Y Cyfarfod Llawn
Plenary
14/01/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Rhys ab Owen.
Good afternoon, and welcome, everybody, to this Plenary meeting. The first item will be questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Rhys ab Owen.
1. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i weithwyr llawrydd ym maes teledu a ffilm i sicrhau bod sgiliau yn cael eu cynnal yn y diwydiant? OQ62111
1. What support is the Welsh Government providing to freelancers in tv and film to ensure the retention of skills in the industry? OQ62111
Ers 2020, rŷn ni wedi ariannu 51 o brosiectau yn y sector allweddol yma, gan arwain at £342 miliwn o wariant yng Nghymru. Bydd llawer o weithwyr llawrydd wedi cael cyfleoedd i weithio o ganlyniad i'r buddsoddiad hwn.
Since 2020, we have funded 51 projects in this key sector, resulting in £342 million of spend in Wales. Many freelancers will have had opportunities to work as a result of this investment.
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Dwi'n gobeithio y cawsoch chi'r cyfle i wylio dros y Nadolig y Gavin and Stacey Christmas special—fe wnes i weld bod hwnna'n ddymuniad gyda chi. Mae honna'n un enghraifft, onid yw hi, o lwyddiant rhaglenni teledu Cymreig. Mae rhaglenni Cymraeg yn cael eu gwerthu i gwmnïau fel Netflix, a dwi'n gweld bod Un Bore Mercher a Keeping Faith yn mynd i gael eu dangos mewn Corëeg a Ffrangeg bellach. Ond, wrth gwrs, y tu ôl i'r llwyddiant, mae pobl, ac, fel y gwyddoch chi, mae BECTU wedi dweud bod y diwydiant llawrydd yn poeni'n fawr am ei ddyfodol—bron i hanner yn ddi-waith, a 78 y cant yn stryglo i dalu biliau. Nawr, mae yna enghreifftiau diddorol o'r hyn sy'n digwydd gyda Llywodraethau tramor, fel yn Ffrainc ac Iwerddon, i gefnogi'r diwydiant llawrydd. Beth, yn ymarferol y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i wneud ymhellach i gynnal y diwydiant ac i sicrhau bod rhaglenni Cymreig ar gael ar sgriniau dros y byd i gyd? Diolch yn fawr.
Thank you, First Minister. I hope that you did have the opportunity to watch over Christmas the Gavin and Stacey Christmas special—I saw that that was a wish that you'd expressed. That is one example, isn't it, of the success of programmes made in Wales. Welsh programmes are being sold to companies such as Netflix, and I see that Un Bore Mercher and Keeping Faith are going to be shown in Korean and in French now. But of course, behind the success are people, and, as you know, BECTU have said that the freelance industry has expressed a great deal of concern about its future, with over half out of work, and 78 per cent struggling to pay their bills. Now, there are interesting examples of what's happening with foreign Governments, in France and Ireland, for example, to support the freelance industry. What, in practical terms, will the Welsh Government do further to sustain this industry and to ensure that Welsh programmes are available on screens worldwide? Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Dŷch chi'n iawn—dwi'n ffan massive o Gavin and Stacey, fel, rwy'n siŵr, mae'r rhan fwyaf o bobl yn y Siambr yma. Roedd hi'n braf gweld Cymru'n cael ei hadlewyrchu mewn ffordd rîli positif, a phobl Cymru'n cael eu gweld mewn ffordd bositif, a bod cymaint o bobl dros y Deyrnas Unedig, a'r byd, wedi gweld pa fath o le ydym ni. Ond rŷch chi'n iawn—mae'r sector yn bwysig iawn i economi Cymru. Mae hi hefyd yn werth ystyried bod nifer fawr o bobl wastad wedi gweithio yn llawrydd yn y sector yma. Dwi'n meddwl bod perfect storm wedi digwydd, achos roedd y pandemig ac wedyn roedd y streiciau yn yr Unol Daleithiau. Dyna pam roedd cymaint o bobl, ar un adeg, allan o waith yn y sector yna. Mae e wedi dod lawr rywfaint, ond mae hon yn broblem, fel rŷch chi'n dweud, sydd wedi effeithio ar bobl ar draws y diwydiant, ar draws Ewrop. Felly, fel dwi'n dweud, beth rŷn ni wedi ei wneud fel Llywodraeth yw'r buddsoddiad yna, sydd ddim yn fuddsoddiad bach, ond mae wedi arwain at £342 miliwn. A beth sy'n digwydd wedyn yw bod pobl sy'n gweithio yn y diwydiant—y gweithwyr llawrydd yna—yn cael cyfle i weithio. Felly, dyna sut rŷn ni fel Llywodraeth yn helpu. Hefyd, dwi'n meddwl ei bod hi'n werth dweud ein bod ni'n rhoi cymorth i ddatblygu sgiliau trwy'n cronfa sgiliau Cymru Greadigol, ac rŷn ni hefyd yn gweithio'n anuniongyrchol trwy raglenni partner fel y siop un stop a gafodd ei lansio'n ddiweddar.
Thank you very much. You're right—I'm a massive fan of Gavin and Stacey, as I'm sure most of us in this Chamber are. It was good to see Wales being reflected in such a positive way, and the people of Wales also being seen in a positive light, and that so many people across the UK, and the world, had seen what kind of place Wales is. But you're right—the sector is hugely important to the Welsh economy. It's also worth bearing in mind that very many people have always worked on a freelance basis in this sector. I think there was a perfect storm, because there was the pandemic and then there were the strikes in the United States. That's why so many people, at one time, were out of work in that sector. That has reduced somewhat, but this is a problem, as you said, that has impacted on people across the industry, across Europe. So, as I said, what we as a Government have done is to make that investment, which is not small by any means, but it has led to £342 million in spend. And what then happens is that people working in the industry—those freelance workers—have an opportunity to work. So, that is how we as a Government are helping. I also think it's worth while saying that we do provide support in developing skills through our Creative Wales skills fund, and we also work indirectly through partnership programmes such as the one-stop shop that was recently launched.
Concerns have been raised by the film industry that funding provided through Pinewood and the Welsh Government is offered on commercial terms through the market economy investor principle, which has historically favoured more established companies based outside of Wales, and places smaller independent creators at a disadvantage. According to evidence submitted by Ffilm Cymru, freelancers and service and facility companies are still at risk following COVID, and many have been unable to access support mechanisms. The Oxford Economics report commissioned by the Creative Industries Federation showed that Wales is projected to lose 26 per cent of its creative jobs and see a 10 per cent drop in creative industries gross value added, so supporting the industry at its grass roots is important. Ffilm Cymru do great work to support independent film makers by providing grants and investment for small start-up production companies, ensuring that those skills remain in Wales, but it's important that they have the resources to provide this support to creators. The reduction in the lottery funding, which is delegated by the Arts Council of Wales, has also had a significant impact, and this is how Ffilm Cymru receives its funding, but they are keen to attract more philanthropic donations. So, I'd like to know what the Welsh Government is doing to encourage philanthropic donations to groups like Ffilm Cymru that support independent film makers, and what the Welsh Government is doing to attract international investment in the industry. Thank you.
Mynegwyd pryderon gan y diwydiant ffilm bod cyllid a ddarperir drwy Pinewood a Llywodraeth Cymru yn cael ei gynnig ar delerau masnachol drwy egwyddor buddsoddwr economi'r farchnad, sydd yn hanesyddol wedi ffafrio cwmnïau mwy sefydledig y tu allan i Gymru, ac sy'n rhoi crewyr annibynnol llai o dan anfantais. Yn ôl tystiolaeth a gyflwynwyd gan Ffilm Cymru, mae gweithwyr llawrydd a chwmnïau gwasanaethau a chyfleusterau yn dal i fod mewn perygl yn dilyn COVID, ac mae nifer wedi methu â chael mynediad at fecanweithiau cymorth. Dangosodd adroddiad Oxford Economics a gomisiynwyd gan Ffederasiwn y Diwydiannau Creadigol y rhagwelir y bydd Cymru yn colli 26 y cant o'i swyddi creadigol ac y bydd gostyngiad o 10 y cant i werth ychwanegol gros y diwydiannau creadigol, felly mae cefnogi'r diwydiant ar lawr gwlad yn bwysig. Mae Ffilm Cymru yn gwneud gwaith gwych i gynorthwyo gwneuthurwyr ffilmiau annibynnol trwy ddarparu grantiau a buddsoddiad i gwmnïau cynhyrchu newydd sbon bach, gan sicrhau bod y sgiliau hynny yn aros yng Nghymru, ond mae'n bwysig bod ganddyn nhw'r adnoddau i ddarparu'r cymorth hwn i grewyr. Mae'r gostyngiad i gyllid y loteri, sy'n cael ei ddirprwyo gan Gyngor Celfyddydau Cymru, hefyd wedi cael effaith sylweddol, a dyma sut mae Ffilm Cymru yn derbyn eu cyllid, ond maen nhw'n awyddus i ddenu mwy o roddion haelionus. Felly, hoffwn wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog rhoddion haelionus i grwpiau fel Ffilm Cymru sy'n cefnogi gwneuthurwyr ffilmiau annibynnol, a beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddenu buddsoddiad rhyngwladol yn y diwydiant. Diolch.
Thanks very much. I know for a fact that the creative sector, and films and tv in particular, is a core part of what we were trying to promote in the international strategy. And I think, since that time, actually, we've seen the sector grow significantly in Wales. If you just look at 2023 alone, the creative sectors in Wales generated an annual turnover of £1.5 billion, and that was an increase of 10.6 per cent on the previous year. That is phenomenal growth and something that I think should be celebrated. Part of that was the 51 projects that we as a Government have supported, and of course we would encourage not just international investment, but also those philanthropic donations, as you suggested we should.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod am ffaith fod y sector creadigol, a ffilmiau a theledu yn arbennig, yn rhan greiddiol o'r hyn yr oeddem ni'n ceisio ei hyrwyddo yn y strategaeth ryngwladol. Ac rwy'n credu, ers hynny, mewn gwirionedd, ein bod ni wedi gweld y sector yn tyfu yn sylweddol yng Nghymru. Os edrychwch chi ar 2023 yn unig, cynhyrchodd y sectorau creadigol yng Nghymru drosiant blynyddol o £1.5 biliwn, ac roedd hynny yn gynnydd o 10.6 y cant o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Mae hynny'n dwf aruthrol ac yn rhywbeth yr wyf i'n credu y dylid ei ddathlu. Rhan o hynny oedd y 51 prosiect yr ydym ni fel Llywodraeth wedi eu cefnogi, ac wrth gwrs byddem ni'n annog nid yn unig buddsoddiad rhyngwladol, ond hefyd y rhoddion haelionus hynny, fel y gwnaethoch chi awgrymu y dylem ni.
First Minister, firstly, if I can declare an interest, my son works as a freelancer in the film and tv industry. BECTU, the trade union that represents many of the freelancers, are saying that, despite some slight recovery post the strike and post COVID, 70 per cent of freelancers are currently out of employment. Many are actually leaving the industry completely, and, of course, many of them have very little access to any form of state benefits as they are, effectively, a self-employed freelancer, which causes a significant problem. One of the major problems, as I understand it from the trade union BECTU, is that many of the people in the industry who work as freelancers are often imported from outside Wales, so we’re not actually maximising the use of Welsh skills and so on, and that is a cultural problem within the industry itself. So, I’m wondering what can be done to refocus within Wales on the use of Welsh freelancers for productions that take place within Wales, but also the support that’s necessary to retain the skills in the industry.
Prif Weinidog, yn gyntaf, os caf i ddatgan buddiant, mae fy mab i'n gweithio fel gweithiwr llawrydd yn y diwydiant ffilm a theledu. Mae BECTU, yr undeb llafur sy'n cynrychioli llawer o'r gweithwyr llawrydd, yn dweud, er gwaethaf rhywfaint o fân adferiad ar ôl y streic ac ar ôl COVID, bod 70 y cant o weithwyr llawrydd allan o waith ar hyn o bryd. A dweud y gwir, mae llawer yn gadael y diwydiant yn gyfan gwbl, ac, wrth gwrs, ychydig iawn o fynediad sydd gan lawer ohonyn nhw at unrhyw fath o fudd-daliadau gwladwriaethol gan eu bod nhw, i bob pwrpas, yn weithiwyr llawrydd hunangyflogedig, sy'n achosi problem sylweddol. Un o'r prif broblemau, fel yr wyf i'n ei deall gan yr undeb llafur BECTU, yw bod llawer o'r bobl yn y diwydiant sy'n gweithio fel gweithwyr llawrydd yn aml yn dod i mewn i Gymru o'r tu allan, ac felly nid ydym ni'n gwneud y defnydd mwyaf posibl o sgiliau yng Nghymru ac yn y blaen, ac mae honno yn broblem ddiwylliannol o fewn y diwydiant ei hun. Felly, rwy'n meddwl tybed beth y gellir ei wneud i ail-ganolbwyntio yng Nghymru ar ddefnyddio gweithwyr llawrydd o Gymru ar gyfer cynyrchiadau sy'n digwydd yng Nghymru, ond hefyd y gefnogaeth sydd ei hangen i gadw'r sgiliau yn y diwydiant.
Thanks very much. You’re quite right—I know that BECTU, which was my old union, made a suggestion that, in July 2024—. They carried out a report, and those working in the sector who were out of work was at about 68 per cent. From February to July, that had fallen to 52 per cent. So, it gives you some sense that there’s quite a lot of change going on, but 52 per cent is still phenomenally high. It is a very tough industry. The nature of much of the industry is that they take people on on a freelance basis. And, of course, we as a Government would always encourage any investors or any local companies to use Welsh freelancers. We have extremely talented freelancers here in Wales, and I don’t see why there is a need to import people from outside if we have those skills here in Wales.
Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n gwbl gywir—rwy'n gwybod bod BECTU, sef fy hen undeb i, wedi gwneud awgrym, ym mis Gorffennaf 2024—. Fe wnaethon nhw lunio adroddiad, a tua 68 y cant oedd canran y rhai a oedd yn gweithio yn y sector a oedd yn ddi-waith. Rhwng mis Chwefror a mis Gorffennaf, roedd hynny wedi gostwng i 52 y cant. Felly, mae'n rhoi rhywfaint o syniad i chi bod cryn dipyn o newid yn digwydd, ond mae 52 y cant yn dal i fod yn eithriadol o uchel. Mae'n ddiwydiant anodd iawn. Natur llawer o'r diwydiant yw eu bod nhw'n cyflogi pobl ar sail lawrydd. Ac, wrth gwrs, byddem ni fel Llywodraeth bob amser yn annog unrhyw fuddsoddwyr neu unrhyw gwmnïau lleol i ddefnyddio gweithwyr llawrydd o Gymru. Mae gennym ni weithwyr llawrydd hynod dalentog yma yng Nghymru, ac nid wyf i'n gweld pam mae angen dod â phobl i mewn o'r tu allan os yw'r sgiliau hynny gennym ni yma yng Nghymru.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella seilwaith ffyrdd yng ngogledd Cymru? OQ62115
2. What is the Welsh Government doing to improve road infrastructure in north Wales? OQ62115
Our current list of strategic road network infrastructure improvements is contained in the national transport delivery plan. Funding will also be made available to local authorities for local road repairs and fixing hundreds of potholes, as the people told me this was important to them during my listening exercise in north Wales.
Mae ein rhestr bresennol o welliannau i seilwaith rhwydweithiau ffyrdd strategol wedi ei chynnwys yn y cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth. Bydd cyllid hefyd ar gael i awdurdodau lleol ar gyfer gwaith atgyweirio ffyrdd lleol a thrwsio cannoedd o dyllau yn y ffordd, gan fod y bobl wedi dweud wrthyf i fod hyn yn bwysig iddyn nhw yn ystod fy ymarfer gwrando yn y gogledd.
Thank you for your response, First Minister. We know, after many years, the Heads of the Valleys road here in south Wales is reaching completion, as the most expensive road in Wales—around £2 billion-worth of spending. My residents in north Wales are asking where is the £2 billion-worth of spending on roads up in north Wales. We know that there’s a huge opportunity to unleash the economy of north Wales through investment on the A55, investment on the A483 around Wrexham in particular, and investment on a third crossing over to Ynys Môn to meet the needs of people on the island as well. So, First Minister, could you provide clarity as to when north Wales is going to receive the levels of investment needed to unleash the economy that is so desperately needed? Diolch yn fawr iawn.
Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. Rydym ni'n gwybod, ar ôl blynyddoedd lawer, bod ffordd Blaenau'r Cymoedd yma yn ne Cymru ar fin cael ei chwblhau, fel y ffordd ddrytaf yng Nghymru—gwerth tua £2 biliwn o wariant. Mae fy thrigolion yn y gogledd yn gofyn ble mae'r gwerth £2 biliwn o wariant ar ffyrdd i fyny yn y gogledd. Rydym ni'n gwybod bod cyfle enfawr i ollwng y ffrwyn ar economi'r gogledd drwy fuddsoddiad ar yr A55, buddsoddiad ar yr A483 o amgylch Wrecsam yn benodol, a buddsoddiad ar drydedd groesfan i Ynys Môn i ddiwallu anghenion pobl ar yr ynys hefyd. Felly, Prif Weinidog, a allech chi roi eglurder ynghylch pryd y bydd y gogledd yn derbyn y lefelau buddsoddiad sydd eu hangen i ollwng y ffrwyn ar yr economi sydd ei hangen mor daer? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much, Sam. I can assure you that we are investing in the road infrastructure in north Wales. I’ll just give you some examples: the River Dee bridge replacement, which is not an insignificant investment; the Menai crossing resilience improvements; the Wrexham multimodal corridor improvements and city-centre connectivity. There is also £20 million-worth of funding to invest in transport priorities across the region, including in Denbighshire, Flintshire, Gwynedd, Wrexham and Ynys Môn.
Diolch yn fawr iawn, Sam. Gallaf eich sicrhau ein bod ni'n buddsoddi yn y seilwaith ffyrdd yn y gogledd. Fe wnaf i roi ychydig o enghreifftiau i chi: disodli pont Afon Dyfrdwy, nad yw'n fuddsoddiad dibwys; y gwelliannau i wytnwch croesfannau’r Fenai; y gwelliannau i goridor aml-ddull Wrecsam a chysylltedd canol y ddinas. Ceir gwerth £20 miliwn o gyllid i'w fuddsoddi hefyd mewn blaenoriaethau trafnidiaeth ar draws y rhanbarth, gan gynnwys yn sir Ddinbych, sir y Fflint, Gwynedd, Wrecsam ac Ynys Môn.
Prif Weinidog, I welcome your comments just then about the investment in the River Dee bridge improvement. Actually, I'm old enough, sadly, to remember the infrastructure that predated the A55 and when it was so bad that, on a trip to our caravan in Anglesey, my mum could get out of the car, do a bit of shopping and then walk and reach us again still in the traffic jam going through Conwy. But that said, today, the A55 remains the main gateway into north Wales and is a crucial connection for residents and visitors alike, one that is also a key component for the economic infrastructure for our part of the country. There are things we can do to improve and enhance this existing road infrastructure that would both address so-called pinch-points and also bring broader benefits. Felly, Prif Weinidog, could I urge the Welsh Government, perhaps in partnership with the UK Government and, of course, involving local decision makers, to prioritise consideration for practical and innovative improvement to the A55, such as looking at crawler lanes around the Halkin area, measures to mitigate accidents and also alleviating the knock-on impacts of breakdowns, which is currently an issue for many? Diolch.
Prif Weinidog, rwy'n croesawu eich sylwadau nawr am y buddsoddiad i wella pont Afon Dyfrdwy. A dweud y gwir, rwy'n ddigon hen, yn anffodus, i gofio'r seilwaith a oedd yn rhagddyddio'r A55 a phan yr oedd mor wael y gallai fy mam, ar daith i'n carafán ar Ynys Môn, fynd allan o'r car, gwneud ychydig o siopa ac yna cerdded a'n cyrraedd ni eto yn dal yn y dagfa draffig yn mynd trwy Gonwy. Ond wedi dweud hynny, heddiw, yr A55 yw'r prif borth i ogledd Cymru o hyd ac mae'n gyswllt hanfodol i drigolion ac ymwelwyr hefyd, un sydd hefyd yn elfen allweddol ar gyfer y seilwaith economaidd ar gyfer ein rhan ni o'r wlad. Ceir pethau y gallwn ni eu gwneud i wella'r seilwaith ffyrdd presennol hwn a fyddai'n mynd i'r afael â mannau cyfyng fel y'u gelwir a hefyd yn dod â manteision ehangach. Felly, Prif Weinidog, a gaf i annog Llywodraeth Cymru, efallai mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU ac, wrth gwrs, gan gynnwys y rhai sy'n gwneud penderfyniadau yn lleol, i flaenoriaethu ystyriaeth o welliant ymarferol ac arloesol i'r A55, fel edrych ar lonydd ymlusgo o amgylch ardal Helygain, mesurau i liniaru damweiniau a hefyd lleddfu sgil-effeithiau achosion o dorri i lawr, sydd ar hyn o bryd yn broblem i lawer? Diolch.
Thank you very much, Hannah, and I know your commitment to speaking up for the people in your area when it comes to transport, and what is important, I think, is for us to recognise that there are still pinch-points, as you say. What’s going to happen next is that the regional transport plans are going to be developed, providing a strategic approach, and they’re going to—. What we’re going to see is joined-up working at a regional level, and the corporate joint committees are currently drafting their plans. So, it’s about bringing those authorities together, getting them to make sure that they work with our technical advice officials to make sure that they get the support they need in developing these plans and to make sure that they also align with the Wales transport strategy.
Diolch yn fawr iawn, Hannah, ac rwy'n ymwybodol o'ch ymrwymiad i siarad dros y bobl yn eich ardal o ran trafnidiaeth, a'r hyn sy'n bwysig, rwy'n credu, yw i ni gydnabod bod mannau cyfyng o hyd, fel yr ydych chi'n ei ddweud. Yr hyn sy'n mynd i ddigwydd nesaf yw bod y cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol yn mynd i gael eu datblygu, gan ddarparu dull strategol, ac maen nhw'n mynd i—. Yr hyn yr ydym ni'n mynd i'w weld yw gweithio cydgysylltiedig ar lefel ranbarthol, ac mae'r cyd-bwyllgorau corfforedig wrthi'n drafftio eu cynlluniau ar hyn o bryd. Felly, mae'n golygu dod â'r awdurdodau hynny at ei gilydd, eu hannog i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gweithio gyda'n swyddogion cyngor technegol i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw i ddatblygu'r cynlluniau hyn ac i wneud yn siŵr eu bod nhw hefyd yn cyd-fynd â strategaeth drafnidiaeth Cymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. First Minister, do you agree with the growing chorus of voices, including the Labour MP for Rochdale, the Labour MP for Rotherham and the Labour mayor of Greater Manchester, that we need a new UK-wide inquiry into child sexual exploitation by grooming gangs?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â'r corws cynyddol o leisiau, gan gynnwys yr AS Llafur dros Rochdale, yr AS Llafur dros Rotherham a maer Llafur Manceinion Fwyaf, ein bod ni angen ymchwiliad newydd ar sail y DU gyfan i gamfanteisio'n rhywiol ar blant gan gangiau meithrin perthynas amhriodol?
Thanks. First of all, I think, it is important, when we’re discussing sensitive issues like this, that we think first of the victims, and many have endured dreadful abuse, and I think it’s really important we stand with them and by them when we seek justice. I think it’s really disappointing that this issue has been politicised to a point where people working for humanitarian organisations and children in school feel threatened, and I really hope we can tone down the rhetoric on this issue.
Diolch. Yn gyntaf oll, rwy'n credu, mae'n bwysig, pan fyddwn ni'n trafod materion sensitif fel hyn, ein bod ni'n meddwl yn gyntaf am y dioddefwyr, ac mae llawer wedi dioddef cam-drin ofnadwy, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n sefyll gyda nhw ac y tu ôl iddyn nhw pan fyddwn i'n ceisio sicrhau cyfiawnder. Rwy'n credu ei bod hi'n siomedig iawn bod y mater hwn wedi cael ei wleidyddoli i bwynt lle mae pobl sy'n gweithio i sefydliadau dyngarol a phlant yn yr ysgol yn teimlo o dan fygythiad, ac rwyf i wir yn gobeithio y gallwn ni dawelu'r rhethreg ar y mater hwn.
With respect, First Minister, you didn’t answer my question, which was, 'Do you support the calls, which have been made by many people, including those victims, that we do need to listen carefully to—do you support the calls—for a new UK-wide inquiry into grooming gangs and child exploitation as well?' We know that people up and down Wales are talking about this issue. They need assurances that both the Welsh and UK Governments, along with the police and social services, are doing all that they can to prevent young girls in Wales from becoming victims of grooming gangs. They want to know that justice will be served against the perpetrators of these crimes, but they can only have those assurances if we know the full extent of the problems that we have here in Wales and the actions that are being taken by everybody to address them. So, can I ask you, in addition to that first question, which you didn’t answer, what communications has the Welsh Government had with the police, with Welsh local authority social care departments and with other stakeholders regarding grooming gangs operating here in Wales and the estimated number of Welsh victims? And will you publish the correspondence between the Welsh Government and those organisations in order to prevent any allegations that might be made of a cover-up?
Gyda pharch, Prif Weinidog, wnaethoch chi ddim ateb fy nghwestiwn i, sef 'A ydych chi'n cefnogi'r galwadau, sydd wedi cael eu gwneud gan lawer o bobl, gan gynnwys y dioddefwyr hynny, y mae angen i ni wrando'n ofalus arnyn nhw—a ydych chi'n cefnogi'r galwadau—am ymchwiliad newydd ar sail y DU gyfan i gangiau meithrin perthynas amhriodol a chamfanteisio'n rhywiol ar blant hefyd?' Rydym ni'n gwybod bod pobl ar hyd a lled Cymru yn siarad am y mater hwn. Mae angen sicrwydd arnyn nhw bod Llywodraethau Cymru a'r DU, ynghyd â'r heddlu a gwasanaethau cymdeithasol, yn gwneud popeth o fewn eu gallu i atal merched ifanc yng Nghymru rhag dioddef yn nwylo gangiau meithrin perthynas amhriodol. Maen nhw eisiau gwybod y bydd cyfiawnder yn cael ei sicrhau yn erbyn cyflawnwyr y troseddau hyn, ond dim ond os ydym ni'n gwybod maint llawn y problemau sydd gennym ni yma yng Nghymru a'r camau sy'n cael eu cymryd gan bawb i fynd i'r afael â nhw allan nhw gael y sicrwydd hwnnw. Felly, a gaf i ofyn i chi, yn ogystal â'r cwestiwn cyntaf yna, na wnaethoch chi ei ateb, pa ohebiaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei chael gyda'r heddlu, gydag adrannau gofal cymdeithasol awdurdodau lleol Cymru a chyda rhanddeiliaid eraill ynghylch gangiau meithrin perthynas amhriodol sy'n gweithredu yma yng Nghymru a'r amcangyfrif o nifer y dioddefwyr yng Nghymru? Ac a wnewch chi gyhoeddi'r ohebiaeth rhwng Llywodraeth Cymru a'r sefydliadau hynny er mwyn atal unrhyw honiadau a allai gael eu gwneud o guddio pethau?
I can see what’s happening here; I’m disappointed, but I will answer your question. The Welsh Government fully supported the previous independent inquiry into child sexual abuse and we are, on the back of that, developing a 10-year strategy for preventing and responding to child sexual abuse. The author of that report made it very clear that her interest was in making sure that the recommendations of that report were actioned, and I can assure you that several of those recommendations have already been implemented here in Wales.
Gallaf weld beth sy'n digwydd yma; rwy'n siomedig, ond fe wnaf i ateb eich cwestiwn. Fe wnaeth Llywodraeth Cymru gefnogi yr ymchwiliad annibynnol blaenorol i gam-drin plant yn rhywiol yn llawn ac rydym ni, ar sail hwnnw, yn datblygu strategaeth 10 mlynedd ar gyfer atal ac ymateb i gam-drin plant yn rhywiol. Gwnaeth awdur yr adroddiad hwnnw hi'n eglur iawn bod ei diddordeb mewn gwneud yn siŵr bod argymhellion yr adroddiad hwnnw yn cael eu gweithredu, a gallaf eich sicrhau bod nifer o'r argymhellion hynny eisoes wedi cael eu gweithredu yma yng Nghymru.
First Minister, you’ve talked about a 10-year action plan. People want, of course, rapid action. There have been recommendations made to the Welsh Government. I asked you two specific questions. You haven't now answered the second question, which was about what correspondence has taken place between the Welsh Government, Welsh police forces, Welsh local authorities and other stakeholders about the extent of these issues, because people need those assurances.
Now, it's very clear to me that you're not able to provide those assurances today, and that, I'm afraid, is a national scandal. We know from media reports—[Interruption.] We know from media reports that young girls have been recruited by grooming gangs here in south Wales before being gang-raped and then trafficked to Telford, Hereford and Blackpool. One victim has even said that she was strangled, she was threatened with a knife, and her home was threatened with being burned down. She was then raped, I'm afraid to say, First Minister, 1,000 times. She didn't know the number of perpetrators, because there were so many.
Prif Weinidog, rydych chi wedi sôn am gynllun gweithredu 10 mlynedd. Mae pobl eisiau gweithredu cyflym, wrth gwrs. Gwnaed argymhellion i Lywodraeth Cymru. Gofynnais ddau gwestiwn penodol i chi. Nid ydych chi wedi ateb yr ail gwestiwn nawr, a oedd yn ymwneud â pha ohebiaeth sydd wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru, heddluoedd Cymru, awdurdodau lleol Cymru a rhanddeiliaid eraill am faint y problemau hyn, oherwydd mae pobl angen y sicrwydd hwnnw.
Nawr, mae'n amlwg iawn i mi nad ydych chi'n gallu rhoi'r sicrwydd hwnnw heddiw, ac mae hynny, mae gen i ofn, yn sgandal genedlaethol. Rydym ni'n gwybod o adroddiadau yn y cyfryngau—[Torri ar draws.] Rydym ni'n gwybod o adroddiadau yn y cyfryngau bod merched ifanc wedi cael eu recriwtio gan gangiau meithrin perthynas amhriodol yma yn ne Cymru cyn cael eu treisio gan gangiau ac yna eu masnachu i Telford, Henffordd a Blackpool. Mae un dioddefwr hyd yn oed wedi dweud ei bod wedi cael ei thagu, ei bod wedi cael ei bygwth gyda chyllell, ac y bu bygythiad i losgi ei chartref. Yna cafodd ei threisio, mae gen i ofn dweud, Prif Weinidog, 1,000 o weithiau. Doedd hi ddim yn gwybod nifer y troseddwyr, gan fod cynifer ohonyn nhw.
I do need you to come to your question now. You are being overly descriptive, and I think verging on not being totally respectful of the victim at this point. So, can you tone down the rhetoric slightly and—
Rwyf i angen i chi ddod at eich cwestiwn nawr. Rydych chi'n bod yn or-ddisgrifiadol, ac yn agos at beidio â bod yn gwbl barchus tuag at y dioddefwr ar hyn o bryd rwy'n credu. Felly, a allwch chi dawelu rhywfaint ar y rhethreg a—
I'm afraid I'm simply reading facts, Llywydd—
Y cwbl yr wyf i'n ei wneud yw darllen ffeithiau mae gen i ofn, Llywydd—
No. No, you're not. No, you're not. The use of language in this place needs to make sure that you are keeping well away from inflaming any kind of discrimination or inciting any kind of discrimination. You were doing well, Darren Millar, with your first two questions in avoiding that; in your third one, you've become overly descriptive, and I need you to now reflect on that and just ask the question again, please.
Na. Nac ydych. Nac ydych. Mae angen i'r defnydd o iaith yn y lle hwn wneud yn siŵr eich bod chi'n cadw ymhell i ffwrdd o ymfflamychu unrhyw fath o wahaniaethu neu annog unrhyw fath o wahaniaethu. Roeddech chi'n gwneud yn dda, Darren Millar, gyda'ch dau gwestiwn cyntaf i osgoi hynny; yn eich trydydd un, rydych chi wedi dod yn or-ddisgrifiadol, ac mae angen i chi fyfyrio ar hynny nawr a gofyn y cwestiwn eto, os gwelwch yn dda.
I am not seeking to inflame anything—
Nid wyf i'n ceisio ymfflamychu unrhyw beth—
Good. I'm glad you've confirmed that.
Da iawn. Rwy'n falch eich bod chi wedi cadarnhau hynny.
I'm trying to hold the Welsh Government to account.
Rwy'n ceisio dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif.
I'm glad you've confirmed that. Now carry on with your question.
Rwy'n falch eich bod chi wedi cadarnhau hynny. Nawr parhewch â'ch cwestiwn.
Yes. So, we know that some of the things that have been described by victims have been absolutely sickening. We know that those things have taken place—young girls in Wales—
Iawn. Felly, rydym ni'n gwybod bod rhai o'r pethau sydd wedi cael eu disgrifio gan ddioddefwyr wedi bod yn gwbl ffiaidd. Rydym ni'n gwybod bod y pethau hynny wedi digwydd—merched ifanc yng Nghymru—
Okay. Question.
Iawn. Cwestiwn.
—in terms of recruitment by grooming gangs in Wales.
—o ran recriwtio gan gangiau meithrin perthynas amhriodol yng Nghymru.
Question. Darren Millar, I ask you for your question.
Cwestiwn. Darren Millar, rwy'n gofyn i chi am eich cwestiwn.
So we need to know that these things—we don't have another Rotherham or Rochdale on our doorstep.
Felly mae angen i ni wybod bod y pethau hyn—nad oes gennym ni Rotherham neu Rochdale arall ar garreg ein drws.
Darren Millar, you are keeping to your script now and you're not listening to my advice. If you do not ask your question in the next 10 seconds, I'm going to ask you to sit down. I did not expect to have to do this to you in your first few weeks as leader of the Welsh Conservative Party in here.
Darren Millar, rydych chi'n cadw at eich sgript nawr a dydych chi ddim yn gwrando ar fy nghyngor. Os na wnewch chi ofyn eich cwestiwn yn y 10 eiliad nesaf, rwy'n mynd i ofyn i chi eistedd i lawr. Doeddwn i ddim yn disgwyl gorfod gwneud hyn i chi yn ystod eich wythnosau cyntaf fel arweinydd Plaid y Ceidwadwyr Cymreig yma.
My question is this: given that you oppose a UK-wide inquiry, given that we haven't had the assurances that I've sought from you today, and given the extent of public concern, will you now commission a Wales-wide inquiry into child sexual exploitation by grooming gangs here in Wales?
Dyma fy nghwestiwn: o gofio eich bod chi'n gwrthwynebu ymchwiliad ar sail y DU gyfan, o gofio nad ydym ni wedi cael y sicrwydd yr wyf i wedi gofyn amdano gennych chi heddiw, ac o ystyried maint pryder y cyhoedd, a wnewch chi nawr gomisiynu ymchwiliad Cymru gyfan i gamfanteisio'n rhywiol ar blant gan gangiau meithrin perthynas amhriodol yma yng Nghymru?
Darren, I've got to say that I'm really disappointed in you. I wasn't expecting you to take on that kind of approach. This is something, I think, where we've got to remember the victims and remember them in a way that will be supportive. And I don't think that what we've seen in the past few days has been a place where they would feel supported. Now, I can make it clear to you that I have asked questions about to what extent this is an issue in Wales of the police. I think that what is important is that we recognise that, actually, in Wales, we have legislated. There are duties in Wales to report, which were introduced back in 2014. You may not be aware of this, Darren, but this was a part of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. There is a legal duty on agencies, including health boards, including police, probation and other local authorities to inform the local authority if they have reasonable cause to suspect that a child, or an adult with care and support needs, in their area is at risk of abuse, neglect or harm. That's in our law. It already exists.
Darren, mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n siomedig iawn ynoch chi. Doeddwn i ddim yn disgwyl i chi fabwysiadu'r math yna o ddull. Mae hyn yn rhywbeth, rwy'n credu, lle mae'n rhaid i ni gofio'r dioddefwyr a'u cofio nhw mewn ffordd a fydd yn gefnogol. Ac nid wyf i'n credu bod yr hyn yr ydym ni wedi ei weld dros y dyddiau diwethaf wedi bod yn fan lle y bydden nhw'n teimlo eu bod nhw'n cael eu cefnogi. Nawr, gallaf ei gwneud yn eglur i chi fy mod i wedi gofyn cwestiynau ynghylch i ba raddau y mae hyn yn broblem yng Nghymru i'r heddlu. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod ni'n cydnabod, a dweud y gwir, yng Nghymru, ein bod wedi deddfu. Ceir dyletswyddau yng Nghymru i adrodd, a gyflwynwyd yn ôl yn 2014. Efallai nad ydych chi'n ymwybodol o hyn, Darren, ond roedd hyn yn rhan o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Ceir dyletswydd gyfreithiol ar asiantaethau, gan gynnwys byrddau iechyd, gan gynnwys yr heddlu, y gwasanaeth prawf ac awdurdodau lleol eraill i hysbysu'r awdurdod lleol os oes ganddyn nhw reswm rhesymol i amau bod plentyn, neu oedolyn ag anghenion gofal a chymorth, yn eu hardal mewn perygl o gael ei gam-drin, ei esgeuluso neu ei niweidio. Mae hynny yn ein cyfraith ni. Mae eisoes yn bodoli.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, mi wnaeth y Prif Weinidog fy ngwahodd i i ganolbwyntio dim ond ar bethau mae ganddi hi ddylanwad drostyn nhw, nid ar faterion yn ymwneud â'i pherthynas hi efo Llywodraeth Keir Starmer, er mai hi ydy arweinydd plaid Keir Starmer yng Nghymru. Mae gen i ofn does dim modd golchi dwylo mor hawdd â hynny. Ond mi wnes i, fel bydd hi'n cofio, ofyn cwestiwn ynglŷn ag amseroedd aros y gwasanaeth iechyd—rhywbeth, wrth gwrs, y mae hi'n llwyr gyfrifol amdano. Mi fethodd â rhoi sicrwydd y byddai hi’n gallu cyrraedd ei tharged o dorri amseroedd aros dwy flynedd erbyn mis Ebrill. Wel, o ystyried absenoldeb cynlluniau cadarn gan Lywodraeth Cymru i dorri amseroedd aros, dwi'n annog y Prif Weinidog i edrych ar gynlluniau Plaid Cymru a gafodd eu cyhoeddi heddiw. Drwy gyflwyno hybiau arbenigol rhanbarthol, gwasanaeth triage cenedlaethol, deddfwriaeth frys i greu capasiti, gwell defnydd o dechnoleg i asesu symptomau, rydym ni'n credu y gall amseroedd aros gael gymaint â’u haneru mewn cyfnod cymharol fyr. O ystyried pwyslais y Prif Weinidog ar wrando, ydy hi’n barod i ystyried y cynlluniau yma, a gafodd eu datblygu mewn partneriaeth, wrth gwrs, efo gweithwyr iechyd proffesiynol yr NHS?
Thank you, Llywydd. Last week, the First Minister invited me to focus only on those things that she has an influence on, not on issues related to her relationship with the Keir Starmer Government, although she is the leader of Keir Starmer's party in Wales. I'm afraid that she can't wash her hands of things that easily. But I did ask a question on NHS waiting times, something that she is entirely responsible for. She failed to provide an assurance that she could reach her target of cutting two-year waiting times by April. Now, given the absence of robust plans from the Welsh Government to cut waiting times, I encourage the First Minister to look at Plaid Cymru's plans that were published today. By introducing specialist hubs on a regional basis, a triage service on a national basis, emergency legislation to generate capacity, better use of technology to assess symptoms, then we believe that waiting times could be as much as halved in a relatively brief period of time. Given the First Minister's emphasis on listening, is she willing to consider these proposals, developed in partnership, of course, with healthcare professionals within the NHS?
Diolch yn fawr. I think it's important that there's a recognition that there's been a 65 per cent reduction in the waiting times for those waiting over two years, so we are making significant improvements. I know that that extra money that's come into the health service, the £50 million, that that will start to make a big difference soon.
I have in fact looked at your proposals, and there is not one that we're not already implementing. Local treatment centres, executive triage service—well, you just put the word 'executive' in front of 'triage service'; I don't know how that works—and then the use of technology to get patients treated quicker. Really? We're doing all that already. It's all in our strategy that was developed seven years ago.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod y bu gostyngiad o 65 y cant i'r amseroedd aros ar gyfer y rhai sy'n aros dros ddwy flynedd, felly rydym ni'n gwneud gwelliannau sylweddol. Rwy'n gwybod bod yr arian ychwanegol hwnnw sydd wedi dod i mewn i'r gwasanaeth iechyd, y £50 miliwn, y bydd hwnnw'n dechrau gwneud gwahaniaeth mawr yn fuan.
Rwyf i wedi edrych ar eich cynigion mewn gwirionedd, ac nid oes un nad ydym ni eisoes yn ei weithredu. Canolfannau triniaeth lleol, gwasanaeth brysbennu gweithredol—wel, y cwbl rydych chi wedi ei wneud yw rhoi'r gair 'gweithredol' ar ôl 'gwasanaeth brysbennu'; nid wyf i'n gwybod sut mae hynny'n gweithio—ac yna'r defnydd o dechnoleg i allu trin cleifion yn gynt. O ddifrif? Rydym ni'n gwneud hynny i gyd eisoes. Mae'r cwbl yn ein strategaeth a ddatblygwyd saith mlynedd yn ôl.
