoriaeth sy'n canolbwyntio ar: lleihau'r risg y bydd rhywogaethau brodorol yn diflannu; rheoli ecosystemau yn effeithiol; lleihau llygredd; ac ansawdd tystiolaeth i lywio penderfyniadau sy'n ymwneud â bioamrywiaeth, mynediad at y dystiolaeth honno, a'r ffordd y caiff ei defnyddio a'i chymhwyso. Mae'r Bil hefyd yn gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i gymryd camau i hyrwyddo ymwybyddiaeth yng Nghymru o bwysigrwydd bioamrywiaeth ac o'r bygythiadau i fioamrywiaeth. Bydd annog newid cadarnhaol yn hanfodol ar gyfer llwyddiant ein hamcanion amgylcheddol.
Mae Bil yr Amgylchedd (Egwyddorion, Llywodraethiant a Thargedau Bioamrywiaeth) (Cymru) yn cynrychioli dull cynhwysfawr a blaengar o lywodraethiant amgylcheddol, gan adeiladu ar ein fframwaith deddfwriaethol presennol i fynd i'r afael â heriau brys newid yn yr hinsawdd a cholli bioamrywiaeth. Drwy ymgorffori egwyddorion amgylcheddol wrth i ni fynd ati i lunio polisïau, drwy sefydlu'r OEGW a gosod targedau bioamrywiaeth uchelgeisiol, bydd y Bil hwn yn sicrhau bod Cymru'n parhau i arwain y ffordd o ran diogelu'r amgylchedd a datblygu cynaliadwyedd.
Dirprwy Lywydd, mae'r broses sydd wedi arwain at y foment hon wedi cynnwys gwaith polisi helaeth, cyd-ddylunio, ymgynghori, ac ymgysylltu â rhanddeiliaid dros nifer o flynyddoedd. Hoffwn gofnodi fy niolch diffuant i'r holl randdeiliaid sydd wedi cyfrannu at ddatblygu'r Bil hwn.
Rwy'n gobeithio y bydd fy nghyd-Aelodau'n cydnabod y cyfle hwn i ddiogelu ein hamgylchedd naturiol, gan sicrhau ein bod yn parhau i gymryd camau pendant i ddiogelu llesiant ein gwlad a'n planed. Diolch yn fawr iawn.
I hope that my colleagues will recognise this opportunity to safeguard our natural environment, ensuring that we continue to act decisively to protect the well-being of our nation and our planet. Thank you very much.
I welcome your statement today and also the introduction of this Bill. It's fair to say that Wales has been lagging behind in terms of our biodiversity targets. Really, I feel this is a little too little too late, but again we will have to see when we completely scrutinise and challenge this Bill going forward.
A 2024 World Wildlife Fund report found that the wild global populations of mammals, birds, amphibians, reptiles and fish had dropped by 73 per cent since 1970, with nearly one in six species being threatened with extinction in Great Britain. Wales saw an average 20 per cent decline in the population of monitored species between 1994 and 2023. That is actually over a period of time that you have been here as the Welsh Labour Government in this institution. We now know that it ranks 224 out of 240 other countries on the Natural History Museum's biodiversity intactness index. We're amongst the lowest 10 per cent in the world. Wales is the last of the UK nations to establish an environmental governance board. Now, one of the aims of this Bill is to address the decline of biodiversity, yet the need for urgency isn't actually as well contained as it might be. As a previous climate change committee report highlighted, this is currently lacking from the Welsh Government, and there are genuine concerns by other environmental bodies about delivery. There are concerns regarding the lack of staff being in some of our enforcement bodies, such as NRW, and whether they are well placed to deliver these biodiversity targets. As has being said earlier today, we really do have poor enforcement here in Wales on land, water and river pollution, so I encourage the Cabinet Secretary to treat the biodiversity decline with a sense of urgency with the implementation of this Bill.
You mentioned about the four key principles, two of which are the new environmental governance body, which we've been calling for for years, and, of course, the improvement of environmental and climate change. It also needs to be acknowledged that the climate change committee has concluded that it is an unforgivable failure of this Welsh Government that the new office of environmental governance Wales body is not fully operational yet, and you're expecting it to be fully operational by the time of the next election. I'd like some reassurances on your timelines in that regard. You also need to provide more reassurance to us, please, that each organisation, i.e. the OEGW and NRW—that their functions do not overlap, causing duplication. It should also be noted there needs to be greater reassurance in regard to the funding of the OEGW, as well as that it's supported in addressing the intended areas and not to become overstretched, as is often used by you, Minister, when challenged on matters of environmental governance.
There's not any particular detail, and we'll be looking more for this as we go on through the Bill, of the scale of the OEGW's mandate. It should also be noted that the Bill sets out the requirements in appointing a person as a non-executive member, but they have to show capability in environmental law and policy, environmental science, investigatory and enforcement proceedings. That's very vague, indeed, so we're hoping that will build as the Bill goes forward.
There's very little in terms of data collection and targets set, and I know that some environmental bodies have asked for these targets to be set on the front of the Bill.
I'd like to encourage the Cabinet Secretary to ensure that this Bill is not rushed through, because you've left it rather late in our electoral cycle, if you like, in terms of this term. We need a pragmatic, common-sense approach in the use of our taxpayers' money, so I would encourage the Cabinet Secretary to ensure that the environmental principles and objectives in this Bill do pay full attention to the marine environment and how it needs to be protected while we implement the infrastructure needed to reduce our emissions. Again, how will this impact on our sea life, our mammals and birds? As shown in the Independent Water Commissioner's report released today, there should be provisions made within this Bill to establish and oversee a more consistent long-term direction for the provision of water supply and water waste removal. The commission highlights that, too often, policy has been shaped by short-term pressure rather than sustained, coherent planning, so we cannot allow a Bill to go forward that just compromises that.
The Bill and the function of the—
Rwy'n croesawu eich datganiad heddiw a chyflwyno'r Bil hwn hefyd. Mae'n deg dweud bod Cymru wedi bod ar ei hôl hi o ran ein targedau bioamrywiaeth. Mewn gwirionedd, rwy'n teimlo bod hyn yn rhy ychydig yn rhy hwyr, ond unwaith eto bydd yn rhaid i ni weld pan fyddwn ni'n craffu'n llwyr ar y Bil hwn ac yn ei herio yn y dyfodol.
Canfu adroddiad gan Gronfa Bywyd Gwyllt y Byd yn 2024 fod poblogaethau byd-eang gwyllt mamaliaid, adar, amffibiaid, ymlusgiaid a physgod wedi gostwng 73 y cant ers 1970, gyda bron i un o bob chwe rhywogaeth mewn perygl o ddifodiant ym Mhrydain Fawr. Gwelodd Cymru ostyngiad o 20 y cant ar gyfartaledd ym mhoblogaeth rhywogaethau a gafodd eu monitro rhwng 1994 a 2023. Mae hynny mewn gwirionedd dros gyfnod o amser pan ydych chi wedi bod yma fel Llywodraeth Lafur Cymru yn y sefydliad hwn. Rydym yn gwybod nawr ei bod yn y 224 safle allan o 240 o wledydd eraill ar fynegai cyfanrwydd bioamrywiaeth yr Amgueddfa Astudiaethau Natur. Rydym ymhlith y 10 y cant isaf yn y byd. Cymru yw'r olaf o wledydd y DU i sefydlu bwrdd llywodraethiant amgylcheddol. Nawr, un o nodau'r Bil hwn yw mynd i'r afael â dirywiad bioamrywiaeth, ond eto nid yw'r angen i weithredu ar frys yn cael ei grybwyll cystal ag y gallai mewn gwirionedd. Fel yr amlygwyd gan un o adroddiadau blaenorol y pwyllgor newid hinsawdd, nid yw Llywodraeth Cymru yn gwneud digon ynghylch hyn ar hyn o bryd, ac mae pryderon gwirioneddol gan gyrff amgylcheddol eraill ynglŷn â chyflawni. Mae pryderon ynglŷn â'r diffyg staff yn rhai o'n cyrff gorfodi, fel Cyfoeth Naturiol Cymru, ac a ydyn nhw mewn sefyllfa dda i gyflawni'r targedau bioamrywiaeth hyn. Fel y dywedwyd yn gynharach heddiw, mae gennym ni orfodaeth wael yma yng Nghymru o ran llygredd tir, dŵr ac afonydd, felly rwy'n annog yr Ysgrifennydd Cabinet i drin y dirywiad mewn bioamrywiaeth gydag ymdeimlad o frys wrth weithredu'r Bil hwn.
Fe wnaethoch chi sôn am y pedair egwyddor allweddol, sy'n cynnwys y corff llywodraethiant amgylcheddol newydd, yr ydym wedi bod yn galw amdano ers blynyddoedd, ac, wrth gwrs, gwella'r amgylchedd a newid hinsawdd. Mae angen cydnabod hefyd fod y pwyllgor newid hinsawdd wedi dod i'r casgliad ei bod yn fethiant anfaddeuol y Llywodraeth Cymru hon nad yw corff newydd swyddfa llywodraethiant amgylcheddol Cymru yn gwbl weithredol eto, a'ch bod yn disgwyl iddi fod yn gwbl weithredol erbyn yr etholiad nesaf. Hoffwn rywfaint o sicrwydd ar eich amserlenni yn hynny o beth. Mae angen i chi hefyd roi mwy o sicrwydd i ni, os gwelwch yn dda, bod pob sefydliad, h.y. yr OEGW a Cyfoeth Naturiol Cymru, nad yw eu swyddogaethau'n gorgyffwrdd, gan achosi dyblygu. Dylid nodi hefyd fod angen mwy o sicrwydd o ran cyllido'r OEGW, yn ogystal â'i bod yn cael ei chefnogi i fynd i'r afael â'r meysydd arfaethedig ac na fyd yn cael ei gorymestyn, fel y defnyddir yn aml gennych chi, Gweinidog, pan gaiff ei herio ar faterion llywodraethiant amgylcheddol.
Nid oes unrhyw fanylion penodol, a byddwn ni'n chwilio mwy am hyn wrth i ni fynd ymlaen trwy'r Bil, o raddfa mandad yr OEGW. Dylid nodi hefyd fod y Bil yn nodi'r gofynion wrth benodi person yn aelod anweithredol, ond mae'n rhaid iddo ddangos gallu mewn cyfraith a pholisi amgylcheddol, gwyddor amgylcheddol, gweithrediadau ymchwilio a gorfodi. Mae hynny'n amwys iawn, yn wir, felly rydym yn gobeithio y bydd hynny'n adeiladu wrth i'r Bil fynd ymlaen.
Ychydig iawn a geir o ran casglu data a thargedau a osodwyd, ac rwy'n gwybod bod rhai cyrff amgylcheddol wedi gofyn i'r targedau hyn gael eu gosod ar flaen y Bil.
Hoffwn annog yr Ysgrifennydd Cabinet i sicrhau nad yw'r Bil hwn yn cael ei ruthro drwodd, oherwydd rydych chi wedi ei adael yn eithaf hwyr yn ein cylch etholiadol, os mynnwch chi, o ran y tymor hwn. Mae angen dull pragmatig, synnwyr cyffredin arnom wrth ddefnyddio arian ein trethdalwyr, felly byddwn i'n annog yr Ysgrifennydd Cabinet i sicrhau bod yr egwyddorion a'r amcanion amgylcheddol yn y Bil hwn yn talu sylw llawn i'r amgylchedd morol a sut mae angen iddo gael ei ddiogelu wrth i ni weithredu'r seilwaith sydd ei angen i leihau ein hallyriadau. Unwaith eto, sut y bydd hyn yn effeithio ar ein bywyd môr, ein mamaliaid a'n hadar? Fel y dangosir yn adroddiad y Comisiynydd Dŵr Annibynnol a ryddhawyd heddiw, dylid gwneud darpariaethau o fewn y Bil hwn i sefydlu a goruchwylio cyfeiriad hirdymor mwy cyson ar gyfer darparu cyflenwad dŵr a chael gwared ar ddŵr gwastraff. Mae'r comisiwn yn tynnu sylw at y ffaith bod y polisi, yn rhy aml, wedi cael ei lunio gan bwysau tymor byr yn hytrach na chynllunio parhaus, cydlynol, felly allwn ddim caniatáu i Fil fynd ymlaen sy'n cyfaddawdu hynny.
Y Bil a swyddogaeth y—
You need to conclude now, Janet.
Mae angen i chi orffen nawr, Janet.
Yes, okay. So, I look forward to scrutinising this legislation in more detail going forward, and ensuring that this Bill in particular will meet the objectives of protecting our environment and addressing the worrying biodiversity decline. Diolch.
Iawn, ocê. Felly, rwy'n edrych ymlaen at graffu ar y ddeddfwriaeth hon yn fwy manwl yn y dyfodol, a sicrhau y bydd y Bil hwn yn arbennig yn bodloni'r amcanion o ddiogelu ein hamgylchedd a mynd i'r afael â'r dirywiad pryderus mewn bioamrywiaeth. Diolch.
Diolch yn fawr iawn, Janet. There are many, many points you raised there. And just to say, I'm very keen to work with you and all other Members as this Bill proceeds. I think it's in very good shape already, but there will be things to tease out as well.
You mentioned, in your opening remarks there, 'What have we been doing? Why are we behind England, Northern Ireland, Scotland?' But, look, we may be behind other UK nations, but actually we've been able to learn the lessons from them as well—what's been good and what we can actually go further on as well, and that'll be interesting to discuss with you on the committee, because there are areas where this Bill actually goes further than Scotland and Northern Ireland and England and makes it a more powerful framework, and actually the powers of the body—. For example, if I can say to you just one, there are powers within this to enforce urgent compliance—not just compliance, but urgent compliance. [Interruption.] They don't exist. So, we can tease some of these things out as it goes forward.
But I do note as well, in terms of—. You asked me to do two particular things. One to move ahead with urgency on this Bill, and, secondly, to make sure that we have sufficient time to actually deliver it as well, and to go through everything. Well, I'm keen that we do that, and in the committee process, I'm very keen that we explore all these things. But you are right. We said we would bring this forward, and we would be bringing it forward within the Senedd term we are doing it. We do now need to proceed with urgency with this very well-crafted Bill that is a direct result of extensive and ongoing engagement with stakeholders, to refine and craft this, so that it is ready, then, to take through in this Senedd term. So, I'm really keen to work with you and others to do that.
You mentioned about NRW and additional resources, and, look, it would be churlish of me to reflect on the past decade and more, and what's happened, not just with NRW, but with the Environment Agency in England as well, but it has been a direct result of the withdrawal of funding from central Government, and we weren't in power at that point. But I'm really pleased to say, on the back of the uplift in the budget, which was voted through recently, we are actually able, as part of that, to commit to additional funding for NRW, not just for enforcement, but for boots on the ground to actually engage, and the regulatory function that they have as well—. And it's the first time in many years that we've been able to do that, and we will keep on doing that, while resources allow as well.
You mentioned the timeline. Sorry—. Just to say, it's not that we've been doing nothing, Dirprwy Lywydd and Janet. Here in Wales, over the last few years, we have directly responded to the challenges of the climate and nature emergencies. We've prioritised reform via agricultural subsidy. We've introduced new clean air legislation. We've progressed the implementation of a new net-zero target. We've set out a pathway to deliver it. We've created new grants for nature restoration. We've radically redirected our transport expenditure. We've made planning reforms, and we've supported investments in meeting water quality targets. But what this does is it takes us to that next step in a strategic approach to environmental protection, and restoring and replenishing our biodiversity and abundance of species. That's what this Bill is about.
Just to say, this Bill is not about—and let's please not, in the urgency we need to take this forward, try to hang lots of baubles on it—water supplies and waste water. There are other ways we can actually do that, not least the PR24 system, which has impacted on bill payers across Wales, but actually, as you know, has a massive investment front-loaded now in the old, antiquated, Victorian sewer system. But it's also what we do in the back, and I really hope for your support for Professor Susannah Bolton's recommendations as well, in the control of agricultural pollution. [Interruption.] Sorry, was that a 'yes'? It's a 'maybe'.
Diolch yn fawr iawn, Janet. Mae yna lawer iawn o bwyntiau a godwyd gennych yn y fan yna. A dim ond i ddweud, rwy'n awyddus iawn i weithio gyda chi a'r holl Aelodau eraill wrth i'r Bil hwn fynd rhagddo. Rwy'n credu ei fod yn dda iawn eisoes, ond bydd yna bethau y bydd angen mynd i'r afael â nhw hefyd.
Fe wnaethoch chi sôn, yn eich sylwadau agoriadol yn y fan yna, 'Beth rydyn ni wedi bod yn ei wneud? Pam rydyn ni y tu ôl i Loegr, Gogledd Iwerddon, yr Alban?' Ond, edrychwch, efallai ein bod ni y tu ôl i wledydd eraill y DU, ond mewn gwirionedd rydym wedi gallu dysgu'r gwersi ganddyn nhw hefyd—yr hyn sydd wedi bod yn dda a'r hyn y gallwn ni fynd ag ef ymhellach hefyd, a bydd hynny'n ddiddorol i'w drafod gyda chi ar y pwyllgor, oherwydd mae yna feysydd lle mae'r Bil hwn, mewn gwirionedd, yn mynd ymhellach na'r Alban a Gogledd Iwerddon a Lloegr ac yn ei wneud yn fframwaith mwy pwerus, ac, mewn gwirionedd, mae pwerau'r corff—. Er enghraifft, os gallaf sôn wrthych am ddim ond un, mae yna bwerau o fewn hyn i orfodi cydymffurfiaeth frys—nid dim ond cydymffurfiaeth, ond cydymffurfiaeth frys. [Torri ar draws.] Dydyn nhw ddim yn bodoli. Felly, gallwn ni fynd i'r afael â rhai o'r pethau hyn wrth iddo fynd ymlaen.
Ond rwy'n nodi hefyd, o ran—. Fe wnaethoch chi ofyn i mi wneud dau beth penodol. Un i symud ymlaen ar frys ar y Bil hwn, ac, yn ail, i wneud yn siŵr bod gennym ni ddigon o amser i'w gyflawni hefyd, ac i fynd trwy bopeth. Wel, rwy'n awyddus i ni wneud hynny, ac ym mhroses y pwyllgor, rwy'n awyddus iawn ein bod ni'n archwilio'r holl bethau hyn. Ond rydych chi'n iawn. Fe ddywedon ni y bydden ni'n dod â hyn ymlaen, ac y bydden ni'n ei gyflwyno o fewn tymor y Senedd rydyn ni'n gwneud hynny ynddo. Mae angen i ni fwrw ymlaen ar frys nawr gyda'r Bil hwn sydd wedi'i lunio'n dda iawn sy'n ganlyniad uniongyrchol i ymgysylltu helaeth a pharhaus â rhanddeiliaid, i'w fireinio a'i lunio, fel ei fod yn barod, wedyn, i'w gymryd drwodd yn nhymor y Senedd hon. Felly, rwy'n awyddus iawn i weithio gyda chi ac eraill i wneud hynny.
Fe wnaethoch chi sôn am Cyfoeth Naturiol Cymru ac adnoddau ychwanegol, ac, edrychwch, byddai'n anfoesgar i mi fyfyrio ar y degawd diwethaf a mwy, a'r hyn sydd wedi digwydd, nid yn unig gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, ond gydag Asiantaeth yr Amgylchedd yn Lloegr hefyd, ond mae wedi bod yn ganlyniad uniongyrchol i dynnu cyllid yn ôl o'r Llywodraeth ganolog, a doedden ni ddim mewn grym ar yr adeg honno. Ond rwy'n falch iawn o ddweud, ar gefn y cynnydd yn y gyllideb, a bleidleisiwyd drwyddo yn ddiweddar, rydym yn gallu, fel rhan o hynny, ymrwymo i ddarparu cyllid ychwanegol i Cyfoeth Naturiol Cymru, nid dim ond ar gyfer gorfodi, ond ar gyfer esgidiau ar lawr gwlad i ymgysylltu, a'r swyddogaeth reoleiddiol sydd ganddyn nhw hefyd—. A dyma'r tro cyntaf ers blynyddoedd lawer rydym wedi gallu gwneud hynny, a byddwn ni'n parhau i wneud hynny, tra bod adnoddau yn caniatáu hefyd.
Fe wnaethoch chi sôn am yr amserlen. Mae'n ddrwg gennyf—. Dim ond i ddweud, dydyn ni ddim wedi bod yn gwneud dim, Dirprwy Lywydd a Janet. Yma yng Nghymru, dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rydym wedi ymateb yn uniongyrchol i heriau'r argyfyngau hinsawdd a natur. Rydym wedi blaenoriaethu diwygio trwy gymhorthdal amaethyddol. Rydym wedi cyflwyno deddfwriaeth aer glân newydd. Rydym wedi symud ymlaen i weithredu targed sero net newydd. Rydym wedi gosod llwybr i'w gyflawni. Rydym wedi creu grantiau newydd ar gyfer adfer natur. Rydym wedi ailgyfeirio ein gwariant ar drafnidiaeth mewn ffordd radical. Rydym wedi gwneud diwygiadau cynllunio, ac rydym wedi cefnogi buddsoddiadau i gyrraedd targedau ansawdd dŵr. Ond yr hyn y mae hyn yn ei wneud yw ei fod yn mynd â ni i'r cam nesaf hwnnw mewn dull strategol o ddiogelu'r amgylchedd, ac adfer ac ailgyflenwi ein bioamrywiaeth a helaethrwydd ein rhywogaethau. Dyna beth yw'r Bil hwn.
Dim ond i ddweud, nid yw'r Bil hwn yn ymwneud â—a gadewch i ni beidio, ar adeg pan fo angen i ni fynd â hwn yn ei flaen ar frys, geisio hongian llawer o drugareddau arno—cyflenwadau dŵr a dŵr gwastraff. Mae yna ffyrdd eraill y gallwn ni wneud hynny, yn enwedig system PR24, sydd wedi effeithio ar dalwyr biliau ledled Cymru, ond mewn gwirionedd, fel y gwyddoch chi, mae swm enfawr wedi'i fuddsoddi ar y dechrau nawr yn yr hen system garthffosiaeth Fictoraidd. Ond mae hefyd yn ymwneud â'r hyn rydym yn ei wneud yn ddiweddarach, ac rwy'n gobeithio'n fawr y byddwch chi'n cefnogi argymhellion yr Athro Susannah Bolton hefyd o ran rheoli llygredd amaethyddol. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, ai 'ie' oedd hynny? 'Efallai' oedd e.
That was, 'Not—[Inaudible.]—the agricultural industry.'
'Ddim—[Anghlywadwy.]—y diwydiant amaethyddol' oedd hynna.
It was a 'Hmm'. Thank you.
'Hmm' oedd e. Diolch.
Diolch i'r Dirprwy Brif Weinidog. Rwy'n croesawu'r ddeddfwriaeth yma. Wrth gwrs, mae hi yn hirddisgwyliedig, oherwydd, fel dŷch chi wedi cydnabod, ers blynyddoedd mae Cymru wedi bod ar ei hôl hi, ac rŷn ni wedi bod yn eithriad anffodus o ran llywodraethiant amgylcheddol.
Rwy'n cydnabod beth oeddech chi'n ei ddweud; efallai y byddwn ni nawr yn gallu dysgu gwersi o beth sydd wedi cael ei wneud yn rhai o'r gwledydd eraill. Rwy'n gobeithio y bydd hynna yn rhywbeth y byddwn ni'n gallu edrych arno fel pwyllgor hefyd. Ond mae'r gagendor, mae'r bwlch yma, wedi bod ar agor rhyngom ni a'r gwledydd eraill yn yr ynysoedd hyn ers rhai blynyddoedd, ac o'r diwedd rwy'n croesawu'r ffaith fod hynna yn cael ei gau, oherwydd roedd y Senedd yma ymysg deddfwrfeydd cyntaf y byd i ddatgan argyfwng ym myd natur. Roedd hynna bron i bedair blynedd yn ôl. Felly, mae'r angen am dargedau natur yn amlwg, a buaswn i'n hoffi gweld gweithrediad ar frys ar hynna.
Rwy'n poeni, os oes mwy o oedi nawr cyn gosod targedau, siawns na fyddwn ni'n gallu cyrraedd y targed o 30 erbyn y flwyddyn 2030, a does neb eisiau bod mewn lle lle rŷn ni'n gosod targedau gydag ond dwy flynedd i fynd cyn maen nhw'n gorfod cael eu gwireddu, oherwydd mae byd natur mewn stad o grisis. Datgelodd yr adroddiad stad natur y ffeithiau: mae un ymhob chwe rhywogaeth dan fygythiad o gael ei golli.
Thank you to the Deputy First Minister. I do welcome this legislation. Of course, it is long-awaited, because, as you've acknowledged, for years Wales has been behind the curve, and we've been an unfortunate exception in terms of environmental governance.
I acknowledge what you said; perhaps we can learn lessons from what's been done in some of the other nations. I hope that that will be something that we can look at as a committee too. But the gap has existed between us and the other nations on these isles for some years now, and at last I welcome the fact that we're now bridging that gap, because this Senedd was amongst the first legislatures in the world to declare a nature emergency. That was almost four years ago. So, the need for targets for nature is clear, and I'd like to see urgent action by the Government on that.
I am concerned that if there is more delay now before the targets are introduced, perhaps we won't be able to reach the 30x30 target, and none of us wants to be in a position where we are setting targets with just two years to go before they are meant to be achieved, because nature is in a state of crisis. The state of nature report revealed the fact that one in every six species is in danger of being lost.
Species that used to be common in our countryside, like the curlew, the water vole, species of butterfly and bumblebee, including the shrill carder bee that I'm species champion of—they're all at risk. With the shrill carder bee, only a handful of sites across the UK remain where they can make a habitat, and one of them, of course, is the Gwent levels, which is so crucial to our biodiversity. So, the framework of this Bill must capture the need to reverse those trends.
And I do welcome so much of what is in here. Of course, all of us will want to counter the risk of fine words and good intentions paving the way to a hellscape then devoid of all those things that make our world rich, diverse and beautiful. I'd ask the Government why there is no headline target in the Bill to do just that, to drive urgent action to reverse biodiversity loss. I know organisations including the Royal Society for the Protection of Birds, Wales Environment Link, the World Wide Fund for Nature and Friends of the Earth Cymru have all called for this, and I support the call of some of those organisations for a requirement to be added to the Bill for a target to reverse the decline in species abundance by 2035, because that would embed that much-needed urgency that you have been talking about, Dirprwy Brif Weinidog, into this Bill. As RSPB have warned, passing this Bill will be one of the last things to be done in this Senedd term. We have to make sure it leaves no room for doubt as to the urgency or scale of the task.
As WWF and other members of the Wales Environment Link have argued, the Bill should also be setting time frames for wider targets in secondary legislation. Legislation in England requires long-term targets, defining them as being at least 15 years. Surely this Bill should mirror that? And there is another major concern that's been voiced by some of those groups, which is that the duty to apply environmental principles only applies to policies that affect the environment, which is weaker than the approach taken in the other UK nations, where the duty applies to all policy making. Again, alluding to what's already been said this afternoon, I wonder whether you could confirm whether the duty applies to budget decisions.
Likewise, the duty on public authorities only applies in relation to strategic environmental assessments, and that doesn't clearly explain what that means in practice. If you could give us some concrete examples of that, that would be very useful, please.
What's more, the Bill, as it's drafted, says that the principle statement should be reviewed again. This has come up already from time to time, and, again, that does seem to be a little vague.
Mae rhywogaethau a oedd yn arfer bod yn gyffredin yn ein cefn gwlad, fel y gylfinir, llygoden y dŵr, rhywogaethau o bili-palod a chacwn, gan gynnwys y gardwenynen feinlais yr wyf yn hyrwyddo'r rhywogaeth—maen nhw i gyd mewn perygl. Gyda'r gardwenynen feinlais, dim ond llond llaw o safleoedd ledled y DU sydd ar ôl lle gallan nhw greu cynefin, ac un ohonyn nhw, wrth gwrs, yw gwastadeddau Gwent, sydd mor hanfodol i'n bioamrywiaeth. Felly, mae'n rhaid i fframwaith y Bil hwn nodi'r angen i wrthdroi'r tueddiadau hynny.
Ac rwy'n croesawu cymaint o'r hyn sydd i mewn yma. Wrth gwrs, bydd pob un ohonom ni eisiau lliniaru'r risg o eiriau cain a bwriadau da sy'n paratoi'r ffordd i uffern lle na cheir yr holl bethau hynny sy'n gwneud ein byd yn gyfoethog, yn amrywiol ac yn hardd. Byddwn i'n gofyn i'r Llywodraeth pam nad oes prif darged yn y Bil i wneud hynny, i ysgogi camau gweithredu brys i wrthdroi colli bioamrywiaeth. Rwy'n gwybod bod sefydliadau gan gynnwys y Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar, Cyswllt Amgylchedd Cymru, y Gronfa Fyd-eang dros Natur a Chyfeillion y Ddaear Cymru i gyd wedi galw am hyn, ac rwy'n cefnogi galwad rhai o'r sefydliadau hynny i ychwanegu gofyniad at y Bil am darged i wrthdroi'r dirywiad mewn helaethrwydd rhywogaethau erbyn 2035, oherwydd byddai hynny'n ymgorffori'r brys mawr ei angen yr ydych wedi bod yn siarad amdano, Dirprwy Brif Weinidog, yn y Bil hwn. Fel y mae'r RSPB wedi rhybuddio, pasio'r Bil hwn fydd un o'r pethau olaf i'w wneud yn nhymor y Senedd hon. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr nad yw'n gadael unrhyw le i amau pa mor gyflym y mae angen gweithredu na maint y dasg.
Fel y mae WWF ac aelodau eraill o Gyswllt Amgylchedd Cymru wedi dadlau, dylai'r Bil hefyd fod yn gosod amserlenni ar gyfer targedau ehangach mewn is-ddeddfwriaeth. Mae deddfwriaeth yn Lloegr yn gofyn am dargedau hirdymor, gan eu diffinio fel rhai sydd o leiaf 15 mlynedd o hyd. Does bosib y dylai'r Bil hwn adlewyrchu hynny? Ac mae yna bryder mawr arall sydd wedi'i fynegi gan rai o'r grwpiau hynny, sef bod y ddyletswydd i gymhwyso egwyddorion amgylcheddol ond yn berthnasol i bolisïau sy'n effeithio ar yr amgylchedd, sy'n wannach na'r dull a fabwysiadwyd yng ngwledydd eraill y DU, lle mae'r ddyletswydd yn berthnasol i bob polisi a gaiff ei lunio. Unwaith eto, gan gyfeirio at yr hyn sydd eisoes wedi'i ddweud y prynhawn yma, tybed a allech chi gadarnhau a yw'r ddyletswydd yn berthnasol i benderfyniadau am y gyllideb.
Yn yr un modd, mae'r ddyletswydd ar awdurdodau cyhoeddus ond yn berthnasol o ran asesiadau amgylcheddol strategol, ac nid yw hynny'n esbonio'n glir beth mae hynny'n ei olygu yn ymarferol. Pe gallech chi roi rhai enghreifftiau pendant i ni o hynny, os gwelwch yn dda, byddai hynny'n ddefnyddiol iawn.
Ar ben hynny, mae'r Bil, fel y mae wedi'i ddrafftio, yn dweud y dylai'r datganiad o egwyddorion gael ei adolygu eto. Mae hyn wedi cael ei godi eisoes o bryd i'w gilydd, ac, eto, mae'n ymddangos bod hynny ychydig yn amwys.
Mae yna bryderon am sut y bydd y corff goruchwylio yn gweithredu. Does dim guarantee am annibyniaeth y corff, ac mae'r mesur yn reit gul ynglŷn â gosod mas beth gall y corff ei wneud. Gall hynny agor lan y drws yn y dyfodol i Lywodraeth gulhau atebolrwydd. Mae angen sicrwydd yn y Mesur am annibyniaeth y corff a disgwyliad y bydd yr arian digonol yn cael ei roi, a buaswn i'n hoffi gweld y corff yn cael ei ymbweru er mwyn cydweithio gyda'r cyrff yn y gwledydd eraill, i dderbyn cwynion gan y cyhoedd, i gynghori Gweinidogion, ac nid dim ond am weithrediad deddfwriaeth amgylcheddol, ond hefyd pa mor effeithiol yw e.
Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, mae hyn yn gam pwysig ymlaen, a dwi wir yn croesawu'r gwaith sydd wedi mynd mewn i hyn ac i bawb sydd wedi bod yn gweithio arno fe. Rwy'n gobeithio y bydd sgôp i ni fel pwyllgor ac i ni fel plaid i gydweithio gyda'r Llywodraeth wrth osod gwelliannau, achos dylai fod gan bawb yr hawl i gael mynediad at amgylchedd sy'n iach ac aer sy'n lân. Diolch.
There are also concerns as to how the oversight body will operate. There's no guarantee about the body's independence, and the legislation contains limited information about what the body can do. This could lead to a future Government limiting accountability. It opens the door to that. We need certainty in the legislation about the body's independence and the expectation that it will be adequately funded, and I'd like to see the body being empowered so that it can collaborate with bodies in the other nations, to hear complaints by members of the public, to advise Ministers, and not just about the implementation of environmental legislation, but how effective that legislation is.
So, to conclude, Deputy Presiding Officer, this is an important step forward, and I truly welcome the work that has gone into this Bill and to everyone involved in that work. I hope there will be scope for us as a committee and for us as a party to work with the Government in submitting amendments, because everybody should have the right to access a healthy environment and clean air. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Delyth, and thank you for your welcome of this Bill. And, again, I'll repeat my intention here to work with you and others as this Bill goes forward to explore some of these issues in real detail as we go into committee as well.
But just to turn to a few of the matters that you've touched on there, the target setting here is going to be a critical part of this and getting it absolutely right, and my predecessor in this role, Julie James, has made clear that we need to make sure that they reflected the drop-down from the UN goals and targets, but also didn't replicate what we were already doing. So, we've set up a target advisory group; we're keen to work with them, and they understand not only the importance of getting the right target, but also the timeline for delivering this as well. If we rush ahead and we pick targets somewhat out of the sky, we might well have targets that measure inputs, such as investment in certain areas, but not the right outcomes; they might well be ones that duplicate and so on. So, I'm keen to work with and rely on some of the expert advice that is coming out of that advisory group, including on the timing as well.
So, just to be absolutely clear here, on the target setting within regulation, it will be a necessity for Welsh Ministers to seek advice from independent experts. The engagement and the co-design with those key experts and stakeholders is going to be critical on the target-setting process and the specific targets. That biodiversity target advisory panel will ensure and it will enhance the transparency and the rigour in that target creation. It has got independent expertise, it provides evidence-based advice and recommendations and, by the way, peer review as well. So, we're really trying to get this right, because if we pick the wrong targets, we could be diverting resource and effort into areas that are either duplicating or going in the wrong direction.
The panel does include, as has been mentioned before, people from various disciplines—water, economy, education, social research, biodiversity, terrestrial, freshwater and marine, Janet, as well. And we have not only academics, but the Joint Nature Conservation Committee are on there, NRW are on there, and people with expertise in monitoring and modelling and practical management and policies.
We have that commitment to bring these targets. Make no mistake, we're committed to bringing forward these targets with the required pace and urgency. The targets will be time bound, they'll be action focused, and they'll be explicitly clear over what we need to do to restore nature.
We do recognise, though, and when we appeared in front of committee before, some of the concerns expressed, and by stakeholders as well, as to whether we can actually develop some of these targets, recognising what I just said, with a bit more pace. I can confirm that my officials are working at pace with those stakeholders to identify options for reducing the time frame where possible, but not by sacrificing the end result of getting the right targets to focus on.
You mentioned a wide range of other things there, including the independence of the OEGW. We recognise, as I said in my opening remarks, that the independence is absolutely crucial, so that's why the Bill includes specific areas that aim to strengthen this independence. So, let me be first of all clear that there's going to be no direct Government control over the OEGW.
Let me give you an example: Welsh Ministers will not be able to dictate what the OEGW does and what it does not do. We could ask, for example, if the OEGW could provide advice to help inform our policy development, but the OEGW is not obliged to do so. This, by the way, is a contrast with across the border with the OEP in England, where they must provide advice. They must respond to the request from a Minister on changes to environmental law if requested. The OEGW with us will make its own decision as to whether they think it's a priority for them to do. And Welsh Ministers will have no role in signing off the OEGW's strategy. Instead, this will be informed by public consultation. It will be wholly owned by the OEGW.
We've put accountability mechanisms in there to provide transparency to the Senedd, and in particular to facilitate scrutiny by Senedd Members to support its independence from Ministers. For example, OEGW will need to publish reports and findings that can be laid before the Senedd. It'll be subject to scrutiny regularly by Senedd committees, particularly those with environmental oversight functions.
Whilst we are responsible for appointing the board, with the expertise that has been mentioned earlier on, we'll do so on the basis of recommendations from a panel that is majority comprised of independent interviewers. All other appointments will be made by the OEGW itself. Welsh Ministers must consult the Senedd before appointing the chair and the deputy chair. So, we've really gone to town on strengthening the independence and the distance from Government and letting it do its own thing.
And just to say as well, because I know some other Members have said this, we can do a lot of this, we can put this legislation in place, we can set the path for the secondary regulation going forward, well, in terms of the OEGW, it's established by legislation. Let me make it clear: it can only be repealed by legislation with the approval of the Senedd. So, that's a bit of a cast-iron guarantee there. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, Delyth, a diolch am eich croeso i'r Bil hwn. Ac, unwaith eto, fe wna' i ailadrodd fy mwriad yn y fan yma i weithio gyda chi ac eraill wrth i'r Bil hwn fynd ymlaen i archwilio rhai o'r materion hyn yn fanwl iawn wrth i ni fynd i'r pwyllgor hefyd.
Ond dim ond i droi at rai o'r materion rydych chi wedi'u cyffwrdd â nhw yn y fan yna, mae'r gwaith o osod targedau yn mynd i fod yn rhan hanfodol o hyn ac o'i gael yn hollol iawn, ac mae fy rhagflaenydd yn y rôl hon, Julie James, wedi ei gwneud yn glir bod angen i ni sicrhau eu bod nhw'n adlewyrchu nodau a thargedau'r Cenhedloedd Unedig, ond nad oedden nhw'n ailadrodd yr hyn yr oeddem yn ei wneud eisoes ychwaith. Felly, rydym wedi sefydlu grŵp i gynghori ar dargedau; rydym yn awyddus i weithio gyda nhw, ac maen nhw'n deall nid yn unig pwysigrwydd cael y targed cywir, ond hefyd yr amserlen ar gyfer cyflawni hyn hefyd. Os gwnawn ni ruthro ymlaen a dewis targedau allan o nunlle, efallai y bydd gennym dargedau sy'n mesur mewnbynnau, fel buddsoddiad mewn rhai meysydd, ond nid y canlyniadau cywir; efallai y byddan nhw'n rhai sy'n dyblygu ac yn y blaen. Felly, rwy'n awyddus i weithio gyda'r grŵp cynghori hwnnw ac i ddibynnu ar rywfaint o'r cyngor arbenigol sy'n dod allan o'r grŵp hwnnw, gan gynnwys ar yr amseru hefyd.
Felly, i fod yn hollol glir yn y fan yma, o ran gosod targedau o fewn rheoleiddio, bydd angen i Weinidogion Cymru ofyn am gyngor gan arbenigwyr annibynnol. Mae'r ymgysylltu a'r cyd-ddylunio gyda'r arbenigwyr a'r rhanddeiliaid allweddol hynny yn mynd i fod yn hanfodol i'r broses o osod targedau a'r targedau penodol. Bydd y panel cynghori hwnnw ar dargedau bioamrywiaeth yn sicrhau ac yn gwella tryloywder a chywirdeb wrth greu'r targedau hynny. Mae ganddo arbenigedd annibynnol, mae'n darparu cyngor ac argymhellion sy'n seiliedig ar dystiolaeth a, gyda llaw, adolygiad gan gymheiriaid hefyd. Felly, rydym yn ceisio cael hyn yn iawn, oherwydd os dewiswn ni'r targedau anghywir, gallen ni fod yn dargyfeirio adnoddau ac ymdrech i feysydd sydd naill ai'n dyblygu neu'n mynd i'r cyfeiriad anghywir.
Mae'r panel yn cynnwys, fel y soniwyd o'r blaen, bobl o wahanol ddisgyblaethau—dŵr, yr economi, addysg, ymchwil gymdeithasol, bioamrywiaeth, daearol, dŵr croyw a morol, Janet, hefyd. Ac ar y panel mae gennym nid yn unig academyddion, ond hefyd y Cyd-bwyllgor Cadwraeth Natur, Cyfoeth Naturiol Cymru, a phobl sydd ag arbenigedd mewn monitro a modelu a rheoli ymarferol a pholisïau.
Mae gennym ni'r ymrwymiad hwnnw i gyflwyno'r targedau hyn. Peidied neb â chamgymryd, rydym wedi ymrwymo i gyflwyno'r targedau hyn gyda'r cyflymder a'r brys angenrheidiol. Bydd y targedau yn amserol, byddan nhw'n canolbwyntio ar weithredu, a byddan nhw'n gwbl glir o ran yr hyn y mae angen i ni ei wneud i adfer natur.
Rydym yn cydnabod, fodd bynnag, a phan ymddangoson ni o flaen y pwyllgor o'r blaen, rhai o'r pryderon a fynegwyd, a chan randdeiliaid hefyd, ynghylch a allwn ni ddatblygu rhai o'r targedau hyn mewn gwirionedd, gan gydnabod yr hyn a ddywedais yn y fan yna, ychydig yn gyflymach. Gallaf gadarnhau bod fy swyddogion yn gweithio ar gyflymder gyda'r rhanddeiliaid hynny i nodi opsiynau ar gyfer lleihau'r amserlen lle bo hynny'n bosibl, ond nid trwy aberthu'r canlyniad terfynol o gael y targedau cywir i ganolbwyntio arnyn nhw.
Fe wnaethoch chi sôn am ystod eang o bethau eraill yn y fan yna, gan gynnwys annibyniaeth yr OEGW. Rydym yn cydnabod, fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, fod yr annibyniaeth yn hollol hanfodol, felly dyna pam mae'r Bil yn cynnwys meysydd penodol sy'n anelu at gryfhau'r annibyniaeth hon. Felly, gadewch imi fod yn glir yn gyntaf oll na fydd unrhyw reolaeth uniongyrchol gan y Llywodraeth dros yr OEGW.
Gadewch imi roi enghraifft i chi: fydd Gweinidogion Cymru ddim yn gallu pennu'r hyn y bydd yr OEGW yn ei wneud a'r hyn na fydd yn ei wneud. Gallwn ni ofyn, er enghraifft, a allai'r OEGW roi cyngor i helpu i lywio'r polisïau rydym yn eu datblygu, ond nid yw'n ofynnol i'r OEGW wneud hynny. Mae hyn, gyda llaw, mewn cyferbyniad â'r OEP ar draws y ffin yn Lloegr, lle mae'n rhaid iddyn nhw roi cyngor. Mae'n rhaid iddyn nhw ymateb i'r cais gan Weinidog ar newidiadau i gyfraith amgylcheddol os gofynnir iddyn nhw wneud hynny. Bydd yr OEGW gyda ni yn gwneud ei phenderfyniad ei hun ynghylch a ydyn nhw'n meddwl ei fod yn flaenoriaeth iddyn nhw ei wneud. Ac ni fydd gan Weinidogion Cymru unrhyw rôl wrth gadarnhau strategaeth yr OEGW. Yn hytrach, bydd hyn yn cael ei lywio gan ymgynghoriad cyhoeddus. Bydd yn eiddo'n llwyr i'r OEGW.
Rydym wedi rhoi mecanweithiau atebolrwydd i mewn yno i ddarparu tryloywder i'r Senedd, ac yn arbennig i hwyluso craffu gan Aelodau'r Senedd i gefnogi ei hannibyniaeth oddi wrth Weinidogion. Er enghraifft, bydd angen i'r OEGW gyhoeddi adroddiadau a chanfyddiadau y gellir eu gosod gerbron y Senedd. Bydd yn destun craffu gan bwyllgorau'r Senedd yn rheolaidd, yn enwedig y rhai sydd â swyddogaethau goruchwylio amgylcheddol.
Er ein bod ni'n gyfrifol am benodi'r bwrdd, gyda'r arbenigedd a grybwyllwyd yn gynharach, byddwn ni'n gwneud hynny ar sail argymhellion gan banel sy'n cynnwys mwyafrif o gyfwelwyr annibynnol. Bydd yr holl benodiadau eraill yn cael eu gwneud gan yr OEGW ei hun. Rhaid i Weinidogion Cymru ymgynghori â'r Senedd cyn penodi'r cadeirydd a'r dirprwy gadeirydd. Felly, rydyn ni wedi mynd ati o ddifrif i gryfhau'r annibyniaeth a'r pellter oddi wrth y Llywodraeth a gadael iddi ddilyn ei thrywydd ei hun.
A dim ond i ddweud hefyd, oherwydd rwy'n gwybod bod rhai Aelodau eraill wedi dweud hyn, gallwn ni wneud llawer o hyn, gallwn ni roi'r ddeddfwriaeth hon ar waith, gallwn ni osod y llwybr ar gyfer y rheoliadau eilaidd yn y dyfodol, wel, o ran yr OEGW, mae'n cael ei sefydlu gan ddeddfwriaeth. Gadewch imi ei gwneud yn glir: dim ond gyda chymeradwyaeth y Senedd y gellir ei diddymu gan ddeddfwriaeth. Felly, mae hynny'n sicrwydd pendant yn y fan yna. Diolch yn fawr.
I agree with the importance of learning from other environmental regulators who've already legislated on this matter, and to learn from any potential mistakes that they've made—that seems entirely sound. But we do need to get on with it now, because, in Wales, we've not had any organisation able to prosecute, for example, constructors who fail to install swift boxes on buildings, which is obviously a particular concern to me as the swift champion.
I completely agree with your precautionary, prevention, rectification and polluter-pays principles. I now want to understand how this is going to improve the sorry situation of our water, which is of huge concern to the public. In particular, looking at Sir Jon Cunliffe's interim report, published today, I was really interested to see that he highlighted the rainscape scheme in Llanelli, which has done a great deal and is being considerably invested in by Dŵr Cymru to prevent rainwater going into the sewage systems. This seems to be one of the targets that we must get all local authorities and all public bodies stepping up to the plate on, because it's completely pointless to use one of our most important assets as if it was something that came out of the toilet.
Rwy'n cytuno â phwysigrwydd dysgu gan reoleiddwyr amgylcheddol eraill sydd eisoes wedi deddfu ar y mater hwn, ac i ddysgu o unrhyw gamgymeriadau posibl y maen nhw wedi'u gwneud—mae hynny'n ymddangos yn hollol briodol. Ond mae angen i ni fwrw ymlaen â hyn nawr, oherwydd, yng Nghymru, does dim sefydliad wedi bod a all erlyn, er enghraifft, adeiladwyr sy'n methu â gosod blychau gwenoliaid ar adeiladau, sy'n amlwg yn bryder arbennig i mi fel hyrwyddwr gwenoliaid.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'ch egwyddorion rhagofalus, atal, unioni a llygrwr yn talu. Rwyf eisiau deall nawr sut mae hyn yn mynd i wella sefyllfa druenus ein dŵr, sy'n peri pryder mawr i'r cyhoedd. Yn benodol, wrth edrych ar adroddiad interim Syr Jon Cunliffe, a gyhoeddwyd heddiw, roedd gen i ddiddordeb mawr yn y sylw a roddwyd i'r cynllun glawlif yn Llanelli, sydd wedi gwneud llawer ac sy'n cael buddsoddiad sylweddol gan Dŵr Cymru i atal dŵr glaw rhag mynd i'r systemau carthffosiaeth. Mae'n ymddangos bod hwn yn un o'r targedau y mae'n rhaid i ni sicrhau bod pob awdurdod lleol a phob corff cyhoeddus yn gweithredu arno, oherwydd mae'n gwbl ddibwys defnyddio un o'n hasedau pwysicaf fel pe bai'n rhywbeth a ddaeth allan o'r toiled.
You need to conclude now, please, Jenny.
Mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda, Jenny.
I wondered if you could tell us how you think targets you're going to set for public bodies can be focused on preserving water rather than always just putting it into the sewage system, which then often ends up in the rivers and seas.
Tybed a allech chi ddweud wrthym sut rydych chi'n meddwl y gall targedau rydych chi'n mynd i'w gosod ar gyfer cyrff cyhoeddus ganolbwyntio ar gadw dŵr yn hytrach na'i roi yn y system garthffosiaeth bob amser, sydd wedyn yn aml yn mynd i mewn i'r afonydd a'r moroedd yn y pen draw.
Thank you, Jenny. I think this is a measure of the difference that this legislation will make, because we're already doing things in the water space, but the ability of—. And I agree with you. Thank you for welcoming that—the principles that underpin this and the establishment of the OEGW, with their responsibility to look at it in a strategic and systems-based way. I'm not saying they will, and it's for them to do with their independent judgment, but they could turn their attention to how is our environmental law protecting, or otherwise, our water quality. They can do that, and they can then make recommendations to say, 'You need to do it in this way'.
There are other pieces outside of that that we don't have to wait for: the work that's been done by Professor Susannah Bolton on the control of agricultural pollution; the water summit approach we're doing, where we're really ramping up the focus on outcomes now; and the work of the nutrient management boards. But what this difference will make is the ability of an independent oversight body to say, 'This is working' or, 'This is not', and that is extremely powerful.
The other aspect, as you rightly touched on, is the ability of the citizen to say to them, 'You might want to look at this, because it's not working well'. We know the big public clamour around water quality, in all different parts of Wales, for different reasons, and in different river catchments as well. But this body is also able to pursue investigations, and to say, 'We can see something happening here that doesn't seem to work on a systems basis'. I think that's the power of this that we don't currently have, that we haven't had since we left the European Union.
On that basis, I think this is where it brings it all together, and they can look at whether it's water quality or whether it's other systemic issues, and say, 'The environmental law is not being implemented adequately, it's not designed properly; we think you should be doing it in a different way'. And also, by the way, their powers of urgent compliance, different in this legislation from other legislation—that they can say, 'We want to see a response within seven days'. That's quite significant. But, again, I look forward, Dirprwy Lywydd, to exploring these in more detail now, as we take this through the stages, subject to the will of the Senedd.
Diolch, Jenny. Rwy'n credu bod hyn yn fesur o'r gwahaniaeth y bydd y ddeddfwriaeth hon yn ei wneud, oherwydd rydyn ni eisoes yn gwneud pethau yn y gofod dŵr, ond gallu—. Ac rwy'n cytuno â chi. Diolch am groesawu hynny—yr egwyddorion sy'n sail i hyn a sefydlu'r OEGW, gyda'u cyfrifoldeb i edrych arno mewn ffordd strategol yn seiliedig ar systemau. Dydw i ddim yn dweud y byddan nhw, a mater iddyn nhw yw gwneud hynny â'u barn annibynnol, ond fe allen nhw droi eu sylw at sut mae ein cyfraith amgylcheddol yn amddiffyn ansawdd ein dŵr, neu fel arall. Gallan nhw wneud hynny, ac yna gallan nhw wneud argymhellion i ddweud, 'Mae angen i chi ei wneud yn y modd hwn'.
Mae yna ddarnau eraill y tu allan i hynny nad oes rhaid i ni aros amdanyn nhw: y gwaith sydd wedi'i wneud gan yr Athro Susannah Bolton ar reoli llygredd amaethyddol; y dull uwchgynadleddau dŵr rydym yn ei wneud, lle rydyn ni wir yn cynyddu'r ffocws ar ganlyniadau nawr; a gwaith y byrddau rheoli maethynnau. Ond yr hyn y bydd y gwahaniaeth hwn yn ei wneud yw sicrhau bod corff goruchwylio annibynnol yn gallu dweud, 'Mae hyn yn gweithio' neu, 'Dydy hyn ddim', ac mae hynny'n bwerus iawn.
Yr agwedd arall, fel y gwnaethoch chi gyffwrdd â hi'n briodol, yw gallu'r dinesydd i ddweud wrthyn nhw, 'Efallai yr hoffech chi edrych ar hyn, oherwydd dydy e' ddim yn gweithio'n dda'. Rydyn ni'n gwybod am y galwadau cyhoeddus mawr ynglŷn ag ansawdd dŵr, ym mhob rhan wahanol o Gymru, am wahanol resymau, ac mewn dalgylchoedd afonydd gwahanol hefyd. Ond mae'r corff hwn hefyd yn gallu cynnal ymchwiliadau, a dweud, 'Gallwn ni weld rhywbeth yn digwydd yma nad yw'n ymddangos ei fod yn gweithio ar sail systemau'. Rwy'n credu mai dyna bŵer hyn nad oes gennym ni ar hyn o bryd, nad ydym wedi'i gael ers i ni adael yr Undeb Ewropeaidd.
Ar y sail honno, rwy'n credu mai dyma lle mae'n dod â'r cyfan at ei gilydd, ac fe allan nhw edrych ar a yw'n ansawdd dŵr neu a yw'n faterion systemig eraill, a dweud, 'Dydy'r gyfraith amgylcheddol ddim yn cael ei gweithredu'n ddigonol, nid yw wedi'i chynllunio'n briodol; rydyn ni'n credu y dylech chi fod yn ei gwneud mewn ffordd wahanol'. A hefyd, gyda llaw, eu pwerau cydymffurfio brys, sy'n wahanol yn y ddeddfwriaeth hon i ddeddfwriaeth arall—y gallan nhw ddweud, 'Rydyn ni eisiau gweld ymateb o fewn saith diwrnod'. Mae hynny'n eithaf arwyddocaol. Ond, unwaith eto, rwy'n edrych ymlaen, Dirprwy Lywydd, at archwilio'r rhain yn fanylach nawr, wrth i ni fynd â hyn drwy'r camau, yn amodol ar ewyllys y Senedd.
Forgive me, Deputy First Minister, I'm slightly nervous of framework Bills giving powers to Ministers to do things through secondary legislation. But putting that aside, firstly, I just wondered, with the OEP operating in both England and Northern Ireland, why did you wish to come up with your own OEGW, duplicating a lot of the costs when it comes to this? How are you ensuring that any new measures are both fair and workable for Welsh farmers? I have concerns around how the Bill might interact with the forthcoming sustainable farming scheme. There is a risk that it could serve as a back door to SFS-style obligations, even for those who choose not to take part in the SFS. While the SFS is voluntary, this Bill introduces legally binding biodiversity targets. The key question therefore is will these targets apply to all land managers, regardless of whether they're part of the SFS. And, finally, a precursor to this Bill was the biodiversity deep-dive. For transparency, can you outline how many of the organisations that took part in the deep-dive currently receive Welsh Government funding? Given that over 80 per cent of Wales is agricultural land, why were the farming unions excluded from that biodiversity deep-dive?
Maddeuwch i mi, Dirprwy Brif Weinidog, rwyf ychydig yn nerfus o Filiau fframwaith sy'n rhoi pwerau i Weinidogion wneud pethau trwy is-ddeddfwriaeth. Ond gan roi hynny o'r neilltu, yn gyntaf, roeddwn i'n meddwl tybed, gyda'r OEP yn gweithredu yn Lloegr ac yng Ngogledd Iwerddon, pam oeddech chi eisiau cyflwyno eich OEGW eich hun, gan ddyblygu llawer o'r costau pan ddaw i hyn? Sut ydych chi'n sicrhau bod unrhyw fesurau newydd yn deg ac yn ymarferol i ffermwyr yng Nghymru? Mae gen i bryderon ynghylch sut y gallai'r Bil ryngweithio â'r cynllun ffermio cynaliadwy sydd ar ddod. Mae yna berygl y gallai wasanaethu fel drws cefn i rwymedigaethau tebyg i'r cynllun ffermio cynaliadwy, hyd yn oed i'r rhai sy'n dewis peidio â chymryd rhan yn y cynllun ffermio cynaliadwy. Er bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn wirfoddol, mae'r Bil hwn yn cyflwyno targedau bioamrywiaeth sy'n gyfreithiol rhwymol. Y cwestiwn allweddol felly yw a fydd y targedau hyn yn berthnasol i bob rheolwr tir, ni waeth a yw'n rhan o'r cynllun ffermio cynaliadwy ai peidio. Ac, yn olaf, rhagflaenydd i'r Bil hwn oedd yr archwiliad dwfn o fioamrywiaeth. Er mwyn tryloywder, allwch chi amlinellu faint o'r sefydliadau a gymerodd ran yn yr archwiliad dwfn sy'n derbyn cyllid gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd? O ystyried bod dros 80 y cant o Gymru yn dir amaethyddol, pam y cafodd yr undebau ffermio eu heithrio o'r archwiliad dwfn hwnnw o fioamrywiaeth?
Of all the contributions so far, this is the first one, Sam, to my surprise, that has picked up some scepticism of what we're trying to do and of the target setting. Yes, the targets will be binding. That's why we have biodiversity targets, so that they are binding. [Interruption.] Sorry—
O'r holl gyfraniadau hyd yn hyn, dyma'r un cyntaf, Sam, er mawr syndod i mi, sydd wedi codi rhywfaint o amheuaeth ynghylch yr hyn rydyn ni'n ceisio ei wneud ac ynghylch gosod targedau. Byddan, fe fydd y targedau yn rhwymol. Dyna pam mae gennym ni dargedau bioamrywiaeth, fel eu bod nhw'n rhwymol. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i—
Try and avoid having a conversation, please. Let the Deputy First Minister answer the questions.
Ceisiwch osgoi cael sgwrs, os gwelwch yn dda. Gadewch i'r Dirprwy Brif Weinidog ateb y cwestiynau.
Thank you, Dirprwy Lywydd. For a long time, a wide range of stakeholders have called on us—in fact, we've heard it from your own benches—to get on with this and actually put those targets in place, put the environmental governance body in place. And yes, of course, it's binding, and it will be for all Members here throughout to agree whether this is the right way forward or not.
But you also raise the issue—along with that degree of scepticism—about the funding of those stakeholders who've previously been involved in the deep-dive into biodiversity. I would simply say that part of the reason that we have got to this place today, where we can actually bring forward really intelligent, well-designed biodiversity targets with a target advisory group, is because of the precursor to that of the work that was done with those participants. That was very important. I note the tone of your contribution, how much funding that they had and whatever. Clearly, I would not have that to hand, but by all means put in a question to me and so on. But it seems to suggest that this was not worth doing. I would argue to you that it was very worth doing, Sam, because it's got us to this place today.
You ask why it's a stand-alone body for Wales. That's a really good question. We looked at alternatives: could we take an existing body in Wales, such as NRW? Could we look at using one of the other bodies? As I mentioned in my opening remarks, however, there is a unique policy context here in Wales. We are the only nation with well-being of future generations legislation. We have a specific approach in terms of, for example, river quality through the river summits and so on. There is a range of reasons why we need a stand-alone body here in Wales.
Secondly, to have NRW or another organisation marking its own homework in terms of not environmental regulation and enforcement, but actually marking its own homework in how it's helping drive towards biodiversity restoration targets and so on—. All of the stakeholder engagement, Sam, which I am sure you will have read, and the consultation responses, showed that there was a need for a body in Wales that had independence—the point that's been raised already—that could stand alone, had clear independence, had oversight across public bodies and Welsh Ministers as well. I am the sponsoring Minister for NRW. How does NRW then hold me to account? This body has the ability to point the finger at public bodies, including the Welsh Government. It is a Welsh version of what is happening in Scotland, Ireland and so on. Hopefully that will meet with the support of Members here.
There were other aspects you mentioned, but I hope you will support this going forward whilst we explore some of these issues. But I think this is absolutely the right approach to have—an environmental governance body that can have oversight right across public bodies, setting targets in place and having those principles enshrined within legislation.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ers amser maith, mae ystod eang o randdeiliaid wedi bod yn galw arnom—yn wir, rydyn ni wedi clywed hynny o'ch meinciau eich hun—i fwrw ymlaen â hyn a rhoi'r targedau hynny ar waith, rhoi'r corff llywodraethiant amgylcheddol ar waith. Ac ydy, wrth gwrs, mae'n rhwymol, a mater i bob Aelod yn y fan hyn fydd cytuno ai dyma'r ffordd gywir ymlaen ai peidio.
Ond rydych chi hefyd yn codi'r mater—ynghyd â'r amheuaeth honno—am y cyllid sydd wedi'i roi i'r rhanddeiliaid hynny sydd wedi bod yn rhan o'r archwiliad dwfn o fioamrywiaeth yn flaenorol. Byddwn i'n dweud yn syml mai rhan o'r rheswm ein bod ni wedi cyrraedd y lle hwn heddiw, lle gallwn ni gyflwyno targedau bioamrywiaeth gwirioneddol ddeallus sydd wedi'u cynllunio'n dda gyda grŵp sy'n cynghori ar dargedau, yw oherwydd y gwaith a wnaed gyda'r cyfranogwyr hynny yn flaenorol. Roedd hynny'n bwysig iawn. Rwy'n nodi tôn eich cyfraniad, faint o gyllid gawson nhw a beth bynnag. Yn amlwg, ni fyddai gen i hynny wrth law, ond mae croeso i chi ofyn cwestiwn i mi ac yn y blaen. Ond mae'n ymddangos ei fod yn awgrymu nad oedd yn werth gwneud hyn. Byddwn i'n dadlau ei fod yn bendant yn werth ei wneud, Sam, oherwydd mae wedi ein cael ni i'r lle hwn heddiw.
Rydych chi'n gofyn pam ei fod yn gorff annibynnol i Gymru. Mae hwnnw'n gwestiwn da iawn. Fe wnaethon ni edrych ar ddewisiadau amgen: allen ni gymryd corff sy'n bodoli eisoes yng Nghymru, fel Cyfoeth Naturiol Cymru? Allen ni edrych ar ddefnyddio un o'r cyrff eraill? Fel y soniais yn fy sylwadau agoriadol, fodd bynnag, mae cyd-destun polisi unigryw yma yng Nghymru. Ni yw'r unig wlad sydd â deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Mae gennym ni ymagwedd benodol o ran, er enghraifft, ansawdd afonydd trwy'r uwchgynadleddau afonydd ac yn y blaen. Mae yna amrywiaeth o resymau pam mae angen corff annibynnol yma yng Nghymru.
Yn ail, byddai cael Cyfoeth Naturiol Cymru neu sefydliad arall yn marcio ei waith cartref ei hun nid o ran rheoleiddio a gorfodi amgylcheddol, ond marcio ei waith cartref ei hun o ran y ffordd y mae'n helpu i symud tuag at dargedau adfer bioamrywiaeth ac yn y blaen—. Roedd yr holl ymgysylltu â rhanddeiliaid, Sam, yr wyf yn siŵr y byddwch chi wedi ei ddarllen, a'r ymatebion i'r ymgynghoriad, yn dangos bod angen corff yng Nghymru a oedd ag annibyniaeth—y pwynt sydd wedi'i godi eisoes—a allai sefyll ar ei ben ei hun, yr oedd ganddo annibyniaeth glir, a oedd yn goruchwylio cyrff cyhoeddus a Gweinidogion Cymru hefyd. Fi yw'r Gweinidog sy'n noddi Cyfoeth Naturiol Cymru. Sut mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn fy nwyn i gyfrif wedyn? Mae gan y corff hwn y gallu i bwyntio bys at gyrff cyhoeddus, gan gynnwys Llywodraeth Cymru. Mae'n fersiwn Gymraeg o'r hyn sy'n digwydd yn yr Alban, Iwerddon ac yn y blaen. Gobeithio y bydd hynny'n cael cefnogaeth yr Aelodau yn y fan yma.
Roedd yna agweddau eraill a grybwyllwyd gennych, ond rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cefnogi hyn wrth symud ymlaen wrth i ni archwilio rhai o'r materion hyn. Ond rwy'n sicr yn credu mai dyma'r dull cywir i'w gael—corff llywodraethiant amgylcheddol sy'n gallu goruchwylio pob corff cyhoeddus, gosod targedau a sicrhau bod yr egwyddorion hynny yn cael eu hymgorffori mewn deddfwriaeth.
This Bill is a major milestone, and I'm always reassured that this Welsh Labour Government cares about the environment, and most of the Members of the Senedd as well. The targets come under the next Senedd. So, could you reassure me regarding timelines for those targets and reassure me that this Bill will cover that? Regarding public authorities, will the environmental principles be clear to them, that they need to apply them when setting budgets and across all departments, including transport, planning and education? And could you tell me what you have learnt with coming after Scotland and England when setting this Bill? What have you been able to do to improve it going forward? Thank you.
Mae'r Bil hwn yn garreg filltir fawr, ac rwyf bob amser yn dawel fy meddwl bod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, a'r rhan fwyaf o Aelodau'r Senedd hefyd, yn poeni am yr amgylchedd. Daw'r targedau o dan y Senedd nesaf. Felly, a allech chi roi sicrwydd i mi ynglŷn ag amserlenni ar gyfer y targedau hynny a'm sicrhau y bydd y Bil hwn yn cwmpasu hynny? O ran awdurdodau cyhoeddus, a fydd yr egwyddorion amgylcheddol yn glir iddyn nhw, bod angen iddyn nhw eu cymhwyso wrth bennu cyllidebau ac ar draws pob adran, gan gynnwys trafnidiaeth, cynllunio ac addysg? Allech chi ddweud wrthyf beth rydych chi wedi'i ddysgu wrth osod y Bil hwn ar ôl yr Alban a Lloegr? Beth ydych chi wedi gallu ei wneud i'w wella wrth symud ymlaen? Diolch.
Thank you very much, Carolyn, and thanks for your welcome for this. Certainly, in terms of the targets, if we overly shorten the timescale for targets, we could be, as I mentioned before, in the difficulty of setting targets that either weren't achievable or were the wrong targets. But we will set in place the way ahead for those targets in regulations here within this Senedd, so that will be bolted down. If any future Government wanted to undo that, they'd have to come back and actually undo that, and make it clear to the Senedd. They'd have to face the will of the Senedd. But we will bolt that down here, subject to the will of this Senedd, as we take this forward.
I've mentioned already some of the ways in which we've learned from what's gone on elsewhere. So, some of the strengthening that we've done around the independence of the OEGW, there are measures within this, for example, with those teeth of the OEGW, to enforce compliance, but, different from other legislation within other parts of the UK, this also has urgent compliance within it. And there are other aspects within this that we have learned from the examples that have gone before, and we have taken the time to engage with them, collaborate with them, understand what they've done and what they might do differently if they were to do it again. So, we’ve built that within this approach, going forward.
But, yes, just to be clear, I know there is—and I know you have spoken to me as well about—concern about doing as much on the targets as we possibly can this side. We are very keen, actually, as this goes forward, to flesh out the work that the advisory group on targets is doing, to flesh out the timescales they can work to, what those targets might look like and to do as much of that this side of the Bill, even though the actual target setting then will come when the next Minister is sitting in this seat to actually determine.
Diolch yn fawr iawn, Carolyn, a diolch am y croeso rydych chi wedi'i roi i hyn. Yn sicr, o ran y targedau, os awn ni ati i fyrhau'r amserlen ar gyfer targedau, fe allen ni, fel y soniais o'r blaen, wynebu'r anhawster naill ai o osod targedau nad oedd modd eu cyflawni neu dargedau anghywir. Ond fe wnawn ni bennu'r ffordd ymlaen ar gyfer y targedau hynny mewn rheoliadau yma o fewn y Senedd hon, felly bydd hynny'n cael ei gadarnhau. Pe bai unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol eisiau dadwneud hynny, byddai'n rhaid iddyn nhw ddod yn ôl a dadwneud hynny, a'i wneud yn glir i'r Senedd. Byddai'n rhaid iddyn nhw wynebu ewyllys y Senedd. Ond fe wnawn ni gadarnhau hynny yma, yn ddarostyngedig i ewyllys y Senedd hon, wrth i ni symud ymlaen â hyn.
Rwyf wedi sôn eisoes am rai o'r ffyrdd yr ydym wedi dysgu o'r hyn sydd wedi digwydd mewn mannau eraill. Felly, rhywfaint o'r cryfhau rydyn ni wedi'i wneud o amgylch annibyniaeth yr OEGW, mae yna fesurau o fewn hyn, er enghraifft, gyda'r dannedd hynny sydd gan yr OEGW, i orfodi cydymffurfiaeth, ond, yn wahanol i ddeddfwriaeth arall mewn rhannau eraill o'r DU, mae cydymffurfiaeth frys yn rhan ohono hefyd. Ac mae agweddau eraill o fewn hyn yr ydym wedi'u dysgu o'r enghreifftiau sydd wedi mynd o'r blaen, ac rydym wedi cymryd yr amser i ymgysylltu â nhw, i gydweithio â nhw, i ddeall yr hyn maen nhw wedi'i wneud a'r hyn y gallen nhw ei wneud yn wahanol pe baen nhw'n ei wneud eto. Felly, rydyn ni wedi adeiladu hynny o fewn y dull hwn, wrth symud ymlaen.
Ond, ie, dim ond i fod yn glir, rwy'n gwybod bod yna—ac rwy'n gwybod eich bod chi wedi siarad â mi hefyd ynghylch—pryder am wneud cymaint ar y targedau ag y gallwn ni yr ochr hon. Rydym yn awyddus iawn, mewn gwirionedd, wrth i hyn fynd ymlaen, i ddatblygu'r gwaith y mae'r grŵp cynghori ar dargedau yn ei wneud, i nodi'r amserlenni y gallan nhw weithio iddyn nhw, sut y gallai'r targedau hynny edrych ac i wneud cymaint o hynny yr ochr hon o'r Bil, er y bydd y gwaith gwirioneddol o bennu targedau yn dod wedyn pan fydd y Gweinidog nesaf yn eistedd yn y sedd hon i benderfynu mewn gwirionedd.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
And finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I certainly do welcome the introduction of this Bill. In June 2021, the Welsh Government, or Wales, was the first Parliament to declare a nature emergency. So, I’m really, really pleased that we’re getting to this point. Now, why did we do it? One in six species in Wales is currently at risk of extinction, and I warmly welcome the inclusion of targets in the Bill. But we have to do this. We have no choice. Nature is declining at an alarming rate, as is the biodiversity that supports it. So, we have to make it obligatory for public bodies to publish nature recovery plans and make a positive move forward. It’s also important, of course, that public bodies play a key role in reversing the nature crisis and that their actions are fully transparent and also accountable. I think having an independent body, which has been talked about significantly already, to act if those targets aren’t being met is absolutely of importance. And, like others, I've had lots of e-mails from organisations expressing concerns—
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n sicr yn croesawu cyflwyno'r Bil hwn. Ym mis Mehefin 2021, Llywodraeth Cymru, neu Gymru, oedd y Senedd gyntaf i ddatgan argyfwng natur. Felly, rwy'n falch iawn, iawn ein bod ni'n cyrraedd y pwynt hwn. Nawr, pam wnaethon ni hynny? Mae un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru mewn perygl o ddifodiant ar hyn o bryd, ac rwy'n croesawu'n fawr gynnwys targedau yn y Bil. Ond mae'n rhaid i ni wneud hyn. Does gennym ni ddim dewis. Mae natur yn dirywio ar gyfradd frawychus, fel y mae'r bioamrywiaeth sy'n ei chefnogi. Felly, mae'n rhaid i ni ei gwneud hi'n orfodol i gyrff cyhoeddus gyhoeddi cynlluniau adfer natur a gwneud cam cadarnhaol ymlaen. Mae hefyd yn bwysig, wrth gwrs, bod cyrff cyhoeddus yn chwarae rhan allweddol wrth wrthdroi'r argyfwng natur a bod eu gweithredoedd yn gwbl dryloyw ac y gellir eu dwyn i gyfrif hefyd. Rwy'n credu bod cael corff annibynnol, y mae llawer o sôn wedi bod amdano eisoes, i weithredu os nad yw'r targedau hynny'n cael eu cyflawni yn hollbwysig. Ac, fel eraill, rwyf wedi cael llawer o negeseuon e-bost gan sefydliadau sy'n mynegi pryderon—
You need to ask the question now, please, Joyce.
Mae angen i chi ofyn y cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda, Joyce.
I will, thank you. But nature can't wait. So, Cabinet Secretary, can you assure all of the people who have contacted us that this new office will have powers to act decisively—that's the question here—to tackle the many challenges that our natural world is facing? And are you able to give any details on when this will come into force?
Fe wnaf, diolch. Ond all natur ddim aros. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, allwch chi sicrhau pob un o'r bobl sydd wedi cysylltu â ni y bydd gan y swyddfa newydd hon bwerau i weithredu'n bendant—dyna'r cwestiwn yma—i fynd i'r afael â'r heriau niferus y mae ein byd naturiol yn eu hwynebu? Ac allwch chi roi unrhyw fanylion ynghylch pryd y bydd hyn yn dod i rym?
Yes, indeed. On the issue of decisiveness, yes, and I think that that decisiveness will come through that independence that they have, that they can make their own decisions and that they have that oversight across public bodies as well. So, this will be a very powerful body and it will also, of course, have oversight over Welsh Ministers as well. Now, that is a real step-change, and it's a step-change as well—. Sometimes we talk in the abstract of legislation, but it's a step-change for the people of Wales, their ability to go to that organisation, or for that organisation to independently examine an area and say, 'This is not good enough; you need to be doing more within that space.'
And yes, I can give you that certainty as well that, subject to the will of this Senedd, we will put in place all the pieces that can take this legislation forward—so, the principles that are so important to this, the establishment of that organisation. So, two weeks from Royal Assent, that body will be, in effect, established. It'll take time, by the way, to put it in place, because you have to do the logistics, all the normal things that a body needs to get up and operating, including the appointments of chair and deputy chair and board, and the bringing in of the expertise that they need as well, and that will take time, but we’ll have put in place the legislation to do it, and we will also be well on the way to developing those targets as well. And I can give you this assurance, as I’ll give to everybody here in this Chamber and outside: we'll keep doing this in a collaborative way. We want to develop the best Bill we possibly can, and the best Bill that is fit for the context in Wales, where we have led on environmental legislation, we've led on future generations legislation, and this will be the next big step forward.
Gallaf, yn sicr. O ran y mater o bendantrwydd, gallaf, ac rwy'n credu y bydd y pendantrwydd hwnnw'n dod trwy'r annibyniaeth honno sydd ganddyn nhw, y ffaith y gallan nhw wneud eu penderfyniadau eu hunain a bod ganddyn nhw'r oruchwyliaeth honno ar draws cyrff cyhoeddus hefyd. Felly, bydd hwn yn gorff pwerus iawn a bydd hefyd, wrth gwrs, yn goruchwylio Gweinidogion Cymru hefyd. Nawr, mae hynny'n newid sylweddol go iawn, ac mae'n newid sylweddol hefyd—. Weithiau rydyn ni'n siarad yn haniaethol am ddeddfwriaeth, ond mae'n gam sylweddol i bobl Cymru, eu gallu i fynd at y sefydliad hwnnw, neu i'r sefydliad hwnnw archwilio maes yn annibynnol a dweud, 'Dydy hyn ddim yn ddigon da; mae angen i chi fod yn gwneud mwy o fewn y gofod hwnnw.'
A gallaf, gallaf roi'r sicrwydd hwnnw i chi hefyd, yn ddarostyngedig i ewyllys y Senedd hon, y byddwn ni'n rhoi ar waith yr holl ddarnau a all fynd â'r ddeddfwriaeth hon ymlaen—felly, yr egwyddorion sydd mor bwysig i hyn, sefydlu'r sefydliad hwnnw. Felly, pythefnos ar ôl cael Cydsyniad Brenhinol, bydd y corff hwnnw, i bob pwrpas, wedi'i sefydlu. Bydd yn cymryd amser, gyda llaw, i'w roi ar waith, oherwydd mae'n rhaid i chi wneud y logisteg, yr holl bethau arferol sydd eu hangen ar gorff i ddechrau gweithredu, gan gynnwys penodi cadeirydd a dirprwy gadeirydd a bwrdd, a dod â'r arbenigedd sydd ei angen arnyn nhw i mewn hefyd, a bydd hynny'n cymryd amser, ond byddwn ni wedi rhoi'r ddeddfwriaeth ar waith i wneud hynny, ac fe fyddwn ni hefyd ar y ffordd i ddatblygu'r targedau hynny hefyd. Ac fe allaf roi'r sicrwydd hwn i chi, fel y byddaf yn ei roi i bawb yma yn y Siambr hon a'r tu allan: byddwn ni'n parhau i wneud hyn mewn ffordd gydweithredol. Rydym am ddatblygu'r Bil gorau y gallwn, a'r Bil gorau sy'n addas ar gyfer y cyd-destun yng Nghymru, lle rydym wedi arwain ar ddeddfwriaeth amgylcheddol, rydym wedi arwain ar ddeddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol, a dyma fydd y cam mawr nesaf ymlaen.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 4 yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, Wythnos Gwirfoddoli. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jane Hutt.
Item 4 is a statement by the Cabinet Secretary for Social Justice on Volunteers’ Week. I call on the Cabinet Secretary, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Ym mhob cornel o Gymru, o'n dinasoedd, trefi, Cymoedd a phentrefi, gwirfoddolwyr yw'r arwyr tawel sy'n ymrwymo eu hamser, egni a phasiwn i wneud gwahaniaeth.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. In every corner of Wales, from our cities, towns, valleys and villages, volunteers are the unsung heroes who dedicate their time, energy and passion to make a difference.
Their selfless acts of kindness and unwavering commitment are the lifeblood that sustain our society, fostering a spirit of unity and compassion. An estimated 27 per cent of people in Wales are doing formal volunteering with charities and other volunteer-involving organisations, but many more people are known to be volunteering informally in the hearts of the communities in which they live.
Over this Senedd term, we've continued to see the very best in people and communities, not just in the day-to-day contribution from volunteers, but also their help and response to the pandemic and emerging situations such as flooding. The voluntary response to those fleeing conflict in Ukraine, Syria and Afghanistan has been exceptional. Of course, such major events are a very strong call to action, but there are also lots of people responding to events closer to home, giving up their time to make a difference. From trustees to school governors, blood bike riders to mountain rescue teams, environmental initiatives, fun run organisers to litter pickers, people giving comfort and support over the phone or simply helping elderly neighbours in practical ways, there are so many ways for people to give help and there’s something for everyone to do. That is the Welsh way.
Earlier today, I met the current and future generation of volunteers as part of the Power of Youth Day, a time when we can recognise, celebrate and champion the impact that younger people make at a local, regional, national and international level. And Volunteers' Week is one of the occasions when we celebrate all those who help in Wales. Volunteering plays an essential part in our access to the services and the support that we all depend on and use at some time in our lives. Whilst people give up their time freely, they must be supported and safeguarded. This requires an ongoing investment. We're committed to investing in people, investing in our communities, investing in Wales. Since April 2022, we have invested over £4.6 million in volunteering, enabling over 419,000 recorded hours of volunteering and training for 6,710 people.
Our long-running Volunteering Wales grant to support volunteers and enable volunteering has enabled the likes of the Wales Refugee Council to gain 63 active volunteers, contributing 4,744 hours of support in roles including English for speakers of other languages, ESOL, employability, playgroups, fundraising, triage, reception, advocates and peer mentors. Our strategic Volunteering Wales grant provides the space to enable organisations to try new approaches, such as Innovate Trust’s Waleswide volunteering hub. This has enabled Innovate Trust to develop a hub that features easy-to-understand guidance, inspiring stories and tailored opportunities. By empowering individuals with learning disabilities, it's also allowed Innovate Trust to foster inclusion, skill building and meaningful engagement, ensuring volunteering remains accessible and impactful within the community.
Finally, we are investing in young people with our youth-led grant. We know that experiencing volunteering from an early age can develop young people, involve them in their community and get them hooked on volunteering for life, and this grant provides young people a platform to become decision makers, allocating funding for youth-led volunteering that takes place in communities across Wales.
Volunteers and volunteering do not stand still, and the world around us is changing fast. That's why, with the encouragement of the third sector partnership council and the collaborative support of the Wales Council for Voluntary Action, we've developed a new approach to volunteering, due to be launched at Gofod3 in July. The approach, which is a progressive development, moving on from the traditional policy on volunteering, has been co-developed across the public, private and third sectors. It provides a vision of how we all want volunteering to be: a way of life at the heart of Wales’s national identity. The vision is a call to action across all sectors and, to drive its delivery, the new approach provides a practical tool for groups and organisations in every sector and at every level to make positive changes in support of volunteering.
I recognise, as will many in the Siambr, that volunteering doesn’t happen in isolation; the infrastructure that enables and supports volunteering itself needs support, so Third Sector Support Wales is there to help the over 40,000 organisations that involve and promote volunteering in Wales. We also continue to support Tempo time credits, which enable organisations to provide a little 'thank you' in recognition of the help that a volunteer has given. Since 2022, nearly 150,000 time credits have been provided to over 6,100 active volunteers, with 50 new groups in priority areas being established. Important as these parts of the support infrastructure are, there is, of course a great deal of voluntary action that takes place without the help of time credits or grants, activity being delivered by the sheer determination of good people in their communities, people with the will to make a difference.
There is still more that we plan to do in this Senedd term. The new vision will bring to life the kinds of values that people in Wales care about deeply: equity, diversity, inclusion and Welsh identity and culture, alongside hard work, achievement and a willingness to help others. I would like to end by, once again, expressing my thanks to all of those for the help they give as volunteers. We live in a better world and society because of it.
Eu gweithredoedd anhunanol o garedigrwydd ac ymrwymiad diwyro yw'r elfen anhepgorol sy'n cynnal ein cymdeithas, gan feithrin ysbryd o undod a thosturi. Amcangyfrifir bod 27 y cant o bobl yng Nghymru yn gwirfoddoli'n ffurfiol gydag elusennau a sefydliadau eraill sy'n ymwneud â gwirfoddolwyr, ond gwyddom fod llawer mwy o bobl yn gwirfoddoli'n anffurfiol yng nghanol y cymunedau y maen nhw'n byw ynddynt.
Yn ystod tymor y Senedd hon, rydym wedi parhau i weld y gorau mewn pobl a chymunedau, nid yn unig yn y cyfraniad o ddydd i ddydd gan wirfoddolwyr, ond hefyd eu cymorth a'u hymateb i'r pandemig a sefyllfaoedd sy'n dod i'r amlwg fel llifogydd. Mae'r ymateb gwirfoddol i'r rhai sy'n ffoi rhag gwrthdaro yn Wcráin, Syria ac Afghanistan wedi bod yn arbennig. Wrth gwrs, mae digwyddiadau o bwys o'r fath yn alwad gref iawn i weithredu, ond mae yna hefyd lawer o bobl sy'n ymateb i ddigwyddiadau yn agosach at adref, gan roi eu hamser i wneud gwahaniaeth. O ymddiriedolwyr i lywodraethwyr ysgolion, beicwyr cludo gwaed i dimau achub mynydd, mentrau amgylcheddol, trefnwyr rasys hwyl i gasglwyr sbwriel, pobl sy'n rhoi cysur a chefnogaeth dros y ffôn neu'n helpu cymdogion oedrannus mewn ffyrdd ymarferol, mae cymaint o ffyrdd i bobl roi cymorth ac mae rhywbeth i bawb ei wneud. Dyna'r ffordd Gymreig.
Yn gynharach heddiw, fe wnes i gwrdd â'r genhedlaeth bresennol a'r dyfodol o wirfoddolwyr yn rhan o Ddiwrnod Pŵer Ieuenctid, amser pan allwn gydnabod, dathlu a hyrwyddo'r effaith y mae pobl ifanc yn ei chael ar lefel leol, ranbarthol, genedlaethol a rhyngwladol. Ac mae Wythnos Gwirfoddolwyr yn un o'r achlysuron pan fyddwn yn dathlu pawb sy'n helpu yng Nghymru. Mae gwirfoddoli yn chwarae rhan hanfodol yn ein gallu i gael gafael ar wasanaethau a'r gefnogaeth yr ydym i gyd yn dibynnu arni ac yn ei defnyddio ar ryw adeg yn ein bywydau. Er bod pobl yn rhoi o'u hamser am ddim, rhaid eu cefnogi a'u diogelu. Mae hyn yn gofyn am fuddsoddiad parhaus. Rydym wedi ymrwymo i fuddsoddi mewn pobl, buddsoddi yn ein cymunedau, buddsoddi yng Nghymru. Ers mis Ebrill 2022, rydym wedi buddsoddi dros £4.6 miliwn mewn gwirfoddoli, gan alluogi dros 419,000 o oriau wedi'u cofnodi o wirfoddoli a hyfforddiant i 6,710 o bobl.
Mae ein grant hirdymor Gwirfoddoli Cymru i gefnogi gwirfoddolwyr a galluogi gwirfoddoli wedi galluogi pobl fel Cyngor Ffoaduriaid Cymru i gael 63 o wirfoddolwyr gweithredol, gan gyfrannu 4,744 awr o gefnogaeth mewn rolau gan gynnwys Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill, Saesneg ar gyfer Siaradwyr Ieithoedd Eraill (ESOL), cyflogadwyedd, cylchoedd chwarae, codi arian, brysbennu, derbynydd, eiriolwyr a mentoriaid cymheiriaid. Mae ein grant strategol Gwirfoddoli Cymru yn darparu'r lle i alluogi sefydliadau i roi cynnig ar ddulliau newydd, fel canolfan wirfoddoli Cymru gyfan Innovate Trust. Mae hyn wedi galluogi Innovate Trust i ddatblygu hyb sy'n cynnwys canllawiau hawdd eu deall, straeon ysbrydoledig a chyfleoedd wedi'u teilwra. Trwy rymuso unigolion ag anableddau dysgu, mae hefyd wedi caniatáu i Innovate Trust feithrin cynhwysiant, meithrin sgiliau ac ymgysylltu ystyrlon, gan sicrhau bod gwirfoddoli yn parhau i fod yn hygyrch ac yn effeithiol yn y gymuned.
Yn olaf, rydym yn buddsoddi mewn pobl ifanc gyda'n grant dan arweiniad ieuenctid. Rydym yn gwybod y gall profi gwirfoddoli o oedran cynnar ddatblygu pobl ifanc, eu cynnwys yn eu cymuned a'u bachu i fod yn wirfoddolwyr am oes, ac mae'r grant hwn yn rhoi llwyfan i bobl ifanc ddod yn wneuthurwyr penderfyniadau, gan ddyrannu cyllid ar gyfer gwirfoddoli dan arweiniad ieuenctid sy'n digwydd mewn cymunedau ledled Cymru.
Nid yw gwirfoddolwyr a gwirfoddoli yn sefyll yn llonydd, ac mae'r byd o'n cwmpas yn newid yn gyflym. Dyna pam, gydag anogaeth cyngor partneriaeth y trydydd sector a chefnogaeth gydweithredol Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, rydym wedi datblygu dull newydd o wirfoddoli, sydd i'w lansio yn Gofod3 ym mis Gorffennaf. Mae'r dull gweithredu, sy'n ddatblygiad blaengar, sy'n symud ymlaen o'r polisi traddodiadol ar wirfoddoli, wedi'i gyd-ddatblygu ar draws y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector. Mae'n darparu gweledigaeth o sut beth rydyn ni i gyd eisiau i wirfoddoli fod: ffordd o fyw wrth wraidd hunaniaeth genedlaethol Cymru. Mae'r weledigaeth yn alwad i weithredu ar draws pob sector ac, i yrru ei chyflawni, mae'r dull newydd yn darparu offeryn ymarferol i grwpiau a sefydliadau ym mhob sector ac ar bob lefel wneud newidiadau cadarnhaol i gefnogi gwirfoddoli.
Rwy'n cydnabod, fel y bydd llawer yn y Siambr, nad yw gwirfoddoli yn digwydd ar wahân; mae angen cefnogaeth ar y seilwaith sy'n galluogi ac yn cefnogi gwirfoddoli ei hun, felly mae Cymorth Trydydd Sector Cymru yno i helpu dros 40,000 o sefydliadau sy'n cynnwys ac yn hyrwyddo gwirfoddoli yng Nghymru. Rydym hefyd yn parhau i gefnogi credydau amser Tempo, sy'n galluogi sefydliadau i roi ychydig o 'ddiolch' i gydnabod y cymorth y mae gwirfoddolwr wedi'i roi. Ers 2022, mae bron i 150,000 o gredydau amser wedi'u darparu i dros 6,100 o wirfoddolwyr gweithredol, gyda 50 o grwpiau newydd mewn meysydd blaenoriaeth yn cael eu sefydlu. Yn bwysig fel y rhannau hyn o'r seilwaith cymorth, mae yna, wrth gwrs, lawer o weithredu gwirfoddol sy'n digwydd heb gymorth credydau amser neu grantiau, gweithgarwch yn cael ei gyflawni gan benderfyniad pur pobl dda yn eu cymunedau, pobl sydd â'r ewyllys i wneud gwahaniaeth.
Mae mwy o hyd yr ydym yn bwriadu ei wneud yn nhymor y Senedd hon. Bydd y weledigaeth newydd yn dod â'r mathau o werthoedd y mae pobl yng Nghymru yn poeni amdanynt yn fyw: cydraddoldeb, amrywiaeth, cynhwysiant a hunaniaeth a diwylliant Cymreig, ochr yn ochr â gwaith caled, cyflawniad a pharodrwydd i helpu eraill. Hoffwn orffen trwy fynegi fy niolch i bawb am y cymorth y maen nhw'n ei roi fel gwirfoddolwyr. Rydyn ni'n byw mewn byd a chymdeithas well oherwydd hynny.
I welcome the Cabinet Secretary’s statement today, and fully support the recognition of the remarkable contribution that volunteers make across Wales during this year’s Volunteers' Week. In my region, and right across the country, our volunteers are the beating heart of our community, giving time, energy and commitment to helping others. There are far too many to mention individually, but I’d like to take this opportunity to thank them all.
I do want to, however, shine a light today on the incredible work and dedication of one individual. Her name is Jean Williams. She has been a Brown Owl in First Usk Brownie pack for 59 years now, which I just think epitomises dedication, really. She has seen generation upon generation of girls go through my local town, me being one of them—so, people before and after me. It’s quite hard to comprehend the amount of girls who have been through that Brownie pack while she’s been leading it. She’s given so much of her time, shaping young minds and teaching them good skills, as well as ensuring that they have lots of fun. It’s an incredible achievement and I’m sure that the Cabinet Secretary would recognise that too.
There are so many benefits of people, younger and older, putting themselves forward for volunteering roles in so many forms, and it’s what makes our communities work and it’s what makes our world go round. In a world that focuses on negatives, Cabinet Secretary, don’t you agree with me that incredible people like Jean Williams need to be celebrated as fantastic role models for our young people and to us all? Diolch.
Rwy'n croesawu datganiad yr Ysgrifennydd Cabinet heddiw, ac yn cefnogi'n llawn y gydnabyddiaeth o'r cyfraniad rhyfeddol y mae gwirfoddolwyr yn ei wneud ledled Cymru yn ystod Wythnos Gwirfoddolwyr eleni. Yn fy rhanbarth i, ac ar draws y wlad, ein gwirfoddolwyr yw curiad calon ein cymuned, gan roi amser, egni ac ymrwymiad i helpu eraill. Mae llawer gormod i'w crybwyll yn unigol, ond hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch iddynt i gyd.
Fodd bynnag, rwyf am daflu goleuni heddiw ar waith ac ymroddiad anhygoel un unigolyn. Ei henw yw Jean Williams. Mae hi wedi bod yn Brown Owl yn Grŵp Cyntaf Brownis Brynbuga ers 59 mlynedd bellach, sy'n fy marn i yn ymgorffori ymroddiad, mewn gwirionedd. Mae hi wedi gweld cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth o ferched yn mynd trwy fy nhref leol, fi yn un ohonyn nhw—felly, pobl cyn ac ar ôl fi. Mae'n eithaf anodd deall faint o ferched sydd wedi bod trwy'r grŵp Brownis pan oedd hi yn eu harwain. Mae hi wedi rhoi cymaint o'i hamser, gan lunio meddyliau ifanc a dysgu sgiliau da iddynt, yn ogystal â sicrhau eu bod yn cael llawer o hwyl. Mae'n gyflawniad anhygoel ac rwy'n siŵr y byddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn cydnabod hynny hefyd.
Mae cymaint o fanteision i bobl, iau a hŷn, sy'n rhoi eu hunain ymlaen ar gyfer rolau gwirfoddoli mewn cymaint o wahanol ffyrdd, a dyna sy'n gwneud i'n cymunedau weithio a dyna sy'n gwneud i'n byd droi. Mewn byd sy'n canolbwyntio ar bethau negyddol, Ysgrifennydd Cabinet, onid ydych chi'n cytuno â mi bod angen dathlu pobl anhygoel fel Jean Williams fel enghreifftiau gwych i'n pobl ifanc ac i ni i gyd? Diolch.
Diolch yn fawr, Laura Anne Jones, and thank you for your support for volunteering in Wales. This is a time to celebrate, isn't it, those volunteers like Jean Williams, the Brown Owl, and it's important that you named her, and I name her as well, in terms of her work and dedication, as you described. So, it is a chance this afternoon to thank and recognise volunteers that we know are at the heart of our communities. And I think the point you make is also that it's very much a two-way thing, the benefits of volunteering, because I'm sure that Jean herself will have got an awful lot of great feedback and enjoyment about her engagement, all those young people who've benefited from Brown Owl.
So, I think this is a really good point to make that, all over Wales, every day and night, good people are giving help for free, where they feel it is needed, where they want to make a contribution. And it's wonderful to know that, actually, 27 per cent of people in Wales are doing formal volunteering with charities and other volunteer-involving organisations. Thank you for that positive contribution.
Diolch yn fawr, Laura Anne Jones, a diolch am eich cefnogaeth i wirfoddoli yng Nghymru. Mae hwn yn amser i ddathlu, onid yw, y gwirfoddolwyr hynny fel Jean Williams, y Brown Owl, ac mae'n bwysig eich bod chi'n ei henwi, ac rwy'n ei henwi hefyd, o ran ei gwaith a'i hymroddiad, fel y disgrifioch. Felly, mae'n gyfle y prynhawn yma i ddiolch a chydnabod gwirfoddolwyr rydyn ni'n gwybod sydd wrth galon ein cymunedau. Ac rwy'n credu mai'r pwynt rydych chi'n ei wneud hefyd yw ei fod yn beth dwy ffordd, manteision gwirfoddoli, oherwydd rwy'n siŵr y bydd Jean ei hun wedi cael llawer iawn o adborth a mwynhad gwych am ei hymgysylltiad, yr holl bobl ifanc hynny sydd wedi elwa oherwydd Brown Owl.
Felly, rwy'n credu bod hwn yn bwynt da iawn i'w wneud, ledled Cymru, bob dydd a nos, mae pobl dda yn rhoi cymorth am ddim, lle maen nhw'n teimlo fod ei angen, lle maen nhw eisiau gwneud cyfraniad. Ac mae'n wych gwybod bod, mewn gwirionedd, 27 y cant o bobl yng Nghymru yn gwirfoddoli'n ffurfiol gydag elusennau a sefydliadau eraill sy'n ymwneud â gwirfoddolwyr. Diolch am y cyfraniad cadarnhaol hwnnw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ym mhob cymuned, mae gwirfoddolwyr yn rhoi o’u hamser, eu hegni, a’u caredigrwydd i helpu’r rhai sy’n wynebu anawsterau ac sydd mewn angen. Maen nhw’n cynnig cymorth ymarferol, cwmnïaeth, ac, yn fwy na dim, gobaith. Gyda gwasanaethau cyhoeddus wedi eu hymestyn i’r eithaf, neu weithiau wedi eu torri'n gyfan gwbl, mae gwirfoddolwyr yn fwyfwy camu i’r adwy.
Rŷn ni'n sôn yn gyson am bwysigrwydd meithrin a sicrhau cydlyniant cymunedol wrth i'r asgell dde geisio tanseilio a rhannu cymdeithas. Mae gwirfoddoli hefyd, wrth gwrs, yn dod â phobl ynghyd. Mae'n meithrin cysylltiadau, yn datblygu sgiliau ac yn cryfhau ein cymunedau. Mae'n dangos bod pobl yng Nghymru yn barod i ofalu am ei gilydd, ac i weithredu er lles pawb. Felly, ar ran Plaid Cymru, hoffwn ddiolch i'r miloedd sy'n rhoi'n dawel. Mae Cymru'n lle gwell oherwydd eich caredigrwydd a'ch gofal chi.
Roeddwn i'n falch o fod yn rhan o ddathliad neithiwr o wirfoddolwyr Castell-nedd Port Talbot, a oedd wir yn ysbrydoledig. Hoffwn i longyfarch y bron i 40 o grwpiau ac unigolion ar draws y sir a gafodd eu gwobrwyo. Soniodd cyfarwyddwr NPTCVS, Gaynor Richards, yn ei hanerchiad hi, fod gwirfoddolwyr yn aml yn cael eu galw'n asgwrn cefn ein cymunedau, ond ei bod hi, yn hytrach, yn meddwl amdanyn nhw fel yr enaid sy'n bywiocau ein cymunedau.
Roeddwn i'n falch hefyd o weld cyflwyniad categori newydd cydraddoldeb, amrywiaeth a chynhwysiant—yr hyn, meddai Gaynor Richards, sy'n gwneud ein cymunedau yn gryfach, yn fwy tosturiol, yn fwy effeithiol, wrth gynnal y rhai sydd angen ein cefnogaeth fwyaf. Rwy'n cytuno'n llwyr. Roeddwn i'n falch o wobrwyo enillwyr y categori, sef y grŵp Chai and Chat, sy'n dod â menywod o gefndiroedd ethnig amrywiol at ei gilydd am sgwrs a phaned.
Ond mae angen mwy na llongyfarchiadau a geiriau cynnes ar wirfoddolwyr. Yr hyn rŷn ni'n ei glywed yn gynyddol gan nifer o'r grwpiau trydydd sector sy'n cefnogi gwirfoddolwyr yw bod y cynnydd yn yr yswiriant gwladol yn bygwth y gwaith gwych sy'n cael ei gyflawni—gwaith sy'n fwy hanfodol fyth wrth i fwy o bobl yng Nghymru gael eu gwthio i dlodi. Er bod gwirfoddolwyr yn rhoi cymaint, maen nhw hefyd angen cefnogaeth i wneud y cyfraniad hanfodol yma i Gymru.
Mae'r cynnydd yn peri pryder gwirioneddol. Mae llawer o sefydliadau trydydd sector—elusennau, mentrau cymdeithasol, grwpiau cymunedol—yn dibynnu ar gyfraniadau gwirfoddol ac ar gyllidebau tynn. Pan fydd costau cyflogi staff—hyd yn oed staff rhan-amser sy’n cefnogi gwirfoddolwyr—yn cynyddu oherwydd yr NICs, mae'n rhoi pwysau ychwanegol ar system sydd eisoes o dan straen. Mae 78 y cant o sefydliadau yn nodi cynnydd yn y galw am eu gwasanaethau. Y canlyniad yw llai o adnoddau i hyfforddi, cefnogi a diogelu gwirfoddolwyr; mwy o anhawster i ddenu pobl newydd; a risg gwirioneddol, felly, i gynaliadwyedd y gwaith hanfodol sy'n digwydd mewn cymunedau ledled Cymru. Dyma'r grwpiau sy'n rhedeg pethau fel llinellau cymorth argyfwng, gwasanaethau cefnogi a chymorth. Nhw sy'n llenwi'r tyllau sydd wedi'u rhwygo yn y rhwyd ddiogelwch gan Lywodraethau San Steffan o bob lliw.