Pe bai'r pethau yma i gyd yn cael eu gwneud yn barod, fyddai rhestrau aros ddim fel ag y maen nhw ar hyn o bryd.
If all of these things were being done already, then waiting lists wouldn't be as they are at the moment.
I want to move on to something that may on the face of it seem unconnected, but it most certainly isn't. The way we engage with our culture can have a direct impact on our well-being as a nation, including on our health. Access to culture shouldn't be seen as a 'nice to have'. In fact, our cultural heritage is something we celebrate in music, in theatre, in dance, in literature, in Welsh and in English. The land of song—even our national anthem celebrates it, 'gwlad beirdd a chantorion’. And we should build on our strengths as well. The cultural sector employs 80,000 people in Wales, but the lack of Government support for the sector is deeply worrying.
Now, that lack of support led last week to one individual stepping in to do Government's work for it. The recent withdrawal of support for Wales's national English language theatre company saw Michael Sheen deciding he had no choice but to do it himself—typical of a man who has become known for his deep commitment to Wales and to Welsh culture. Now, can the First Minister say whether she felt a sense of shame that the lack of her Government support for culture had led to this, and, if so, what does she plan to do differently from now on, or is she looking to other individuals to whom she can outsource the work of Government?
Hoffwn symud ymlaen at rywbeth a allai ymddangos ar yr wyneb nad yw'n gysylltiedig, ond mae'n bendant yn gysylltiedig. Gall y ffordd yr ydym ni'n ymgysylltu â'n diwylliant gael effaith uniongyrchol ar ein llesiant fel cenedl, gan gynnwys ar ein hiechyd. Ni ddylid ystyried mynediad at ddiwylliant fel rhywbeth 'braf ei gael'. Mewn gwirionedd, mae ein treftadaeth ddiwylliannol yn rhywbeth yr ydym ni'n ei ddathlu mewn cerddoriaeth, mewn theatr, mewn dawns, mewn llenyddiaeth, yn y Gymraeg ac yn y Saesneg. Gwlad y gân—mae hyd yn oed ein hanthem genedlaethol yn ei dathlu, 'gwlad beirdd a chantorion'. A dylem ni adeiladu ar ein cryfderau hefyd. Mae'r sector diwylliannol yn cyflogi 80,000 o bobl yng Nghymru, ond mae'r diffyg cefnogaeth gan y Llywodraeth i'r sector yn peri pryder mawr.
Nawr, arweiniodd y diffyg cefnogaeth hwnnw yr wythnos diwethaf at un unigolyn yn camu i mewn i wneud gwaith y Llywodraeth ar ei rhan. Arweiniodd y penderfyniad diweddar i ddiddymu cefnogaeth i gwmni theatr iaith Saesneg cenedlaethol Cymru i Michael Sheen benderfynu nad oedd ganddo ddewis ond ei wneud ei hun—nodweddiadol o ŵr sydd wedi dod yn adnabyddus am ei ymrwymiad dwfn i Gymru ac i ddiwylliant Cymru. Nawr, a all y Prif Weinidog ddweud a oedd hi'n teimlo cywilydd bod diffyg cefnogaeth ei Llywodraeth i ddiwylliant wedi arwain at hyn, ac, os felly, beth mae'n bwriadu ei wneud yn wahanol o hyn ymlaen, neu a yw'n edrych at unigolion eraill y gall hi allanoli gwaith y Llywodraeth iddyn nhw?
Well, thanks very much. Being in Government means you need to make tough decisions and you need to prioritise, and we took some tough decisions last year when it came to culture, and we decided that we needed to put more money into the health service. Because you've just been talking about the need to bring waiting lists down. That doesn't happen by magic—you need money for it, and you need to make tough decisions. That's what being in Government means. And they were difficult decisions, because we are committed to the culture of our nation, and that's why, as soon as we had additional money, we've put more money in this financial year, and we've put more money in for next year. On top of that, I think it's probably worth emphasising things like the national music service. This is culture—£13 million gone into making sure that we have this focus on music in schools. These are difficult decisions, but, again, we want to invest in the cultural future of our children.
I went to see the production of Nye that Michael Sheen was in. It was an outstanding production, and I did come out of there thinking, 'Which one would he choose?' Because he was pushing the fact that the NHS was important, but we have to make those decisions that are very difficult. I pay tribute to Michael Sheen. He's been a real champion of Wales, and that production and his commitment to show Wales through artistic expression is something that we welcome, and, obviously, the Arts Council of Wales will want to see whether, once this develops a bit further, they will want to support his project.
Wel, diolch yn fawr iawn. Mae bod mewn Llywodraeth yn golygu bod angen i chi wneud penderfyniadau anodd ac mae angen i chi flaenoriaethu, ac fe wnaethom ni rai penderfyniadau anodd y llynedd o ran diwylliant, ac fe wnaethom ni benderfynu bod angen i ni roi mwy o arian i'r gwasanaeth iechyd. Oherwydd rydych chi newydd fod yn siarad am yr angen i leihau rhestrau aros. Nid yw hynny'n digwydd trwy hud—mae angen arian ar ei gyfer, ac mae angen i chi wneud penderfyniadau anodd. Dyna beth mae bod mewn Llywodraeth yn ei olygu. Ac roedden nhw'n benderfyniadau anodd, gan ein bod ni wedi ymrwymo i ddiwylliant ein cenedl, a dyna pam, cyn gynted ag yr oedd gennym ni arian ychwanegol, rydym ni wedi rhoi mwy o arian i mewn yn y flwyddyn ariannol hon, ac rydym ni wedi rhoi mwy o arian i mewn ar gyfer y flwyddyn nesaf. Ar ben hynny, rwy'n credu yn ôl pob tebyg ei bod hi'n werth pwysleisio pethau fel y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol. Mae hyn yn ddiwylliant—cyfrannwyd £13 miliwn i wneud yn siŵr bod gennym ni'r pwyslais hwn ar gerddoriaeth mewn ysgolion. Mae'r rhain yn benderfyniadau anodd, ond, eto, rydym ni eisiau buddsoddi yn nyfodol diwylliannol ein plant.
Es i weld y cynhyrchiad o Nye yr oedd Michael Sheen ynddo. Roedd yn gynhyrchiad rhagorol, ac fe wnes i ddod allan o'r fan honno yn meddwl, 'Pa un fyddai'n ef yn ei ddewis?' Oherwydd roedd yn gwthio'r ffaith bod y GIG yn bwysig, ond mae'n rhaid i ni wneud y penderfyniadau hynny sy'n anodd iawn. Rwy'n talu teyrnged i Michael Sheen. Mae wedi bod yn hyrwyddwr go iawn dros Gymru, ac mae'r cynhyrchiad hwnnw a'i ymrwymiad i ddangos Cymru drwy fynegiant artistig yn rhywbeth yr ydym ni'n ei groesawu, ac yn amlwg, bydd Cyngor Celfyddydau Cymru eisiau gweld a fyddan nhw, ar ôl i hyn ddatblygu ychydig ymhellach, eisiau cefnogi ei brosiect.
I find it troubling that the First Minister doesn't feel a sense of shame or regret about this, and she seems to be in denial about the impact that Government decisions have had, and this certainly isn't something that was about a tough spending round last year. The truth is that, under successive Labour Governments, Wales has slipped to the bottom of the European league table on cultural spend. The arts council will get less money in the next financial year than it did two years ago. European countries on average spend 1.5 per cent of their budgets on culture. Here, the arts council budget is 0.15 per cent. Culture in total, and sport, added together, is only half a percentage point. Listen to Noel Mooney, chief executive of the Football Association of Wales this week, responding to the Senedd culture committee's report on spending:
'This race to the bottom',
as he called it, and
'lack of vision, desire and ability needs to stop today. Have ambition, be innovative, have courage, make it happen and success will come.'
'Please. For Wales.'
So, to the First Minister of Wales, please, for Wales, will she map out a pathway to investing in our culture at at least the European average, or is she willing to see Wales becoming a cultural backwater on her watch?
Mae'n peri gofid i mi nad yw'r Prif Weinidog yn teimlo cywilydd nac edifeirwch am hyn, ac mae'n ymddangos ei bod yn gwadu'r effaith y mae penderfyniadau'r Llywodraeth wedi ei chael, ac yn sicr nid yw hyn yn rhywbeth a oedd yn ymwneud â chylch gwariant anodd y llynedd. Y gwir yw, o dan Lywodraethau Llafur olynol, bod Cymru wedi llithro i waelod tabl cynghrair Ewrop o ran gwariant diwylliannol. Bydd cyngor y celfyddydau yn cael llai o arian yn y flwyddyn ariannol nesaf nag y gwnaeth ddwy flynedd yn ôl. Ar gyfartaledd, mae gwledydd Ewrop yn gwario 1.5 y cant o'u cyllidebau ar ddiwylliant. Yma, 0.15 y cant yw cyllideb cyngor y celfyddydau. Dim ond hanner pwynt canran yw diwylliant yn ei gyfanrwydd, a chwaraeon, wedi'u cyfuno. Gwrandewch ar Noel Mooney, prif weithredwr Cymdeithas Bêl-droed Cymru yr wythnos hon, yn ymateb i adroddiad pwyllgor diwylliant y Senedd ar wariant:
'Y ras hon i'r gwaelod',
fel y'i galwodd, ac
'mae angen i ddiffyg gweledigaeth, awydd a gallu ddod i ben heddiw. Byddwch yn uchelgeisiol, byddwch yn arloesol, byddwch yn ddewr, gwnewch iddo ddigwydd a bydd llwyddiant yn dod.'
'Os gwelwch yn dda. I Gymru.'
Felly, i Brif Weinidog Cymru, os gwelwch yn dda, i Gymru, a wnaiff hi fapio llwybr i fuddsoddi yn ein diwylliant ar lefel y cyfartaledd Ewropeaidd o leiaf, neu a yw hi'n barod i weld Cymru yn troi'n lle marwaidd o ran diwylliant o dan ei goruchwyliaeth?
So, I think it's really important for us to recognise that, as I say, decisions have to be made. There's an allocation for this financial year of £30 million to the Arts Council of Wales, and there was that additional money that came in, as I suggested. But, on top of this, we've given job protection funding, resilience funding—an extra £1 million in resilience fund to support organisation resilience—and a pay award for £64,000 to support an average pay award within the Arts Council of Wales of up to 5 per cent. These things don't come for free. I recognise how important culture and the arts is. I absolutely do. But we do have to balance that off against really difficult decisions, and we have kept most of the money in the arts and culture, but we did need, in a time of inflation, at a time when austerity was biting, to make difficult decisions, after 14 years, of where we needed to prioritise our funding, and the public were clear. They wanted us to spend it in health, and that's what we did.
Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni gydnabod bod yn rhaid gwneud penderfyniadau, fel y dywedais i. Ceir dyraniad ar gyfer y flwyddyn ariannol hon o £30 miliwn i Gyngor Celfyddydau Cymru, ac roedd yr arian ychwanegol hwnnw a ddaeth i mewn, fel yr awgrymais. Ond, ar ben hyn, rydym ni wedi rhoi cyllid diogelu swyddi, cyllid gwytnwch—cronfa wytnwch ychwanegol o £1 filiwn i gefnogi gwytnwch sefydliadol—a dyfarniad cyflog o £64,000 i gefnogi dyfarniad cyflog cyfartalog o hyd at 5 y cant yng Nghyngor Celfyddydau Cymru. Nid yw'r pethau hyn ar gael am ddim. Rwy'n cydnabod pa mor bwysig yw diwylliant a'r celfyddydau. Rwy'n cydnabod hynny'n llwyr. Ond mae'n rhaid i ni gydbwyso hynny yn erbyn penderfyniadau anodd iawn, ac rydym ni wedi cadw'r rhan fwyaf o'r arian yn y celfyddydau ac mewn diwylliant, ond roeddem ni angen, mewn cyfnod o chwyddiant, ar adeg pan oedd cyni cyllidol yn brathu, gwneud penderfyniadau anodd, ar ôl 14 mlynedd, o le'r oedd angen i ni flaenoriaethu ein cyllid, ac roedd y cyhoedd yn eglur. Roedden nhw eisiau i ni ei wario ym maes iechyd, a dyna wnaethom ni.
3. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch amddiffyn pobl ifanc sy'n agored i niwed yng Nghymru rhag gangiau camfanteisio rhywiol? OQ62129
3. What discussions has the First Minister had with the UK Government about protecting vulnerable young people in Wales from grooming gangs? OQ62129
The independent inquiry into child sexual abuse in England and Wales examined how the country's institutions handled their duty of care to protect children from sexual abuse. As the UK Prime Minister has stated, our focus needs to be on implementing its recommendations. In Wales, progress on this, as I've already said, has been made.
Archwiliodd yr ymchwiliad annibynnol i gam-drin plant yn rhywiol yng Nghymru a Lloegr sut y gwnaeth sefydliadau'r wlad drin eu dyletswydd gofal i amddiffyn plant rhag cam-drin rhywiol. Fel y mae Prif Weinidog y DU wedi ei ddweud, mae angen i ni ganolbwyntio ar weithredu ei argymhellion. Yng Nghymru, gwnaed cynnydd ar hyn eisoes, fel y dywedais i.
Thank you for that answer, First Minister. Could you explain how the recommendations of the Professor Jay report are being implemented here in Wales and taken forward, because they are an important part of the landscape to offer that protection? But could you also, as you didn't respond to the leader of the opposition, give clarity to supporting your Labour colleagues, Andy Burnham and the small caucus of Labour MPs who are calling for a national inquiry, so that the dots can be joined up and those protections can be offered across the whole of the United Kingdom?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. A allwch chi esbonio sut mae argymhellion adroddiad yr Athro Jay yn cael eu gweithredu yma yng Nghymru a'u datblygu, oherwydd maen nhw'n rhan bwysig o'r dirwedd i gynnig yr amddiffyniad hwnnw? Ond a allech chi hefyd, gan na wnaethoch chi ymateb i arweinydd yr wrthblaid, roi eglurder i gefnogi eich cydweithwyr Llafur, Andy Burnham a'r glymblaid fach o ASau Llafur sy'n galw am ymchwiliad cenedlaethol, fel y gellir cysylltu'r dotiau ac y gellir cynnig yr amddiffyniadau hynny ar draws y Deyrnas Unedig gyfan?
So, as I say, we already have an organisational legal duty, which was one of the recommendations of that independent inquiry, so we already have that in place. We have a 10-year strategy for preventing and responding to child sexual abuse, and that's going to further address matters raised by the inquiry—for example, effective data collection, improving public awareness and understanding of child sexual abuse. There are four strands to this strategy—so, this is not something that's a pipe dream; this is something that Jane Hutt has been working on very hard— prevention, protection, supporting children, young people and their families, and supporting adult survivors. And key to this is that we engage with key partners and stakeholders to review existing safeguarding systems in Wales.
Felly, fel y dywedais i, mae gennym ni ddyletswydd gyfreithiol sefydliadol eisoes, sef un o argymhellion yr ymchwiliad annibynnol hwnnw, felly mae gennym ni hynny ar waith eisoes. Mae gennym ni strategaeth 10 mlynedd ar gyfer atal ac ymateb i gam-drin plant yn rhywiol, ac mae honno yn mynd i fynd i'r afael ymhellach â materion a godwyd gan yr ymchwiliad—er enghraifft, casglu data yn effeithiol, gwella ymwybyddiaeth a dealltwriaeth y cyhoedd o gam-drin plant yn rhywiol. Ceir pedair ffrwd i'r strategaeth hon—felly, nid yw hyn yn rhywbeth sy'n freuddwyd gwrach; mae hyn yn rhywbeth y mae Jane Hutt wedi bod yn gweithio arno yn galed iawn—atal, amddiffyn, cefnogi plant, pobl ifanc a'u teuluoedd, a chefnogi goroeswyr sy'n oedolion. Ac yn allweddol i hyn yw ein bod ni'n ymgysylltu â phartneriaid allweddol a rhanddeiliaid i adolygu'r systemau diogelu presennol yng Nghymru.
There is something deeply disturbing and distasteful about the former leader of the opposition using heavily edited images of young schoolgirls in order to prosecute a case that is dripping with racism and prejudice. That should have no place in this Parliament or in our political debate, and I believe that most decent people in Wales will condemn both Andrew R.T. Davies and the Welsh Conservatives for the way in which they have pursued these issues. It is deeply disturbing that racism is becoming the language of prejudice for the Welsh Conservatives and we need to stand against that. [Interruption.]
Do you agree with me, First Minister—[Interruption.] Do you agree with me—[Interruption.] I've got a louder voice than you. Do you agree with me, First Minister, that we have to put the interests of victims first, and we must also protect those people who are working hard with refugees, reaching out to people who have suffered appalling distress across the world, and who come here for a safe haven? We need to protect those people, and we need to put the victims first, second and third, and not use people in order to make somewhat sleazy political points.
Mae rhywbeth hynod annifyr ac annymunol am gyn-arweinydd yr wrthblaid yn defnyddio delweddau wedi'u golygu'n drwm o ferched ysgol ifanc er mwyn erlyn achos sy'n diferu gyda hiliaeth a rhagfarn. Ni ddylai fod unrhyw le i hynny yn y Senedd hon nac yn ein dadl wleidyddol, ac rwy'n credu y bydd y rhan fwyaf o bobl weddus yng Nghymru yn condemnio Andrew R.T. Davies a'r Ceidwadwyr Cymreig am y ffordd y maen nhw wedi mynd ar drywydd y materion hyn. Mae'n destun pryder mawr bod hiliaeth yn dod yn iaith rhagfarn i'r Ceidwadwyr Cymreig ac mae angen i ni sefyll yn erbyn hynny. [Torri ar draws.]
A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog—[Torri ar draws.] A ydych chi'n cytuno â mi—[Torri ar draws.] Mae gen i lais uwch na chi. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod yn rhaid i ni roi buddiannau dioddefwyr yn gyntaf, a bod yn rhaid i ni hefyd amddiffyn y bobl hynny sy'n gweithio'n galed gyda ffoaduriaid, gan estyn allan at bobl sydd wedi dioddef trallod echrydus ledled y byd, ac sy'n dod yma i gael lloches ddiogel? Mae angen i ni amddiffyn y bobl hynny, ac mae angen i ni roi'r dioddefwyr yn gyntaf, yn ail ac yn drydydd, a pheidio â defnyddio pobl er mwyn gwneud pwyntiau gwleidyddol sy'n slebogaidd braidd.
Look, I think it's really important that we do all we can to unite our society rather than divide it.
Edrychwch, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i uno ein cymdeithas yn hytrach na'i rhannu.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DG i sicrhau bod gwerthoedd pobl Cymru yn cael eu cynrychioli ar y llwyfan ryngwladol? OQ62125
4. How is the Welsh Government working with the UK Government to ensure the values of the people of Wales are represented on the international stage? OQ62125
Ein mandad yw hyrwyddo'r gwerthoedd Cymreig sydd wedi’u nodi yn ein strategaeth ryngwladol, ac sy’n rhan hefyd o’n gwaith ymgysylltu rhyngwladol ar draws y Llywodraeth. Mae ein swyddfeydd tramor, sydd wedi’u lleoli ar y cyd â swyddfeydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig, yn gweithio gyda'i gilydd bob dydd i hyrwyddo Cymru, ac mae hynny’n cynnwys ein gwerthoedd.
Our mandate is to promote the Welsh values set out in our international strategy, which are also embedded in our international engagement across Government. Our overseas offices, co-located with those of the UK Government, are working together on a daily basis to promote Wales, and this includes our values.
Diolch, Brif Weinidog. Ar ddechrau'r flwyddyn newydd, bu pobl o bob cwr o Gymru yn ymgynnull y tu allan i brif ysbytai Cymru i dynnu sylw at y gweithwyr iechyd sydd wedi eu lladd, eu hanafu a'u dal mewn carchar heb gyhuddiad gan luoedd Israel yn Gaza. Mae ysbytai wrth gwrs wedi'u gwarchod dan gyfraith ddyngarol ryngwladol, ac mae'r ymosodiadau ar gyfleusterau a gweithwyr iechyd yn cael eu cyfrif yn droseddau rhyfel. Yn eu plith roedd Dr Hussam Abu Safiyya, cyfarwyddwr ysbyty olaf gogledd Gaza, a losgwyd gan luoedd Israel. Roedd y bobl oedd yn mynychu'r gwylnosau hyn yn galw ar Lywodraeth Cymru i siarad mas yn erbyn hyn.
Felly, a wnewch chi wrando, ac ar ran pobl Cymru, gondemnio ymosodiadau Israel ar ysbytai Gaza, a galw ar Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol i fynnu rhyddhau Dr Abu Safiyya a'r holl weithwyr iechyd sy’n cael eu dal yn anghyfreithlon gan Israel?
Wrth inni glywed bod cadoediad posibl ar y gorwel, a wnewch chi felly sicrhau, fel y mae Llywodraeth yr Alban wedi gwneud, fod llais eich cenedl yn cael ei glywed yn glir, yn eiriol dros heddwch a chyfiawnder ar gyfer pobl Palesteina, nawr ac i'r dyfodol, a galw ar Lywodraeth San Steffan i atal gwerthu arfau i Israel nes bod cadoediad parhaol a chadarn wedi'i gytuno?
Thank you, First Minister. At the beginning of the new year, people from all parts of Wales gathered outside the major hospitals of Wales to draw attention to the health workers who have been killed, injured or imprisoned without charge by Israel's armed forces in Gaza. Hospitals are of course protected under international humanitarian law, and the attacks on healthcare facilities and health workers are considered to be war crimes. Amongst them was Dr Hussam Abu Safiyya, a director at the last remaining hospital in northern Gaza, incinerated by Israeli forces. The people attending these vigils were calling on the Welsh Government to speak out against this.
So, will you listen, and on behalf of the people of Wales, condemn Israel's attacks on hospitals in Gaza, and call on the UK Government to demand the release of Dr Abu Safiyya and every other health worker illegally detained by Israel?
As we hear that a possible ceasefire is on the horizon, will you ensure, as the Scottish Government has done, that your nation's voice is clearly heard, advocating for peace and justice for the people of Palestine, now and in future, and call on the Westminster Government to cease the sale of arms to Israel until a permanent and robust ceasefire has been agreed?
Wel, diolch yn fawr. Mae trydydd llinyn ein strategaeth ryngwladol yn hyrwyddo Cymru fel cenedl sy’n gyfrifol yn fyd-eang, ac mae hynny’n cynnwys gwerthoedd, pethau fel hawliau dynol, a dydyn ni ddim wedi gweld lot o hynny'n digwydd yn y dwyrain canol ac yn Wcráin yn ddiweddar. Fel dwi wedi dweud o'r blaen, mi wnes i godi hyn mewn uwchgynhadledd Iwerddon-Prydain yn ddiweddar, lle'r oedd y Prif Weinidog yn bresennol. Mi wnes i alw'n gynnar am gadoediad ac, wrth gwrs, mi ddylem ni sefyll gyda’r gweithwyr iechyd hynny yn Palestine.
Dwi’n siŵr bod pawb yn falch o weld arwyddion posibl fod cadoediad efallai yn mynd i fod yn bosibl rhwng Israel a Hamas; mae'n rhaid i ni i gyd weddïo bod hynny yn mynd i ddigwydd. Dwi'n meddwl bod pobl yr ardal yna wedi dioddef digon. Ond wrth gwrs, yn gyffredinol, mae materion rhyngwladol yn gyfrifoldeb i Lywodraeth y Deyrnas Unedig, ond mi fyddaf i hefyd yn sicrhau bod fy llais i yn cael ei glywed fel rhywun sydd yn awyddus iawn i weld cadoediad.
Well, thank you very much. The third strand of our international strategy does promote Wales as a globally responsible nation, and that includes values, things such as human rights, and we haven't seen much of that in the middle east and Ukraine recently. As I've said previously, I raised this at a British-Irish summit recently, and the Prime Minister was in attendance. I called early on for a ceasefire and, of course, we should stand with those health workers in Palestine.
I'm sure that everyone is pleased to see that there are possible signs of a ceasefire that may be possible between Israel and Hamas; we should all pray that that does happen. I think that the people of that area have suffered enough. But of course, generally speaking, international issues are the responsibility of the UK Government, but I will be ensuring that my voice is heard as one who is very eager to see a ceasefire in place.
First Minister, next week, Donald Trump will be inaugurated as the next President of the United States and I'm sure the Welsh and UK Governments will want to work closely together to ensure the British and Welsh values are made clear to the incoming President, particularly as you previously mentioned how close the relationship is between you and President Trump.
However, we've seen deeply concerning reports in the media yesterday that showed that Trump's plans for tariffs on British businesses exporting to America could cost British industry £2.5 billion, and, shamefully, instead of advocating for British business, the Reform leader, Nigel Farage, spent his summer following Trump around America actively advocating against the interests of British business and our economy. So, will you join with me and the Welsh Conservatives, First Minister, in advocating for Welsh businesses on the international stage, rather than trying to sell away our economic interests like Reform and Farage seek to do?
Prif Weinidog, yr wythnos nesaf, bydd Donald Trump yn cael ei urddo yn Arlywydd nesaf yr Unol Daleithiau ac rwy'n siŵr y bydd Llywodraethau Cymru a'r DU eisiau cydweithio'n agos i sicrhau bod gwerthoedd Prydain a Chymru yn cael eu gwneud yn eglur i'r Arlywydd newydd, yn enwedig gan eich bod chi wedi sôn yn flaenorol pa mor agos yw'r berthynas rhyngoch chi a'r Arlywydd Trump.
Fodd bynnag, rydym ni wedi gweld adroddiadau sy'n peri pryder mawr yn y cyfryngau ddoe a ddangosodd y gallai cynlluniau Trump ar gyfer tariffau ar fusnesau ym Mhrydain sy'n allforio i America gostio £2.5 biliwn i ddiwydiant Prydain, ac, yn gywilyddus, yn hytrach na eirioli dros fusnesau Prydain, treuliodd arweinydd Reform, Nigel Farage, ei haf yn dilyn Trump o gwmpas America yn eirioli'n weithredol yn erbyn buddiannau busnesau Prydain a'n heconomi. Felly, a wnewch chi ymuno â mi a'r Ceidwadwyr Cymreig, Prif Weinidog, i eirioli dros fusnesau Cymru ar y llwyfan rhyngwladol, yn hytrach na cheisio gwerthu ein buddiannau economaidd fel y mae Reform a Farage yn bwriadu ei wneud?
Thanks very much. I think we've got to get ready for an interesting ride when we see a new President inaugurated in the United States next week. Tariffs, clearly, would be very harmful to our businesses in Wales, and they would inevitably lead to job losses, so I think they are something that we need to take very seriously, which is why I'm very pleased that I've accepted a request to meet with the new ambassador from the United Kingdom who will be going to the United States to make the case for how important a market the United States is for Wales, how important it is that we can drive further investment from the United States into Wales, and that we can also encourage exports, ideally without a tariff.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni baratoi ar gyfer taith ddiddorol pan welwn ni Arlywydd newydd yn cael ei urddo yn yr Unol Daleithiau yr wythnos nesaf. Byddai tariffau, yn amlwg, yn niweidiol iawn i'n busnesau yng Nghymru, a bydden nhw'n arwain yn anochel at golli swyddi, felly rwy'n credu eu bod nhw'n rhywbeth y mae angen i ni ei gymryd o ddifrif iawn, a dyna pam rwy'n falch iawn fy mod i wedi derbyn cais i gyfarfod â'r llysgennad newydd o'r Deyrnas Unedig a fydd yn mynd i'r Unol Daleithiau i wneud y ddadl dros ba mor bwysig yw marchnad yr Unol Daleithiau i Gymru, pa mor bwysig yw hi ein bod ni'n gallu ysgogi rhagor o fuddsoddiad o'r Unol Daleithiau i Gymru, ac y gallwn ni hefyd annog allforion, heb dariff yn ddelfrydol.
Wales is a small country of about 3 million people, but we really punch above our weight when it comes to sharing our culture, our language and our values, whether we choose to live here or are born here. Wales is full of wonderful communities, kind, caring people who help their neighbours—look what happened during the pandemic—helping Ukrainian refugees. We have marvellous agricultural shows and eisteddfodau. I'm really proud to be part of Wales and to live here. St David's Day is a really good day for promoting our Welsh values across the world, and I was wondering what the Welsh Government is doing to promote Wales and our wonderful values across the world on St David's Day and around that day. Thank you.
Mae Cymru'n wlad fach o tua 3 miliwn o bobl, ond rydym ni wir yn cyflawni y tu hwnt i'n maint o ran rhannu ein diwylliant, ein hiaith a'n gwerthoedd, pa un a ydym ni'n dewis byw yma neu wedi cael ein geni yma. Mae Cymru yn llawn cymunedau bendigedig, pobl garedig, gofalgar sy'n helpu eu cymdogion—edrychwch ar yr hyn a ddigwyddodd yn ystod y pandemig—helpu ffoaduriaid o Wcráin. Mae gennym ni sioeau amaethyddol ac eisteddfodau gwych. Rwy'n falch iawn o fod yn rhan o Gymru ac o fyw yma. Mae Dydd Gŵyl Dewi yn ddiwrnod da iawn i hyrwyddo ein gwerthoedd Cymreig ar draws y byd, ac roeddwn i'n meddwl tybed beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo Cymru a'n gwerthoedd gwych ar draws y byd ar Ddydd Gŵyl Dewi ac o gwmpas y diwrnod hwnnw. Diolch.
Great, thanks very much, Carolyn, and I know how keen you are to promote Wales, not just here, but internationally as well. I'm afraid I went early when it came to Wales and Japan's international relationship. Can I apologise for my warbling? I think I just killed the reputation of Wales as the land of song. But I do think it is important that Wales and the Welsh Government use our national day as a platform to raise our profile internationally. One of the things that I've done recently is to make sure I've written to the foreign Secretary to make sure that they take their responsibility seriously in promoting Wales as well. So, in many countries, we have a Welsh representation co-located with the UK Government, but there are many, many places where, clearly, we haven't got the resources for that to happen across the world. The UK Government have a responsibility to represent us, so I've written to him, asking him if he could make sure that every embassy takes that opportunity to promote Wales on St David's Day and at other times of the year.
Gwych, diolch yn fawr, Carolyn, ac rwy'n gwybod pa mor awyddus ydych chi i hyrwyddo Cymru, nid yn unig yma, ond yn rhyngwladol hefyd. Mae gen i ofn fy mod i wedi dechrau'n gynnar pan ddaeth i berthynas ryngwladol Cymru a Japan. A gaf i ymddiheuro am fy nhrychlais? Rwy'n credu fy mod i newydd ladd enw da Cymru fel gwlad y gân. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod Cymru a Llywodraeth Cymru yn defnyddio ein diwrnod cenedlaethol fel llwyfan i godi ein proffil yn rhyngwladol. Un o'r pethau yr wyf i wedi ei wneud yn ddiweddar yw gwneud yn siŵr fy mod i wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Tramor i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cymryd eu cyfrifoldeb o ddifrif o ran hyrwyddo Cymru hefyd. Felly, mewn llawer o wledydd, mae gennym ni gynrychiolaeth o Gymru wedi'i chydleoli â Llywodraeth y DU, ond ceir llawer iawn o leoedd lle nad oes gennym ni, yn amlwg, yr adnoddau i hynny ddigwydd ledled y byd, yn amlwg. Mae cyfrifoldeb ar Lywodraeth y DU i'n cynrychioli ni, felly rwyf i wedi ysgrifennu ato yn gofyn iddo a allai wneud yn siŵr bod pob llysgenhadaeth yn manteisio ar y cyfle hwnnw i hyrwyddo Cymru ar Ddydd Gŵyl Dewi ac ar adegau eraill o'r flwyddyn.
Mae cwestiwn 5 [OQ62126] wedi ei dynnu yn ôl. Cwestiwn 6, Natasha Asghar.
Question 5 [OQ62126] has been withdrawn. Question 6, Natasha Asghar.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella canlyniadau addysgol yn Nwyrain De Cymru? OQ62089
6. What action is the Welsh Government taking to improve educational outcomes in South Wales East? OQ62089
Through sustained capital investment in our education facilities, a new Curriculum for Wales and a continuous focus on the quality of teaching, we're working in partnership with local authorities to improve educational outcomes in south-east Wales.
Trwy fuddsoddiad cyfalaf parhaus yn ein cyfleusterau addysg, Cwricwlwm newydd i Gymru a phwyslais parhaus ar ansawdd addysgu, rydym ni'n gweithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol i wella canlyniadau addysgol yn ne-ddwyrain Cymru.
Thank you for the response, First Minister. Last week, in our Children, Young and Education Committee, the Government's mental health Minister revealed that the number of children waiting for an autism or attention deficit hyperactivity disorder assessment in Wales would triple over the next two years. Between 41,000 and 61,000 people could be waiting for an assessment by March 2027. In comparison, there were 20,717 children waiting for assessment in September last year. I'm sure that you'll agree, First Minister, receiving a diagnosis is key to unlocking extra support for pupils, which, in turn, improves educational outcomes for our youngsters. First Minister, it's clear there's a real crisis within additional learning needs waiting times, which currently is leaving a lot of students in limbo. So, what support will the Welsh Government be providing to Welsh schools to help them cope in light of the warning that the number waiting for a diagnosis is expected to triple in upcoming years? Thank you.
Diolch am yr ymateb, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, yn ein Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, datgelodd Gweinidog iechyd meddwl y Llywodraeth y byddai nifer y plant sy'n aros am asesiad awtistiaeth neu anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd yng Nghymru yn treblu dros y ddwy flynedd nesaf. Gallai rhwng 41,000 a 61,000 o bobl fod yn aros am asesiad erbyn mis Mawrth 2027. Mewn cymhariaeth, roedd 20,717 o blant yn aros am asesiad ym mis Medi'r llynedd. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, Prif Weinidog, bod derbyn diagnosis yn allweddol i ddatgloi cymorth ychwanegol i ddisgyblion, sydd, yn ei dro, yn gwella deilliannau addysgol i'n plant. Prif Weinidog, mae'n amlwg bod argyfwng gwirioneddol o ran amseroedd aros anghenion dysgu ychwanegol, sy'n gadael llawer o fyfyrwyr yn nhir neb ar hyn o bryd. Felly, pa gymorth fydd Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i ysgolion Cymru i'w helpu i ymdopi yn sgil y rhybudd bod disgwyl i'r nifer sy'n aros am ddiagnosis dreblu yn y blynyddoedd i ddod? Diolch.
Thanks very much. We're very aware that the waiting times for children's neurological assessments are too long. That's why, in November, we announced an additional £3 million to speed up those assessments. We know that more needs to be done and we know that demand is going through the roof, so we have to think carefully and creatively about how we make these assessments in a different way. And there was a very successful event organised by the NHS Wales Executive, an accelerated design event, at the end of last year, where we got all the professionals in to try and reimagine what that pathway could look like, and I do think it is important in these circumstances to be creative. We're very aware that youngsters need support, that their families need support and that's why we've put in that additional funding.
Diolch yn fawr iawn. Rydym ni'n ymwybodol iawn bod amseroedd aros am asesiadau niwrolegol plant yn rhy hir. Dyna pam, ym mis Tachwedd, y gwnaethom ni gyhoeddi £3 miliwn ychwanegol i gyflymu'r asesiadau hynny. Rydym ni'n gwybod bod angen gwneud mwy ac rydym ni'n gwybod bod y galw yn mynd drwy'r to, felly mae'n rhaid i ni feddwl yn ofalus ac yn greadigol am sut rydym ni'n cynnal yr asesiadau hyn mewn gwahanol ffordd. Ac roedd digwyddiad llwyddiannus iawn a drefnwyd gan Weithrediaeth GIG Cymru, digwyddiad dylunio carlam, ddiwedd y llynedd, lle cawsom ni'r holl weithwyr proffesiynol i mewn i geisio ail-ddychmygu sut olwg allai fod ar y llwybr hwnnw, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig o dan yr amgylchiadau hyn i fod yn greadigol. Rydym ni'n ymwybodol iawn bod angen cymorth ar bobl ifanc, bod angen cymorth ar eu teuluoedd a dyna pam rydym ni wedi cyfrannu'r cyllid ychwanegol hwnnw.
Un o'r penderfynyddion mwyaf pan fo'n dod i ganlyniadau addysgol ydy darllen llyfrau, ond mae cymaint o heriau'n wynebu’r diwydiant cyhoeddi ar hyn o bryd yng Nghymru. Yn y de-ddwyrain, mae cyhoeddwyr megis Rily yng Nghaerffili yn gwneud gwaith mor bwysig wrth gyhoeddi llyfrau plant. Rŷn ni'n gwybod bod darllen llyfrau yn helpu plant gyda'u llythrennedd, sydd yn bwnc pryder, ond mae hefyd yn datblygu'r dychymyg; mae'n helpu o ran empathi, sgiliau rhyngbersonol a'u gallu i ddeall pobl a phlant eraill. Mae'r sefyllfa wedi cyrraedd pwynt o greisis i'r diwydiant cyhoeddi llyfrau ac mae nifer o gwmnïau’n poeni am eu dyfodol. Rŷn ni'n clywed yn anecdotaidd am ysgolion newydd sbon sydd newydd agor, ond heb gyllid ar gyfer gwario ar lyfrau neu ar lyfrgelloedd. Felly, beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i wella'r sefyllfa hon, plis, sefyllfa eithriadol o ddifrifol, cyn i ni golli cenhedlaeth o blant sydd yn mwynhau darllen?
One of the most important determinants of educational attainment is reading books, but so many challenges face the publishing industry in Wales at present. In the south-east, publishers such as Rily in Caerphilly do such important work in publishing children's books. We know that reading books helps children with their literacy, which is a topic of concern here, but it also fires the imagination; it helps in terms of empathy, interpersonal skills and the ability to understand other people and children. The situation has reached a point of crisis for the book publishing industry and a number of companies are concerned about their future. We hear anecdotally about brand-new schools that have just opened, but don't have the budget to spend on books or libraries. So, what is the Government doing to improve this very grave situation, please, before we lose a generation of children who enjoy reading?
Wel, diolch yn fawr iawn. Mae'n bwysig bod plant yn darllen ac yn darllen am bleser, ac mae hwnna'n anodd y dyddiau yma achos mae cymaint o blant ar eu sgriniau nhw drwy'r amser, ac felly mae sicrhau bod ganddyn nhw lyfrau sydd yn ddiddorol ac yn eu denu nhw'n bwysig. Dyna pam rŷn ni'n dal i sicrhau bod yna arian ar gyfer cyhoeddwyr yng Nghymru. Mae hwnna'n wir yn arbennig yn y maes cyhoeddi Cymraeg, achos, yn amlwg, mae'n anodd sicrhau eich bod chi'n cael digon o arian nôl os ŷch chi'n ei wneud e mewn ffordd commercial yn Gymraeg. Dyna pam dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n parhau. Dwi'n ymwybodol iawn bod cyhoeddwyr wedi gweld toriad unwaith eto achos y penderfyniadau anodd yna yn y blynyddoedd diwethaf, ond rŷn ni'n dal i'w cefnogi nhw, ac rŷn ni'n ymwybodol iawn eu bod nhw mewn sefyllfa fregus.
Well, thank you very much. It is important that children read and read for pleasure, and that is difficult these days because so many children are constantly looking at their screens, so ensuring that they do have interesting and attractive books is very important. That's why we do still ensure that there is funding available for publishers in Wales. That is particularly true in Welsh language publishing, because, clearly, it is difficult to ensure that you recoup enough money if you do it commercially through the medium of Welsh. That's why I think it is important that we continue. And I'm very aware that publishers had seen a cut once again because of those difficult decisions that have had to be taken in recent years, but we do still support them, and we are highly aware that they are in a vulnerable position.
7. Pa asesiad mae'r Llywodraeth wedi ei wneud o ddiogelwch llethrau yng Nghymru yn dilyn tirlithiadau diweddar? OQ62131
7. What assessment has the Government made of the safety of hillsides in Wales following recent landslides? OQ62131
Mae Llywodraeth Cymru a'n hasiantau cefnffyrdd yn archwilio ac yn monitro’r seilwaith geodechnegol yn rheolaidd. Mae hyn yn cynnwys llethrau sydd gerllaw’r rhwydwaith ffyrdd strategol ar draws Cymru, yn unol â safonau'r Deyrnas Unedig.
The Welsh Government and our trunk road agents undertake regular inspection and monitoring of geotechnical infrastructure, including hillsides adjacent to the strategic road network across Wales, in accordance with UK standards.
Diolch yn fawr iawn. Mi fyddwch chi'n ymwybodol, o adroddiadau sydd wedi bod yn y wasg, fod yr asiant cefnffyrdd wedi gwneud gwaith ar ffordd yn Ninas Mawddwy a bod ffordd ger Corris wedi cau, y ddwy ohonyn nhw'n ffyrdd allweddol i fynd o'r de i'r gogledd. Diolch byth doedd y ddwy ffordd ddim ar gau ar yr un pryd. Ond mi achosodd o niwed anferthol i fusnesau oedd angen mynd, angen cario nwyddau ar draws y ffyrdd yna, ac i bobl a oedd eisiau teithio i gael meddyginiaeth ac i fynd i weld meddygon teulu ac yn y blaen. Mae hyn yn debygol o ddigwydd yn amlach wrth fod mwy o ddŵr yn disgyn ar ein mynyddoedd ni, felly mae eisiau i ni gael asesiad o ba ffyrdd sy'n debygol o gael tirlithriadau, pa diroedd sy'n fwy tebygol o fod yn agored i ddifrod o'r fath. Felly, dwi eisiau deall yn union pa asesiadau rydych chi wedi'u gwneud fel Llywodraeth er mwyn paratoi ar gyfer tirlithriadau fel yma.
Thank you very much. You will be aware, from recent reports in the press, that the trunk road agent has been working on a road in Dinas Mawddwy and that a road near Corris was closed, and both roads are key routes to travel from north to south. Thank goodness both roads weren't closed at the same time. But it caused huge damage to businesses that needed to go, needed to transport goods on those routes, and to people who wanted to travel to get medicine and to go see general practitioners and so on. This is likely to happen more often as more water falls on our mountains, so we need to have an assessment of which roads are likely to experience landslides and what land is more likely to be vulnerable to such damage. So, I want to understand exactly what assessments you as a Government have made in order to prepare for landslides such as these.
Diolch yn fawr. Rŷn ni'n cymryd y risg o dirlithriadau, yn arbennig ar gyfer ein seilwaith trafnidiaeth yng Nghymru, o ddifrif. Ar y rhwydwaith, rŷn ni'n arolygu tua 200 km o wrthgloddiau bob blwyddyn, ac rŷn ni'n monitro dros 75 o safleoedd yn rhagweithiol. Felly, mae'r monitro hynny'n digwydd. Rydw i'n meddwl bod difrifoldeb y stormydd diweddar wedi cael effaith ar gymunedau a busnesau yng Nghymru. Mae'r hinsawdd yn newid, ac rydyn ni'n ymwybodol o'r sefyllfa yn Ninas Mawddwy a ger Corris. Diogelwch y ffyrdd oedd y peth pwysicaf yn fanna. Cafodd y gwaith ei wneud dros gyfnod y Nadolig, felly rydw i eisiau diolch i’r bobl a ddaeth allan yn ystod cyfnod y Nadolig i sicrhau bod y ffyrdd yna yn ailagor cyn gynted ag oedd yn bosibl.
Thank you. We do take the risk of landslides, particularly on our transport network in Wales, very seriously. On the network, we review around 200 km of earthworks every year, and we monitor over 75 sites proactively. So, that monitoring is done. I think that the seriousness of the recent storms has had an impact on communities and businesses in Wales. The climate is changing, and we are aware of the situation in Dinas Mawddwy and near Corris. Road safety was the most important issue there. The work was done over the Christmas period, so I want to thank the people who came out during the Christmas period to ensure that those roads reopened as soon as possible.
Can I thank Mabon for bringing this question forward? Many of my constituents are concerned about the impact of landslides, as many of yours will be, and the effect on their communities. As you will know, First Minister, the landslip on the A40 is just one example, causing months and months of traffic congestion, leading to huge disruption and frustration, as well as damaging our economy. Other recent examples include the Wye valley, for instance. We had years of disruption, with two or three landslips in the Wye valley, and the impact that that on our tourism industry as well.
So, clearly, we need to be more proactive in identifying possible areas of risk—and I heard what you said about what you are doing already—and find a way of assessing the dangers of the hillsides and the valleys. With this in mind, Cabinet Secretary, what action is the Welsh Government undertaking to ensure that there is a joined-up approach between public services and agencies when it comes to assessing and proactively identifying the potential dangers of hillsides, and having a more joined-up and speedy resolution where these happen? Often, the various agencies don't seem to be working fast enough together, and we have these protracted, huge periods of time where nothing seems to be getting done. Thank you.
A gaf i ddiolch i Mabon am gyflwyno'r cwestiwn hwn? Mae llawer o blith fy etholwyr i, fel llawer o'ch rhai chi, siŵr o fod, yn bryderus ynglŷn ag effaith tirlithriadau a'r effaith ar eu cymunedau. Fel gwyddoch chi, Prif Weinidog, dim ond un enghraifft yn unig yw'r tirlithriad ar yr A40, a achosodd fisoedd lawer o dagfeydd traffig, gan arwain at amhariad a rhwystredigaeth enfawr, yn ogystal â gwneud difrod i'n heconomi. Mae enghreifftiau diweddar eraill yn cynnwys dyffryn Gwy, er enghraifft. Fe welsom ni flynyddoedd o amhariad, gyda dau neu dri o dirlithriadau yn nyffryn Gwy, ac effaith hynny ar ein diwydiant twristiaeth ni hefyd.
Felly, yn amlwg, mae angen i ni fod yn fwy rhagweithiol o ran nodi meysydd posibl o risg—ac fe glywais i'r hyn a ddywedoch am yr hyn yr ydych chi'n ei wneud eisoes—a chanfod ffordd o asesu peryglon ar y llethrau ac yn y dyffrynnoedd. Gyda hynny mewn golwg, Ysgrifennydd Cabinet, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod dull cydgysylltiedig rhwng gwasanaethau cyhoeddus ac asiantaethau o ran asesu a bod yn rhagweithiol o ran nodi peryglon posibl ar lethrau, a chael datrysiad sy'n fwy cydgysylltiedig a chwim pan fydd y rhain yn digwydd? Yn aml, nid yw hi'n ymddangos bod yr asiantaethau amrywiol yn gweithio yn ddigon cyflym gyda'i gilydd, ac fe welwn ni gyfnodau hirfaith, anferthol hyn pryd y mae hi'n ymddangos nad oes dim yn cael ei wneud. Diolch i chi.
Thanks very much. As I said to Mabon, we do, in fact, inspect 200 km regularly, and 75 km very proactively. We have two strategic road network agents—one in north and mid Wales, and one in south Wales—and there are around 500 employees in both of those areas. They work with local authorities.
What is important, I think, is to make sure that, in agreements with agents on trunk road maintenance, they know what needs to be done regularly. But I think that if you look at what happened in Corris and the speed at which that was turned around, that was an exemplar, particularly over the Christmas holiday.
Again, I’d like to thank those people who go out in those really difficult conditions. As I say, climate change is impacting on our communities, on our way of life, and on our road infrastructure, and somebody has to be there to ensure that we can mitigate as much as possible when those dangers occur.
Diolch yn fawr. Fel dywedais i wrth Mabon, rydyn ni'n gwneud arolwg o 200 km yn rheolaidd, a 75 km yn rhagweithiol iawn. Mae gennym ni ddau asiant rhwydwaith ffyrdd strategol—un yn y gogledd a'r canolbarth, ac un arall yn y de—ac mae tua 500 o weithwyr yn y ddwy ardal fel ei gilydd. Maen nhw'n gweithio gydag awdurdodau lleol.
Yr hyn sy'n bwysig, yn fy marn i, yw sicrhau, yn y cytundebau ag asiantiaid cynnal a chadw cefnffyrdd, eu bod nhw'n deall yr hyn sydd angen ei wneud yn rheolaidd. Ond rwy'n credu, os edrychwch chi ar yr hyn a ddigwyddodd yng Nghorris a pha mor gyflym y cafodd y sefyllfa ei datrys, roedd honno'n esiampl loyw iawn, yn enwedig felly dros wyliau'r Nadolig.
Unwaith eto, fe hoffwn i ddiolch i'r bobl hynny sy'n mynd allan mewn amgylchiadau anodd iawn fel hyn. Fel dywedais i, mae newid hinsawdd yn effeithio ar ein cymunedau, ar ein ffordd o fyw, ac ar seilwaith ein ffyrdd, ac mae'n rhaid i rywun fod ar gael i sicrhau ein bod ni'n gallu lliniaru i'r fath raddau ag sy'n bosibl pan fydd y peryglon hynny'n dod i'r golwg.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl sy'n byw mewn tlodi? OQ62130
8. How is the Welsh Government supporting people who are living in poverty? OQ62130
Rŷn ni wedi buddsoddi bron i £5 biliwn rhwng 2022 a 2025 mewn cynlluniau i gefnogi pobl ym mhob rhan o Gymru sy'n byw mewn tlodi. Mae'r rhain yn gynlluniau sy'n targedu'r cymorth at y bobl sydd ei angen fwyaf, yn helpu pobl i gael gafael ar yr hyn mae ganddyn nhw hawl iddo, ac yn helpu i gadw arian ym mhocedi pobl.
We have invested almost £5 billion between 2022 and 2025 in plans to support people in all parts of Wales who are living in poverty. These are plans that target support for people who need it most, helping people to access what they have the right to access, and to help keep money in people's pockets.
Diolch yn fawr iawn am yr ymateb.
Thank you very much for that response.
First Minister, you are our representative from Wales to the UK Labour Government. We know that the UK Labour Government has actually made people here in Wales much poorer. The winter fuel allowance, now means tested, has left over 500,000 Welsh pensioners without that critical lifeline. The two-child benefit cap, which you and your Cabinet branded as the greatest driver of child poverty, has been cruelly maintained, leaving 65,000 children here in poverty in Wales. And national insurance hikes are burdening charities like Tenovus Cancer Care with an annual £250,000 bill, when they are actually helping people who are living in poverty.
You assured us that you would champion Wales. The fact is that the UK Government is not looking at hiking taxes for the top 1 per cent of people, and you are not prepared to move forward on the devolution of the Crown Estate. We know that that would deliver the £22 billion hole that you talk about that the UK Government has been left in. So, please, could you tell us, when you met with Keir Starmer to tell him that you wanted those benefits to be restored, what his response was? Diolch yn fawr iawn.
Prif Weinidog, chi yw ein cynrychiolydd o Gymru i Lywodraeth Lafur y DU. Fe wyddom ni fod Llywodraeth Lafur y DU wedi gwneud pobl yma yng Nghymru yn llawer tlotach mewn gwirionedd. Mae lwfans tanwydd y gaeaf, sy'n destun prawf modd erbyn hyn, wedi gadael dros 500,000 o bensiynwyr Cymru heb y rhaff achub dyngedfennol honno. Cafodd y cap budd-daliadau dau blentyn, y gwnaethoch chi a'ch Cabinet ei alw yn ysgogydd mwyaf tlodi plant, ei gadw yn ei le yn greulon iawn, sy'n gadael 65,000 o blant mewn tlodi yma yng Nghymru. Ac mae codiadau yswiriant gwladol yn faich ar elusennau fel Gofal Canser Tenovus gyda bil blynyddol o £250,000, wrth iddyn nhw geisio helpu pobl sy'n byw mewn tlodi mewn gwirionedd.
Fe wnaethoch chi ein sicrhau ni y byddech chi'n hyrwyddo Cymru. Y gwir amdani yw nad yw Llywodraeth y DU yn ystyried codi trethi i'r 1 y cant ar y brig, ac nid ydych chi'n barod i symud ymlaen gyda datganoli Ystad y Goron. Fe wyddom ni y byddai hynny'n llenwi'r twll gwerth £22 biliwn yr ydych chi'n sôn bod Llywodraeth y DU wedi cael ei gadael ynddo. Felly, os gwelwch chi'n dda, a wnewch chi ddweud wrthym ni, pan aethoch chi i gyfarfod â Keir Starmer i ddweud wrtho ef eich bod chi'n dymuno i'r budd-daliadau hynny gael eu hadfer, beth oedd ei ymateb? Diolch yn fawr iawn.
Thank you. My job is to account for what we do in Wales in terms of addressing poverty. As I say, we spend a not inconsiderable sum on addressing this issue. We have a child poverty strategy. We've had a single advice fund, which has helped 280,000 people claim £137 million, which is not a small amount of money. I think part of what we need to do as a Government is to make sure that people pick up what they're entitled to. There are tens of thousands of people in our country who are not picking up the money that they're entitled to. We also have a discretionary assistance fund for those people who are in crisis and in difficulty. We make massive contributions in relation to council tax reductions, and, obviously, we have free school meals and the school essentials grant. We have a long, long list of what we do in Wales to help address the issue of poverty.
Diolch i chi. Fy ngwaith i yw rhoi cyfrif o'r hyn a wnawn ni yng Nghymru i fynd i'r afael â thlodi. Fel dywedais i, rydyn ni'n gwario swm na ddylid ei ddiystyru ar fynd i'r afael â'r mater hwn. Mae gennym ni strategaeth tlodi plant. Rydyn ni wedi bod â chronfa gynghori sengl, sydd wedi helpu 280,000 o bobl i hawlio £137 miliwn, nid swm bychan o arian. Rwy'n credu mai rhan o'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn y Llywodraeth yw sicrhau bod pobl yn cael yr hyn y mae ganddyn nhw hawl i'w gael. Mae degau o filoedd o bobl yn ein gwlad nad ydyn nhw'n cael yr arian y mae ganddyn nhw hawl iddo. Mae cronfa cymorth dewisol gennym ni hefyd ar gyfer y bobl hynny sydd mewn argyfyngau a thrafferthion. Rydyn ni'n gwneud cyfraniadau enfawr o ran gostyngiadau yn y dreth gyngor, ac yn amlwg, mae gennym ni brydau ysgol am ddim a'r grant hanfodion ysgol. Mae gennym ni restr hirfaith o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru i helpu i fynd i'r afael â materion tlodi.
First Minister, the best way of supporting people living in poverty is to prevent them entering poverty in the first place. The former Labour Prime Minister Tony Blair, speaking on the Jimmy's Jobs of the Future podcast, said that far too many people were self-diagnosing mental health conditions. He stated that you have got to be careful of translating challenges into a mental health condition and losing your own agency to govern your own life:
'Life has its up and downs and everybody experiences those. And you’ve got to be careful of encouraging people to think they’ve got some sort of condition other than simply confronting the challenges of life.'
Mr Blair said that this was forcing people into the benefits system. First Minister, do you agree with your former leader, and, if so, what steps are you taking to increase resilience in the future workforce? Thank you.
Prif Weinidog, y ffordd orau o gefnogi pobl sy'n byw mewn tlodi yw eu hatal nhw rhag mynd yn dlawd yn y lle cyntaf. Roedd y cyn-Brif Weinidog Llafur, Tony Blair, wrth siarad ar bodlediad Jimmy's Jobs of the Future yn dweud bod llawer gormod o bobl yn hunan-ddiagnosio cyflyrau iechyd meddwl. Fe ddywedodd ef fod yn rhaid i chi fod yn ofalus o drosi heriau yn gyflyrau iechyd meddwl a cholli eich galluogedd i fod yn feistr ar eich bywyd eich hun:
'Mae bywyd yn gallu bod ar i fyny neu ar i lawr ac mae pawb yn profi hynny. Ac mae'n rhaid i chi fod yn ofalus wrth annog pobl i ystyried a oes rhyw fath o gyflwr ganddyn nhw yn hytrach na'u bod nhw'n gwneud dim ond wynebu heriau bywyd yn unig.'
Roedd Mr Blair yn dweud bod hyn yn gorfodi pobl i mewn i'r system fudd-daliadau. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â'ch cyn-arweinydd chi, ac, os felly, pa gamau a ydych chi'n eu cymryd i wella cydnerthedd gweithlu'r dyfodol? Diolch i chi.
Thanks very much. I think it is important that we build resilience, but I think it's also important for us to recognise that some people have really tough lives, and they need support. That's what we try and do as a Government: put that support in. And we put it right from the word 'go'. From the moment that we hear someone's pregnant, we put the support in; we put it in when it comes to Sure Start, Flying Start and all of those support measures. At the beginning of life, we put that support in, when they go to school. You just look at what we're doing in relation to mental health support—it's quite extraordinary, frankly, the way we have now support in our schools. And the waiting lists, by the way, for mental health support have come down massively. It's really important that people recognise those huge strides that have been made in relation to child mental health support. It's also important to recognise that we have a '111 press 2' service here in Wales that doesn't exist elsewhere. So, we are putting that support in to build resilience. And of course, when it comes to poverty, the key thing is to see what we can do to get people back into work. We need to strengthen the opportunities for people to get into work, and that's why we're making sure that there are good jobs available that will satisfy people. That's why I'm working with the economy Minister and others to make sure that we can produce those jobs that are more fulfilling for people, because I think that is also a factor to consider.
Diolch yn fawr i chi. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni fagu cydnerthedd, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod bod rhai pobl yn cael bywyd yn anodd iawn hefyd, ac mae angen cymorth arnyn nhw. Dyna'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yn y Llywodraeth: rhoi'r gefnogaeth honno. A'i rhoi o'r cychwyn cyntaf. O'r eiliad ein bod ni'n clywed bod rhywun yn feichiog, fe rown ni'r gefnogaeth, fe'i rhown hi o ran Cychwyn Cadarn, Dechrau'n Deg a'r mesurau cymorth hynny i gyd. Ym more oes, rydyn ni'n rhoi'r gefnogaeth honno, pan fyddan nhw'n mynd i'r ysgol. Edrychwch chi ar yr hyn yr ydym ni'n ei wneud o ran cymorth iechyd meddwl—mae hi'n syfrdanol iawn, a dweud y gwir, y ffordd y mae'r gefnogaeth ar gael yn ein hysgolion ni nawr. Ac mae'r rhestrau aros, gyda llaw, am gymorth iechyd meddwl wedi lleihau yn aruthrol. Mae hi'n bwysig iawn fod pobl yn cydnabod y camau enfawr hynny a gafodd eu cymryd o ran cymorth iechyd meddwl plant. Hefyd, mae hi'n bwysig cydnabod bod gwasanaeth '111 pwyso 2' gennym ni yma yng Nghymru nad yw'n bodoli mewn lleoedd eraill. Felly, rydyn ni'n rhoi'r gefnogaeth honno i fagu cydnerthedd. Ac wrth gwrs, o ran tlodi, y peth allweddol yw gweld yr hyn y gallwn ni ei wneud i gael pobl yn ôl i'w gwaith. Mae angen i ni gryfhau'r cyfleoedd i bobl fod mewn gwaith, a dyna pam rydyn ni'n sicrhau bod swyddi da ar gael a fydd yn rhoi bodlonrwydd i bobl. Dyna pam rwy'n gweithio gyda Gweinidog yr economi ac eraill i sicrhau y gallwn ni greu'r swyddi hynny sy'n fwy boddhaol i bobl, oherwydd rwyf i o'r farn fod honno'n ystyriaeth bwysig hefyd.
Yn olaf, cwestiwn 9, Russell George.
Finally, question 9, Russell George.
9. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gwella gwasanaethau iechyd i bobl canolbarth Cymru? OQ62090
9. How is the Welsh Government improving health services for the people of mid Wales? OQ62090
Welsh health boards are responsible for commissioning services from a range of providers. Powys Teaching Health Board has received an additional £7 million this year to support delivery in light of ongoing challenges with demand for services and to reduce waiting times.
Mae byrddau iechyd Cymru yn gyfrifol am gomisiynu gwasanaethau oddi wrth amrywiaeth o ddarparwyr. Mae Bwrdd Iechyd Addysgu Powys wedi cael £7 miliwn ychwanegol eleni i gefnogi'r gwaith o gyflawni yng ngoleuni'r heriau parhaus gyda'r galw am wasanaethau ac ar gyfer byrhau amseroedd aros.
First Minister, should it be the case that patients from Wales could be sat in the same hospital, being seen by the same consultant as a patient living in England, and being told by that consultant, 'You will have to wait considerably longer because you are a Welsh patient'? Should that be the case, even though that consultant would also confirm to the patient that there is capacity to see them much earlier?
First Minister, you tell us that one of your four priority areas is reducing NHS waiting lists. Given that this is your priority, given that ultimately you are responsible for ensuring that Welsh patients are treated in a timely manner, I would assume you will not tell me that this is somebody else's responsibility. Will you provide Powys Teaching Health Board with the financial support they require to avoid their planned increases in cross-border treatment waiting times or instruct them that this simply is not acceptable?
Prif Weinidog, a ddylai hi fod yn wir y gallai cleifion o Gymru fod yn eistedd yn yr un ysbyty, a chael eu gweld gan yr un ymgynghorydd â chleifion sy'n byw yn Lloegr, a chael gwybod gan yr ymgynghorydd hwnnw, 'Fe fydd hi'n rhaid i chi aros am gyfnod sylweddol hwy am mai claf o Gymru ydych chi'? A ddylai hynny ddigwydd, er y byddai'r ymgynghorydd hwnnw yn sicrhau'r claf bod capasiti i'w weld yn llawer cynt?
Prif Weinidog, rydych chi'n dweud wrthym ni mai un o'ch pedwar maes i'w blaenoriaethu yw byrhau rhestrau aros y GIG. O gofio mai eich blaenoriaeth chi yw honno, o gofio mai y chi sy'n gyfrifol yn y pen draw am sicrhau bod cleifion Cymru yn cael eu trin mewn da bryd, fe fyddwn i'n amau na fyddech chi'n dweud wrthyf i mai cyfrifoldeb i rywun arall yw hyn. A wnewch chi roi'r cymorth ariannol sydd ei angen ar Fwrdd Iechyd Addysgu Powys i osgoi eu cynnydd arfaethedig o ran amseroedd aros am driniaethau trawsffiniol neu eu cyfarwyddo nhw'n syml nad yw hyn yn dderbyniol?
Thank you very much. As you know, as a Government we've got a real focus on bringing in particular those long waiting lists down, and we expect Powys to play its part in that as well. It is not acceptable for a situation like the one you painted to occur. I'm pleased to see that the board is taking its responsibility seriously in terms of the need to behave seriously when it comes to balancing the books, but I'm also very pleased to see that they have deferred the decision on this matter, and I'm sure that conversations will continue in the Welsh Government.
Diolch yn fawr iawn i chi. Fel gwyddoch chi, yn y Llywodraeth, rydyn ni'n canolbwyntio yn wirioneddol ar fyrhau'r rhestrau aros hir hynny, ac rydyn ni'n disgwyl i Bowys chwarae ei rhan yn hynny o beth hefyd. Nid yw sefyllfa fel yr un y gwnaethoch chi ei phortreadu yn dderbyniol. Rwy'n falch o weld bod y bwrdd yn cymryd ei gyfrifoldeb o ddifrif o ran yr angen i ymddwyn mewn modd difrifol o ran mantoli'r cyfrifon, ond rwy'n falch iawn o weld hefyd eu bod wedi gohirio'r penderfyniad ar y mater hwn, ac rwy'n siŵr y bydd y trafodaethau yn Llywodraeth Cymru yn parhau.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Rwy'n gofyn i'r Trefnydd wneud y datganiad yma. Jane Hutt.
The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make the statement. Jane Hutt.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Thank you, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, I'd like to ask for two statements, please. First, I'd like to ask for a statement on the outbreak of foot and mouth disease in Germany. There are an awful lot of farmers across the country concerned about what this means for the United Kingdom and for farmers in Wales. So, I'd welcome an update from the Welsh Government on what work you're doing with DEFRA around the control of foot and mouth and to stop it coming into the United Kingdom.
I'd also like to ask for a statement, Trefnydd, from the health Secretary about the recent Audit Wales report on cancer services in Wales. The report is nothing short of alarming. It reveals that, since August 2020, not a single health board has met the target of 75 per cent of patients commencing treatment within 62 days of suspected cancer. In fact, between August 2023 and August 2024, only 53 per cent to 61 per cent of patients were treated within this critical time frame. The report goes into an awful lot more detail about the shortcomings of cancer treatment right the way across Wales. So, I'm calling for an urgent statement from the Welsh Government on what immediate actions you will be taking to rectify these appalling shortcomings and ensure that cancer patients across Wales receive the timely and effective care that they deserve.
Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch chi'n dda. Yn gyntaf, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad ar achosion clefyd y traed a'r genau yn yr Almaen. Mae llawer iawn o ffermwyr ledled y wlad yn pryderu ynglŷn â'r hyn mae'n ei olygu i'r Deyrnas Unedig ac i ffermwyr yng Nghymru. Felly, fe fyddwn i'n croesawu diweddariad gan Lywodraeth Cymru ar y gwaith yr ydych chi'n ei wneud gyda DEFRA ynghylch rheolaeth clwyf y traed a'r genau a'i atal rhag dod i mewn i'r Deyrnas Unedig.
Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad hefyd, Trefnydd, gan yr Ysgrifennydd iechyd ynglŷn ag adroddiad diweddar Archwilio Cymru am wasanaethau canser yng Nghymru. Nid yw'r adroddiad yn ddim llai na brawychus. Mae'n datgelu nad oes unrhyw fwrdd iechyd, ers mis Awst 2020, wedi cyrraedd y nod o 75 y cant o gael cleifion yn dechrau ar eu triniaethau o fewn 62 diwrnod i amheuaeth o ganser. Rhwng mis Awst 2023 a mis Awst 2024, dim ond 53 y cant hyd 61 y cant o gleifion a gafodd eu trin o fewn y ffrâm amser dyngedfennol hon. Mae'r adroddiad yn rhoi llawer iawn mwy o fanylion am ddiffygion o ran triniaeth canser ledled Cymru. Felly, rwy'n galw am ddatganiad ar frys gan Lywodraeth Cymru ar ba gamau y byddwch chi'n eu cymryd ar unwaith i gywiro'r diffygion echrydus hyn a sicrhau bod cleifion canser ledled Cymru yn cael y gofal amserol ac effeithiol y maen nhw'n ei haeddu.
Thank you very much, James Evans. In response to your first question, Welsh Ministers are aware of the single case of foot and mouth disease in Germany. The chief veterinary officer and officials are working closely with the UK Government. The Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs is clearly working closely with the UK Government to protect our livestock following this unfortunate news. But I can also feed back that the UK Government are clearly in close contact with German authorities to understand the outbreak and respond appropriately. But to assure you—and I speak on behalf of the Deputy First Minister—we've got robust contingency plans in place to manage the risk of this disease to protect farmers and our food security, which means using all measures to limit the risk of incursion and the spread of this devastating disease. [Interruption.] I'm coming on to your second question. Please respect the process here. Diolch yn fawr.
Thank you very much for your second question, James Evans. The First Minister has responded this afternoon. We welcome the findings of the Audit Wales report and also the acknowledgement—I heard him, as you may have done, on the radio this morning—by the auditor general of our clear commitment to high-quality cancer care. That came through very strongly from the report. The key challenge the auditor general has identified is in terms of the need to increase NHS capacity to meet the rising demand for cancer investigation and treatment. As you know and have heard, we're absolutely focused on working with the NHS to improve access to diagnosis and treatment as part of our target for 75 per cent of those diagnosed to begin treatment within 62 days of when their cancer is first suspected. And to respond to the scale of this challenge, we're putting in place a more co-ordinated national leadership arrangement for all the different actions that are required to improve cancer services.
Diolch yn fawr iawn i chi, James Evans. I ymateb i'ch cwestiwn cyntaf, mae Gweinidogion Cymru yn ymwybodol o'r achos unigol o glwyf y traed a'r genau yn yr Almaen. Mae'r prif swyddog milfeddygol a swyddogion yn gweithio yn agos gyda Llywodraeth y DU. Mae'r Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig yn amlwg yn gweithio yn agos gyda Llywodraeth y DU ar gyfer diogelu ein da byw yn dilyn y newyddion anffodus hyn. Ond fe allaf i roi gwybod i chi hefyd fod Llywodraeth y DU yn amlwg mewn cysylltiad agos ag awdurdodau yn yr Almaen i ddeall natur yr achos ac ymateb yn briodol. Ond er mwyn rhoi sicrwydd i chi—ac rwy'n siarad ar ran y Dirprwy Brif Weinidog—mae cynlluniau wrth gefn cadarn gennym ni ar waith i reoli perygl y clefyd hwn ar gyfer amddiffyn ffermwyr a'n diogeledd bwyd, sy'n golygu defnyddio pob mesur i gyfyngu ar y risg o ymlediad a lledaeniad y clefyd dinistriol hwn. [Torri ar draws.] Rwy'n dod at eich ail gwestiwn chi. Parchwch y broses yn hyn o beth, os gwelwch yn dda. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn i chi am eich ail gwestiwn, James Evans. Mae'r Prif Weinidog wedi ymateb y prynhawn yma. Rydyn ni'n croesawu canfyddiadau adroddiad Archwilio Cymru a'r gydnabyddiaeth hefyd—fe glywais i, fel gwnaethoch chi, efallai, ef ar y radio'r bore yma—gan yr archwilydd cyffredinol o'n hymrwymiad amlwg i ofal canser o ansawdd uchel. Fe ddaeth hyn yn amlwg iawn o'r adroddiad. Yr her allweddol a nododd yr archwilydd cyffredinol yw'r un o ran yr angen i gynyddu capasiti'r GIG i ateb y galw cynyddol am archwiliad canser a'i driniaeth. Fel gwyddoch chi ac fel clywsoch chi, rydyn ni'n canolbwyntio yn wirioneddol ar weithio gyda'r GIG i wella mynediad at ddiagnosis a thriniaeth yn rhan o'n nod o gael 75 y cant o'r rhai sydd wedi cael diagnosis yn dechrau ar eu triniaethau o fewn 62 diwrnod o'r amheuaeth gyntaf o ganser. Ac ar gyfer ymateb i faint yr her honno, rydyn ni'n sefydlu trefniant o arweinyddiaeth genedlaethol sy'n fwy cydlynol ar gyfer yr holl gamau amrywiol sy'n angenrheidiol i wella gwasanaethau canser.
Trefnydd, dwi ddim eisiau swnio fel tôn gron, ond mi fuaswn i'n hoffi gofyn pryd ydyn ni'n mynd i gael datganiad llafar gan y Gweinidog efo cyfrifoldeb dros ddiwylliant a chwaraeon ynglŷn â sut y mae Cymru'n mynd i fod yn cael ei hyrwyddo yn sgil yr Ewros yr haf hwn. Yn amlwg, mi gawson ni hynny pan aeth y dynion i gwpan y byd, ond lle y mae'r un sylw rŵan fod y merched yn mynd i fod ar y llwyfan rhyngwladol? Mi oeddech chi'n dweud bod y Gweinidog yn awyddus i wneud hyn; dydy o'n dal ddim ar yr agenda. Felly, gawn ni wybod beth ydy'r cynlluniau, os gwelwch yn dda, oherwydd buan y daw'r haf hwn, a buan y byddwn ni wrthi'n cefnogi'r merched wrth iddyn nhw hyrwyddo Cymru i'r byd.
Trefnydd, I don't want to sound like a stuck record, but I would like to ask when we will have an oral statement from the Minister with responsibility for culture and sport with regard to how Wales is going to be promoted in terms of the Euros this summer. Now, obviously, we had that when the men were in the world cup, but where is the same attention now that the women's team is going to be on the international stage? You said that the Minister was eager to make this statement; it's still not on the agenda. So, can we know what the plans are, please, because the summer will soon be here, and we'll soon be supporting the women as they promote Wales to the world.
Diolch yn fawr. Well, that is entirely the priority, again, of the Minister for culture and sport. You're absolutely right—following the Euros, let's celebrate; we need to recognise and give the opportunity for the Senedd to do so. So, I know that that will be forthcoming in terms of our business statement. Diolch yn fawr. Thank you.
Diolch yn fawr. Wel, unwaith eto, mae honno'n gyfan gwbl yn flaenoriaeth i'r Gweinidog diwylliant a chwaraeon. Rydych chi'n hollol iawn—yn dilyn yr Ewros, gadewch i ni ddathlu; mae angen i ni gydnabod a rhoi'r cyfle i'r Senedd wneud hynny. Felly, rwy'n gwybod y bydd hynny'n dod eto o ran ein datganiad busnes. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr am godi mater pwysig iawn i ferched, ac i bawb, dwi'n meddwl.
Thank you for raising this very important issue for women, and for everyone, I think.
I want to ask for two statements, which are related. The first is on the use of local windfarms and solar farms to power large energy users. We have an example at Morriston Hospital, where a high proportion of their electrical energy needs are met by a local solar farm. Can this be replicated elsewhere? The structure of the grid is based upon electricity being created at a power station, and, via substations, being delivered to users. What has the Government done to support the creation of local grids like the one around Morriston Hospital?
The second is about the creation of large-scale data storage centres in Wales. They involve collecting, storing, processing, distributing and allowing access to a large amount of data. Often called 'the cloud', this is where large quantities of data are stored. More companies are moving storage to the cloud, meaning that, rather than running or storing them in our own home or work computers, we access them via the host server of a cloud provider. The cloud is a very high energy user, and if we create large amounts of energy from offshore wind, instead of moving it through mid and west Wales, it can be used for creating data centres on the west Wales coast. Ireland has got well ahead of us now. Is this the time for the Welsh Government to start catching up, because there's an awful lot of money going to be available for this in the future?
Fe hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, sy'n gysylltiedig. Mae'r cyntaf ar ddefnyddio ffermydd gwynt lleol a ffermydd solar i ddarparu ynni i ddefnyddwyr mawr. Mae enghraifft o hynny gennym ni yn Ysbyty Treforys, lle mae fferm solar leol yn diwallu cyfran uchel o'u hanghenion ni o ran ynni trydanol. A ellir ail-greu hyn yn rhywle arall? Mae strwythur y grid yn seiliedig ar drydan yn cael ei gynhyrchu mewn gorsaf ynni, a thrwy gyfrwng is-orsafoedd, yn cael ei anfon i'r defnyddwyr. Beth a gafodd ei wneud gan y Llywodraeth i gefnogi creu gridiau lleol fel yr un o amgylch Ysbyty Treforys?
Mae'r ail yn ymwneud â chreu canolfannau storio data ar raddfa eang yng Nghymru. Maen nhw'n crynhoi, storio, prosesu, dosbarthu ac yn caniatáu mynediad at lawer iawn o ddata. Yn aml, 'y cwmwl' yw'r enw a roddir ar hynny, ac yno y mae llawer iawn o ddata yn cael ei gadw. Mae mwy o gwmnïau yn symud eu data i'r cwmwl, sy'n golygu, yn hytrach na'u rhedeg neu eu storio yn ein cyfrifiaduron eu hunain yn y cartref neu'r gwaith, rydyn ni'n cael mynediad atyn nhw trwy weinydd lletya darparwyr cwmwl. Mae'r cwmwl yn defnyddio llawer iawn o ynni, ac os byddwn ni'n creu llawer iawn o ynni drwy gyfrwng gwynt ar y môr, yn hytrach na'i drosglwyddo drwy'r canolbarth a'r gorllewin, fe ellid ei ddefnyddio ar gyfer creu canolfannau data ar arfordir y gorllewin. Mae Iwerddon wedi achub y blaen arnom ni nawr i raddau helaeth iawn. Onid hwn yw'r amser i Lywodraeth Cymru ddechrau dal i fyny, oherwydd fe fydd arian mawr iawn ar gael ar gyfer hyn yn y dyfodol?
Thank you very much, Mike Hedges. Isn't it important that we have, you have, this opportunity to raise these questions and actually enlighten us on developments that we should be aware of? You refer to how Morriston Hospital is connected with their local solar farm. I understand it is the solar development on Brynwhilach Farm that's linked to Morriston, by a 3 km private wire. That was built with the support of the Welsh Government energy service and the Wales funding programme loan scheme, set up by the Welsh Government to decarbonise the public sector by 2030. It is a repayable loan, a £5.7 million repayable loan, on an invest-to-save basis. But it's so important, as you say, in terms of the savings—1,000 tonnes of carbon and £500,000 per year in bills, and the surplus generation sold. You've made these points so clearly, and I want to thank you for that, and repeat what you've outlined. But we're committed to hosting enough generation in Wales to meet our needs by 2035, and keep pace as demand increases. And we are supporting this. Analysis for future grids for Wales shows that demand might almost triple by 2050. So, I thank you again for raising this, and the Welsh Government energy service is promoting this with public bodies appropriately.
Thank you also for your second question. This really does relate to the opportunities for Wales, doesn't it, in terms of offshore wind power, and then last week we had the statement from the Cabinet Secretary on the offshore wind task and finish group. That really is going to maximise opportunities, and that group will provide a clear direction to attract lasting economic value. I understand that the first meeting was held on 13 January, and the first array of offshore wind was off the coast of north Wales. That's going to help the port of Mostyn, and also, just in terms of taking this forward, the numerous industry events promoting the flow opportunity in the Celtic sea.
Diolch yn fawr iawn i chi, Mike Hedges. Onid yw hi'n bwysig fod gennym ni, fod gennych chi'r cyfle hwn i godi'r cwestiynau hyn a thaflu goleuni ar ddatblygiadau y dylem ni fod yn ymwybodol ohonyn nhw? Rydych chi'n cyfeirio at sut mae Ysbyty Treforys wedi cysylltu â'u fferm solar leol. Rwy'n deall mai'r datblygiad solar ar Fferm Brynwhilach sy'n gysylltiedig â Threforys, ar hyd gwifren breifat 3 km. Fe gafodd y cynllun hwnnw ei adeiladu gyda chefnogaeth oddi wrth wasanaeth ynni Llywodraeth Cymru a chynllun benthyciadau rhaglenni cyllido Cymru, a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru i ddatgarboneiddio'r sector cyhoeddus erbyn 2030. Mae hwnnw'n fenthyciad sy'n ad-daladwy, benthyciad ad-daladwy o £5.7 miliwn, ar sail buddsoddi ar gyfer arbed. Ond mae hi mor bwysig, fel rydych chi'n dweud, o ran yr arbedion—1,000 tunnell o garbon a £500,000 y flwyddyn mewn biliau, a'r cynhyrchiant dros ben yn cael ei werthu. Fe wnaethoch chi'r pwyntiau hyn mor eglur, ac rwy'n dymuno rhoi diolch i chi am hynny, ac ailadrodd yr hyn a wnaethoch chi ei amlinellu. Ond rydyn ni wedi ymrwymo i gynnal digon o gynhyrchiant yng Nghymru i ddiwallu ein hanghenion erbyn 2035, a dal i fyny wrth i'r galw am ynni gynyddu. Ac rydyn ni'n cefnogi hyn. Mae dadansoddiad ar gyfer gridiau Cymru yn y dyfodol yn dangos y gallai'r galw gynyddu hyd at bron i deirgwaith erbyn 2050. Felly, diolch i chi eto am godi hyn, ac mae gwasanaeth ynni Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo hyn gyda chyrff cyhoeddus fel y bo'n briodol.
Diolch i chi am eich ail gwestiwn hefyd. Mae hyn yn ymwneud yn fawr iawn â'r cyfleoedd sydd gan Gymru, onid ydy, o ran ynni gwynt ar y môr, ac yna'r wythnos diwethaf fe gawsom ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar y grŵp gorchwyl a gorffen gwynt ar y môr. Fe fydd hwnnw'n gwneud y mwyaf posibl o'r cyfleoedd, ac fe fydd y grŵp hwnnw'n rhoi cyfeiriad clir ar gyfer denu gwerth economaidd parhaol. Rwy'n deall bod y cyfarfod cyntaf wedi cael ei gynnal ar 13 Ionawr, ac oddi ar arfordir y gogledd y cafwyd yr aráe gwynt ar y môr cyntaf. Bydd hynny o gymorth i borthladd Mostyn, a hefyd, dim ond o ran symud ymlaen â hyn, y digwyddiadau diwydiant niferus sy'n hyrwyddo'r cyfle o ran llif yn y môr Celtaidd.
Trefnydd, I’d like to call for an up-to-date statement from the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs regarding efforts to improve water quality across Wales. It’s crucial that the Welsh Government works with water companies, and indeed Natural Resources Wales, to tackle pollution from sewage discharges and storm overflows. It’s also crucial that work is being done to improve our water infrastructure too.
I appreciate that, as a Government, you have made statements over the last six months on some aspects of this issue. However, in November, research by the Cleddau Project in my consistency revealed that almost 56,000 cu m of raw sewage was discharged into a special area of conservation on the River Cleddau, and local residents right across Pembrokeshire continued to contact me about sewage discharges onto local beaches. Therefore, I’d be grateful if we could have an up-to-date statement from the Government on the actions that are now being taken to improve water quality here in Wales, so that my constituents and indeed people right across Wales can understand what work is taking place to address this issue, and so they can be assured that this matter is being prioritised by the Welsh Government.
Trefnydd, fe hoffwn i alw am ddatganiad cyfamserol gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ynghylch yr ymdrechion i wella ansawdd dŵr ledled Cymru. Mae hi'n hanfodol i Lywodraeth Cymru fod yn gweithio gyda chwmnïau dŵr, a Cyfoeth Naturiol Cymru, yn wir, i fynd i'r afael â llygredd oherwydd ollyngiadau carthion a gorlifiadau ar ôl stormydd. Mae hi'n hanfodol hefyd fod gwaith yn cael ei wneud i wella ein seilwaith dŵr, yn ogystal â hynny.
Rwy'n sylweddoli, yn y Llywodraeth, eich bod chi wedi gwneud datganiadau dros y chwe mis diwethaf ar rai agweddau ar y mater hwn. Serch hynny, ym mis Tachwedd, fe ddatgelodd ymchwil gan Brosiect Cleddau yn fy etholaeth i fod bron i 56,000 metr ciwbig o garthion amrwd wedi cael eu gollwng i ardal gadwraeth arbennig ar Afon Cleddau, ac roedd trigolion lleol ledled sir Benfro yn dal i gysylltu â mi ynglŷn â gollyngiadau carthion ar draethau lleol. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe gallem ni gael datganiad cyfamserol gan y Llywodraeth ar y camau gweithredu sy'n cael eu cymryd i wella ansawdd dŵr yma yng Nghymru, er mwyn i'm hetholwyr i a phobl ledled Cymru, yn wir, gael deall pa waith sy'n mynd rhagddo i fynd i'r afael â'r mater hwn, ac er mwyn iddyn nhw gael sicrwydd bod y mater hwn yn cael ei flaenoriaethu gan Lywodraeth Cymru.
Thank you very much, Paul Davies. It’s really helpful that you bring to our attention the efforts of local communities as well in terms of monitoring. You’ve drawn attention to that community effort for the River Cleddau, but we know that it is taking place across Wales in many of our constituencies. The Deputy First Minister has heard that call for an update, really, in terms of ways in which we are, with the powers that we have, which aren’t inclusive of all opportunity—how our Welsh companies are improving water quality. I’m sure the Deputy First Minister will consider the best way to respond to that question.