Rydw i'n siŵr y gwnewch chi ddweud yn eich ymateb nad yw'r penderfyniadau hyn, sy'n effeithio ar waith ein gwirfoddolwyr, yn rhai sydd o fewn grymoedd Llywodraeth Cymru. Roedd gen i fwy o gydymdeimlad â'r amddiffyniad hwnnw pan oedd y Ceidwadwyr mewn grym. Ond nawr does dim esgus gyda'ch plaid eich hun yn cymryd y penderfyniadau yma. Felly, ydych chi'n cytuno ei fod e'n warthus bod eich partneriaid yn San Steffan wedi bwrw ymlaen â'r penderfyniad i danseilio gwaith y sector gwirfoddol yn y modd yma, heb roi'r arian a'r adnoddau i Lywodraeth Cymru i liniaru hynny?
A ydy Llywodraeth Cymru wedi codi effaith andwyol y cynnydd mewn yswiriant gwladol ar y trydydd sector a'r sector gwirfoddol yng Nghymru gyda Llywodraeth Lafur y Deyrnas Gyfunol, a pha ymateb y cawsoch chi? Ac a ydych chi, fel Llywodraeth Cymru, wedi clustnodi unrhyw arian i liniaru'r cynnydd yn y taliadau yma? Ac os do fe, o ble mae'r cyllid yma wedi cael ei dorri? Diolch.
Thank you, Dirprwy Lywydd. In every community, volunteers give of their time, their energy, and their kindness to help those in difficulty and those who are in need. They provide practical support, companionship, and, more than anything, hope. With public services stretched to breaking point or sometimes cut entirely, volunteers are increasingly stepping into the breach.
We regularly talk about the importance of fostering a sense of community cohesion as the right wing seeks to undermine and divide society. Volunteering also, of course, brings people together. It forges connections, develops skills and strengthens communities. It shows that people in Wales are willing to care for each other, and to act for everyone's benefit. So, on behalf of Plaid Cymru, I'd like to thank the thousands who make their silent contribution. Wales is a better place because of your compassion and care.
I was pleased to be part of a celebration last night of volunteers in Neath Port Talbot, which was truly inspiring. I'd like to congratulate the almost 40 groups and individuals from across the county who received awards. And the director of NPTCVS, Gaynor Richards, mentioned in her speech that volunteers are often described as the backbone of our communities, but that she thinks of them instead as the spirit that animates our communities.
I was pleased to see the introduction of a new category of equity, diversity, and inclusion. As Gaynor Richards said, this is what makes our communities stronger, more compassionate, more effective, in supporting those who need it most. I agree wholeheartedly. I was proud to present the award to the winners in that category, namely the Chai and Chat group, which brings women from a diverse range of ethnic backgrounds together for a cuppa and a chat.
But volunteers need more than just congratulations and warm words. What we hear increasingly from a number of the third sector groups that support volunteers is that the increase in national insurance contributions threatens the excellent work that is being delivered—work that is even more crucial as more people in Wales are pushed into poverty. Although volunteers give so much, they also need support to make their vital contribution to Wales.
The increase is a cause of genuine concern. Many third sector organisations—charities, social enterprises, community groups—depend on voluntary contributions and are on tight budgets. When the cost of employing staff—even the part-time staff who support volunteers—increases due to the NICs, it places additional pressure on a system that's already under strain. Seventy-eight per cent of organisations have reported an increase in demand for their services. The result is fewer resources to train, support and safeguard volunteers; more difficulty in attracting new people; and a real risk, therefore, to the sustainability of this crucial work that happens in communities across Wales. These are the groups that run things such as crisis support lines and support services. They are the ones filling the gaps that have been torn through the safety net by Westminster Governments of every stripe.
I'm sure that you will say in your response that these decisions, which impact the work of our volunteers, are not within the Welsh Government's powers. I had more sympathy with that defence when the Conservatives were in power. But now there is no excuse, with your own party taking these decisions. So, do you agree that it is appalling that your partners in Westminster have proceeded with their decision to undermine the work of the voluntary sector in this way, without then providing the resources and the funding to the Welsh Government to mitigate those impacts?
Has the Welsh Government raised the detrimental impact of the increased national insurance contributions on the third sector and the voluntary sector in Wales with the UK Labour Government, and what was the response? And have you, as a Welsh Government, earmarked any funds to mitigate the increased national insurance contributions? And if so, from where have those funds been cut? Thank you.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, and thank you again for your support for the volunteers. Volunteering Week gives us all the opportunity to recognise the contributions of our volunteers, like the ones that you met last night in the Neath Port Talbot event—of course, 40 groups. It's good to hear about that new category of equity, diversity and inclusion.
It is about the ways in which volunteers strengthen communities and act on behalf of others. But it is vitally important that we do support those organisations, like Neath Port Talbot county voluntary council, through our core-funded support infrastructure. I'm very pleased that we have been able to, for the first time, give that Third Sector Support Wales partnership, which includes the Wales Council for Voluntary Action and county voluntary councils across Wales, a three-year grant commitment to allow them to undertake long-term planning whilst retaining staff and skills. I'm sure you saw that reflected, as I know the strength—across all our constituencies, we have those county voluntary councils that actually are unique.
I actually did meet Gaynor Richards at a very moving service remembering and celebrating the life of Graham Benfield, who was the chief executive of the Wales Council for Voluntary Action, who sadly died recently after an illness. He helped us develop, with Welsh Government in partnership, that third sector support scheme. But giving it the funding is important, particularly with the challenges around the national insurance contributions—the fact that that has had an impact and concerns for many third sector organisations. And you know that the Cabinet Secretary for finance has raised this with the Chief Secretary to the Treasury, particularly looking at the impact on those organisations that aren't within the public sector realm in terms of receiving funding.
I'd also like to just acknowledge again the fact that I'm glad to see that recognition of equity, diversity and inclusion, and to acknowledge the role of the Welsh Refugee Council, which gained 63 active volunteers, with our long-running Volunteering Wales grant, contributing 4,744 hours of support in roles, including English for speakers of other languages, employability, playgroup, fundraising, triage, reception, advocates and peer mentors.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, a diolch eto am eich cefnogaeth i'r gwirfoddolwyr. Mae Wythnos Gwirfoddoli yn rhoi cyfle i ni i gyd gydnabod cyfraniadau ein gwirfoddolwyr, fel y rhai y gwnaethoch gyfarfod â nhw neithiwr yn nigwyddiad Castell-nedd Port Talbot—wrth gwrs, 40 o grwpiau. Mae'n dda clywed am y categori newydd hwnnw o gydraddoldeb, amrywiaeth a chynhwysiant.
Mae'n ymwneud â'r ffyrdd y mae gwirfoddolwyr yn cryfhau cymunedau ac yn gweithredu ar ran eraill. Ond mae'n hanfodol bwysig ein bod yn cefnogi'r sefydliadau hynny, fel cyngor gwirfoddol sirol Castell-nedd Port Talbot, drwy ein seilwaith cymorth craidd a ariennir. Rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu, am y tro cyntaf, roi partneriaeth Cefnogi Trydydd Sector Cymru, sy'n cynnwys Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a chynghorau gwirfoddol sirol ledled Cymru, am y tro cyntaf, ymrwymiad grant tair blynedd i'w galluogi i ymgymryd â chynllunio hirdymor gan gadw staff a sgiliau. Rwy'n siŵr eich bod wedi gweld hynny'n adlewyrchu, gan fy mod yn gwybod beth yw'r cryfder—ar draws ein holl etholaethau, mae gennym y cynghorau gwirfoddol sirol hynny sydd mewn gwirionedd yn unigryw.
Mewn gwirionedd, fe wnes i gyfarfod â Gaynor Richards mewn gwasanaeth teimladwy iawn yn cofio a dathlu bywyd Graham Benfield, a oedd yn brif weithredwr Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, a fu farw'n ddiweddar ar ôl salwch. Helpodd ni i ddatblygu, gyda Llywodraeth Cymru mewn partneriaeth, y cynllun cymorth trydydd sector hwnnw. Ond mae rhoi'r cyllid iddo yn bwysig, yn enwedig gyda'r heriau sy'n ymwneud â'r cyfraniadau yswiriant gwladol—y ffaith bod hynny wedi cael effaith ac wedi pryderu llawer o sefydliadau trydydd sector. Ac rydych chi'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid wedi codi hyn gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys, yn enwedig wrth edrych ar yr effaith ar y sefydliadau hynny nad ydynt o fewn y sector cyhoeddus o ran derbyn cyllid.
Hoffwn hefyd gydnabod eto y ffaith fy mod yn falch o weld y gydnabyddiaeth honno o gydraddoldeb, amrywiaeth a chynhwysiant, ac i gydnabod rôl Cyngor Ffoaduriaid Cymru, a gafodd 63 o wirfoddolwyr gweithredol, gyda'n grant hirdymor Gwirfoddoli Cymru, gan gyfrannu 4,744 awr o gymorth mewn rolau, gan gynnwys Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill, cyflogadwyedd, grŵp chwarae, codi arian, brysbennu, derbynnydd, eiriolwyr a mentoriaid cymheiriaid.
I'd too like to pay tribute and thank the very many volunteers, individuals, groups and organisations that are the cornerstone of the community that I am proud to serve. They don't always make the headlines, but they most certainly are lifelines and often the glue that bind our communities together, whether that's Mold Community Clubhouse and Gardens, who are actually hosting a celebration event today to recognise their volunteers, or things like the community hospitals' leagues of friends, or Walk & Talk Today in Ffynnongroyw.
Cabinet Secretary, as it is Pride Month, it would be remiss of me not to mention those community Prides that are made possible not just by from funding from Welsh Government and other community sources, but actually because of the effort that people put in to make them happen on the ground. I was proud to be at the first-ever Flint Pride this time last year, and I'm looking forward to the first-ever Prestatyn Pride on Saturday. So, Cabinet Secretary, I know this is something that you're very passionate about, and the Welsh Government supports, but can I ask, to build on what you said in your statement, that you encourage the Welsh Government to build on support for volunteers, not simply through funding streams, but by thinking creatively about how we can enable more people to play their part, whether that's through working with employers or with a range of community organisations? Diolch.
Hoffwn hefyd dalu teyrnged a diolch i'r nifer o wirfoddolwyr, unigolion, grwpiau a sefydliadau sy'n gonglfaen i'r gymuned yr wyf yn falch o'i gwasanaethu. Nid ydynt bob amser yn cyrraedd y penawdau, ond maen nhw'n sicr yn achubiaeth ac yn aml y glud sy'n gludio ein cymunedau gyda'i gilydd, boed hynny'n Glwb a Gerddi Cymunedol yr Wyddgrug, sydd mewn gwirionedd yn cynnal digwyddiad dathlu heddiw i gydnabod eu gwirfoddolwyr, neu bethau fel cynghreiriau ffrindiau ysbytai cymunedol, neu Walk & Talk Today yn Ffynnongroyw.
Ysgrifennydd Cabinet, gan ei fod yn Fis Balchder, byddai'n amhosibl i mi beidio â sôn am y mudiadau Balchder cymunedol hynny sy'n bodoli nid yn unig oherwydd cyllid gan Lywodraeth Cymru a ffynonellau cymunedol eraill, ond mewn gwirionedd oherwydd yr ymdrech y mae pobl yn ei wneud er mwyn iddynt ddigwydd ar lawr gwlad. Roeddwn i'n falch o fod yn nigwyddiad Balchder Fflint cyntaf yr adeg hon y llynedd, ac rwy'n edrych ymlaen at y digwyddiad Balchder Prestatyn cyntaf erioed ddydd Sadwrn. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth rydych chi'n angerddol iawn amdano, ac mae Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi, ond a gaf i ofyn, i adeiladu ar yr hyn a ddywedoch yn eich datganiad, eich bod yn annog Llywodraeth Cymru i adeiladu ar gefnogaeth i wirfoddolwyr, nid yn unig drwy ffrydiau ariannu, ond drwy feddwl yn greadigol am sut y gallwn alluogi mwy o bobl i chwarae eu rhan, boed hynny trwy weithio gyda chyflogwyr neu gydag ystod o sefydliadau cymunedol? Diolch.
Diolch, Hannah Blythyn, and thank you again. As you say, volunteering—and it's been expressed across the Chamber—binds our communities together, and also expresses—. In responding to Sioned Williams about community cohesion, and also the impact that this has in terms of raising awareness, I think that's where, in the communities—and often this is non-party political—it is something where we come together. I think community Prides and the volunteers who not just engage on the day, but plan those Prides, put a great deal into it. I certainly look forward to my Barry Pride, as you will to your Prestatyn Pride. But also there's the fact that community prides have been funded by the Welsh Government to assist them to make this work.
It is important that we look at the ways in which we're trying to improve our support for volunteering. I've mentioned this new approach. There are three parts to that: vision delivery, framework tools and implementation plan, and it's actually about bringing different sectors together as a nation, because there has been a decline in volunteering since the pandemic. So many people came out to volunteer in the early stages of the pandemic, but it became very difficult, obviously, in terms of lockdown and the impact of the pandemic. And now many organisations have changed the way they are working, so they have had to adapt themselves to more, perhaps, virtual volunteering, online volunteering.
We have to recognise that we need to help people who do want to come forward to volunteer. We have got a Volunteering Wales digital portal, which is managed by WCVA, and we are upgrading that to be a bit more user-friendly for those who want to volunteer, and organisations that want to attract. We are launching that in the summer. It is also helping volunteers to respond to and manage emergency situations. I mentioned flooding, where so many people come out in the street before even the statutory services do.
I think the Volunteering Wales grant—. I have mentioned the impact it had for the Welsh Refugee Council, who took advantage of that. I was very pleased to meet today some young people from Foothold Cymru, who come from Llanelli. They are part of a group called 'Volunteens: Be Heard. Be Helpful.', alongside a group of young people who were supported by the Football Association of Wales's national young persons council and Children in Wales. They were talking about what they get out of volunteering, what they put in and what they get out of volunteering as well.
So, we’ve got to look at volunteering for all generations, different ways of being able to come forward, support for those organisations that can back them. But I think the power of youth, as I said today, is something we should particularly focus on in Volunteering Week.
Diolch, Hannah Blythyn, a diolch eto. Fel y dywedwch, mae gwirfoddoli—ac mae wedi cael ei fynegi ar draws y Siambr—yn clymu ein cymunedau gyda'i gilydd, ac mae hefyd yn mynegi—. Wrth ymateb i Sioned Williams am gydlyniant cymunedol, a hefyd yr effaith y mae hyn yn ei chael o ran codi ymwybyddiaeth, rwy'n credu mai dyna lle, yn y cymunedau—ac yn aml mae hyn yn wleidyddol di-blaid—mae'n rhywbeth lle rydyn ni'n dod at ein gilydd. Rwy'n credu bod digwyddiadau Balchder cymunedol a'r gwirfoddolwyr sydd nid yn unig yn ymgysylltu ar y diwrnod, ond yn cynllunio'r digwyddiadau hynny, yn rhoi llawer i mewn iddo. Rwy'n sicr yn edrych ymlaen at Balchder y Barri, fel y byddwch i o ran Balchder Prestatyn. Ond hefyd mae'r ffaith bod Balchder cymunedol wedi cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru i'w cynorthwyo i wneud i hyn weithio.
Mae'n bwysig ein bod yn edrych ar y ffyrdd yr ydym yn ceisio gwella ein cefnogaeth i wirfoddoli. Rwyf wedi sôn am y dull newydd hwn. Mae tair rhan i hynny: cyflawni gweledigaeth, offer fframwaith a chynllun gweithredu, ac mewn gwirionedd mae'n ymwneud â dod â gwahanol sectorau at ei gilydd fel cenedl, oherwydd bu dirywiad mewn gwirfoddoli ers y pandemig. Daeth cymaint o bobl allan i wirfoddoli yng nghyfnodau cynnar y pandemig, ond daeth yn anodd iawn, yn amlwg, o ran y cyfyngiadau symud ac effaith y pandemig. Ac erbyn hyn mae llawer o sefydliadau wedi newid y ffordd maen nhw'n gweithio, felly maen nhw wedi gorfod addasu eu hunain i fwy, efallai, o wirfoddoli rhithwir, gwirfoddoli ar-lein.
Mae'n rhaid i ni gydnabod bod angen i ni helpu pobl sydd eisiau dod ymlaen i wirfoddoli. Mae gennym borth digidol Gwirfoddoli Cymru, sy'n cael ei reoli gan CGGC, ac rydym yn uwchraddio hynny i fod ychydig yn haws i'w ddefnyddio i'r rhai sydd eisiau gwirfoddoli, a sefydliadau sydd eisiau denu. Rydyn ni'n lansio hynny yn yr haf. Mae hefyd yn helpu gwirfoddolwyr i ymateb i sefyllfaoedd brys a rheoli. Soniais am lifogydd, lle mae cymaint o bobl yn dod allan ar y stryd cyn i'r gwasanaethau statudol wneud hynny.
Rwy'n credu bod grant Gwirfoddoli Cymru—. Rwyf wedi sôn am yr effaith a gafodd ar Gyngor Ffoaduriaid Cymru, a fanteisiodd ar hynny. Roeddwn yn falch iawn o gwrdd â rhai pobl ifanc o Foothold Cymru heddiw, sy'n dod o Lanelli. Maent yn rhan o grŵp o'r enw 'Volunteens: Be Heard. Be Helpful.', ochr yn ochr â grŵp o bobl ifanc a gefnogwyd gan gyngor cenedlaethol Cymdeithas Bêl-droed Cymru a Phlant yng Nghymru. Roedden nhw'n siarad am yr hyn maen nhw'n ei gael allan o wirfoddoli, beth maen nhw'n ei roi i mewn a beth maen nhw'n ei gael allan o wirfoddoli hefyd.
Felly, mae'n rhaid i ni edrych ar wirfoddoli ar gyfer pob cenhedlaeth, gwahanol ffyrdd o allu dod ymlaen, cefnogaeth i'r sefydliadau hynny sy'n gallu eu cefnogi. Ond rwy'n credu bod pŵer ieuenctid, fel y dywedais heddiw, yn rhywbeth y dylem ganolbwyntio'n arbennig arno yn yr Wythnos Gwirfoddoli.
Yn ystod yr wythnos diwethaf, dwi wedi gweld y cyfraniad aruthrol mae gwirfoddolwyr yn ei wneud, yn gyntaf, yn Eisteddfod yr Urdd, eisteddfod arbennig ym Margam, a heb y gwirfoddolwyr, byddai'r eisteddfodau yma methu digwydd—Eisteddfod yr Urdd, yr Eisteddfod Genedlaethol, Eisteddfod Ryngwladol Llangollen.
Yn ail, roedd Jenny Rathbone a fi y bore yma wedi mynd i gyfarfod banciau bwyd Caerdydd, pobl o gefndiroedd hollol wahanol, o brofiadau hollol wahanol, yn dod at ei gilydd i wneud gwir wahaniaeth, i lenwi'r bwlch, fel roedd Sioned Williams yn ei ddweud, sydd wedi cael ei adael gan doriadau San Steffan.
Ac yn drydydd, wythnos diwethaf, fe wnes i ymweld â Phen-rhys, ar dop y mynydd rhwng y Rhondda Fach a'r Rhondda Fawr. Roedd y tlodi yn amlwg wrth gyrraedd, hollol amlwg, ac yn cwrdd â'r gwirfoddolwyr yna sy'n rhedeg banc bwyd, banc dillad, yn helpu gyda chynghori ynglŷn â thai, ynglŷn â budd-daliadau, yn helpu plant gyda'u gwaith cartref, y caffi pay as you go—unwaith eto, rheini i gyd yn llenwi'r bwlch mae Llywodraeth San Steffan wedi'i adael. Fe wnaeth Pen-rhys gael ei ddisgrifio fel methiant cynllunio, ond mae'r bobl yma'n creu cymuned at ei gilydd.
Un peth hoffwn i ei godi yn gyflym iawn, Dirprwy Lywydd, yw yn amlwg dydyn ni ddim yn gwybod beth sy'n digwydd, beth mae gwahanol wirfoddolwyr yn ei wneud. Yn ddiweddar, y Nadolig diwethaf, roedd pobl yn gwneud cinio i'r digartref, ond wnaeth neb droi lan oherwydd roedd llefydd eraill yn gwneud cinio i'r digartref ar Ddydd Nadolig yng Nghaerdydd. Ar Ŵyl San Steffan, doedd dim byd ar gael. Sut ŷn ni'n gallu gwybod popeth mae gwirfoddolwyr yn ei wneud, y mapio pwysig yma? Diolch yn fawr.
During the last week, I have seen the huge contribution that volunteers make, first of all, at the Urdd Eisteddfod, a wonderful eisteddfod in Margam, and without volunteers, these eisteddfodau couldn't happen—the Urdd Eisteddfod, the National Eisteddfod and the Llangollen International Eisteddfod.
Secondly, Jenny Rathbone and I this morning went to meet with Cardiff foodbanks, people from diverse backgrounds, with very diverse experiences, coming together to make a real difference, to fill the gap, as Sioned Williams said, that has been left by cuts imposed by Westminster.
And third, last week, I visited Penrhys, on the top of the mountain between the Rhondda Fach and the Rhondda Fawr. The poverty was apparent, totally apparent, when I arrived, and I met volunteers there who run a foodbank, a clothes bank, who help with advice on housing and benefits, who help children with their homework, who run a pay-as-you-go cafe—once again, all of these filling the gaps that the Westminster Government has left. Penrhys was described as a failure of planning, but these people are creating a community together.
One thing I'd like to raise very briefly, Dirprwy Lywydd, is that it's often difficult to know what's happening, what different volunteers are doing. Recently, last Christmas, people had prepared a lunch for the homeless, but nobody turned up because other places were providing a lunch for the homeless on Christmas Day in Cardiff. On Boxing Day, there was nothing available. So, how can we know everything that volunteers do, that important mapping? Thank you very much.
Diolch yn fawr, Rhys. It's very important that you've shared with us your visit to Penrhys, but also to the Urdd Eisteddfod last week, which wouldn't have happened without those volunteers. The voluntary actions of people touch every aspect of our lives, and even in circumstances where people themselves may be struggling in terms of low incomes and the impacts of the cost of living, it's also the fact that often it's the volunteers in the communities who are keeping the foodbanks and community hubs running.
Interestingly, yesterday I met with Citizens Advice, who were from Ceredigion and Carmarthenshire, and they were talking about the importance of some of the places. They go to people now as volunteers, particularly through Citizens Advice, and the community hubs that are running, very much supported by volunteers. I'm glad that our warm hubs, warm spaces funding is helping them, and also our funding for foodbanks.
But often volunteers are running sports clubs, they're doing vital work in hospitals, social care, and also doing some very specialist work, as well as general support for victims of crime, and working with prisoners. We mustn't forget our faith and belief groups helping, holding communities together, and also befriending, looking out for and giving vital help to the elderly.
I think you will see that the new approach that we're taking, which is very much led by the volunteering cross-sectoral leadership group, will address some of the points that you've made, and they will be listening to this statement this afternoon. And we've discussed this in the Cabinet, and all of us have signed up to recognising that volunteering is vital to the well-being of our communities, to community cohesion. It's a pillar of community life. It is vital to the services and the support that everyone needs at some time in their lives. Volunteering benefits those who give as well as those who benefit. But we do need an improved delivery framework. We do need to ensure we get the right training and support. One thing that came up yesterday in my visit was the fact we now live in a digital world, so we do need to ensure that our grant aid does help with digital skills. So, that's why we're funding the Newid partnership, with the third sector and the chief digital officer working together with a partnership, including Wales Council for Voluntary Action and Cwmpas, ProMo Cymru and the Centre for Digital Public Services, to ensure that we can improve the digital capacity of the voluntary sector in Wales.
Diolch yn fawr, Rhys. Mae'n bwysig iawn eich bod wedi rhannu eich ymweliad â Phenrhys gyda ni, ond hefyd ag Eisteddfod yr Urdd yr wythnos diwethaf, na fyddai wedi digwydd heb y gwirfoddolwyr hynny. Mae gweithredoedd gwirfoddol pobl yn cyffwrdd â phob agwedd ar ein bywydau, a hyd yn oed mewn amgylchiadau lle gall pobl eu hunain fod yn cael trafferth o ran incwm isel ac effeithiau costau byw, mae hefyd yn ffaith taw yn aml y gwirfoddolwyr yn y cymunedau sy'n cadw'r banciau bwyd a'r hybiau cymunedol i redeg.
Yn ddiddorol, fe wnes i gwrdd â Chyngor ar Bopeth ddoe, a oedd o Geredigion a sir Gaerfyrddin, ac roedden nhw'n siarad am bwysigrwydd rhai o'r lleoedd. Maen nhw'n mynd at bobl nawr fel gwirfoddolwyr, yn enwedig trwy Gyngor ar Bopeth, a'r hybiau cymunedol sy'n rhedeg, gyda chefnogaeth fawr gan wirfoddolwyr. Rwy'n falch bod ein cyllid hybiau cynnes, mannau cynnes yn eu helpu, a hefyd ein cyllid ar gyfer banciau bwyd.
Ond yn aml mae gwirfoddolwyr yn rhedeg clybiau chwaraeon, maen nhw'n gwneud gwaith hanfodol mewn ysbytai, gofal cymdeithasol, a hefyd yn gwneud gwaith arbenigol iawn, yn ogystal â chymorth cyffredinol i ddioddefwyr troseddu, ac yn gweithio gyda charcharorion. Rhaid i ni beidio ag anghofio ein grwpiau ffydd a chred sy'n helpu, sy'n cadw cymunedau gyda'i gilydd, ac sydd hefyd yn cyfeillio, yn edrych allan am ac yn rhoi cymorth hanfodol i'r henoed.
Rwy'n credu y byddwch chi'n gweld y bydd y dull newydd rydyn ni'n ei gymryd, sy'n cael ei arwain gan y grŵp arweinyddiaeth traws-sector gwirfoddoli, yn mynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud, a byddant yn gwrando ar y datganiad hwn y prynhawn yma. Ac rydym wedi trafod hyn yn y Cabinet, ac mae pob un ohonom wedi ymrwymo i gydnabod bod gwirfoddoli yn hanfodol i les ein cymunedau, i gydlyniant cymunedol. Mae'n golofn o fywyd cymunedol. Mae'n hanfodol i'r gwasanaethau a'r gefnogaeth sydd ei angen ar bawb ar ryw adeg yn eu bywydau. Mae gwirfoddoli o fudd i'r rhai sy'n rhoi yn ogystal â'r rhai sy'n elwa. Ond mae angen fframwaith cyflawni gwell arnom. Mae angen i ni sicrhau ein bod yn cael yr hyfforddiant a'r gefnogaeth gywir. Un peth a ddaeth i fyny ddoe yn fy ymweliad oedd y ffaith ein bod bellach yn byw mewn byd digidol, felly mae angen i ni sicrhau bod ein cymorth grant yn helpu gyda sgiliau digidol. Felly, dyna pam rydyn ni'n ariannu partneriaeth Newid, gyda'r trydydd sector a'r prif swyddog digidol yn cydweithio â phartneriaeth, gan gynnwys Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a Cwmpas, ProMo Cymru a'r Ganolfan Gwasanaethau Cyhoeddus Digidol, i sicrhau y gallwn wella capasiti digidol y sector gwirfoddol yng Nghymru.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement today. It's right that we not only thank our volunteers, but we also celebrate them. My constituency of Wrexham is blessed with many organisations and facilities run by wonderful volunteers, and I was very pleased to join you on a visit to one of those, Hwb yr Orsedd in Rossett, two weeks ago. The hub is a vibrant community meeting place and cafe, run by a dedicated team of volunteer board members and trustees, along with many other volunteers, giving tens of hours of volunteer time every week. The state-of-the-art facility that you visited is a far cry from the disused toilet block it replaced. The volunteers secured Welsh Government funding from the community facilities programme towards the cost of the building. I'm sure you will agree with me, Cabinet Secretary, that this particular type of funding is vital in supporting our volunteers, to ensure communities such as Rossett provide community events, companionship, classes, a place to socialise and eat, as you saw very clearly from your visit.
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am eich datganiad heddiw. Mae'n iawn ein bod nid yn unig yn diolch i'n gwirfoddolwyr, ond ein bod yn eu dathlu hefyd. Mae fy etholaeth yn Wrecsam wedi'i bendithio â llawer o sefydliadau a chyfleusterau sy'n cael eu rhedeg gan wirfoddolwyr gwych, ac roeddwn yn falch iawn o ymuno â chi ar ymweliad ag un o'r rheini, Hwb Yr Orsedd, bythefnos yn ôl. Mae'r ganolfan yn fan cyfarfod cymunedol a chaffi bywiog, sy'n cael ei rhedeg gan dîm ymroddedig o aelodau gwirfoddol o'r bwrdd ac ymddiriedolwyr, ynghyd â llawer o wirfoddolwyr eraill, gan roi degau o oriau o amser gwirfoddoli bob wythnos. Mae'r cyfleuster o'r radd flaenaf y gwnaethoch ymweld ag ef yn llawer gwell na'r bloc toiledau segur y cafodd ei roi yn ei le. Sicrhaodd y gwirfoddolwyr gyllid gan Lywodraeth Cymru o'r rhaglen cyfleusterau cymunedol tuag at gost yr adeilad. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi, Ysgrifennydd Cabinet, bod y math penodol hwn o gyllid yn hanfodol wrth gefnogi ein gwirfoddolwyr, er mwyn sicrhau bod cymunedau fel yr Orsedd yn darparu digwyddiadau cymunedol, cwmnïaeth, dosbarthiadau, lle i gymdeithasu a bwyta, fel y gwelsoch yn glir iawn o'ch ymweliad.
Diolch yn fawr, Lesley Griffiths. It was, I have to say, a really enjoyable visit to the hwb at Rossett, and that you were able to join me as well. This was a fantastic venue, funded, as you said, by the community facilities programme. It wouldn't have happened without volunteers. But it is important, again, to share, on the record, that the community facilities programme provides grants up to £25,000 for quick-win improvements, which can make a huge difference fitting a lift, accessible toilet facilities, and up to £300,000 for larger projects, such as building purchases, extensions or refurbishments. I think this is one of the most direct ways in which the Welsh Government visibly puts our public money into many centres and community hubs like the one at Rossett, which we saw together. But the most important thing, as you said, is the people who make it work, the volunteers who run the centre, as they do in centres across Wales as volunteers, benefiting themselves, but also making sure that everyone has got support and engagement, whether it's a cup of tea, a game of cards, a talk, and also intergenerationally as well—. So, it's really great to see the ways in which our community facilities programme can support volunteering in Wales.
Diolch yn fawr, Lesley Griffiths. Roedd hi, mae'n rhaid i mi ddweud, yn ymweliad pleserus iawn â'r hwb yn yr Orsedd, a'ch bod yn gallu ymuno â mi hefyd. Roedd hwn yn lleoliad gwych, wedi'i ariannu, fel y dywedoch, gan y rhaglen cyfleusterau cymunedol. Ni fyddai wedi digwydd heb wirfoddolwyr. Ond mae'n bwysig, unwaith eto, i rannu, ar y cofnod, bod y rhaglen cyfleusterau cymunedol yn darparu grantiau o hyd at £25,000 ar gyfer gwelliannau cyflym, a all wneud gwahaniaeth enfawr wrth osod lifft, cyfleusterau toiledau hygyrch, a hyd at £300,000 ar gyfer prosiectau mwy, megis prynu adeiladau, estyniadau neu waith adnewyddu. Rwy'n credu mai dyma un o'r ffyrdd mwyaf uniongyrchol y mae Llywodraeth Cymru yn amlwg yn rhoi ein harian cyhoeddus i mewn i lawer o ganolfannau a hybiau cymunedol fel yr un yn yr Orsedd, a welsom gyda'n gilydd. Ond y peth pwysicaf, fel yr oeddech yn dweud, yw'r bobl sy'n gwneud iddo weithio, y gwirfoddolwyr sy'n rhedeg y ganolfan, fel maen nhw'n ei wneud mewn canolfannau ledled Cymru fel gwirfoddolwyr, gan elwa eu hunain, ond hefyd yn gwneud yn siŵr bod pawb yn cael cefnogaeth ac ymgysylltiad, boed hynny'n baned o de, gêm o gardiau, sgwrs, a rhwng cenedlaethau hefyd—. Felly, mae'n wych gweld y ffyrdd y gall ein rhaglen cyfleusterau cymunedol gefnogi gwirfoddoli yng Nghymru.
Our brilliant voluntary sector organisations and the legions of volunteers at their heart work with individuals and families from the ground up, delivering key services that improve lives, whilst also reducing demand on statutory services. I work with many and visit voluntary sector projects almost weekly. But as the sector and I warned during the passage of the Welsh Government's 2025-26 budget, the budget starved charitable and community service providers of resources, thereby generating false economies and far higher cost pressures for statutory service providers. What provision, therefore, is the Welsh Government making or considering for the avalanche of key voluntary sector service cuts since announced, ranging from hospice and palliative care to homelessness prevention provision, from cancer support to dementia care providers and, worryingly, many, many more?
Mae ein sefydliadau sector gwirfoddol gwych a'r llengoedd o wirfoddolwyr wrth eu calon yn gweithio gydag unigolion a theuluoedd o'r gwaelod i fyny, gan ddarparu gwasanaethau allweddol sy'n gwella bywydau, tra hefyd yn lleihau'r galw am wasanaethau statudol. Rwy'n gweithio gyda llawer ac yn ymweld â phrosiectau sector gwirfoddol bron yn wythnosol. Ond fel y rhybuddiodd y sector a minnau yn ystod pasio cyllideb 2025-26 Llywodraeth Cymru, roedd y gyllideb yn amddifadu darparwyr gwasanaethau elusennol a chymunedol o adnoddau, a thrwy hynny yn creu economïau ffug a phwysau cost llawer uwch i ddarparwyr gwasanaethau statudol. Pa ddarpariaeth, felly, y mae Llywodraeth Cymru yn ei gwneud neu'n ei hystyried ar gyfer y niferoedd o doriadau allweddol mewn gwasanaethau yn y sector gwirfoddol ers hynny, yn amrywio o ofal hosbis a lliniarol i ddarpariaeth atal digartrefedd, o gymorth canser i ddarparwyr gofal dementia ac, yn bryderus, llawer, llawer mwy?
Well, thank you very much, and I know, Mark Isherwood, how engaged you are in the voluntary sector in your region and how important it is to those who you support. Indeed, I've visited with you many of those projects. I recall visiting the Ukrainian and the Polish support centre in Wrexham, I recall, when they were particularly focusing on supporting those volunteering, supporting Ukrainians at that particular time when they were fleeing conflict.
It is important that we recognise, again, that we've given a three-year grant commitment. All of the organisations that I fund, and I can only do this as a result of the £1.6 billion budget uplift that we've got as a result of the UK Government and the fact that we are now moving towards three-year grant commitments to organisations—. I again say that this is really important in terms of those councils for voluntary action, as well as the Wales Council for Voluntary Action, the fact that I announced an additional £2.2 million for the voluntary sector infrastructure, and just recently another £2.1 million for our domestic violence against women, domestic abuse and sexual violence services. Those organisations we are now able to fund with that three-year funding and an uplift above inflation.
We've also, as I said, funded the Newid partnership to improve digital skills with an additional £1.2 million, and I've mentioned the £49.6 million that goes into the community facilities programme, which I know many organisations have benefited from. I'm pleased also that we have the pot of £5 million for the community asset loan fund. We've seen much innovation across Wales in terms of the use of that community asset loan fund. I'm looking forward to visiting the St Giles Trust, the Newport BOOST hub in Newport in Wales. We allocated nearly £150,000 to the St Giles Trust to develop and launch a practical toolkit to support employers in Wales, extending volunteering opportunities for those with lived experience, self-assessment tools and trauma-informed peer mentoring training for women who are importantly addressing homelessness. Across the whole of the Welsh Government, all our Cabinet Secretaries and Ministers have been able to allocate funding to organisations across all sectors to support them with that infrastructure, underpinning the work that goes on to support our volunteers.
Wel, diolch yn fawr iawn, ac rwy'n gwybod, Mark Isherwood, cymaint rydych chi'n ymgysylltu â'r sector gwirfoddol yn eich rhanbarth a pha mor bwysig yw hi i'r bobl rydych chi'n eu cefnogi. Yn wir, rydw i wedi ymweld â llawer o'r prosiectau hynny gyda chi. Rwy'n cofio ymweld â'r ganolfan gymorth Pwylaidd ag Wcrainaidd yn Wrecsam, rwy'n cofio, pan oeddent yn canolbwyntio'n arbennig ar gefnogi'r rhai sy'n gwirfoddoli, cefnogi Wcreiniaid ar yr adeg benodol honno pan oeddent yn ffoi rhag gwrthdaro.
Mae'n bwysig ein bod yn cydnabod, unwaith eto, ein bod wedi rhoi ymrwymiad grant tair blynedd. Mae'r holl sefydliadau rydw i'n eu hariannu, a dim ond o ganlyniad i'r cynnydd o £1.6 biliwn yn y gyllideb sydd gennym o ganlyniad i Lywodraeth y DU a'r ffaith ein bod bellach yn symud tuag at ymrwymiadau grant tair blynedd i sefydliadau y gallaf wneud hynny—. Dywedaf eto fod hyn yn bwysig iawn o ran y cynghorau hynny ar gyfer gweithredu gwirfoddol, yn ogystal â Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, y ffaith fy mod wedi cyhoeddi £2.2 miliwn ychwanegol ar gyfer seilwaith y sector gwirfoddol, a dim ond yn ddiweddar £2.1 miliwn arall ar gyfer ein gwasanaethau trais domestig yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Y sefydliadau hynny rydyn ni nawr yn gallu eu hariannu gyda'r cyllid tair blynedd hwnnw a chynnydd uwchlaw chwyddiant.
Rydym hefyd, fel y dywedais i, wedi ariannu partneriaeth Newid i wella sgiliau digidol gydag £1.2 miliwn ychwanegol, ac rwyf wedi sôn am y £49.6 miliwn sy'n mynd i mewn i'r rhaglen cyfleusterau cymunedol, yr wyf yn gwybod bod llawer o sefydliadau wedi elwa ohoni. Rwy'n falch hefyd fod gennym y pot o £5 miliwn ar gyfer y gronfa benthyciadau asedau cymunedol. Rydym wedi gweld llawer o arloesi ledled Cymru o ran y defnydd o'r gronfa benthyciadau asedau cymunedol honno. Rwy'n edrych ymlaen at ymweld ag Ymddiriedolaeth St Giles, canolfan BOOST Casnewydd yng Nghasnewydd yng Nghymru. Fe wnaethom ddyrannu bron i £150,000 i Ymddiriedolaeth St Giles i ddatblygu a lansio pecyn cymorth ymarferol i gefnogi cyflogwyr yng Nghymru, gan ymestyn cyfleoedd gwirfoddoli i'r rhai sydd â phrofiad bywyd, offer hunanasesu a hyfforddiant mentora cymheiriaid sy'n ystyriol o drawma i fenywod sy'n mynd i'r afael â digartrefedd sy'n bwysig iawn. Ar draws Llywodraeth Cymru gyfan, mae ein holl Ysgrifenyddion Cabinet a Gweinidogion wedi gallu dyrannu cyllid i sefydliadau ar draws pob sector i'w cefnogi gyda'r seilwaith hwnnw, gan ategu'r gwaith sy'n mynd ymlaen i gefnogi ein gwirfoddolwyr.
Ac yn olaf, Mike Hedges.
Finally, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I want to talk about two of the largest groups of volunteers, and I've been pleased to have been one of them in the past. Their selfless and unwavering commitment are the lifeblood that sustains our society. School governors give up their time to support local schools. The management of schools could not happen without people giving up their time to support the schools in Wales by becoming school governors.
The second group I wanted to raise is those who run amateur sports clubs. For football and rugby teams, it involves getting kids watched, ensuring players turn up, coaching, sometimes acting as an emergency referee, looking after the ground and marking the pitch. From personal experience, I know that volunteering for a local sports team costs both time and money, but I also know how hugely rewarding it is. Will the new approach to volunteering include volunteers running sports teams?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf am siarad am ddau o'r grwpiau mwyaf o wirfoddolwyr, ac rydw i wedi bod yn falch o fod yn un ohonyn nhw yn y gorffennol. Eu hymrwymiad anhunanol a diwyro yw'r curiad calon sy'n cynnal ein cymdeithas. Mae llywodraethwyr ysgolion yn rhoi o'u hamser i gefnogi ysgolion lleol. Ni allai rheoli ysgolion ddigwydd heb i bobl roi o'u hamser i gefnogi'r ysgolion yng Nghymru drwy ddod yn llywodraethwyr ysgolion.
Yr ail grŵp roeddwn i eisiau ei godi yw'r rhai sy'n rhedeg clybiau chwaraeon amatur. Ar gyfer timau pêl-droed a rygbi, mae'n cynnwys gwylio plant, sicrhau bod chwaraewyr yn troi i fyny, hyfforddi, gweithredu fel dyfarnwr brys weithiau, gofalu am y cae a marcio'r cae. O brofiad personol, rwy'n gwybod bod gwirfoddoli i dîm chwaraeon lleol yn costio amser ac arian, ond rwy'n gwybod hefyd faint o foddhad y mae'n ei roi. A fydd y dull newydd o wirfoddoli yn cynnwys gwirfoddolwyr sy'n rhedeg timau chwaraeon?
Thank you very much, Mike Hedges. Absolutely, the volunteers—the school governors, first of all, are crucial, and often playing a part as a school governor can be a step towards many other prospects in life, including politics for some, locally or nationally, but also engaging with the school and supporting the school team, the headteacher and the whole school. But also in terms of sports clubs, we know all those who are out, not supporting their children and young people particularly on the fields at the weekend, but keeping those sports clubs going. That does go back to the selfless role that volunteers play. And where possible, yes, of course, funding for sports clubs—. Indeed, again, I've mentioned virtually all our Ministers and Cabinet Secretaries have got links and opportunities to ensure that funding sources and streams are available to groups of that kind. As I said, I was very pleased today to meet the national youth council of the Football Association of Wales who are engaging in communities to support volunteering involving young people.
Diolch yn fawr iawn, Mike Hedges. Yn hollol, mae'r gwirfoddolwyr—y llywodraethwyr ysgol, yn gyntaf oll, yn hanfodol, ac yn aml gall chwarae rhan fel llywodraethwr ysgol fod yn gam tuag at lawer o ragolygon eraill mewn bywyd, gan gynnwys gwleidyddiaeth i rai, yn lleol neu'n genedlaethol, ond hefyd ymgysylltu â'r ysgol a chefnogi tîm yr ysgol, y pennaeth a'r ysgol gyfan. Ond hefyd o ran clybiau chwaraeon, rydyn ni'n adnabod pawb sydd allan, nid yn cefnogi eu plant a'u pobl ifanc ar y caeau yn arbennig ar y penwythnos, ond yn cadw'r clybiau chwaraeon hynny i fynd. Mae hynny'n mynd yn ôl at y rôl anhunanol y mae gwirfoddolwyr yn ei chwarae. A lle y bo'n bosibl, ie, wrth gwrs, cyllid ar gyfer clybiau chwaraeon—. Yn wir, unwaith eto, rwyf wedi sôn bod gan bron pob un o'n Gweinidogion ac Ysgrifenyddion Cabinet gysylltiadau a chyfleoedd i sicrhau bod ffynonellau a ffrydiau cyllido ar gael i grwpiau o'r math hwnnw. Fel y dywedais, roeddwn yn falch iawn heddiw o gwrdd â chyngor ieuenctid cenedlaethol Cymdeithas Bêl-droed Cymru sy'n ymgysylltu â chymunedau i gefnogi gwirfoddoli sy'n cynnwys pobl ifanc.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 5 yw ail ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol ar y cynllun hawliau pobl anabl, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jane Hutt.
Item 5 is a second statement by the Cabinet Secretary for Social Justice on the disabled people's rights plan, and I call on the Cabinet Secretary, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rydym yn dathlu carreg filltir ein hymrwymiad i sicrhau cymdeithas gynhwysol a hygyrch ar gyfer pob person anabl yng Nghymru drwy ein cynllun hawliau pobl anabl 10 mlynedd.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Today we celebrate a landmark in our commitment to ensuring an inclusive and accessible society for all disabled people in Wales through our 10-year disabled people's rights plan.
This plan, which is based on the incredible work of the disability rights taskforce, is not about talking, it's about doing. It's about acting now on exclusion and laying strong foundations for progress by future Governments. Importantly, this plan supports the principles set out in the United Nations convention on the rights of disabled people.
I would like to take this opportunity to sincerely thank my co-chair of the taskforce, Professor Debbie Foster, and the chairs of the working groups: Andrea Gordon, Natasha Hirst, Rhian Davies, Alice Moore, Angharad Price, Joe Powell, Willow Holloway and Damian Bridgeman, for their expertise, energy and commitment. And my thanks also to the many disabled people, organisations and allies who worked in co-production on the recommendations that have helped shaped this plan. Be assured, your voices have been heard, and your experiences are guiding us to make meaningful change.
This plan is a 10-year blueprint for progress, designed to ensure its outcomes are realised through actions taken across Government. We know that policy that seeks to remove the barriers, discrimination and exclusion faced by disabled people must not be siloed—it must be an integral part of every policy holder's business as usual. The First Minister, all Cabinet Secretaries and Ministers have committed to delivering on this cross-Government plan. The plan lays out our commitment to set up an external advisory board, led by disabled people, to hold Government to account on the delivery and implementation of the plan.
However, I've always said we would not wait for the plan to act. So, what are some of the actions we are already taking? Our new TrawsCymru buses mean disabled travellers have audio announcements, induction loops and bilingual 'next stop' displays. Cardiff Bus interchange now has a range of accessibility features, including accessible seating and inclusive toilets and tactile paving. We're undertaking a rapid access audit of railway stations in Wales and will work in partnership with the UK Government to address the physical and non-physical barriers facing people, ensuring disabled people are involved in designing all solutions to those problems. Our new Transport for Wales trains have step-free access. Our British Sign Language stakeholder group is working to ensure services are inclusive for deaf BSL signers. We've extended our neurodivergence improvement programme to 2027, with £13.7 million more in funding, supporting children and families. Our disabled people's employment champions have published updated guidance for disabled apprentices, and are actively engaged in the development of the new Welsh Government employability support programme. And we must remember disabled people are disproportionately affected by homelessness. Our Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill marks a critical step towards tackling this issue.
We know that the pay disparity gap for disabled people is unacceptable. Our well-being of future generations Wales national indicators have set a milestone to eliminate this by 2050, and we're also working now with the UK Government on the Equality (Race and Disability) Bill to tackle this very issue.
We are committed to making positive change. Our disparity evidence unit, set up following the 'Locked out' report on the devastating impact of the pandemic on disabled people, will publish co-produced research on 11 June on the crucial areas of employment and independent living.
I must address some of the welfare reforms planned by the UK Government, and caution that reforms can overlook the circumstances and needs of disabled people, and more so in Wales than some other parts of the UK. I am consulting with our disability equality forum on the impact of the proposals in the Green Paper, and will publish the Welsh Government response to the consultation, including the impact of the changes to personal independence payments, affecting thousands of people in Wales. We are leading the design of a trailblazer in Wales to tackle unemployment, backed by an additional £10 million funding from the UK Government, exploring how we can further support disabled people to access work.
Dirprwy Lywydd, Robert M. Hensel once said:
'There is no greater disability in society than the inability to see a person as more.'
We know that disabled people are often written off by society as passive recipients of care services, and while some disabled people will need support, disabled people are our respected colleagues, community leaders, entrepreneurs and artists. Strictly Come Dancing competitors actress Rose Ayling-Ellis and comedian Chris McCausland amazed viewers with their dance performances. Rose, a deaf BSL signer, and Chris, who lost his sight at 22, beat the best to hold up the glitter ball. But we shouldn't be amazed by these performances. Instead, we should recognise that when disabled people are given the right environment, they can compete with and surpass the finest. This is the social model of disability in action.
We know that people are disabled by barriers and attitudes in society, not by their impairments or differences. And I know that stardom will not be the ambition of all disabled people. Many disabled people simply want to be able to live in accessible homes, take accessible buses to fairly paid jobs, and have the full enjoyment of social and family life. Having the opportunity to realise potential should not be for a privileged few. We have likely lost countless innovations, creativity and skills because of disabled people's exclusion from the world.
Deputy Llywydd, I am confident that through our disabled people's rights plan, we can position Wales as a world leader in the application of the social model of disability. Our plan is transformative. It is our uniquely Welsh way, the red Welsh way. Thank you, Disability Wales, Guide Dogs Cymru, Wales Council of the Blind and All Wales People First for supporting stakeholders to engage with this 12-week consultation. Today I ask that all organisations, allies and disabled people themselves take part in the consultation on this very important plan.
In conclusion, the disabled people's rights plan is a call to action for all of us. By adopting this 10-year plan, we will secure a fairer, stronger future, not only for disabled people but for everyone in Wales. As Helen Keller said,
'Alone we can do so little, together we can do so much.'
Diolch yn fawr.
Nid mater o siarad yw'r cynllun hwn, sy'n seiliedig ar waith anhygoel y tasglu hawliau anabledd, mae'n fater o wneud. Mae'n golygu gweithredu nawr ar allgáu a gosod sylfeini cadarn ar gyfer cynnydd gan Lywodraethau'r dyfodol. Yn bwysig, mae'r cynllun hwn yn cefnogi'r egwyddorion a nodir yng nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch yn ddiffuant i'm cyd-gadeirydd ar y tasglu, yr Athro Debbie Foster, a chadeiryddion y gweithgorau: Andrea Gordon, Natasha Hirst, Rhian Davies, Alice Moore, Angharad Price, Joe Powell, Willow Holloway a Damian Bridgeman, am eu harbenigedd, eu hegni a'u hymrwymiad. A diolch hefyd i'r bobl anabl, sefydliadau a chynghreiriaid niferus a weithiodd ar gyd-gynhyrchu'r argymhellion sydd wedi helpu i lunio'r cynllun hwn. Byddwch yn sicr, mae eich lleisiau wedi cael eu clywed, ac mae eich profiadau yn ein tywys i wneud newid ystyrlon.
Mae'r cynllun hwn yn lasbrint 10 mlynedd ar gyfer cynnydd, wedi'i ddylunio i sicrhau bod ei ganlyniadau yn cael eu gwireddu trwy gamau gweithredu a gymerir ar draws y Llywodraeth. Rydym ni'n gwybod na ddylid ymdrin â pholisi sy'n ceisio cael gwared ar y rhwystrau, y gwahaniaethu a'r allgau sy'n wynebu pobl anabl ar wahân—mae'n rhaid iddo fod yn rhan annatod o fusnes fel arfer pob deiliad polisi. Mae'r Prif Weinidog, yr holl Ysgrifenyddion Cabinet a Gweinidogion wedi ymrwymo i gyflawni'r cynllun traws-lywodraethol hwn. Mae'r cynllun yn nodi ein hymrwymiad i sefydlu bwrdd cynghori allanol, dan arweiniad pobl anabl, i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif am gyflawni a gweithredu'r cynllun.
Fodd bynnag, rwyf i wedi dweud erioed na fyddem ni'n aros i'r cynllun i weithredu. Felly, beth yw rhai o'r camau yr ydym ni'n eu cymryd eisoes? Mae ein bysiau TrawsCymru newydd yn golygu bod teithwyr anabl yn cael cyhoeddiadau sain, dolenni sain ac arddangosiadau 'safle bws nesaf' dwyieithog. Ceir amrywiaeth o nodweddion hygyrchedd yng nghyfnewidfa Bws Caerdydd, gan gynnwys seddi hygyrch a thoiledau cynhwysol a phalmentydd cyffyrddol. Rydym ni'n cynnal archwiliad mynediad cyflym o orsafoedd rheilffordd yng Nghymru a byddwn yn gweithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r rhwystrau ffisegol ac anffisegol sy'n wynebu pobl, gan sicrhau bod pobl anabl yn rhan o ddylunio pob ateb i'r problemau hynny. Mae gan ein trenau Trafnidiaeth Cymru newydd fynediad di-ris. Mae ein grŵp rhanddeiliaid Iaith Arwyddion Prydain yn gweithio i sicrhau bod gwasanaethau yn gynhwysol i arwyddwyr Iaith Arwyddion Prydain byddar. Rydym ni wedi ymestyn ein rhaglen gwella niwroamrywiaeth i 2027, gyda £13.7 miliwn yn fwy o gyllid, gan gynorthwyo plant a theuluoedd. Mae ein hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl wedi cyhoeddi canllawiau wedi'u diweddaru ar gyfer prentisiaid anabl, ac yn cymryd rhan weithredol yn natblygiad rhaglen cymorth cyflogadwyedd newydd Llywodraeth Cymru. Ac mae'n rhaid i ni gofio bod pobl anabl yn cael eu heffeithio'n anghymesur gan ddigartrefedd. Mae ein Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru) yn gam hollbwysig tuag at fynd i'r afael â'r mater hwn.
Rydym ni'n gwybod bod y bwlch o ran gwahaniaethau mewn tâl i bobl anabl yn annerbyniol. Mae ein dangosyddion cenedlaethol llesiant cenedlaethau'r dyfodol wedi gosod carreg filltir i ddileu hyn erbyn 2050, ac rydym ni hefyd yn gweithio nawr gyda Llywodraeth y DU ar y Bil Cydraddoldeb (Hil ac Anabledd) i fynd i'r afael â'r union fater hwn.
Rydym ni wedi ymrwymo i wneud newid cadarnhaol. Bydd ein huned tystiolaeth o wahaniaeth mewn tâl, a sefydlwyd yn dilyn yr adroddiad 'Drws ar Glo' ar effaith ofnadwy y pandemig ar bobl anabl, yn cyhoeddi gwaith ymchwil a gynhyrchwyd ar y cyd ar 11 Mehefin ar feysydd hanfodol cyflogaeth a byw'n annibynnol.
Mae'n rhaid i mi roi sylw i rai o'r diwygiadau lles sydd yn yr arfaeth gan Lywodraeth y DU, a rhybuddio y gall diwygiadau anwybyddu amgylchiadau ac anghenion pobl anabl, ac yn fwy felly yng Nghymru na rhai rhannau eraill o'r DU. Rwy'n ymgynghori â'n fforwm cydraddoldeb anabledd ar effaith y cynigion yn y Papur Gwyrdd, a byddaf yn cyhoeddi ymateb Llywodraeth Cymru i'r ymgynghoriad, gan gynnwys effaith y newidiadau i daliadau annibyniaeth personol, sy'n effeithio ar filoedd o bobl yng Nghymru. Rydym ni'n arwain y gwaith o ddylunio arloeswr yng Nghymru i fynd i'r afael â diweithdra, gyda chefnogaeth cyllid ychwanegol o £10 miliwn gan Lywodraeth y DU, gan archwilio sut y gallwn gynorthwyo pobl anabl ymhellach i gael mynediad at waith.
Dirprwy Lywydd, dywedodd Robert M. Hensel unwaith:
'Does dim anabledd mwy mewn cymdeithas na'r anallu i weld person fel mwy.'
Rydym ni'n gwybod bod pobl anabl yn aml yn cael eu diystyru gan gymdeithas fel derbynwyr goddefol o wasanaethau gofal, ac er y bydd angen cymorth ar rai pobl anabl, mae pobl anabl yn gydweithwyr yr ydym yn eu parchu, yn arweinwyr cymunedol, yn entrepreneuriaid ac yn artistiaid. Fe wnaeth y cystadleuwyr Strictly Come Dancing, yr actores Rose Ayling-Ellis a'r digrifwr Chris McCausland ryfeddu gwylwyr gyda'u perfformiadau dawns. Fe wnaeth Rose, arwyddwr Iaith Arwyddion Prydain byddar, a Chris, a gollodd ei olwg yn 22 oed, guro'r goreuon i gipio'r bêl gliter. Ond ni ddylem ni ryfeddu at y perfformiadau hyn. Yn hytrach, dylem gydnabod pan fydd pobl anabl yn cael yr amgylchedd cywir, y gallan nhw gystadlu gyda'r goreuon a'u curo. Dyma'r model cymdeithasol o anabledd ar waith.
Rydym ni'n gwybod bod pobl yn cael eu gwneud yn anabl gan rwystrau ac agweddau mewn cymdeithas, nid gan eu namau neu eu gwahaniaethau. Ac rwy'n gwybod nad enwogrwydd fydd uchelgais pob unigolyn anabl. Y cwbl y mae llawer o bobl anabl ei eisiau yw gallu byw mewn cartrefi hygyrch, ,mynd ar fysiau hygyrch i swyddi â thâl teg, a chael y mwynhad llawn o fywyd cymdeithasol a theuluol. Ni ddylai cael y cyfle i wireddu potensial fod ar gyfer nifer fach freintiedig. Mae'n debygol ein bod ni wedi methu arloesiadau, creadigrwydd a sgiliau di-rif oherwydd i bobl anabl gael eu hallgau o'r byd.
Dirprwy Lywydd, rwy'n hyderus, drwy ein cynllun hawliau pobl anabl, y gallwn ni wneud Cymru yn arweinydd byd-eang o ran rhoi'r model cymdeithasol o anabledd ar waith. Mae ein cynllun yn drawsnewidiol. Dyma ein ffordd Gymreig unigryw, y ffordd goch Gymreig. Diolch, Anabledd Cymru, Cŵn Tywys Cymru, Cyngor y Deillion Cymru a Phobl yn Gyntaf Cymru Gyfan am gynorthwyo rhanddeiliaid i ymgysylltu â'r ymgynghoriad 12 wythnos hwn. Gofynnaf heddiw i bob sefydliad, cynghreiriaid ac unigolion anabl eu hunain gymryd rhan yn yr ymgynghoriad ar y cynllun pwysig iawn hwn.
I gloi, mae'r cynllun hawliau pobl anabl yn alwad i weithredu i bob un ohonom ni. Trwy fabwysiadu'r cynllun 10 mlynedd hwn, byddwn yn sicrhau dyfodol tecach a chryfach, nid yn unig i bobl anabl ond i bawb yng Nghymru. Fel y dywedodd Helen Keller,
'Ar ein pennau ein hunain gallwn wneud cyn lleied, gyda'n gilydd gallwn wneud cymaint.'
Diolch yn fawr.
As chair of the cross-party group on disability, I have consulted the sector on this plan, which, as we've heard, according to the Welsh Government, aims to improve the rights and opportunities of all disabled people in Wales.
How do you respond to the disappointment they expressed with both the lack of actionable measures within the short term and Welsh Government feedback stating it has taken so long due to co-production with disabled people, when this was less time consuming than the finalisation of the plan, which is where a lot of time was lost?
Further, how do you respond to their statement that many of the long-term objectives lack firm commitments, and their question of how the Welsh Government intends to ensure continuity and accountability for these longer term objectives beyond the current administration? There's also been criticism from within the sector that the plan does not have concrete targets, which makes it impossible to hold the Welsh Government to account on progress.
Dr Natasha Hirst, who chaired the Welsh Government's disability rights taskforce's access to services working group, said a key concern was the lack of a mechanism for scrutinising and holding the Welsh Government to account, as well as the lack of clear and robust targets and no new funding for implementing the actions. Similarly, Joe Powell, chief executive of All Wales People First, who chaired the disability rights taskforce's access to justice working group, said:
'in order for this plan to succeed we need the appropriate investment into the infrastructure and services to make this aspiration a reality. We need clear targets about how we are going to achieve this. Without these, it is very difficult to see how the plan will make a difference to disabled people in Wales.'
Given their informed concerns, what measurable targets and investment, if any, will the Welsh Government now put in place?
Additionally, Damian Bridgeman, who chaired the disability rights taskforce's housing and community working group, said the draft document was a smokescreen rather than a plan. He pointed to the absence of new money and a mechanism to track delivery of the action plan further, adding that
'Disabled people have been reviewed to death. What we need is action—and there’s none of that here.'
He criticised the lack of action on some of the most practical necessary recommendations that came out of the co-production phase of the process, which he said never even made it into the final plan because the Welsh Government doesn't know how to deliver them. So, how will the Welsh Government ensure that this strategy leads to real change, rather than becoming, as he put it, a
'collection of vague intentions dressed up as progress...No targets. No teeth. No real-world accountability'?
While the proposed plan references neurodivergent people in the context of mental health and justice, it lacks a dedicated strategy or outcomes tailored to their unique experiences in education, employment and healthcare. What mechanisms are in place, therefore, to ensure that neurodivergent voices are heard and that their needs, such as sensory-friendly environments, communication preferences and tailored learning or workplace adjustments, are explicitly planned for and monitored?
The proposed plan mentions the UN convention on the rights of disabled people several times, and states it will use it as a guiding framework. However, although the Welsh Government has shown interest in incorporating the UN convention on the rights of disabled people into Welsh law, there is no commitment to this in the plan. Why is this, and how do you respond to the sector's call for an update on the current barriers to incorporation and the steps being taken to progress this?
The sector is concerned that the UK Government's current 'Pathways to Work' Green Paper proposals risk further disabling people in Wales by compounding poverty and exclusion, and that these cuts may lead to an increase in demand for devolved Welsh services such as health and social care, funded through the Barnett formula. How, specifically, will the impact of these proposals be measured in Wales, and how will any resulting pressures on devolved services be funded, particularly in relation to the adequacy of the Barnett formula?
Finally, although the plan commits to addressing socioeconomic inequalities, the Bevan Foundation's recent impact report on pathways to work indicates that disabled people are at risk of being pushed further into socioeconomic deprivation. What concrete steps are the Welsh Government therefore taking to mitigate the impact of these UK Government proposals on disabled people in Wales? Diolch yn fawr.
Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anabledd, rwyf i wedi ymgynghori â'r sector ar y cynllun hwn, sydd, fel y clywsom, yn ôl Llywodraeth Cymru, â'r nod o wella hawliau a chyfleoedd yr holl bobl anabl yng Nghymru.
Sut ydych chi'n ymateb i'r siom a fynegwyd ganddyn nhw gyda'r diffyg mesurau gweithredadwy yn y byrdymor ac adborth Llywodraeth Cymru yn nodi ei bod wedi cymryd cyhyd oherwydd cyd-gynhyrchiad â phobl anabl, pan gymerodd hyn lai o amser na chwblhau'r cynllun, lle collwyd llawer o amser?
Hefyd, sut ydych chi'n ymateb i'w datganiad bod diffyg ymrwymiadau cadarn yn llawer o'r amcanion hirdymor, a'u cwestiwn ynghylch sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu sicrhau parhad ac atebolrwydd am yr amcanion tymor hwy hyn y tu hwnt i'r weinyddiaeth bresennol? Cafwyd beirniadaeth gan y sector hefyd nad yw'r cynllun yn cynnwys targedau pendant, sy'n ei gwneud hi'n amhosibl dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif o ran cynnydd.
Dywedodd Dr Natasha Hirst, a gadeiriodd weithgor mynediad at wasanaethau tasglu hawliau pobl anabl Llywodraeth Cymru, mai un pryder allweddol oedd diffyg dull ar gyfer craffu a dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif, yn ogystal â'r diffyg targedau eglur a chadarn a dim cyllid newydd ar gyfer rhoi'r camau gweithredu ar waith. Yn yr un modd, dywedodd Joe Powell, prif weithredwr Pobl yn Gyntaf Cymru Gyfan, a gadeiriodd weithgor mynediad at gyfiawnder y tasglu hawliau pobl anabl:
'er mwyn i'r cynllun hwn lwyddo, rydym ni angen y buddsoddiad priodol yn y seilwaith a'r gwasanaethau i wireddu'r dyhead hwn. Rydym ni angen targedau eglur o ran sut rydym ni'n mynd i gyflawni hyn. Heb y rhain, mae'n anodd iawn gweld sut y bydd y cynllun yn gwneud gwahaniaeth i bobl anabl yng Nghymru.'
O ystyried eu pryderon gwybodus, pa dargedau mesuradwy a buddsoddiad, wnaiff Llywodraeth Cymru eu rhoi ar waith nawr?
Hefyd, dywedodd Damian Bridgeman, a gadeiriodd weithgor tai a chymunedau y tasglu hawliau pobl anabl, fod y ddogfen ddrafft yn llen fwg yn hytrach na chynllun. Tynnodd sylw at absenoldeb arian newydd a dull i olrhain cyflawniad y cynllun gweithredu ymhellach, gan ychwanegu
'Mae pobl anabl wedi cael eu hadolygu i'r eithaf. Gweithredu sydd ei angen arnom ni—a does dim o hynny yma.'
Beirniadodd y diffyg gweithredu ar rai o'r argymhellion mwyaf angenrheidiol ymarferol a ddeilliodd o gyfnod cyd-gynhyrchu'r broses, y dywedodd nad oedd hyd yn oed wedi cael eu cynnwys yn y cynllun terfynol gan nad yw Llywodraeth Cymru yn gwybod sut i'w cyflawni. Felly, sut wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau bod y strategaeth hon yn arwain at newid gwirioneddol, yn hytrach na throi, fel y dywedodd, yn
'gasgliad o fwriadau amwys wedi'u cyflwyno fel cynnydd...Dim targedau. Dim dannedd. Dim atebolrwydd yn y byd go iawn'?
Er bod y cynllun arfaethedig yn cyfeirio at bobl niwroamrywiol yng nghyd-destun iechyd meddwl a chyfiawnder, nid yw'n cynnwys strategaeth bwrpasol na chanlyniadau wedi'u teilwra i'w profiadau unigryw ym meysydd addysg, cyflogaeth a gofal iechyd. Pa ddulliau sydd ar waith, felly, i sicrhau bod lleisiau niwroamrywiol yn cael eu clywed a bod eu hanghenion, fel amgylcheddau ystyriol o synhwyrau, dewisiadau cyfathrebu ac addasiadau dysgu neu weithle wedi'u teilwra, yn cael eu cynllunio ar eu cyfer a'u monitro yn bendant?
Mae'r cynllun arfaethedig yn sôn am gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl sawl gwaith, ac yn datgan y bydd yn ei ddefnyddio fel fframwaith arweiniol. Fodd bynnag, er bod Llywodraeth Cymru wedi dangos diddordeb mewn ymgorffori'r confensiwn yng nghyfraith Cymru, nid oes unrhyw ymrwymiad i hyn yn y cynllun. Pam mae hyn, a sut ydych chi'n ymateb i alwad y sector am yr wybodaeth ddiweddaraf am y rhwystrau presennol i ymgorffori a'r camau sy'n cael eu cymryd i fwrw ymlaen â hyn?
Mae'r sector yn pryderu bod cynigion presennol Llywodraeth y DU yn y Papur Gwyrdd 'Llwybrau at Waith' mewn perygl o analluogi pobl yng Nghymru ymhellach trwy waethygu tlodi ac allgáu, ac y gallai'r toriadau hyn arwain at gynnydd i'r galw am wasanaethau datganoledig yng Nghymru fel iechyd a gofal cymdeithasol, a ariennir drwy fformiwla Barnett. Sut, yn benodol, fydd effaith y cynigion hyn yn cael ei mesur yng Nghymru, a sut fydd unrhyw bwysau sy'n deillio o hynny ar wasanaethau datganoledig yn cael eu hariannu, yn enwedig o ran addasrwydd fformiwla Barnett?
I gloi, er bod y cynllun yn ymrwymo i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau economaidd-gymdeithasol, mae adroddiad effaith diweddar Sefydliad Bevan ar lwybrau at waith yn dangos bod pobl anabl mewn perygl o gael eu gwthio ymhellach i amddifadedd economaidd-gymdeithasol. Pa gamau pendant y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd felly i liniaru effaith y cynigion hyn gan Lywodraeth y DU ar bobl anabl yng Nghymru? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Mark Isherwood, and thank you for your continued role and stewardship of the cross-party group on disability, which I'm looking forward to attending; I think the date is in the diary. And of course, it is important that this is seen in the context of a 12-week consultation and that you're already, obviously, engaging with disabled people and their organisations to reflect on this plan and to respond to it.
I think what's important is that this is a comprehensive 10-year plan, which lays out our long-term ambitions, the actions that we will take now, and also a progress report. That progress report, which was published back in May, sets out some of the achievements made so far and our ongoing work to achieve positive outcomes for disabled people, such as our Hate Hurts campaign and our work on our disabled people's transport advisory committee.
It is future Senedd Governments who will set out the medium- to long-term actions that they will take to achieve the ambition and outcomes for disabled people set out in this 10-year plan, but we've started to take forward some of the short-term actions now. We don't have to wait until the next Senedd term to take action to improve outcomes for disabled people. And you will know, as you've read the plan, that we've got four overarching areas to deliver positive outcomes for disabled people. I'm grateful to the chairs of the working groups for their support in developing the detailed outcomes for this plan.
You know the four key themes: neighbourhoods and places; employment, income and education; independent living; and justice and supporting environments. It is important that the plan set out our ambition for a Wales where disabled people can enjoy equitable rights, inclusion and participation, and we've been guided, as I said in my statement, by the principles and obligations of the UN convention on the rights of disabled people.
Actually, I'm sure you will know and colleagues will have informed you of the fact we have a human rights advisory group that has been responding to the research that was undertaken by Professor Simon Hoffman and colleagues that we commissioned on strengthening and advancing equality and human rights. We have a legislative options working group, led by Charles Whitmore. It's really important that civic society and those involved in human rights organisations are helping us lead the way forward in Wales in terms of addressing the UN convention.
Of course, there are limitations in terms of what we can do in terms of incorporation. We discussed this with our Scottish Government colleagues. But we are looking for all the ways in which we can deliver and embed the UN convention in our work. It's important that we look at some of those articles. You'll see across the whole plan I've linked every action to an article of the UN convention: equality and non-discrimination, accessibility, living independently, being included in the community, education, work and employment. If you read the plan, Mark, you will see not only the actions, but the progress that we've taken.
I just want to finally say that this was a disability rights taskforce the former First Minister and I established as a result of the 'Locked out' report on liberating disabled people as a result of the pandemic. We agreed that we would co-produce this plan, and we had extensive engagement with over 350 external stakeholders, producing high-quality recommendations. The disability rights taskforce was led by disabled people. I met the working group chairs—I've met with them regularly, obviously—and I co-chaired it with Professor Debbie Foster.
Time has not stood still since the inception of this taskforce. Our progress report demonstrates multiple actions we have taken. What is important, and I think we've learnt this from our other equality plans, is that the 'Anti-racist Wales Action Plan' has an external accountability group, independently appointed, and we will do the same with the external advisory group that will take forward ways in which we can—. People with lived experience and expertise on this board will play a critical role in advising on the delivery and impact of disabled people's rights.
If I can finally say, Dirprwy Lywydd—there were a lot of questions from Mark Isherwood—we set up a disability disparity unit as a response to the 'Locked out' report. That happened very soon afterwards, in the early days of the disability equality unit. There's nothing like this elsewhere. We have a disability disparity unit, a race disparity unit, and an overall equality evidence unit, which is now developing a measurement framework to ensure we deliver on our actions, that they can be monitored, and that the actions we take will make a real difference to the lives of disabled people in Wales.
But I do say it's up to us here, isn't it? It's up to everyone in this Chamber to have that commitment today, to get the response to this plan, and to see it as a 10-year plan for delivery by Government, with scrutiny and support from the Senedd.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, a diolch am eich swyddogaeth a'ch stiwardiaeth parhaus o'r grŵp trawsbleidiol ar anabledd, yr wyf i'n edrych ymlaen at ddod iddo; rwy'n credu bod y dyddiad yn y dyddiadur. Ac wrth gwrs, mae'n bwysig bod hyn yn cael ei weld yng nghyd-destun ymgynghoriad 12 wythnos a'ch bod chi eisoes, yn amlwg, yn ymgysylltu â phobl anabl a'u sefydliadau i fyfyrio ar y cynllun hwn ac i ymateb iddo.
Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw bod hwn yn gynllun 10 mlynedd cynhwysfawr, sy'n cyflwyno ein huchelgeisiau hirdymor, y camau y byddwn ni'n eu cymryd nawr, a hefyd adroddiad ar gynnydd. Mae'r adroddiad hwnnw ar gynnydd, a gyhoeddwyd yn ôl ym mis Mai, yn nodi rhai o'r cyflawniadau a wnaed hyd yma a'n gwaith parhaus i gyflawni canlyniadau cadarnhaol i bobl anabl, fel ein hymgyrch Mae Casineb yn Brifo a'n gwaith ar ein pwyllgor cynghori ar drafnidiaeth i bobl anabl.
Llywodraethau'r Senedd yn y dyfodol fydd yn cyflwyno'r camau tymor canolig i hirdymor y byddan nhw'n eu cymryd i gyflawni'r uchelgais a'r canlyniadau i bobl anabl a nodir yn y cynllun 10 mlynedd hwn, ond rydym ni wedi dechrau bwrw ymlaen â rhai o'r camau gweithredu byrdymor nawr. Nid oes yn rhaid i ni aros tan dymor nesaf y Senedd i gymryd camau i wella canlyniadau i bobl anabl. A byddwch chi'n gwybod, gan eich bod chi wedi darllen y cynllun, bod gennym ni bedwar maes cyffredinol i gyflawni canlyniadau cadarnhaol i bobl anabl. Rwy'n ddiolchgar i gadeiryddion y gweithgorau am eu cymorth i ddatblygu'r canlyniadau manwl ar gyfer y cynllun hwn.
Rydych chi'n ymwybodol o'r pedair thema allweddol: cymdogaethau a lleoedd; cyflogaeth, incwm ac addysg; byw'n annibynnol; a chyfiawnder ac amgylcheddau cefnogol. Mae'n bwysig bod y cynllun yn cyflwyno ein huchelgais ar gyfer Cymru lle gall pobl anabl fwynhau hawliau, cynhwysiant a chyfranogiad teg, ac rydym ni wedi cael ein tywys, fel y dywedais yn fy natganiad, gan egwyddorion a rhwymedigaethau confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl.
A dweud y gwir, rwy'n siŵr y byddwch chi'n gwybod ac y bydd cydweithwyr wedi eich hysbysu am y ffaith fod gennym ni grŵp cynghori ar hawliau dynol sydd wedi bod yn ymateb i'r gwaith ymchwil a wnaed gan yr Athro Simon Hoffman a chydweithwyr a gomisiynwyd gennym ni ar gryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol. Mae gennym ni weithgor opsiynau deddfwriaethol, dan arweiniad Charles Whitmore. Mae'n bwysig iawn bod cymdeithas ddinesig a'r rhai sy'n ymwneud â sefydliadau hawliau dynol yn ein helpu i arwain y ffordd ymlaen yng Nghymru o ran mynd i'r afael â chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig.
Wrth gwrs, ceir cyfyngiadau o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud o ran ymgorffori. Fe wnaethom ni drafod hyn gyda'n cydweithwyr yn Llywodraeth yr Alban. Ond rydym ni'n chwilio am yr holl ffyrdd y gallwn ni gyflawni ac ymwreiddio confensiwn y Cenhedloedd Unedig yn ein gwaith. Mae'n bwysig ein bod ni'n edrych ar rai o'r erthyglau hynny. Byddwch yn gweld ar draws y cynllun cyfan fy mod i wedi cysylltu pob cam gweithredu ag erthygl o gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig: cydraddoldeb a pheidio â gwahaniaethu, hygyrchedd, byw'n annibynnol, cael eich cynnwys yn y gymuned, addysg, gwaith a chyflogaeth. Os darllenwch chi'r cynllun, Mark, byddwch yn gweld nid yn unig y camau gweithredu, ond y cynnydd yr ydym ni wedi ei wneud.
Hoffwn ddweud i gloi bod hwn yn dasglu hawliau pobl anabl a sefydlwyd gan y cyn-Brif Weinidog a minnau oedd hwn o ganlyniad i'r adroddiad 'Drws ar Glo' ar roi rhyddid i bobl anabl o ganlyniad i'r pandemig. Fe wnaethom gytuno y byddem ni'n cyd-gynhyrchu'r cynllun hwn, a chawsom ymgysylltiad helaeth â dros 350 o randdeiliaid allanol, gan gynhyrchu argymhellion o ansawdd uchel. Arweiniwyd y tasglu hawliau pobl anabl gan bobl anabl. Fe wnes i gyfarfod â chadeiryddion y gweithgorau—rwyf i wedi cyfarfod â nhw yn rheolaidd, yn amlwg—ac fe wnes i ei gyd-gadeirio gyda'r Athro Debbie Foster.
Nid yw amser wedi sefyll yn llonydd ers sefydlu'r tasglu hwn. Mae ein hadroddiad ar gynnydd yn dangos nifer o gamau yr ydym ni wedi eu cymryd. Yr hyn sy'n bwysig, ac rwy'n credu ein bod ni wedi dysgu hyn o'n cynlluniau cydraddoldeb eraill, yw bod gan 'Gynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' grŵp atebolrwydd allanol, wedi'i benodi'n annibynnol, a byddwn yn gwneud yr un fath gyda'r grŵp cynghori allanol a fydd yn bwrw ymlaen â ffyrdd y gallwn ni—. Bydd pobl sydd â phrofiad bywyd ac arbenigedd ar y bwrdd hwn yn chwarae rhan hanfodol i gynghori ar gyflawniad ac effaith hawliau pobl anabl.
Os caf i ddweud i gloi, Dirprwy Lywydd—roedd llawer o gwestiynau gan Mark Isherwood—fe wnaethom ni sefydlu uned gwahaniaethau anabledd fel ymateb i'r adroddiad 'Drws ar Glo'. Digwyddodd hynny yn fuan iawn wedyn, yn nyddiau cynnar yr uned cydraddoldeb anabledd. Does dim byd tebyg i hyn mewn mannau eraill. Mae gennym ni uned gwahaniaethau anabledd, uned gwahaniaethau hiliol, ac uned tystiolaeth cydraddoldeb gyffredinol, sydd bellach yn datblygu fframwaith mesur i sicrhau ein bod ni'n cyflawni ein camau gweithredu, y gellir eu monitro, ac y bydd y camau yr ydym ni'n eu cymryd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl anabl yng Nghymru.
Ond rwyf i yn dweud ei fod i fyny i ni yma, onid yw? Mae i fyny i bawb yn y Siambr hon fod â'r ymrwymiad hwnnw heddiw, i gael yr ymateb i'r cynllun hwn, a'i weld fel cynllun 10 mlynedd i'w gyflawni gan y Llywodraeth, gyda chraffu a chefnogaeth gan y Senedd.
This plan has been a long time coming, and I would argue too long, as strengthening the rights of disabled people in Wales and tackling the inequalities they continue to face is critical work, and it should have been treated as such by this Government.
The disability rights taskforce, of course, which led to this plan, was established in response to the 'Locked out' report of 2021, the report that showed so clearly that the rights, well-being and dignity of disabled people, even in a nation like Wales, were far too vulnerable and, in a period of crisis, too often neglected. We must never forget that disabled people comprised 60 per cent of deaths from COVID-19 in Wales, and many of those deaths were preventable and rooted in socioeconomic inequality. So, while we welcome steps to remove the barriers, to create an inclusive society here, we must also bear the importance of legally enforceable rights in mind, the rights that can literally be the difference between life and death.
The Welsh Government says that it wants to realise the principles of the United Nations convention on the rights of disabled people, and the plan states:
'Through the efforts of the Legislative Options Working Group, the Welsh Government is continuing to explore how to embed the UNCRDP in Wales.'
But it's actually factually incorrect to say that the legislative options working group is exploring
'how to embed the UNCRDP in Wales';
the group, as the name suggests, is tasked with developing legislative options. One of the key principles of the United Nations convention on the rights of disabled people is incorporation within domestic law, and this was the single recommendation for the Welsh Government made by the United Nations committee on the rights of disabled people in its periodic review from 2017. So, in light of this, can you confirm whether this commitment still stands, and, if so, when will the Government bring forward legislation to make this a reality, bearing in mind, of course, that this was a programme for government commitment? Could you also explain why funding for the work of the legislative options working group had only a few weeks ago been made available, very late in the day? And will you today provide an assurance that the Welsh Government will allocate sufficient resources to enable the LOWG to bring forward recommendations on legislation to incorporate the United Nations convention on the rights of disabled people as soon as practically possible?
I'm glad that you addressed the planned welfare cuts that are casting, unfortunately, a long and dark shadow over this plan. The removal of this vital support doesn’t simply reduce income, it rips away the safety net that many disabled people rely on to live with dignity. The First Minister, in response to a question from me today, has said that she's meeting with Liz Kendall tomorrow, and you say that you'll be publishing your response to the consultation on the Green Paper, so what will you be saying, Cabinet Secretary? What will the First Minister be saying? We've never really had an answer from Welsh Government on that. Could you provide the Senedd now with your main concerns, please? Do you agree with Citizens Advice, which have said that
'by refusing to properly consult on its plans to cut billions from disability benefits, the UK Labour government is choosing not to ask questions it doesn't want answers to'?
The fact the DWP have cancelled the only in-person consultation in Wales speaks volumes. I attended a 'disabled people against the cuts' protest today in Cardiff, in which disabled people said that they felt that they were being treated with contempt. Do you agree with their calls in this letter, on both the UK and Welsh Governments, that there must be no vote on disability cuts until a full and genuine public consultation has been carried out in Wales? Can Wales secure, as the plan states, a fairer, stronger future for disabled people without the devolution of welfare, so that we can protect disabled people in Wales from Westminster Governments of all colours that care more for spreadsheets than ensuring dignity and equity for disabled people?
Finally, as chair of the cross-party group on learning disability, I'd like clarity on how the plan will address specific and long-standing concerns. Under the section on independent living, the plan addresses the right to practical assistance and support to participate fully in society on the same basis as others. Can you confirm therefore by when would you expect that no-one with a learning disability and/or autism will be sectioned or detained and kept in secure hospital settings in Wales, as has been highlighted by the Stolen Lives 'Homes Not Hospitals' campaign?
The plan also recognises that accessibility is not just about physical barriers. The move to cashless payments, as Mencap has highlighted, is a barrier to services, leisure, the arts, and, if you are travelling on a Transport for Wales or Great Western Railways train, to refreshments. This is something that could be addressed now as regards public sector and Government-funded services and projects, but this wasn't in your list of things that are going to be happening straight away.
As we hear right-wing politicians try to undermine and vilify the importance of diversity, equality and inclusion, advocating for initiatives that enable equity—
Mae'r cynllun hwn wedi cymryd amser hir i ddod i'r amlwg, ac yn rhy hir byddwn yn dadlau, gan fod cryfhau hawliau pobl anabl yng Nghymru a mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau y maen nhw'n parhau i'w hwynebu yn waith hollbwysig, a dylai'r Llywodraeth hon fod wedi ei drin felly.
Sefydlwyd y tasglu hawliau pobl anabl, wrth gwrs, a arweiniodd at y cynllun hwn, mewn ymateb i adroddiad 'Drws ar Glo' o 2021, yr adroddiad a ddangosodd mor eglur bod hawliau, llesiant ac urddas pobl anabl, hyd yn oed mewn gwlad fel Cymru, yn llawer rhy agored i niwed ac, mewn cyfnod o argyfwng, yn cael eu hesgeuluso yn rhy aml. Mae'n rhaid i ni fyth anghofio mai pobl anabl oedd 60 y cant o'r marwolaethau o COVID-19 yng Nghymru, ac roedd modd atal llawer o'r marwolaethau hynny ac roedden nhw wedi'u gwreiddio mewn anghydraddoldeb economaidd-gymdeithasol. Felly, er ein bod ni'n croesawu camau i gael gwared ar y rhwystrau, i greu cymdeithas gynhwysol yma, mae'n rhaid i ni hefyd gadw mewn cof pwysigrwydd hawliau cyfreithiol y gellir eu gorfodi drwy'r gyfraith, yr hawliau a all fod yn llythrennol y gwahaniaeth rhwng bywyd a marwolaeth.
Mae Llywodraeth Cymru yn dweud ei bod eisiau gwireddu egwyddorion confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl, ac mae'r cynllun yn nodi:
'Drwy ymdrechion y Gweithgor Opsiynau Deddfwriaethol, mae Llywodraeth Cymru’n parhau i archwilio sut i wreiddio Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl Anabl yng Nghymru.'
Ond mewn gwirionedd mae'n ffeithiol anghywir dweud bod y gweithgor opsiynau deddfwriaethol yn archwilio
'sut i wreiddio Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau Pobl Anabl yng Nghymru';
mae'r grŵp yn gyfrifol, fel y mae'r enw yn ei awgrymu, am ddatblygu opsiynau deddfwriaethol. Un o egwyddorion allweddol confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl yw ymgorffori mewn cyfraith ddomestig, a dyma oedd yr un argymhelliad i Lywodraeth Cymru a wnaed gan bwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl yn ei adolygiad cyfnodol o 2017. Felly, yng ngoleuni hyn, a allwch chi gadarnhau pa un a yw'r ymrwymiad hwn dal yn weithredol, ac, os felly, pryd fydd y Llywodraeth yn cyflwyno deddfwriaeth i wneud hyn yn realiti, gan gadw mewn cof, wrth gwrs, mai rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth oedd hon? A allech chi hefyd esbonio pam mai dim ond ychydig wythnosau yn ôl y gwnaed cyllid ar gyfer gwaith y gweithgor opsiynau deddfwriaethol ar gael, yn hwyr iawn yn y broses? Ac a wnewch chi roi sicrwydd heddiw y bydd Llywodraeth Cymru yn dyrannu adnoddau digonol i alluogi'r gweithgor opsiynau deddfwriaethol i gyflwyno argymhellion ar ddeddfwriaeth i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl cyn gynted ag y bo'n ymarferol bosibl?
Rwy'n falch eich bod chi wedi rhoi sylw i'r toriadau lles arfaethedig sy'n bwrw, yn anffodus, cysgod hir a thywyll dros y cynllun hwn. Nid yw dileu'r cymorth hanfodol hwn yn lleihau incwm yn unig, mae'n rhwygo'r rhwyd ddiogelwch y mae llawer o bobl anabl yn dibynnu arni i fyw gydag urddas. Mae'r Prif Weinidog, mewn ymateb i gwestiwn gen i heddiw, wedi dweud ei bod hi'n cyfarfod â Liz Kendall yfory, ac rydych chi'n dweud y byddwch chi'n cyhoeddi eich ymateb i'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyrdd, felly beth fyddwch chi'n ei ddweud, Ysgrifennydd Cabinet? Beth fydd y Prif Weinidog yn ei ddweud? Nid ydym ni erioed wedi cael ateb gan Lywodraeth Cymru ar hynny mewn gwirionedd. A allech chi rannu eich prif bryderon gyda'r Senedd nawr, os gwelwch yn dda? A ydych chi'n cytuno â Chyngor ar Bopeth, sydd wedi dweud
'trwy wrthod ymgynghori'n briodol ar ei chynlluniau i dorri biliynau o fudd-daliadau anabledd, mae llywodraeth Lafur y DU yn dewis peidio â gofyn cwestiynau nad yw eisiau atebion iddynt'?
Mae'r ffaith fod yr Adran Gwaith a Phensiynau wedi canslo'r unig ymgynghoriad personol yng Nghymru yn siarad cyfrolau. Roeddwn i'n bresennol mewn protest 'pobl anabl yn erbyn y toriadau' heddiw yng Nghaerdydd, lle dywedodd pobl anabl eu bod nhw'n teimlo eu bod nhw'n cael eu trin gyda dirmyg. A ydych chi'n cytuno â'u galwadau yn y llythyr hwn, ar Lywodraethau'r DU a Chymru, na ddylid cael pleidlais ar doriadau anabledd tan fod ymgynghoriad cyhoeddus llawn a dilys wedi cael ei gynnal yng Nghymru? A all Cymru sicrhau, fel y mae'r cynllun yn ei ddatgan, dyfodol tecach a chryfach i bobl anabl heb ddatganoli lles, fel y gallwn ni amddiffyn pobl anabl yng Nghymru rhag Llywodraethau San Steffan o bob lliw sy'n poeni mwy am daenlenni na sicrhau urddas a thegwch i bobl anabl?
Yn olaf, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anabledd dysgu, hoffwn eglurder ynghylch sut y bydd y cynllun yn mynd i'r afael â phryderon penodol a hirsefydlog. O dan yr adran ar fyw'n annibynnol, mae'r cynllun yn rhoi sylw i'r hawl i gymorth a chefnogaeth ymarferol i gymryd rhan lawn mewn cymdeithas ar yr un sail ag eraill. A allwch chi gadarnhau felly erbyn pryd fyddech chi'n disgwyl na fydd neb ag anabledd dysgu a/neu awtistiaeth yn cael eu hanfon i leoliadau ysbyty diogel yng Nghymru nac yn cael eu cadw yno, fel yr amlygwyd gan ymgyrch 'Cartrefi Nid Ysbytai' Stolen Lives?
Mae'r cynllun hefyd yn cydnabod nad yw hygyrchedd yn ymwneud â rhwystrau ffisegol yn unig. Mae'r newid i daliadau heb arian parod, fel y mae Mencap wedi amlygu, yn rhwystr i wasanaethau, hamdden, y celfyddydau, ac, os ydych chi'n teithio ar drên Trafnidiaeth Cymru neu Great Western Railways, lluniaeth. Mae hyn yn rhywbeth y gellid mynd i'r afael ag ef nawr o ran gwasanaethau a phrosiectau sector cyhoeddus a ariennir gan y Llywodraeth, ond nid oedd hyn yn eich rhestr o bethau sy'n mynd i fod yn digwydd yn syth.
Wrth i ni glywed gwleidyddion asgell dde yn ceisio tanseilio a difrïo pwysigrwydd amrywiaeth, cydraddoldeb a chynhwysiant, eirioli dros fentrau sy'n galluogi tegwch—
You need to conclude now, please, Sioned.
Mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda, Sioned.
I will.
—to be defunded, the only sure way to ensure the vision of this plan, and thus the belief that disabled people are afforded the support that they need and deserve, is defended by a solid foundation of legally enforceable rights. Diolch.
Fe wnaf.
—i gael eu dadariannu, yr unig ffordd sicr o sicrhau bod gweledigaeth y cynllun hwn, ac felly'r gred bod pobl anabl yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw ac y maen nhw'n ei haeddu, yn cael ei amddiffyn gan sylfaen gadarn o hawliau gorfodadwy cyfreithiol. Diolch.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, and thank you also for your engagement. I was pleased that we have the disability rights taskforce. We touched base on that, in terms of recognition that it was a part of our former co-operation agreement, because we were very much in the same place in terms of the importance of the disability rights taskforce, as, indeed, I believe, across this Chamber, there was support and recognition, and recognition of the impact, the awful, appalling impact, of the pandemic on disabled people.
I remember giving a statement on the UN day for disabled people—I think it was perhaps in December 2021. People had no idea. It had not been understood that 68 per cent of deaths were of disabled people. We have to remember that, in Wales, 21 per cent of people are disabled people, in terms of our census figures, and recognise that we now need to serve that population in terms of their rights and entitlements. That's what this 10-year plan seeks to do.
It is important that we see this in terms of legislative reforms. I'm glad that direct payments, for example—. We've got a significant step forward in the Health and Social Care (Wales) Act 2025, because implementation planning for the continuing healthcare direct payments is progressing, as we passed that legislation, with engagement from local health boards, local authorities, third sector partners, helping to ensure that that new system actually is practical and responsive to the lived experiences of those it was designed to support. I think that's really important, in terms of recognising the independent living needs that came out of the work stream on independent living as well, and recognising the grants and the funding that we give through sustainable social services third sector and key third sector organisations.
I think our poverty strategy and disability is crucial, in terms of how we look at this in terms of our cross-cutting policy drivers to tackle poverty. I'm particularly looking at children and young people in poverty and making sure that discrimination relating to disability, gender, ethnicity or sexuality does not make it more difficult for them and their families. This is where we did, of course, engage with carers and disabled children and their families, in terms of developing our child poverty strategy as well.
Now, it is important to recognise that the plan was worked together with disabled people, and they did set the timeline for their work. As we worked together, we realised that they wanted to look at additional time for discussions in relation to independent living, well-being and access to justice working groups. I remember, when the access to justice group developed, one of the key points that came from All Wales People First and Mencap was that call on a cashless society. We had a petition and a debate here, and we are taking that work forward.
I would say that, in terms of the human rights advisory group, the work has progressed collaboratively with all of the organisations that have been involved—disabled people's organisations—collaboratively in terms of what our powers are, the reality of our powers, and looking at those—. It is a legislative options working group, and, as I said, we're discussing with the Scottish Government about the challenges in terms of incorporation, but we haven't given up on that. That is clearly part of our way forward.
I think, in the working group that we did on independent living, the overarching ambitions are to reduce socioeconomic inequalities among disabled people, including access to welfare benefits. I've mentioned direct payments. It is about enjoying rights to independent living, with income to meet living costs. That is where the socioeconomic duty, which we enacted in Wales, is crucially important.
I have commented on the Green Paper. I was disappointed the Department for Work and Pensions didn't publish a stand-alone Welsh assessment, but, as I said earlier on today, we are gathering that evidence. Wales-specific claimant data is included now in the full evidence pack to the 'Pathways to Work' Green Paper published by the DWP. It does show the number of people in Wales who could potentially be impacted by the reforms of incapacity and disability benefits, and, as I said, we'll carefully consider—we are considering—those implications. And we will be discussing—. The feedback from today is important for our meeting with the Secretary of State for Work and Pensions. So, again, it is back to the fact that we, I hope, as—. We are united as a Welsh Labour Government, ensuring disabled people have a strong voice, and that they are—. They have spent their time influencing us in Government, working with us, and now we need to make sure that this plan actually is delivered as a result of the consultation that is now under way.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, a diolch hefyd am eich ymgysylltiad. Roeddwn i'n falch bod gennym y tasglu hawliau anabledd. Fe wnaethom ymgysylltu ynghylch hynny, o ran cydnabyddiaeth ei fod yn rhan o'n cytundeb cydweithio blaenorol, oherwydd roeddem yn yr un lle o ran pwysigrwydd y tasglu hawliau anabledd, fel, yn wir, rwy'n credu, ar draws y Siambr hon, roedd cefnogaeth a chydnabyddiaeth, a chydnabyddiaeth o'r effaith, effaith ofnadwy y pandemig ar bobl anabl.
Rwy'n cofio rhoi datganiad ar ddiwrnod y Cenhedloedd Unedig ar gyfer pobl anabl—rwy'n credu ei fod efallai ym mis Rhagfyr 2021. Doedd gan bobl ddim syniad. Nid oedd bobl wedi deall bod 68 y cant o farwolaethau yn farwolaethau pobl anabl. Mae'n rhaid i ni gofio, yng Nghymru, bod 21 y cant o bobl yn bobl anabl, o ran ffigurau'r cyfrifiad, a chydnabod bod angen i ni wasanaethu'r boblogaeth honno nawr o ran eu hawliau. Dyna beth mae'r cynllun 10 mlynedd hwn yn ceisio ei wneud.
Mae'n bwysig ein bod yn gweld hyn yn nhermau diwygiadau deddfwriaethol. Rwy'n falch bod taliadau uniongyrchol, er enghraifft—. Mae gennym gam sylweddol ymlaen yn Neddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2025, oherwydd mae cynllunio gweithredu ar gyfer y taliadau uniongyrchol gofal iechyd parhaus yn mynd rhagddo, wrth i ni basio'r ddeddfwriaeth honno, gydag ymgysylltiad gan fyrddau iechyd lleol, awdurdodau lleol, partneriaid trydydd sector, gan helpu i sicrhau bod y system newydd honno mewn gwirionedd yn ymarferol ac yn ymatebol i brofiadau bywyd y rhai y cafodd ei chynllunio i'w cefnogi. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn, o ran cydnabod yr anghenion byw'n annibynnol a ddaeth allan o'r ffrwd waith ar fyw'n annibynnol hefyd, a chydnabod y grantiau a'r cyllid rydym ni'n ei roi trwy wasanaethau cymdeithasol cynaliadwy, y trydydd sector a sefydliadau allweddol y trydydd sector.
Rwy'n credu bod ein strategaeth tlodi a'n hanabledd yn hanfodol, o ran sut rydym yn edrych ar hyn yn nhermau ein hysgogwyr polisi trawsbynciol i fynd i'r afael â thlodi. Rwy'n edrych yn arbennig ar blant a phobl ifanc mewn tlodi ac yn gwneud yn siŵr nad yw gwahaniaethu mewn perthynas ag anabledd, rhyw, ethnigrwydd neu rywioldeb yn ei gwneud hi'n anoddach iddyn nhw a'u teuluoedd. Dyma lle gwnaethom ymgysylltu, wrth gwrs, â gofalwyr a phlant anabl a'u teuluoedd, o ran datblygu ein strategaeth tlodi plant hefyd.
Nawr, mae'n bwysig cydnabod bod y cynllun wedi'i lunio gyda phobl anabl, ac fe wnaethon nhw osod yr amserlen ar gyfer eu gwaith. Wrth i ni weithio gyda'n gilydd, sylweddolon ni eu bod eisiau edrych ar amser ychwanegol ar gyfer trafodaethau mewn perthynas â gweithgorau byw'n annibynnol, llesiant a mynediad at gyfiawnder. Rwy'n cofio, pan ddatblygodd y grŵp mynediad at gyfiawnder, un o'r pwyntiau allweddol a ddaeth o gyfeiriad Pobl yn Gyntaf Cymru a Mencap oedd yr alwad honno ynghylch cymdeithas heb arian parod. Cawsom ddeiseb a dadl yma, ac rydym yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw.
Byddwn i'n dweud, o ran y grŵp cynghori hawliau dynol, bod y gwaith wedi symud ymlaen ar y cyd â'r holl sefydliadau sydd wedi bod yn rhan o hyn—sefydliadau pobl anabl—ar y cyd o ran beth yw ein pwerau, realiti ein pwerau, ac edrych ar y rheini—. Mae'n weithgor opsiynau deddfwriaethol, ac, fel y dywedais i, rydym yn trafod gyda Llywodraeth yr Alban am yr heriau o ran ymgorffori, ond nid ydym wedi rhoi'r gorau i hynny. Mae hynny'n amlwg yn rhan o'n ffordd ymlaen.
Rwy'n credu, yn y gweithgor a wnaethom ar fyw'n annibynnol, yr uchelgeisiau cyffredinol yw lleihau anghydraddoldebau economaidd-gymdeithasol ymhlith pobl anabl, gan gynnwys mynediad at fudd-daliadau lles. Rwyf wedi sôn am daliadau uniongyrchol. Mae'n ymwneud â mwynhau hawliau i fyw'n annibynnol, gydag incwm i dalu costau byw. Dyna lle mae'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, a ddeddfwyd gennym yng Nghymru, yn hanfodol bwysig.