Diolch yn fawr iawn i chi, Paul Davies. Mae hi o gymorth gwirioneddol eich bod chi wedi tynnu ein sylw ni hefyd at ymdrechion cymunedau lleol o ran monitro. Fe wnaethoch chi dynnu sylw at yr ymdrech gymunedol honno ar Afon Cleddau, ond fe wyddom ni fod hyn yn digwydd ledled Cymru mewn llawer o'n hetholaethau. Mae'r Dirprwy Brif Weinidog wedi clywed yr alwad honno am ddiweddariad, mewn gwirionedd, o ran y ffyrdd yr ydym ni, gyda'r pwerau sydd gennym ni, nad ydyn nhw'n cynnwys pob cyfle—sut mae ein cwmnïau ni yng Nghymru yn gwella ansawdd dŵr. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn ystyried y ffordd orau o ymateb i'r cwestiwn hwnnw.
I call for a statement, please, on the adequacy of hospital services in the south-east. The Rhymney valley doesn’t have an A&E, it doesn’t have a general hospital, and when the miners hospital was closed in Caerphilly those communities were promised a new general hospital. That was, as I understand, originally planned for. Even the road signs for the new hospital in Ystrad Mynach had said 'general hospital and accident and emergency'. But for reasons I’ve never been able to understand, that hospital was downgraded and we have a minor injuries unit there only. It means patients who have this very large hospital on their doorstep still have to travel for miles to other hospitals in Cwmbran, Abergavenny for different appointments. Most depressingly, they have to travel for miles in an emergency, and I get casework about this almost every single week, actually, particularly when there are times of very, very horrendously long waits for ambulances. There are surely safety implications that arise from that decision not to give that new hospital, when it was built, an A&E. So, I would call for a statement, please, in response to that. I realise, of course, that there are many issues here that are for the health board, but in terms of looking at the provision of particularly emergency care for that valley, I’d appreciate a statement, please. Diolch.
Rwy'n galw am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, ar ddigonolrwydd y gwasanaethau mewn ysbytai yn y de-ddwyrain. Nid oes gan Gwm Rhymni adran ddamweiniau ac achosion brys, nid oes ysbyty cyffredinol yno, a phan gafodd ysbyty'r glowyr yng Nghaerffili ei gau fe addawyd ysbyty cyffredinol newydd i'r cymunedau hynny. Fe gafodd hynny, fel rwy'n deall, ei gynllunio ar ei gyfer yn wreiddiol. Roedd hyd yn oed arwyddion ffyrdd yr ysbyty newydd yn Ystrad Mynach yn nodi'r 'ysbyty cyffredinol ac adran ddamweiniau ac achosion brys'. Ond am resymau nid wyf i wedi gallu eu deall nhw erioed, fe gafodd yr ysbyty hwnnw ei israddio a dim ond uned mân anafiadau sydd gennym ni yno. Mae hyn yn golygu bod cleifion sydd â'r ysbyty mawr iawn yma yn eu cymuned nhw'n dal i orfod teithio am filltiroedd i ysbytai eraill yng Nghwmbrân a'r Fenni ar gyfer gwahanol apwyntiadau. Yn fwyaf torcalonnus, fe fyddai'n rhaid iddyn nhw deithio am filltiroedd mewn argyfwng, ac rwyf i'n cael gwaith achos ynglŷn â hyn bron bob wythnos, mewn gwirionedd, yn arbennig felly pan fydd y cyfnodau aros mewn ambiwlansys yn ddychrynllyd o faith. Yn sicr, mae yna oblygiadau o ran diogelwch yn deillio o'r penderfyniad hwn i beidio â rhoi adran ddamweiniau ac achosion brys yn yr ysbyty newydd hwnnw pan gafodd ei adeiladu. Felly, rwy'n dymuno galw am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, i ymateb i hynny. Rwy'n sylweddoli, wrth gwrs, fod llawer o faterion yn hyn o beth sydd ar gyfer y bwrdd iechyd, ond o ran edrych ar y ddarpariaeth o ofal brys yn y cwm hwnnw'n neilltuol, fe fyddwn i'n gwerthfawrogi datganiad, os gwelwch chi'n dda. Diolch.
Diolch, Delyth Jewell. And, of course, you will have the opportunity to raise this with the Cabinet Secretary for Health and Social Care during his oral Senedd questions. But it is important that, again, you draw attention to the needs of your constituents. And as you say, it is for Aneurin Bevan health board, and I’m sure that if you haven’t done so already you will be raising this with them as well in terms of their delivery of services in the area.
Diolch, Delyth Jewell. Ac, wrth gwrs, fe gewch chi gyfle i godi hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ystod ei gwestiynau llafar ef yn y Senedd. Ond mae hi'n bwysig, unwaith eto, eich bod chi'n tynnu sylw at anghenion eich etholwyr. Ac fel rydych chi'n dweud, mae hyn ar gyfer bwrdd iechyd Aneurin Bevan, ac rwy'n siŵr, os nad ydych chi wedi gwneud hynny'n barod, y byddwch chi'n codi hyn gyda nhw o ran eu darpariaeth nhw o wasanaethau yn yr ardal hefyd.
Good afternoon, Trefnydd. I’d like to call for a statement, if I may, from the Cabinet Secretary for Transport and North Wales. It’s with regard to flooding in Llanwrtyd Wells. I visited at the weekend for a public meeting to discuss the devastating impact of a recent flood, which is actually coming off the main road, the trunk road, in the town. Just to give a bit of context, there’s a broken culvert, broken pipes throughout the village, causing significant damage. And on the night of the flood, 1 January, the storm drains were overflowing, and I’m afraid households were witnessing sinkholes opening up in their gardens. In one sad situation, I visited a family with a 12 foot sinkhole in their back garden. It got filled with water and the 8-year-old little girl let the family dog out, forgetting that the sinkhole was full of water and, sadly, their dog drowned. And this is obviously a very sad story, but the town actually feels abandoned. Nobody has been to see them. I’m liaising with the trunk road agency, but I wondered if you could also bring pressure in order for those people to have some reassurance that something is being done. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. Fe hoffwn i alw am ddatganiad, os caf i, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru. Mae'n ymwneud â llifogydd yn Llanwrtyd. Fe es i yno dros y penwythnos ar gyfer cyfarfod cyhoeddus i drafod effaith ddinistriol y llifogydd diweddar, sydd mewn gwirionedd yn tarddu oddi ar y brif ffordd, y gefnffordd, yn y dref. Dim ond ar gyfer rhoi ychydig o gyd-destun i hyn, mae cwlfert wedi torri, pibellau wedi torri ar hyd y pentref, sydd wedi achosi difrod sylweddol. Ac ar noson y llifogydd, 1 Ionawr, roedd draeniau stormydd yn gorlifo, ac mae'n ddrwg gen i ddweud bod aelwydydd wedi gweld llyncdyllau yn agor yn eu gerddi nhw. Mewn un sefyllfa drist, fe es i ymweld â theulu gyda llyncdwll 12 troedfedd yn eu gardd gefn. Fe lanwodd â dŵr ac fe ollyngodd merch fach 8 oed gi'r aelwyd o'r tŷ, wedi anghofio bod y llyncdwll yn llawn dŵr ac, yn anffodus, fe foddodd y ci. Ac, yn amlwg, mae honno'n stori drist iawn, ond mae'r dref mewn gwirionedd yn ymddangos fel pe bai pawb wedi cefnu arni. Ni ddaeth neb i'w gweld nhw. Rwy'n cysylltu â'r asiantaeth gefnffyrdd, ond tybed a fyddech chi'n eu cymell nhw er mwyn i'r bobl hynny fod â chyfran o sicrwydd y bydd rhywbeth yn cael ei wneud. Diolch yn fawr iawn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you very much indeed, Jane Dodds. And can we think of those who have been affected obviously in terms of your area, in Llanwrtyd Wells? The impact of those recent floods you brought to life, the impact on that town, is very clear and we think of the families who have been affected, particularly the story of the sad loss of that family pet as a result of the sinkhole. Now, I understand there are several issues ongoing in Llanwrtyd Wells following on from the storms and local land ownership issues. So, I hope you can relay this to your constituents that we are aware of these issues, we are mindful of Llanwrtyd Wells and the impact of the floods. So, the Welsh Government’s strategic road network division intends to meet with local residents next week to discuss options to resolve some of the issues, and the strategic road network division alongside their agents are investigating the cause of the opened-up carriageway on the A483 and intend to carry out necessary repairs at the earliest opportunity, but I’ve also asked if our officials could meet with you, Jane, next week, to go through these issues.
Diolch yn fawr iawn i chi, Jane Dodds. Ac a gawn ni gymryd munud i feddwl am y rhai yr effeithiwyd arnynt, yn amlwg o ran eich ardal chi, yn Llanwrtyd? Mae effaith y llifogydd diweddar hynny y gwnaethoch chi eu disgrifio mor fyw, yr effaith ar y dref honno, yn amlwg iawn ac rydyn ni'n meddwl am y teuluoedd yr effeithiwyd arnynt, yn enwedig am y stori drist am golli anifail anwes un teulu o ganlyniad i'r llyncdwll. Nawr, rwy'n deall bod sawl mater yn mynd rhagddyn nhw yn Llanwrtyd yn dilyn y stormydd a'r materion lleol o ran perchnogaeth tir. Felly, rwy'n gobeithio y gallwch chi roi'r neges hon i'ch etholwyr chi sef ein bod ni'n ymwybodol o'r materion hyn, rydyn ni'n ymwybodol o sefyllfa Llanwrtyd ac effaith y llifogydd. Felly, mae is-adran rhwydwaith ffyrdd strategol Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyfarfod â thrigolion lleol yr wythnos nesaf i drafod y dewisiadau ar gyfer datrys rhai o'r materion, ac mae'r is-adran rhwydwaith ffyrdd strategol yn ymchwilio ar y cyd â'u hasiantiaid nhw i achos y difrod ar lôn gerbydau'r A483 ac yn bwriadu gwneud atgyweiriadau angenrheidiol cyn gynted â phosibl, Ond rwyf i wedi gofyn hefyd a allai ein swyddogion ni gwrdd â chi, Jane, yr wythnos nesaf, i fynd trwy'r materion hyn.
Cabinet Secretary, can I please request a Government statement about the process of issuing death certificates here in Wales? The reason why I ask is that I’ve encountered a lot of different cases, but I’m going to share one here with you today. A constituent of mine sadly passed away on 26 November 2024, at the University Hospital of Wales. Following my constituent's death, the family were understandably devastated and grieving, yet were faced with a truly unacceptable and completely avoidable situation. For many weeks, the family were unable to have their loved one’s body released, because the hospital could not get a doctor to sign the death certificate. And when the hospital did manage to sign the death certificate, it was not completed correctly and therefore was rejected. Thankfully, all the necessary paperwork was completed just before Christmas, but not without a great deal of stress and pain being inflicted on the family, so much so that my constituent’s widow suffered a stroke, couldn’t attend her husband’s funeral and has since passed away. And yet again the family face an unacceptably long wait for a certificate in relation to her death and were told that there was a significant backlog and it will take some time. Cabinet Secretary, the last thing families need when dealing with a bereavement is having to go through something like this, and, as someone who’s gone through it myself, I know exactly how heartbreaking it can be. I appreciate that I have just quoted one case for you, but there are many more out there like this. Therefore, it is clear that the current system isn’t working effectively, so a statement from the Welsh Government outlining what action it will take to prevent other families from going through something similar would be greatly appreciated. Thank you.
Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth am y broses o roi tystysgrifau marwolaeth yma yng Nghymru? Y rheswm pam rwy'n gofyn hyn yw fy mod i wedi dod ar draws llawer o wahanol achosion, ond rwyf i am rannu un yma gyda chi heddiw. Yn anffodus, fe fu etholwr i mi farw ar 26 Tachwedd 2024, yn Ysbyty Athrofaol Cymru. Yn dilyn marwolaeth fy etholwr, roedd y teulu yn dorcalonnus ac yn eu galar, ond eto roedden nhw'n wynebu sefyllfa wirioneddol annerbyniol y gellid bod wedi ei hosgoi yn gyfan gwbl. Am wythnosau lawer, nid oedd y teulu yn gallu rhyddhau corff eu hanwylyd, oherwydd ni allai'r ysbyty gael meddyg i lofnodi'r dystysgrif marwolaeth. A phan lwyddodd yr ysbyty i gael llofnod ar y dystysgrif marwolaeth, ni chafodd hynny ei wneud yn gywir ac felly fe gafodd ei gwrthod. Diolch byth, fe gwblhawyd y gwaith papur angenrheidiol i gyd ychydig cyn y Nadolig, ond nid heb achosi llawer iawn o straen a phoen i'r teulu, cymaint felly fel bod gweddw fy etholwr wedi dioddef strôc, ac ni allai fynd i angladd ei gŵr ac fe fu hi farw wedi hynny. Ac unwaith eto mae'r teulu yn wynebu arhosiad annerbyniol o faith am dystysgrif marwolaeth iddi hi ac fe ddywedwyd wrthyn nhw fod y gwaith wedi pentyrru yn sylweddol ac fe fydd hi'n cymryd cryn amser. Ysgrifennydd Cabinet, y peth olaf sydd ei angen ar deuluoedd wrth iddyn nhw ymdopi â phrofedigaeth yw gorfod mynd trwy rywbeth fel hyn, ac, yn un sydd wedi mynd drwy'r peth fy hunan, rwy'n gwybod yn union pa mor dorcalonnus y gall hyn fod. Rwy'n gwerthfawrogi fy mod i newydd ddyfynnu un achos i chi, ond mae llawer mwy na hynny ar lawr gwlad nawr. Felly, mae hi'n amlwg nad yw'r system bresennol yn gweithio yn effeithiol, felly fe fyddai datganiad gan Lywodraeth Cymru yn amlinellu pa gamau y bydd yn eu cymryd i atal teuluoedd eraill rhag gorfod mynd trwy rywbeth o'r fath yn cael ei werthfawrogi yn fawr. Diolch i chi.
Thank you very much, Natasha Asghar. And thank you for raising this very sensitive but very important issue for families, and you have told of us of one family who’ve experienced this. Obviously, we would regret those delays. I will have to raise this with the Cabinet Secretary for Health and Social Care to identify how this is being addressed in terms of delays and waits for the death certificates. But, yes, again, this is an opportunity, I’m sure, for you to be able to raise this—because it will be managed operationally locally—I’m sure with health boards, as well as, indeed, to see if there is an overall picture from the Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn i chi, Natasha Asghar. A diolch i chi am godi'r mater sensitif hwn ond sy'n bwysig iawn i deuluoedd, ac rydych chi wedi sôn wrthym ni am un teulu sydd wedi mynd drwy hyn. Yn amlwg, rydyn ni'n drist iawn am yr oedi hwnnw a fu. Fe fydd rhaid i mi godi hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar gyfer nodi sut yr ymdrinnir â hyn o ran oediadau ac arosiadau am dystysgrifau marwolaeth. Ond, ie, unwaith eto, mae hwn yn gyfle, rwy'n sicr, i chi allu codi hyn—oherwydd fe reolir hyn yn weithredol yn lleol—gyda byrddau iechyd, rwy'n siŵr yn ogystal â chael gwybod, yn wir, a oes darlun cyffredinol oddi wrth yr Ysgrifennydd Cabinet.
A gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â’r sefyllfa sydd nawr yn wynebu darlledu masnachol ar donfeydd radio yng Nghymru, oherwydd yr wythnos diwethaf fe gyhoeddodd cwmni radio Global eu bod nhw'n rhoi’r gorau i ddarlledu llawer iawn o’u hallbwn rhanbarthol, gan gynnwys yr orsaf radio Capital Cymru? Nawr, mae’r orsaf honno, wrth gwrs, yn unigryw oherwydd mae crynswth ei hallbwn hi yn ystod y dydd drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae’r cwmni, o ganlyniad, yn mynd i gau ei stiwdio yn Wrecsam; mae yna 12 o swyddi yn cael eu colli. Ond mae’r oblygiadau, wrth gwrs, yn bellgyrhaeddol, oherwydd dyma ddiwedd ar ddarlledu masnachol cyfrwng Cymraeg yn y gogledd ac mae hynny’n mynd i fod yn ergyd nid yn unig i’r iaith Gymraeg, ond i’r sector gerddoriaeth Gymraeg hefyd.
Nawr, mae’r penderfyniad yn dod, wrth gwrs, yn dilyn cyflwyno Deddf Cyfryngau 2024 newydd gan Lywodraeth San Steffan. O dan yr hen drefn, mi oedd Ofcom yn gallu mynnu bod yna allbwn cyfrwng Cymraeg fel rhan o amodau trwyddedu rhai o'r cwmnïau masnachol yma. Ac er i bwyllgor diwylliant y Senedd alw am amddiffyn hynny o fewn y ddeddfwriaeth newydd, mi anwybyddwyd yr alwad honno. Felly, ydych chi'n cytuno â fi mai datganoli cyfrifoldebau dros ddarlledu ydy'r unig ateb yn y pen draw i amddiffyn darlledu Cymraeg a Chymreig? Ac a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth yn esbonio beth rydych chi'n bwriadu ei wneud i geisio amddiffyn y ddarpariaeth Gymraeg a Chymreig yma, sydd yn prinhau nawr ar ein gorsafoedd masnachol ni?
Can we have a statement from Government on the situation now facing commercial broadcasting on the radio waves in Wales, because last week Global radio announced that they were ceasing to broadcast much of their regional output, including the Capital Cymru station. Now, that station, of course, is unique, because most of the output during the day is through the medium of Welsh. The company, as a result, is going to close the studio in Wrexham; there are 12 jobs being lost. But the implications, of course, are far-reaching, because this is an end to Welsh-medium commercial broadcasting in north Wales and that will be a blow not only for the Welsh language, but also for the Welsh music sector.
Now, the decisions comes following the introduction of the new Media Act 2024 by the Westminster Government. Under the old system, Ofcom could insist that there was Welsh-medium output as part of the licensing conditions for some of these commercial companies. And although the Senedd culture committee called for that to be protected within the new legislation, that call was ignored. So, do you agree with me that the devolution of responsibilities for broadcasting is the only solution, ultimately, to protect Welsh language and Welsh broadcasting more generally? And can we have a statement from Government, explaining what you intend to do to try and safeguard the Welsh and Welsh-medium provision, which is becoming rarer on commercial stations?
Diolch yn fawr, Llyr, and thank you for drawing this again to our attention in the Senedd, the impact of changes on our commercial broadcasting, but particularly impacting on Welsh language, Welsh-medium broadcasting. I'm sure that the culture committee has been addressing this. There are some aspects of this that won't be devolved, but that's where we need to look at where we are with our commitments to look at broadcasting. So, we'll seek to update you in terms of where we are now on the advisory work that has been undertaken. Diolch.
Diolch yn fawr, Llŷr, a diolch am ddwyn hyn i'n sylw ni unwaith eto yn y Senedd, sef effaith newidiadau ar ein darlledu masnachol, ond sy'n effeithio yn arbennig ar ddarlledu Cymraeg, darlledu cyfrwng Cymraeg. Rwy'n siŵr fod y pwyllgor diwylliant wedi bod yn ymdrin â hyn. Fe geir rhai agweddau ar hynny nad ydyn nhw wedi cael eu datganoli, ond dyna pryd y mae angen i ni ystyried ein sefyllfa gyda'n hymrwymiadau i edrych ar ddarlledu. Felly, fe fyddwn ni'n ceisio rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi o ran ein sefyllfa bresennol gyda'r gwaith cynghori a gafodd ei wneud. Diolch.
Trefnydd, I would like to request a statement from the Cabinet Secretary for Health and Social Care regarding the role of public information campaigns in the health prevention agenda. The NHS is facing yet another terrible winter, with ambulances parked up outside every major hospital. People are waiting days for emergency care and staff are overworked and overstretched. Whilst many of the problems facing our hospitals are systemic, a lot of the pressure is preventable. The scientific literature tells us that the cold weather increases the risk of heart attacks. We know that the winter months see a dramatic increase in the number of respiratory illnesses, but we can, as individuals, take steps to lessen the risk to our own health, the health of others and, at the same time, reduce the burden on our NHS. Those at risk of heart attacks can take steps to avoid the shocks that cold weather places on their heart by wrapping up, staying warm and avoiding outdoor activities when it is particularly cold. We can all take measures to stop spreading respiratory viruses from simple hand washing to staying home when sick. But people need to be made aware of these simple measures. A poster in a doctor's surgery or a hospital waiting room is too little, too late. We need co-ordinated health prevention messages to be delivered to members of the public. Therefore, Trefnydd, I would be grateful if the Cabinet Secretary for health could make a statement to the Chamber, outlining how the Welsh Government plans to get across the information about staying safe during winter. Diolch yn fawr.
Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol ynghylch swyddogaeth ymgyrchoedd gwybodaeth gyhoeddus o ran agenda iechyd ataliol. Mae'r GIG yn wynebu gaeaf ofnadwy arall, gydag ambiwlansys yn sefyll y tu allan i bob ysbyty mawr. Mae pobl yn aros am ddiwrnodau am ofal brys ac mae staff yn cael eu gorweithio a'u gorlethu. Er bod llawer o'r problemau sy'n wynebu ein hysbytai yn rhai systemig, fe ellid atal llawer o'r pwysau. Mae'r llenyddiaeth wyddonol yn dweud wrthym ni fod y tywydd oer yn cynyddu'r perygl o drawiadau ar y galon. Fe wyddom ni fod misoedd y gaeaf yn gweld cynnydd sylweddol yn y niferoedd sy'n dioddef salwch anadlol, ond fe allwn ni, yn unigolion, gymryd camau i leihau'r peryglon i'n hiechyd ein hunain, ac iechyd pobl eraill ac, ar yr un pryd, ysgafnu'r baich ar ein GIG. Fe all rhai sydd mewn perygl o drawiadau ar y galon gymryd camau i osgoi'r straen y mae tywydd oer yn ei roi ar y galon trwy wisgo dillad addas, cadw'n gynnes ac osgoi gweithgareddau awyr agored pan fydd hi'n neilltuol o oer. Fe all pob un ohonom ni gymryd camau i atal feirysau anadlol rhag ymledu trwy olchi dwylo yn fwyaf syml neu aros gartref pan fyddwn ni'n sâl. Ond mae angen gwneud pobl yn ymwybodol o'r mesurau syml hyn. Nid yw poster mewn meddygfa neu ystafell aros ysbyty yn ddigon, ac mae'n rhy hwyr. Mae angen i negeseuon iechyd ataliol sy'n cydgysylltiedig gael eu cyfleu i aelodau'r cyhoedd. Felly, Trefnydd, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd wneud datganiad i'r Siambr, yn amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno'r wybodaeth am gadw'n ddiogel yn ystod y gaeaf. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain. Thank you for your question, based also, I'm sure, very much on your clinical experience as well. Of course, this does very much relate to how we prepare for winter pressures, and the Cabinet Secretary made that statement last week. And it is a holistic approach. It does include, obviously, those preventative measures that we can all take. Thank you for sharing those with us. Just to date, this winter, as you've acknowledged, the NHS experienced record levels of demand on ambulance services, largely driven by breathing difficulty-related calls, actually linked particularly to the cold snaps—we're coming out of one of those cold snaps—but also those high levels of patients with flu and respiratory needs as well. But I think that it is important that we look at the preventative message. I'm grateful that you have raised it with us today.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain. Diolch i chi am eich cwestiwn, a oedd wedi'i seilio hefyd, rwy'n siŵr, i raddau helaeth iawn ar eich profiad meddygol chi hefyd. Wrth gwrs, mae hyn yn ymwneud i raddau helaeth â sut yr ydym ni'n paratoi ar gyfer pwysau'r gaeaf, ac fe wnaeth yr Ysgrifennydd Cabinet y datganiad hwnnw'r wythnos diwethaf. Ac mae hwnnw'n ddull cyfannol. Mae'n cynnwys, yn amlwg, y mesurau ataliol hynny y gall pob un ohonom ni eu cymryd. Diolch i chi am rannu'r rhain gyda ni. Hyd yn hyn, y gaeaf hwn, fel y gwyddoch chi, mae'r GIG wedi gweld y cyfraddau uchaf erioed o alw ar wasanaethau ambiwlans, a ysgogwyd yn bennaf gan alwadau sy'n gysylltiedig ag anawsterau anadlu, a gysylltir yn arbennig â'r tywydd oer iawn—rydyn ni'n dod drwy un o'r cyfnodau oer iawn hynny—ond y cyfraddau uchel hynny o gleifion sydd ag anghenion o ran y ffliw ac afiechydon anadlol hefyd. Ond rwy'n credu ei bod ni'n bwysig ein bod ni'n ystyried y genadwri ataliol. Rwy'n ddiolchgar eich bod chi wedi codi hyn gyda ni heddiw.
I'd like to ask for a statement, please, Trefnydd, on how the Welsh Government is ensuring the safety of those third sector organisations that support work central to the nation of sanctuary plan and the 'Anti-racist Wales Action Plan', such as the Welsh Refugee Council, following the deliberate spreading of misinformation on social media by the far right over the weekend, amplified by Elon Musk, and worryingly a Conservative Member of this Senedd. Staff of the Welsh Refugee Council have suffered abuse, harassment and threats, and have had to involve the police. As well as this being horrendous, disgraceful and unacceptable, it does raise concerns about how organisations such as the Welsh Refugee Council are safeguarded, as we see an intensifying of racism and cynical and dangerous attempts to divide our communities and turn people on one another. I want to put on record Plaid Cymru's full support for the Welsh Refugee Council and the work they do, supporting sanctuary seekers and refugees, fostering understanding and promoting inclusion in our communities. We cannot let their work be undermined, nor their safety, nor the safety of those they are supporting, to be compromised.
Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch chi'n dda, Trefnydd, ar sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau diogelwch y sefydliadau trydydd sector hynny sy'n cefnogi gwaith sy'n ganolog i gynllun y genedl noddfa a'r 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', megis Cyngor Ffoaduriaid Cymru, yn dilyn lledaeniad bwriadol camwybodaeth ar y cyfryngau cymdeithasol gan yr adain dde eithafol dros y penwythnos, a ategwyd gan Elon Musk, ac yn bryderus iawn gan Aelod Ceidwadol yn y Senedd hon. Mae staff Cyngor Ffoaduriaid Cymru wedi dioddef camdriniaeth, aflonyddwch a bygythiadau, ac roedd yn rhaid iddyn nhw ymgynghori â'r heddlu. Yn ogystal â bod yn ddychrynllyd, gwarthus ac annerbyniol, mae hyn yn codi pryderon ynghylch sut mae sefydliadau fel Cyngor Ffoaduriaid Cymru yn cael eu diogelu, wrth i ni weld rhagor o hiliaeth ac ymdrechion sinigaidd a pheryglus i greu ymraniadau yn ein cymunedau a throi pobl yn erbyn ei gilydd. Fe hoffwn i ei roi ar y cofnod gefnogaeth lawn Plaid Cymru i Gyngor Ffoaduriaid Cymru a'r gwaith y maen nhw'n yn ei wneud, wrth gefnogi ceiswyr noddfa a ffoaduriaid, meithrin dealltwriaeth a hyrwyddo cynhwysiant yn ein cymunedau. Ni allwn ni ganiatáu i'w gwaith nhw gael ei danseilio, na pheryglu eu diogelwch nhw, na diogelwch y rhai y maen nhw'n eu cefnogi.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much, Sioned Williams, for your very important question.
I'm aware, of course, of the irresponsible and false claims made over the weekend about the Welsh Refugee Council, claims that are untrue and utterly irresponsible. The video that was used on social media alluded to claims that were produced by a group of pupils wanting to show their school as a welcoming place for all, and the video itself that was used was more than a year old. It was withdrawn in 2023 as a result of misinformed abuse received by the school and the Welsh Refugee Council, and taking that action was deemed necessary to safeguard the pupils and staff.
How can we be in this position where young people and our partners—registered charities and the third sector—end up being treated in this way? So, recirculating this misinformation poses fresh safeguarding risks to our stakeholders and, indeed, to young people—stakeholders like the Welsh Refugee Council. And I wanted to inform the Senedd that I've spoken to the Welsh Refugee Council; I met with them today with my officials. My officials also met with them on Sunday night. They have had to close their offices, seek advice from the police about the impact that this misinformation that's been circulated and recirculated has had on them. We are liaising with the police and partners to address this matter. And, Dirprwy Lywydd, can I say, as Trefnydd, we encourage all to refrain from promoting these dangerous false claims?
Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, o'r honiadau anghyfrifol a ffug a gafodd eu gwneud yn ystod y penwythnos am Gyngor Ffoaduriaid Cymru, honiadau anwir a chwbl anghyfrifol. Roedd y fideo a ddefnyddiwyd ar gyfryngau cymdeithasol yn cyfeirio at honiadau a gafodd eu gwneud gan grŵp o ddisgyblion a oedd yn dymuno dangos bod eu hysgol nhw'n fan sy'n croesawu pawb, ac fe wnaethpwyd y fideo hwnnw dros flwyddyn yn ôl. Fe gafodd ei dynnu yn ôl yn 2023 o ganlyniad i sarhad a gafodd yr ysgol a Chyngor Ffoaduriaid Cymru ar gam, ac fe gredwyd bod cymryd y camau hynny'n angenrheidiol i ddiogelu'r disgyblion a'r staff.
Sut allwn ni fod yn fath sefyllfa â hon lle mae pobl ifanc a'n partneriaid—elusennau cofrestredig a'r trydydd sector—yn cael eu trin fel hyn yn y pen draw? Felly, mae ailgylchu'r wybodaeth ffug hon yn achosi peryglon diogelu newydd i'n rhanddeiliaid ac, yn wir, i bobl ifanc—rhanddeiliaid fel Cyngor Ffoaduriaid Cymru. Ac roeddwn i'n awyddus i roi gwybod i'r Senedd fy mod i wedi siarad â Chyngor Ffoaduriaid Cymru; fe aeth fy swyddogion a minnau i gwrdd â nhw heddiw. Fe wnaeth fy swyddogion gwrdd â nhw ar nos Sul hefyd. Maen nhw wedi gorfod cau eu swyddfeydd, ac wedi gofyn am gyngor gan yr heddlu am yr effaith a gafodd y wybodaeth anwir hon arnyn nhw, wedi iddi fynd ar hyd ac ar led. Rydyn ni'n cysylltu â'r heddlu a'r partneriaid i fynd i'r afael â'r mater hwn. A, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddweud, yn rhinwedd swydd Trefnydd, ein bod ni'n annog pawb i ymatal rhag hyrwyddo'r honiadau ffug peryglus hyn?
Trefnydd, I must say you've done an incredible job of batting away most requests for statements here this afternoon, but I wonder if I can tempt you with another request for a statement here today, and that's for a statement from the Welsh Government on its plans to streamline flood resilience and flood defence investment and oversight. It struck me at a meeting on Friday with the Broughton and Bretton flood group, who've experienced significant amounts of regular flooding in that area in recent years, that there are various authorities, such as Welsh Water, Natural Resources Wales, the local authorities, as well as the work of the residents themselves, often scrambling between themselves to deal with immediate flooding, but also putting together plans and strategies for the future, as well.
Now, this meeting of local residents in Bretton and Broughton had done a phenomenal job of bringing those organisations together and those relevant authorities, but it strikes me that it could be done much more efficiently as many of them are chasing after similar funding pots, and are at risk sometimes of blaming each other for issues that arise. So, I think it would be much better for residents across Wales if there was a more streamlined approach to flood resilience and flood defence investment and oversight, and I'd be grateful if you're able to commit to a statement from the Welsh Government explaining how it would seek to make that whole process much better for residents here in Wales.
Trefnydd, mae'n rhaid i mi ddweud eich bod wedi gwneud gwaith anhygoel yma'r prynhawn yma o ymdrin â'r rhan fwyaf o geisiadau am ddatganiadau, ond tybed a gaf i eich temtio chi gyda chais arall am ddatganiad yn y fan hon heddiw, sef datganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei chynlluniau i symleiddio cydnerthedd rhag llifogydd a buddsoddiad a goruchwyliaeth amddiffyn rhag llifogydd. Fe gefais fy nharo mewn cyfarfod ddydd Gwener gyda grŵp llifogydd Brychdyn a Bretton, sydd wedi profi cryn dipyn o lifogydd rheolaidd yn yr ardal honno yn ystod y blynyddoedd diwethaf, fod yna amryw o awdurdodau, fel Dŵr Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru, yr awdurdodau lleol, yn ogystal â gwaith y trigolion eu hunain, sy'n sgrialu yn aml eu hunain i ymdrin â llifogydd yn uniongyrchol, ond sy'n dyfeisio cynlluniau a strategaethau i'r dyfodol hefyd, yn ogystal â hynny.
Nawr, roedd y cyfarfod hwn o drigolion lleol yn Bretton a Brychdyn wedi gwneud gwaith rhyfeddol wrth ddod â'r sefydliadau hynny ynghyd a'r awdurdodau perthnasol hynny, ond mae hi'n fy nharo i y gellid gwneud hynny mewn ffordd llawer mwy effeithlon gan fod llawer ohonyn nhw'n ceisio mynd ar ôl cronfeydd tebyg o arian, ac mewn perygl weithiau o weld bai ar ei gilydd am faterion sy'n codi. Felly, rwy'n credu y byddai hi'n llawer gwell i drigolion ledled Cymru pe byddai dull symlach o wrthsefyll llifogydd a buddsoddiad a goruchwyliaeth yn bod ar gyfer amddiffyn rhag llifogydd, ac fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n ymrwymo i gael datganiad gan Lywodraeth Cymru i esbonio sut y bydd hi'n ceisio gwneud y broses honno yn ei chyfanrwydd yn llawer gwell ar gyfer trigolion yma yng Nghymru.
Thank you for raising that question, and it is clear—and I've already answered one question on a regional/local level in terms of impacts on one town, Llanwrtyd Wells—and we know that it is important that local people, local elected representatives and, indeed, Senedd Members and Members of Parliament, engage in responding to their local communities' need. But we do have that streamlined approach in terms of moving forward and responding to flood events, but also moving forward in terms of our plans for flood alleviation as well. Of course, that is also reflected in the funding being made available in the draft budget. So, obviously, the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs will be mindful of the question you've raised this afternoon, but I do believe that is being delivered through our flood alleviation prevention strategies.
Diolch i chi am godi'r cwestiwn yna, ac mae hi'n amlwg—ac rwyf i wedi ateb un cwestiwn ar lefel ranbarthol/lleol eisoes o ran yr effeithiau ar un dref, Llanwrtyd—ac fe wyddom ni ei bod hi'n bwysig i bobl leol, cynrychiolwyr etholedig lleol ac, yn wir, Aelodau'r Senedd ac Aelodau Seneddol San Steffan, gymryd rhan yn yr ymateb i'r angen yn eu cymunedau lleol nhw. Ond mae'r dull symlach hwnnw gennym ni o ran symud ymlaen ac ymateb i ddigwyddiadau o lifogydd, ond i symud ymlaen o ran ein cynlluniau ni ar gyfer lliniaru llifogydd hefyd. Wrth gwrs, fe gaiff hynny ei adlewyrchu hefyd yn y cyllid a fydd ar gael yn y gyllideb ddrafft. Felly, yn amlwg, fe fydd y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig yn ymwybodol o'r cwestiwn a wnaethoch chi ei godi'r prynhawn yma, ond rwyf i o'r farn fod hynny'n cael ei gyflawni trwy gyfrwng ein strategaethau ni ar gyfer lliniaru effaith llifogydd a'u hatal.
Ac yn olaf, Gareth Davies.
And finally, Gareth Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to request a statement from the Cabinet Secretary for climate change, if I may—don't worry, it's not about the Denbighshire bins this time, but it's related—regarding the increase in waste coming across the border and being dumped in landfill sites across north Wales. Constituents have raised concerns with me regarding local authorities in north Wales permitting increasing amounts of waste from England to be disposed of in their local area. The majority of waste dumped at the Hafod landfill site in Wrexham is from England, with 37 per cent of waste dumped at the Hafod landfill site alone coming from Merseyside, which is a 16 per cent increase from 2020. This increase in the amount of waste being dumped has also led to public health concerns and an increase in an intolerable smell from the site. Denbighshire residents are quite rightly concerned that they could also be lumbered with waste from elsewhere. So, could the Cabinet Secretary for climate change outline how the Welsh Government is working with the UK Government and local authorities in England to ensure that residents in north Wales do not have to pay for the failures of local authorities in the north-west of England? Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros newid hinsawdd, os caf—peidiwch â phoeni, nid yw'n ymwneud â biniau sir Ddinbych y tro hwn, ond mae'n gysylltiedig—ynglŷn â'r cynnydd mewn gwastraff sy'n dod dros y ffin ac yn cael ei adael mewn safleoedd tirlenwi ar draws y gogledd. Mae etholwyr wedi codi pryderon gyda mi ynglŷn ag awdurdodau lleol yn y gogledd yn caniatáu gwaredu symiau cynyddol o wastraff o Loegr yn eu hardal leol. Mae'r rhan fwyaf o'r gwastraff sy'n cael ei adael ar safle tirlenwi'r Hafod yn Wrecsam yn dod o Loegr, gyda 37 y cant o wastraff sy'n cael ei adael ar safle tirlenwi'r Hafod yn dod o Lannau Mersi, sy'n gynnydd o 16 y cant ers 2020. Mae'r cynnydd hwn yn y gwastraff sy'n cael ei ollwng hefyd wedi arwain at bryderon iechyd cyhoeddus a chynnydd mewn arogl annioddefol o'r safle. Mae trigolion sir Ddinbych yn poeni, ac yn iawn felly, y gallent hefyd fod yn gweld gwastraff o leoedd eraill yn cyrraedd. Felly, a allai Ysgrifennydd y Cabinet dros newid hinsawdd amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ac awdurdodau lleol yn Lloegr i sicrhau nad oes rhaid i drigolion y gogledd dalu am fethiannau awdurdodau lleol yng ngogledd-orllewin Lloegr? Diolch.
You've raised a very specific question and issue for the Cabinet Secretary and Deputy First Minister, and he will find an appropriate way to respond to that. Thank you for raising it.
Rydych wedi codi cwestiwn a mater penodol iawn i'r Ysgrifennydd Cabinet a'r Dirprwy Brif Weinidog, a bydd yn dod o hyd i ffordd briodol o ymateb i hwnnw. Diolch am ei godi.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai ar Gartrefi Clyd. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jayne Bryant.
Item 3 today is a statement by the Cabinet Secretary for Housing and Local Government on Warm Homes. I call on the Cabinet Secretary, Jayne Bryant.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The people of Wales spoke clearly when the First Minister Eluned Morgan visited communities across Wales and asked people what mattered to them most. Today, I am here to show how we're turning those words into action. We're making homes warmer, bills lower, and taking concrete steps to tackle climate emergency, and I want to outline exactly what that means for families across our nation.
This decade must be a decade of action on climate, and we are backing that commitment with more than £30 million this year alone in our enhanced Warm Homes Nest scheme. Our approach is comprehensive and targeted. We're tackling fuel poverty through a two-pronged strategy: providing expert advice to Welsh households, while delivering physical improvements to our least energy efficient homes, which cost more to heat. Our renewed programme, launched in April, is already making a real difference. Here’s what it means. If people are struggling with fuel bills, our advisers will work with them to identify the most effective improvements for their homes. They’ll provide practical tips to boost energy efficiency, reduce bills and guide people towards additional support services where needed. It might be better insulation, it might be solar panels or even a heat pump. I want to be clear about who can get this help. We've widened the net. If a household income is below 60 per cent of the typical Welsh income, it could qualify for help. This is about helping everyone who needs support, regardless of their circumstances.
We know that, for families across Wales, heating isn't nice to have; it's an essential. That's why, since April, we've helped more than 100 vulnerable households who were in crisis as a result of broken boilers. Real people with real problems getting real help when they need it most. And we’re helping people in social housing too. Just last month, I visited Denbighshire's Llys Esgob Morgan development. The housing association, ClwydAlyn, have used Welsh Government funding to improve energy efficiency through both traditional insulation methods and innovative products. That means warmer homes for people in Denbighshire. And here's what making me particularly proud: 90 per cent of the money we spend improving our social housing is going straight to Welsh businesses and Welsh workers. That's local jobs, local supply chains and local families benefiting directly from our investment. We have a proud record.
We are reviewing Part L of our building regulations to ensure new builds in Wales are more energy efficient, with the aim of driving up the use of low-carbon heating systems like heat pumps. We've also poured over £2 billion into making our social housing better over the last 20 years. That investment got us to where we are today, with our social homes hitting an average energy performance certificate rating of D, but we're not stopping there. This year kicks off our new, bolder standard, one that demands every single social home in Wales reaches EPC C by 2030, before pressing on to EPC A, the highest level of energy efficiency. That means stable bills and a smaller carbon footprint for thousands of Welsh families.
The First Minister and I recently visited the remarkable passive house development in Cardiff. These homes are so well built that they barely need heating at all: that's the future we're building with our investment. By 2030, every social home in Wales will meet high energy efficiency standards. That's not just an environmental target; it's a commitment to delivering lower bills, year after year, for thousands of families. Our £260 million optimised retrofit programme, which has spent £70 million this year alone, doesn't just help us tackle climate change, although that matters enormously; it's also about making sure that nobody in Wales has to choose between warming their home and feeding their family.