Rwyf wedi gwneud sylwadau ar y Papur Gwyrdd. Roeddwn i'n siomedig nad yw'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi cyhoeddi asesiad Cymraeg annibynnol, ond, fel y dywedais i yn gynharach heddiw, rydym yn casglu'r dystiolaeth honno. Mae data hawlwyr sy'n benodol i Gymru bellach wedi'i gynnwys yn y pecyn tystiolaeth llawn i'r Papur Gwyrdd 'Llwybrau at Waith' a gyhoeddwyd gan yr Adran Gwaith a Phensiynau. Mae'n dangos nifer y bobl yng Nghymru y gallai diwygiadau i fudd-daliadau analluogrwydd ac anabledd effeithio arnynt, ac, fel y dywedais i, byddwn yn ystyried y goblygiadau hynny yn ofalus—rydym yn ystyried—y goblygiadau hynny. A byddwn yn trafod—. Mae'r adborth o heddiw yn bwysig ar gyfer ein cyfarfod gyda'r Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau. Felly, unwaith eto, mae'n dod ôl i'r ffaith ein bod ni, gobeithio, fel—. Rydym yn unedig fel Llywodraeth Lafur Cymru, yn sicrhau bod gan bobl anabl lais cryf, a'u bod nhw—. Maen nhw wedi treulio eu hamser yn dylanwadu arnom yn y Llywodraeth, yn gweithio gyda ni, a nawr mae angen i ni wneud yn siŵr bod y cynllun hwn yn cael ei gyflawni o ganlyniad i'r ymgynghoriad sydd bellach ar y gweill.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Natasha Hirst has already been mentioned, and she is an absolutely fantastic photographer—I know of no better—in Wales. I very much support your social model of disability, because it is society that needs to change, not the individual who happens to have an impairment, and we still have a very long way to go. We should celebrate that TfW have trains with step-free access, but an awful lot of other train companies don't. This should have been made mandatory a very long time ago. So, there's a huge amount of work that still needs to be done.
Clearly, somebody like my constituent Rosie Moriarty-Simmonds is a really feisty disability campaigner who has done a huge amount for the cause of disability, normalising it and going to talk to children and all the rest of it, and rising to become the High Sheriff of South Glamorgan in 2022.
I just wanted to ask about how this plan may affect the cause of inclusive education, which I've always been a huge champion for. I have the Hollies special educational school in my constituency. For people with neurodivergence, I can see that they might find great difficulty in being taught alongside other young people, because noise is a big factor for many of them, but, in many cases, we could be co-locating special schools alongside mainstream schools, and I just wondered what conversations you might have had with the Cabinet Secretary for Education on this.
Mae Natasha Hirst eisoes wedi'i sôn, ac mae hi'n ffotograffydd hollol wych—wn i ddim am un gwell—yng Nghymru. Rwy'n cefnogi eich model cymdeithasol o anabledd yn fawr, oherwydd mae angen newid cymdeithas, nid yr unigolyn sy'n digwydd bod â nam, ac mae gennym ffordd bell iawn i fynd. Dylem ddathlu bod gan Trafnidiaeth Cymru drenau gyda mynediad heb stepiau, ond nid yw llawer o gwmnïau trenau eraill yn cynnig hyn. Dylai hyn fod wedi bod yn orfodol amser maith iawn yn ôl. Felly, mae yna lawer iawn o waith sydd angen ei wneud o hyd.
Yn amlwg, mae rhywun fel fy etholwr Rosie Moriarty-Simmonds yn ymgyrchydd anabledd gwirioneddol ewn sydd wedi gwneud llawer iawn dros achos anabledd, ei normaleiddio a mynd i siarad â phlant ac ati, a chael ei dyrchafu i fod yn Uchel Siryf De Morgannwg yn 2022.
Roeddwn i eisiau gofyn ynghylch sut y gall y cynllun hwn effeithio ar achos addysg gynhwysol, yr wyf bob amser wedi bod yn ei hyrwyddo'n gryf. Mae gen i ysgol addysg arbennig, Hollies, yn fy etholaeth i. I bobl â niwroamrywiaeth, gallaf weld y gallent gael anhawster mawr wrth gael eu haddysgu ochr yn ochr â phobl ifanc eraill, oherwydd mae sŵn yn ffactor mawr i lawer ohonyn nhw, ond, mewn llawer o achosion, gallem fod yn cyd-leoli ysgolion arbennig ochr yn ochr ag ysgolion prif ffrwd, ac roeddwn i'n meddwl tybed pa sgyrsiau y gallech fod wedi'u cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar hyn.
Diolch yn fawr, Jenny Rathbone, and thank you also for the acknowledgment that we've embedded this plan in the social model of disability. Thank you for mentioning one of the chairs of our workstreams. I've mentioned all the chairs, Natasha Hirst, but also Rosie Moriarty-Simmonds: what an impact she had when she was the High Sheriff for South Glamorgan, showing how society was disabling her in her role in terms of inaccessibility just being one example to many of our civic buildings here in our capital city. When we came together as a taskforce, our priority area of work was embedding and understanding the social model of disability across Wales, and also access to services, including communications and technology. We also were looking at children and young people, and had a children and young people's group as well.
When we own things, when Transport for Wales is ours, they can deliver, and they will deliver, and they want to deliver now in terms of—. And you will have seen that. I'm not going to repeat what I've said earlier on.
On neurodivergence—and I'm sorry I didn't respond to Mark Isherwood earlier on on this point—we've extended our neurodivergence improvement programme to 2027, with £13.7 million more in funding supporting children and families. Obviously, Sarah Murphy is leading on this as the Minister. It's going to transform neurodivergent services for adults and children in Wales and reduce waiting times, but it is important that we reflect on this in terms of education, as you say, in terms of how we can ensure that our children and young people are accessing that education and able to benefit from it. So, I think, importantly, you will see in our progress report in terms of young people, the Welsh Government, I've just given you one of the actions, and it links to article 27 of the UN convention. The Welsh Government will work with local authorities to develop an education workforce plan, understanding workforce gaps, workforce planning, including the specialist workforce for disabled children and young people, and also updating guidance on healthcare needs, attendance, behaviour management and exclusions, and updated anti-bullying and safeguarding guidance. It’s there in the short-term actions that we’re already taking in terms of reaching out on those needs of children and young people.
Diolch yn fawr, Jenny Rathbone, a diolch hefyd am y gydnabyddiaeth ein bod wedi ymgorffori'r cynllun hwn yn y model cymdeithasol o anabledd. Diolch am sôn am un o gadeiryddion ein ffrydiau gwaith. Rwyf wedi sôn am yr holl gadeiryddion, Natasha Hirst, ond hefyd Rosie Moriarty-Simmonds: am effaith a gafodd pan oedd hi'n Uchel Siryf De Morgannwg, gan ddangos sut roedd cymdeithas yn ei hanalluogi yn ei rôl o ran anhygyrchedd, sef un enghraifft yn unig o ran llawer o'n hadeiladau dinesig yma yn ein prifddinas. Pan ddaethom at ein gilydd fel tasglu, ein maes gwaith â blaenoriaeth oedd ymgorffori a deall model cymdeithasol anabledd ledled Cymru, a hefyd mynediad at wasanaethau, gan gynnwys cyfathrebu a thechnoleg. Roeddem hefyd yn edrych ar blant a phobl ifanc, ac roedd gennym grŵp plant a phobl ifanc hefyd.
Pan fyddwn yn berchen ar bethau, pan fo Trafnidiaeth Cymru yn eiddo i ni, gallant gyflawni, a byddant yn cyflawni, ac maen nhw eisiau cyflawni nawr o ran—. A byddwch wedi gweld hynny. Dydw i ddim yn mynd i ailadrodd yr hyn rydw i wedi'i ddweud yn gynharach.
O ran niwroamrywiaeth—ac mae'n ddrwg gennyf na wnes i ymateb i Mark Isherwood yn gynharach ar y pwynt hwn—rydym wedi ymestyn ein rhaglen gwella niwroamrywiaeth hyd at 2027, gyda £13.7 miliwn yn fwy o gyllid sy'n cefnogi plant a theuluoedd. Yn amlwg, mae Sarah Murphy yn arwain ar hyn fel y Gweinidog. Mae'n mynd i drawsnewid gwasanaethau niwroamrywiol i oedolion a phlant yng Nghymru a lleihau amseroedd aros, ond mae'n bwysig ein bod yn myfyrio ar hyn o ran addysg, fel y dywedoch chi, o ran sut y gallwn sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn cael mynediad at yr addysg honno ac yn gallu elwa arni. Felly, rwy'n credu, yn bwysig, y byddwch chi'n gweld yn ein hadroddiad ar gynnydd o ran pobl ifanc, Llywodraeth Cymru, rydw i newydd roi un o'r camau gweithredu i chi, ac mae'n cysylltu ag erthygl 27 o gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig. Bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ddatblygu cynllun gweithlu addysg, gan ddeall bylchau gweithlu, cynllunio gweithlu, gan gynnwys y gweithlu arbenigol ar gyfer plant a phobl ifanc anabl, a hefyd diweddaru canllawiau ar anghenion gofal iechyd, presenoldeb, rheoli ymddygiad a gwaharddiadau, a chanllawiau gwrthfwlio a diogelu wedi'u diweddaru. Mae yno yn y camau gweithredu tymor byr yr ydym eisoes yn eu cymryd o ran estyn allan ar anghenion plant a phobl ifanc.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary, but may I first just start off by saying how wonderful it is to see a BSL interpreter on our screen? I hope that this becomes a permanent fixture.
While your plan is very welcome in principle, and much of what you've said today is good and welcome, and is a long time coming, as Sioned Williams said earlier, it disappointingly falls short in many critical areas. As highlighted by the Disability News Service, the plan lacks clear, enforceable targets and fails to commit the necessary funding to make real change possible, as was outlined by Mark Isherwood earlier. Disabled people in Wales continue to face systemic barriers in employment, transport and access to services, and with rising living costs and sweeping cuts to support services alongside welfare, this plan feels more like a statement of intent than a blueprint for real action.
Over 10,000 people will be impacted by Labour's welfare cuts in Monmouthshire and Torfaen alone, and this is without removing the persistent barriers in employment and strengthening the Access to Work scheme. Far too many employers still believe, and I quote, that it is 'too expensive and cumbersome' to employ disabled people, and people with disabilities in my region have been excluded from interviews because employers lack lifts and proper disabled access. I really hope that the consultation will be listened to as it concludes, as brilliant campaigners, such as Daniel Biddle, will undoubtedly be adding real value to ways in which we can help solve and break down these barriers. So, Cabinet Secretary, what conversations are you having with employers to dispel harmful, ableist ideas in the workplace, tackle hiring bias and improve access to work? What measurable targets are you aiming for to help those affected by welfare reforms into accessible, disability-friendly employment? Diolch.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, ond a gaf i ddechrau trwy ddweud pa mor wych yw gweld dehonglydd BSL ar ein sgrin? Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn dod yn rhywbeth parhaol.
Er bod eich cynllun yn cael ei groesawu'n fawr mewn egwyddor, ac mae llawer o'r hyn rydych chi wedi'i ddweud heddiw yn dda ac i'w groesawu, a bu'n hir yn dod, fel y dywedodd Sioned Williams yn gynharach, mae'n siomedig ei fod yn methu mewn llawer o feysydd tyngedfennol. Fel y nodwyd gan y Disability News Service, nid oes gan y cynllun dargedau clir, gorfodadwy ac mae'n methu ag ymrwymo'r cyllid angenrheidiol i wneud newid gwirioneddol yn bosibl, fel yr amlinellwyd gan Mark Isherwood yn gynharach. Mae pobl anabl yng Nghymru yn parhau i wynebu rhwystrau systemig mewn cyflogaeth, trafnidiaeth a mynediad at wasanaethau, a gyda chostau byw cynyddol a thoriadau ysgubol i wasanaethau cymorth ochr yn ochr â lles, mae'r cynllun hwn yn teimlo'n fwy fel datganiad o fwriad na glasbrint ar gyfer gweithredu go iawn.
Effeithir ar dros 10,000 o bobl gan doriadau lles Llafur yn sir Fynwy a Thorfaen yn unig, ac mae hyn heb gael gwared ar y rhwystrau parhaus mewn cyflogaeth a chryfhau'r cynllun Mynediad at Waith. Mae llawer gormod o gyflogwyr yn dal i gredu, ac rwy'n dyfynnu, ei bod yn 'rhy ddrud a chymhleth' i gyflogi pobl anabl, ac mae pobl ag anableddau yn fy rhanbarth wedi cael eu heithrio o gyfweliadau oherwydd nad oes gan gyflogwyr lifftiau a mynediad priodol i'r anabl. Rwy'n gobeithio y gwrandewir ar yr ymgynghoriad wrth iddo ddod i ben, gan y bydd ymgyrchwyr gwych, fel Daniel Biddle, yn ddi-os yn ychwanegu gwerth gwirioneddol at ffyrdd y gallwn helpu i ddatrys a chwalu'r rhwystrau hyn. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, pa sgyrsiau ydych chi'n eu cael gyda chyflogwyr i ddileu syniadau niweidiol, ableddol yn y gweithle, mynd i'r afael â rhagfarn cyflogi a gwella mynediad at waith? Pa dargedau mesuradwy ydych chi'n anelu atynt i helpu'r rhai yr effeithir arnynt gan ddiwygiadau lles i gael mynediad at gyflogaeth hygyrch, sy'n gyfeillgar i bobl anabl? Diolch.
Thank you very much, Laura Anne Jones, and also can we welcome our BSL signer? Hopefully this can be something for a Senedd of the future, the seventh Senedd, and I know next week we're going to be debating the Equality and Social Justice Committee report. Again, thank you. This is something that we can take forward, I'm sure, on a cross-party basis.
I think, again, I'm glad that you've focused on particular points in terms of employment, income and education. On employment and income, if you look at the short-term actions in the disabled people's plan, we have employed disabled people as employment champions for many years now. They are disabled people, they are champions, they are having an impact on employment, they're signposting employers to information, advice and guidance on fair, flexible and inclusive recruitment and working practices. That's meeting article 27 of the UN convention on the rights of disabled people, and our actions lay out that we're engaging with employers, unions, disabled people's organisations and the public to raise awareness of disabled people's employment rights, to challenge stereotypes, and to improve understanding of the benefits of employing a diverse workforce and the support available to us. So, we're doing this through our network of disabled people's employment champions, but also creating opportunities for key partners such as employer representative bodies, trade unions and disabled people's organisations.
Also, it’s really important in terms of the role of Medr to review support services for disabled adults who want to return to education or training, also accessibility for the self-employed, freelancers and disabled people who are business owners. We are evaluating the inclusive apprenticeships plan and we'll update that when required. It is important that we as Welsh Government, which is laid down in action, that we review non-academic and alternative pathways to employment, which is also crucial in terms of vocational training, apprenticeships and internships. So, those are just some of—. You will see these in the plan, in the short-term actions, in the progress that we're making. And again, we invite you to engage with the people with lived experience, to ensure that we can strengthen the plan. Today is about launching a plan that we want to strengthen as a result of consultation. It's a live plan. We're going to have lots of consultation events, and thank you for your contributions today.
Diolch yn fawr iawn, Laura Anne Jones, a gawn ni groesawu ein dehonglydd BSL? Gobeithio y gall hyn fod yn rhywbeth ar gyfer Senedd y dyfodol, y seithfed Senedd, ac rwy'n gwybod yr wythnos nesaf y byddwn yn trafod adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol. Unwaith eto, diolch. Mae hyn yn rhywbeth y gallwn ei ddwyn ymlaen, rwy'n siŵr, ar sail drawsbleidiol.
Rwy'n credu, eto, rwy'n falch eich bod wedi canolbwyntio ar bwyntiau penodol o ran cyflogaeth, incwm ac addysg. Ar gyflogaeth ac incwm, os edrychwch ar y camau gweithredu tymor byr yn y cynllun pobl anabl, rydym wedi cyflogi pobl anabl fel hyrwyddwyr cyflogaeth ers blynyddoedd lawer bellach. Maen nhw'n bobl anabl, maen nhw'n hyrwyddwyr, maen nhw'n cael effaith ar gyflogaeth, maen nhw'n cyfeirio cyflogwyr at wybodaeth, cyngor ac arweiniad ar recriwtio ac arferion gweithio teg, hyblyg a chynhwysol. Mae hynny'n bodloni erthygl 27 o gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl, ac mae ein gweithredoedd yn nodi ein bod yn ymgysylltu â chyflogwyr, undebau, sefydliadau pobl anabl a'r cyhoedd i godi ymwybyddiaeth o hawliau cyflogaeth pobl anabl, i herio stereoteipiau, ac i wella dealltwriaeth o fanteision cyflogi gweithlu amrywiol a'r gefnogaeth sydd ar gael i ni. Felly, rydym yn gwneud hyn trwy ein rhwydwaith o hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl, ond hefyd yn creu cyfleoedd i bartneriaid allweddol fel cyrff cynrychiolwyr cyflogwyr, undebau llafur a sefydliadau pobl anabl.
Hefyd, mae'n bwysig iawn o ran rôl Medr i adolygu gwasanaethau cymorth i oedolion anabl sydd eisiau dychwelyd i addysg neu hyfforddiant, hefyd hygyrchedd i'r hunangyflogedig, gweithwyr llawrydd a phobl anabl sy'n berchnogion busnes. Rydym yn gwerthuso'r cynllun prentisiaethau cynhwysol a byddwn yn diweddaru hynny pan fo angen. Mae'n bwysig ein bod ni fel Llywodraeth Cymru, sydd wedi'i osod ar waith, ein bod yn adolygu llwybrau anacademaidd ac amgen at gyflogaeth, sydd hefyd yn hanfodol o ran hyfforddiant galwedigaethol, prentisiaethau ac interniaethau. Felly, dyna rai o—. Byddwch yn gweld y rhain yn y cynllun, yn y camau gweithredu tymor byr, yn y cynnydd rydym ni'n ei wneud. Ac eto, rydym yn eich gwahodd i ymgysylltu â'r bobl sydd â phrofiad bywyd, i sicrhau y gallwn gryfhau'r cynllun. Mae heddiw yn ymwneud â lansio cynllun yr ydym am ei gryfhau o ganlyniad i ymgynghori. Mae'n gynllun byw. Rydym ni'n mynd i gael llawer o ddigwyddiadau ymgynghori, a diolch am eich cyfraniadau heddiw.
Yn olaf, Julie Morgan.
Finally, Julie Morgan.
Diolch. I'd first like to congratulate the Cabinet Secretary for bringing about the disabled rights plan. This clearly shows the Welsh Government's commitment to ensuring that Wales is an open, inclusive and accessible place, where we want disabled people to have no boundaries and be able to fulfil all their ambitions. I do welcome the work that has already been done in this area, which she has itemised. As the Cabinet Secretary has said, the most important thing we can do is listen to disabled people and act on their views, so I'm very pleased there's been this extensive collaboration between the Government and disability charities and organisations when creating this plan. And I know that collaboration and working in that way—and this has already been referred to—does take time, but for the longer term, I hope that this will mean that we've got something that will have really good results.
I've just got two quick questions. I also want to welcome the signer; I think that's great and, as others have said, I hope we'll be able to have this, eventually, on a regular basis. But could she tell me what is actually progressing in terms of accessibility to BSL throughout Wales? Secondly, one of the themes of the plan is independent living, so I'd like to ask how this works with the health services. Because, in terms of constituency casework, access to health services for disabled people, particularly people with hearing issues, is one of the major areas that is brought to me in my constituency.
Diolch. Yn gyntaf, hoffwn longyfarch yr Ysgrifennydd Cabinet am gyflwyno'r cynllun hawliau pobl anabl. Mae hyn yn dangos yn glir ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sicrhau bod Cymru yn lle agored, cynhwysol a hygyrch, lle rydym eisiau i bobl anabl fod heb unrhyw ffiniau ac yn gallu cyflawni eu holl uchelgeisiau. Rwy'n croesawu'r gwaith sydd eisoes wedi'i wneud yn y maes hwn, y mae hi wedi'i nodi. Fel y dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet, y peth pwysicaf y gallwn ni ei wneud yw gwrando ar bobl anabl a gweithredu ar eu barn, felly rwy'n falch iawn bod y cydweithrediad helaeth hwn wedi bod rhwng y Llywodraeth ac elusennau a sefydliadau anabledd wrth greu'r cynllun hwn. Ac rwy'n gwybod bod cydweithio a gweithio yn y ffordd honno—a chyfeiriwyd at hyn eisoes—yn cymryd amser, ond yn y tymor hwy, rwy'n gobeithio y bydd hyn yn golygu bod gennym rywbeth a fydd yn cynnig canlyniadau da iawn.
Mae gen i ddau gwestiwn cyflym. Rwyf hefyd eisiau croesawu'r dehonglydd; rwy'n credu bod hynny'n wych ac, fel mae eraill wedi dweud, rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu cael hyn, yn y pen draw, yn rheolaidd. Ond a allai hi ddweud wrthyf beth sy'n mynd rhagddo mewn gwirionedd o ran hygyrchedd i BSL ledled Cymru? Yn ail, un o themâu'r cynllun yw byw'n annibynnol, felly hoffwn ofyn sut mae hyn yn gweithio gyda'r gwasanaethau iechyd. Oherwydd, o ran gwaith achos etholaethol, mynediad at wasanaethau iechyd i bobl anabl, yn enwedig pobl â phroblemau clyw, yw un o'r prif feysydd a gyflwynir i mi yn fy etholaeth.
Thank you very much, Julie Morgan, for those questions. And also, can I acknowledge the role that you've played, working with disabled people and disabled people's organisations, in so many policy areas that we're discussing today? I can say that to Members across this Chamber. But you focused on really important developments in terms of BSL, making sure that Wales promotes equitable access, and recognises, facilitates and values BSL as an integral part of Wales's linguistic landscape. So, we have established a BSL stakeholder group. We've got a set of key recommendations on a BSL policy route-map, outlining actions we are taking to ensure equal access and outcomes, recognition and promotion of BSL, equal language rights, empowerment of Welsh deaf leadership, and advising on BSL priorities as well. Recognising BSL as a language is essential for their well-being and human rights, and we do recognise the challenges faced by deaf BSL signers, and the need to overcome these to prevent prejudice and exclusion. So, again, also working, I have to say—. And we'll hear more about this in due course with Mark Isherwood as well, on these issues, in relation to the BSL Bill that he's been promoting, which I think is important to acknowledge as well.
So, I think the issue around independent living and access to healthcare and accessible communications came up so strongly in terms of the work that we did together. This does link us back to what we've already been doing. I think it's important, just as we've got the Cabinet Secretary for health here as well, that we recognise that 'A Healthier Wales' is about how we take this forward. I'm glad that we've got refreshed actions that look at this from this perspective, to ensure access and inclusion, particularly in relation to our health services. And as I say in the statement, it's considering fully from the start of every disabled person's healthcare journey, it includes accessibility of 111, the NHS Wales app, suitable parking facilities, inclusivity of GP surgeries and hospitals, and indeed the learning disability strategic action plan, which was raised earlier on, the Improving Lives programme, outcomes through increasing access to annual health checks and delivering the Paul Ridd learning disability training. And finally, Llywydd, can I say the all-Wales standards for accessible communication and information for people with sensory loss is being broadened and being reviewed to deliver inclusive healthcare?
Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, am y cwestiynau yna. A hefyd, a gaf i gydnabod y rôl rydych chi wedi'i chwarae, gan weithio gyda phobl anabl a sefydliadau pobl anabl, mewn cymaint o feysydd polisi yr ydym yn eu trafod heddiw? Gallaf ddweud hynny wrth Aelodau ar draws y Siambr hon. Ond fe wnaethoch chi ganolbwyntio ar ddatblygiadau pwysig iawn o ran BSL, gan sicrhau bod Cymru'n hyrwyddo mynediad teg, ac yn cydnabod, hwyluso a gwerthfawrogi BSL fel rhan annatod o dirwedd ieithyddol Cymru. Felly, rydym wedi sefydlu grŵp rhanddeiliaid BSL. Mae gennym set o argymhellion allweddol ar fap llwybr polisi BSL, sy'n amlinellu camau yr ydym yn eu cymryd i sicrhau mynediad a chanlyniadau cyfartal, cydnabyddiaeth a hyrwyddo BSL, hawliau iaith cyfartal, grymuso arweinyddiaeth fyddar Cymru, a chynghori ar flaenoriaethau BSL hefyd. Mae cydnabod BSL fel iaith yn hanfodol ar gyfer eu llesiant a'u hawliau dynol, ac rydym yn cydnabod yr heriau sy'n wynebu dehonglwyr BSL byddar, a'r angen i oresgyn y rhain i atal rhagfarn ac allgáu. Felly, eto, hefyd yn gweithio, mae'n rhaid i mi ddweud—. A byddwn yn clywed mwy am hyn maes o law gyda Mark Isherwood hefyd, ar y materion hyn, mewn perthynas â'r Bil BSL y mae wedi bod yn ei hyrwyddo, ac rwy'n credu ei fod yn bwysig cydnabod hynny hefyd.
Felly, rwy'n credu bod y mater ynghylch byw'n annibynnol a mynediad at ofal iechyd a chyfathrebu hygyrch wedi'i amlygu mor gryf o ran y gwaith a wnaethom gyda'n gilydd. Mae hyn yn ein cysylltu yn ôl â'r hyn rydym ni eisoes wedi bod yn ei wneud. Rwy'n credu ei bod yn bwysig, yn union fel y ffaith bod gennym Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yma hefyd, ein bod yn cydnabod bod 'Cymru Iachach' yn ymwneud â sut rydym yn bwrw ymlaen â hyn. Rwy'n falch bod gennym gamau gweithredu wedi'u hadnewyddu sy'n edrych ar hyn o'r persbectif hwn, i sicrhau mynediad a chynhwysiant, yn enwedig mewn perthynas â'n gwasanaethau iechyd. Ac fel y dywedais i yn y datganiad, mae'n ystyried yn llawn o ddechrau taith gofal iechyd pob person anabl, mae'n cynnwys hygyrchedd 111, ap GIG Cymru, cyfleusterau parcio addas, cynhwysiant meddygfeydd ac ysbytai, ac yn wir y cynllun gweithredu strategol ar anabledd dysgu, a godwyd yn gynharach, y rhaglen Gwella Bywydau, canlyniadau drwy gynyddu mynediad at archwiliadau iechyd blynyddol a chyflawni hyfforddiant anabledd dysgu Paul Ridd. Ac yn olaf, Llywydd, a gaf i ddweud bod safonau Cymru gyfan ar gyfer cyfathrebu a gwybodaeth hygyrch i bobl â cholled synhwyraidd yn cael eu hehangu a'u hadolygu i ddarparu gofal iechyd cynhwysol?
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf yw eitem 6. Y datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar amseroedd aros a blaenoriaethau 2025-26 yw hwn. Yr Ysgrifennydd Cabinet, felly, i wneud y datganiad—Jeremy Miles.
The next item is item 6, the statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care on 2025-26 waiting times and priorities. The Cabinet Secretary, therefore, to make that statement—Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd. Lleihau amseroedd aros hir yw prif flaenoriaeth y cyhoedd a fy mhrif flaenoriaeth innau. Dros y misoedd diwethaf, rŷn ni wedi gweld cynnydd da.
Thank you, Llywydd. Reducing long waiting times is the public's No. 1 priority, and my No. 1 priority. Over the last few months, we have seen good progress.
We've seen the longest waits of more than two years falling by two thirds. At the end of March, long waits fell to around 8,000—just under 8,400. This is the lowest level since April 2021, and the size of the overall waiting list had reduced for the fourth month in a row.
The latest set of NHS performance figures also showed there were reductions in long waiting times for diagnostic tests, for therapies and for out-patient appointments. This is welcome progress, and today I want to thank everyone who has worked so hard in the NHS. There has been a huge effort in every health board, and the progress that we have seen would not have been possible without that enormous effort by all those working in the NHS.
We have achieved these outcomes by delivering thousands more treatments and tests across the NHS, through more evening and weekend appointments, through regional working between health boards, and renewed efforts to improve access to planned care. But, Llywydd, the job is far from finished. Too many people are, of course, still waiting too long for planned treatment, and we still have a long way to go to eliminate long waits and to reduce the overall waiting list to its pre-pandemic size.
The picture does vary between health boards. Swansea bay, Hywel Dda and Powys health boards have successfully cleared all their two-year waits. Most people waiting more than two years are in just two health board areas: in Cardiff and the Vale and in Betsi Cadwaladr health boards. The problem is most acute in north Wales, where from this week, Welsh Government officials will work alongside health board staff themselves to focus on turning around its planned care position.
I expect the health board to meet its plans to significantly reduce long waits by the end of the first quarter of this year. Since November 2024, the number of two-year waits in north Wales has reduced by 44 per cent, which is to be welcomed, and huge progress, but improving the planned care position in north Wales is vitally important if we are to meet our overall aim of continuing to cut these over the coming 12 months, because, Llywydd, we have ambitious plans for the year ahead.
We will continue to tackle long waits and focus on reducing the overall size of the waiting list. We will reset and reduce the overall size of the list by March 2026, bringing it back towards pre-pandemic levels. It is within our grasp to reduce the size of our waiting list by as much as 200,000 pathways over the next year. We will do this by tackling out-patient appointments in the most challenged specialities.
By March 2026, we will meet and maintain the eight-week target for diagnostic tests, and throughout this year, we will continue the focus on reducing long waiting times. I do not want anyone to wait more than two years for treatment again in Wales.
Whilst extra investment and the use of additional capacity in the independent sector will be an important part of supporting the NHS to deliver this ambition, cutting long waits, most crucially, depends on maximizing the effective use of all the NHS resources. This is important for the long-term sustainability of the NHS in Wales, and also for delivering better patient outcomes.
Rydym ni wedi gweld yr amseroedd aros hiraf o fwy na dwy flynedd yn gostwng gan ddwy ran o dair. Ar ddiwedd mis Mawrth, gostyngodd amseroedd aros hir i tua 8,000—ychydig o dan 8,400. Dyma'r lefel isaf ers mis Ebrill 2021, ac roedd maint y rhestr aros gyffredinol wedi gostwng am y pedwerydd mis yn olynol.
Dangosodd y gyfres ddiweddaraf o ffigurau perfformiad y GIG hefyd fod gostyngiadau mewn amseroedd aros hir ar gyfer profion diagnostig, ar gyfer therapïau ac ar gyfer apwyntiadau cleifion allanol. Mae hwn yn gynnydd i'w groesawu, a heddiw fe hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi gweithio mor galed yn y GIG. Bu ymdrech enfawr ym mhob bwrdd iechyd, ac ni fyddai'r cynnydd a welsom ni wedi bod yn bosibl heb yr ymdrech enfawr honno gan bawb sy'n gweithio yn y GIG.
Rydym ni wedi cyflawni'r canlyniadau hyn trwy ddarparu miloedd mwy o driniaethau a phrofion ar draws y GIG, trwy fwy o apwyntiadau gyda'r nos a phenwythnosau, trwy weithio rhanbarthol rhwng byrddau iechyd, ac ymdrechion newydd i wella mynediad at ofal a gynlluniwyd. Ond, Llywydd, mae'r gwaith ymhell o fod wedi'i orffen. Mae gormod o bobl, wrth gwrs, yn dal i aros yn rhy hir am driniaeth a gynlluniwyd, ac mae gennym ni ffordd bell i fynd o hyd i ddileu amseroedd aros hir ac i leihau'r rhestr aros gyffredinol i'w maint cyn y pandemig.
Mae'r darlun yn amrywio rhwng byrddau iechyd. Mae byrddau iechyd Bae Abertawe, Hywel Dda a Phowys wedi llwyddo i glirio eu holl amseroedd aros dwy flynedd. Mae'r rhan fwyaf o bobl sy'n aros dros ddwy flynedd mewn dim ond dwy ardal bwrdd iechyd: ym myrddau iechyd Caerdydd a'r Fro a Betsi Cadwaladr. Mae'r broblem ar ei gwaethaf yng ngogledd Cymru, lle o'r wythnos hon, bydd swyddogion Llywodraeth Cymru yn gweithio ochr yn ochr â staff y bwrdd iechyd eu hunain i ganolbwyntio ar drawsnewid ei sefyllfa o ran gofal a gynlluniwyd.
Rwy'n disgwyl i'r bwrdd iechyd gyflawni ei gynlluniau i leihau amseroedd aros hir yn sylweddol erbyn diwedd chwarter cyntaf eleni. Ers mis Tachwedd 2024, mae nifer yr amseroedd aros dwy flynedd yng ngogledd Cymru wedi gostwng 44 y cant, sydd i'w groesawu, ac sy'n gynnydd enfawr, ond mae gwella'r sefyllfa gofal a gynlluniwyd yng ngogledd Cymru yn hanfodol bwysig os ydym ni am gyflawni ein nod cyffredinol o barhau i leihau'r rhain dros y 12 mis nesaf, oherwydd, Llywydd, mae gennym ni gynlluniau uchelgeisiol ar gyfer y flwyddyn i ddod.
Byddwn yn parhau i fynd i'r afael ag amseroedd aros hir ac yn canolbwyntio ar leihau maint cyffredinol y rhestr aros. Byddwn yn ailosod ac yn lleihau maint cyffredinol y rhestr erbyn mis Mawrth 2026, gan ddod â hi yn ôl at lefelau cyn y pandemig. Mae o fewn ein gafael i leihau maint ein rhestr aros gan gymaint â 200,000 o lwybrau dros y flwyddyn nesaf. Byddwn yn gwneud hyn trwy fynd i'r afael ag apwyntiadau cleifion allanol yn yr arbenigeddau mwyaf heriol.
Erbyn mis Mawrth 2026, byddwn yn cyrraedd ac yn cynnal y targed wyth wythnos ar gyfer profion diagnostig, a thrwy gydol eleni, byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar leihau amseroedd aros hir. Does arnaf i ddim eisiau i unrhyw un aros mwy na dwy flynedd am driniaeth eto yng Nghymru.
Er y bydd buddsoddiad ychwanegol a'r defnydd o gapasiti ychwanegol yn y sector annibynnol yn rhan bwysig o gefnogi'r GIG i gyflawni'r uchelgais hon, mae lleihau amseroedd aros hir, yn bwysicaf oll, yn dibynnu ar wneud y defnydd mwyaf effeithiol o holl adnoddau'r GIG. Mae hyn yn bwysig ar gyfer cynaliadwyedd hirdymor y GIG yng Nghymru, a hefyd i sicrhau gwell canlyniadau i gleifion.
This was part of the reason why I commissioned the work of the ministerial advisory board and accepted all its recommendations, so that we can understand what more the Welsh Government and the NHS need to do to reduce variation between health boards and to improve efficiency and productivity. I've reinforced this expectation through a set of specific requirements in the national planning guidance. These are a set of key enablers that every health board must deliver this year.
My officials are monitoring monthly progress, and this includes tracking the expected additional activity when the enablers are implemented, and I'll be making a statement in the autumn on the progress against these actions. These enablers have been identified by clinicians in the planned care programme, based on clinical evidence, and then reinforced in the recommendations from the ministerial advisory board. Examples include: increasing the number of follow-up appointments, which can be triggered by a patient's need rather than waiting for the NHS to contact them—these types of appointments will increase throughout 2025-26; in order to support an increase in cataract procedures, we will be requiring every health board to transform their routine lists to a minimum of seven cataract procedures per list, as standard, by the end of September of this year, and we'll be commissioning the independent sector to carry out a significant number of treatments alongside this to help create capacity for that transformation; and streamlining pathways and removing steps that do not add value to a patient's journey, for example listing someone for a cataract procedure following referral by their optometrist, as standard, by the end of September 2025.
I'm determined to work with health boards to deliver a stronger and more sustainable NHS. There will also be improvements in the way people arrange appointments and the process of waiting for planned care. Updates to the NHS Wales app will, later this year, enable people to understand their likely wait and to rebook their appointments. This is currently being tested in the Hywel Dda University Health Board area, and from July, the national team will start to roll out across other and health boards and other specialties. And I'll provide an update in September as part of the public awareness campaign.
In line with our 3Ps policy—promote, prevent and prepare for planned care—every health board now has a single-point-of-contact 'waiting well' service that can empower people to be in the best possible health and fitness to undergo surgery. And in future, people will only be listed for surgery when they are fit enough to undergo and to benefit from their treatment. This is much better for the patient. We know that people in optimum health are likely to recover from surgery faster, to have fewer complications and won't need to stay in hospital as long. And it is better for other patients on the list as it will reduce the number of treatments and appointments that are cancelled or missed, helping to speed up access overall.
This is our commitment to the public, and in return we ask that the public do all that they can to prioritise and keep appointments, so that together we make the best possible use of scarce NHS resources. And this is really critical because currently we are losing huge numbers of appointments in the NHS—hundreds of thousands every year. Fourteen per cent of all out-patient appointments are lost because people do not turn up or cannot attend. That's not right and it's not sustainable, and it doesn't help us to make sure the public get faster access to the care that they need. So, in future, we will provide patients with two offers of dates for an NHS appointment. If those appointments are not kept without a good reason, they will be removed from the list so that their place can be taken by somebody else. Every person's circumstance will be considered. Patients who are vulnerable and children will be protected, but we want patients to keep their appointments or to cancel in good time so their place can be taken by someone else.
Llywydd, this is a small range of the measures building on the good work to give people in Wales timely access to the care that they need and deserve, and together the Welsh Government, the NHS and the public will make a difference and deliver the improvement and the change that we need in order to ensure the NHS is both sustainable and responsive to all our needs.
Roedd hyn yn rhan o'r rheswm pam y comisiynais waith y bwrdd cynghori gweinidogol a derbyn ei holl argymhellion, fel y gallwn ni ddeall beth mwy sydd angen i Lywodraeth Cymru a'r GIG ei wneud i leihau amrywiaeth rhwng byrddau iechyd ac i wella effeithlonrwydd a chynhyrchiant. Rwyf wedi atgyfnerthu'r disgwyliad hwn trwy gyfres o ofynion penodol yn y canllawiau cynllunio cenedlaethol. Mae'r rhain yn gyfres o alluogwyr allweddol y mae'n rhaid i bob bwrdd iechyd eu cyflawni eleni.
Mae fy swyddogion yn monitro cynnydd misol, ac mae hyn yn cynnwys olrhain y gweithgaredd ychwanegol disgwyliedig pan fydd y galluogwyr yn cael eu gweithredu, a byddaf yn gwneud datganiad yn yr hydref ar y cynnydd o ran cyflawni'r camau hyn. Mae'r galluogwyr hyn wedi'u nodi gan glinigwyr yn y rhaglen gofal cynlluniedig, yn seiliedig ar dystiolaeth glinigol, ac yna wedi'u hatgyfnerthu yn yr argymhellion gan y bwrdd cynghori gweinidogol. Mae enghreifftiau'n cynnwys: cynyddu nifer yr apwyntiadau dilynol, a all gael eu sbarduno gan angen claf yn hytrach nag aros i'r GIG gysylltu â nhw—bydd y mathau hyn o apwyntiadau yn cynyddu trwy gydol 2025-26; er mwyn cefnogi cynnydd mewn gweithdrefnau cataractau, byddwn yn ei gwneud hi'n ofynnol i bob bwrdd iechyd drawsnewid eu rhestrau arferol i o leiaf saith gweithdrefn cataractau fesul rhestr, fel mater o drefn, erbyn diwedd mis Medi eleni, a byddwn yn comisiynu'r sector annibynnol i gynnal nifer sylweddol o driniaethau ochr yn ochr â hyn i helpu creu capasiti ar gyfer y trawsnewid hwnnw; a symleiddio llwybrau a chael gwared ar gamau nad ydynt yn ychwanegu gwerth at daith claf, er enghraifft rhestru rhywun ar gyfer gweithdrefn cataractau ar ôl atgyfeirio gan eu hoptometrydd, fel mater o drefn, erbyn diwedd Medi 2025.
Rwy'n benderfynol o weithio gyda byrddau iechyd i ddarparu GIG cryfach a mwy cynaliadwy. Bydd gwelliannau hefyd yn y ffordd y mae pobl yn trefnu apwyntiadau a'r broses o aros am ofal a gynlluniwyd. Bydd diweddariadau i ap GIG Cymru, yn ddiweddarach eleni, yn galluogi pobl i ddeall beth fydd eu hamser haros tebygol ac i aildrefnu eu hapwyntiadau. Mae hyn yn cael ei brofi ar hyn o bryd yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, ac o fis Gorffennaf, bydd y tîm cenedlaethol yn dechrau cyflwyno ar draws byrddau iechyd eraill ac arbenigeddau eraill. A byddaf yn darparu diweddariad ym mis Medi fel rhan o'r ymgyrch ymwybyddiaeth gyhoeddus.
Yn unol â'n polisi o hyrwyddo, atal a pharatoi ar gyfer gofal a gynlluniwyd—mae gan bob bwrdd iechyd bellach wasanaeth 'aros yn iach' un pwynt cyswllt a all rymuso pobl i fod yn yr iechyd a'r ffitrwydd gorau posibl i gael llawdriniaeth. Ac yn y dyfodol, bydd pobl yn cael eu rhestru ar gyfer llawdriniaeth dim ond pan fyddant yn ddigon ffit i gael eu triniaeth ac i elwa o'u triniaeth. Mae hyn yn llawer gwell i'r claf. Rydym yn gwybod bod pobl yn yr iechyd gorau posibl yn fwy tebyg o wella o lawdriniaeth yn gyflymach, i gael llai o gymhlethdodau ac ni fydd angen aros yn yr ysbyty mor hir. Ac mae'n well i gleifion eraill ar y rhestr gan y bydd yn lleihau nifer y triniaethau ac apwyntiadau sy'n cael eu canslo neu eu colli, gan helpu i gyflymu mynediad yn gyffredinol.
Dyma ein hymrwymiad i'r cyhoedd, ac yn gyfnewid gofynnwn i'r cyhoedd wneud popeth o fewn eu gallu i flaenoriaethu a chadw apwyntiadau, fel ein bod gyda'n gilydd yn gwneud y defnydd gorau posibl o adnoddau prin y GIG. Ac mae hyn yn wirioneddol hanfodol oherwydd ar hyn o bryd rydym yn colli nifer enfawr o apwyntiadau yn y GIG—cannoedd o filoedd bob blwyddyn. Mae pedwar ar ddeg y cant o'r holl apwyntiadau cleifion allanol yn cael eu colli oherwydd nad yw pobl yn dod neu ddim yn gallu mynychu. Nid yw hynny'n iawn ac nid yw'n gynaliadwy, ac nid yw'n ein helpu i wneud yn siŵr bod y cyhoedd yn cael mynediad cyflymach i'r gofal sydd ei angen arnyn nhw. Felly, yn y dyfodol, byddwn yn darparu dau gynnig dyddiad i gleifion ar gyfer apwyntiad gyda'r GIG. Os na chaiff yr apwyntiadau hynny eu cadw heb reswm da, byddant yn cael eu tynnu oddi ar y rhestr fel y gall rhywun arall gymryd eu lle. Bydd amgylchiadau pob person yn cael ei ystyried. Bydd cleifion sy'n agored i niwed a phlant yn cael eu diogelu, ond mae arnom ni eisiau i gleifion gadw eu hapwyntiadau neu eu canslo mewn da bryd fel y gall rhywun arall gymryd eu lle.
Llywydd, dyma ystod fach o'r mesurau sy'n adeiladu ar y gwaith da i roi mynediad amserol i bobl yng Nghymru i'r gofal sydd ei angen arnyn nhw ac y maen nhw'n ei haeddu, a gyda'i gilydd bydd Llywodraeth Cymru, y GIG a'r cyhoedd yn gwneud gwahaniaeth ac yn cyflawni'r gwelliant a'r newid sydd eu hangen arnom ni er mwyn sicrhau bod y GIG yn gynaliadwy ac yn ymateb i'n holl anghenion.
I'd like to thank the Cabinet Secretary for his statement this afternoon. I recognise the importance of tackling long waits in the NHS, and I'm pleased that our health professionals across Wales have stepped up to the plate and have got those waits down. It's what my constituents say and I'm sure what other Members in this Chamber hear week after week. And I do agree with you, Cabinet Secretary, it is the public's No. 1 priority. But let me be clear, while any progress is welcome, the truth is that people in Wales are still waiting far too long, and in some cases being treated like second-class citizens, compared to the patients across the border in England. Yes, you talk about reducing the longest waits by two thirds, but let's remember that the benchmark used here is 104 weeks. That's two full years. And for too many Welsh patients, that's become normalised and it is too long. Llywydd, like me, many people will be asking, 'Why is the Government content to accept such a low bar?', as in England, the waiting list is up to 52 weeks and actually is going to be reduced down to 18 weeks. I'm just interested: why is the Welsh Government not moving that target to 52 weeks now, to make sure that nobody in Wales has to wait over a year for treatment?
I'd also like to touch on some elements that are in your statement about the inequality between different health boards. We heard what you said that Swansea, Hywel Dda and Powys have cleared their longest waits, but I would dispute some of those figures that Russell George mentioned earlier about Powys. But most of that problem now is in Cardiff and Betsi Cadwaladr. And I just want to know, why is it that some health boards succeed while others are consistently failing and falling behind? What is the Welsh Government doing specifically to hold those worst performers to account? And will you then publish clear monthly league tables by health boards, so the public know how much progress is being made on a monthly basis, rather than having to wait for the figures as we do?
You did talk about the independent sector, and you said you'll use that extra capacity in the independent sector. That is code for outsourcing. I'll say I'm not against using the independent sector if it helps get the list down. However, I will ask the Cabinet Secretary: how much is this going to cost the Welsh NHS and the Welsh Government? And is there also capacity in the system of the independent sector to pick this up?
You did say that each health board must deliver seven cataract operations per list by September, and that's good on paper, but what is the current number of what health boards are delivering to? And I want to know, is this target achievable if we don't have the theatres or the staff available for people to operate? You did mention the independent sector there again, but I want to know whether there's that capacity in the independent sector to pick this up.
You mentioned about the plan to remove patients from waiting lists if they miss two appointments without good reason. I tend to agree with that. We need to make sure the public do actually take a bit more responsibility with their appointments within the NHS, but I do urge a little bit of caution. And I just need to make sure, Cabinet Secretary, that this policy is not going to unfairly penalise vulnerable people, those people who struggle to get transport, especially in Powys, for example, where people have to rely on public transport to get to appointments—it's not always readily available—and also those people who struggle with their mental health. Sometimes they cannot go to hospital appointments, so I just want to make sure that they're not going to be kicked off the waiting list because they were suffering with their mental health at the time.
You mentioned about the Wales NHS app, and I think we need to be using that an awful lot more. Will the app provide full transparency as well? So, will patients not only see their wait times, but be able to see the wait times across other health boards as well? I think that's really important.
Some things I thought were missing from your statement, Cabinet Secretary, were around cancer waiting times. We've had Macmillan make a press release, actually, saying that cancer waiting times are still being missed—there was a slight improvement, but it's nowhere near where it needs to be. I'd like to hear some comments from you today about what you're doing to reduce those waiting lists for cancer, because if we don't treat cancer in a timely manner, people will lose their lives unnecessarily, so I'd like to hear your thoughts on that. And also in paediatrics, waiting times for children are getting too long, and every time we delay an operation or a child getting seen, that affects their lifelong chances. I think it's something that we really do need to hone in on now—the paediatric care across Wales.
One thing that I think could help, Cabinet Secretary, one thing that I've committed to, is putting patient choice back at the forefront of people's decision making. When I go to my GP, I go to the doctor they tell me to go to or to the hospital they tell me to go to; I don't have a choice where I go. And I think it'd be actually better if we put that choice back in the system, so that people could actually say, 'Well, I want to go and see this clinician and get that care in that hospital.' I think that would work an awful lot better and actually drive up performance across health.
But in conclusion, Llywydd, there is no shortage of strategies or reviews or slogans, really, from this Welsh Government. What I think you do lack is urgency, ambition and a fairness across the system. Progress is welcome—I will give him that—and I want to see progress in this area, but you did say that two-year waits would be eliminated by 2023, and we're still here with two-year waits. You can moan all you like, Alun Davies, but the facts speak for themselves. We still have people waiting too long, and that is a shame. And it is, I think, a bigger shame that it has taken up until a year before an election for the Labour Party to finally realise that results actually do matter. The only thing I would say, Cabinet Secretary, is that I think you've left it a bit too late and I don't think that the public are going to thank you for it. Thank you, Llywydd.
Fe hoffwn i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am ei ddatganiad y prynhawn yma. Rwy'n cydnabod pwysigrwydd mynd i'r afael ag amseroedd aros hir yn y GIG, ac rwy'n falch bod ein gweithwyr iechyd proffesiynol ledled Cymru wedi ymateb i'r her ac wedi llwyddo i ostwng yr amseroedd aros hynny. Dyma beth mae fy etholwyr yn ei ddweud ac rwy'n siŵr yr hyn y mae Aelodau eraill yn y Siambr hon yn ei glywed wythnos ar ôl wythnos. Ac rwy'n cytuno â chi, Ysgrifennydd Cabinet, dyma brif flaenoriaeth y cyhoedd. Ond gadewch i mi fod yn glir, er bod unrhyw gynnydd yn cael ei groesawu, y gwir yw bod pobl yng Nghymru yn dal i aros yn llawer rhy hir, ac mewn rhai achosion yn cael eu trin fel dinasyddion eilradd, o'i gymharu â'r cleifion ar draws y ffin yn Lloegr. Ydych, rydych chi'n sôn am leihau'r amseroedd aros hiraf o ddwy ran o dair ond gadewch i ni gofio mai'r meincnod a ddefnyddir yma yw 104 wythnos. Mae hynny'n ddwy flynedd lawn. Ac i ormod o gleifion o Gymru, mae hynny wedi cael ei normaleiddio ac mae'n rhy hir. Llywydd, fel fi, bydd llawer o bobl yn gofyn, 'Pam mae'r Llywodraeth yn fodlon derbyn nod mor isel?', oherwydd yn Lloegr, mae'r rhestr aros hyd at 52 wythnos ac mewn gwirionedd mae'n mynd i gael ei gostwng i lawr i 18 wythnos. Mae gen i ddiddordeb gwybod: pam nad yw Llywodraeth Cymru yn symud y targed hwnnw i 52 wythnos nawr, er mwyn gwneud yn siŵr nad oes rhaid i neb yng Nghymru aros dros flwyddyn am driniaeth?