For home owners who want to make changes but can't afford the initial costs, we have interest-free loans through our Green Homes Wales scheme. The uptake has been fantastic, with over 2,500 expressions of interest to date—evidence that people across Wales want to make their homes fit for the future. My colleague Jane Hutt will be speaking later about additional support that could put money back into your pocket, but I won't steal her thunder. What I will say is this: there are billions in unclaimed support that should be helping Welsh families with their bills, and we want people to claim what they're entitled to.
Let me finish with a message for anyone sitting at home worried about their energy bills or wondering how to make their home warmer: please, pick up the phone and call the Warm Homes Nest scheme. It's a Freephone number. The Welsh Labour Government is ready to help you figure out what support is best for you, because, when we talk about living in warm homes, we're talking about dignity. We're talking about children who can focus on their homework instead of shivering. We're talking about families who shouldn't have to choose between necessities. This is what action looks like: help that reaches the homes and families that need it most. Every warm home, every reduced bill, every family helped—it's more than a policy on paper, it's real change happening right now across Wales, making people's lives better. That's delivery in action. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Siaradodd pobl Cymru yn glir pan ymwelodd y Prif Weinidog Eluned Morgan â chymunedau ledled Cymru a gofyn i bobl beth oedd yn fwyaf pwysig iddyn nhw. Heddiw, rydw i yma i ddangos sut rydyn ni'n troi'r geiriau hynny'n weithrediadau. Rydym yn gwneud cartrefi'n gynhesach, biliau'n is, ac yn cymryd camau pendant i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, ac rwyf eisiau amlinellu'n union beth mae hynny'n ei olygu i deuluoedd ledled ein gwlad.
Mae'n rhaid i'r degawd hwn fod yn ddegawd o weithredu ar yr hinsawdd, ac rydym yn cefnogi'r ymrwymiad hwnnw gyda mwy na £30 miliwn eleni yn unig yn ein cynllun Nyth, Cartrefi Clyd, gwell. Mae ein dull gweithredu yn gynhwysfawr ac wedi'i dargedu. Rydym yn mynd i'r afael â thlodi tanwydd trwy strategaeth ddeublyg: darparu cyngor arbenigol i aelwydydd Cymru, gan ddarparu gwelliannau corfforol i'n cartrefi lleiaf effeithlon o ran ynni, sy'n costio mwy i'w cynhesu. Mae ein rhaglen newydd, a lansiwyd ym mis Ebrill, eisoes yn gwneud gwahaniaeth go iawn. Dyma beth mae'n ei olygu. Os yw pobl yn cael trafferth gyda biliau tanwydd, bydd ein cynghorwyr yn gweithio gyda nhw i nodi'r gwelliannau mwyaf effeithiol ar gyfer eu cartrefi. Byddant yn darparu awgrymiadau ymarferol i hybu effeithlonrwydd ynni, lleihau biliau ac arwain pobl tuag at wasanaethau cymorth ychwanegol pan fo angen. Gallai fod yn well inswleiddio, gallai fod yn baneli solar neu hyd yn oed pwmp gwres. Hoffwn fod yn glir ynghylch pwy all gael y cymorth hwn. Rydym wedi ehangu'r rhwyd. Os yw incwm cartref yn is na 60 y cant o incwm nodweddiadol Cymru, gallai fod yn gymwys i gael cymorth. Mae hyn yn ymwneud â helpu pawb sydd angen cymorth, ni waeth beth fo'u hamgylchiadau.
Rydym yn gwybod, i deuluoedd ledled Cymru, nad yw gwresogi yn rhywbeth braf i'w gael yn unig; mae'n hanfodol. Ers mis Ebrill, rydym wedi helpu mwy na 100 o aelwydydd agored i niwed a oedd mewn argyfwng o ganlyniad i foeleri wedi torri. Mae pobl go iawn sydd â phroblemau go iawn yn cael cymorth go iawn pan fônt ei angen fwyaf. Rydym hefyd yn helpu pobl mewn tai cymdeithasol. Fis diwethaf yn unig, ymwelais â datblygiad Llys Esgob Morgan sir Ddinbych. Mae'r gymdeithas dai, ClwydAlyn, wedi defnyddio cyllid Llywodraeth Cymru i wella effeithlonrwydd ynni trwy ddulliau inswleiddio traddodiadol a chynhyrchion arloesol. Mae hynny'n golygu cartrefi cynhesach i bobl yn sir Ddinbych. Dyma beth sy'n fy ngwneud yn arbennig o falch: mae 90 y cant o'r arian yr ydym yn ei wario i wella ein tai cymdeithasol yn mynd yn syth i fusnesau Cymru a gweithwyr Cymru. Dyna swyddi lleol, cadwyni cyflenwi lleol a theuluoedd lleol sy'n elwa'n uniongyrchol ar ein buddsoddiad. Mae gennym hanes balch.
Rydym yn adolygu Rhan L o'n rheoliadau adeiladu i sicrhau bod adeiladau newydd yng Nghymru yn fwy effeithlon o ran ynni, gyda'r nod o gynyddu'r defnydd o systemau gwresogi carbon isel fel pympiau gwres. Rydym hefyd wedi cyfrannu dros £2 biliwn i wella ein tai cymdeithasol dros yr 20 mlynedd diwethaf. Daeth y buddsoddiad hwnnw â ni i'r lle rydym ni heddiw, gyda'n cartrefi cymdeithasol yn ennill sgôr tystysgrif perfformiad ynni D ar gyfartaledd, ond nid ydym yn stopio yn y fan honno. Eleni gwelwn gychwyn ein safon newydd, fwy mentrus, un sy'n mynnu bod pob un cartref cymdeithasol yng Nghymru yn cyrraedd EPC C erbyn 2030, cyn symud ymlaen tuag at EPC A, y lefel uchaf o effeithlonrwydd ynni. Mae hynny'n golygu biliau sefydlog ac ôl troed carbon llai i filoedd o deuluoedd Cymru.
Yn ddiweddar, ymwelodd y Prif Weinidog a minnau â'r datblygiad tai goddefol rhyfeddol yng Nghaerdydd. Mae'r cartrefi hyn wedi'u hadeiladu mor dda fel mai prin y mae angen gwresogi arnynt o gwbl: dyna'r dyfodol rydyn ni'n ei adeiladu gyda'n buddsoddiad. Erbyn 2030, bydd pob cartref cymdeithasol yng Nghymru yn bodloni safonau effeithlonrwydd ynni uchel. Nid targed amgylcheddol yn unig yw hynny; mae'n ymrwymiad i ddarparu biliau is, flwyddyn ar ôl blwyddyn, i filoedd o deuluoedd. Nid yw ein rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio gwerth £260 miliwn, sydd wedi gweld gwario £70 miliwn eleni yn unig, dim ond yn ein helpu i fynd i'r afael â newid hinsawdd, er bod hynny'n bwysig iawn; mae hefyd yn ymwneud â sicrhau nad oes neb yng Nghymru yn gorfod dewis rhwng cynhesu eu cartref a bwydo eu teulu.
Ar gyfer perchnogion tai sydd eisiau gwneud newidiadau ond na allant fforddio'r costau cychwynnol, mae gennym fenthyciadau di-log trwy ein cynllun Cartrefi Gwyrdd Cymru. Mae'r nifer sy'n derbyn hwn wedi bod yn wych, gyda dros 2,500 o ddatganiadau o ddiddordeb hyd yma—tystiolaeth bod pobl ledled Cymru eisiau gwneud eu cartrefi'n addas ar gyfer y dyfodol. Bydd fy nghyd-Ysgrifennydd Jane Hutt yn siarad yn ddiweddarach am gefnogaeth ychwanegol a allai roi arian yn ôl yn eich poced, ond nid wyf am ddwyn ei chlodydd. Yr hyn a ddywedaf yw: mae biliynau o gymorth heb ei hawlio a ddylai fod yn helpu teuluoedd Cymru gyda'u biliau, ac rydym eisiau i bobl hawlio'r hyn y mae ganddynt hawl iddo.
Gadewch i mi orffen gyda neges i unrhyw un sy'n eistedd gartref yn poeni am eu biliau ynni neu'n pendroni sut i wneud eu cartref yn gynhesach: os gwelwch yn dda, codwch y ffôn a ffoniwch gynllun Nyth, Cartrefi Clyd. Mae'n rhif rhadffôn. Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn barod i'ch helpu i ganfod pa gymorth sydd orau i chi, oherwydd, pan fyddwn yn siarad am fyw mewn cartrefi cynnes, rydym yn sôn am urddas. Rydyn ni'n sôn am blant sy'n gallu canolbwyntio ar eu gwaith cartref yn hytrach na chrynu. Rydyn ni'n siarad am deuluoedd na ddylai orfod dewis rhwng pethau angenrheidiol. Dyma sut mae gweithredu'n edrych: cymorth sy'n cyrraedd y cartrefi a'r teuluoedd sydd ei angen fwyaf. Mae pob cartref cynnes, pob bil llai, pob teulu sydd wedi cael cymorth—mae'n fwy na pholisi ar bapur, mae'n newid go iawn sy'n digwydd ar hyn o bryd ar draws Cymru, gan wneud bywydau pobl yn well. Dyma gyflawni ar waith. Diolch yn fawr.
Well, I've been raising this for over two decades here, yet fuel poverty remains a deep, enduring issue across Wales, estimated to impact virtually all our lower income households. With energy prices set to stay high throughout the winter, well above pre-crisis levels, many households will struggle to keep warm and well. There's an urgent need to improve the energy efficiency of fuel-poor homes in Wales with energy bills that are permanently low. Yet at the current rate of delivery of the Welsh Government's Warm Homes Nest scheme—just over 1,600 homes per year—it will take well over a century to improve the energy efficiency of the homes of all our lower income households currently estimated to be in fuel poverty. The sector continues to call on the Welsh Government to significantly increase the funding of its Warm Homes programme, as they state this is currently insufficient to address the scale of the challenge of fuel poverty in Wales. How do you, therefore, respond to the call at last November's joint meeting of the cross-party group on fuel poverty and energy efficiency and cross-party group on housing for the Welsh Government to allocate the consequentials from the UK Government's Warm Homes plan into its Warm Homes programme to support this, estimated to result in around £170 million in Wales?
As the office of the older people's commissioner has stated, boiler repairs or replacements in necessary circumstances should be available to all eligible applicants without working heating or hot water where low-carbon heating is not yet viable or appropriate, irrespective of age and health. However, within the first six months of operation of the Welsh Government's current Warm Homes programme, launched 1 April last year, some eligible households were being turned away for measures if their home was not yet viable or appropriate for a heat pump. This was very concerning and in sharp contrast to how National Energy Action and partners understood the scheme was intended to operate, risking leaving eligible low-income households, living in the least efficient homes, with no working heating or hot water. They therefore strongly recommended this issue was resolved as a matter of urgency. Thankfully, in response to their feedback, the Welsh Government has agreed to ensure that all eligible Nest applicants can now receive a boiler repair or replacement if they have no working heating or hot water, meaning that, while heat pumps are still available, eligible households may, for now, still be able to get a replacement boiler or repair as an alternative, alongside other insulation and energy efficiency measures. However, how do you respond to Fuel Poverty Coalition Cymru's concern that the Welsh Government is only committed to this necessary provision until the end of March, and to their call for this to remain in place throughout the duration of the programme?
Care & Repair does extensive work, both in tackling fuel poverty and supporting income maximisation for older people in Wales who are living in some of the most energy inefficient and therefore cold properties. How do you respond to their call for resource to promote benefit update direct to local campaigns run by local organisations in order to improve awareness on entitlements and help reduce stigma and complexity surrounding the benefits system?
After scrapping winter fuel payments for millions of pensioners, the UK Labour Government urged pensioners to check if they could be eligible for pension credit to secure to secure the winter fuel payment. An estimated 130,000 older people in the UK will miss out because they're just £500 over the income threshold to claim pension credit. How do you, therefore, respond to the call by the Older People's Commissioner for Wales for action to resolve the issue of the cliff edge whereby older people ineligible for pension credit because of incomes just above the threshold miss out on support entirely, and to the call from Care & Repair Cymru for the implementation of a safety net grant for disrepair for vulnerable and low-income households, including those who fall just short of pension credit eligibility, to keep them safe, warm and out of hospital?
Finally, how do you respond to concern expressed by the Older People's Commissioner for Wales, in evidence to the Equality and Social Justice Committee consultation on fuel poverty in Wales, that, quote:
'Other concerns with the Warm Homes Programme include the scale of the scheme (particularly given rising energy prices and the cost-of-living crisis), the overall levels of funding provided to undertake activity, and the processes for monitoring, evaluation, and reporting on progress'?
Wel, rwyf wedi bod yn codi hyn ers dros ddau ddegawd yma, ac eto mae tlodi tanwydd yn parhau i fod yn fater dwys, parhaus ledled Cymru, yr amcangyfrifir ei fod yn effeithio ar bron pob un o'n haelwydydd incwm is. Gyda phrisiau ynni yn debygol o aros yn uchel drwy gydol y gaeaf, ymhell uwchlaw lefelau cyn yr argyfwng, bydd llawer o aelwydydd yn ei chael hi'n anodd cadw'n gynnes ac yn iach. Mae angen brys i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi sy'n dlawd o ran tanwydd yng Nghymru gyda biliau ynni sy'n isel yn barhaol. Ac eto ar gyfradd bresennol y gwaith o gyflwyno cynllun Cartrefi Clyd Nyth Llywodraeth Cymru—ychydig dros 1,600 o gartrefi y flwyddyn—bydd yn cymryd ymhell dros ganrif i wella effeithlonrwydd ynni ein holl aelwydydd incwm is yr amcangyfrifir eu bod mewn tlodi tanwydd ar hyn o bryd. Mae'r sector yn parhau i alw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu cyllid ei rhaglen Cartrefi Clyd yn sylweddol, gan eu bod yn datgan nad yw hyn yn ddigonol ar hyn o bryd i fynd i'r afael â maint her tlodi tanwydd yng Nghymru. Sut ydych chi, felly, yn ymateb i'r alwad yng nghyfarfod ar y cyd fis Tachwedd diwethaf o'r grŵp trawsbleidiol ar dlodi tanwydd ac effeithlonrwydd ynni a'r grŵp trawsbleidiol ar dai i Lywodraeth Cymru ddyrannu'r symiau canlyniadol o gynllun Cartrefi Clyd Llywodraeth y DU i'w rhaglen Cartrefi Clyd i gefnogi hyn, yr amcangyfrifir y bydd oddeutu £170 miliwn yng Nghymru?
Fel y dywedodd swyddfa'r comisiynydd pobl hŷn, dylai atgyweirio neu amnewid boeleri o dan amgylchiadau angenrheidiol fod ar gael i bob ymgeisydd cymwys sydd heb system wresogi yn gweithio na dŵr poeth lle nad yw gwresogi carbon isel yn hyfyw neu'n briodol eto, ni waeth beth fo'u hoedran a'u hiechyd. Fodd bynnag, o fewn chwe mis cyntaf rhaglen Cartrefi Clyd cyfredol Llywodraeth Cymru, a lansiwyd 1 Ebrill y llynedd, roedd rhai aelwydydd cymwys yn cael eu gwrthod ar gyfer mesurau os nad oedd eu cartref yn hyfyw neu'n briodol ar gyfer pwmp gwres eto. Roedd hyn yn peri pryder mawr ac mewn cyferbyniad llwyr â'r ffordd yr oedd National Energy Action a phartneriaid yn deall sut y byddai'r cynllun yn cael ei weithredu, gan o bosib adael aelwydydd incwm isel cymwys, i fyw yn y cartrefi lleiaf effeithlon, heb unrhyw system wresogi yn gweithio na dŵr poeth. Roeddent felly'n argymell yn gryf bod y mater hwn yn cael ei ddatrys ar frys. Diolch byth, mewn ymateb i'w hadborth, mae Llywodraeth Cymru wedi cytuno i sicrhau y gall pob ymgeisydd cymwys Nyth nawr gael boeler wedi'i atgyweirio neu ei amnewid os nad oes ganddynt system wresogi neu ddŵr poeth sy'n gweithio, sy'n golygu, er bod pympiau gwres yn dal i fod ar gael, gall aelwydydd cymwys, am y tro, barhau i allu cael boeler newydd neu ei atgyweirio fel dewis arall, ochr yn ochr â mesurau inswleiddio ac effeithlonrwydd ynni eraill. Fodd bynnag, sut ydych chi'n ymateb i bryder Cynghrair Tlodi Tanwydd Cymru mai dim ond tan ddiwedd mis Mawrth y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i'r ddarpariaeth angenrheidiol hon, ac i'w galwad nhw i hyn aros yn ei le drwy gydol y rhaglen?
Mae Gofal a Thrwsio yn gwneud gwaith helaeth, o ran mynd i'r afael â thlodi tanwydd a chefnogi'r broses o wneud y mwyaf o incwm i bobl hŷn yng Nghymru sy'n byw yn rhai o'r eiddo mwyaf aneffeithlon o ran ynni ac felly'n oer. Sut ydych chi'n ymateb i'w galwad am adnoddau i hyrwyddo'r wybodaeth ddiweddaraf am fudd-daliadau yn uniongyrchol i ymgyrchoedd lleol sy'n cael eu rhedeg gan sefydliadau lleol er mwyn gwella ymwybyddiaeth am hawliau a helpu i leihau stigma a chymhlethdod o amgylch y system fudd-daliadau?
Ar ôl cael gwared ar daliadau tanwydd gaeaf i filiynau o bensiynwyr, anogodd Llywodraeth Lafur y DU bensiynwyr i wirio a allent fod yn gymwys i gael credyd pensiwn i sicrhau taliad tanwydd y gaeaf. Amcangyfrifir y bydd 130,000 o bobl hŷn yn y DU ar eu colled oherwydd eu bod dim ond £500 dros y trothwy incwm i hawlio credyd pensiwn. Sut ydych chi, felly, yn ymateb i'r alwad gan Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru am weithredu i ddatrys mater sydd fel ymyl clogwyn pan fo pobl hŷn sy'n gymwys i gael credyd pensiwn, oherwydd incwm ychydig yn uwch na'r trothwy, ar eu colled o ran cymorth yn gyfan gwbl, ac i'r alwad gan Gofal a Thrwsio Cymru ar gyfer gweithredu grant rhwyd ddiogelwch ar gyfer diffyg atgyweirio mewn aelwydydd sy'n agored i niwed ac incwm isel, gan gynnwys y rhai sy'n methu o drwch blewyn â chyrraedd y trothwy er mwyn bod yn gymwys ar gyfer Credyd Pensiwn, i'w cadw'n ddiogel, yn gynnes ac allan o'r ysbyty?
Yn olaf, sut ydych chi'n ymateb i bryder a fynegwyd gan Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, mewn tystiolaeth i ymgynghoriad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar dlodi tanwydd yng Nghymru, rwy'n dyfynnu:
'Mae pryderon eraill gyda’r Rhaglen Cartrefi Clyd yn cynnwys maint y cynllun (yn enwedig o ystyried prisiau ynni cynyddol a’r argyfwng costau byw), lefelau cyffredinol y cyllid a ddarperir i ymgymryd â gweithgareddau, a’r prosesau monitro, gwerthuso ac adrodd ar gynnydd'?
Diolch, Mark, and, first of all, I'd just like to put on record my thanks for the work that you've done on the cross-party group, and I know that I've been fortunate to come along to that cross-party group just before Christmas to talk about and hear from stakeholders directly as well about some of the issues that you've mentioned today.
Just to highlight some of the things that we are doing, to date, the Welsh Government has invested more than £251 million to improve home energy efficiency through the Warm Homes programme, and Nest has helped more than 82,000 lower income households by installing measures in their homes, and more than 210,000 have contacted Nest to receive that free energy efficiency advice. This is something that the Welsh Government have been committed to long term, because, between 2009 and 2021, we've helped over 21,000 households through Arbed, investing that European funding to improve housing conditions in our most deprived areas.
With regard to the issue around people needing support in a crisis situation, which I think is a really important one, as I mentioned in my statement, and as you touched on, Mark, as well, I had agreed to allow boiler repairs or replacements this winter to help all households eligible for Nest who find themselves in immediate crisis without heating or water. Householders must meet the current Nest eligibility criteria, and no changes are being proposed to those criteria. All householders who meet the Nest eligibility criteria and who do not have heating or hot water can receive a boiler repair or replacements. Householders that have their boiler repaired or replaced through this route will still have their house assessed for further energy efficiency measures, with a view to making the house ready to move away from fossil fuel heating in the future. So, that is something we are doing at this time. People are feeling right at the crisis point. We are looking to see what we can do in the future to make sure those efficiencies are put in at a later date. So, there are a lot of things going on in that space, and, with regard to work with UK Government, obviously officials work closely, both here in Wales and at a UK Government level. Receiving pension credit is the key for many older people in Wales that unlocks their entitlement to that winter fuel payment, and the Welsh Government, as you know, had a really strong campaign to get eligible pensioners signed up for pension credit, and that ensured that eligible pensioners received winter fuel payments.
The UK Government continues to deliver the Warm Homes discount, which does protect householders on lower incomes and ensures that they can heat their homes, with £150 off their energy bills, but I know my Cabinet colleague Jane Hutt has been really doing a lot of work in this space, and it is important that we also work across Government to do everything we can to ensure that everything that people are entitled to is taken up.
Diolch, Mark, ac, yn gyntaf oll, hoffwn gofnodi fy niolch am y gwaith rydych wedi'i wneud ar y grŵp trawsbleidiol, a gwn fy mod wedi bod yn ffodus i ddod i'r grŵp trawsbleidiol hwnnw ychydig cyn y Nadolig i siarad amdano a chlywed gan randdeiliaid yn uniongyrchol yn ogystal ag am rai o'r materion rydych chi wedi'u crybwyll heddiw.
Er mwyn tynnu sylw at rai o'r pethau rydyn ni'n eu gwneud, hyd yma, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi mwy na £251 miliwn i wella effeithlonrwydd ynni cartref drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd, ac mae Nyth wedi helpu mwy na 82,000 o aelwydydd incwm is drwy osod mesurau yn eu cartrefi, ac mae mwy na 210,000 wedi cysylltu â Nyth i dderbyn y cyngor effeithlonrwydd ynni am ddim hwnnw. Mae hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddo yn y tymor hir, oherwydd, rhwng 2009 a 2021, rydyn ni wedi helpu dros 21,000 o aelwydydd trwy Arbed, gan fuddsoddi'r arian Ewropeaidd hwnnw i wella amodau tai yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig.
O ran y mater sy'n ymwneud â phobl sydd angen cymorth mewn sefyllfa o argyfwng, sydd, yn fy marn i, yn un pwysig iawn, fel y soniais yn fy natganiad, ac fe wnaethoch ei grybwyll, Mark, hefyd, roeddwn wedi cytuno i ganiatáu atgyweirio neu amnewid boeleri y gaeaf hwn i helpu pob cartref sy'n gymwys ar gyfer Nyth sy'n cael eu hunain mewn argyfwng uniongyrchol heb wres na dŵr. Rhaid i ddeiliaid tai fodloni'r meini prawf cymhwysedd Nyth cyfredol, ac nid oes unrhyw newidiadau yn cael eu cynnig i'r meini prawf hynny. Gall pob deiliad tŷ sy'n bodloni'r meini prawf cymhwysedd Nyth ac nad oes ganddynt wres na dŵr poeth gael eu boeleri wedi'u hatgyweirio neu eu hamnewid. Bydd deiliaid tai sydd â'u boeleri wedi'u hatgyweirio neu eu hamnewid drwy'r llwybr hwn yn dal i gael asesiad o'u tai am fesurau effeithlonrwydd ynni pellach, gyda'r bwriad o wneud y tai yn barod i symud i ffwrdd o wresogi tanwydd ffosil yn y dyfodol. Felly, mae hynny'n rhywbeth rydyn ni'n ei wneud ar hyn o bryd. Mae pobl yn teimlo eu bod mewn argyfwng. Rydyn ni'n edrych i weld beth y gallwn ei wneud yn y dyfodol i sicrhau bod yr arbedion effeithlonrwydd hynny'n cael eu rhoi yn nes ymlaen. Felly, mae llawer o bethau'n digwydd yn y maes hwnnw, ac, o ran gweithio gyda Llywodraeth y DU, yn amlwg mae swyddogion yn gweithio'n agos, yma yng Nghymru ac ar lefel Llywodraeth y DU. Mae derbyn credyd pensiwn yn allweddol i lawer o bobl hŷn yng Nghymru er mwyn datgloi eu hawl i'r taliad tanwydd gaeaf hwnnw, ac fel y gwyddoch, roedd gan Lywodraeth Cymru ymgyrch gref iawn i gael pensiynwyr cymwys i gofrestru ar gyfer credyd pensiwn, a sicrhaodd hynny fod pensiynwyr cymwys yn derbyn taliadau tanwydd gaeaf.
Mae Llywodraeth y DU yn parhau i ddarparu'r disgownt Cartrefi Clyd, sy'n diogelu deiliaid tai ar incwm is ac yn sicrhau eu bod yn gallu gwresogi eu cartrefi, gyda £150 oddi ar eu biliau ynni, ond gwn fod fy nghyd-Ysgrifennydd Cabinet Jane Hutt wedi bod yn gwneud llawer o waith yn y maes hwn, ac mae'n bwysig ein bod hefyd yn gweithio ar draws y Llywodraeth i wneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod pobl yn cael popeth y mae ganddynt hawl iddo.
Diolch am y datganiad. O feddwl mai rhaglen Cartrefi Clyd Llywodraeth Cymru ydy conglfaen yr ymdrechion i liniaru tlodi tanwydd yma yng Nghymru, mae yna ddau fater yn codi pryder yn syth i mi, ac i nifer o bobl eraill hefyd, ac y cyntaf ydy lefel y buddsoddiad yn y rhaglen yma. Dim ond tua 1,700 o gartrefi'r flwyddyn all gael cefnogaeth o fewn y cyllid presennol, ond mae yna dros 200,000 o aelwydydd yn byw mewn tlodi tanwydd yng Nghymru, felly fe welwch chi pam dwi'n poeni am lefel y buddsoddiad. Felly, a fedrwch chi fanylu ychydig yn fwy am y gyllideb, y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, ond hefyd y gyllideb yn fwy hir dymor? Oes yna unrhyw arian ychwanegol ar y ffordd o San Steffan? Pa ddulliau ariannu—yn enwedig, efallai, ariannu cyfalaf a dulliau amgen—sy'n cael eu hystyried, a faint o flaenoriaeth ydy ystyried y dulliau ariannu amgen yma gan Lywodraeth Cymru?
Yr ail fater sy'n codi pryder ydy diffyg eglurder am nod polisi'r rhaglen. Beth yn union ydyn ni'n ceisio ei wneud yn fan hyn? Ydyn ni'n ceisio defnyddio'r rhaglen er mwyn cyrraedd net sero yn gyflymach, neu ydy Cartrefi Clyd yn ceisio mynd i'r afael â'r argyfwng uniongyrchol tlodi tanwydd? Neu ydy o, rywsut, yn trio gwneud y ddau beth? Mewn rhai achosion, mae'r ddau beth yn gallu mynd law yn llaw. Ond mae o hefyd yn gallu creu gwrthdaro pan ydych chi'n trio cyflawni dau nod polisi o fewn yr un rhaglen, ac yn sicr os nad oes yna eglurder ynglŷn â beth rydych chi'n ceisio ei wneud. Er enghraifft, tra bo pympiau gwres yn dechnoleg bwysig ar gyfer datgarboneiddio, dydyn nhw ddim bob amser, wrth gwrs, yn addas ar gyfer pob cartref, nac yn fforddiadwy i bob aelwyd o ran eu cynnal nhw a'u rhedeg nhw, oherwydd y costau gweithredu uwch o'u cymharu efo boeleri nwy. Rŵan, mi fedrwn ni fynd i bob math o drafodaethau ynglŷn â pha mor annheg ydy hynny, a'r system fel mae o yn dibynnu ar bris nwy, ond mae o yn golygu ar hyn o bryd fod yna bach o wrthdaro yn digwydd o ran y ddau nod polisi, a buaswn i'n hoffi clywed tipyn bach mwy am hynny gennych chi.
Mae hi'n galonogol bod y cynllun atgyweirio ac ailosod boeleri wedi cael ei adfer, ond mae’n bryderus mai dim ond hyd at fis Mawrth eleni mae’r sicrwydd yna’n bod, ac felly mi fyddwn i’n hoffi gwybod beth fydd yn digwydd o fis Ebrill yma ymlaen. Ydy’r cynllun atgyweirio yma’n mynd i gario ymlaen, ynteu ydych chi’n mynd i fynd yn ôl i beth oedd yn y cynllun gwreiddiol? Yn amlwg, mae arnom angen dull tymor hir a hyblyg sy'n ystyried anghenion penodol cartrefi ac aelwydydd.
Ac yn olaf gen i, y mater yma o fonitro, gwerthuso ac addasrwydd y rhaglen. Mae’r monitro a gwerthuso yn parhau i fod yn aneglur, gan ei gwneud hi’n anodd felly i asesu cynnydd neu nodi meysydd i’w gwella. Ond beth rydym ni yn ei wybod drwy randdeiliaid, a beth dwi’n ei wybod drwy waith achos hefyd, ydy bod yna bryderon yn codi ynghylch cymhwysedd, hygyrchedd y rhaglen Nyth, a’r diffyg dull gweithredu ar sail ardal oedd ar gael cyn hyn, oedd yn helpu i dargedu cefnogaeth yn effeithiol. Ac at hyn hefyd, mae yna broblemau efo’r cyfeiriadau, y referrals, yn golygu bod rhai aelwydydd sydd yn gymwys yn dal i lithro drwy'r rhwyd, ac felly, mi fyddai symleiddio'r rhaglen a'i gwneud yn fwy hygyrch yn gwella'r sefyllfa. Felly, pa gamau sydd ar y gweill gennych chi fel Llywodraeth i symleiddio’r rhaglen ac i sicrhau bod y cymorth yn cyrraedd pawb sydd yn gymwys i’w gael o? Diolch.
Thank you for the statement. Given that the Welsh Government's Warm Homes programme is the cornerstone of efforts to mitigate fuel poverty here in Wales, there are two issues that are an immediate cause of concern for me, and for many others too, the first of which is the level of investment in this programme. Only around 1,700 homes per year can be supported within current funding limits, but there are over 200,000 households living in fuel poverty in Wales, so you can see why I am concerned about the level of investment. So, can you give a little more detail about the budget, the budget for next year, but also the budget more long term? Is there any additional funding coming from Westminster? What funding mechanisms—particularly, perhaps, capital funding and alternative funding mechanisms—are being considered, and how much of a priority is considering those alternative funding mechanisms for the Welsh Government?
And the second issue that's a cause of concern is a lack of clarity on the policy objective of the programme. What exactly are we trying to do here? Are we trying to use the programme in order to get to net zero more quickly, or is Warm Homes trying to tackle the immediate fuel poverty crisis? Or is it, somehow, seeking to do both things? In some cases, both things could go hand in hand. But it can also lead to conflict when you're trying to achieve two policy objectives within a single programme, and certainly if there is no clarity as to what you're seeking to achieve. For example, whilst heat pumps are an important technology for decarbonisation, they aren't always appropriate for all homes, and neither are they affordable for all homes in terms of their maintenance and running costs, because of the higher operational costs as compared to gas boilers. Now, we could go into all sorts of discussions as to how unfair that is, in terms of the current system relying on the price of gas, but it does mean, at the moment, that there is some conflict in terms of those two policy objectives, and I would like to hear a little more from you on that issue.
It is encouraging that the boiler repair scheme has been restored, but it is concerning that there is only certainty until March this year, so I would like to know what will happen from this April onwards. Is this boiler repair scheme going to continue, or will you return to what was in the original scheme? Now, clearly, we need a long-term and flexible approach that takes into account the particular needs of homes and households.
And finally from me, this issue of monitoring, evaluating and the appropriateness of the programme. The monitoring and assessment continue to be unclear, making it difficult therefore to assess progress or to set out areas for improvement. But what we do know from stakeholders, and what I know through my casework as well, is that there are concerns about eligibility, the accessibility of the Nest programme, and the lack of an area approach, which was available previously and which helped to target support effectively. And in addition to this, there are problems in terms of referrals, which means that some households that are eligible are still slipping through the net, and therefore, simplifying the programme and making it more accessible would improve the situation. So, what steps are you taking as a Government to simplify the programme and to ensure that the support gets to everyone who is eligible to receive it? Thank you.
Diolch, Siân, and I’ll try to address a number of the questions in your contribution. In terms of the Warm Homes programme, as I said, we’re investing more than £13 million this year in that new Warm Homes Nest scheme. Eligible households are going to receive that bespoke package of measures to insulate and decarbonise their homes, leading to those lower energy bills and to moving them out of fuel poverty, and this goes to what you were saying about the aims of the scheme.
Our scheme is taking a fabric and low-carbon-first approach to improve the long-term energy efficiency of the least thermally efficient low-income households in Wales. So, it’s a two-pronged approach through an advice service and through physically improving the homes of the fuel poor. The scheme is in its infancy, and I think officials will be reviewing progress to ensure that the scheme meets the primary objective. So, I think it is ongoing and we will review things. We’re always looking at gaps, and that was one of the things that was picked up about the gas boiler repairs, so we are listening; we have put that investment in to support those people in crisis point to—. As you say, heat storage pumps are not fit for everybody at the moment, but then we’ll be—. As I said in response to Mark, we’re going in there and we’re also looking at what more can be done in the future to make sure that things could actually be ready for a storage heater, potentially, or the other technological developments that happen.
Just to say as well, in terms of the programme, I do see within my own postbag as a constituency MS and as the Cabinet Secretary as well, when people from this Chamber write to me about particular issues, so I’m always keen to pick up where perhaps there are some gaps, and what we can do to look at filling some of those gaps with other organisations that might be able to help sometimes. For example, I know that Care & Repair are able to support people as well in particular circumstances, so there’s a lot going on within that, but I’m always keen to listen to everybody if there are gaps.
We have to be aware, we’ve got to a point, we’ve had the first stage of the scheme, and things can be a bit more complex now when we’re looking at people’s properties and what needs to be done in those properties, so we are aware of the challenges, but we are doing everything that we possibly can to support people, and I’m really keen that as many people in this Chamber help promote the advice that is available, and that advice is independent.
In terms of the area-based approach, again, the new scheme is in its infancy, you know, phase 2. So, again, officials are reviewing that progress to ensure that the demand-led element of the programme meets that primary objective of tackling fuel poverty and the climate emergency.
Diolch, Siân, ac fe wnaf geisio mynd i'r afael â nifer o'r cwestiynau yn eich cyfraniad. O ran y rhaglen Cartrefi Clyd, fel y dywedais i, rydyn ni'n buddsoddi mwy na £13 miliwn eleni yng nghynllun Nyth, Cartrefi Clyd newydd hwnnw. Bydd aelwydydd cymwys yn derbyn y pecyn pwrpasol hwnnw o fesurau i inswleiddio a datgarboneiddio eu cartrefi, gan arwain at y biliau ynni is hynny a'u symud allan o dlodi tanwydd, ac mae hyn yn adleisio'r hyn yr oeddech chi'n ei ddweud am nodau'r cynllun.
Mae ein cynllun yn mabwysiadu dull ffabrig a charbon isel yn gyntaf i wella effeithlonrwydd ynni hirdymor yr aelwydydd incwm isel lleiaf effeithlon yn thermol yng Nghymru. Felly, mae'n ddull o weithredu deuol drwy wasanaeth cynghori a thrwy wella cartrefi'r rhai mewn tlodi tanwydd yn ffisegol. Mae'r cynllun yn ei ddyddiau cynnar, ac rwy'n credu y bydd swyddogion yn adolygu'r cynnydd i sicrhau bod y cynllun yn cyflawni'r prif amcan. Felly, rwy'n credu ei fod yn parhau a byddwn yn adolygu pethau. Rydyn ni wastad yn edrych ar fylchau, a dyna un o'r pethau gafodd eu codi am y gwaith trwsio boeleri nwy, felly rydyn ni'n gwrando; rydyn ni wedi rhoi'r buddsoddiad hwnnw i mewn i gefnogi'r bobl hynny sydd mewn argyfwng—. Fel y dywedwch chi, nid yw pympiau storio gwres yn addas i bawb ar hyn o bryd, ond yna byddwn ni—. Fel y dywedais i mewn ymateb i Mark, rydyn ni'n mynd i mewn i hyn ac rydyn ni hefyd yn edrych ar beth arall y gellir ei wneud yn y dyfodol i sicrhau y gallai pethau fod yn barod ar gyfer gwresogyddion stôr, o bosibl, neu'r datblygiadau technolegol eraill sy'n digwydd.
I ddweud hefyd, o ran y rhaglen, rwy'n gweld yn fy mag post fy hun fel AS etholaeth ac fel Ysgrifennydd Cabinet hefyd, pan fydd pobl o'r Siambr hon yn ysgrifennu ataf am faterion penodol, rwyf bob amser yn awyddus i nodi lle efallai fod rhai bylchau, a'r hyn y gallwn ni ei wneud i lenwi rhai o'r bylchau hynny gyda sefydliadau eraill a allai helpu weithiau. Er enghraifft, rwy'n gwybod bod Gofal a Thrwsio yn gallu cefnogi pobl hefyd mewn amgylchiadau penodol, felly mae llawer yn digwydd o fewn hynny, ond rwyf bob amser yn awyddus i wrando ar bawb os oes bylchau.
Mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol, rydyn ni wedi cyrraedd pwynt, rydyn ni wedi cael cam cyntaf y cynllun, a gall pethau fod ychydig yn fwy cymhleth nawr pan fyddwn yn edrych ar eiddo pobl a'r hyn sydd angen ei wneud yn yr eiddo hynny, felly rydyn ni'n ymwybodol o'r heriau, ond rydyn ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi pobl, ac rwy'n awyddus iawn bod cynifer o bobl yn y Siambr hon yn helpu i hyrwyddo'r cyngor sydd ar gael, ac mae'r cyngor hwnnw'n annibynnol.
O ran y dull o weithredu sy'n seiliedig ar ardal, unwaith eto, mae'r cynllun newydd yn ei fabandod, rydych chi'n gwybod, cam 2. Felly, unwaith eto, mae swyddogion yn adolygu'r cynnydd hwnnw i sicrhau bod elfen y rhaglen sy'n cael ei harwain gan alw yn cyflawni'r prif amcan hwnnw o fynd i'r afael â thlodi tanwydd a'r argyfwng hinsawdd.
In the main two postcodes for my constituency, CF23 and 24, 2019 and 2021 were the bumper years for retrofits. But we're talking 105 and 103 in each of these years, which is obviously very welcome for those homes, but is a drop in the ocean compared with the huge need there is in the private sector, which is where all the coldest homes now are, because of the area-based scheme that we've had in operation. So, obviously, we need to get people ringing that freephone number 0808 808 2244, because people who have money need to be doing the right thing both for their energy bills as well as for the environment, because there is no logic in going on heating the birds.
I spoke to a tenant in the private sector last Friday, and she only had one radiator working in the whole of the three-bedroomed flat. We have to get these private landlords engaged with the scheme to ensure that people who are living in the most expensive rented homes are actually getting a much better deal. So, what can we do to get those who have money to do the right thing for the environment as well as for their heating bills, but also, how can we engage with private landlords on getting them to upgrade their buildings? Bringing them up to EPC C is a very long way from where we are at the moment; they're nearly all E, and the worst ones are F and G.
But in addition to that, we obviously need an area-based scheme, because these individual things are as nothing—
Yn y ddau brif god post ar gyfer fy etholaeth, CF23 a 24, 2019 a 2021 oedd y blynyddoedd mawr ar gyfer ôl-osodiadau. Ond rydyn ni'n sôn am 105 a 103 ym mhob un o'r blynyddoedd hyn, sy'n amlwg i'w groesawu'n fawr gan y cartrefi hynny, ond piso dryw bach yn y môr yw hwn o'i gymharu â'r angen enfawr sydd yn y sector preifat, a dyna lle mae'r holl gartrefi oeraf erbyn hyn, oherwydd y cynllun sy'n seiliedig ar ardal sydd wedi bod ar waith. Felly, yn amlwg, mae angen i ni gael pobl i ffonio'r rhif rhadffôn hwnnw 0808 808 2244, oherwydd mae angen i bobl sydd ag arian fod yn gwneud y peth iawn ar gyfer eu biliau ynni yn ogystal ag ar gyfer yr amgylchedd, oherwydd nid oes unrhyw resymeg y tu ôl i barhau i wresogi'r adar.
Siaradais â thenant yn y sector preifat ddydd Gwener diwethaf, a dim ond un rheiddiadur oedd ganddi yn gweithio yn y fflat tair ystafell wely cyfan. Mae'n rhaid i ni gael y landlordiaid preifat hyn i ymgysylltu â'r cynllun i sicrhau bod pobl sy'n byw yn y cartrefi rhent drutaf yn cael bargen lawer gwell. Felly, beth allwn ni ei wneud i gael y rhai sydd ag arian i wneud y peth iawn ar gyfer yr amgylchedd yn ogystal ag ar gyfer eu biliau gwresogi, ond hefyd, sut allwn ni ymgysylltu â landlordiaid preifat i'w cael i uwchraddio eu hadeiladau? Mae eu codi i EPC C yn bell iawn o ble rydyn ni ar hyn o bryd; maen nhw bron i gyd yn E, a'r rhai gwaethaf yw F a G.
Ond yn ogystal â hynny, mae'n amlwg bod angen cynllun yn seiliedig ar ardal, oherwydd mae'r pethau unigol hyn yn ddim—
Thank you, Jenny.
Diolch yn fawr, Jenny.
—compared to the number of Arbed homes that were retrofitted in the thousands.
—o'u cymharu â nifer y cartrefi Arbed a gafodd eu hôl-osod yn eu miloedd.
Thank you, Jenny, and you've raised important points there. In terms of the decarbonisation of private homes and the advice that people can get, again, this is the advice line that you mentioned. It's a freephone line and you can access it on the website as well. But I think it's really important, they'll offer tips and offer ways forward when they come to speak to you, which I think means that people are able to have that trusted advice, which I think is so important in this area.
The Green Homes Wales scheme, operated by the Development Bank of Wales, supports owner-occupiers on their decarbonisation journey, with access to zero-interest finance and retrofit assessments to help understand the work required for their home, so we're really looking forward to seeing the impact of the Green Homes Wales scheme. Again, it's really a key step in enabling home owners to make those green choices for their homes.
But the point you make around private landlords is very well made. We're doing a huge amount in terms of what we want to do with our social homes. We're putting a lot of emphasis on that, but there's still the huge challenge that we're up for, which is looking at the private rented sector and all the privately owned properties that we know have to get to that particular standard. But I'd be very interested to perhaps meet with you to talk about this in further detail as well.
Diolch, Jenny, ac rydych chi wedi codi pwyntiau pwysig yna. O ran datgarboneiddio cartrefi preifat a'r cyngor y gall pobl ei gael, unwaith eto, dyma'r llinell gyngor y sonioch chi amdani. Mae'n llinell radffôn a gallwch fynd ati ar y wefan hefyd. Ond rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn, byddan nhw'n cynnig awgrymiadau ac yn cynnig ffyrdd ymlaen pan ddônt i siarad â chi, sy'n golygu bod pobl yn gallu cael y cyngor dibynadwy hwnnw, sydd, yn fy marn i, mor bwysig yn y maes hwn.
Mae cynllun Cartrefi Gwyrdd Cymru, a weithredir gan Fanc Datblygu Cymru, yn cefnogi perchen-feddianwyr ar eu taith ddatgarboneiddio, gyda mynediad at gyllid dim llog ac asesiadau ôl-osod i helpu i ddeall y gwaith sydd ei angen ar gyfer eu cartref, felly rydyn ni'n edrych ymlaen yn fawr at weld effaith cynllun Cartrefi Gwyrdd Cymru. Unwaith eto, mae'n gam allweddol mewn gwirionedd wrth alluogi perchnogion tai i wneud y dewisiadau gwyrdd hynny ar gyfer eu cartrefi.
Ond mae'r pwynt rydych chi'n ei wneud ynghylch landlordiaid preifat wedi'i wneud yn dda iawn. Rydyn ni'n gwneud llawer iawn o ran yr hyn yr ydym eisiau ei wneud gyda'n cartrefi cymdeithasol. Rydyn ni'n rhoi llawer o bwyslais ar hynny, ond erys yr her enfawr rydyn ni'n barod amdani, sy'n edrych ar y sector rhentu preifat a'r holl eiddo preifat y gwyddom sy'n gorfod cyrraedd y safon benodol honno. Ond byddai gennyf ddiddordeb mawr efallai i gwrdd â chi i siarad am hyn yn fanylach hefyd.
I don't think we've seen the urgency of action and scale of investment needed, really, to tackle fuel poverty through the Warm Homes programme, although that is the Government's flagship policy to do so. And I think that's in part because the Welsh Government's picture of fuel poverty is stuck in the past. The outdated estimates that form the basis of its understanding of fuel poverty don't reflect the harsh reality faced by far too many households across Wales today. They pre-date the cost-of-living and energy crisis, Brexit and the pandemic. The understanding is based on the 2008 living in Wales survey and the 2017-18 Wales housing condition survey, and that survey is meant to be updated every five years, but here we are, eight years on, approaching nine, with no update and no sign of one.
While we're on the subject of delays, we can't ignore the tackling fuel poverty plan. Is it still the ambition of the Welsh Government to review it? Do you agree, Cabinet Secretary, that interim targets provide a clear road map to 2035 and opportunities to monitor progress? So, will you ensure that the Government fulfils its statutory obligations to set those targets? And do you agree that the current data on fuel poverty is outdated, so how are you going to rectify that?
Nid wyf yn credu ein bod wedi gweld y camau brys o weithredu a maint y buddsoddiad sydd ei angen, mewn gwirionedd, i fynd i'r afael â thlodi tanwydd drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd, er mai dyna bolisi blaenllaw'r Llywodraeth, sef gwneud hynny. Ac rwy'n credu bod hynny'n rhannol oherwydd bod darlun Llywodraeth Cymru o dlodi tanwydd wedi aros yn y gorffennol. Nid yw'r amcangyfrifon hen ffasiwn sy'n sail i'w dealltwriaeth o dlodi tanwydd yn adlewyrchu'r realiti llym sy'n wynebu llawer gormod o aelwydydd ledled Cymru heddiw. Maen nhw o'r cyfnod cyn yr argyfwng costau byw ac ynni, Brexit a'r pandemig. Mae'r ddealltwriaeth yn seiliedig ar arolwg byw yng Nghymru 2008 ac arolwg cyflwr tai Cymru 2017-18, ac mae'r arolwg hwnnw i fod i gael ei ddiweddaru bob pum mlynedd, ond dyma ni, wyth mlynedd yn ddiweddarach, yn agosáu at naw, heb unrhyw ddiweddariad a dim arwydd o un.
Gan ein bod ar bwnc oedi, ni allwn anwybyddu'r cynllun trechu tlodi tanwydd. Ai uchelgais Llywodraeth Cymru o hyd yw ei adolygu? A ydych chi'n cytuno, Ysgrifennydd Cabinet, bod targedau dros dro yn darparu map ffordd clir hyd at 2035 a chyfleoedd i fonitro cynnydd? Felly, a wnewch chi sicrhau bod y Llywodraeth yn cyflawni ei rhwymedigaethau statudol i osod y targedau hynny? Ac a ydych chi'n cytuno bod y data presennol ar dlodi tanwydd wedi dyddio, felly sut ydych chi'n mynd i gywiro hynny?
Diolch, Sioned. And, thank you for those important points. I think that the Welsh Government has shown over many years the ambition that we have here to tackle this. We've put money into our Warm Homes programme, we've invested in that, that's people getting help who need it the most. I think our new approach, which is that fabric-worst approach, is important, because we're really getting to those people who, I think, are crucially important in terms of who needs it the most. And we've tried to do what we can to extend the eligibility criteria, as you will have seen from our new scheme.
We are helping people, and as I say, it's been a long-standing commitment of this Government over many years. We've learnt from those programmes, as well. We've seen programmes such as the innovative housing programme that ran from 2017 to 2022, where over £155 million of capital grant alone was committed to fund over 70 developments across Wales and deliver about 2,000 affordable, low-carbon homes. Do I want to see more? Absolutely, I do want to see that, and that is something that we are working hard to do.
Your point around numbers and having the data is an important one and I know that these are discussions that I've had with Cabinet colleagues as well.
Diolch, Sioned. A diolch am y pwyntiau pwysig yna. Rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru wedi dangos dros nifer o flynyddoedd yr uchelgais sydd gennym yma i fynd i'r afael â hyn. Rydyn ni wedi rhoi arian yn ein rhaglen Cartrefi Clyd, rydyn ni wedi buddsoddi yn hynny, dyna bobl sydd ei angen fwyaf yn cael cymorth. Rwy'n credu bod ein dull newydd, sef y dull ffabrig gwaethaf hwnnw, yn bwysig, oherwydd rydyn ni wir yn cyrraedd y bobl hynny sydd, rwy'n credu, yn hanfodol bwysig o ran pwy sydd ei angen fwyaf. Ac rydyn ni wedi ceisio gwneud yr hyn a allwn i ymestyn y meini prawf cymhwysedd, fel y byddwch wedi gweld o'n cynllun newydd.
Rydyn ni'n helpu pobl, ac fel y dywedais i, mae wedi bod yn ymrwymiad hirsefydlog gan y Llywodraeth hon dros nifer o flynyddoedd. Rydyn ni wedi dysgu o'r rhaglenni hynny hefyd. Rydyn ni wedi gweld rhaglenni fel y rhaglen dai arloesol a gynhaliwyd rhwng 2017 a 2022, lle ymrwymwyd dros £155 miliwn o grant cyfalaf yn unig i ariannu dros 70 o ddatblygiadau ledled Cymru a darparu tua 2,000 o gartrefi fforddiadwy, carbon isel. A ydw i eisiau gweld mwy? Yn bendant, rwyf eisiau gweld hynny, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn gweithio'n galed i'w wneud.
Mae eich pwynt o ran niferoedd a chael y data yn un pwysig ac rwy'n gwybod bod y rhain yn drafodaethau a gefais gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet hefyd.
Cabinet Secretary, it's always a challenge to make these schemes fit the circumstances of all of those who could benefit from the help offered. I have constituents, for example, who live in a stone house, they're off grid, they're in their late 70s, the man cares for his wife, but he himself is disabled and in fact awaiting a knee replacement. They qualify for help through Nest, but because they're off grid, their preferred option of a free-standing oil burner is not available under the scheme, as you've told me in a letter that responded to my raising of their case. Heat pumps would be prohibitively expensive for them, and at the moment, they're burning coal and you've kindly engaged Care & Repair to help them with the effort and the difficulty of lighting fires and dealing with fires on a daily basis. You do say in your letter, Cabinet Secretary, that you're in talks with British Gas for those in their circumstances, who are off grid and not able to have heat pumps, so I wonder if you could continue your efforts for this particular couple, because coal fires are rather difficult for their circumstances and disabilities, and they really need a different solution.
Ysgrifennydd Cabinet, mae bob amser yn her sicrhau bod y cynlluniau hyn yn cyd-fynd ag amgylchiadau pawb a allai elwa ar y cymorth a gynigir. Mae gen i etholwyr, er enghraifft, sy'n byw mewn tŷ cerrig, nid ydynt ar y grid, maen nhw yn eu 70au hwyr, mae'r dyn yn gofalu am ei wraig, ond mae ef ei hun yn anabl ac mewn gwirionedd yn aros am ben-glin newydd. Maent yn gymwys i gael cymorth drwy Nyth, ond oherwydd nad ydynt ar y grid, nid yw eu hopsiwn dewisol o losgwr olew annibynnol ar gael o dan y cynllun, fel rydych chi wedi dweud wrthyf mewn llythyr a oedd yn ymateb i mi'n codi eu hachos. Byddai pympiau gwres yn rhy ddrud iddyn nhw, ac ar hyn o bryd, maen nhw'n llosgi glo ac rydych chi wedi ymgysylltu'n garedig â Gofal a Thrwsio i'w helpu gyda'r ymdrech a'r anhawster o gynnau tanau ac ymdrin â thanau yn ddyddiol. Rydych chi'n dweud yn eich llythyr, Ysgrifennydd Cabinet, eich bod chi mewn trafodaethau â British Gas ar gyfer y rhai sydd o dan yr un amgylchiadau â nhw, nad ydynt ar y grid ac nad ydynt yn gallu cael pympiau gwres, felly tybed a allech chi barhau â'ch ymdrechion ar gyfer y cwpl penodol hwn, oherwydd mae tanau glo braidd yn anodd o ystyried eu hamgylchiadau a'u hanableddau, ac mae gwir angen ateb gwahanol arnyn nhw.
Diolch yn fawr, John. And thank you for raising that case, and I thank everybody who does raise particular cases. I appreciate that we've been having this conversation through some correspondence as well, and I think when issues are raised, that means that I am able to think about how we can do more if there are gaps within schemes. As I said in the letter, we're in discussion with British Gas about how customers, such as the constituents that you've raised, can be supported. So, I look forward to staying in touch with the general points as well.
As I said, I think there are aspects where, perhaps, they're not eligible for the scheme, but there are other pots of advice available, things like Care & Repair, who are able to help them practically at the moment. But I think that's why it's important to have those conversations with the Nest scheme as well, as they are able to point people in the right direction as well as giving that impartial advice, which I think is really important, for people to have that impartial advice to make sure that they're making the right choices for themselves.
Diolch yn fawr, John. A diolch i chi am godi'r achos yna, a diolch i bawb sy'n codi achosion penodol. Rwy'n gwerthfawrogi ein bod wedi cael y sgwrs hon drwy ryw ohebiaeth hefyd, ac rwy'n credu pan godir materion, mae hynny'n golygu fy mod yn gallu meddwl sut y gallwn wneud mwy os oes bylchau o fewn cynlluniau. Fel y dywedais i yn y llythyr, rydyn ni'n trafod gyda British Gas ynghylch sut y gellir cefnogi cwsmeriaid, fel yr etholwyr rydych chi wedi'u nodi. Felly, rwy'n edrych ymlaen at gadw mewn cysylltiad â'r pwyntiau cyffredinol hefyd.
Fel y dywedais i, rwy'n credu bod yna agweddau lle nad ydynt, efallai, yn gymwys ar gyfer y cynllun, ond mae mathau eraill o gyngor ar gael, pethau fel Gofal a Thrwsio, sy'n gallu eu helpu yn ymarferol ar hyn o bryd. Ond rwy'n credu mai dyna pam y mae hi'n bwysig cael y sgyrsiau hynny gyda chynllun Nyth hefyd, gan eu bod yn gallu cyfeirio pobl at y lle cywir yn ogystal â rhoi'r cyngor diduedd hwnnw, rwy'n credu sy'n bwysig iawn, bod pobl gael y cyngor diduedd hwnnw i sicrhau eu bod yn gwneud y dewisiadau cywir drostynt eu hunain.
Thank you, Cabinet Secretary, for the statement. I'd also like to thank her as well for her engagement on the Arbed issue in Caerau. I know that she's taken a keen interest since taking up the post and has spoken to a number of stakeholders around trying to resolve this issue, and that's really where the thrust of my question is going today.
When I mention the plans of the Welsh Government around Warm Homes to constituents, especially in those areas, the answer I normally get back is, 'Oh, here we go, another Welsh Government scheme, there's no way that I'm signing up to that'—and I'm using diplomatic language in conveying that to you. What we have here now, as a result of failures of previous programmes, is a complete lack of trust in Welsh Government programmes within this specific field. So, my question to you today is how do we restore some of that trust amongst these communities. Some of these communities really do need to see their homes retrofitted, it's going to be of benefit to them, but it does require, I think, a body of work from the Welsh Government to promote that to those communities and to restore that trust. Because right now that trust doesn't exist.
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd Cabinet, am y datganiad. Hoffwn ddiolch iddi hefyd am ei hymgysylltiad ar fater Arbed yng Nghaerau. Rwy'n gwybod ei bod wedi cymryd diddordeb brwd ers dechrau yn y swydd ac wedi siarad â nifer o randdeiliaid ynghylch ceisio datrys y mater hwn, a dyna fyrdwn fy nghwestiwn heddiw.
Pan soniaf am gynlluniau Llywodraeth Cymru ynghylch Cartrefi Clyd i etholwyr, yn enwedig yn yr ardaloedd hynny, yr ateb a gaf yn ôl fel arfer yw, 'O, dyma ni eto, cynllun arall gan Lywodraeth Cymru, does dim peryg y byddaf yn cofrestru ar gyfer hwnnw'—ac rwy'n defnyddio iaith ddiplomyddol wrth gyfleu hynny i chi. Yr hyn sydd gennym yma nawr, o ganlyniad i fethiannau rhaglenni blaenorol, yw diffyg ymddiriedaeth yn llwyr mewn rhaglenni Llywodraeth Cymru o fewn y maes penodol hwn. Felly, fy nghwestiwn i chi heddiw yw sut ydym yn adfer rhywfaint o'r ymddiriedaeth honno ymhlith y cymunedau hyn. Mae angen i rai o'r cymunedau hyn weld eu cartrefi'n cael eu hôl-osod, bydd o fudd iddynt, ond rwy'n credu bod angen corff o waith gan Lywodraeth Cymru i hyrwyddo hynny ar gyfer y cymunedau hynny ac adfer yr ymddiriedaeth honno. Oherwydd ar hyn o bryd nid yw'r ymddiriedaeth honno'n bodoli.
Diolch, Luke. Thank you for the engagement that we've had over this as well. I've had discussions with Huw Irranca-Davies as well on similar lines. First of all, I'd like to put on record again that I understand how hard it has been for people in Caerau, and the distress that that has caused. As you know, we have awarded grant funding for that scheme, but you're absolutely right—it's really important that people have that trust. I take that very seriously, and I know you do too, Luke.
I will first of all highlight a couple of updates around Caerau. I had a meeting just before Christmas with Bridgend County Borough Council for an update. I'd also asked officials to follow up as well, and they're going to have an update from Bridgend County Borough Council about the properties in mid February, so I'd be happy to keep you and others up to date with that. There is a residents meeting scheduled on Wednesday 22 January, which you might know, and I'm looking forward to an update following that residents meeting. I think that's partly how we can build that trust within that group of people, which we have talked about and which is so important. So far, eight homes have been completed, 47 homes have had the external wall insulation removed, and 19 are currently having EWI removed through January. Retrofit designers and contractors are currently quality checking the properties. Designs are being completed and works to reinstall the insulation and rendering will take place over the next few weeks as well.
It is absolutely important that we learn lessons from those schemes. We've implemented several measures to provide greater assurance and protection to householders under our new Warm Homes Nest programme. That includes ensuring governance through financial monitoring, project boards and compliance meetings, introducing key performance indicators for complaints received, reducing potential conflicts of interest by letting separate contracts for our advice and referral provider and our delivery provider. They're just a few examples, but I can assure you that I take this very seriously, as you do, and, obviously, the residents as well. It's important we build that trust back up.
Diolch yn fawr, Luke. Diolch i chi am yr ymrwymiad yr ydym wedi'i gael i hyn hefyd. Rwyf wedi cael trafodaethau gyda Huw Irranca-Davies hefyd ar hyd llinellau tebyg. Yn gyntaf oll, hoffwn gofnodi eto fy mod yn deall pa mor anodd y mae wedi bod i bobl yng Nghaerau, a'r gofid y mae hynny wedi'i achosi. Fel y gwyddoch chi, rydyn ni wedi dyfarnu arian grant ar gyfer y cynllun hwnnw, ond rydych chi'n hollol gywir—mae'n bwysig iawn bod gan bobl yr ymddiriedaeth honno. Rwy'n cymryd hyn o ddifrif, ac rwy'n gwybod eich bod chithau hefyd yn gwneud hynny, Luke.
Yn gyntaf oll rwyf am dynnu sylw at gwpl o ddiweddariadau ynghylch Caerau. Cefais gyfarfod ychydig cyn y Nadolig gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr i gael diweddariad. Roeddwn hefyd wedi gofyn i swyddogion fynd ar ôl hyn hefyd, ac maen nhw'n mynd i gael diweddariad gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr am yr eiddo yng nghanol mis Chwefror, felly byddwn yn hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ac eraill am hynny. Mae cyfarfod trigolion wedi'i drefnu ar gyfer dydd Mercher 22 Ionawr, efallai eich bod yn gwybod am hwnnw, ac rwy'n edrych ymlaen at gael yr wybodaeth ddiweddaraf yn dilyn y cyfarfod trigolion hwnnw. Rwy'n credu mai dyna'n rhannol sut y gallwn feithrin yr ymddiriedaeth honno o fewn y grŵp hwnnw o bobl, yr ydym wedi siarad amdano ac sydd mor bwysig. Hyd yn hyn, mae wyth cartref wedi'u cwblhau, mae 47 o gartrefi wedi cael gwared â'r deunydd inswleiddio waliau allanol, ac mae 19 ar hyn o bryd yn cael gwared â'r deunydd insiwleiddio waliau allanol trwy fis Ionawr. Ar hyn o bryd mae dylunwyr a chontractwyr ôl-osod yn gwirio ansawdd yr eiddo. Mae dyluniadau'n cael eu cwblhau a bydd gwaith i ailosod y deunydd inswleiddio a'r rendro yn digwydd dros yr wythnosau nesaf hefyd.
Mae'n gwbl bwysig ein bod yn dysgu gwersi o'r cynlluniau hynny. Rydyn ni wedi gweithredu sawl mesur i roi mwy o sicrwydd a diogelwch i ddeiliaid tai o dan ein rhaglen Nyth, Cartrefi Clyd newydd. Mae hynny'n cynnwys sicrhau llywodraethu drwy fonitro ariannol, byrddau prosiect a chyfarfodydd cydymffurfio, cyflwyno dangosyddion perfformiad allweddol ar gyfer cwynion a dderbynnir, lleihau gwrthdaro buddiannau posibl trwy osod contractau ar wahân ar gyfer ein darparwr cyngor ac atgyfeirio a'n darparwr cyflenwi. Dim ond ychydig o enghreifftiau ydy'r rhain, ond gallaf eich sicrhau fy mod yn cymryd hyn o ddifrif, fel y gwnewch chithau, ac yn amlwg, y trigolion hefyd. Mae'n bwysig ein bod yn ail feithrin yr ymddiriedaeth honno.
In communities across north Wales, I've seen the difference the funding has made, whether it's enveloping works, insulation, new roofs, windows, doors. I visited a lady in Anglesey in the scheme, in sheltered accommodation. She was blind, and the difference the work had made to her health and well-being, being warm in that house. Another lady, who suffered from chronic obstructive pulmonary disease, said the difference it was making to her health as well, being in a warm home, was really good. I've directed people to the Nest scheme as well who needed new boilers. I know that there have been issues with the air-source heat pumps, with people not knowing how to use them properly. I know ClwydAlyn actually invested in an adviser, who was able to go around all the homes that they've built, the new social housing as well, where these are in place, to advise people how to use them properly, so they're used effectively. So, my question to you is how are services signposting people so that they can have this impartial advice, and how successful have they been in finding solutions. In my experience, it has been really useful and really good where I've been, but if you could give me more information on that, please.
Mewn cymunedau ar draws y gogledd, rwyf wedi gweld y gwahaniaeth y mae'r cyllid wedi'i wneud, boed yn waith gorchuddiol, inswleiddio, toeau newydd, ffenestri, drysau. Fe wnes i ymweld â menyw yn Ynys Môn sydd yn y cynllun, mewn llety gwarchod. Roedd hi'n ddall, a'r gwahaniaeth roedd y gwaith wedi'i wneud i'w hiechyd a'i llesiant, bod yn gynnes yn y tŷ hwnnw. Dywedodd menyw arall, a oedd yn dioddef o glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint, fod y gwahaniaeth y mae'n ei wneud i'w hiechyd hefyd, gan ei bod mewn cartref cynnes, yn arbennig o dda. Rwyf wedi cyfeirio pobl at gynllun Nyth hefyd a oedd angen boeleri newydd. Rwy'n gwybod bod problemau wedi bod gyda'r pympiau gwres ffynhonnell aer, gyda phobl ddim yn gwybod sut i'w defnyddio'n iawn. Rwy'n gwybod bod ClwydAlyn wedi buddsoddi mewn cynghorydd mewn gwirionedd, a oedd yn gallu mynd o gwmpas yr holl gartrefi y maent wedi'u hadeiladu, y tai cymdeithasol newydd hefyd, lle mae'r rhain ar waith, i gynghori pobl sut i'w defnyddio'n iawn, fel eu bod yn cael eu defnyddio'n effeithiol. Felly, fy nghwestiwn i chi yw sut mae gwasanaethau'n cyfeirio pobl fel y gallant gael y cyngor diduedd hwn, a pha mor llwyddiannus y maent wedi bod wrth ddod o hyd i atebion. Yn fy mhrofiad i, mae wedi bod yn ddefnyddiol iawn ac yn dda iawn yn y lleoedd rydw i wedi bod ynddyn nhw, ond pe gallech roi mwy o wybodaeth i mi am hynny, os gwelwch yn dda.
Thank you, Carolyn. Thank you for highlighting the good practice. It is really important we share that, isn’t it? Also, it is quite something when you think about all the people who have been helped. Sometimes, we know that there are challenges in areas or for individuals. But as I said, the Nest scheme has helped more than 82,000 people in lower income households by installing those measures in their homes. And even more have been helped to get that free energy efficiency advice. So, I’m keen that as many people get the support through that free energy efficiency advice phone line as possible, and I’m sure everybody else is in terms of helping to promote that.
On air-source heat pumps, as you say, it’s really good to hear that people are being employed to make sure people know how to use them. I think that’s a really good example of where we can share that best practice. Because it is important, if they are there, that people know how to use them. And it demystifies as well some of the things around air-source heat pumps.
In terms of advice services, I think the separation between the advice service and the delivery is an important element of the scheme. Again, that goes back to helping to build trust. Officials have been working with our contractors, local authorities and other partners to ensure that the new demand-led scheme is complementary to other energy efficiency and fuel poverty schemes. Our delivery partner, the Energy Saving Trust, provides free independent energy saving advice to all those households, as I say, and this new programme is a more joined-up approach with complementary schemes to maximise the benefits to all Welsh citizens.
Diolch yn fawr, Carolyn. Diolch am dynnu sylw at yr arfer da. Mae'n bwysig iawn ein bod yn rhannu hynny, onid ydyw? Hefyd, mae'n dipyn o beth pan fyddwch chi'n meddwl am yr holl bobl sydd wedi cael cymorth. Weithiau, rydyn ni'n gwybod bod heriau mewn ardaloedd neu'n wynebu unigolion. Ond fel y dywedais i, mae'r cynllun Nyth wedi helpu mwy na 82,000 o bobl mewn aelwydydd incwm is drwy osod y mesurau hynny yn eu cartrefi. Ac mae hyd yn oed mwy wedi cael cymorth i gael y cyngor effeithlonrwydd ynni am ddim hwnnw. Felly, rwy'n awyddus bod cymaint o bobl a phosibl yn cael y gefnogaeth drwy'r llinell ffôn cyngor effeithlonrwydd ynni am ddim, ac rwy'n siŵr bod pawb arall hefyd o ran helpu i hyrwyddo hynny.
O ran pympiau gwres ffynhonnell aer, fel y dywedwch chi, mae'n dda iawn clywed bod pobl yn cael eu cyflogi i sicrhau bod pobl yn gwybod sut i'w defnyddio. Rwy'n credu bod hynny'n enghraifft dda iawn o ble y gallwn rannu'r arfer gorau hwnnw. Oherwydd ei bod yn bwysig, os ydyn nhw yno, bod pobl yn gwybod sut i'w defnyddio. Ac mae'n chwalu hud hefyd o ran rai o'r pethau sy'n ymwneud â phympiau gwres ffynhonnell aer.
O ran gwasanaethau cynghori, rwy'n credu bod y gwahanu rhwng y gwasanaeth cynghori a'r ddarpariaeth yn elfen bwysig o'r cynllun. Unwaith eto, mae hynny'n dychwelyd i helpu i feithrin ymddiriedaeth. Mae swyddogion wedi bod yn gweithio gyda'n contractwyr, awdurdodau lleol a phartneriaid eraill i sicrhau bod y cynllun newydd sy'n cael ei arwain gan alw yn ategu cynlluniau effeithlonrwydd ynni a thlodi tanwydd eraill. Mae ein partner cyflenwi, yr Ymddiriedolaeth Arbed Ynni, yn darparu cyngor arbed ynni annibynnol am ddim i'r holl aelwydydd hynny, fel y dywedais i, ac mae'r rhaglen newydd hon yn ddull mwy cydgysylltiedig gyda chynlluniau ategol i sicrhau'r buddion mwyaf posibl i holl ddinasyddion Cymru.
Ac yn olaf, Llyr Gruffydd.
Finally, Llyr Gruffydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I think we need a bit of a reality check here. Let’s not think that Wales is doing a good job in this space. I have to say that the future generations commissioners—the previous commissioner and the present commissioner—have reminded us how woefully short the investment going into this area is vis-à-vis the level of challenge that’s facing us. We still have the most energy inefficient housing stock in western Europe. And whilst there are good things happening, they’re not happening at the scale or at the pace that’s required to really make an impact in this sphere.
You’ve mentioned that the Government can bring quite a bit of influence to bear within social housing and the public sector, but of course the private sector is a very difficult challenge. The environment committee has suggested in the past using the land transaction tax as leverage, if you like, to encourage action in the private sector. For example, if somebody improves energy efficiency in their home before selling a house, then they could well receive some sort of reduced land transaction tax. Or if, within 12 or 18 months, they improve the energy efficiency of the house after buying it, then they receive a rebate. That’s been ruled out by the Government so far, but I would ask whether you’d be willing to consider that, because it is a real leverage, I think, that the Government has to try and influence change in the private sector.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n credu bod angen i ni edrych ar wir natur y sefyllfa yma. Gadewch i ni beidio â meddwl bod Cymru'n gwneud gwaith da yn y maes hwn. Mae'n rhaid i mi ddweud bod comisiynwyr cenedlaethau'r dyfodol—y comisiynydd blaenorol a'r comisiynydd presennol—wedi ein hatgoffa pa mor druenus o brin yw'r buddsoddiad sy'n mynd i mewn i'r maes hwn o'i gymharu â lefel yr her sy'n ein hwynebu. Mae gennym y stoc dai fwyaf effeithlon o ran ynni yng ngorllewin Ewrop o hyd. Ac er bod pethau da yn digwydd, nid ydynt yn digwydd ar y raddfa nac ar y cyflymder sydd ei angen i gael effaith wirioneddol yn y maes hwn.
Rydych chi wedi sôn y gall y Llywodraeth ddwyn cryn dipyn o ddylanwad o fewn maes tai cymdeithasol a'r sector cyhoeddus, ond wrth gwrs mae'r sector preifat yn her anodd iawn. Mae'r pwyllgor amgylchedd wedi awgrymu yn y gorffennol ein bod yn defnyddio'r dreth trafodiadau tir fel trosoledd, os mynnwch chi, i annog gweithredu yn y sector preifat. Er enghraifft, os bydd rhywun yn gwella effeithlonrwydd ynni yn ei gartref cyn gwerthu tŷ, yna mae'n ddigon posibl y gall dderbyn rhyw fath o dreth trafodiadau tir is. Neu, o fewn 12 neu 18 mis, ei fod yn gwella effeithlonrwydd ynni'r tŷ ar ôl ei brynu, yna mae'n derbyn ad-daliad. Mae hynny wedi cael ei ddiystyru gan y Llywodraeth hyd yma, ond byddwn i'n gofyn a fyddech chi'n fodlon ystyried, oherwydd ei fod yn drosoledd go iawn, rwy'n credu, bod yn rhaid i'r Llywodraeth geisio dylanwadu ar newid yn y sector preifat.
Diolch, Llyr, and thank you for the work you’ve done in this area as Chair of the climate change committee. The points you raise around the challenge are absolutely—. I’m talking about the really positive things today, but, as you’ve mentioned, some of the figures that you raise around the challenge that is ahead are huge. I do understand that. But I think it’s important to remember what we are doing and how we are making progress. I’m always keen to look at what more we can do, what more schemes are available. As I mentioned, the Green Homes Wales scheme, with the Development Bank of Wales, is doing something that I think will be very positive, and I’m very keen to look at the impact that has on home owners.
In terms of other support we provide to, say, for example, private landlords, one of the things is around Leasing Scheme Wales, which is a recent scheme. That is about bringing properties back up to standard to improve the energy efficiency of the homes, as well as trying to get more homes in the whole scheme of things. So, there are things we’re doing. I don’t underestimate the challenge, but we are doing what we can within the envelope that we have, and I think it’s important to remember those people who are being helped at the moment as well.
Diolch, Llyr, a diolch am y gwaith rydych chi wedi'i wneud yn y maes hwn fel Cadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd. Mae'r pwyntiau rydych chi'n eu codi ynghylch yr her yn sicr—. Rwy'n sôn am y pethau cadarnhaol iawn heddiw, ond, fel rydych chi wedi sôn, mae rhai o'r ffigurau rydych chi'n eu nodi ynghylch yr her sydd o'n blaenau yn enfawr. Rwy'n deall hynny. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cofio beth rydyn ni'n ei wneud a sut rydyn ni'n gwneud cynnydd. Rwyf bob amser yn awyddus i edrych ar beth arall y gallwn ei wneud, pa fwy o gynlluniau sydd ar gael. Fel y soniais i, mae cynllun Cartrefi Gwyrdd Cymru, gyda Banc Datblygu Cymru, yn gwneud rhywbeth a fydd yn gadarnhaol iawn yn fy marn i, ac rwy'n awyddus iawn i edrych ar yr effaith y mae hynny'n ei chael ar berchnogion tai.
O ran cymorth arall rydyn ni'n ei ddarparu i, er enghraifft, landlordiaid preifat, mae un o'r pethau yn ymwneud â Chynllun Prydlesu Cymru, sy'n gynllun diweddar. Mae hwnnw'n ymwneud â dod ag eiddo yn ôl i'r safon i wella effeithlonrwydd ynni'r cartrefi, yn ogystal â cheisio cael mwy o gartrefi yn gyffredinol. Felly, mae yna bethau rydyn ni'n eu gwneud. Nid wyf yn tanamcangyfrif yr her, ond rydyn ni'n gwneud yr hyn a allwn o fewn yr amlen sydd gennym, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio'r bobl hynny sy'n cael cymorth ar hyn o bryd hefyd.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 4 yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol a'r Trefnydd ar wneud y gorau o incwm a diweddariad ar waith i weithredu siarter budd-daliadau Cymru. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Jane Hutt.
Item 4 is the statement by the Cabinet Secretary for Social Justice and Trefnydd on income maximisation and an update on work to implement the Welsh benefits charter. I call on the Cabinet Secretary, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Dirprwy Llywydd. Rwy'n falch o gael y cyfle i wneud datganiad am ymrwymiad Llywodraeth Lafur Cymru i helpu aelwydydd Cymru i wneud y gorau o'u hincwm.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I welcome this opportunity to make a statement on the Welsh Labour Government's commitment to maximising household incomes across Wales.
It's estimated around £2 billion of financial support is going unclaimed in Wales, and one of the key levers the Welsh Labour Government has is ensuring people claim what they are entitled to, helping to make a positive difference to families across Wales. We are helping people claim every pound they are entitled to through a number of actions: the 'Claim what’s yours' benefit take-up campaign, the single advice fund, the provision of free training for front-line workers and delivering on the commitments in the Welsh benefits charter.
The Welsh Government’s commitment to funding social welfare advice services is a key element of our income maximisation work. Advice services play a vital role in helping people access their rights to housing, employment and financial support, and is a key objective of the child poverty strategy. Between January 2020 and September 2024, services delivered through the single advice fund have helped people to claim an extra income of over £160 million. Also, debts of £43.6 million have been written off.
In the last financial year, 76 per cent of people accessing a service were from a marginalised or disadvantaged population group, including older people, disabled people and people from black, Asian and minority ethnic communities. These are also the population groups that tend not to be claiming their entitlements to financial support, and that's why everyone accessing a single advice fund service has a conversation about their rights to claim extra income and how to save money on their essential expenditure, for example by accessing social tariffs.
This approach not only takes away the reliance on people knowing what financial support is available to them, but it also removes the stigma associated with a person asking for help with finances. The benefits to people from accessing a single advice fund service cannot be overestimated, and I've committed £36 million for the provision of advice services over the next three years. In December, I announced the providers who will be delivering the single advice fund services from April 2025, and the offer of a three-year grant award to these providers is a clear demonstration of the Welsh Government’s ongoing commitment to the provision of advice services.
The 'Claim what’s yours' benefit take-up campaign encourages people who do not usually access advice services to check their entitlement for financial support by contacting Advicelink Cymru’s helpline. The helpline is part of the single advice fund delivery model that recognises people often have multiple social welfare issues. When a person contacts the helpline the adviser will help them to identify any other problems that they have. Last year, the 36,800 people who contacted the helpline were helped to resolve 120,000 problems they had had with their financial entitlements, housing, employment or managing debts. We are currently running a fifth media campaign with messages being shared through a range of media channels, including tv and radio, and people will find information on their financial entitlements on Facebook and other social media platforms.
I am committed to empowering front-line workers to make every contact count, and I know frontline workers are regularly engaging with people who are missing out on their entitlements to financial support. In the past two years, over 6,000 front-line workers, who support a wide range of service users including families, people in low-paid employment, carers, older people, students and young people, have received this front-line training. Seventy per cent have confirmed that they've used their learning from the training to inform service users about additional income. I have made funding available for a new programme of free income maximisation training to commence in the spring, again, demonstrating our commitment to make every pound count.
Dirprwy Lywydd, along with our success in raising people’s awareness of financial support and in helping them to claim their entitlements, I am determined to make the benefits, grants and other payments that are provided by the Welsh Labour Government as simple to claim as they possibly can be. The work is being informed by the research that Policy in Practice published in March 2023, 'A common approach to Welsh benefits', which was commissioned by the Bevan Foundation. In January 2024 I was proud to launch the Welsh benefits charter with its aim for a person to only have to tell their story once to access their entitlements. The charter was endorsed by all 22 Welsh local authorities in Wales in a clear demonstration of their commitment to work towards the person-centred design and delivery of Welsh benefits, grants and payments. A steering group of experts from local authorities and the third sector is driving this work forward.
Due to the complexity of the work required to streamline the delivery of all the Welsh benefits, the steering group has adopted a phased approach, focusing on a small number of key benefits first. The phase 1 route-map is published today. This sets out the tasks that will be undertaken to ensure that people can seamlessly claim their entitlement to council tax reduction, free school meals and the school essentials grant in each Welsh local authority by April 2026. This will benefit families across Wales. I presented the phase 1 route-map to the partnership council for Wales in November where it was welcomed and endorsed by all partnership council members. The publication of the phase 1 route-map is a significant milestone in our work to improve access to the Welsh benefits and, as the work progresses, we will learn lessons that will guide how other Welsh benefits and payments are brought into the programme.
Dirprwy Lywydd, when the route-map was being developed, data sharing and data analysis were recognised as barriers to the streamlining of the delivery of the Welsh benefits and also a barrier that prevented people from claiming their entitlements. I am therefore pleased to announce that I have provided £550,000 for a pilot project, which seeks to identify how we can remove these barriers. In a 12-month pilot, which started this week, 11 local authorities are being supported by the data analytics company Policy in Practice to analyse their income data sets to identify and target residents who are missing out on their entitlements. One of the participants in the pilot is Neath Port Talbot Council, who have already undertaken work with Policy in Practice, delivering significant income gains in the take-up of pension credit. I am looking forward to the outcomes from the pilot providing similar results as well as valuable learning for our work to streamline the delivery of Welsh benefits, particularly around data governance. And I would like to take the opportunity to thank the members of the Welsh Government’s expert income maximisation group and the streamlining Welsh benefits steering group.
All of our income maximisation work is aimed at putting more money into people’s pockets, helping them to pay their household bills, avoid falling into debt and improving their financial well-being. But we are also supporting local economies across Wales, where many people will spend their additional income. So, this is the Welsh Government delivering for the people of Wales.
Amcangyfrifir bod tua £2 biliwn o gymorth ariannol heb ei hawlio yng Nghymru, ac un o'r ysgogiadau allweddol sydd gan Lywodraeth Lafur Cymru yw sicrhau bod pobl yn hawlio'r hyn y mae ganddynt hawl iddo, gan helpu i wneud gwahaniaeth cadarnhaol i deuluoedd ledled Cymru. Rydym yn helpu pobl i hawlio pob punt y mae ganddynt hawl iddi drwy nifer o gamau: yr ymgyrch derbyn budd-daliadau 'Hawliwch yr Hyn sy’n Ddyledus i Chi', y gronfa gynghori sengl, darparu hyfforddiant am ddim i weithwyr rheng flaen a chyflawni'r ymrwymiadau yn siarter budd-daliadau Cymru.
Mae ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ariannu gwasanaethau cyngor lles cymdeithasol yn elfen allweddol o'n gwaith gwneud y gorau o incwm. Mae gwasanaethau cynghori yn chwarae rhan hanfodol wrth helpu pobl i gael mynediad at eu hawliau i dai, cyflogaeth a chymorth ariannol, ac mae'n un o amcanion allweddol y strategaeth tlodi plant. Rhwng Ionawr 2020 a Medi 2024, mae gwasanaethau a ddarperir trwy'r gronfa gynghori sengl wedi helpu pobl i hawlio incwm ychwanegol o dros £160 miliwn. Hefyd, mae dyledion o £43.6 miliwn wedi'u dileu.
Yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, roedd 76 y cant o bobl sy'n defnyddio gwasanaethau yn dod o grŵp poblogaeth ymylol neu ddifreintiedig, gan gynnwys pobl hŷn, pobl anabl a phobl o gymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol. Dyma'r grwpiau poblogaeth hefyd nad ydynt yn cyrchu eu hawl i gymorth ariannol, a dyna pam mae pawb sy'n cyrchu un gwasanaeth cronfa gynghori yn cael sgwrs am eu hawliau i hawlio incwm ychwanegol a sut mae arbed arian ar eu gwariant hanfodol, er enghraifft trwy gael mynediad at dariffau cymdeithasol.
Mae'r dull hwn nid yn unig yn dileu'r ddibyniaeth ar bobl yn gwybod pa gymorth ariannol sydd ar gael iddynt, ond mae hefyd yn dileu'r stigma sy'n gysylltiedig â pherson yn gofyn am help gyda chyllid. Ni ellir goramcangyfrif y manteision i bobl o gael mynediad at un gwasanaeth cronfa gynghori, ac rwyf wedi ymrwymo £36 miliwn ar gyfer darparu gwasanaethau cynghori dros y tair blynedd nesaf. Ym mis Rhagfyr, cyhoeddais y darparwyr a fydd yn darparu gwasanaethau'r gronfa gynghori sengl o fis Ebrill 2025, ac mae'r cynnig o ddyfarniad grant tair blynedd i'r darparwyr hyn yn dangos yn glir ymrwymiad parhaus Llywodraeth Cymru i ddarparu gwasanaethau cynghori.