Fe hoffwn i hefyd grybwyll rhai elfennau sydd yn eich datganiad am yr anghydraddoldeb rhwng gwahanol fyrddau iechyd. Fe glywsom ni yr hyn a ddywedoch chi fod Abertawe, Hywel Dda a Phowys wedi clirio eu hamseroedd aros hiraf, ond byddwn yn anghytuno â rhai o'r ffigurau hynny y soniodd Russell George amdanyn nhw yn gynharach am Bowys. Ond mae'r rhan fwyaf o'r broblem honno bellach yng Nghaerdydd a Betsi Cadwaladr. Ac rydw i eisiau gwybod, pam mae rhai byrddau iechyd yn llwyddo tra bod eraill yn methu ac yn syrthio ar ei hôl hi? Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn benodol i ddwyn y perfformwyr gwaethaf hynny i gyfrif? Ac a fyddwch chi wedyn yn cyhoeddi tablau cynghrair misol clir gan fyrddau iechyd, fel bod y cyhoedd yn gwybod faint o gynnydd sy'n cael ei wneud yn fisol, yn hytrach na gorfod aros am y ffigurau fel y gwnawn ni?
Fe wnaethoch chi siarad am y sector annibynnol, ac fe ddywedoch chi y byddwch chi'n defnyddio'r capasiti ychwanegol hwnnw yn y sector annibynnol. Dyna ffordd arall o ddweud allanoli. O'm rhan i dydw i ddim yn erbyn defnyddio'r sector annibynnol os yw'n helpu i leihau'r rhestr. Fodd bynnag, gofynnaf i'r Ysgrifennydd Cabinet: faint fydd hyn yn ei gostio i GIG Cymru a Llywodraeth Cymru? Ac a oes gallu hefyd yn system y sector annibynnol i wneud hyn?
Fe ddywedoch chi fod yn rhaid i bob bwrdd iechyd gyflawni saith llawdriniaeth cataractau fesul rhestr erbyn mis Medi, ac mae hynny'n dda ar bapur, ond beth yw'r nifer presennol o'r hyn y mae byrddau iechyd yn ei gyflawni? Ac rydw i eisiau gwybod, a yw'r targed hwn yn gyraeddadwy os nad oes gennym ni'r theatrau neu'r staff ar gael i bobl wneud llawdriniaethau? Fe wnaethoch chi sôn am y sector annibynnol yn y fan yna eto, ond fe hoffwn i wybod ydy'r gallu hwnnw yn y sector annibynnol i gyflawni hyn.
Fe wnaethoch chi sôn am y cynllun i dynnu cleifion oddi ar restrau aros os ydyn nhw'n colli dau apwyntiad heb reswm da. Rwy'n tueddu i gytuno â hynny. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y cyhoedd yn cymryd ychydig mwy o gyfrifoldeb gyda'u hapwyntiadau o fewn y GIG, ond rwy'n annog mymryn o bwyll. Ac mae angen i mi wneud yn siŵr, Ysgrifennydd Cabinet, nad yw'r polisi hwn yn mynd i gosbi pobl agored i niwed, y bobl hynny sy'n cael trafferth cael trafnidiaeth, yn enwedig ym Mhowys, er enghraifft, lle mae pobl yn gorfod dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus i gyrraedd apwyntiadau—nid yw bob amser ar gael yn rhwydd—a hefyd y bobl hynny sy'n cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl. Weithiau ni allan nhw fynd i apwyntiadau ysbyty, felly fe hoffwn i ddim ond gwneud yn siŵr nad ydyn nhw'n mynd i gael eu cicio oddi ar y rhestr aros oherwydd eu bod yn dioddef gyda'u hiechyd meddwl ar y pryd.
Fe wnaethoch chi sôn am ap GIG Cymru, a dw i'n meddwl bod angen i ni fod yn defnyddio hynny llawer mwy. A fydd yr ap yn darparu tryloywder llawn hefyd? Felly, a fydd cleifion nid yn unig yn gweld eu hamseroedd aros, ond yn gallu gweld yr amseroedd aros ar draws byrddau iechyd eraill hefyd? Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn.
Roedd rhai pethau roeddwn i'n meddwl oedd ar goll o'ch datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, yn ymwneud ag amseroedd aros canser. Rydym ni wedi gweld Macmillan yn gwneud datganiad i'r wasg, mewn gwirionedd, yn dweud bod amseroedd aros canser yn dal yn brin o gyrraedd y targed—roedd gwelliant bach, ond nid yw'n agos at ble mae angen iddo fod. Fe hoffwn i glywed rhai sylwadau gennych chi heddiw am yr hyn rydych chi'n ei wneud i leihau'r rhestrau aros hynny ar gyfer canser, oherwydd os nad ydym ni'n trin canser mewn modd amserol, bydd pobl yn colli eu bywydau yn ddiangen, felly fe hoffwn i glywed eich barn chi ar hynny. A hefyd mewn pediatreg, mae amseroedd aros i blant yn mynd yn rhy hir, a phob tro rydym ni'n gohirio llawdriniaeth neu blentyn yn cael ei weld, mae hynny'n effeithio ar eu siawns gydol oes. Rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y mae angen i ni wirioneddol ganolbwyntio arno nawr—y gofal pediatrig ledled Cymru.
Un peth rwy'n meddwl y gallai helpu, Ysgrifennydd Cabinet, un peth rydw i wedi ymrwymo iddo, yw rhoi dewis y claf yn ôl wrth wraidd sut mae pobl yn gwneud penderfyniadau. Pan fyddaf yn mynd at fy meddyg teulu, rwy'n mynd at y meddyg maen nhw'n dweud wrthyf ei weld neu i'r ysbyty maen nhw'n dweud wrthyf i fynd iddo; does gen i ddim dewis ble rydw i'n mynd. A dw i'n meddwl y byddai'n well mewn gwirionedd pe baem ni'n rhoi'r dewis hwnnw yn ôl yn y system, fel y gallai pobl ddweud mewn gwirionedd, 'Wel, rydw i eisiau mynd i weld y clinigydd hwn a chael y gofal yna yn yr ysbyty yna.' Rwy'n credu y byddai hynny'n gweithio'n llawer gwell ac yn gwella perfformiad ar draws y maes iechyd.
Ond i gloi, Llywydd, does dim prinder strategaethau nac adolygiadau na sloganau, mewn gwirionedd, gan y Llywodraeth hon sydd gan Gymru. Yr hyn rwy'n credu eich bod chi yn ddiffygiol ynddi yw brys, uchelgais a thegwch ar draws y system. Mae cynnydd yn cael ei groesawu—mi wnaf i ei ganmol am hynny—ac fe hoffwn i weld cynnydd yn y maes hwn, ond fe ddywedoch chi y byddai amseroedd aros dwy flynedd yn cael ei ddileu erbyn 2023, ac mae gennym ni amseroedd aros dwy flynedd o hyd. Fe allwch chi gwyno faint fynnoch chi Alun Davies, ond mae'r ffeithiau yn siarad drostyn nhw eu hunain. Mae gennym ni bobl o hyd yn aros yn rhy hir, ac mae hynny'n drueni. Ac mae hi, rwy'n credu, yn fwy o drueni ei bod hi wedi cymryd tan flwyddyn cyn etholiad i'r Blaid Lafur sylweddoli o'r diwedd bod canlyniadau mewn gwirionedd yn bwysig. Yr unig beth y byddwn i'n ei ddweud, Ysgrifennydd Cabinet, yw fy mod yn meddwl eich bod wedi ei adael ychydig yn rhy hwyr ac nid wyf yn credu bod y cyhoedd yn mynd i ddiolch i chi amdano. Diolch, Llywydd.
The Member was doing so well with a list of largely sensible questions, then he failed to resist the temptation of rhetoric at the end there, but I'll do my best to engage with the questions that he asked specifically. So, he won't have any disagreement from me about where we are. I've been at pains today to give a fair assessment of where we are, which is that we've met the target that we set for the end of March, but we have a long way to go, and there isn't anybody working in the NHS who wouldn't, I think, share that assessment. It's really important, though, not to underestimate the effort that has gone into reaching the progress that we've made. There's a very clear understanding that the next year ahead will be challenging, and we'll need the same level of commitment from all parts of the NHS and the Government to be able to make the progress that we want to see together. But I'm confident that we will be able to do that because we are able to draw on the resources and the commitment of a fantastic workforce in the NHS.
He inevitably was tempting me to put in place the arrangements that exist over the border. I can't think of any set of questions that he's put to me that hasn't involved basically saying, ‘Why aren't we England?’ Actually, the priority for me is to make sure that everybody in Wales gets the best possible treatment as quickly as they need to get it. He will, I think, know that waiting times are measured very differently in England and therefore we think that the way that we measure them here is more transparent and gives him more opportunity to scrutinise performance in the NHS.
He asked me about the publication of local health board performance. We do publish that data already on a monthly basis, broken down on a health board by health board basis. That includes the cataracts performance that he was talking about in ophthalmology. The capacity is there and the staffing is there. It's a very well-established set of standards that health organisations across the UK are encouraged to meet, and there is variability in Wales, as in all parts of the UK, about how those performance standards are met. But I was very clear with NHS health boards at the end of last year. I provided a very specific list of existing standards that the system should already be meeting, which are met in various parts of Wales, but not in all parts of Wales, and the task over the year ahead is to ensure that those standards are met consistently across health boards, and we will be publishing progress against that on, I think, a quarterly basis. So, Members will be able to look at what is developing well and what needs further work in different parts of the system.
He made an important point about appointments, and I hope I was categorically clear in my statement, as I intended to be, that the individuals who are vulnerable will be protected from these arrangements for the very reason that he sensibly set out in his question. But at the end of the day, when we are losing 700,000 appointments a year, it is really important that that capacity is available for patients who are able to take up those appointments. We all want to see access to care becoming faster, and so that's an important part of that solution. It's a partnership approach between the Government and the NHS on the one hand and the public on the other, and my anecdotal reading of it is that people do understand that that is an important part of the way forward.
On the NHS app, the data that he was asking about is already published. It won't be published on the app; that's intended to be a personal tool for an individual patient to be able to manage their healthcare, but the data is available elsewhere in the system. And he'll recall, I think a few weeks ago, I said I would publish a transparency statement in the autumn, which will talk more about how we'll be using openness to encourage that discussion around improvement.
He made an important point around cancer and paediatric waiting times. He will know that we are planning investments to speed up diagnostics, which is one of the challenges in cancer performance generally. He will know that there are specific recommendations in the ministerial advisory group report about how we can improve many aspects of cancer performance. All of those recommendations have been accepted, and a few weeks before that, we were talking about the improvements that I've put in place in relation to the governance of cancer services in Wales, both from the Welsh Government's point of view, but also from the point of view of the NHS Wales performance and improvement team as well.
Lastly, he made a point about patient choice. There is some element of patient choice at the margins in all healthcare systems because of the nature of how services are commissioned, and particularly in relation to some particularly complex treatments and conditions, but I don't think there is any evidence that shows that patient choice is able to make the changes that the Member expects of it. I'm sure he would point to experience over the border, as he is often wont to do. I think it's absolutely clear that patient choice in the NHS in England is absolutely marginal, and I don't think the solution is that; I think the solution is to make sure that in the arrangements we have in Wales, every single patient gets access to the best care in the most timely way possible.
Roedd yr Aelod yn gwneud mor dda gyda rhestr o gwestiynau synhwyrol i raddau helaeth, yna methodd â gwrthsefyll temtasiwn rhethreg ar y diwedd yna, ond byddaf yn gwneud fy ngorau glas i ateb y cwestiynau a ofynnodd yn benodol. Felly, nid wyf yn anghytuno ag ef ynglŷn â'r sefyllfa rydym ni ynddi. Rydw i wedi ceisio heddiw rhoi asesiad teg o'r sefyllfa rydym ni ynddi, sef ein bod wedi cyrraedd y targed a osodwyd gennym ni ar gyfer diwedd mis Mawrth, ond mae gennym ni ffordd bell i fynd, ac nid oes unrhyw un yn gweithio yn y GIG na fyddai, rwy'n credu, yn anghytuno â'r asesiad hwnnw. Mae'n bwysig iawn, fodd bynnag, peidio â thanbwysleisio'r ymdrech a wnaed i wneud y cynnydd a wnaethom ni. Mae dealltwriaeth glir iawn y bydd y flwyddyn nesaf yn heriol, a bydd angen yr un lefel o ymrwymiad gan bob rhan o'r GIG a'r Llywodraeth i allu gwneud y cynnydd yr hoffem ni ei weld gyda'n gilydd. Ond rwy'n hyderus y byddwn yn gallu gwneud hynny oherwydd ein bod yn gallu manteisio ar adnoddau ac ymrwymiad gweithlu gwych yn y GIG.
Roedd yn anochel yn fy nhemtio i weithredu'r trefniadau sy'n bodoli dros y ffin. Alla i ddim meddwl am unrhyw gyfres o gwestiynau y mae wedi'u gofyn i mi nad ydyn nhw wedi cynnwys dweud yn y bôn, 'Pam nad Lloegr ydym ni?' Mewn gwirionedd, y flaenoriaeth i mi yw gwneud yn siŵr bod pawb yng Nghymru yn cael y driniaeth orau bosibl cyn gynted ag y mae angen iddyn nhw ei chael. Bydd e, rwy'n credu, yn gwybod bod amseroedd aros yn cael eu mesur yn wahanol iawn yn Lloegr ac felly rydym ni'n credu bod y ffordd rydym ni'n eu mesur nhw yma yn fwy tryloyw ac yn rhoi mwy o gyfle iddo graffu ar berfformiad yn y GIG.
Gofynnodd i mi am gyhoeddi perfformiad byrddau iechyd lleol. Rydym ni'n cyhoeddi'r data hwnnw eisoes yn fisol, wedi'i ddadansoddi fesul bwrdd iechyd. Mae hynny'n cynnwys y perfformiad cataractau yr oedd yn siarad amdano ym maes offthalmoleg. Mae'r capasiti'n bodoli ac mae'r staffio'n bodoli. Mae'n gyfres sefydledig iawn o safonau y mae sefydliadau iechyd ledled y DU yn cael eu hannog i'w bodloni, ac mae amrywioldeb yng Nghymru, fel ym mhob rhan o'r DU, ynglŷn â sut mae'r safonau perfformiad hynny'n cael eu bodloni. Ond roeddwn i'n glir iawn gyda byrddau iechyd y GIG ddiwedd y llynedd. Darperais restr benodol iawn o safonau presennol y dylai'r system fod eisoes yn eu bodloni, sy'n cael eu bodloni mewn gwahanol rannau o Gymru, ond nid ym mhob rhan o Gymru, a'r dasg dros y flwyddyn i ddod yw sicrhau bod y safonau hynny'n cael eu bodloni'n gyson ar draws byrddau iechyd, a byddwn yn cyhoeddi cynnydd tuag at hynny, rwy'n credu, yn chwarterol. Felly, bydd Aelodau'n gallu edrych ar yr hyn sy'n datblygu'n dda a beth sydd angen gwaith pellach mewn gwahanol rannau o'r system.
Gwnaeth bwynt pwysig ynglŷn ag apwyntiadau, ac rwy'n gobeithio y bûm i'n hollol glir yn fy natganiad, fel yr oeddwn i'n bwriadu bod, y bydd yr unigolion sy'n agored i niwed yn cael eu hamddiffyn rhag y trefniadau hyn am yr union reswm y nododd yn synhwyrol yn ei gwestiwn. Ond ar ddiwedd y dydd, pan fyddwn yn colli 700,000 o apwyntiadau y flwyddyn, mae'n bwysig iawn bod y capasiti hwnnw ar gael i gleifion sy'n gallu mynd i'r apwyntiadau hynny. Rydym ni i gyd eisiau gweld pobl yn cael gofal ynghynt, ac felly mae hynny'n rhan bwysig o'r ateb hwnnw. Mae'n ddull partneriaeth rhwng y Llywodraeth a'r GIG ar y naill law a'r cyhoedd ar y llall, ac o beth welaf i mae pobl yn deall bod hynny'n rhan bwysig o'r ffordd ymlaen.
O ran ap y GIG, mae'r data yr oedd yn gofyn amdano eisoes wedi'i gyhoeddi. Ni fydd yn cael ei gyhoeddi ar yr ap; bwriad hynny yw bod yn offeryn personol i glaf unigol allu rheoli eu gofal iechyd, ond mae'r data ar gael mewn mannau eraill yn y system. A bydd yn cofio, rwy'n credu ychydig wythnosau yn ôl, y dywedais y byddwn yn cyhoeddi datganiad tryloywder yn yr hydref, a fydd yn sôn mwy am sut y byddwn yn agored i annog y drafodaeth honno ynghylch gwelliant.
Gwnaeth bwynt pwysig ynghylch canser ac amseroedd aros pediatrig. Bydd yn gwybod ein bod yn cynllunio buddsoddiadau i gyflymu diagnosteg, sy'n un o'r heriau mewn perfformiad canser yn gyffredinol. Bydd yn gwybod bod argymhellion penodol yn adroddiad y grŵp cynghori gweinidogol ynghylch sut y gallwn ni wella sawl agwedd ar berfformiad canser. Mae'r holl argymhellion hynny wedi'u derbyn, ac ychydig wythnosau cyn hynny, roeddem yn siarad am y gwelliannau rydw i wedi'u rhoi ar waith mewn perthynas â llywodraethu gwasanaethau canser yng Nghymru, o safbwynt Llywodraeth Cymru, ond hefyd o safbwynt tîm perfformiad a gwella GIG Cymru hefyd.
Yn olaf, gwnaeth bwynt am ddewis cleifion. Mae rhywfaint o ddewis cleifion ar y cyrion ym mhob system gofal iechyd oherwydd natur y ffordd y mae gwasanaethau yn cael eu comisiynu, ac yn enwedig mewn perthynas â rhai triniaethau a chyflyrau arbennig o gymhleth, ond nid wyf yn credu bod unrhyw dystiolaeth sy'n dangos bod dewis y claf yn gallu gwneud y newidiadau y mae'r Aelod yn eu disgwyl o'r broses. Rwy'n siŵr y byddai'n cyfeirio at brofiad dros y ffin, fel y mae'n aml yn gwneud. Rwy'n credu ei bod hi'n hollol glir bod dewis cleifion yn y GIG yn Lloegr yn hollol ymylol, a dw i ddim yn meddwl mai'r ateb yw hynny; dw i'n credu mai'r ateb yw sicrhau o ran y trefniadau sydd gennym ni yng Nghymru, bod pob claf yn cael mynediad at y gofal gorau yn y ffordd fwyaf amserol bosibl.
Ar hyn o bryd, mae yna ragor na 600,000 o bobl yng Nghymru ar restr aros, bron i un o bob pump o’n poblogaeth yn aros am driniaeth. Dwi'n croesawu’r gwelliant diweddar yn y niferoedd ar y rhestrau aros, a dwi wirioneddol yn gobeithio y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet presennol yn llwyddo i adael ei rôl gyda'r rhestrau aros mewn safle gwell na beth oedden nhw pan ddaeth i’w rôl, rhywbeth na lwyddodd yr un o'i ragflaenwyr i'w wneud.
Ond mae'n rhaid croesawu’r niferoedd yma yn bwyllog, oherwydd ein bod ni wedi bod yma o’r blaen, wrth i ni weld gostyngiadau nid annhebygol ar ddiwedd 2023, ac yna cynnydd parhaol am dros flwyddyn ar ôl hynny. Yn llawer rhy aml yn ddiweddar, mae'r Llywodraeth yma wedi pwyntio at wawr newydd, heb sylweddoli efallai mai eu machlud nhw eu hun sydd ar y ffurfafen, oherwydd mae'r Llywodraeth wedi methu â chyrraedd yr un o'u targedau yn y cynllun adfer gofal, er gwaethaf symud y pyst sawl gwaith. A pha fesur llwyddiant ydy gweld dros 8,000 o bobl yn aros am dros ddwy flynedd am driniaeth ar ôl addo na fyddai’r un person yn aros am fwy na dwy flynedd erbyn mis Mawrth 2023?
Dwi'n cydnabod bod yr Ysgrifennydd Cabinet presennol wedi gwneud jobyn llawer iawn gwell na'i ragflaenyddion wrth fynd i'r afael â'r heriau yma. Ond beth oedd y gost? Beth ydy'r gost anferthol mewn iechyd unigolion a theuluoedd a diffyg buddsoddiad mewn diagnosis a gofal ataliol mae pobl Cymru wedi gorfod ei dalu er mwyn cyrraedd y pwynt hwn? Mae'n rhaid, felly, dysgu'r gwersi, a derbyn na allwn ni barhau i luchio pres at broblemau, ond yn hytrach fod angen arweinyddiaeth cenedlaethol clir gyda ffocws ar ganlyniadau, nid systemau.
Eto, dwi'n cydnabod fod yr Ysgrifennydd Cabinet presennol wedi dangos parodrwydd i ddysgu o gamgymeriadau'r gorffennol. Mi roedd o'n iawn i adolygu'r targed coch ar gyfer gwasanaethau ambiwlans, er enghraifft, er mwyn alinio yn well adnoddau a chapasiti gyda'r targedau. Mae'n rhaid, felly, gweld yr un lefel o onestrwydd a chydlyniad strategol trwy'r holl wasanaeth iechyd.
Efo adnoddau penodol, mae'n rhaid blaenoriaethu’n gywir, yn hytrach na chyflwyno ystod eang o dargedau disylwedd, a bod yn fwy eglur o ran y strategaethau cenedlaethol. Dyma rai o'r casgliadau ddaeth allan o'n hadroddiad ni ym Mhlaid Cymru ar ddiwygiadau llywodraethiant yn y system iechyd, ac unwaith eto, dwi'n galw ar y Llywodraeth i weithredu ein hargymhellion yn llawn.
Mae ein hadnodd pwysicaf un, ein degau o filoedd o staff ymroddedig, hefyd angen mwy o gefnogaeth. Maen nhw'n cyflawni gwyrthiau mewn amgylchiadau hynod heriol, ac mae eu gwaith yn cael ei danseilio yn sgil targedau sy’n orgymhleth a diffyg cefnogaeth i alluogi cynllunio gweithlu mwy effeithiol. Dyma pam bod angen cynllun gweithlu newydd ar gyfer yr NHS yng Nghymru, yn ogystal â gwella ansawdd data a maint a natur y bylchau staff sydd gennym ni. A thra bod yna ddiffyg arweinyddiaeth strategol genedlaethol, nid yw'n syndod, felly, i weld bod gwahaniaethau eang o ran ansawdd a chysondeb gofal, gyda chod post rhywun yn glwyd yn atal gofal yn llawer rhy aml.
Yn y gorffennol, mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud bod y loteri cod post wedi cael ei ddatrys. Dwi'n croesawu ei gydnabyddiaeth heddiw bod y loteri yma yn parhau. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol taw un o'n datrysiadau ni i hyn ydy rhoi byrddau partneriaeth rhanbarthol ar sail statudol er mwyn gorfodi cydweithio mwy systematig. Fodd bynnag, mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi mynnu bod cyfeiriad gweinidogol yn ddigonol er mwyn galluogi hyn i ddigwydd, ond dydy o ddim yn gweithio. Ateb yr Ysgrifennydd Cabinet heddiw ydy creu enablers, ond does yna ddim esboniad o beth ydy'r enablers yma. Tybed, felly, a gawn ni eglurhad gan yr Ysgrifennydd Cabinet o beth mae'n olygu: beth fydd rôl hyn?
Ac i gloi, tra ein bod ni’n trafod blaenoriaethau, mi fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol fod adolygiad gwariant San Steffan ar y gweill, lle bydd gan y Lywodraeth Lafur presennol y cyfle i weithredu addewidion hirddisgwyliedig i ddiwygio setliad ariannol Cymru. Mae sicrhau setliad ariannol teg i Gymru nid yn unig yn fater o degwch sylfaenol, ond hefyd yn flaenoriaeth iechyd i’r genedl. Oherwydd bob blwyddyn rydym ni'n gweld y system Barnett presennol yn methu yn llwyr â darparu adnoddau sydd yn gymesur ag anghenion Cymru: pobl hŷn, mwy o salwch, mwy o dlodi.
Dim ond yr wythnos diwethaf fe welson ni yr anghyfiawnder sylfaenol yma sydd wrth wraidd y fformiwla Barnett, gyda Chymru yn colli allan ar dros £70 miliwn o ganlyniad i ddefnyddio Barnett er mwyn dyrannu ad-daliadau'r Trysorlys ar yswiriant gwladol. A oedd yna unrhyw beth pellach y gallai'r Llywodraeth fan hyn fod wedi ei wneud er mwyn gwthio am setliad tecach? Beth ydy'r gost i’r gyllideb iechyd o’r £72 miliwn yma o dreth ychwanegol mae Llafur wedi ei gosod yn uniongyrchol ar Gymru? A oedd yr Ysgrifennydd Cabinet yn bersonol wedi cael unrhyw gysylltiad gyda'r partneriaid yn San Steffan er mwyn gwneud yr achos bod hyn yn bwysig i wella iechyd Cymru a bod angen y pres yma ar iechyd yng Nghymru? Diolch.
At present, there are over 600,000 people in Wales on a waiting list. Almost one in five of our population is waiting for treatment. I welcome this recent improvement in terms of numbers on waiting lists, and I truly hope that the current Cabinet Secretary will be successful in leaving his post with waiting lists in a better place than when he entered the role, something that none of his predecessors managed to do.
But we must be mindful in welcoming these numbers, because we've been here before. We saw not dissimilar improvement at the end of 2023, and then a continuous increase for over a year thereafter. Far too often recently, this Government has pointed to a new dawn, without perhaps realising that the sun was instead setting, because the Government has failed to hit any of its targets in its care recovery plan, despite the goalposts being moved several times. What measure of success is seeing over 8,000 people waiting over two years for treatment, after promising that no person would be waiting for more than two years by March of 2023?
I recognise that the current Cabinet Secretary has done a much better job than his predecessors in getting to grips with these challenges, but at what cost? What is the enormous cost in terms of individual and family health, and the lack of investment in diagnosis and preventative care that the people of Wales have had to pay to get to this point? We must therefore learn the lessons and accept that you cannot continue to throw money at problems; rather, there is a need for clear national leadership with a focus on outcomes, not systems.
Again, I recognise that the current Cabinet Secretary has shown a willingness to learn from past mistakes. He was right to review the red target for ambulance services, for example, to better align resources and capacity with targets. We must therefore see the same level of honesty and strategic co-ordination permeating through the whole health service.
With finite resources, we must prioritise the right things, rather than introducing a wide range of baseless targets. We must be clearer in terms of national strategies. These were some of the conclusions reached in our Plaid Cymru report on governance reform in the health service, and once again, I call on the Government to implement our recommendations in full.
Our most important resource of all, namely our tens of thousands of dedicated staff, also needs more support. These staff achieve miracles in very challenging circumstances, but their hard work is being undermined by overcomplex targets and a lack of support to enable more effective workforce planning. This is why we need a new workforce plan for the NHS in Wales, as well as improving the quality of data on the size and nature of gaps in staffing. And while there is a lack of national strategic leadership, it can be no surprise, therefore, that there are wide-ranging differences in the quality and consistency of care, with an individual's postcode all too often acting as a barrier to care.
In the past, the Cabinet Secretary has said that the postcode lottery has been solved. I welcome his acknowledgement today that this postcode lottery continues. The Cabinet Secretary is aware that one of our solutions to this is to place regional partnership boards on a statutory footing to enable that more systematic collaboration. However, the Cabinet Secretary has said that ministerial direction is sufficient to enable this to happen, but that isn't working. The Cabinet Secretary's solution today is to create enablers, but there is no explanation of what these enablers are. I wonder, therefore, if we can have an explanation from the Cabinet Secretary as to what he means: what role will these play?
And to conclude, whilst we are talking about priorities, the Cabinet Secretary will be aware that Westminster’s spending review is under way, and the current Labour Government will have an opportunity to act upon long-awaited promises to reform Wales’s financial settlement. Ensuring a fair funding settlement for Wales isn’t just a matter of basic fairness, but is a health priority for the nation. Because every year we see the current Barnett system fail entirely to provide resources in proportion with the needs of Wales: older people, more ill health and greater poverty levels.
Just last week, we saw the fundamental injustice at the heart of the Barnett formula, with Wales losing out to the tune of £70 million as a result of the use of Barnett to allocate Treasury rebates on national insurance contributions. Was there anything more that the Government here could have done to call for a fairer settlement? What is the cost to the health budget of the £72 million of additional tax that Labour has directly imposed on Wales? Did the Cabinet Secretary personally have any contact with partners in Westminster to make the case that this is important to improve the health of Wales and that we need this funding for health in Wales? Thank you.
Diolch i'r Aelod am ei gyfraniad. Rwy'n credu roedd rhyw ddau neu dri chwestiwn penodol yn hyn o beth a wnaeth e ofyn. Diolch iddo fe am groesawu'r cynnydd sydd wedi digwydd ac am y ffocws ar arweinyddiaeth genedlaethol sydd yn cael ei ddangos.
Rwy'n credu mai'r peth cyntaf wnaeth e ofyn oedd a oedd awydd cael llai o dargedau ar gyfer y gwasanaeth iechyd. Fe fyddwn i'n ei gyfeirio fe nôl at y fframwaith gynllunio a wnes i ei gyhoeddi ar ddiwedd y llynedd, oedd yn glir am y targedau y byddwn ni'n mesur cyrff yn yr NHS yn eu herbyn nhw. Felly, mae rhyw 16 neu 17 o brif dargedau yna a fydd yn ffocws ac sydd eisoes yn ffocws ar gyfer dal byrddau iechyd i gyfrif. Felly, gobeithio bod hynny o beth wedi bod yn rhywfaint o gysur iddo fe. Gwnaeth e ofyn hefyd beth oedd yr enablers, ac mae'r un ddogfen honno a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr llynedd yn gosod allan y rhestr o enablers a beth yw eu pwrpas nhw. Felly, gobeithio bydd hynny o werth hefyd.
Beth fyddwn i ddim yn cytuno gyda'r Aelod yn ei gylch e yw'r pwyslais mae e'n rhoi ar y strwythurau ar draul canlyniadau. Rwy'n gwbl sicr bod pwyslais fel mae e'n ceisio rhoi ar edrych ar ailstrwythuro elfennau o'r gwasanaeth iechyd yn mynd i gael un canlyniad yn unig—hynny yw, tynnu ffocws y gwasanaeth iechyd oddi wrth wella perfformiad ac ar strwythurau a phoeni am strwythurau yn y dyfodol. Felly dyna, rwy'n credu, yw byrdwn polisi Plaid Cymru yn hyn o beth.
Fe allaf i hefyd roi'r cysur, gobeithio, roedd e'n dymuno o ran y gwaith mae'r Llywodraeth wedi ei wneud i wneud yr achos dros setliad digonol i Gymru i edrych ar effaith yswiriant cenedlaethol. Fe wnaeth y Prif Weinidog a'r Gweinidog cyllid, fel y Gweinidogion sydd yn gyfrifol am sicrhau setliad ariannol teilwng i Gymru, weithio'n galed iawn i wneud yr achos o blaid setliad gwahanol. Fel gwnaeth yr Aelod glywed, mae Llywodraeth Cymru'n bwriadu cyfrannu rhywfaint tuag at y gap sydd wedi cael ei adael gan benderfyniad y Llywodraeth yn San Steffan.
I thank the Member for his contribution. I think there were two or three specific questions in his contribution. I thank him for welcoming the progress that has been made and for the focus on national leadership that is being demonstrated.
I think the first thing he asked was whether there was a desire to have fewer targets for the health service I would refer him back to the planning framework that I published at the end of last year, which was clear on the targets that we would measure NHS bodies against. So, there are 16 or 17 main targets there that will continue to be the focus for holding health boards to account. Therefore, I hope that that will have provided some comfort to him. He also asked what the enablers were, and that same document published in December of last year does set out the list of enablers and what their focus is, so I hope that will be of value to him too.
What I wouldn't agree with the Member on is the emphasis that he places on structures at the expense of outcomes. I am entirely convinced that the emphasis that he is putting on restructuring elements of the health service will have just one outcome, and that will be to shift the health service's focus from improving performance on to structures and to be concerned about future structures. I think that's the focus of Plaid Cymru's policy in this regard.
Could I also give him the comfort that I hope he desired in terms of the work that the Government has done in making the case for an adequate settlement for Wales in looking at the impact of national insurance changes? The First Minister and the finance Minister, as the Ministers responsible for ensuring an appropriate financial settlement for Wales, worked very hard to make the case for a different settlement. As the Member heard, the Welsh Government intends to contribute towards the gap that has been left by the decision taken by the Westminster Government.
Diolch am y diweddariad, a diolch am eich gwaith, Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you for the update, and thank you for your work, Cabinet Secretary.
The NHS matters and makes a difference to all of us. It impacts on all of our lives, so it's absolutely right that it should be a Government and a collective priority. Your statement doesn't shy away from the challenges that remain, particularly in Betsi Cadwaladr University Health Board, but I think it's important to also be clear on the positive progress that has been made. So, that's two-year waits down by 67 per cent over the last three years, over 12,000 patients have come off the two-year wait list, and, of course, the new Llandudno orthopaedic hub is on track to make a difference when that opens later this year. I am hopeful that we are heading in the right direction, but, of course, there is more work to do, as is always the case.
I welcome in your statement the Welsh Government commitment to work alongside health board staff to focus on further turning around its planned care position. I think we should be honest here that the progress has been made possible thanks to additional investment made possible by two Labour Governments working together, but also that wholesale system change needs to happen, and, of course, it wouldn't happen without our workforce in the NHS. So, can I just ask, Cabinet Secretary, for some reassurance about how the workforce can be further involved in terms of identifying improvements and being supported to make them happen on the ground? Diolch.
Mae'r GIG yn bwysig ac yn gwneud gwahaniaeth i bob un ohonom ni. Mae'n effeithio ar ein bywydau ni i gyd, felly mae'n hollol briodol y dylai fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth ac i bawb. Nid yw eich datganiad yn osgoi trafod yr heriau sy'n parhau, yn enwedig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod yn glir hefyd am y cynnydd cadarnhaol sydd wedi'i wneud. Felly, amseroedd aros dwy flynedd i lawr 67 y cant dros y tair blynedd diwethaf, mae dros 12,000 o gleifion wedi dod oddi ar y rhestr aros dwy flynedd, ac, wrth gwrs, mae canolfan orthopedig newydd Llandudno ar y trywydd iawn i wneud gwahaniaeth pan fydd honno'n agor yn ddiweddarach eleni. Rwy'n gobeithio ein bod ni'n mynd i'r cyfeiriad cywir, ond, wrth gwrs, mae mwy o waith i'w wneud, fel sydd wastad yn wir.
Rwy'n croesawu yn eich datganiad ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio ochr yn ochr â staff y bwrdd iechyd i ganolbwyntio ar wyrdroi ei sefyllfa ymhellach o ran gofal a gynlluniwyd. Rwy'n credu y dylem ni fod yn onest yma y bu'r cynnydd yn bosibl diolch i fuddsoddiad ychwanegol a wnaed yn bosibl gan ddwy Lywodraeth Lafur yn gweithio gyda'i gilydd, ond hefyd bod angen trawsnewidiad llwyr, ac, wrth gwrs, ni fyddai'n digwydd heb ein gweithlu yn y GIG. Felly, a gaf i ofyn i, Ysgrifennydd Cabinet, am rywfaint o sicrwydd ynghylch sut y gellir cynnwys y gweithlu ymhellach o ran nodi gwelliannau a chael eu cefnogi i'w cyflawni ar lawr gwlad? Diolch.
I thank Hannah Blythyn for those questions. She’s right to say that it’s important to give a balanced picture of where we are. She mentioned Betsi Cadwaladr in her area in particular and her region, and I think the Llandudno orthopaedic unit, when that opens later this year, will be a really fantastic asset for north Wales. I think it will help those patients waiting for their knees and their hips to be seen more quickly, and that’s the kind of initiative that we want to see more of in other parts of Wales, as well.
In terms of the performance of the health board, I’m glad that she was able to acknowledge the progress that has been made; I think the health board itself would be very clear that there is a long way yet to go, but I think it is important to be transparent about where there has been progress, and there absolutely has. I think the health board’s focus has been very much—for reasons I’m sure we would all understand—on stabilising the governance, the leadership, the finances, the safety culture in the health board, and the focus now is on performance. There is a very regular rhythm of engagement with us as a Government, and we have teams of officials working closely, hand in hand, with the team at Betsi to work together on how they can make further progress on their planned care programme. So, I’m confident that that set of relationships is working well and we all want to see progress against that.
She made a very important point about engaging the workforce of the NHS in the process of improvement and in the change, helping the NHS to adapt for the future. Most of us will know that you speak to someone who works in the NHS and they’ll very quickly give you five or six things they think could quite easily be changed and that would make a difference and support them in the important work they do to have even more impact for the hard work that they put in. And so, there are opportunities to do that. One of the things that we’ve been very focused on is to make sure that leaders in the NHS create that workplace culture that encourages that level of engagement. I think that’s very important. I think a really essential part of creating that space and that feeling that people are able to make those contributions to how the system can be changed is giving clinical leadership in the NHS more visibility. She will know that, in our response to the ministerial advisory group, we have particular steps in mind in order to enable that to happen, at a national level but also regionally and at a health board level as well.
Diolch i Hannah Blythyn am y cwestiynau hynny. Mae hi'n iawn i ddweud ei bod hi'n bwysig rhoi darlun cytbwys o'r sefyllfa rydym ni ynddi. Soniodd am Betsi Cadwaladr yn ei hardal hi yn arbennig a'i rhanbarth hi, ac rwy'n credu y bydd uned orthopedig Llandudno, pan fydd hynny'n agor yn ddiweddarach eleni, yn gaffaeliad gwych i ogledd Cymru. Rwy'n credu y bydd yn helpu'r cleifion hynny sy'n aros i'w pengliniau a'u cluniau i gael eu gweld yn gyflymach, a dyna'r math o fenter mae arnom ni eisiau gweld mwy ohoni mewn rhannau eraill o Gymru hefyd.
O ran perfformiad y bwrdd iechyd, rwy'n falch ei bod hi wedi gallu cydnabod y cynnydd sydd wedi'i wneud; rwy'n credu y byddai'r bwrdd iechyd ei hun yn glir iawn bod ffordd bell eto i fynd, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod yn dryloyw ynglŷn â ble y bu cynnydd, a bu cynnydd mewn difrif. Rwy'n credu y bu pwyslais y bwrdd iechyd yn fawr iawn—am resymau rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn eu deall—ar sefydlogi'r llywodraethu, yr arweinyddiaeth, y cyllid, y diwylliant diogelwch yn y bwrdd iechyd, ac mae'r pwyslais nawr ar berfformiad. Mae rhythm rheolaidd iawn o ymgysylltu â ni fel Llywodraeth, ac mae gennym ni dimau o swyddogion sy'n gweithio'n agos, law yn llaw, gyda'r tîm yn Betsi i weithio gyda'i gilydd ar sut y gallan nhw wneud cynnydd pellach ar eu rhaglen gofal gynlluniedig. Felly, rwy'n hyderus bod y gyfres honno o berthnasoedd yn gweithio'n dda ac mae arnom ni i gyd eisiau gweld cynnydd yn hynny o beth.
Gwnaeth bwynt pwysig iawn ynglŷn ag ymgysylltu â gweithlu'r GIG yn y broses o wella ac o ran y newid, gan helpu'r GIG i addasu ar gyfer y dyfodol. Bydd y rhan fwyaf ohonom ni'n gwybod pan fyddwch chi'n siarad â rhywun sy'n gweithio yn y GIG byddant yn rhoi pump neu chwech o bethau maen nhw'n meddwl y gellid eu newid yn gyflym iawn a byddai hynny'n gwneud gwahaniaeth ac yn eu cefnogi yn y gwaith pwysig maen nhw'n ei wneud i gael hyd yn oed mwy o effaith ar y gwaith caled maen nhw'n ei wneud. Ac felly, mae cyfleoedd i wneud hynny. Un o'r pethau rydym ni wedi bod yn canolbwyntio'n fawr arno yw sicrhau bod arweinwyr yn y GIG yn creu'r diwylliant hwnnw yn y gweithle sy'n annog y lefel honno o ymgysylltu. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Rwy'n credu mai rhan hanfodol o greu'r gofod hwnnw a'r teimlad bod pobl yn gallu gwneud y cyfraniadau hynny at sut y gellir newid y system yw gwneud arweinyddiaeth glinigol yn y GIG yn fwy gweladwy. Bydd hi'n gwybod, yn ein hymateb i'r grŵp cynghori gweinidogol, fod gennym ni gamau penodol mewn golwg er mwyn galluogi i hynny ddigwydd, ar lefel genedlaethol ond hefyd yn rhanbarthol ac ar lefel bwrdd iechyd hefyd.
Ysgrifennydd y Cabinet, dwi eisiau gofyn rhywbeth penodol i chi, wedi i fi siarad â choleg brenhinol yr anaesthetists. Fel rŷch chi’n gwybod, mae’r anaesthetist yn chwarae rôl arbennig yng ngofal dwy ran o dair o gleifion ysbyty, so maen nhw’n rhan annatod o ofal meddygon yn helpu cleifion i baratoi ar gyfer llawdriniaeth, sicrhau cynlluniau gadael, lleihau cymhlethdodau a rhoi hwb i ganlyniadau a gwelliant cleifion.
Fe wnaeth adroddiad ‘Cyflwr y Genedl’ y Deyrnas Unedig amcangyfrif bod diffyg o tua 150 o anaesthetists yng Nghymru yn 2021. Yn ôl y coleg brenhinol, erbyn 2040, bydd y diffyg hwn wedi cynyddu i 800. Dros y pum mlynedd diwethaf, bu gostyngiad o 12 y cant o anaesthetists o'r Undeb Ewropeaidd—siŵr o fod oherwydd Brexit—yn ymuno â'r gwasanaeth iechyd, a gostyngiad, hefyd, o raddedigion rhyngwladol o fewn y Deyrnas Unedig. Bydd effaith peidio â mynd i'r afael â'r mater hwn yn golygu mwy o burnout i'r anaesthetists sydd gyda ni, problemau cadw gweithlu, ac yn y pen draw, canslo triniaethau a rhestrau aros hirach i gleifion.
Byddwch chi'n gwybod pa mor hir y mae’n cymryd i rywun ddod yn ymgynghorydd anaesthetist—14 o flynyddoedd—felly, does dim shortcuts fan hyn; does dim ateb tymor byr. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynlluniau sydd gyda chi a Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â hyn, i osgoi'r argyfwng rhagweladwy yma? Diolch yn fawr.
Cabinet Secretary, I wanted to ask a specific question of you having spoken to the Royal College of Anaesthetists. As you know, the anaesthetists play a particular role in the care of two-thirds of hospital patients. They're an integral part of medical care and helping patients to prepare for surgery, ensuring that they can leave appropriately, reducing complexities and leading to the recovery of patients.
In the UK 'State of the Nation' report, it was estimated that there was a shortage of around 150 anaesthetists in Wales in 2021. According to the royal college, by 2040, this will have increased to 800. Over the past five years, there's been a 12 per cent reduction in anaesthetists from the European Union—probably because of Brexit—and a reduction in terms of international graduates within the UK too. The impact of not tackling this issue will mean more burnout for the anaesthetists that we currently have, retention problems in the workforce and ultimately the cancellation of treatments, which will lead to longer waiting lists for patients.
You will know how long it takes for someone to become a consultant anaesthetist—it's 14 years—so, there are no shortcuts here; there is no short-term solution. So, Cabinet Secretary, what plans do you and your Government have in place to tackle this issue and to avoid this predictable crisis?
Diolch i Rhys ab Owen am y cwestiwn. Rwyf wedi bod yn gwneud cyfres o gyfarfodydd mewn byrddau iechyd ar draws Cymru dros y misoedd diwethaf, yn cwrdd gyda phobl sy'n gweithio ar y rheng flaen. Rwyf wedi siarad gyda mwy nag un anaesthetist yng nghwrs y trafodaethau hynny a rhoi cyfle iddyn nhw rannu profiad gyda fi o'r math o bethau y mae'r Aelod yn sôn yn eu cylch nhw.
Mae gwaith gyda ni ar waith ar hyn o bryd gyda HEIW o ran edrych ymlaen llaw ar ba anghenion fydd o ran gwahanol elfennau o'r gweithlu yn y dyfodol gyda'r gwasanaeth iechyd. Dyw'r ffigurau penodol ddim gen i ar gyfer anaesthetists, ond mi fyddwn i'n hapus i ysgrifennu at yr Aelod.
I thank Rhys ab Owen for the question. I have been undertaking a series of meetings at health boards the length and breadth of Wales over the past few months, meeting people working on the front line. I've spoken to more than one anaesthetist in the course of those discussions and have had an opportunity for them to share their experiences with me in terms of what the Member has mentioned.
We have work in train with HEIW in terms of looking ahead and predicting in terms of needs for different elements of the workforce in future with the health service. I don't have the specific figures for anaesthetists, but I'd be happy to write to the Member.
Cabinet Secretary, it has been very good to see the recent progress in reducing waiting times for elective surgery. In trauma and orthopaedics, for example, as you mentioned, all those replacement hips and knees are allowing people to get on with their lives again—lives that were on hold in many ways, whether for work, or in terms of having time with grandchildren, going on holiday, or indulging in usual activities, such as walking, classes, et cetera. It just affects every aspect of life, and it's very good to see that progress. In Aneurin Bevan University Health Board now, the reduction is very significant. I think that it's now 1 per cent of those on the list for trauma and orthopaedic treatment who have been waiting for over two years. So, we have seen very substantial progress indeed, which is just hugely welcome.
I wonder, Cabinet Secretary, whether you recognise a tension, perhaps, between getting those two-year waits down further and driving the waiting times down further, and giving due priority to those with more urgent medical needs. Those are issues that have been brought to me, where people who are classified as urgent, for example, rather than routine, still seem to be waiting around two years, rather than being seen earlier.
Ysgrifennydd Cabinet, mae wedi bod yn dda iawn gweld y cynnydd diweddar o ran lleihau amseroedd aros ar gyfer llawdriniaeth ddewisol. Ym maes trawma ac orthopaedeg, er enghraifft, fel y soniwyd gennych chi, mae'r holl gluniau a'r pengliniau newydd hynny yn caniatáu i bobl fynd ymlaen â'u bywydau eto—bywydau a oedd yn cael eu gohirio mewn sawl ffordd, boed ar gyfer gwaith, neu o ran cael amser gydag wyrion, mynd ar wyliau, neu ymddiddori mewn gweithgareddau arferol, fel cerdded, dosbarthiadau, ac ati. Mae'n effeithio ar bob agwedd ar fywyd, ac mae'n dda iawn gweld y cynnydd hwnnw. Ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan nawr, mae'r gostyngiad yn sylweddol iawn. Rwy'n credu ei fod bellach yn 1 y cant o'r rhai ar y rhestr ar gyfer trawma a thriniaeth orthopedig sydd wedi bod yn aros ers dros ddwy flynedd. Felly, rydym ni wedi gweld cynnydd sylweddol iawn mewn gwirionedd, sy'n cael ei groesawu'n fawr.
Tybed, Ysgrifennydd Cabinet, a ydych chi'n cydnabod fod yna densiwn, efallai, rhwng cael yr amseroedd aros dwy flynedd hynny i lawr ymhellach a gyrru'r amseroedd aros i lawr ymhellach, a rhoi blaenoriaeth ddyledus i'r rhai sydd ag anghenion meddygol mwy brys. Mae'r rhain yn faterion a ddygwyd i fy sylw, lle mae pobl sy'n cael eu dynodi fel cleifion brys, er enghraifft, yn hytrach nag arferol, yn dal i fod yn aros tua dwy flynedd, yn hytrach na chael eu gweld yn gynharach.
I thank John Griffiths for those questions. I would just say—and I should have said this in answer to Mabon ap Gwynfor, actually—that when we talk about the statistics, we are talking about people, aren't we? These are people who are waiting, often in pain, to be seen. So, that's the lens that I bring to it. It is a challenging situation. We saw at the beginning of the programme that we put in place in November the waiting lists going up before they started to come down. So, there is a level of variability, if you like, in the system. I can't promise you that, every month between now and the end of the Senedd term, we will show the same progress that we have been able to show today. But what I am absolutely clear that we will see is a downward trend, so that more of those people are being seen more quickly.
He asks a very important question about the basis on which the Government or the health service chooses to identify priorities for investment. What I have been very, very clear with health boards about is that the funding that we are providing for two-year waits cannot be at the expense of the core activity in each health board area. So, we have an understanding of what the normal level of activity would be in each specialty in each health board, and that is there to meet the urgent cases that the Member is referring to in his question. And we are able to see where that is changing, so we are able to work with health boards on that. But that is absolutely our clear expectation. I have also said—I do not expect to have to do this, but I have been clear, as a matter of principle—that if we were to see additional funding being used effectively to fund core activity, that would not be acceptable and that funding would need to come back. There is a very clear set of incentives in the system for that work to be continued.