Mae'r ymgyrch derbyn budd-daliadau 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi' yn annog pobl nad ydynt fel arfer yn defnyddio gwasanaethau cynghori i wirio eu hawl i gael cymorth ariannol trwy gysylltu â llinell gymorth Advicelink Cymru. Mae'r llinell gymorth yn rhan o'r model darparu cronfa gynghori sengl sy'n cydnabod bod gan bobl nifer o broblemau lles cymdeithasol yn aml. Pan fydd person yn cysylltu â'r llinell gymorth, bydd yr ymgynghorydd yn ei helpu i nodi unrhyw broblemau eraill sydd ganddo. Y llynedd, cafodd y 36,800 o bobl a gysylltodd â'r llinell gymorth help i ddatrys 120,000 o broblemau yr oeddent wedi'u cael gyda'u hawliau ariannol, tai, cyflogaeth neu reoli dyledion. Ar hyn o bryd rydym yn cynnal pumed ymgyrch cyfryngau gyda negeseuon yn cael eu rhannu trwy ystod o sianeli cyfryngau, gan gynnwys teledu a radio, a bydd pobl yn dod o hyd i wybodaeth am eu hawliau ariannol ar Facebook a llwyfannau cyfryngau cymdeithasol eraill.
Rwyf wedi ymrwymo i rymuso gweithwyr rheng flaen i wneud i bob cyswllt gyfrif, ac rwy'n gwybod bod gweithwyr rheng flaen yn ymgysylltu'n rheolaidd â phobl sydd ar eu colled o ran eu hawl i gymorth ariannol. Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, mae dros 6,000 o weithwyr rheng flaen, sy'n cefnogi ystod eang o ddefnyddwyr gwasanaethau gan gynnwys teuluoedd, pobl sydd mewn swyddi cyflog isel, gofalwyr, pobl hŷn, myfyrwyr a phobl ifanc, wedi derbyn yr hyfforddiant rheng flaen hwn. Mae saith deg y cant wedi cadarnhau eu bod wedi defnyddio'r hyn a ddysgwyd drwy'r hyfforddiant i hysbysu defnyddwyr gwasanaethau am incwm ychwanegol. Rwyf wedi sicrhau bod cyllid ar gael ar gyfer rhaglen newydd o hyfforddiant am ddim ar wneud y gorau o incwm sydd i ddechrau yn y gwanwyn, sydd unwaith eto yn dangos ein hymrwymiad i wneud i bob punt gyfrif.
Dirprwy Lywydd, ynghyd â'n llwyddiant wrth godi ymwybyddiaeth pobl o gymorth ariannol a'u helpu i hawlio eu hawliau, rwy'n benderfynol o wneud y budd-daliadau, y grantiau a'r taliadau eraill a ddarperir gan Lywodraeth Lafur Cymru mor syml i'w hawlio ag y gallant fod. Mae'r gwaith yn cael ei lywio gan yr ymchwil a gyhoeddwyd gan Policy in Practice ym mis Mawrth 2023, 'Dull cyffredin o ymdrin â budd-daliadau Cymru', a gomisiynwyd gan Sefydliad Bevan. Ym mis Ionawr 2024, roeddwn yn falch o lansio siarter budd-daliadau Cymru a'i nod oedd sicrhau bod person dim ond yn gorfod adrodd ei stori unwaith i gael mynediad i'w hawliau. Cymeradwywyd y siarter gan bob un o'r 22 o awdurdodau lleol yng Nghymru mewn arddangosiad clir o'u hymrwymiad i weithio tuag at ddylunio a chyflawni budd-daliadau, grantiau a thaliadau yng Nghymru sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Mae grŵp llywio o arbenigwyr o awdurdodau lleol a'r trydydd sector yn gyrru'r gwaith hwn yn ei flaen.
Oherwydd cymhlethdod y gwaith sydd ei angen i symleiddio'r gwaith o gyflawni holl fudd-daliadau Cymru, mae'r grŵp llywio wedi mabwysiadu dull graddol gan ganolbwyntio ar nifer bach o fudd-daliadau allweddol yn gyntaf. Mae map llwybr cyfnod 1 yn cael ei gyhoeddi heddiw. Mae hwn yn nodi'r tasgau a wneir i sicrhau y gall pobl hawlio eu hawl i ostyngiad yn y dreth gyngor, prydau ysgol am ddim a'r grant hanfodion ysgol ym mhob awdurdod lleol yng Nghymru erbyn mis Ebrill 2026. Bydd hyn o fudd i deuluoedd ledled Cymru. Cyflwynais y map llwybr cyfnod 1 i gyngor partneriaeth Cymru ym mis Tachwedd lle cafodd ei groesawu a'i gymeradwyo gan holl aelodau'r cyngor partneriaeth. Mae cyhoeddi map llwybr cyfnod 1 yn garreg filltir arwyddocaol yn ein gwaith i wella mynediad at fudd-daliadau Cymru ac, wrth i'r gwaith fynd rhagddo, byddwn yn dysgu gwersi a fydd yn llywio sut y caiff budd-daliadau a thaliadau eraill Cymru eu cyflwyno i'r rhaglen.
Dirprwy Lywydd, pan oedd y map llwybr yn cael ei ddatblygu, cydnabuwyd bod rhannu data a dadansoddi data yn rhwystrau rhag symleiddio'r broses o gyflwyno budd-daliadau Cymru a hefyd yn rhwystr a oedd yn atal pobl rhag hawlio eu hawliau. Felly, rwy'n falch o gyhoeddi fy mod wedi darparu £550,000 ar gyfer prosiect peilot, sy'n ceisio nodi sut y gallwn ni ddileu'r rhwystrau hyn. Mewn cynllun peilot 12 mis, a ddechreuodd yr wythnos hon, mae 11 o awdurdodau lleol yn cael eu cefnogi gan y cwmni dadansoddi data Policy in Practice i ddadansoddi eu setiau data incwm i nodi a thargedu trigolion sydd ar eu colled o ran eu hawliau. Un o'r cyfranogwyr yn y cynllun peilot yw Cyngor Castell-nedd Port Talbot, sydd eisoes wedi ymgymryd â gwaith gyda Policy in Practice, gan sicrhau enillion incwm sylweddol i'r nifer sy'n derbyn credyd pensiwn. Rwy'n edrych ymlaen at weld canlyniadau'r cynllun peilot yn rhoi canlyniadau tebyg yn ogystal â dysgu gwerthfawr ar gyfer ein gwaith i symleiddio'r ddarpariaeth o fudd-daliadau Cymru, yn enwedig o ran llywodraethu data. A hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddiolch i aelodau grŵp pwyslais ar incwm arbenigol Llywodraeth Cymru a'r grŵp llywio symleiddio budd-daliadau Cymru.
Nod ein holl waith ar wneud y gorau o incwm yw rhoi mwy o arian ym mhocedi pobl, gan eu helpu i dalu biliau'r aelwyd, osgoi mynd i ddyled a gwella eu llesiant ariannol. Ond rydym hefyd yn cefnogi economïau lleol ledled Cymru, lle bydd llawer o bobl yn gwario eu hincwm ychwanegol. Felly, dyma Lywodraeth Cymru yn cyflawni ar gyfer pobl Cymru.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. I welcome the work undertaken to ensure that the people of Wales claim every pound that they are entitled to. One silver lining to come out of the UK Government's callous decision to axe the winter fuel payment for those not on means-tested benefits is the fact that it spurred many older people to claim the pension credit they were entitled to. As you rightly stated, Cabinet Secretary, around £2 billion of financial support is going unclaimed by families and individuals in need across Wales. The single advice fund, together with the publicity campaigns, will play a key role in ensuring our constituents get the support that they need and deserve. I note, however, that the single advice fund is being delivered on a regional basis, with six regional partners. How do you ensure that the service delivered is a single consistent service across the whole of Wales?
I also welcome the commitment to making every contact count and the roll-out of training to front-line workers. You state that funding has been made for new training to commence in the spring. Can you elaborate on the numbers involved, both in terms of funds but also the number of staff expected to undergo this training? Cabinet Secretary, a key strand to making every contact count would be the involvement of Department for Work and Pensions staff and those working in Jobcentre Plus offices. What discussions have you held with colleagues in the UK Government about their role in supporting Welsh benefits?
With regard to the Welsh benefits system, it is disappointing that we are still a long way from delivering a coherent and integrated Welsh benefits system for all of the means-tested benefits that the Welsh Government is responsible for. A decade on from the first calls, and a year on from the launch of the charter, we finally have a road map, but it only relates to three of the Welsh Government’s benefits. Cabinet Secretary, when will we see the next phase of the road map?
We have a steering group that has not met since before the summer, if the minutes published on your website are up to date. Cabinet Secretary, can you now inject a sense of urgency into this work? Rather than having meetings to develop plans for plans, can we have action?
I note that you mentioned the work undertaken by NPT council in my region, which works with Policy in Practice to increase the uptake of pension credit. If they had waited for the Welsh Government, many of the elderly people in my region would not have been in receipt of the winter fuel payment. Cabinet Secretary, I welcome the work being undertaken, but people living in poverty can’t wait another 10 years for this work to be completed. Diolch yn fawr.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Rwy'n croesawu'r gwaith sy'n cael ei wneud i sicrhau bod pobl Cymru yn hawlio pob punt y mae ganddynt hawl iddi. Un llygedyn o obaith i ddod allan o benderfyniad dideimlad Llywodraeth y DU i ddileu'r taliad tanwydd gaeaf i'r rhai nad ydynt yn derbyn budd-daliadau sy'n dibynnu ar brawf modd yw'r ffaith ei fod wedi sbarduno llawer o bobl hŷn i hawlio'r credyd pensiwn yr oedd ganddynt hawl iddo. Fel y dywedoch yn gywir, Ysgrifennydd Cabinet, mae tua £2 biliwn o gymorth ariannol heb ei hawlio gan deuluoedd ac unigolion mewn angen ledled Cymru. Bydd y gronfa gynghori sengl, ynghyd â'r ymgyrchoedd cyhoeddusrwydd, yn chwarae rhan allweddol wrth sicrhau bod ein hetholwyr yn cael y gefnogaeth y maent ei hangen a'i haeddu. Nodaf, fodd bynnag, fod y gronfa gynghori sengl yn cael ei darparu ar sail ranbarthol, gyda chwe phartner rhanbarthol. Sut ydych chi'n sicrhau bod y gwasanaeth a ddarperir yn un gwasanaeth cyson ar draws Cymru gyfan?
Rwyf hefyd yn croesawu'r ymrwymiad i wneud i bob cyswllt gyfrif a chyflwyno hyfforddiant i weithwyr rheng flaen. Rydych chi'n dweud bod cyllid wedi'i sicrhau ar gyfer dechrau hyfforddiant newydd yn y gwanwyn. Allwch chi ymhelaethu ar y niferoedd dan sylw, o ran cronfeydd ond hefyd nifer y staff y disgwylir iddynt gael yr hyfforddiant hwn? Ysgrifennydd Cabinet, elfen allweddol o wneud i bob cyswllt gyfrif fyddai cynnwys staff yr Adran Gwaith a Phensiynau a'r rhai sy'n gweithio yn swyddfeydd y Ganolfan Byd Gwaith. Pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gydag aelodau cyfatebol yn Llywodraeth y DU ynglŷn â'u rôl o ran cefnogi budd-daliadau Cymru?
O ran system budd-daliadau Cymru, mae'n siomedig ein bod yn dal yn bell o ddarparu system fudd-daliadau gydlynol ac integredig i Gymru ar gyfer yr holl fudd-daliadau sy'n dibynnu ar brawf modd y mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanynt. Ddegawd ers y galwadau cyntaf, a blwyddyn ers lansio'r siarter, mae gennym fap ffordd o'r diwedd, ond nid yw ond yn ymwneud â thri o fudd-daliadau Llywodraeth Cymru. Ysgrifennydd Cabinet, pryd y byddwn yn gweld cyfnod nesaf y map ffordd?
Mae gennym grŵp llywio nad yw wedi cyfarfod ers cyn yr haf, os yw'r cofnodion a gyhoeddir ar eich gwefan yn gyfredol. Ysgrifennydd Cabinet, allwch chi nawr chwistrellu ymdeimlad o frys i'r gwaith hwn? Yn hytrach na chael cyfarfodydd i ddatblygu cynlluniau ar gyfer cynlluniau, allwn ni weld gweithredu?
Nodaf eich bod wedi sôn am y gwaith a wnaed gan gyngor CNPT yn fy rhanbarth i, sy'n gweithio gyda Policy in Practice i gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn. Pe byddent wedi aros am Lywodraeth Cymru, ni fyddai llawer o'r bobl oedrannus yn fy rhanbarth wedi derbyn y taliad tanwydd gaeaf. Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n croesawu'r gwaith sy'n cael ei wneud, ond ni all pobl sy'n byw mewn tlodi aros 10 mlynedd arall i'r gwaith hwn gael ei gwblhau. Diolch yn fawr.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain, and thank you for the broad support, I understand, for the work that we are undertaking. It is the work that we are undertaking to ensure that people in Wales claim every pound that they are entitled to. To reassure you, we have had a well-established income maximisation stakeholder group, which includes, I would say, DWP—the Department for Work and Pensions—to drive forward this work. And our campaigns are delivering those results.
Just to answer your questions, the terms of the single advice fund—. We introduced that single advice fund to ensure that we are funding strategically planned services. I actually meet regularly with the national advice network, bringing together those providers. We want a seamless service and access to all advice and support that people require to address their needs. But also, just to say, in terms of how we deliver the single advice fund, it includes advice and access partners. Access partners are a wide range of community organisations. They reach out to their service users and local community groups to ensure that people can understand how they can access the advice that they need. I have mentioned the all-important media outreach, which is important in terms of the links to 'Claim what’s yours'.
It is important that, as I said, in the financial year, over 70 per cent of people accessing the single advice service were from priority groups, including people with mental health issues or impairments, people with physical health issues and impairments. Also, just to say, importantly, we have protected the £12 million single advice fund budget in the 2025-26 draft budget, alongside the additional £1.9 million that we received from the share of the debt levy, which has enabled us to continue to invest in information advice services. And I do draw attention to the written statement that I made on 12 September, which gives you more information about the outcome of the open grant exercise that we launched to ensure that we have got the providers on board.
I think that the income maximisation training for front-line workers has proven to be extremely valuable. I recall, actually, that this was something that came particularly to the fore when we acknowledged the impact of the cost-of-living crisis. We worked on this during the period of austerity, with very constrained public finances. Front-line services play a critical role in Wales. This has been a successful intervention, with over 6,000 front-line workers receiving training in the past two years. So, I have, as I said in my statement, funded a new programme of training, which will commence shortly, and that will strengthen the impact of that. We've made £300,000 available for a two-year programme—free income maximisation training—to front-line workers from next month. It's for those front-line workers to gain that knowledge of financial support systems.
Another interesting thing is I met with responsible lenders last week from a range of organisations, like credit unions, but also responsible lenders in the banking sector, and we talked about the importance of having benefit checks, that people are trained to be able to do that on the front line. And I do recall that, when we initiated action on tackling the cost-of-living crisis, we talked very much about every contact counts. I think, actually, I can say that Lynne Neagle, in her former ministerial role for public health, saw the importance of enabling and encouraging people to take up the Healthy Start vouchers and supported the training of health visitors, because, obviously, health visitors are crucial to new parents, and that resulted in a big uptake of Healthy Start vouchers, which are crucially important in terms of prevention of poverty.
On your issue about the Welsh benefits charter, well I, in fact, met with—I think I've already said it in my statement—the local government partnership—that's all leaders—before Christmas, to update them as we move to report, as I hope I am today, on phase 1. This is all 22 authorities endorsing the charter. I was very pleased to launch the charter in Blaenavon, led by Torfaen council. In fact, I endorsed it there and I launched it with Siân Gwenllian, as this was part of our co-operation agreement. We met with all of those who give that advice. It's person-centred delivery of Welsh benefits grants and payments. But it is important that we help local authorities to move towards this focus on a person-centred, more coherent delivery of Welsh benefits, grants and payments, because it does actually mean that there's a cultural change in terms of how they respond to this, getting all authorities to move in the same direction and to streamline Welsh benefits.
So, I'm very proud of the progress we've made since last January. And this phase 1 route-map is the realistic approach. Yes, some authorities are already doing this. This is a journey. So, I think, although we said by April 2026, these people—. And I met the steering group, I can assure you, before Christmas as well, and the steering group are the people who actually deliver those entitlements at local authority level. I met with the steering group, and they are working to ensure that we can deliver on these outcomes. Phase 1 is a key milestone in the work, and I think it's important that this is just the start of the journey as the work progresses.
Diolch yn fawr, Altaf Hussain, a diolch am y gefnogaeth eang, rwy'n deall, i'r gwaith yr ydym yn ei wneud. Dyma'r gwaith rydym yn ei wneud i sicrhau bod pobl yng Nghymru yn hawlio pob punt y mae ganddynt hawl iddi. Er mwyn eich sicrhau chi, rydym wedi cael grŵp rhanddeiliaid pwyslais ar incwm sefydledig, sy'n cynnwys, byddwn i'n dweud, DWP—yr Adran Gwaith a Phensiynau, i yrru'r gwaith hwn yn ei flaen. Ac mae ein hymgyrchoedd yn cyflawni'r canlyniadau hynny.
Dim ond i ateb eich cwestiynau, telerau'r gronfa gynghori sengl—. Fe wnaethom gyflwyno'r gronfa gynghori sengl honno i sicrhau ein bod yn ariannu gwasanaethau sydd wedi'u cynllunio'n strategol. Yn wir, rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â'r rhwydwaith cynghori cenedlaethol, gan ddod â'r darparwyr hynny ynghyd. Rydym eisiau gwasanaeth di-dor a mynediad at yr holl gyngor a chymorth sydd eu hangen ar bobl i fynd i'r afael â'u hanghenion nhw. Ond hefyd, dim ond i ddweud, o ran sut rydym ni'n darparu'r gronfa gynghori sengl, mae'n cynnwys partneriaid cyngor a mynediad. Mae partneriaid mynediad yn ystod eang o sefydliadau cymunedol. Maent yn estyn allan at eu defnyddwyr gwasanaethau a'u grwpiau cymunedol lleol i sicrhau bod pobl yn gallu deall sut y gallant gael gafael ar y cyngor sydd ei angen arnynt. Rwyf wedi sôn am allgymorth pwysig y cyfryngau, sy'n bwysig o ran y dolenni i 'Hawliwch yr hyn sy’n ddyledus i chi'.
Mae'n bwysig, fel y dywedais, yn y flwyddyn ariannol, fod dros 70 y cant o'r bobl a ddefnyddiodd y gwasanaeth cynghori sengl yn dod o grwpiau blaenoriaeth, gan gynnwys pobl â namau neu broblemau iechyd meddwl, pobl â namau a phroblemau iechyd corfforol. Hefyd, dim ond i ddweud, yn bwysig, rydym wedi diogelu cyllideb y gronfa gynghori sengl gwerth £12 miliwn yng nghyllideb ddrafft 2025-26, ochr yn ochr â'r £1.9 miliwn ychwanegol a gawsom o gyfran yr ardoll ddyled, sydd wedi ein galluogi i barhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyngor gwybodaeth. Ac rwy'n tynnu sylw at y datganiad ysgrifenedig a wnes i ar 12 Medi, sy'n rhoi mwy o wybodaeth i chi am ganlyniad yr ymarfer grant agored a lansiwyd gennym i sicrhau bod y darparwyr gennym ni.
Rwy'n credu bod yr hyfforddiant i weithwyr rheng flaen ar wneud y gorau o incwm wedi profi'n hynod werthfawr. Yn wir, rwy'n cofio bod hyn yn rhywbeth a ddaeth i'r amlwg yn benodol pan wnaethom gydnabod effaith yr argyfwng costau byw. Buom yn gweithio ar hyn yn ystod y cyfnod o gyni, gyda chyllid cyhoeddus cyfyngedig iawn. Mae gwasanaethau rheng flaen yn chwarae rhan hanfodol yng Nghymru. Mae hon wedi bod yn ymyrraeth lwyddiannus, gyda thros 6,000 o weithwyr rheng flaen yn derbyn hyfforddiant yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf. Felly, fel y dywedais yn fy natganiad, rwyf wedi ariannu rhaglen hyfforddi newydd, a fydd yn cychwyn yn fuan, a bydd hynny'n cryfhau effaith hynny. Rydym wedi sicrhau bod £300,000 ar gael ar gyfer rhaglen ddwy flynedd—hyfforddiant am ddim ar wneud y gorau o incwm—i weithwyr rheng flaen o fis nesaf ymlaen. Mater i'r gweithwyr rheng flaen hynny yw meithrin yr wybodaeth honno am systemau cymorth ariannol.
Peth diddorol arall yw fy mod wedi cwrdd â benthycwyr cyfrifol yr wythnos diwethaf o ystod o sefydliadau, fel undebau credyd, ond benthycwyr cyfrifol hefyd yn y sector bancio, a buom yn siarad am bwysigrwydd cael gwiriadau budd-daliadau, bod pobl yn cael eu hyfforddi i allu gwneud hynny ar y rheng flaen. Ac rwy'n cofio, pan ddechreuon ni weithredu ar fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw, ein bod ni wedi siarad tipyn am y ffaith bod pob cyswllt yn cyfrif. Rwy'n credu, mewn gwirionedd, fod Lynne Neagle, yn ei rôl weinidogol flaenorol ar gyfer iechyd y cyhoedd, wedi gweld pwysigrwydd galluogi ac annog pobl i fanteisio ar dalebau Cychwyn Iach ac wedi cefnogi hyfforddi ymwelwyr iechyd, oherwydd, yn amlwg, mae ymwelwyr iechyd yn hanfodol i rieni newydd, ac arweiniodd hynny at lawer yn derbyn talebau Cychwyn Iach, sy'n hanfodol bwysig o ran atal tlodi.
O ran y mater a godoch ynglŷn â siarter budd-daliadau Cymru, wel, fe gwrddais i—rwy'n credu fy mod eisoes wedi ei ddweud yn fy natganiad—y bartneriaeth llywodraeth leol—dyna'r holl arweinwyr—cyn y Nadolig, i'w diweddaru wrth i ni baratoi i adrodd, fel rwy'n gobeithio fy mod i heddiw, ar gyfnod 1. Dyma'r 22 o awdurdodau i gyd yn cymeradwyo'r siarter. Roeddwn yn falch iawn o lansio'r siarter ym Mlaenafon, dan arweiniad cyngor Torfaen. Yn wir, fe wnes i ei chymeradwyo yno a'i lansio gyda Siân Gwenllian, gan fod hyn yn rhan o'n cytundeb cydweithio. Gwnaethom gwrdd â phob un o'r rheini sy'n rhoi'r cyngor hwnnw. Mae'n ddarpariaeth grantiau a thaliadau budd-daliadau Cymru sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Ond mae'n bwysig ein bod yn helpu awdurdodau lleol i symud tuag at y pwyslais hwn ar ddarpariaeth fwy cydlynol o fudd-daliadau, grantiau a thaliadau yng Nghymru sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, gan ei fod yn golygu mewn gwirionedd bod newid diwylliannol o ran sut maen nhw'n ymateb i hyn, cael pob awdurdod i symud i'r un cyfeiriad a symleiddio budd-daliadau Cymru.
Felly, rwy'n falch iawn o'r cynnydd rydym wedi'i wneud ers mis Ionawr diwethaf. A'r map ffordd cyfnod 1 hwn yw'r dull realistig. Oes, mae rhai awdurdodau eisoes yn gwneud hyn. Mae hon yn daith. Felly, rwy'n credu, er i ni ddweud erbyn mis Ebrill 2026, mae'r bobl hyn—. Ac fe wnes i gyfarfod â'r grŵp llywio, gallaf eich sicrhau, cyn y Nadolig hefyd, a'r grŵp llywio yw'r bobl sydd mewn gwirionedd yn darparu'r hawliau hynny ar lefel awdurdod lleol. Fe wnes i gyfarfod â'r grŵp llywio, ac maent yn gweithio i sicrhau y gallwn ni gyflawni'r canlyniadau hyn. Mae cyfnod 1 yn garreg filltir allweddol yn y gwaith, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig mai dim ond dechrau'r daith yw hon wrth i'r gwaith fynd rhagddo.
Diolch am y diweddariad ar y gwaith hanfodol yma. Mae'n flwyddyn gyfan ers i chi lansio'r siarter, fel y gwnaethoch chi sôn, a dwi'n meddwl bod y cwestiynau ynglŷn â pham rŷn ni angen y siarter wedi'u hen ateb. Rŷn ni wedi cael digon o ymchwil gan bobl fel Policy in Practice, gan y Sefydliad Bevan, a hynny ers bron i ddegawd—degawd o Lywodraeth Lafur yng Nghymru, a phobl Cymru yn dioddef dan effeithiau llymder Torïaid San Steffan.
Fe wnaethoch chi sôn, flwyddyn yn ôl, yn eich datganiad bryd hynny, ei bod hi nawr yn amser i weithredu, i gyflawni, ac fe ddywedon ni, ar y meinciau yma, 'Amen i hynny.' Ond fe wfftioch chi ein galwad ni i'r system fod yn un statudol er mwyn sicrhau bod y gwaith yn cael ei gyflawni'n brydlon gan bob awdurdod lleol. A dyma ni flwyddyn yn ddiweddarach ac rŷn ni’n dal heb gyflawni cam 1. Roedd y cynllun gweithredu i fod yn barod cyn haf y llynedd, ac o gofio am y rhybudd rŷn ni wedi'i glywed gan arweinwyr cyngor ers i chi gyhoeddi eich cyllideb ddrafft fod yna dwll du enfawr o £0.5 biliwn yn eu cyllid, sy'n mynd i olygu bod toriadau a diswyddiadau yn bosib iawn. Felly, ŷch chi wedi cael sicrwydd y bydd capasiti ac adnoddau digonol ganddyn nhw i gyflawni cyfnod un y gwaith yma yn brydlon, heb sôn am fwrw ymlaen a sicrhau bod y cynllun yn ei gyfanrwydd yn cael ei wireddu? Mae £550,000 yn ychwanegol yn cael ei ddyrannu i gefnogi'r gwaith yma nawr gan Policy in Practice i edrych ar y rhwystrau, fel gwnaethoch chi eu disgrifio nhw. Ydy hyn yn ddigonol, o gofio, fel dywedodd Trussell mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn sgil y sefyllfa argyfyngus sydd ohoni o ran tlodi, fod angen i Lywodraeth Cymru gyflymu ei hymdrechion i roi ymrwymiadau'r siarter ar waith? Mae'n bryderus taw dim ond 11—dim ond hanner—ein hawdurdodau lleol sydd am ymuno yn y fenter newydd yma gyda Policy in Practice. Ydy hynny'n foddhaol, Ysgrifennydd Cabinet? Mae yn codi cwestiynau, dwi'n meddwl, ar allu awdurdodau lleol i ymrwymo i'r gwaith hollbwysig yma.
Hoffwn hefyd drafod mater mae Sefydliad Bevan wedi bod yn codi, sef yr angen dirfawr i adolygu'r trothwyon cymhwysedd ar gyfer budd-daliadau Cymreig. Os nad ŷch chi'n cynyddu'r trothwyon cymhwysedd yn rheolaidd, dyw e ddim yn mynd i gwrdd ag anghenion y bobl rŷch chi eisiau eu cefnogi, wrth gwrs; mae'n rhaid i chi fod yn dlotach ac yn dlotach ac yn dlotach er mwyn bod yn gymwys ar gyfer cefnogaeth, ac mae'n cosbi gweithwyr incwm isel am fynd mas ac ennill eu tamaid. Felly, gadewch i ni eich atgoffa hefyd, yn y gorffennol, mae Llywodraeth Cymru wedi annog Llywodraeth San Steffan dro ar ôl tro i uwchraddio trothwyon cymhwysedd budd-daliadau yn flynyddol. Felly, ydych chi'n mynd i arwain trwy esiampl? Pam nad ŷch chi wedi gwneud yr un peth gyda'ch grantiau a'ch lwfansau eich hun? Eich ateb chi ddoe i'r cwestiwn yna yn y pwyllgor oedd yn craffu ar eich cyllideb chi oedd cyfrifoldeb yr holl Weinidogion yn Llywodraeth Cymru yw hyn; wel, chi yw'r Ysgrifennydd Cabinet ddylai fod yn cynnig arweiniad, felly pa sgyrsiau sydd wedi digwydd am hyn gyda'ch cyd-Weinidogion wrth osod y gyllideb ddrafft?
Wrth ymateb i gwestiynau llefarydd y Ceidwadwyr wrth lansio'r siarter y llynedd, gwnaethoch chi feirniadu system fudd-daliadau Llywodraeth San Steffan a'r newidiadau i amodau hawlio credyd cynhwysol, a'r modd roedden nhw'n defnyddio mesurau fel sancsiynau i orfodi pobl i mewn i swyddi nad oeddent o reidrwydd yn addas iddyn nhw. Felly, ydych chi wedi bod yn cyfleu'r un anfodlonrwydd a dicter i'ch chwaer Lywodraeth Lafur, gan eu bod nhw'n parhau â'r drefn yma? Ydych chi wedi codi'r ffaith bod diwygiadau creulon y Torïaid i'r asesiadau gallu i weithio ar gyfer pobl anabl yn cael eu cadw nawr gan Lywodraeth Keir Starmer, yr hyn sydd wrth gwrs wedi anelu at leihau nifer y bobl sy'n gymwys ar gyfer cymorth budd-daliadau?
Felly, modd o gyflawni nod, onid yw e, yw'r system fudd-daliadau. Y nod yw sicrhau bod teuluoedd sydd ar incwm isel yn derbyn cefnogaeth yn amserol, yn urddasol, yn drugarog. Mae'n fesur i atal effeithiau niweidiol a hirdymor tlodi, niwed sy'n effeithio gymaint yn nhermau dynol a hefyd yn ariannol. Mae'n achubiaeth, nid yn addewid wedi'i ohirio neu gynllun sy'n hel lluwch. Felly, beth yw dyddiad targed Llywodraeth Cymru ar gyfer gweithredu system budd-daliadau Cymru llawn ar gyfer pob grant a lwfans sydd ar gael drwy awdurdodau lleol a'r Llywodraeth? Mae tlodi yn dileu breuddwydion. Mae angen i ni wneud popeth yn ein gallu i atal hynny.
Thank you for the update on this vital work. It is a whole year since you launched the Welsh benefits charter, as you mentioned, and I think the questions in terms of why we need the charter have long since been answered. We've received plenty of research from people such as Policy in Practice and the Bevan Foundation, for nearly a decade—a decade of Labour Government in Wales, and the people of Wales suffering the impact of Conservative austerity policies at Westminster.
You mentioned, a year ago, in your statement at that time, that it was now time to act, to deliver, and we said on these benches, ‘Amen to that.' But you gave short shrift to our call for the system to be placed on a statutory footing to ensure that the work is completed as matter of urgency by every local authority. And here we are a year later and we still haven’t completed phase 1. The action plan was meant to be ready before the summer of last year, and bearing in mind too the warnings we've heard from council leaders since you published the draft budget that there is a black hole of £0.5 billion in their funding, which means that cuts and redundancies are very possible. So, have you received assurances that they have sufficient capacity and resources to achieve phase one of this work, not to mention going on to ensure that the plan as a whole is delivered? An additional £550,000 is being allocated to support this work now by Policy in Practice to look at the barriers, as you described them. Is this enough, bearing in mind, as Trussell said in giving evidence to the Social Justice and Equality Committee in response to the poverty levels that have reached a point of crisis, that the Welsh Government needs to expedite its efforts to implement the charter's commitments? It is concerning that only 11—half—of our local authorities will be joining in this new initiative with Policy in Practice. Is that satisfactory, Cabinet Secretary? It does raise questions, I think, about the ability of local authorities to commit to this vital work.
I'd also like to discuss a matter that the Bevan Foundation has raised, namely the pressing need to review the eligibility thresholds for Welsh benefits. If you don't increase the eligibility thresholds on a regular basis, you won't be meeting the needs of the people you want to support, of course; you have to be poorer and poorer and poorer in order to be eligible for support, and it punishes low-income workers for going out to earn a living. So, let's remind you too that, in the past, the Welsh Government has encouraged the Westminster Government time and time again to uprate the eligibility thresholds for benefits on an annual basis. So, are you going to lead by example? Why haven't you done the same for your own grants and allowances? Your response yesterday in committee, when we were scrutinising your draft budget, was that it's the responsibility of every Minister in Government; well, you are the Cabinet Secretary who should be providing leadership on this, so what discussions have taken place on this with your fellow Ministers in setting this draft budget?
In response to the Conservative spokesperson's questions when launching the charter last year, you criticised the Westminster Government's benefits system and the changes to the criteria for claiming universal benefit, as well as the way that they were using measures such as sanctions to compel people to take up jobs that weren't necessarily suitable for them. So have you been expressing the same discontent and anger to your sister Labour Government, as they have continued this practice? Have you also raised the fact that the Conservatives' cruel reforms of the fitness-to-work assessments for disabled people are being retained now by Keir Starmer's Government, aimed of course at reducing the number of people who are eligible for benefits support?
So the benefits system is a means to an end, isn't it? The aim is to ensure that families on low incomes receive support in a timely, dignified and compassionate way. And it's a measure to prevent the damaging and long-term harms of poverty, harms that have such a grave impact in human terms, but also in financial terms. It's an urgent safety net, not a promise deferred or a plan that gathers dust. So, what is the Welsh Government's target date for implementing a full Welsh benefits system for every local authority grant and allowance? Poverty destroys dreams. We must do everything we can to prevent it.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, and thank you for not only acknowledging that this is vital work, but for the support that you have given and that we have formally engaged with in terms of the co-operation agreement and the launch of this Welsh benefits charter last year. And of course I recall the fact that we've discussed in this Chamber on more than one occasion the importance of responding to the Policy in Practice work that was commissioned by the Bevan Foundation. In fact, I mentioned it in my statement, because it is so important that we do move forward with the evidence as to how we can get the people of Wales to claim what's theirs. ‘Claim what's yours’—the benefits take-up campaign, I think, has always been the right terminology; it's ‘Claim what's yours’.
It does reflect on something that Altaf Hussain said, that it's about entitlement, it's about rights, and there was a strong recognition about an uplift in applications for pension credit because of the recognition that older people were seeing this as an entitlement. In fact, that's been recognised in the huge uplift in numbers of applications.
Diolch yn fawr, Sioned Williams, a diolch i chi nid yn unig am gydnabod bod hwn yn waith hanfodol, ond am y gefnogaeth a roesoch chi ac yr ydym ni wedi elwa'n ffurfiol ohoni o ran y cytundeb cydweithio a lansio'r siarter budd-daliadau hon i Gymru y llynedd. Ac wrth gwrs, rwy'n cofio'r ffaith ein bod ni wedi trafod yn y Siambr hon ar fwy nag un achlysur bwysigrwydd ymateb i waith Policy in Practice a gomisiynwyd gan Sefydliad Bevan. Yn wir, soniais i amdano yn fy natganiad, oherwydd mae mor bwysig ein bod ni yn symud ymlaen gyda'r dystiolaeth ynglŷn â sut y gallwn ni gael pobl Cymru i hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddyn nhw. 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi'—yr ymgyrch manteisio ar fudd-daliadau, rwy'n meddwl, fu'r derminoleg gywir erioed; 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi'.
Mae a wnelo hyn â rhywbeth a ddywedodd Altaf Hussain, ei fod yn ymwneud â hawl, mae'n ymwneud â hawliau, ac roedd cydnabyddiaeth gref ynghylch cynnydd mewn ceisiadau am gredyd pensiwn oherwydd y gydnabyddiaeth bod pobl hŷn yn gweld hyn fel hawl. Mewn gwirionedd, mae hynny wedi ei gydnabod yn y cynnydd enfawr yn nifer y ceisiadau.
So, the Welsh benefits charter is a major step forward. It's being looked at with great interest not just by UK Government, I have to say—I'll come on to that in terms of their responses—but also by Scottish Government. It is the fact that we've got all the local authorities together demonstrating their commitment to delivering for the people of Wales. I do, of course, recall the debate about mandation that you brought to the Chamber in terms of the statutory route to the charter that could be considered, but we felt and I said then and I still feel that we don't think there's a need to mandate the charter because of all local authorities in Wales committing to delivering on the benefits charter as we develop it. Even if it was mandatory, I'd say that they would still need, and we'd have to be recognising this—. There'd need to be preparatory work in place to make progress, and extra resource would be required to ensure local authorities were carrying out their legal duties.
I think if we can move forward in a collaborative way, which we do with local government—supportive, collaborative, fulfilling their commitments, tailored solutions that respect the unique characteristics of local authorities in Wales. Some of your messages are really important for local government as well as for myself, because, obviously, they are taking part in this actively and enthusiastically.
And it's interesting, just in terms of my statement today, that Councillor Anthony Hunt, the Welsh Local Government Association spokesperson for finance, has said:
'We fully support the Welsh Government’s efforts to help people claim the financial support they’re entitled to. Ensuring that families and individuals get the benefits they’re eligible for can make a real difference, especially during tough times.... By making it simpler for people to access the support they need, we can not only improve the financial well-being of individuals but also strengthen communities'.
'The WLGA is committed to working with local authorities, community groups, and partners to simplify the claims process and help people understand the support available.'
I think you couldn't have a clearer endorsement of the Welsh benefits charter from the cabinet lead for finance, and, as I said, I've met not only with the leaders and the partnership council but also the steering group that is doing the work to understand how we can use this phase 1 route-map. And just to remind us, it's about making sure that people only need to claim once for council tax reduction, free school meals and school essentials grants, and, as I said, they're all on the route, they've all got a timeline to deliver, but many have already reached that point.
I think, just in terms of understanding the difference with the pilot that I'm announcing today, a year ago we hadn't thought about this pilot. I have to say that this is something where we've learnt not just from Policy in Practice's original paper, with support from the Bevan Foundation, but I've met with Policy in Practice more than once, particularly after we understood that Neath Port Talbot County Borough Council was making progress with bringing in Policy in Practice to help them with their pension credit take-up.
As a result of that, we looked, I looked, for some funding that we could make available to pay Policy in Practice to provide that analytic tool. It's a low-income family tracker tool, and what it will do is enable local authorities to identify residents entitled to a range of financial support, including all means-tested Department for Work and Pensions benefits, pension credit, universal credit, and Welsh benefits, free school meals, school essentials grant, the council tax reduction scheme, help with healthcare costs.
We've actually got 12 who've come forward saying that they want to be part of this pilot, but also two others are already working with Policy in Practice—there was a lot of interest when we had the reports on the very favourable take-up of pension credit. So, I think we are making great strides, and, in fact, the Policy in Practice director and founder said:
'We are delighted to partner with the Welsh government and local authorities to proactively put £2 billion of unclaimed benefits and support into the pockets of people in Wales.'
That's a statement from the director of Policy in Practice.
I just want to, finally, say that we are working closely with the UK Government on these issues. We have a UK Government child poverty taskforce. They're focusing on reducing the number of children in relative poverty after housing costs, reducing the number of children who are going without essentials, giving all children the best start in life. And they have focused—. Their initial focus, which I very much supported, and I'm meeting on a four-nations basis with the Cabinet Secretary from the Scottish Government, Northern Ireland Executive, as well as the UK Government Ministers, is focusing on increasing financial resilience, which is the key objective of our child poverty strategy, income maximisation, better local support, especially focusing on children's early years, and the work that we're doing on income maximisation. And the four-nations meeting—. We've had several meetings already, and I've been promoting our objectives and priorities within our child poverty strategy. I've been promoting the issues and concerns. I've been raising priorities for investment, particularly on welfare reform and social tariffs, pushing for greater collaboration between our Governments and local authorities and organisations delivering in Wales to address poverty.
Felly, mae siarter budd-daliadau Cymru yn gam mawr ymlaen. Mae'n destun diddordeb mawr nid yn unig gan Lywodraeth y DU, mae'n rhaid i mi ddweud—fe ddof i at hynny o ran eu hymatebion—ond hefyd gan Lywodraeth yr Alban. Dyna ichi'r ffaith bod gennym ni'r holl awdurdodau lleol ynghyd yn dangos eu hymrwymiad i gyflawni ar gyfer pobl Cymru. Wrth gwrs, rwy'n cofio'r ddadl am orfodi a gyflwynoch chi i'r Siambr o ran y llwybr statudol i'r siarter y gellid ei ystyried, ond roeddem yn teimlo, a dywedais bryd hynny ac rwy'n dal i deimlo, nad oes angen gorfodi'r siarter oherwydd bod pob awdurdod lleol yng Nghymru yn ymrwymo i gyflawni'r siarter budd-daliadau wrth i ni ei datblygu. Hyd yn oed pe bai'n orfodol, byddwn i'n dweud y byddai dal angen arnyn nhw, a byddai'n rhaid i ni fod yn cydnabod hyn—. Byddai angen gwneud gwaith paratoi i wneud cynnydd, a byddai angen adnoddau ychwanegol i sicrhau bod awdurdodau lleol yn cyflawni eu dyletswyddau cyfreithiol.