What I would say, though, is that the inability of a system—not just in Wales, but anywhere—to get to grips with a backlog is a very, very serious brake on being able to see people who are urgent, non-urgent. It just has a huge effect on the ability of the system to deliver. So, getting the system back into balance will make a big difference. That is why, actually, in the next year, as well as focusing on the long waits, focusing on the size of the waiting list is so important. If we can get that back into balance, as I am confident that we will be able to, then that does free up capacity for all the other activity that we also need the health service to be doing.
Diolch i John Griffiths am y cwestiynau hynny. Byddwn i'n dweud—ac fe ddylwn i fod wedi dweud hyn mewn ymateb i Mabon ap Gwynfor, mewn gwirionedd—pan fyddwn ni'n siarad am yr ystadegau, rydym ni'n siarad am bobl, onid ydym ni? Mae'r rhain yn bobl sy'n aros, yn aml mewn poen, i gael eu gweld. Felly, dyna fel rydw i'n ei gweld hi. Mae'n sefyllfa heriol. Fe welsom ni ar ddechrau'r rhaglen a roddwyd ar waith ym mis Tachwedd y rhestrau aros yn mynd i fyny cyn iddyn nhw ddechrau dod i lawr. Felly, mae lefel o amrywioldeb, os hoffech chi, yn y system. Ni allaf addo i chi, bob mis rhwng nawr a diwedd tymor y Senedd, y byddwn yn dangos yr un cynnydd ag yr ydym ni wedi gallu ei ddangos heddiw. Ond yr hyn rwy'n hollol glir y byddwn yn ei weld yw tuedd ar i lawr, fel bod mwy o'r bobl hynny yn cael eu gweld yn gyflymach.
Mae'n gofyn cwestiwn pwysig iawn am y sail y mae'r Llywodraeth neu'r gwasanaeth iechyd yn dewis nodi blaenoriaethau ar gyfer buddsoddi. Yr hyn rydw i wedi bod yn glir iawn, iawn gyda byrddau iechyd amdano yw na all y cyllid rydym ni'n ei ddarparu ar gyfer amseroedd aros dwy flynedd fod ar draul y gweithgaredd craidd ym mhob ardal bwrdd iechyd. Felly, mae gennym ni ddealltwriaeth o beth fyddai'r lefel arferol o weithgarwch ym mhob arbenigedd ym mhob bwrdd iechyd, ac mae hynny yno i ymateb i'r achosion brys y mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw yn ei gwestiwn. Ac rydym ni'n gallu gweld lle mae hynny'n newid, felly rydym ni'n gallu gweithio gyda byrddau iechyd ar hynny. Ond dyna yn gwbl glir yw ein disgwyliad. Rwyf hefyd wedi dweud—nid wyf yn disgwyl gorfod gwneud hyn, ond rwyf wedi bod yn glir, fel mater o egwyddor—pe baem yn gweld cyllid ychwanegol yn cael ei ddefnyddio yn effeithiol i ariannu gweithgarwch craidd, ni fyddai hynny'n dderbyniol ac y byddai angen i gyllid ddod yn ôl. Mae cyfres glir iawn o gymhellion yn y system i barhau â'r gwaith hwnnw.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud, fodd bynnag, yw bod anallu system—nid yn unig yng Nghymru, ond yn unrhyw le—i fynd i'r afael ag ôl-groniad yn llyffethair difrifol iawn, iawn ar allu gweld pobl ar frys, nad ydyn nhw'n glefion brys. Mae'n cael effaith enfawr ar allu'r system i gyflawni. Felly, bydd cael y system yn ôl i gydbwysedd yn gwneud gwahaniaeth mawr. Dyna pam, mewn gwirionedd, yn y flwyddyn nesaf, yn ogystal â chanolbwyntio ar yr aros hir, mae canolbwyntio ar faint y rhestr aros mor bwysig. Os gallwn ni gael hynny yn ôl i gydbwyso, fel rwy'n hyderus y byddwn yn gallu gwneud, yna mae hynny'n rhyddhau capasiti ar gyfer yr holl weithgareddau eraill y mae angen i'r gwasanaeth iechyd fod yn ei wneud hefyd.
Yn olaf, Russell George.
Finally, Russell George.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, in your statement today, you said that Powys health board has successfully cleared all of its two-year waits. You would have heard the exchange with the First Minister today, and the First Minister confirmed there are 81 Powys patients who are waiting for more than two years for treatments. That appears to be an apparent contradiction, and I would be grateful if you could explain that.
But if your answer is that, when you say there are no waits in Powys, you are referring to patients being treated in Powys, would you not acknowledge that that is a little disingenuous because Powys patients can't be treated in Powys because there is no district general hospital to treat them? So, would you accept that position?
Further to that, the First Minister, I thought, made a rather bizarre statement about those 81 patients, saying 40 of them were waiting in English hospitals and the English NHS was being slow to treat them. That, also, is bizarre, Cabinet Secretary, because you will know Powys health board have asked providers in England to deliberately slow down treatment, even though there is capacity in those hospitals in England, for financial reasons. When questioned on this by me and others, you say that Powys health board is funded by the Welsh Government to treat patients based on the Welsh waiting time targets, which I accept, but would you accept that the Welsh Government is not funding Powys health board to fund patients being treated in English hospitals based on the English waiting time targets?
Diolch, Llywydd. Ysgrifennydd Cabinet, yn eich datganiad heddiw, fe ddywedoch chi fod bwrdd iechyd Powys wedi llwyddo i glirio ei holl amseroedd aros dwy flynedd. Byddech wedi clywed y cyfnewid gyda'r Prif Weinidog heddiw, a chadarnhaodd y Prif Weinidog fod 81 o gleifion Powys yn aros am fwy na dwy flynedd am driniaethau. Ymddengys bod hynny'n wrthgyferbyniad i bob golwg, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi egluro hynny.
Ond os mai eich ateb yw, pan fyddwch chi'n dweud nad oes rhestrau aros ym Mhowys, eich bod yn cyfeirio at gleifion sy'n cael eu trin ym Mhowys, oni fyddech chi'n cydnabod bod hynny ychydig yn anghywir oherwydd na ellir trin cleifion Powys ym Mhowys oherwydd nad oes ysbyty cyffredinol dosbarth i'w trin? Felly, a fyddech chi'n derbyn y sefyllfa honno?
Ymhellach i hynny, gwnaeth y Prif Weinidog, roeddwn i'n meddwl, ddatganiad eithaf rhyfedd am yr 81 o gleifion hynny, gan ddweud bod 40 ohonyn nhw'n aros yn ysbytai Lloegr ac roedd GIG Lloegr yn araf i'w trin. Mae hynny hefyd yn rhyfedd, Ysgrifennydd Cabinet, oherwydd byddwch chi'n gwybod bod bwrdd iechyd Powys wedi gofyn i ddarparwyr yn Lloegr arafu triniaeth yn fwriadol, er bod capasiti yn yr ysbytai hynny yn Lloegr, am resymau ariannol. Pan ofynnwyd gennyf i ac eraill, rydych chi'n dweud bod bwrdd iechyd Powys yn cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru i drin cleifion yn seiliedig ar dargedau amser aros Cymru, ac rwy'n derbyn hynny, ond a fyddech chi'n derbyn nad yw Llywodraeth Cymru yn ariannu bwrdd iechyd Powys i ariannu cleifion sy'n cael eu trin yn ysbytai Lloegr yn seiliedig ar dargedau amser aros Lloegr?
I'm slightly bemused, I'm bound to say, but I'm happy to give the Member the clarification that he's looking for. As he will know, I think, as a former Chair of the health committee, we publish waiting times and waiting lists based on the status of health providers. So, Powys, as a teaching health board, is a provider of healthcare, and we measure its performance as a provider.
He will also, I think, know that the waiting list isn't only comprised of people waiting for treatments in district general hospitals, so it is perfectly accurate to say that Powys Teaching Health Board has cleared its two-year waits. That is the standard basis on which we report. Nothing is going to change. Nothing in the statement I've made today has changed that. The First Minister was making a very different point about where patients from Powys are treated in England. The point I would make to the Member is this: it is absolutely clear that Powys has the funding it requires to meet the Welsh targets. That is what we expect of all health boards in Wales. It is no different for Powys—no easier, no more difficult—and that is as it should be.
Rwy'n eithaf dryslyd, i ddweud y gwir, ond rwy'n hapus i roi'r eglurhad i'r Aelod y mae'n chwilio amdano. Fel y bydd yn gwybod, rwy'n credu, fel cyn-Gadeirydd y pwyllgor iechyd, rydym ni'n cyhoeddi amseroedd aros a rhestrau aros yn seiliedig ar statws darparwyr iechyd. Felly, mae Powys, fel bwrdd iechyd addysgu, yn ddarparwr gofal iechyd, ac rydym ni'n mesur ei berfformiad fel darparwr.
Bydd hefyd yn gwybod nad yw'r rhestr aros yn unig yn cynnwys pobl sy'n aros am driniaethau mewn ysbytai cyffredinol dosbarth, felly mae'n hollol gywir dweud bod Bwrdd Iechyd Addysgu Powys wedi clirio ei amseroedd aros dwy flynedd. Dyna'r sail safonol rydym ni'n adrodd arni. Nid oes unrhyw beth yn mynd i newid. Nid oes unrhyw beth yn y datganiad rydw i wedi'i wneud heddiw wedi newid hynny. Roedd y Prif Weinidog yn gwneud pwynt gwahanol iawn ynglŷn â ble mae cleifion o Bowys yn cael eu trin yn Lloegr. Y pwynt y byddwn i'n ei wneud i'r Aelod yw hyn: mae'n gwbl amlwg bod gan Bowys y cyllid sydd ei angen i gyrraedd targedau Cymru. Dyna beth rydym ni'n ei ddisgwyl gan bob bwrdd iechyd yng Nghymru. Nid yw'n wahanol i Bowys—dim haws, dim mwy anodd—ac mae hynny fel y dylai fod.
Just one short final question—Jenny Rathbone.
Dim ond un cwestiwn terfynol byr—Jenny Rathbone.
Thank you very much. Congratulations to you and to everybody else who's been involved in getting these waiting lists down, because I know how much people are working so hard to do this.
I was very heartened by your statement that, in future, you hope all referrals will come from optometrists to the consultant ophthalmologist—absolutely, the high-street optometrists definitely know what they're doing.
I just wondered, therefore, whether you've given any consideration to how we improve the waits for kidney stones, because we're still sending them onto the waiting list for an urologist. When I last looked, all the scans and all the lithotripsy—the blasting of the kidney stone—are done by radiologists. So, why on earth are urologists getting involved, particularly when these are people who are expert patients with years of experience of kidney stones?
Diolch yn fawr iawn. Llongyfarchiadau i chi ac i bawb arall sydd wedi bod yn rhan o gael y rhestrau aros hyn i lawr, oherwydd rwy'n gwybod faint o bobl sy'n gweithio mor galed i wneud hyn.
Cefais fy nghalonogi'n fawr gan eich datganiad eich bod yn gobeithio, yn y dyfodol, y bydd yr holl atgyfeiriadau yn dod gan optometryddion i'r offthalmolegydd ymgynghorol—yn hollol, mae'r optometryddion stryd fawr yn bendant yn gwybod beth maen nhw'n ei wneud.
Roeddwn i'n meddwl, felly, a ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i sut rydym ni'n gwella'r amseroedd aros am gerrig arennau, oherwydd rydym ni'n dal i'w rhoi nhw ar y rhestr aros am wrolegydd. Pan edrychais ddiwethaf, mae'r holl sganiau a'r holl lithotripsedd—ffrwydro carreg yr arennau—yn cael eu gwneud gan radiolegwyr. Felly, pam ar y ddaear mae wrolegwyr yn rhan o hynny, yn enwedig pan fo'r rhain yn bobl sy'n gleifion arbenigol sydd â blynyddoedd o brofiad o gerrig arennau?
Jenny Rathbone, I'm grateful to you for the acknowledgement that you've given to the hard work in the NHS to deliver the progress that we've been able to report.
I think the examples that she gives, both in relation to ophthalmology, and the opportunity she's describing as well in relation to kidney stones, are the lens that we need to bring to all specialties, particularly, but not only, at the less complex end, because we know that by delivering primary care in different ways, putting diagnostics into the community in larger and more ambitious ways, and some less complex interventions, we can make quite a big difference. So, a number of the enabling actions I was discussing earlier are in the space of applying those sorts of standards.
The one I was referring to in my statement is to eliminate unnecessary steps in the pathway. We know that there is very, very good evidence that, where we are able to apply those standards consistently across health board areas, we are able to make rapid improvement. I think that part of the solution to how we can be better at doing that, frankly, is to make sure the clinical voice is heard more loudly in relation to bringing forward those changes. If clinicians hear from others who've successfully delivered interventions in a different way, a more efficient way, both from a funding point of view but also from a patient point of view, then that is persuasive. I think we already see evidence of that in the system, really good innovation, and it's more of that we want to see.
Jenny Rathbone, rwy'n ddiolchgar i chi am y gydnabyddiaeth rydych chi wedi'i roi i'r gwaith caled yn y GIG i gyflawni'r cynnydd rydym ni wedi gallu ei adrodd.
Rwy'n credu mai'r enghreifftiau y mae hi'n eu rhoi, mewn perthynas ag offthalmoleg, a'r cyfle y mae'n ei ddisgrifio hefyd mewn perthynas â cherrig arennau, yw'r gogwydd y mae angen i ni ei gyflwyno i bob arbenigedd, yn enwedig, ond nid yn unig, ar yr agweddau llai cymhleth, oherwydd rydym ni'n gwybod trwy ddarparu gofal sylfaenol mewn gwahanol ffyrdd, rhoi diagnosteg i'r gymuned mewn ffyrdd mwy a mwy uchelgeisiol, a rhai ymyriadau llai cymhleth, y gallwn ni wneud gwahaniaeth eithaf mawr. Felly, mae nifer o'r camau galluogi roeddwn i'n eu trafod yn gynharach yn ymwneud â chymhwyso'r mathau hynny o safonau.
Yr un yr oeddwn i'n cyfeirio ato yn fy natganiad yw dileu camau diangen yn y llwybr. Rydym ni'n gwybod bod tystiolaeth dda iawn, iawn, lle rydym ni'n gallu cymhwyso'r safonau hynny yn gyson ar draws ardaloedd bwrdd iechyd, ein bod yn gallu gwneud gwelliant cyflym. Rwy'n credu mai rhan o'r ateb i sut y gallwn ni fod yn well am wneud hynny, yn onest, yw sicrhau bod y llais clinigol yn cael ei glywed yn uchel mewn perthynas â chyflwyno'r newidiadau hynny. Os yw clinigwyr yn clywed gan eraill sydd wedi llwyddo i gyflwyno ymyriadau mewn ffordd wahanol, ffordd fwy effeithlon, o safbwynt cyllido ond hefyd o safbwynt cleifion, yna mae hynny'n argyhoeddi. Rwy'n credu ein bod ni eisoes yn gweld tystiolaeth o hynny yn y system, arloesedd da iawn, a mwy o hynny mae arnom ni eisiau ei weld.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 7 sydd nesaf. Datganiad gan y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch ar Taith yw'r datganiad yma. Felly, Vikki Howells sy'n gwneud y datganiad.
Item 7 is next. This is a statement by the Minister for Further and Higher Education on Taith. Therefore, I call on Vikki Howells to make the statement.
Llywydd, I am delighted to provide an update today on Taith, our flagship international learning exchange programme. In these globally uncertain times, it has never been more important to strengthen links with our international partners, and education makes a huge contribution to our international ambitions. I recognise that my role, and that of Welsh Government, is crucial in helping to raise the international profile of our education institutions and continuing to make Wales an outward-looking nation. My starting point, and my priority, will always be the best interests of learners. I want young people to participate in international exchange programmes, to appreciate diverse cultures and to understand the importance of collaboration on global issues. By embracing these opportunities, learners can become empowered to make meaningful contributions and drive positive change in Wales and beyond.
Taith has developed significantly since its inception, and I'm proud to see the positive impact it is having on our communities and on our global reputation. Our investment to date has provided vital funding to support 220 Taith projects, resulting in over 15,000 predicted mobilities. Three hundred and eight organisations across Wales will benefit, and collaborative projects are forecast to involve nearly 100 countries and territories. By the end of 2025, almost £30 million of Taith funding will have been awarded to projects across Wales. These facts and figures are in themselves worth celebrating, but it's the real stories and experiences behind those numbers that I find truly inspiring and remind me why this investment is so worth while.
I was particularly interested to hear recently about a project bringing together young people and staff from Ysgol Greenhill with a children’s rights organisation, a local youth service and a grass-roots anti-violence partner in New Zealand. It was a powerful project where participants explored ways to address gender-based violence and to reinforce the impact that individuals and organisations can have in tackling it. Students worked closely with the youth service to develop a digital toolkit for practitioners, working with young people around gender equality.
A few weeks ago, I had the pleasure of visiting Hijinx, a remarkable professional theatre company based here in Cardiff that creates opportunities for actors with learning disabilities across Wales. I spoke with individuals who had participated in a mobility to Germany. They took part in an exchange with a renowned inclusive theatre company, and engaged with global leaders in inclusive arts, and they shared with me how this experience had been truly stimulating. The impact of this mobility was clear. The staff and artists felt empowered and inspired, gaining new perspectives and skills that they are eager to bring back to Wales. I could see first-hand the transformative power of these opportunities. Taith is committed to widening participation, and around 44 per cent of people taking part in outbound mobilities are from underrepresented groups. This includes individuals from disadvantaged backgrounds, ethnic minorities, people with disabilities, and those with additional learning needs.
Taith has not only directly provided life-changing international learning opportunities for participants, but has been key in strengthening and developing new partnerships. On my visit to Pembrokeshire College, I heard how a staff visit to a wind turbine training centre in Canada resulted in a new partnership. They were able to secure agreement with the College of the North Atlantic to jointly design and deliver a training course for offshore floating windfarms, to provide people in Wales with the critical skills needed for the future of renewable energy sources.
Taith continues to evolve and improve. This ongoing development was recently highlighted by the introduction of a new small grant funding scheme. This change was driven by feedback from small organisations across the schools, youth and adult education sectors who felt that the previous application process could be more accessible, particularly for lower levels of funding. By adopting a proportional application process, Taith has made it easier for these organisations to apply, reducing bureaucracy and streamlining processes.
This new approach has directly contributed to the record numbers seen in the most recent funding call for pathway 1, which closed at the end of March. It received a record 145 applications, surpassing the previous high number of 87. Notably, there were more than twice as many applications in the youth category and almost twice as many in schools compared to previous calls. Additionally, almost half of the applying organisations had never applied to Taith before, highlighting the programme's growing reach and accessibility, particularly benefiting under-represented groups.
The success of Taith is evident, and the tangible impact it is making across Wales and beyond has contributed enormously to our international reputation across the globe. I would like to place on record my heartfelt thanks to the staff of the Taith delivery organisation, ILEP Ltd, hosted by Cardiff University, for their immense contribution to the success of the programme. I've received countless commendations from international counterparts and ambassadors, all praising the reciprocal and globally responsible values embedded in Taith. Taith is recognised as a leader in inclusion and accessibility, with the EU looking to learn from its success in shaping the future of Erasmus+. This is a strong endorsement for both Wales and the programme's growing reputation.
I want to continue to provide opportunities and to build upon our investment in Taith, so I am absolutely delighted to confirm an extension to the programme to March 2028. This extension will allow us to continue to provide high-impact, accessible opportunities for those who can benefit from them the most. In this uncertain world, it is more important than ever to show we are an outward-looking nation grounded in strong values, and now is not the time to renege on our international ambitions. My confirmation today of Taith’s extension, and the recently announced continuation of funding to Global Wales, reflect our unwavering commitment to fostering international collaboration and supporting the aspirations of our learners. Together, we will continue to create opportunities that not only transform individual lives, but also strengthen our global connections and reinforce our dedication to education and cultural exchange.
Llywydd, rwy'n falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf heddiw am Taith, ein rhaglen gyfnewid ryngwladol flaenllaw ar gyfer dysgu. Yn y cyfnod ansicr hwn yn fyd-eang, ni fu erioed yn bwysicach i ni gryfhau cysylltiadau â'n partneriaid rhyngwladol, ac mae addysg yn gwneud cyfraniad enfawr i'n huchelgeisiau rhyngwladol. Rwy'n cydnabod bod fy rôl i, a rôl Llywodraeth Cymru, yn hanfodol wrth helpu i godi proffil rhyngwladol ein sefydliadau addysg a pharhau i wneud Cymru'n genedl sy'n edrych tuag allan. Fy man cychwyn a fy mlaenoriaeth bob amser fydd lles pennaf dysgwyr. Rwyf eisiau i bobl ifanc gymryd rhan mewn rhaglenni cyfnewid rhyngwladol, i werthfawrogi diwylliannau amrywiol ac i ddeall pwysigrwydd cydweithio ar faterion byd-eang. Trwy gofleidio'r cyfleoedd hyn, gall dysgwyr gael eu grymuso i wneud cyfraniadau ystyrlon ac ysgogi newid cadarnhaol yng Nghymru a thu hwnt.
Mae Taith wedi datblygu'n sylweddol ers ei sefydlu, ac rwy'n falch o weld yr effaith gadarnhaol y mae'n ei chael ar ein cymunedau ac ar ein henw da yn fyd-eang. Mae ein buddsoddiad hyd yma wedi rhoi cyllid hanfodol i gefnogi 220 o brosiectau Taith, gan arwain at dros 15,000 o symudeddau a ragwelir. Bydd tri chant ac wyth o sefydliadau ledled Cymru yn elwa, a rhagwelir y bydd prosiectau cydweithredol yn cynnwys bron i 100 o wledydd a thiriogaethau. Erbyn diwedd 2025, bydd bron i £30 miliwn o gyllid Taith wedi'i ddyfarnu i brosiectau ledled Cymru. Mae'r ffeithiau a'r ffigurau hyn yn werth eu dathlu yn eu rhinwedd eu hunain, ond y straeon a'r profiadau gwirioneddol y tu ôl i'r niferoedd hynny sydd wir yn fy ysbrydoli ac yn fy atgoffa pam mae'r buddsoddiad hwn mor werth chweil.
Roedd yn arbennig o ddiddorol clywed yn ddiweddar am brosiect sy'n dod â phobl ifanc a staff o Ysgol Greenhill ynghyd â sefydliad hawliau plant, gwasanaeth ieuenctid lleol a phartner gwrth-drais ar lawr gwlad yn Seland Newydd. Roedd yn brosiect pwerus lle y gwnaeth cyfranogwyr archwilio ffyrdd o ymdrin â thrais ar sail rhywedd ac atgyfnerthu'r effaith y gall unigolion a sefydliadau ei chael wrth ymdrin ag ef. Gweithiodd myfyrwyr yn agos gyda'r gwasanaeth ieuenctid i ddatblygu pecyn cymorth digidol ar gyfer ymarferwyr, gan weithio gyda phobl ifanc ar faterion yn ymwneud â chydraddoldeb rhywedd.
Ychydig wythnosau yn ôl, fe ges i'r pleser o ymweld â Hijinx, cwmni theatr proffesiynol rhyfeddol sydd wedi'i leoli yma yng Nghaerdydd sy'n creu cyfleoedd i actorion ag anableddau dysgu ledled Cymru. Siaradais ag unigolion a oedd wedi cymryd rhan mewn symudedd i'r Almaen. Fe wnaethon nhw gymryd rhan mewn cynllun cyfnewid gyda chwmni theatr cynhwysol enwog, gan ymgysylltu ag arweinwyr byd-eang mewn celfyddydau cynhwysol, ac fe wnaethon nhw rannu â mi sut roedd y profiad hwn wedi bod yn wirioneddol ysgogol. Roedd effaith y symudedd hwn yn glir. Roedd y staff a'r artistiaid yn teimlo eu bod wedi cael eu grymuso a'u hysbrydoli, gan feithrin safbwyntiau ac ennill sgiliau newydd y maen nhw'n awyddus i ddod â nhw nôl i Gymru. Gallwn i weld yn uniongyrchol bŵer trawsnewidiol y cyfleoedd hyn. Mae Taith wedi ymrwymo i ehangu cyfranogiad, ac mae tua 44 y cant o'r bobl sy'n cymryd rhan mewn symudedd allanol yn dod o grwpiau sydd wedi'u tangynrychioli. Yn eu plith mae unigolion o gefndiroedd difreintiedig, lleiafrifoedd ethnig, pobl ag anableddau, a'r rhai ag anghenion dysgu ychwanegol.
Mae Taith nid yn unig wedi rhoi cyfleoedd dysgu rhyngwladol sy'n newid bywyd i gyfranogwyr yn uniongyrchol, mae wedi bod yn allweddol wrth gryfhau a datblygu partneriaethau newydd. Ar fy ymweliad â Choleg Sir Benfro, clywais sut yr oedd ymweliad gan staff â chanolfan hyfforddi tyrbinau gwynt yng Nghanada wedi arwain at bartneriaeth newydd. Llwyddon nhw i sicrhau cytundeb gyda Choleg Gogledd yr Iwerydd i ddylunio a chyflwyno cwrs hyfforddi ar y cyd ar gyfer ffermydd gwynt arnofiol ar y môr, i roi'r sgiliau hanfodol sydd eu hangen ar bobl yng Nghymru ar gyfer dyfodol ffynonellau ynni adnewyddadwy.
Mae Taith yn parhau i ddatblygu a gwella. Cafodd y datblygiad parhaus hwn ei amlygu'n ddiweddar wrth i gynllun cyllido grantiau bach newydd gael ei gyflwyno. Cafodd y newid hwn ei ysgogi gan adborth gan sefydliadau bach ledled y sectorau ysgolion, ieuenctid ac addysg oedolion a oedd yn teimlo y gallai'r broses ymgeisio flaenorol fod yn fwy hygyrch, yn enwedig ar gyfer lefelau is o gyllid. Trwy fabwysiadu proses ymgeisio gyfrannol, mae Taith wedi'i gwneud hi'n haws i'r sefydliadau hyn wneud cais, gan leihau biwrocratiaeth a symleiddio prosesau.
Mae'r dull gweithredu newydd hwn wedi cyfrannu'n uniongyrchol at y niferoedd uchaf erioed yn yr alwad ariannu ddiweddaraf ar gyfer llwybr 1, a gaeodd ddiwedd mis Mawrth. Derbyniwyd 145 o geisiadau, y mwyaf erioed, gan ragori ar y nifer uchaf blaenorol o 87. Yn nodedig, roedd mwy na dwywaith y nifer o geisiadau yn y categori ieuenctid a bron i ddwywaith cymaint yn y categori ysgolion o gymharu â galwadau blaenorol. Yn ogystal, nid oedd bron i hanner y sefydliadau a wnaeth gais wedi gwneud cais i Taith o'r blaen, gan dynnu sylw at gyrhaeddiad a hygyrchedd cynyddol y rhaglen, sydd o fudd arbennig i grwpiau sydd wedi'u tangynrychioli.
Mae llwyddiant Taith yn amlwg, ac mae'r effaith weladwy y mae'n ei chael ledled Cymru a thu hwnt wedi cyfrannu'n aruthrol at ein henw da rhyngwladol ledled y byd. Hoffwn gofnodi fy niolch o galon i staff sefydliad cyflenwi Taith, ILEP Ltd, sydd dan ofal Prifysgol Caerdydd, am eu cyfraniad aruthrol at lwyddiant y rhaglen. Rwyf wedi cael clodydd di-ri gan gymheiriaid a llysgenhadon rhyngwladol, pob un ohonynt yn canmol y gwerthoedd cilyddol a chyfrifoldeb byd-eang sydd wedi'u hymgorffori yn Taith. Mae Taith yn cael ei chydnabod fel arweinydd ym maes cynhwysiant a hygyrchedd, gyda'r UE yn awyddus i ddysgu o'i llwyddiant wrth lunio dyfodol Erasmus+. Mae hyn yn gymeradwyaeth gref i Gymru ac i enw da cynyddol y rhaglen.
Rwyf eisiau parhau i roi cyfleoedd ac adeiladu ar ein buddsoddiad yn Taith, felly rwy'n falch iawn o gadarnhau y bydd y rhaglen yn cael ei hymestyn tan fis Mawrth 2028. Bydd yr estyniad hwn yn caniatáu i ni barhau i roi cyfleoedd hygyrch, effaith uchel i'r rhai sy'n gallu elwa fwyaf arnyn nhw. Yn y byd ansicr hwn, mae'n bwysicach nag erioed i ni ddangos ein bod yn genedl sy'n edrych tuag allan ac sydd wedi'i seilio ar werthoedd cryf, ac nid nawr yw'r amser i gefni ar ein huchelgeisiau rhyngwladol. Mae fy nghadarnhad heddiw o'r estyniad i Taith, a'r cyhoeddiad diweddar y bydd y cyllid a roddir i Cymru Fyd-eang yn parhau, yn adlewyrchu ein hymrwymiad diwyro i feithrin cydweithredu rhyngwladol a chefnogi dyheadau ein dysgwyr. Gyda'n gilydd, byddwn ni'n parhau i greu cyfleoedd sydd nid yn unig yn trawsnewid bywydau unigolion, ond sydd hefyd yn cryfhau ein cysylltiadau byd-eang ac yn atgyfnerthu ein hymroddiad i addysg a chyfnewid diwylliannol.
Can I thank the Minister for this afternoon's statement? Can I also associate myself with the Minister's remarks about the best interests of learners being a priority? Travelling, studying and working abroad can indeed unlock major benefits and opportunities for individuals. There's no denying that. I can vouch for it personally, having spent a stint working in Brussels when I was doing my AS-levels many moons ago. That experience, without a doubt, provided me with a great deal of personal growth and life skills. I know many of those in my region benefit from Taith, including a group of Gwent Police cadets who, indeed, went on an international exchange to Florida.
Minister, whilst I cannot argue that Taith does not have laudable aims, for me it is about ensuring value for money for the taxpayer. I appreciate that you've outlined some experiences of those who have taken part in Taith this afternoon, but how much has this programme contributed to promoting Wales as, and I quote, ‘a country of collaboration and innovation’? Of course, I cannot indeed ever knock the Pembrokeshire College partnership, but if there are other tangible benefits that you can perhaps share with us today that have come from the Taith scheme I would be really grateful for that. Minister, can you also outline how exactly the Welsh Government measures the success of this programme versus the cost to the Welsh taxpayer? Has the Welsh Government made any economic assessment about the benefits of this programme? I'd also like to know if the Government has any key performance indicators in place going forward as well.
As you mentioned in your statement, Taith has facilitated more than 15,000 predicted mobilities. It is one thing paying for students to take part in these international trips, but I note that Taith also provides funding for school staff to attend as well. So, Minister, does that represent good value for money to the public purse, and have any alternative funding streams or models been looked at to cover the costs of staff and teachers going forward? Minister, in this afternoon's statement, you mentioned a record 145 applications being received for the most recent Taith funding call. Can you kindly elaborate on how Taith is advertised and educational institutions are indeed made aware of the opportunities available to them? Are you satisfied with the current approach, or do you think that there are additional steps that could be taken to boost awareness of the programme going forward?
Now, the crux of today's statement has been to announce that Taith is being extended until March 2028. So, Minister, what is the price tag associated with this extension? You also talk about how the programme continues to evolve and improve. You've pointed to the new, smaller grant funding scheme, but have other lessons been learnt that will help shape future improvements as well?
As I said earlier, the current programme has enabled 15,000 mobilities, and Taith claims to have paid for 10,000 youngsters from around the world to come to Wales. So, will the next set of targets for the extended programme be more ambitious going forward? If so, can you please shed some light on what it might look like for the rest of us here? Taith offers the opportunity for many young people to leave Wales for the first time, which is refreshing, and I note that the scheme also applies to pupil referral units. So, how did you determine whether this was a success, and how will the next phase of this scheme further support young people who are entitled to free school meals and out of the formal education system?
Taith, as we all know, and as you mentioned as well in your statement, Minister, is delivered by ILEP Ltd, which is a subsidiary of Cardiff University. Given the announced extension, is there any scope for getting more Welsh universities involved in Taith in the future?
Minister, the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee recently heard from witnesses that they were concerned about the underfunding of Taith and the limitations of the current funding, given the rise of costs, for example, with travel, as well as limitations on which countries can be visited. So, given the challenges institutions have been reporting back to Taith about this, have you considered these concerns, and what action, if any, will you be taking in light of this?
Minister, the overarching aim of Taith is something I absolutely do support, and I hope to be a constructive friend rather than a critical friend when it comes to this as a programme, because, like you said, the best interests of learners is indeed a top priority. Thank you so much.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad y prynhawn yma? A gaf i hefyd gysylltu fy hun â sylwadau'r Gweinidog bod lles pennaf dysgwyr yn flaenoriaeth? Gall teithio, astudio a gweithio dramor ddatgloi buddion a chyfleoedd mawr i unigolion. Does dim gwadu hynny. Gallaf dystio i hynny'n bersonol, ar ôl treulio cyfnod yn gweithio ym Mrwsel pan oeddwn i'n gwneud fy nghymwysterau UG amser maith yn ôl. Rhoddodd y profiad hwnnw, heb os, lawer o sgiliau bywyd i mi ac fe wnes i dyfu llawer iawn fel person. Rwy'n gwybod bod llawer o'r rhai yn fy rhanbarth yn elwa ar Taith, gan gynnwys grŵp o gadetiaid Heddlu Gwent a aeth, yn wir, ar daith gyfnewid ryngwladol i Florida.
Gweinidog, er na allaf i ddadlau nad oes gan Taith nodau canmoladwy, i mi mae'n ymwneud â sicrhau gwerth am arian i'r trethdalwr. Rwy'n gwerthfawrogi eich bod chi wedi amlinellu rhai o brofiadau'r sawl sydd wedi cymryd rhan yn Taith y prynhawn yma, ond faint mae'r rhaglen hon wedi cyfrannu at hyrwyddo Cymru fel, ac rwy'n dyfynnu, 'gwlad o gydweithio ac arloesedd'? Wrth gwrs, ni allaf byth feirniadu partneriaeth Coleg Sir Benfro, ond os oes manteision gweladwy eraill y gallwch chi eu rhannu â ni heddiw efallai sydd wedi dod o gynllun Taith, byddwn i'n ddiolchgar iawn am hynny. Gweinidog, allwch chi hefyd amlinellu sut yn union mae Llywodraeth Cymru yn mesur llwyddiant y rhaglen hon yn erbyn y gost i drethdalwyr Cymru? A yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw asesiad economaidd o fanteision y rhaglen hon? Hoffwn wybod hefyd a oes gan y Llywodraeth unrhyw ddangosyddion perfformiad allweddol ar waith wrth symud ymlaen hefyd.
Fel y sonioch chi yn eich datganiad, mae Taith wedi hwyluso mwy na 15,000 o symudeddau a ragwelir. Mae talu i fyfyrwyr gymryd rhan yn y teithiau rhyngwladol hyn yn un peth, ond rwy'n nodi bod Taith hefyd yn rhoi cyllid i staff ysgol fynychu hefyd. Felly, Gweinidog, a yw hynny'n cynrychioli gwerth da am arian i bwrs y wlad, ac a oes unrhyw ffrydiau neu fodelau cyllido eraill wedi'u hystyried i dalu costau staff ac athrawon yn y dyfodol? Gweinidog, yn y datganiad y prynhawn yma, fe sonioch fod 145 o geisiadau, y mwyaf erioed, wedi dod i law ar gyfer galwad ariannu ddiweddaraf Taith. A fyddech chi cystal ag ymhelaethu ar sut mae Taith yn cael ei hysbysebu ac, yn wir, sut mae sefydliadau addysgol yn cael eu gwneud yn ymwybodol o'r cyfleoedd sydd ar gael iddyn nhw? Ydych chi'n fodlon â'r dull presennol, neu a ydych chi'n credu bod camau ychwanegol y gellid eu cymryd i hybu ymwybyddiaeth o'r rhaglen yn y dyfodol?
Nawr, craidd y datganiad heddiw oedd cyhoeddi bod Taith yn cael ei hymestyn tan fis Mawrth 2028. Felly, Gweinidog, beth yw'r gost sy'n gysylltiedig â'r estyniad hwn? Rydych chi hefyd yn sôn am sut mae'r rhaglen yn parhau i ddatblygu a gwella. Rydych chi wedi tynnu sylw at y cynllun cyllido grantiau newydd, llai, ond a oes gwersi eraill wedi'u dysgu a fydd yn helpu i lunio gwelliannau yn y dyfodol hefyd?
Fel y dywedais i'n gynharach, mae'r rhaglen bresennol wedi galluogi 15,000 o symudeddau, ac mae Taith yn honni ei bod wedi talu i 10,000 o bobl ifanc o bob cwr o'r byd ddod i Gymru. Felly, a fydd y set nesaf o dargedau ar gyfer y rhaglen estynedig yn fwy uchelgeisiol yn y dyfodol? Os felly, a wnewch chi daflu rhywfaint o oleuni ar sut olwg y gallai fod arni ar gyfer y gweddill ohonon ni yma? Mae Taith yn cynnig cyfle i lawer o bobl ifanc adael Cymru am y tro cyntaf, sy'n galonogol, ac rwy'n nodi bod y cynllun hefyd yn berthnasol i unedau cyfeirio disgyblion. Felly, sut wnaethoch chi benderfynu a oedd hyn yn llwyddiant, a sut y bydd cam nesaf y cynllun hwn yn cefnogi pobl ifanc sydd â hawl i gael prydau ysgol am ddim ac sydd y tu allan i'r system addysg ffurfiol?
Mae Taith, fel y gwyddom ni i gyd, ac fel y sonioch chi hefyd yn eich datganiad, Gweinidog, yn cael ei darparu gan ILEP Ltd, sy'n un o is-gwmnïau Prifysgol Caerdydd. O ystyried yr estyniad sydd wedi'i gyhoeddi, a oes unrhyw le i gael mwy o brifysgolion Cymru i gymryd rhan yn Taith yn y dyfodol?
Gweinidog, clywodd y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol yn ddiweddar gan dystion eu bod yn pryderu am danariannu Taith a chyfyngiadau'r cyllid presennol, o ystyried y cynnydd mewn costau, er enghraifft, gyda theithio, yn ogystal â chyfyngiadau ar ba wledydd y mae'n bosibl ymweld â nhw. Felly, o ystyried yr heriau y mae sefydliadau wedi bod yn adrodd yn ôl i Taith amdanyn nhw ynghylch hyn, ydych chi wedi ystyried y pryderon hyn, a pha gamau, os o gwbl, y byddwch chi'n eu cymryd yng ngoleuni hyn?
Gweinidog, mae nod cyffredinol Taith yn rhywbeth rwy'n ei gefnogi'n llwyr, ac rwy'n gobeithio bod yn ffrind adeiladol yn hytrach na'n ffrind beirniadol pan ddaw i'r rhaglen hon, oherwydd, fel y dywedoch, mae lles pennaf dysgwyr yn wir yn brif flaenoriaeth. Diolch yn fawr iawn.
Can I thank Natasha Asghar for those questions and comments? And it's really good to see that you support the values of the scheme and that you've benefited from such a scheme in the past as well. I know you're not the only Member in this Chamber who will have done so. It's undoubted that exchange schemes like this really do deliver so many benefits to learners in terms of confidence, learning about the world and bringing those back to Wales. So, it's a scheme that I'm very proud that the Welsh Government has invested in.
It's good to hear about the programme that the Gwent Police cadets also participated in. I think that just goes to show how inclusive a programme Taith is—that it's not just a scheme for formal educational establishments, that other youth groups can apply to it and gain successfully from it as well.
So, you ask about how much Taith has contributed to promoting Wales, and, certainly, from the conversations I've had with educational partners from around the world, Taith is extremely well known. I was at the Education World Forum in London just a few weeks ago; I was really struck by the number of people who wanted to approach me to have those conversations about Taith. I think the fact that the EU are looking, when they are modelling up the new Erasmus+ scheme, to Taith as an example of good practice really does speak volumes.
I also had a very constructive meeting earlier on today with Nick Thomas-Symonds, the Minister for the Constitution and European Union Relations. He was saying exactly the same—that the UK Government want to learn from Taith, and particularly impressed by its inclusive nature. And it's just so good to see that people from not just the UK, but around the world and in Europe, are looking to learn from Taith and see it as a model of best practice.
And you ask: how do we measure the success of Taith? You can look at that in raw numbers, but I think the best way to actually measure the value, aside from the figures that I've just quoted about mobilities, is actually having those conversations with people who have participated in the Taith pathways, who will talk very eloquently and sometimes very movingly about the opportunities that it has brought to them. I think my visit to Hijinx Theatre just the other week was a really striking example of that, to speak to young actors and performers who had different learning disabilities who'd been able to go abroad and really advocate for Wales and for the sector that they loved there with drama and entertainment, and to bring back examples that they can use then within their own group setting.
You ask as well about funding for staff and whether I would consider that to be good value, and I really do. That comes from the conversations that I've had with staff who have engaged in schemes like that. I think particularly the Pembrokeshire College example, it's something that is really transformative, to have visited Canada and to come back with an agreement there about how you can train up people in the technology that's needed for wind turbines. It's really a regional leading economic development, and an example of how, within the FE sector, engagements like this can lead to projects that we would probably only usually associate with our universities.
You refer also to the issues with funding, and I take that on board. You will know that we have had to make difficult decisions across all sectors to manage our budget effectively. We recognise that the funding pressures have reached into Taith, and we understand that some organisations are finding it challenging to deliver opportunities within the current financial constraints. That was really my main reason for extending Taith by that extra year. We know that there's been £30 million allocated and spent on that already, and, with the increased funding calls to come, we predict that we will reach £56 million by 2028.
A gaf i ddiolch i Natasha Asghar am y cwestiynau a'r sylwadau hynny? Ac mae'n dda iawn gweld eich bod chi'n cefnogi gwerthoedd y cynllun a'ch bod wedi elwa ar gynllun o'r fath yn y gorffennol hefyd. Rwy'n gwybod nad chi yw'r unig Aelod yn y Siambr hon a fydd wedi gwneud hynny. Mae'n ddiamheuol bod cynlluniau cyfnewid fel hyn yn darparu cymaint o fanteision i ddysgwyr o ran hyder, dysgu am y byd a dod â'r rheini yn ôl i Gymru. Felly, mae'n gynllun yr wyf yn falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi ynddo.
Mae'n dda clywed am y rhaglen y cymerodd cadetiaid Heddlu Gwent ran ynddi hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n dangos pa mor gynhwysol yw rhaglen Taith—nad yw'n gynllun ar gyfer sefydliadau addysgol ffurfiol yn unig, y gall grwpiau ieuenctid eraill wneud cais iddi ac elwa yn llwyddiannus ohoni hefyd.
Felly, rydych chi'n gofyn faint mae Taith wedi cyfrannu at hyrwyddo Cymru, ac, yn sicr, o'r sgyrsiau rwyf wedi'u cael gyda phartneriaid addysgol o bob cwr o'r byd, mae Taith yn adnabyddus iawn. Roeddwn i yn Fforwm Addysg y Byd yn Llundain ychydig wythnosau yn ôl; cefais fy nharo gan y nifer o bobl oedd eisiau dod ataf i gael y sgyrsiau hynny am Taith. Rwy'n credu bod y ffaith bod yr UE yn edrych at Taith fel enghraifft o arfer da, wrth fynd ati i fodelu'r cynllun Erasmus+ newydd, yn siarad cyfrolau.
Fe ges i gyfarfod adeiladol iawn yn gynharach heddiw hefyd gyda Nick Thomas-Symonds, y Gweinidog dros y Cyfansoddiad a Chysylltiadau â'r Undeb Ewropeaidd. Roedd yn dweud yn union yr un peth—bod Llywodraeth y DU eisiau dysgu gan Taith, a bod ei natur gynhwysol wedi creu argraff arbennig arnyn nhw. Ac mae mor dda gweld bod pobl nid yn unig o'r DU, ond o bob cwr o'r byd ac yn Ewrop, yn awyddus i ddysgu gan Taith a'i gweld fel model o arfer gorau.
Ac rydych chi'n gofyn: sut ydyn ni'n mesur llwyddiant Taith? Gallwch chi edrych ar hynny mewn niferoedd crai, ond rwy'n credu mai'r ffordd orau o fesur y gwerth mewn gwirionedd, ar wahân i'r ffigurau rwyf newydd eu dyfynnu am symudeddau, yw cael y sgyrsiau hynny gyda phobl sydd wedi cymryd rhan yn llwybrau Taith, a fydd yn siarad yn huawdl iawn ac weithiau'n deimladwy iawn am y cyfleoedd y mae wedi'u rhoi iddyn nhw. Rwy'n credu bod fy ymweliad â Theatr Hijinx yr wythnos o'r blaen yn enghraifft drawiadol iawn o hynny, i siarad ag actorion a pherfformwyr ifanc oedd ag anableddau dysgu gwahanol a oedd wedi gallu mynd dramor ac eirioli dros Gymru a'r sector yr oedden nhw yn ei garu yno gyda drama ac adloniant, ac i ddod ag enghreifftiau yn ôl y gallan nhw eu defnyddio wedyn yn eu lleoliad grŵp eu hunain.
Rydych chi'n gofyn hefyd am gyllid ar gyfer staff ac a fyddwn i'n ystyried bod hwnnw'n werth da, ac rwyf wir yn credu ei fod e'. Daw hynny o'r sgyrsiau rwyf wedi'u cael gyda staff sydd wedi cymryd rhan mewn cynlluniau fel yna. Rwy'n credu, yn enwedig enghraifft Coleg Sir Benfro, mae'n rhywbeth sy'n wirioneddol drawsnewidiol, i fod wedi ymweld â Chanada a dod yn ôl gyda chytundeb yno ynghylch sut y gallwch chi hyfforddi pobl yn y dechnoleg sydd ei hangen ar gyfer tyrbinau gwynt. Mae'n ddatblygiad economaidd rhanbarthol mewn gwirionedd, ac yn enghraifft o sut, o fewn y sector AB, y gall ymgysylltiadau fel hyn arwain at brosiectau y byddwn, fwy na thebyg, ond yn eu cysylltu â'n prifysgolion fel arfer.
Rydych chi'n cyfeirio hefyd at y materion o ran cyllid, ac rwy'n cymryd hynny i ystyriaeth. Byddwch chi'n gwybod ein bod ni wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd ar draws pob sector i reoli ein cyllideb yn effeithiol. Rydym yn cydnabod bod y pwysau ariannu wedi cyrraedd Taith, ac rydym yn deall bod rhai sefydliadau yn ei chael hi'n anodd darparu cyfleoedd o fewn y cyfyngiadau ariannol presennol. Dyna oedd fy mhrif reswm, mewn gwirionedd, dros ymestyn Taith y flwyddyn ychwanegol honno. Rydym yn gwybod bod £30 miliwn wedi'i ddyrannu a'i wario ar hynny eisoes, a chyda'r galwadau cyllid cynyddol i ddod, rydym yn rhagweld y byddwn ni'n cyrraedd £56 miliwn erbyn 2028.
Gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad hwn heddiw? Bydd Plaid Cymru, wrth gwrs, bob tro yn cefnogi hawliau pobl ifanc i fyw, gweithio, teithio ac astudio dramor. Un o effeithiau negyddol niferus Brexit, wrth gwrs, oedd nad oedd y Deyrnas Unedig, ac felly Cymru, yn gallu cymryd rhan ymhellach yn rhaglen drawsnewidiol Erasmus. Roedd hon yn ergyd chwerw iawn, yn enwedig o ystyried mai un o benseiri'r rhaglen oedd y Dr Hywel Ceri Jones, Cymro Ewropeaidd balch iawn, iawn. Roedd rhaglen Taith, felly, yn ddatblygiad i'w groesawu, ac, er nad yw'n disodli dyfnder ac ehangder y cyfleoedd oedd i'w cael drwy Erasmus yn llawn, mae'n darparu cyfleoedd i'r genhedlaeth nesaf, ac yn enwedig i rai grwpiau a sectorau, fel colegau addysg bellach, gwasanaethau ieuenctid, a rhai mudiadau yn y trydydd sector, nad ydyn nhw efallai wedi elwa cymaint o Erasmus o'r blaen. Rydyn ni wedi clywed cryn dipyn o enghreifftiau o lwyddiant y rhaglen gan y Gweinidog heddiw, ac mae hynny, wrth gwrs, i'w groesawu.
May I thank the Minister for this statement this afternoon? Plaid Cymru, of course, will always support the rights of young people to live, work, travel and study abroad. One of the many negative impacts of Brexit was that the UK, and therefore Wales, could no longer participate in the transformational Erasmus programme. This was a bitter blow, particularly given that one of the architects of the programme was Dr Hywel Ceri Jones, a Welshman and a European to his core. The Taith programme was, therefore, a development to welcome, and, although it doesn't replace the depth and breadth of the opportunities available through Erasmus in full, it does provide opportunities for the next generation, and particularly for some groups and sectors, such as FE colleges, youth services, and some third sector organisations, who perhaps have not benefited as much from Erasmus in the past. We've heard quite a few examples mentioned of the success of the programme quoted by the Minister today, and that is to be welcomed, of course.
This is why, during a Plaid Cymru debate on Brexit and Europe earlier this year, I called for certainty regarding Taith's future, because, at that time, funding was coming to an end in August 2026. So, whilst the extension of the Taith programme until March 2028 is welcome, we can't forget, of course, that this comes on the back of the budget allocation for Taith being reduced by nearly 20 per cent in 2024-25, compared to 2023-24, and, in real terms, a cut of effectively 50 per cent. So, would the Minister outline the impact she believes this cut has had on the delivery of the programme, and what is the specific amount of funding now available to the Taith programme to cover their work during this extension period?
In their report, 'Wales Beyond Borders', Universities Wales called for Welsh Government, and I quote,
'to work closely with the UK Government to evaluate the case for UK participation in the next Erasmus+ programme.'
Now, following the supposed reset of the UK-EU relations just last month, we now know that discussions are ongoing, not only for the UK to have associate membership of Erasmus+, but also there will be joint working towards a new youth mobility scheme. So, two questions: did the Welsh Government have any input into these discussions, and, secondly, what impact will these developments have on the provision of the Taith programme in Wales? Plaid Cymru would welcome the continuation of Taith as well as associate membership of a UK-EU level of Erasmus+. That would provide us with the best of both worlds, which I'm sure would be appreciated by our HE sector in particular, in making our universities even more appealing to prospective students at this trying time for the sector.
So, finally, if the UK and EU agree a new deal for associate membership of Erasmus, will Welsh Government continue the Taith programme? And lastly, given the underwhelming results we've seen from the supposed partnership in power, what guarantees can the Minister provide that the interests of Wales will be considered and that the Welsh Government will be involved in future discussions between the UK and the EU?
Dyna pam, yn ystod dadl Plaid Cymru ar Brexit ac Ewrop yn gynharach eleni, fe alwais i am sicrwydd ynghylch dyfodol Taith, oherwydd, ar y pryd, roedd cyllid yn dod i ben ym mis Awst 2026. Felly, er bod ymestyn rhaglen Taith tan fis Mawrth 2028 i'w groesawu, allwn ni ddim anghofio, wrth gwrs, fod hyn yn dod ar ôl i'r dyraniad cyllideb ar gyfer Taith gael ei ostwng bron i 20 y cant yn 2024-25, o'i gymharu â 2023-24, ac, mewn termau real, toriad o 50 y cant i bob pwrpas. Felly, a fyddai'r Gweinidog yn amlinellu'r effaith y mae'n credu mae'r toriad hwn wedi'i chael ar gyflawni'r rhaglen, a beth yw'r swm penodol o gyllid sydd bellach ar gael i raglen Taith i gwmpasu eu gwaith yn ystod cyfnod yr estyniad hwn?
Yn eu hadroddiad, 'Cymru ar draws ffiniau', galwodd Prifysgolion Cymru ar i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n dyfynnu, i
'weithio'n agos gyda Llywodraeth y DU i werthuso'r achos dros gyfranogiad y DU yn rhaglen nesaf Erasmus+.'
Nawr, ar ôl i gysylltiadau rhwng y DU a'r UE gael eu hailosod, yn ôl pob sôn, fis diwethaf, rydym yn gwybod nawr bod trafodaethau yn mynd rhagddynt, nid yn unig i'r DU gael aelodaeth gyswllt o Erasmus+, ond hefyd bydd cydweithio tuag at gynllun symudedd ieuenctid newydd. Felly, dau gwestiwn: a gafodd Llywodraeth Cymru unrhyw fewnbwn i'r trafodaethau hyn, ac, yn ail, pa effaith fydd y datblygiadau hyn yn ei chael ar ddarpariaeth rhaglen Taith yng Nghymru? Byddai Plaid Cymru yn croesawu parhad Taith yn ogystal ag aelodaeth gyswllt o Erasmus+ ar lefel y DU-UE. Byddai hynny'n rhoi'r gorau o'r ddau fyd i ni, ac rwy'n siŵr y byddai'n cael ei werthfawrogi gan ein sector AU yn arbennig, wrth sicrhau bod ein prifysgolion hyd yn oed yn fwy apelgar i ddarpar fyfyrwyr ar yr adeg anodd hon i'r sector.
Felly, yn olaf, os bydd y DU a'r UE yn cytuno ar gytundeb newydd ar gyfer aelodaeth gyswllt o Erasmus, a fydd Llywodraeth Cymru yn parhau â rhaglen Taith? Ac yn olaf, o ystyried y canlyniadau siomedig rydym wedi'u gweld o'r bartneriaeth honedig mewn grym, pa warantau y gall y Gweinidog eu rhoi y bydd buddiannau Cymru yn cael eu hystyried ac y bydd Llywodraeth Cymru yn rhan o drafodaethau rhwng y DU a'r UE yn y dyfodol?
Thank you, Cefin Campbell, for those questions, and it's good to see your support for the Taith programme and all that it delivers, to encourage young people, and adult learners as well, to be able to travel abroad to enhance their studies and to return with new skills. And I agree with you that one of the very many detrimental impacts of leaving the EU was the fact that the then UK Tory Government decided to withdraw from Erasmus. But it has delivered opportunities here in Wales for us to really create a scheme that is bespoke to Wales and that has been—as I said in my answer to Natasha Asghar—really lauded by experts from around the world for its inclusivity and for the fact that it has really prioritised those opportunities for under-represented groups.
I think we can contrast that as well with the UK Government's Turing scheme, which I would argue has not been as successful as Taith, and has had a much narrower impact. We, here in Wales, have seen a real decrease in the percentage of total funding allocated from Turing to us here in Wales. I think that's something that was also reflected in the conversations that I had this morning with Minister Nick Thomas-Symonds, the Minister for the Constitution and European Union Relations, and also the broader discussions that I had at the Education World Forum recently, where it is so clear that our partners in the EU are looking to learn from Taith as they reshape the next version of Erasmus, Erasmus+, rather than learning from Turing.
I'm glad that you also really flagged up there the involvement of different groups within Taith. You referred there to FE colleges; I've also seen some really great examples of adult learners who come from disadvantaged backgrounds and under-represented groups engaging through Taith, and having really life-changing opportunities.
You mentioned the reduction in the budget for Taith and, as I said to Natasha Asghar, that was, of course, part of the difficult decisions that we've had to take in recent years around our budget and also one of the key reasons why I wanted to extend the Taith programme, so that we can really reach as many people as possible who want to engage with that. As I said earlier, we predict now that we can reach £56 million spent on this project by 2028. You referred also to the Universities Wales report there, 'Wales Beyond Borders'; I thought it was an excellent report. I was really pleased to speak at the launch of that report back in March.
The rest of your questions were around our involvement in the negotiations on Erasmus+ and the youth mobility scheme, and we have been really integral partners in those discussions, both at an official level and at a ministerial level. I'm really confident that those discussions will continue, and I think they will continue at pace, because we'll see swift movement on this. We are looking, of course, for all the very best measures from Taith to be included within the offer for Erasmus+.
You ask about the future of the Taith programme as well, and I understand your reasons for asking that. It's not a question that I can answer today because we do need to work through all the wider implications. We wouldn't want to be duplicating the work of an Erasmus+ programme if we get everything we're looking for within that. But I'm keeping an open mind, and so are my officials. In the meantime, my focus is on the delivery of the current programme and ensuring that learners can have all the international opportunities that they deserve.
Diolch, Cefin Campbell, am y cwestiynau hynny, ac mae'n dda gweld eich cefnogaeth i raglen Taith a'r cyfan y mae'n ei ddarparu, i annog pobl ifanc, a dysgwyr sy'n oedolion hefyd, i allu teithio dramor i wella eu hastudiaethau ac i ddychwelyd gyda sgiliau newydd. Ac rwy'n cytuno â chi mai un o'r effeithiau niweidiol niferus o adael yr UE oedd y ffaith bod Llywodraeth Dorïaidd y DU ar y pryd wedi penderfynu tynnu'n ôl o Erasmus. Ond mae wedi darparu cyfleoedd yma yng Nghymru i ni greu cynllun sydd wedi'i deilwra i Gymru ac sydd wedi—fel y dywedais yn fy ateb i Natasha Asghar—cael ei ganmol yn fawr gan arbenigwyr o bob cwr o'r byd am ei natur gynhwysol ac am y ffaith ei fod wedi blaenoriaethu'r cyfleoedd hynny ar gyfer grwpiau sydd wedi'u tangynrychioli.
Rwy'n credu y gallwn ni gyferbynnu hynny hefyd â chynllun Turing Llywodraeth y DU, y byddwn i'n dadlau nad yw wedi bod mor llwyddiannus â Taith, ac sydd wedi cael effaith lawer culach. Rydyn ni, yma yng Nghymru, wedi gweld gostyngiad gwirioneddol yng nghanran y cyllid a ddyrannwyd gan Turing i ni yma yng Nghymru. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a adlewyrchwyd hefyd yn y sgyrsiau a gefais y bore yma gyda'r Gweinidog Nick Thomas-Symonds, y Gweinidog dros y Cyfansoddiad a Chysylltiadau â'r Undeb Ewropeaidd, a hefyd y trafodaethau ehangach a gefais yn Fforwm Addysg y Byd yn ddiweddar, lle mae mor amlwg bod ein partneriaid yn yr UE yn awyddus i ddysgu gan Taith wrth iddyn nhw ail-lunio'r fersiwn nesaf o Erasmus, Erasmus+, yn hytrach na dysgu gan Turing.
Rwy'n falch eich bod chi hefyd wedi nodi yn y fan yna gyfranogiad gwahanol grwpiau o fewn Taith. Fe wnaethoch chi gyfeirio yn y fan yna at golegau AB; rwyf hefyd wedi gweld rhai enghreifftiau gwych o ddysgwyr sy'n oedolion sy'n dod o gefndiroedd difreintiedig a grwpiau a dangynrychiolir yn ymgysylltu trwy Taith, ac yn cael cyfleoedd sy'n newid bywydau.
Fe sonioch chi am y gostyngiad yn y gyllideb ar gyfer Taith ac, fel y dywedais wrth Natasha Asghar, roedd hynny, wrth gwrs, yn rhan o'r penderfyniadau anodd rydym wedi gorfod eu cymryd yn ystod y blynyddoedd diwethaf ynghylch ein cyllideb ac yn un o'r prif resymau hefyd pam roeddwn i eisiau ymestyn rhaglen Taith, fel y gallwn ni gyrraedd cynifer o bobl â phosibl sydd eisiau ymgysylltu â hynny. Fel y dywedais yn gynharach, rydym yn rhagweld nawr y gallwn ni gyrraedd £56 miliwn wedi'i wario ar y prosiect hwn erbyn 2028. Fe gyfeirioch chi hefyd at adroddiad Prifysgolion Cymru, 'Cymru ar draws ffiniau', yn y fan yna; roeddwn i'n credu ei fod yn adroddiad ardderchog. Roeddwn i'n falch iawn o siarad yn lansiad yr adroddiad hwnnw yn ôl ym mis Mawrth.
Roedd gweddill eich cwestiynau yn ymwneud â'n cyfranogiad yn y trafodaethau ar Erasmus+ a'r cynllun symudedd ieuenctid, ac rydym wedi bod yn bartneriaid hanfodol iawn yn y trafodaethau hynny, ar lefel swyddogion ac ar lefel gweinidogol. Rwy'n hyderus iawn y bydd y trafodaethau hynny'n parhau, ac rwy'n credu y byddan nhw'n parhau ar gyflymder, oherwydd byddwn ni'n gweld symudiad cyflym ar hyn. Rydym yn edrych, wrth gwrs, i'r holl fesurau gorau o Taith gael eu cynnwys yn y cynnig ar gyfer Erasmus+.
Rydych chi'n gofyn am ddyfodol rhaglen Taith hefyd, ac rwy'n deall eich rhesymau dros ofyn hynny. Nid yw'n gwestiwn y gallaf ei ateb heddiw oherwydd mae angen i ni weithio trwy'r holl oblygiadau ehangach. Fydden ni ddim eisiau dyblygu gwaith rhaglen Erasmus+ pe baen ni'n cael popeth rydyn ni'n chwilio amdano o fewn hynny. Ond rwy'n cadw meddwl agored, felly hefyd fy swyddogion. Yn y cyfamser, rwy'n canolbwyntio ar gyflwyno'r rhaglen bresennol a sicrhau bod dysgwyr yn gallu cael yr holl gyfleoedd rhyngwladol y maen nhw'n eu haeddu.
Alun Davies.
Alun Davies.
I am grateful to you, Presiding Officer, and grateful to the Minister for her statement this afternoon. I think it's right and proper that we pay tribute to Hywel Ceri Jones and the work he did in Brussels to establish Erasmus and to establish a principle of creating a living bridge between our different countries, where young people can enjoy the freedom of movement, the freedom of travel, the freedom to learn, and the freedom to understand different countries is part of, perhaps, our DNA.
And what I'm anxious that we're able to do, Minister, is to learn from each other and to learn from our experience. One of the great things about membership of the European Union—and I'm absolutely confident that we will be rejoining in future years—is that we were able to share experiences and share learning. We were able to share the experience of running very similar programmes in different countries in different ways. And I'm interested to understand, Minister, how you intend to share our learning with our European friends and colleagues, so that when we do re-enter Erasmus+, and when we do re-enter the institutions of the European Union, we won't have lost the learning during this period and we will be able to maintain our contribution to the development of thinking and experience across the whole of our European homeland.
Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd, ac yn ddiolchgar i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma. Rwy'n credu ei bod yn iawn ac yn briodol ein bod ni'n talu teyrnged i Hywel Ceri Jones a'r gwaith a wnaeth ym Mrwsel i sefydlu Erasmus ac efallai fod sefydlu egwyddor o greu pont fyw rhwng ein gwahanol wledydd, lle gall pobl ifanc fwynhau'r rhyddid i symud, y rhyddid i deithio, y rhyddid i ddysgu, a'r rhyddid i ddeall gwahanol wledydd yn rhan o'n DNA.
A'r hyn rwy'n awyddus i ni allu gwneud, Gweinidog, yw dysgu oddi wrth ein gilydd a dysgu o'n profiad. Un o'r pethau gwych am aelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd—ac rwy'n gwbl hyderus y byddwn ni'n ailymuno yn y blynyddoedd i ddod—yw ein bod ni wedi gallu rhannu profiadau a rhannu dysgu. Roeddem ni'n gallu rhannu'r profiad o redeg rhaglenni tebyg iawn mewn gwahanol wledydd mewn gwahanol ffyrdd. Ac mae gen i ddiddordeb mewn deall, Gweinidog, sut rydych chi'n bwriadu rhannu ein dysgu gyda'n ffrindiau a'n cydweithwyr Ewropeaidd, fel na fyddwn ni wedi colli'r hyn a ddysgwyd yn ystod y cyfnod hwn pan fyddwn ni'n ailymuno â sefydliadau'r Undeb Ewropeaidd ac y byddwn ni'n gallu cyfrannu o hyd at ddatblygu meddwl a phrofiad ar draws ein mamwlad Ewropeaidd gyfan.
Can I thank Alun Davies for those questions and for his continued passion for an outward-facing nation? And I'm sure that many of your constituents in Blaenau Gwent will have benefited from the Taith programme. I agree with you that this really is part of our DNA. We are an outward-facing nation, we are a nation that embraces different cultures, languages and traditions and is always keen to learn from others, and that is exactly what our Taith system embodied.
So, you asked how I intend to share our learning from the Taith programme as Erasmus+ is developed. So, as I've referenced in answers to other Members, I had a very, very, very productive meeting with Nick Thomas-Symonds, the Minister for the Constitution and European Union Relations, today, and that ministerial engagement will continue as we build on those discussions around rejoining Erasmus+. My officials are also very well engaged with officials from the Department for Education, as well as officials from the Cabinet Office, and they are really keen and eager to learn from our experiences with Taith.
And not just on the issue of inclusivity and engaging harder-to-reach groups, which I've referenced in my previous answers, but also on our differentiated grant scheme as well, which I think has been a real game changer, introducing that small grant scheme for visits of less than £60,000. That has really supported smaller and less-well-resourced organisations who wish to bid into Taith, and the process was reviewed with the introduction of an application and assessment process that's more proportionate to the amount of funding being requested. And I think we see that across Government, don't we, that when people are applying for smaller grants, those high levels of bureaucracy can put them off. So, I would hope that that is one element—perhaps a less glamorous element, but a very important element nonetheless—that we can learn from as we feed in the success stories from Taith to the plans for Erasmus+.
A gaf i ddiolch i Alun Davies am y cwestiynau hynny ac am ei angerdd parhaus dros genedl sy'n edrych tuag allan? Ac rwy'n siŵr y bydd llawer o'ch etholwyr ym Mlaenau Gwent wedi elwa ar raglen Taith. Rwy'n cytuno â chi bod hyn, yn wir, yn rhan o'n DNA. Rydym yn genedl sy'n edrych tuag allan, rydym yn genedl sy'n cofleidio gwahanol ddiwylliannau, ieithoedd a thraddodiadau ac sydd bob amser yn awyddus i ddysgu oddi wrth eraill, a dyna'n union yr hyn roedd ein system Taith yn ei ymgorffori.
Felly, fe ofynnoch chi sut rwy'n bwriadu rhannu'r hyn rydym wedi'i ddysgu o raglen Taith wrth i Erasmus+ gael ei datblygu. Felly, fel yr wyf wedi cyfeirio ato mewn atebion i Aelodau eraill, fe ges i gyfarfod cynhyrchiol iawn, iawn, iawn gyda Nick Thomas-Symonds, Gweinidog y Cyfansoddiad a Chysylltiadau â'r Undeb Ewropeaidd, heddiw, a bydd yr ymgysylltiad gweinidogol hwnnw yn parhau wrth i ni adeiladu ar y trafodaethau hynny ynghylch ailymuno ag Erasmus+. Mae fy swyddogion hefyd yn ymgysylltu'n dda iawn â swyddogion o'r Adran Addysg, yn ogystal â swyddogion o Swyddfa'r Cabinet, ac maen nhw'n awyddus iawn i ddysgu o'n profiadau gyda Taith.
Ac nid yn unig o ran cynhwysiant ac ymgysylltu â grwpiau anoddach eu cyrraedd, yr wyf wedi cyfeirio atyn nhw yn fy atebion blaenorol, ond hefyd o ran ein cynllun grantiau gwahaniaethol hefyd, sydd wedi bod yn newid go iawn yn fy marn i, gan gyflwyno'r cynllun grantiau bach hwnnw ar gyfer ymweliadau o lai na £60,000. Mae hynny wedi cefnogi sefydliadau llai o faint a rhai sydd â llai o adnoddau sy'n dymuno gwneud cais i Taith, a chafodd y broses ei hadolygu gyda chyflwyniad proses ymgeisio ac asesu sy'n fwy cymesur â swm y cyllid y gofynnir amdano. Ac rwy'n credu ein bod ni'n gweld hynny ar draws y Llywodraeth, onid ydym ni, pan fydd pobl yn gwneud cais am grantiau llai, gall y lefelau uchel hynny o fiwrocratiaeth eu rhwystro. Felly, byddwn i'n gobeithio bod hynny'n un elfen—yn elfen lai hudolus efallai, ond yn elfen bwysig iawn serch hynny—y gallwn ni ddysgu ohoni wrth i ni fwydo'r straeon llwyddiant o Taith i'r cynlluniau ar gyfer Erasmus+.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 8 yw'r eitem nesaf. Y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Rheoleiddio Cynnyrch a Mesureg yw hwn. Rebecca Evans sy'n cyflwyno.
Item 8 is the next item on our agenda. This is the legislative consent motion on the Product Regulation and Metrology Bill. Rebecca Evans will move the motion.
Cynnig NDM8901 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Rheoleiddio Cynnyrch a Mesureg, i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8901 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Product Regulation and Metrology Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Llywydd. I move the motion that the Senedd consent to the relevant provisions in the Product Regulation and Metrology Bill, as set out in the legislative consent memoranda laid on this Bill.
The Product Regulation and Metrology Bill contains provisions about the marketing or use of products in the United Kingdom, and the units of measurement and the quantities in which goods are marketed in the United Kingdom. The UK’s product safety and metrology framework is derived from EU law and has developed over the past four decades whilst the UK was a member of the EU. However, on leaving the EU, the UK set up an independent regime. The Bill will help to ensure that product safety is effectively legislated and it will have a range of potential benefits with respect to public safety. This is vital to ensure a whole range of products on offer in the UK, many of which we now tend to buy from online marketplaces, are safe—from electric bikes through to children's toys.
The Bill is also necessary to address current and future challenges. This includes the move to net zero and the continuing development of new technologies such as artificial intelligence, as well as to reflect the shift in both what consumers buy and how they buy it. I therefore support the Product Regulation and Metrology Bill and the development of a UK-wide product safety regime. This can be seen as a key part of a shared ambition to support an effective UK internal market and to ensure that we're able to safeguard the safety of existing and new products.
In September, we laid a legislative consent memorandum and supplementary legislative consent memoranda in March and, most recently, on 12 May. I thank the Economy, Trade and Rural Affairs Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee for their scrutiny of the legislative consent memoranda and for their recommendations on this Bill. I've been clear with the UK Government on the need to ensure appropriate legislative safeguards for devolved interests. I've had discussions with both Lord Leong and Minister Justin Madders in respect of this Bill. Following these discussions, Members will have noted the inclusion of a consent mechanism that will prevent UK Government from legislating in devolved areas without the consent of Welsh Ministers.
I acknowledge that this outcome does not fully satisfy the positions reached by Senedd committees that have considered the Bill. I also recognise that this does not fully align with the position that the Welsh Government would usually adopt. However, I am of the view that this amendment represents a significant safeguard in an area where there is a complicated mixture of devolved and reserved interests. Crucially, the Bill will not allow the UK Government to exercise powers in devolved areas without our agreement. The amendment from the UK Government also represents a notable departure from the approaches that we saw under the former UK Government in similar situations, and that is to be welcomed. I therefore recommend that the Senedd supports the proposals and gives its consent.
Diolch, Llywydd. Cynigiaf y cynnig bod y Senedd yn cydsynio i'r darpariaethau perthnasol yn y Bil Rheoleiddio Cynnyrch a Mesureg, fel y'u nodir yn y memoranda cydsyniad deddfwriaethol a osodwyd ar y Bil hwn.
Mae'r Bil Rheoleiddio Cynnyrch a Mesureg yn cynnwys darpariaethau ynghylch marchnata neu ddefnyddio cynhyrchion yn y Deyrnas Unedig, a'r unedau mesur a'r meintiau ar gyfer marchnata nwyddau yn y Deyrnas Unedig. Mae fframwaith diogelwch cynnyrch a mesureg y DU yn deillio o gyfraith yr UE ac mae wedi datblygu dros y pedwar degawd diwethaf tra roedd y DU yn aelod o'r UE. Fodd bynnag, ar ôl ymadael â'r UE, sefydlodd y DU gyfundrefn annibynnol. Bydd y Bil yn helpu i sicrhau bod diogelwch cynnyrch yn cael ei ddeddfu'n effeithiol a bydd ganddo ystod o fanteision posibl o ran diogelwch y cyhoedd. Mae hyn yn hanfodol er mwyn sicrhau bod ystod eang o gynhyrchion sydd ar gael yn y DU, llawer ohonyn nhw yr ydym yn dueddol o'u prynu o farchnadoedd ar-lein, yn ddiogel—o feiciau trydan i deganau plant.
Mae'r Bil hefyd yn angenrheidiol i fynd i'r afael â heriau presennol a heriau yn y dyfodol. Mae hyn yn cynnwys symud i sero net a datblygiad parhaus technolegau newydd fel deallusrwydd artiffisial, yn ogystal ag adlewyrchu'r newid yn yr hyn y mae defnyddwyr yn ei brynu a sut maen nhw'n ei brynu. Felly, rwy'n cefnogi'r Bil Rheoleiddio Cynnyrch a Mesureg a datblygu cyfundrefn diogelwch cynnyrch ledled y DU. Gellir ystyried hyn fel rhan allweddol o uchelgais a rennir i gefnogi marchnad fewnol effeithiol yn y DU ac i sicrhau ein bod yn gallu diogelu diogelwch cynhyrchion presennol a newydd.
Ym mis Medi, fe wnaethom osod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol a memoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol ym mis Mawrth ac, yn fwyaf diweddar, ar 12 Mai. Hoffwn ddiolch i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith craffu ar y memoranda cydsyniad deddfwriaethol ac am eu hargymhellion ar y Bil hwn. Rwyf wedi bod yn glir gyda Llywodraeth y DU ynghylch yr angen i sicrhau mesurau diogelu deddfwriaethol priodol ar gyfer buddiannau datganoledig. Rwyf wedi cael trafodaethau gyda'r Arglwydd Leong a'r Gweinidog Justin Madders mewn perthynas â'r Bil hwn. Yn dilyn y trafodaethau hyn, bydd yr Aelodau wedi nodi cynnwys mecanwaith cydsynio a fydd yn atal Llywodraeth y DU rhag deddfu mewn meysydd datganoledig heb ganiatâd Gweinidogion Cymru.
Rwy'n cydnabod nad yw'r canlyniad hwn yn bodloni'n llawn y safbwyntiau a gyrhaeddwyd gan bwyllgorau'r Senedd sydd wedi ystyried y Bil. Rwyf hefyd yn cydnabod nad yw hyn yn cyd-fynd yn llawn â'r safbwynt y byddai Llywodraeth Cymru yn ei mabwysiadu fel arfer. Fodd bynnag, rwyf o'r farn bod y gwelliant hwn yn cynrychioli mesur diogelu sylweddol mewn maes lle mae cymysgedd cymhleth o fuddiannau datganoledig a rhai a gadwyd yn ôl. Yn hanfodol, ni fydd y Bil yn caniatáu i Lywodraeth y DU arfer pwerau mewn meysydd datganoledig heb ein cytundeb. Mae'r gwelliant gan Lywodraeth y DU hefyd yn cynrychioli gwyriad nodedig o'r dulliau a welsom o dan hen Lywodraeth y DU mewn sefyllfaoedd tebyg, ac mae hynny i'w groesawu. Felly, rwy'n argymell bod y Senedd yn cefnogi'r cynigion ac yn rhoi ei chydsyniad.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges
Diolch, Llywydd. The Legislation, Justice and Constitution Committee has laid two reports on the three legislative consent memoranda made for this Bill. In November, the committee laid its first report, and its second report was laid before the Whitsun recess. The main focus of the reports are the power in clause 1 of the Bill that enables UK Government Ministers to make regulations on products in the devolved areas of health, economic development, environmental protection, and animal and plant health. In the version of the Bill as introduced, the Welsh Ministers had no role in the exercise of these powers, not to mention the lack of a scrutiny role for the Senedd. By using the powers in the Bill, UK Government Ministers will be able to decide whether to align or diverge from EU law.
In its first report, the committee called for the Bill to be amended to include a role for the Senedd and the Welsh Ministers when its powers are exercised in devolved areas. It is only by these means that there will be an opportunity for the Senedd and its committees to monitor any decisions to align the law in devolved areas with EU law, or otherwise diverge from EU law. In light of the recent common understanding agreement between the UK and the EU, which sets the basis for the first alignment between the two in areas of devolved competence, it is important that the Bill is not used as a precedent for how relevant EU rules and regulations are transposed in future into UK and Welsh law. The committee's first report also shared concerns raised by the UK parliamentary committees about the broadness of the Bill's powers and how they make the Bill very framework in nature, as well as one that takes powers away from the legislature and gives them to the Executive.
While the Bill has been amended, although very late in its passage, the Cabinet Secretary has stated she would have liked the UK Government to go further. While UK Government Ministers will now need to obtain the consent of the Welsh Ministers before using the powers in the Bill in devolved areas, Welsh Ministers will still have no corresponding powers of their own. As a consequence, the Senedd will have no oversight of potential significant regulations in devolved areas, and this is unsatisfactory. The question of who will decide whether regulations made under these powers are being exercised in devolved areas is unclear to the committee, in particular if there is an inter-governmental dispute on this point. It may be the case that the courts could be asked to decide on the matter. With this in mind, the committee does not believe that the consent mechanism in the Bill presents a constitutionally satisfactory provision, and has called on the Cabinet Secretary to provide clarity on how such a dispute would be resolved.
The committee is of the view that if the Bill is enacted, the Senedd would have the necessary powers to amend the Bill to the extent that it applies to devolved areas. We have asked the Cabinet Secretary if she shares this view, and, in January, she told us that this approach would require a full assessment of legislative competence. She also told us at the time that she was confident that positive outcomes would be reached in discussions with the UK Government about the powers in the Bill. As those discussions have not resulted in the Welsh Government’s preferred outcome, we have now called on the Cabinet Secretary to conduct that assessment of legislative competence within six months.
I will briefly touch on another matter raised in our reports: how the provisions in this Bill will interact with common frameworks. The Welsh Government has previously said that the UK common policy frameworks have the potential to be enduring, flexible and increasingly significant governance mechanisms. In our first report, we highlighted concerns about the potential impact of the Bill’s provisions on these common frameworks, and called on the Welsh Government to provide an assessment of this. Again, in response to this recommendation, the Cabinet Secretary told the committee that the Bill’s interaction with common frameworks will depend on the outcome of discussions with the UK Government around the Bill’s delegated powers. As these discussions have now come to a close, in our second report we have again requested an assessment of the amended Bill’s interaction with common frameworks. Thank you.
Diolch, Llywydd. Mae'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi gosod dau adroddiad ar y tri memoranda cydsyniad deddfwriaethol a wnaed ar gyfer y Bil hwn. Ym mis Tachwedd, gosododd y pwyllgor ei adroddiad cyntaf, a chafodd ei ail adroddiad ei osod cyn toriad y Sulgwyn. Prif ffocws yr adroddiadau yw'r pŵer yng nghymal 1 y Bil sy'n galluogi Gweinidogion Llywodraeth y DU i wneud rheoliadau ar gynhyrchion ym meysydd datganoledig iechyd, datblygu economaidd, diogelu'r amgylchedd, ac iechyd anifeiliaid a phlanhigion. Yn y fersiwn o'r Bil fel y'i cyflwynwyd, nid oedd gan Weinidogion Cymru unrhyw rôl wrth arfer y pwerau hyn, heb sôn am ddiffyg rôl graffu i'r Senedd. Trwy ddefnyddio'r pwerau yn y Bil, bydd Gweinidogion Llywodraeth y DU yn gallu penderfynu a ddylid alinio neu wyro oddi wrth gyfraith yr UE.
Yn ei adroddiad cyntaf, galwodd y pwyllgor ar i'r Bil gael ei wella i gynnwys rôl i'r Senedd a Gweinidogion Cymru pan fydd ei bwerau'n cael eu harfer mewn meysydd datganoledig. Dim ond trwy'r dulliau hyn y bydd cyfle i'r Senedd a'i phwyllgorau fonitro unrhyw benderfyniadau i alinio'r gyfraith mewn meysydd datganoledig â chyfraith yr UE neu, fel arall, wyro oddi wrth gyfraith yr UE. Yng ngoleuni'r cytundeb cyd-ddealltwriaeth gyffredin ddiweddar rhwng y DU a'r UE, sy'n gosod y sail ar gyfer yr aliniad cyntaf rhwng y ddau mewn meysydd cymhwysedd datganoledig, mae'n bwysig nad yw'r Bil yn cael ei ddefnyddio fel cynsail ar gyfer sut y caiff rheolau a rheoliadau perthnasol yr UE eu trosi yn y dyfodol i gyfraith y DU a Chymru. Roedd adroddiad cyntaf y pwyllgor hefyd yn rhannu pryderon a godwyd gan bwyllgorau seneddol y DU am ehangder pwerau'r Bil a sut maen nhw'n rhoi natur fframwaith iawn i'r Bil, yn ogystal â'i wneud yn un sy'n cymryd pwerau oddi wrth y ddeddfwrfa a'u rhoi i'r Weithrediaeth.
Er bod y Bil wedi'i ddiwygio, er ei fod yn hwyr iawn yn ei daith, mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi dweud y byddai wedi hoffi i Lywodraeth y DU fynd ymhellach. Er y bydd angen i Weinidogion Llywodraeth y DU gael cydsyniad Gweinidogion Cymru nawr cyn defnyddio'r pwerau yn y Bil mewn meysydd datganoledig, ni fydd gan Weinidogion Cymru unrhyw bwerau cyfatebol eu hunain o hyd. O ganlyniad, ni fydd gan y Senedd unrhyw oruchwyliaeth o reoliadau arwyddocaol posibl mewn meysydd datganoledig, ac mae hyn yn anfoddhaol. Nid yw'r cwestiwn o bwy fydd yn penderfynu a yw rheoliadau a wneir o dan y pwerau hyn yn cael eu harfer mewn meysydd datganoledig yn aneglur i'r pwyllgor, yn enwedig os oes anghydfod rhynglywodraethol ar y pwynt hwn. Mae'n bosibl y gellid gofyn i'r llysoedd benderfynu ar y mater. Gyda hyn mewn golwg, nid yw'r pwyllgor yn credu bod y mecanwaith cydsynio yn y Bil yn cyflwyno darpariaeth gyfansoddiadol foddhaol, ac mae wedi galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i roi eglurder ynghylch sut y byddai anghydfod o'r fath yn cael ei ddatrys.
Mae'r pwyllgor o'r farn, pe bai'r Bil yn cael ei ddeddfu, y byddai gan y Senedd y pwerau angenrheidiol i ddiwygio'r Bil i'r graddau y mae'n berthnasol i feysydd datganoledig. Rydym wedi gofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet a yw hi'n rhannu'r farn hon, ac, ym mis Ionawr, fe ddywedodd wrthym y byddai'r dull hwn yn gofyn am asesiad llawn o gymhwysedd deddfwriaethol. Fe ddywedodd wrthym hefyd ar y pryd ei bod yn hyderus y byddai canlyniadau cadarnhaol yn cael eu cyrraedd mewn trafodaethau â Llywodraeth y DU am y pwerau yn y Bil. Gan nad yw'r trafodaethau hynny wedi arwain at y canlyniad a ffefrir gan Lywodraeth Cymru, rydym wedi galw nawr ar yr Ysgrifennydd Cabinet i gynnal yr asesiad hwnnw o gymhwysedd deddfwriaethol o fewn chwe mis.
Fe wna' i sôn yn fyr am fater arall a godwyd yn ein hadroddiadau: sut y bydd y darpariaethau yn y Bil hwn yn rhyngweithio â fframweithiau cyffredin. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn flaenorol bod gan fframweithiau polisi cyffredin y DU y potensial i fod yn fecanweithiau llywodraethiant parhaol, hyblyg a chynyddol arwyddocaol. Yn ein hadroddiad cyntaf, fe wnaethom dynnu sylw at bryderon am effaith bosibl darpariaethau'r Bil ar y fframweithiau cyffredin hyn, ac fe wnaethom alw ar Lywodraeth Cymru i ddarparu asesiad o hyn. Unwaith eto, mewn ymateb i'r argymhelliad hwn, fe ddywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrth y pwyllgor y bydd y ffordd y bydd y Bil yn rhyngweithio â fframweithiau cyffredin yn dibynnu ar ganlyniad trafodaethau â Llywodraeth y DU ynghylch pwerau dirprwyedig y Bil. Gan fod y trafodaethau hyn wedi dod i ben nawr, yn ein hail adroddiad rydym wedi gofyn unwaith eto am asesiad o'r ffordd y bydd y Bil diwygiedig yn rhyngweithio â fframweithiau cyffredin. Diolch.
Of course, Plaid Cymru is supportive of greater alignment with the EU, and this is a step in the right direction. However, these decisions should be made by the Senedd, rather than imposed by the UK Government. Now, the Bill does grant UK Ministers power to legislate in areas of devolved competence without requiring the consent of the Welsh Government, which ultimately undermines the devolution settlement here in Wales, and is an area of concern raised, as we’ve heard, by the Legislation, Justice and Constitution Committee report. Now, of course, I do note what the Cabinet Secretary said around that consent mechanism, but, as we’ve just heard from the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, they are still of the view that that consent mechanism does not go far enough, and there are still issues with the LCM.
So, I would be grateful for further detail on that consent mechanism from the Cabinet Secretary, how it will work in practice, because, as it currently stands, we can’t vote in favour of this LCM.
Wrth gwrs, mae Plaid Cymru yn cefnogi mwy o aliniad â'r UE, ac mae hwn yn gam i'r cyfeiriad cywir. Fodd bynnag, dylai'r penderfyniadau hyn gael eu gwneud gan y Senedd, yn hytrach na'u gorfodi gan Lywodraeth y DU. Nawr, mae'r Bil yn rhoi pŵer i Weinidogion y DU ddeddfu mewn meysydd o gymhwysedd datganoledig heb fod angen cydsyniad Llywodraeth Cymru, sy'n tanseilio'r setliad datganoli yma yng Nghymru yn y pen draw, ac mae'n faes sy'n peri pryder a godwyd, fel y clywsom, gan adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Nawr, wrth gwrs, rwy'n nodi'r hyn a ddywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet ynglŷn â'r mecanwaith cydsynio hwnnw, ond, fel yr ydym newydd glywed gan Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, maen nhw dal o'r farn nad yw'r mecanwaith cydsynio hwnnw'n mynd yn ddigon pell, a bod yna broblemau o hyd gyda'r LCM.
Felly, byddwn i'n ddiolchgar am ragor o fanylion am y mecanwaith cydsynio hwnnw gan yr Ysgrifennydd Cabinet, sut y bydd yn gweithio yn ymarferol, oherwydd, fel y mae ar hyn o bryd, allwn ni ddim pleidleisio o blaid yr LCM hwn.
I’m not a member of the committee, so I may not have had the fine details of this legislative consent motion, but where I do have a concern is on the points that have actually been raised by the LJC, by Mike there, but also the other comments that have been made. And I have a very real concern, and that is: we’ve set out and identified what we think is probably necessary in terms of the guaranteeing protections of the devolved functions and responsibilities that we have, but, yet again, we end up going through this process of engagement with the UK Government, where some concessions are made et cetera, but we end up consistently, as we did with the last Government, having to basically accept almost an ultimatum—‘This is as good as it gets’ and so on. That, for me, is not a proper implementation of Sewell.
And what I would like to see is, really, some clarification on those areas that we wanted that the UK Government would not agree, and why they would not agree to them. But, secondly, in the longer term, on this issue, what stand are we going to take? Because, surely, we’re going to get to a position where we can’t continually be accepting these sort of halfway measures et cetera, which are, in fact, in breach of Sewell, and that we should actually be getting to a stage where, quite frankly, as a Government, and as a Senedd, we’re basically saying that we’re not prepared to give legislative consent. And I think this is a non-party issue, but it seems to me that, because this legislation started with the previous Government, it seems that that culture has continued through, and we need to have a far more robust position.
I have to say: if we continue to get these legislative consent memoranda, where we have these half-baked concessions being made along the way, then serious consideration might have to be given by the Senedd as to itself basically deciding to refuse legislative consent.
Dydw i ddim yn aelod o'r pwyllgor, felly efallai nad wyf wedi cael manylion y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn, ond lle mae gen i bryder yw ar y pwyntiau sydd wedi cael eu codi gan yr LJC, gan Mike yn y fan yna, ond hefyd y sylwadau eraill sydd wedi cael eu gwneud. Ac mae gen i bryder gwirioneddol, sef: rydym wedi pennu a nodi'r hyn rydym yn credu sydd ei angen, fwy na thebyg, o ran gwarantu amddiffyniadau'r swyddogaethau a'r cyfrifoldebau datganoledig sydd gennym, ond, unwaith eto, rydym yn mynd trwy'r broses hon o ymgysylltu â Llywodraeth y DU yn y pen draw, lle mae rhai consesiynau yn cael eu gwneud ac ati, ond yn y diwedd, fel y gwnaethom gyda'r Llywodraeth ddiwethaf, rydym yn gorfod derbyn wltimatwm bron yn y bôn, a hynny'n gyson—'Dyma'r gorau y gall pethau fod' ac yn y blaen. Nid yw hynny, i mi, yn weithrediad priodol o Sewell.
A'r hyn yr hoffwn ei weld, mewn gwirionedd, yw rhywfaint o eglurhad ar y meysydd hynny yr oeddem eu heisiau na fyddai Llywodraeth y DU yn cytuno arnyn nhw, a pham na fydden nhw'n cytuno iddynt. Ond, yn ail, yn y tymor hwy, o ran y mater hwn, pa safiad ydyn ni'n mynd i'w gymryd? Oherwydd, yn sicr, rydyn ni'n mynd i gyrraedd sefyllfa lle allwn ni ddim derbyn y mathau hyn o fesurau hanner ffordd ac ati, sydd, mewn gwirionedd, yn groes i Sewell, ac y dylem mewn gwirionedd fod yn cyrraedd cam lle, yn eithaf onest, fel Llywodraeth, ac fel Senedd, rydym yn dweud yn y bôn nad ydym yn barod i roi cydsyniad deddfwriaethol. Ac rwy'n credu bod hwn yn fater nad yw'n ymwneud ag unrhyw blaid benodol, ond mae'n ymddangos i mi, oherwydd bod y ddeddfwriaeth hon wedi dechrau gyda'r Llywodraeth flaenorol, mae'n ymddangos bod y diwylliant hwnnw wedi parhau, ac mae angen i ni gael safbwynt llawer mwy cadarn.
Mae'n rhaid i mi ddweud: os ydym yn parhau i gael y memoranda cydsyniad deddfwriaethol hyn, lle mae gennym ni'r consesiynau hanner pob hyn yn cael eu gwneud ar hyd y ffordd, yna efallai y bydd yn rhaid i'r Senedd ystyried o ddifrif ei bod yn y bôn yn penderfynu gwrthod cydsyniad deddfwriaethol.
Ysgrifennydd y Cabinet nawr i ymateb. Rebecca Evans.
The Cabinet Secretary now to reply. Rebecca Evans.
I am very grateful to the Chair and to other colleagues for their comments this afternoon. There were a number of really important points raised, so I do want to respond to them. One was in relation to the ability of the UK product requirements to align or not to align with EU legislation. I know that was of particular interest to the committee. The aim of the Bill is to provide powers to make secondary legislation to regulate on product safety, and it's the stated aim of the Bill to ensure that those regulations keep pace with EU law and other key global developments. So, our view is that this would be beneficial to trade, including with the EU. However, the Bill is a framework Bill and the specific impact on any trade and co-operation agreement compliance or broader trade impacts will be dependent on the exact nature of the secondary legislation made using the powers under the Bill. And as this secondary legislation doesn't yet exist, we can't say at this stage what the impact would be on the TCA. But officials working on the legislation are in close contact with the trade policy team on that.
There was a further question around the interaction with the common frameworks. So, that isn't fully clear at the moment, because the interactions will be dependent on the manner in which the delegated powers are exercised in future, as well as the existence of other delegated powers that are relevant to the respective framework areas. But I think, on the really substantive points that colleagues have raised in relation to the decision to recommend consent, I will be perfectly frank with colleagues that this was not an easy decision for me to take in terms of recommending consent, because I do share some of the concerns that colleagues have raised. But I thought about it and, on balance, given the existence of other executive functions for Welsh Ministers in similar areas and the requirement for the Secretary of State to seek the consent of Welsh Ministers to make secondary legislation in devolved areas, I am content that, in this case, the new clauses do provide safeguards to protect devolved interests. I would, of course, welcome the conferral of relevant powers on Welsh Ministers. The consent mechanism is a genuine, legally enforceable safeguard to devolved interests, and I don't think that that should be in any way undersold, because nothing within the Bill limits the ability of this Senedd to legislate in the devolved areas of health, economic development, environmental protection and animal and plant health, and I think that that is really important as well.
And then on that important point about disputes, should they arise, with the UK Government, we would of course, as we always do, endeavour to avoid disputes in the first instance, but if there is need for further escalation, we do have, of course, that dispute-resolution process, and that remains available, as do the legal mechanisms that underpin the fundamental safeguards afforded through the statutory provisions.
So, I'm really grateful to colleagues. I think that the wider points are well made in respect of the ways in which engagement goes on with the UK Government to try to secure full respect for devolution. I think that, in respect of this particular Bill, I am confident that the benefits will be there for businesses in Wales and, as such, I would recommend consent on this occasion.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Cadeirydd ac i gyd-Aelodau eraill am eu sylwadau y prynhawn yma. Cafodd nifer o bwyntiau pwysig iawn eu codi, felly rydw i eisiau ymateb iddyn nhw. Roedd un yn ymwneud â gallu gofynion cynnyrch y DU i alinio neu beidio ag alinio â deddfwriaeth yr UE. Rwy'n gwybod bod hynny o ddiddordeb arbennig i'r pwyllgor. Nod y Bil yw darparu pwerau i wneud is-ddeddfwriaeth i reoleiddio diogelwch cynnyrch, a nod datganedig y Bil yw sicrhau bod y rheoliadau hynny'n cadw i fyny â chyfraith yr UE a datblygiadau byd-eang allweddol eraill. Felly, ein barn ni yw y byddai hyn yn fuddiol i fasnachu, gan gynnwys gyda'r UE. Fodd bynnag, mae'r Bil yn Bil fframwaith a bydd yr effaith benodol ar gydymffurfiaeth ag unrhyw gytundeb masnach a chydweithredu neu'r effeithiau ehangach ar fasnachu yn dibynnu ar union natur yr is-ddeddfwriaeth a wneir gan ddefnyddio'r pwerau o dan y Bil. A chan nad yw'r is-ddeddfwriaeth hon yn bodoli eto, allwn ni ddim dweud ar hyn o bryd beth fyddai'r effaith ar y TCA. Ond mae swyddogion sy'n gweithio ar y ddeddfwriaeth mewn cysylltiad agos â'r tîm polisi masnach ar hynny.
Roedd cwestiwn pellach ynglŷn â'r rhyngweithio â'r fframweithiau cyffredin. Felly, nid yw hynny'n gwbl glir ar hyn o bryd, oherwydd bydd y rhyngweithiadau yn dibynnu ar y ffordd y caiff y pwerau dirprwyedig eu harfer yn y dyfodol, yn ogystal â bodolaeth pwerau dirprwyedig eraill sy'n berthnasol i'r meysydd fframwaith priodol. Ond rwy'n credu, o ran y pwyntiau pwysig iawn y mae cyd-Aelodau wedi'u codi mewn perthynas â'r penderfyniad i argymell cydsyniad, byddaf yn gwbl onest gyda chyd-Aelodau nad oedd hwn yn benderfyniad hawdd i mi ei wneud o ran argymell cydsyniad, oherwydd rwyf yn rhannu rhai o'r pryderon y mae cyd-Aelodau wedi'u codi. Ond fe feddyliais i amdano ac, ar ôl pwyso a mesur, o ystyried bodolaeth swyddogaethau gweithredol eraill i Weinidogion Cymru mewn meysydd tebyg a'r gofyniad i'r Ysgrifennydd Gwladol geisio cydsyniad Gweinidogion Cymru i wneud is-ddeddfwriaeth mewn meysydd datganoledig, rwy'n fodlon, yn yr achos hwn, bod y cymalau newydd yn darparu mesurau diogelu i amddiffyn buddiannau datganoledig. Fe fyddwn i, wrth gwrs, yn croesawu rhoi pwerau perthnasol i Weinidogion Cymru. Mae'r mecanwaith cydsynio yn fesur diogelu dilys, cyfreithiol orfodadwy ar gyfer buddiannau datganoledig, a dydw i ddim yn credu y dylai hynny gael ei danwerthu mewn unrhyw ffordd, oherwydd does dim byd yn y Bil sy'n cyfyngu ar allu'r Senedd hon i ddeddfu ym meysydd datganoledig iechyd, datblygu economaidd, diogelu'r amgylchedd ac iechyd anifeiliaid a phlanhigion, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn hefyd.
Ac yna ar y pwynt pwysig hwnnw am anghydfodau, pe baen nhw'n codi, gyda Llywodraeth y DU, fe fyddem wrth gwrs, fel yr ydym yn ei wneud bob amser, yn ymdrechu i osgoi anghydfodau yn y lle cyntaf, ond os bydd angen cymryd camau pellach, mae gennym ni, wrth gwrs, y broses datrys anghydfodau honno, ac mae honno ar gael o hyd, fel y mae'r mecanweithiau cyfreithiol sy'n sail i'r mesurau diogelu sylfaenol a roddir trwy'r darpariaethau statudol.
Felly, rwy'n ddiolchgar iawn i gyd-Aelodau. Rwy'n credu bod y pwyntiau ehangach wedi'u gwneud yn dda mewn perthynas â'r ffyrdd y mae ymgysylltu yn digwydd â Llywodraeth y DU i geisio sicrhau parch llawn at ddatganoli. Rwy'n credu, mewn perthynas â'r Bil penodol hwn, fy mod i'n hyderus y bydd y manteision yno i fusnesau yng Nghymru ac, felly, byddwn i'n argymell cydsyniad ar yr achlysur hwn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there are objections. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Oni bai fod tri Aelod yn gofyn i fi ganu'r gloch, byddwn ni'n cynnal y bleidlais nawr. Felly, y cynnig yw i bleidleisio ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Rheoleiddio Cynnyrch a Mesureg, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 10 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei gytuno.
Unless three Members wish for the bell to be rung, we will move directly to that vote. So, the vote is on the legislative consent motion on the Product Regulation and Metrology Bill, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 39, no abstentions, 10 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 8. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol: Y Bil Rheoleiddio Cynnyrch a Mesureg: O blaid: 39, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. Legislative Consent Motion: The Product Regulation and Metrology Bill: For: 39, Against: 10, Abstain: 0
Motion has been agreed
Dyna ddiwedd ar ein gwaith ni am heddiw. Diolch yn fawr i chi i gyd.
That brings today's proceedings to a close. Thank you, all.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:39.
The meeting ended at 18:39.