Rwy'n credu os gallwn ni symud ymlaen mewn ffordd gydweithredol, yr ydym ni'n ei wneud gyda llywodraeth leol—cefnogol, cydweithredol, cyflawni eu hymrwymiadau, atebion wedi'u teilwra sy'n parchu nodweddion unigryw awdurdodau lleol yng Nghymru. Mae rhai o'ch negeseuon yn bwysig iawn i lywodraeth leol yn ogystal ag i mi fy hun, oherwydd, yn amlwg, maen nhw'n cymryd rhan frwd a gweithgar yn hyn.
Ac mae'n ddiddorol, dim ond o ran fy natganiad heddiw, fod y Cynghorydd Anthony Hunt, llefarydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru dros gyllid, wedi dweud:
'Rydym yn llwyr gefnogi ymdrechion Llywodraeth Cymru i helpu pobl i hawlio'r cymorth ariannol y mae ganddynt hawl iddo. Gall sicrhau bod teuluoedd ac unigolion yn cael y budd-daliadau y maent yn gymwys ar eu cyfer wneud gwahaniaeth gwirioneddol, yn enwedig yn ystod cyfnodau anodd.... Trwy ei gwneud yn haws i bobl gael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnynt, gallwn nid yn unig wella lles ariannol unigolion ond hefyd gryfhau cymunedau'.
'Mae CLlLC wedi ymrwymo i weithio gydag awdurdodau lleol, grwpiau cymunedol a phartneriaid i symleiddio'r broses hawlio a helpu pobl i ddeall y gefnogaeth sydd ar gael.'
Rwy'n credu na allech chi gael cymeradwyaeth gliriach o siarter budd-daliadau Cymru gan arweinydd y cabinet dros gyllid, ac, fel y dywedais i, rwyf wedi cwrdd nid yn unig â'r arweinwyr a'r cyngor partneriaeth ond hefyd y grŵp llywio sy'n gwneud y gwaith i ddeall sut y gallwn ni ddefnyddio'r map llwybr cam 1 hwn. Ac i'n hatgoffa ni, mae'n ymwneud â sicrhau mai dim ond unwaith y bydd angen i bobl hawlio am ostyngiad yn y dreth gyngor, prydau ysgol am ddim a grantiau hanfodion ysgolion, ac, fel y dywedais i, maen nhw i gyd ar y gweill, mae ganddyn nhw i gyd amserlen i'w cyflawni, ond mae llawer eisoes wedi eu cyflawni.
Rwy'n credu, o ran deall y gwahaniaeth gyda'r cynllun peilot rwy'n ei gyhoeddi heddiw, flwyddyn yn ôl nid oeddem wedi meddwl am y cynllun peilot hwn. Mae'n rhaid i mi ddweud bod hwn yn rhywbeth lle rydym ni wedi dysgu nid yn unig o bapur gwreiddiol Policy in Practice, gyda chefnogaeth Sefydliad Bevan, ond rwyf wedi cwrdd â Policy in Practice fwy nag unwaith, yn enwedig ar ôl i ni ddeall bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot yn gwneud cynnydd o ran cyflwyno Policy in Practice i'w helpu gyda'r niferodd sy'n hawlio credydau pensiwn.
O ganlyniad i hynny, fe wnaethom ni edrych, fe wnes i edrych, am rywfaint o gyllid y gallem ni ei ddarparu i dalu Policy in Practice i ddarparu'r offeryn dadansoddol hwnnw. Mae'n offeryn olrhain teuluoedd incwm isel, a'r hyn y bydd yn ei wneud yw galluogi awdurdodau lleol i adnabod preswylwyr sydd â hawl i amrywiaeth o gymorth ariannol, gan gynnwys holl fudd-daliadau yr Adran Gwaith a Phensiynau sy'n destun prawf modd, credyd pensiwn, credyd cynhwysol, a budd-daliadau Cymru, prydau ysgol am ddim, grant hanfodion ysgolion, cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, help gyda chostau gofal iechyd.
Mae gennym 12 sydd wedi dod ymlaen yn dweud yr hoffen nhw fod yn rhan o'r cynllun peilot hwn, ond hefyd mae dau arall eisoes yn gweithio gyda Policy in Practice—roedd llawer o ddiddordeb pan gawson ni'r adroddiadau ar y nifer sy'n derbyn credyd pensiwn yn ffafriol iawn. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n cymryd camau breision ac mewn gwirionedd, dywedodd cyfarwyddwr a sylfaenydd Polisi in Practice:
'Rydyn ni'n falch iawn o fod yn bartner gyda Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i roi £2 biliwn o fudd-daliadau a chymorth heb ei hawlio yn rhagweithiol ym mhocedi pobl Cymru.'
Dyna ddatganiad gan gyfarwyddwr Policy in Practice.
Yn olaf, fe hoffwn i ddweud ein bod yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU ar y materion hyn. Mae gennym ni dasglu tlodi plant Llywodraeth y DU. Maen nhw'n canolbwyntio ar leihau nifer y plant mewn tlodi cymharol ar ôl costau tai, lleihau nifer y plant sy'n mynd heb hanfodion, gan roi'r dechrau gorau mewn bywyd i bob plentyn. Ac maen nhw wedi canolbwyntio—. Mae eu pwyslais cychwynnol, a gefnogais yn fawr, ac rwy'n cyfarfod ar sail pedair gwlad gydag Ysgrifennydd y Cabinet o Lywodraeth yr Alban, Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon, yn ogystal â Gweinidogion Llywodraeth y DU, yn canolbwyntio ar gynyddu gwytnwch ariannol, sef prif amcan ein strategaeth tlodi plant, cynyddu incwm, gwell cefnogaeth leol, yn enwedig canolbwyntio ar flynyddoedd cynnar plant, a'r gwaith rydyn ni'n ei wneud ar gynyddu incwm i'r eithaf. Ac mae'r pedair gwlad yn cyfarfod—. Rydym ni wedi cael sawl cyfarfod eisoes, ac rwyf wedi bod yn hyrwyddo ein hamcanion a'n blaenoriaethau yn ein strategaeth tlodi plant. Rwyf wedi bod yn hyrwyddo'r materion a'r pryderon. Rwyf wedi bod yn codi blaenoriaethau ar gyfer buddsoddi, yn enwedig ar ddiwygio lles a thariffau cymdeithasol, gan ofyn am fwy o gydweithio rhwng ein Llywodraethau ac awdurdodau lleol a sefydliadau sy'n gweithredu yng Nghymru i fynd i'r afael â thlodi.
Diolch am y diweddariad, Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you for the update, Cabinet Secretary.
I very much welcome the work Welsh Government is doing around income maximisation and around take-up, as well as the commitment and continued support for initiatives such as the discretionary and emergency assistance fund. Your statement today makes specific reference to people from disadvantaged population groups, such as older and disabled people. I want to raise today what more, potentially, the Welsh Government can consider to target support at these groups, and, in doing so, draw attention to some proposals by Unite the Union. On that point, Llywydd, I do declare that I am a proud member of Unite the Union. But they are putting forward a number of suggestions, whether that's targeted help to pensioners in receipt of housing benefit or disabled pensioners, or through application to a central fund, or even just adjustments to the emergency assistance payments. Cabinet Secretary, can I ask if this is something perhaps you'd be willing to give further consideration to along the line? Diolch yn fawr.
Rwy'n croesawu'n fawr y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran cynyddu incwm ac o ran y nifer sy'n manteisio ar hyn, yn ogystal â'r ymrwymiad a'r gefnogaeth barhaus i fentrau fel y gronfa cymorth dewisol ac argyfwng. Mae eich datganiad heddiw yn cyfeirio'n benodol at bobl o grwpiau difreintiedig o'r boblogaeth, fel pobl hŷn ac anabl. Fe hoffwn i grybwyll heddiw beth mwy, o bosibl, y gall Llywodraeth Cymru ei ystyried i gynorthwyo'r grwpiau hyn yn benodol, ac, wrth wneud hynny, tynnu sylw at rai cynigion gan Uno'r Undeb. Ac yn hynny o beth, Llywydd, rwy'n datgan fy mod yn aelod balch o Uno'r Undeb. Ond maen nhw yn cyflwyno nifer o awgrymiadau, boed hynny'n help penodol i bensiynwyr sy'n derbyn budd-dal tai neu bensiynwyr anabl, neu yn gais i gronfa ganolog, neu hyd yn oed dim ond addasiadau i'r taliadau cymorth brys. Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i ofyn a yw hyn yn rhywbeth efallai y byddech chi'n fodlon rhoi ystyriaeth bellach iddo? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Hannah Blythyn. Well, I very much welcome the work of Unite the Union, and can I offer to meet with them to discuss this further to see what we can do within our powers? I'm sure that they will be very interested in the Welsh benefits charter. But I think the pilot that we're now taking forward, as I've described, with 12, 14, as others coming in, to make sure that they have that data analytics, so, finding out actually who's entitled to what—we should know this, shouldn't we—and looking at and being able to target those people, so they can take up all of the benefits they're entitled to—. So, I very much look forward to meeting with Unite the Union to discuss this further.
Diolch yn fawr, Hannah Blythyn. Wel, rwy'n croesawu gwaith Uno'r Undeb yn fawr, ac a gaf i gynnig cwrdd â nhw i drafod hyn ymhellach i weld beth allwn ni ei wneud o fewn y grymoedd sydd gennym ni? Rwy'n siŵr y bydd ganddyn nhw ddiddordeb mawr yn siarter budd-daliadau Cymru. Ond rwy'n credu bod y cynllun peilot rydym ni'n bwrw ymlaen ag e nawr, fel rydw i wedi'i ddisgrifio, gyda 12, 14, ac eraill yn ymuno, i wneud yn siŵr bod ganddyn nhw'r dadansoddiad data hwnnw, felly, darganfod mewn gwirionedd pwy sydd â hawl i beth—fe ddylen ni wybod hyn, oni ddylen ni—ac edrych ar a gallu targedu'r bobl hynny, fel y gallan nhw dderbyn yr holl fudd-daliadau sy'n ddyledus iddyn nhw—. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at gwrdd ag Uno'r Undeb i drafod hyn ymhellach.
Diolch, Trefnydd, am y datganiad heddiw.
Thank you, Trefnydd, for today's statement.
I would like to associate myself with all the points raised by my colleague Sioned Williams. I think we do need clarity, though, just in terms of the funding and the situation. You referenced at the beginning of your statement the single advice fund, but, as we know, it won't go as far as it previously did because of the rise in national insurance contributions. We've heard all the warnings from Citizens Advice about what that rise means in terms of the amount of advisers that they'll be able to employ, going forward. So, what assessment have you made, whilst launching this, of the impact of other changes and how the funding will actually be able to deliver the aspirations behind what you're launching? Obviously, you have our full support in terms of wanting to achieve this, but I just want to understand what implications there are from the national insurance situation.
Fe hoffwn i ategu'r holl bwyntiau a godwyd gan fy nghyd-Aelod, Sioned Williams. Rwy'n credu bod angen eglurder arnom ni, serch hynny, dim ond o ran y cyllid a'r sefyllfa. Roeddech chi'n cyfeirio ar ddechrau eich datganiad at y gronfa gynghori sengl, ond, fel y gwyddom ni, ni fydd yn mynd mor bell ag y gwnaeth o'r blaen oherwydd y cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol. Rydym ni wedi clywed yr holl rybuddion gan Gyngor ar Bopeth am yr hyn y mae'r cynnydd hwnnw'n ei olygu o ran faint o gynghorwyr y byddan nhw'n gallu eu cyflogi yn y dyfodol. Felly, pa asesiad rydych chi wedi'i wneud, wrth lansio hyn, o effaith newidiadau eraill a sut y bydd y cyllid mewn gwirionedd yn gallu cyflawni'r dyheadau y tu ôl i'r hyn rydych chi'n ei lansio? Yn amlwg, mae gennych chi ein cefnogaeth lawn o ran bod eisiau cyflawni hyn, ond fe hoffwn i ddeall pa oblygiadau sydd yna o ran y sefyllfa yswiriant gwladol.
Thank you very much. Diolch yn fawr, Heledd. I have already mentioned the fact that I've protected the single advice fund. I can't tell you how pleased the response has been about it now being a guaranteed three-year funding stream. I think it's really important in terms of fulfilling our code of practice for the third sector, but also that we got that extra £1.9 million from our share of the debt levy, and that is going to go into additional funding to invest in information and advice services.
Clearly we're working with the third sector in terms of recent announcements, the impacts of national insurance, but across my portfolio, as I said yesterday in the draft budget scrutiny in the Equality and Social Justice Committee, there's been a 7 per cent uplift in terms of support for the third sector infrastructure and a 3 per cent uplift across all of the third sector organisations that I'm supporting, including equality, inclusion and specialist services. So, I'm confident that the third sector and the single advice fund providers will be able to deliver on this.
I have mentioned the support in relation to my statement today. Can I just quote from Dylan Jordan, an adviser at Bridgend Citizens Advice? He says:
'Many people come to Citizens Advice wanting help but not knowing where to start. We check they’re getting the money they are entitled to and any urgent support they need right now. It might be a food parcel, a fuel voucher'—
of course, also, I haven't mentioned the Fuel Bank Foundation partnership, which we've put more money into—
'or just a bit of help with the cost of school uniforms through the Welsh Government.'
And then, Dylan says,
'We will try our best to help you move forward.'
So, I think I have got that support from across the sectors to make sure that people claim what they're entitled to. I hope that reassures you.
Diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr, Heledd. Rwyf eisoes wedi sôn am y ffaith fy mod i wedi diogelu'r gronfa gynghori sengl. Ni allaf ddweud wrthych chi pa mor falch y bu'r ymateb fod honno bellach yn ffrwd ariannu tair blynedd warantedig. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn o ran cyflawni ein cod ymarfer ar gyfer y trydydd sector, ond hefyd ein bod wedi cael y £1.9 miliwn ychwanegol hwnnw o'n cyfran o'r ardoll ddyledion, a bydd hynny'n cyfrannu at gyllid ychwanegol i fuddsoddi mewn gwasanaethau gwybodaeth a chyngor.
Yn amlwg, rydym ni'n gweithio gyda'r trydydd sector o ran cyhoeddiadau diweddar, effeithiau yswiriant gwladol, ond yn fy mhortffolio i, fel y dywedais i ddoe yn y gwaith craffu drafft ar y gyllideb yn y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, cafwyd cynnydd o 7 y cant o ran cefnogaeth i seilwaith y trydydd sector a chynnydd o 3 y cant ar draws yr holl sefydliadau trydydd sector yr wyf yn eu cefnogi, gan gynnwys cydraddoldeb, cynhwysiant a gwasanaethau arbenigol. Felly, rwy'n ffyddiog y bydd y trydydd sector a darparwyr y gronfa gynghori sengl yn gallu cyflawni hyn.
Rwyf wedi sôn am y gefnogaeth mewn perthynas â'm datganiad heddiw. A gaf i ddyfynnu Dylan Jordan, cynghorydd yn Cyngor ar Bopeth Pen-y-bont ar Ogwr? Dywed:
'Mae llawer o bobl yn dod i Gyngor ar Bopeth sydd eisiau help ond ddim yn gwybod ble i ddechrau. Rydym ni'n gwirio eu bod yn cael yr arian y mae ganddyn nhw'r hawl iddo ac unrhyw gymorth brys sydd ei angen arnyn nhw ar hyn o bryd. Efallai ei fod yn barsel bwyd, taleb tanwydd'—
wrth gwrs, hefyd, nid wyf wedi sôn am bartneriaeth y Fuel Bank Foundation, yr ydym ni wedi rhoi mwy o arian ynddi—
'neu ychydig bach o help gyda chost gwisgoedd ysgol drwy Lywodraeth Cymru.'
Ac yna meddai Dylan,
'Byddwn yn gwneud ein gorau i'ch helpu i symud ymlaen.'
Felly, rwy'n credu fy mod wedi cael y cymorth hwnnw o bob rhan o'r sectorau i sicrhau bod pobl yn hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddyn nhw. Rwy'n gobeithio fod hynny'n rhoi sicrwydd ichi.
I do echo many of the comments that have come in relation to this, it's great to see it happen, but the words 'pace' and 'scale' do not seem to be in there. We've had this promise for a year. We're just now seeing three benefits coming together, not for this April, but for next April, for April 2025. It's great to hear the organisations are behind it, but, actually, I'm sure they would all want to see this happening much faster and to see the scale of it increased as well.
The Bevan Foundation, as you know, recently highlighted to the Finance Committee that eligibility criteria for key benefits have been stuck for years, and as Sioned has said, families now need to be poorer than ever to qualify for shrinking support. And with the slow roll-out of this charter, that's really going to compound it.
Local government are up against it; they cannot take anything more on. We cannot expect them to build in more capacity in order to deliver this. So, could you let me know, please, how are we going to push this forward? When is phase 2 coming? Please can you take on board the comments from the Siambr that we need this to happen much faster, and we need it to be much bigger? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n adleisio llawer o'r sylwadau a wnaed mewn perthynas â hyn, mae'n wych ei weld yn digwydd, ond nid yw'n ymddangos bod y geiriau 'cyflymder' a 'sylweddol' yno. Fe gawsom ni'r addewid hwn ers blwyddyn. Rydym ni nawr yn gweld tri budd-dal yn dod at ei gilydd, nid ar gyfer mis Ebrill eleni, ond ar gyfer mis Ebrill nesaf, ar gyfer mis Ebrill 2025. Mae'n wych clywed bod y sefydliadau yn gefnogol, ond, mewn gwirionedd, rwy'n siŵr y byddent i gyd eisiau gweld hyn yn digwydd yn gynt o lawer a'i weld ar raddfa fwy sylweddol hefyd.
Amlygodd Sefydliad Bevan, fel y gwyddoch chi, wrth y Pwyllgor Cyllid yn ddiweddar na fu newid ers blynyddoedd yn y meini prawf cymhwysedd ar gyfer budd-daliadau allweddol, ac fel y dywedodd Sioned, mae angen i deuluoedd fod yn dlotach nag erioed i fod yn gymwys i gael cymorth sy'n crebachu. A chydag arafwch cyflwyno'r siarter hon, mae hynny'n mynd i'w gymhlethu mewn gwirionedd.
Mae llywodraeth leol yn ei erbyn; ni allan nhw ysgwyddo rhagor o faich. Ni allwn ni ddisgwyl iddyn nhw greu mwy o gymhwysedd er mwyn cyflawni hyn. Felly, a allech chi roi gwybod i mi, os gwelwch yn dda, sut y byddwn yn cael y maen yma i'w wal? Pryd mae cam 2 yn dod? A allwch chi ystyried y sylwadau o'r Siambr bod angen i hyn ddigwydd yn llawer cyflymach, ac mae arnom ni angen iddo fod yn llawer mwy sylweddol? Diolch. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Well, I haven't named all the authorities that have come into our pilot, but Powys, I have to say, is one of them, and I'm sure you'll be glad to hear that. I'm certainly prepared to put on record all the authorities that are involved in our pilot, which I think is additional, as I've said, to the roll-out of the Welsh benefits charter phase 1. I think the fact that we're doing more than we said we'd do a year ago must be acknowledged.
So, in terms of scale, all 22 local authorities are on board, and we're working with them in collaboration to deliver that first phase. And that first phase, if people can succeed in getting that foot through the door to claim three benefits in one go, that will make a huge difference in terms of the take-up. But also, I have to say, we're looking across the board in terms of the benefits that we're able to give and support that we're able to give, and yesterday I was able to, for example, highlight that we responded to both the Bevan Foundation and Citizens Advice Cymru to give an uplift in our off grid, which I'm sure you will be interested in in terms of your constituents, in terms of discretionary assistance fund payments.
So, I do believe we're working at pace, but we're working at the pace that the local authorities can manage, and I would urge people to talk to their local authorities about their commitment to the roll-out of phase 1 of the Welsh benefits charter, but also their commitment to learning from this pilot, which over half of the local authorities in Wales have subscribed to. We're funding it, we're funding Policy in Practice. Policy in Practice believe that this will help us to enable people in Wales to claim the £2 billion that they're entitled to. And what a difference that will make to their lives, their families’ lives, and their communities and their local economies.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Wel, nid wyf wedi enwi'r holl awdurdodau sydd wedi dod i mewn i'n peilot, ond mae Powys, mae'n rhaid i mi ddweud, yn un ohonynt, ac rwy'n siŵr y byddwch yn falch o glywed hynny. Rwy'n sicr yn barod i gofnodi'r holl awdurdodau sy'n ymwneud â'n cynllun peilot, sydd, yn fy marn i, yn ychwanegol, fel y dywedais i, i gyflwyno cam siarter budd-daliadau 1 Cymru. Rwy'n credu bod yn rhaid cydnabod y ffaith ein bod yn gwneud mwy nag y dywedom ni y byddem yn ei wneud flwyddyn yn ôl.
Felly, o ran graddfa, mae pob un o'r 22 awdurdod lleol yn cymryd rhan, ac rydym yn gweithio gyda nhw mewn cydweithrediad i gyflawni'r cam cyntaf hwnnw. A'r cam cyntaf hwnnw, os gall pobl lwyddo i gael y droed honno trwy'r drws i hawlio tri budd-dal ar yr un pryd, bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth enfawr o ran y nifer sy'n manteisio arni. Ond hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud, rydym yn edrych yn gyffredinol o ran y manteision y gallwn eu rhoi a'r gefnogaeth y gallwn eu rhoi, a ddoe roeddwn i'n gallu, er enghraifft, tynnu sylw at ein hymateb i Sefydliad Bevan a Chyngor ar Bopeth Cymru i roi cynnydd yn ein budd-dal oddi ar y grid, ac rwy'n siŵr y bydd gennych ddiddordeb ynddo o ran eich etholwyr, o ran taliadau'r Gronfa Cymorth Dewisol.
Felly, rwy'n credu ein bod yn gweithio'n gyflym, ond rydym yn gweithio ar y cyflymder y gall yr awdurdodau lleol ei reoli, a byddwn yn annog pobl i siarad â'u hawdurdodau lleol am eu hymrwymiad i gyflwyno cam 1 siarter budd-daliadau Cymru, ond hefyd eu hymrwymiad i ddysgu o'r cynllun peilot hwn, y mae dros hanner yr awdurdodau lleol yng Nghymru wedi tanysgrifio iddo. Rydym yn ei ariannu, rydym yn ariannu Polisi Ymarfer. Mae Polisi ar Waith yn credu y bydd hyn yn ein helpu i alluogi pobl yng Nghymru i hawlio'r £2 biliwn y mae ganddynt hawl iddo. A pha wahaniaeth y bydd hynny'n ei wneud i'w bywydau, bywydau eu teuluoedd, a'u cymunedau a'u heconomïau lleol.
You said there that you're going at a pace that local authorities can manage. You've said that 22 are on board, but then only 50 per cent are actually delivering, and I'm interested in that delivery aspect, especially with funding. So, I must express some concern. How can we reasonably expect local authorities to continue to deliver non-statutory services, such as the Welsh benefits charter, when their financial position is very precarious? I've no doubt of their commitment, but it's on delivery. So, what I'd like to understand is what you've done to move the other 11 towards delivering on the charter. And what other aspects have you looked at with regard to putting this on a statutory footing? Because if it's on a statutory footing and properly funded, then it will deliver. You've got a commitment that we're behind you on this, but we do need you to actually look at how it's funded and make sure that the rest of the local authorities get on board. So, if you could answer those questions, please.
Fe ddywedoch chi yn y fan yna eich bod yn mynd ar gyflymder y gall awdurdodau lleol ei reoli. Rydych chi wedi dweud bod 22 yn gefnogol, ond mai dim ond 50 y cant sy'n cyflawni mewn gwirionedd, ac mae gen i ddiddordeb yn yr agwedd gyflawni honno, yn enwedig gyda chyllid. Felly, mae'n rhaid i mi fynegi rhywfaint o bryder. Sut allwn ni ddisgwyl yn rhesymol i awdurdodau lleol barhau i ddarparu gwasanaethau anstatudol, fel siarter budd-daliadau Cymru, pan fydd eu sefyllfa ariannol yn ansicr iawn? Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth o'u hymrwymiad, ond mae a wnelo hyn â chyflawni. Felly, yr hyn yr hoffwn i ei ddeall yw'r hyn rydych chi wedi'i wneud i hybu'r yr 11 arall i gyflawni'r siarter. A pha agweddau eraill ydych chi wedi edrych arnyn nhw o ran rhoi sail statudol i hyd? Oherwydd os yw ar sail statudol ac y caiff ei ariannu'n iawn, yna bydd yn cyflawni. Mae gennych chi ymrwymiad ein bod yn eich cefnogi gyda hyn, ond mae arnom ni angen i chi edrych ar sut y caiff ei ariannu a sicrhau bod gweddill yr awdurdodau lleol yn ymuno. Felly, os gallwch chi ateb y cwestiynau hynny, os gwelwch yn dda.
Diolch yn fawr, Peredur. Well, I do want to clarify the fact that we have a commitment by all 22 local authorities, which were made a year ago, to the Welsh benefits charter, and phase 1, all local authorities are committed to it. It's in their interest. They want to make sure that their citizens are accessing all the benefits they're entitled to. They want to make sure that they're accessing the council tax reduction scheme, the school essentials grant and free school meals, particularly this will help them in terms of all their objectives to support people and families and children in their communities. They're all on board for that, they're all delivering it, and many are already delivering on that one-stop shop to those three benefits. But they have their plan, and in working in partnership with our local authorities, as you know, they believe they can deliver the whole 22 authorities over this financial year to deliver that first phase.
Separately, and in addition to that commitment, we've responded to Policy in Practice and the Bevan Foundation, and indeed to local authorities like Neath Port Talbot, who've taken up Policy in Practice—that data analytics tool—to help identify who is entitled in their communities, in their council areas, to a whole range of other benefits. So, this is an addition I'm announcing today, this £550,000. I'm not going to repeat all the quotes I've got, but certainly the strength of support from the Welsh Local Government Association, which obviously includes local authorities where we have backing from all leaders across Wales to deliver on this. And it is a pilot. I've mentioned the fact that 12, possibly 14 now, are coming in under their own steam. It's a pilot to see, and Policy in Practice are so convinced that it will demonstrate that access to this data analytics tool will ensure that we can get that estimated £2 billion of unclaimed benefits taken up in Wales.
Diolch yn fawr, Peredur. Wel, fe hoffwn i egluro'r ffaith bod gennym ni ymrwymiad gan bob un o'r 22 awdurdod lleol, a wnaed flwyddyn yn ôl, i siarter budd-daliadau Cymru, a cham 1, mae pob awdurdod lleol wedi ymrwymo iddo. Mae o ddiddordeb iddyn nhw. Mae arnyn nhw eisiau sicrhau bod eu dinasyddion yn cael mynediad at yr holl fudd-daliadau sy'n ddyledus iddyn nhw. Mae arnyn nhw eisiau sicrhau eu bod yn cael mynediad at gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, y grant hanfodion ysgol a phrydau ysgol am ddim, bydd hyn yn enwedig yn eu helpu o ran eu holl amcanion i gefnogi pobl a theuluoedd a phlant yn eu cymunedau. Maen nhw i gyd yn barod am hynny, maen nhw i gyd yn ei ddarparu, ac mae llawer eisoes yn darparu'r cymorth cynhwysfawr hwnnw o ran y tri budd-dal hynny. Ond mae ganddyn nhw eu cynllun, ac wrth gydweithio â'n hawdurdodau lleol, fel y gwyddoch chi, credwn y gallant ddarparu'r 22 awdurdod cyfan dros y flwyddyn ariannol hon i gyflawni'r cam cyntaf hwnnw.
Ar wahân, ac yn ychwanegol at yr ymrwymiad hwnnw, rydym ni wedi ymateb i Policy in Practice a Sefydliad Bevan, ac yn wir i awdurdodau lleol fel Castell-nedd Port Talbot, sydd wedi defnyddio Policy in Practice—y teclyn dadansoddi data hwnnw—i helpu adnabod pwy yn eu cymunedau, yn eu hardaloedd cyngor, sydd â'r hawl i ystod eang o fudd-daliadau eraill. Felly, mae hwn yn ychwanegiad rwy'n ei gyhoeddi heddiw, y £550,000 hwn. Nid wyf am ailadrodd yr holl ddyfyniadau sydd gennyf, ond yn sicr cryfder y gefnogaeth gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, sy'n amlwg yn cynnwys awdurdodau lleol lle mae gennym ni gefnogaeth gan bob arweinydd ledled Cymru i gyflawni hyn. Ac mae'n gynllun peilot. Rwyf wedi sôn am y ffaith bod 12, efallai 14 nawr, yn ymuno o'u gwirfodd. Mae'n gynllun peilot y mae angen ei weld, ac mae Policy in Practice mor argyhoeddedig y bydd yn dangos y bydd defnyddio'r offeryn dadansoddi data hwn yn sicrhau y gallwn ni sicrhau yr hawlir yn amcangyfrif hwnnw o £2 biliwn o fudd-daliadau sydd heb eu hawlio yng Nghymru.
Diolch yn fawr i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 5 fydd nesaf, Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Cofrestru Etholiadol heb Geisiadau) (Cynllun Peilot) (Cymru) 2025 yw hyn, a dwi’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai i wneud y cynnig, sef Jayne Bryant.
Item 5 is next, the Representation of the People (Electoral Registration without Applications) (Pilot Scheme) (Wales) Regulations 2025, and I call on the Cabinet Secretary for Housing and Local Government to move the motion, Jayne Bryant.
Cynnig NDM8782 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5, yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Cofrestru Etholiadol heb Geisiadau) (Cynllun Peilot) (Cymru) 2025 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 3 Rhagfyr 2024.
Motion NDM8782 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5, approves that the draft The Representation of the People (Electoral Registration without Applications) (Pilot Scheme) (Wales) Regulations 2025 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 3 December 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Move.
Cynnig.
Oh. Mick Antoniw.
O. Mick Antoniw.
Sorry, do I need to—?
Mae'n ddrwg gen i, oes angen i mi—?
If you have anything to say, now is your time to say it, Cabinet Secretary.
Os oes gennych unrhyw beth i'w ddweud, dyma'ch amser i'w ddweud, Ysgrifennydd Cabinet.
Yes, I do, Llywydd. I do, Llywydd.
Oes, mae gen i, Llywydd. Mae gen i.
I'll call you now in a minute.
Fe'ch galwaf nawr mewn munud.
Elections are essential to our democracy, as is ensuring that as many people as possible participate in our democracy. We recognise that sometimes the process of registering to vote can be a barrier to people taking part in elections. So, we want to enable eligible voters to be added to the local government register without having to apply to do so—often referred to as automatic voter registration. I am proud that we in Wales are the first part of the United Kingdom to take this step. It is in this context that I am pleased to be bringing the Representation of the People (Electoral Registration without Applications) (Pilot Scheme) (Wales) Regulations 2025 before you today. I look forward to hearing the views of colleagues in the Chamber.
The regulations are made under powers conferred by the Elections and Elected Bodies (Wales) Act 2024. The Act gave Welsh Ministers powers to undertake pilot activity for a specified period of time across one or a number of electoral areas. It sets out that certain provisions of the Act cannot be fully commenced until pilot provision has been made in regulations and a report by the Electoral Commission into the operation of those regulations has been sent to the Welsh Ministers and laid before Senedd Cymru.
The purpose of the regulations is to allow three local authorities—Newport, Powys and Gwynedd—to undertake this piloting activity around electoral registration without application. Carmarthenshire is a fourth authority working within this pilot programme. However, it should be noted that because Carmarthenshire will not be adding people to the actual register, it is not included in these regulations. I am grateful to those authorities, the Association of Electoral Administrators and the Electoral Commission for their work in co-producing these pilots. The regulations provide that the piloting activity will take place between 17 January and 30 September 2025. The intention is to allow local authorities to use existing local data to identify and verify potential electors, before then adding them to the local government electoral register. We expect this data matching to take place by the end of spring.
Electors will be provided with a notice of registration that will inform them that they have 60 days in which to notify their local authority if they do not wish to be automatically registered, if they believe they are eligible to be anonymously registered, or if they believe they are not entitled to be registered. We expect these letters to be issued in late spring or early summer. This notice of registration will also provide other useful information to the elector, and in particular, making clear the distinction with registration for the parliamentary register, which would require application. No-one being added to the local government register for these pilots would be automatically registered for UK Parliament or police and crime commissioner elections. As this approach to registration will sit alongside the existing UK individual electoral registration system, the pilots will provide a valuable opportunity to consider how best to avoid voter confusion between the two registration approaches.
A further key consideration of the pilots is understanding the impact of registration without application on hard-to-reach groups, vulnerable voters and particularly those with grounds to register anonymously. Officials have held workshops with organisations representing vulnerable groups to outline the pilots and to discuss the safeguards they contain. They are keen to continue to meet any other groups interested in this work.
The pilot scheme will also require a full evaluation by the Electoral Commission, which will be presented to Welsh Ministers by the end of 2025. This will allow the Welsh Ministers to consider whether to roll this out across Wales, whether any adaptations are required, and the associated timescales.
I would like to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for its consideration of this legislation. I would also like to thank the Senedd for your scrutiny and debate during the passage of the Elections and Elected Bodies (Wales) Act 2024, which provides the legal basis for these regulations. This led to helpful amendments, such as increasing the time period for electors to object to being registered to 60 days, as well as requiring that the open register is removed before automatic registration can be implemented in full across Wales. I look forward to hearing the views of Members.
Mae etholiadau yn hanfodol i'n democratiaeth, yn ogystal â sicrhau bod cymaint o bobl â phosibl yn cymryd rhan yn ein democratiaeth. Rydym yn cydnabod y gall y broses o gofrestru i bleidleisio weithiau fod yn rhwystr i bobl gymryd rhan mewn etholiadau. Felly, mae arnom ni eisiau galluogi pleidleiswyr cymwys i gael eu hychwanegu at y gofrestr llywodraeth leol heb orfod gwneud cais i wneud hynny—y cyfeirir ato'n aml fel cofrestru pleidleiswyr yn awtomatig. Rwy'n falch mai ni yng Nghymru yw rhan gyntaf y Deyrnas Unedig i gymryd y cam hwn. Yn y cyd-destun hwn rwy'n falch o fod yn dod â Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Cofrestru Etholiadol heb Geisiadau) (Cynllun Peilot) (Cymru) 2025 ger eich bron chi heddiw. Edrychaf ymlaen at glywed barn cyd-Aelodau yn y Siambr.
Gwneir y rheoliadau o dan bwerau a roddwyd gan Ddeddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) 2024. Rhoddodd y Ddeddf bwerau i Weinidogion Cymru ymgymryd â gweithgarwch peilot am gyfnod penodol o amser mewn un neu nifer o ardaloedd etholiadol. Mae'n nodi na ellir cychwyn rhai o ddarpariaethau'r Ddeddf yn llawn nes bod darpariaeth beilot wedi'i gwneud mewn rheoliadau ac mae adroddiad gan y Comisiwn Etholiadol i weithredu'r rheoliadau hynny wedi'i anfon at Weinidogion Cymru a'i gyflwyno gerbron Senedd Cymru.
Diben y rheoliadau yw caniatáu i dri awdurdod lleol—Casnewydd, Powys a Gwynedd—ymgymryd â'r gweithgaredd peilot hwn ynghylch cofrestru etholiadol heb gais. Mae sir Gaerfyrddin yn bedwerydd awdurdod sy'n gweithio o fewn y rhaglen beilot hon. Fodd bynnag, dylid nodi, gan na fydd sir Gaerfyrddin yn ychwanegu pobl at y gofrestr ei hun, nid yw wedi'i chynnwys yn y rheoliadau hyn. Rwy'n ddiolchgar i'r awdurdodau hynny, Cymdeithas y Gweinyddwyr Etholiadol a'r Comisiwn Etholiadol am eu gwaith yn cyd-gynhyrchu'r cynlluniau peilot hyn. Mae'r rheoliadau'n darparu y bydd y gweithgaredd peilot yn digwydd rhwng 17 Ionawr a 30 Medi 2025. Y bwriad yw caniatáu i awdurdodau lleol ddefnyddio'r data lleol presennol i nodi a gwirio etholwyr posibl, cyn eu hychwanegu at y gofrestr etholiadol sydd gan y llywodraeth leol. Rydym yn disgwyl i'r paru data hwn ddigwydd erbyn diwedd y gwanwyn.
Bydd etholwyr yn cael hysbysiad cofrestru a fydd yn eu hysbysu bod ganddyn nhw 60 diwrnod i hysbysu eu hawdurdod lleol os nad ydyn nhw'n dymuno cael eu cofrestru'n awtomatig, os ydyn nhw'n credu eu bod yn gymwys i gael eu cofrestru'n ddienw, neu os ydyn nhw'n credu nad oes ganddyn nhw hawl i gael eu cofrestru. Rydym yn disgwyl i'r llythyrau hyn gael eu cyhoeddi ddiwedd y gwanwyn neu ddechrau'r haf. Bydd yr hysbysiad cofrestru hwn hefyd yn darparu gwybodaeth ddefnyddiol arall i'r etholwr, ac yn benodol, gan nodi'n glir y gwahaniaeth gyda chofrestru ar gyfer y gofrestr seneddol, ble byddai angen gwneud cais. Ni fyddai unrhyw un sy'n cael ei ychwanegu at y gofrestr llywodraeth leol ar gyfer y cynlluniau peilot hyn yn cael eu cofrestru'n awtomatig ar gyfer etholiadau Senedd y DU neu gomisiynwyr heddlu a throseddu. Gan y bydd y dull hwn o gofrestru ochr yn ochr â system gofrestru etholiadol unigol bresennol y DU, bydd y cynlluniau peilot yn rhoi cyfle gwerthfawr i ystyried y ffordd orau o osgoi drysu pleidleiswyr rhwng y ddau ddull cofrestru.
Un ystyriaeth allweddol arall o'r cynlluniau peilot yw deall effaith cofrestru heb gais ar grwpiau anodd eu cyrraedd, pleidleiswyr bregus ac yn enwedig y rhai sydd â sail i gofrestru'n ddienw. Mae swyddogion wedi cynnal gweithdai gyda sefydliadau sy'n cynrychioli grwpiau agored i niwed i amlinellu'r cynlluniau peilot ac i drafod y mesurau diogelu sydd ynddynt. Maen nhw'n awyddus i barhau i gwrdd ag unrhyw grwpiau eraill sydd â diddordeb yn y gwaith hwn.
Bydd y cynllun peilot hefyd yn gofyn am werthusiad llawn gan y Comisiwn Etholiadol, a gyflwynir i Weinidogion Cymru erbyn diwedd 2025. Bydd hyn yn caniatáu i Weinidogion Cymru ystyried a ddylid cyflwyno hyn ledled Cymru, a oes angen unrhyw addasiadau, a'r amserlenni cysylltiedig.
Fe hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ystyried y ddeddfwriaeth hon. Fe hoffwn i ddiolch hefyd i'r Senedd am drafod a chraffu ar Ddeddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) 2024, sy'n darparu'r sail gyfreithiol i'r rheoliadau hyn. Arweiniodd hyn at welliannau defnyddiol, megis cynyddu'r cyfnod amser i etholwyr wrthwynebu cael eu cofrestru i 60 diwrnod, yn ogystal â mynnu bod y gofrestr agored yn cael ei dileu cyn y gellir gweithredu'r cofrestriad awtomatig yn llawn ledled Cymru. Edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau.
Can I thank the Cabinet Secretary for the report? I welcome these particular regulations. In the past week, there was a report from the Institute for Public Policy Research that was looking exactly at this issue, bearing in mind the very low turnout within the UK general election. Of course, one of their key recommendations is the establishment of automatic registration. What was really disappointing in the report is that they made no mention whatsoever of how far advanced the Senedd is in the introduction of that. And that’s the point I’m making: this is absolutely groundbreaking legislation for the UK—and, I think, internationally—in terms of ensuring that we’re moving to a situation where the 400,000 people in Wales who are not on the electoral register actually get on that. It will give us the most democratic franchise, I think, in any part of the United Kingdom. In terms of these regulations, what engagement are you having with the UK Government over the work that is being done within Wales so that, in England and Scotland, there can be benefits there—I know they are equally concerned about the state of the electoral register, the number of people who are not on it—and then also to mention that our own franchise includes votes at 16 as well?
A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr adroddiad? Rwy'n croesawu'r rheoliadau penodol hyn. Yn ystod yr wythnos ddiwethaf, cafwyd adroddiad gan y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus a oedd yn edrych yn union ar y mater hwn, gan ystyried y nifer isel iawn a bleidleisiodd yn etholiad cyffredinol y DU. Wrth gwrs, un o'u hargymhellion allweddol yw sefydlu trefn gofrestru awtomatig. Yr hyn a oedd yn siomedig iawn yn yr adroddiad yw nad oeddent yn sôn o gwbl am ba mor agos y mae'r Senedd at gyflwyno hynny. A dyna'r pwynt rwy'n ei wneud: mae hon yn ddeddfwriaeth gwbl arloesol i'r DU—ac, rwy'n credu, yn rhyngwladol—o ran sicrhau ein bod ni'n symud i sefyllfa lle mae'r 400,000 o bobl yng Nghymru sydd ddim ar y gofrestr etholiadol yn cael eu cynnwys mewn gwirionedd. Bydd yn rhoi'r etholfraint fwyaf democrataidd i ni, rwy'n credu, mewn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. O ran y rheoliadau hyn, pa drafodaethau ydych chi'n eu cael gyda Llywodraeth y DU o ran y gwaith a wneir yng Nghymru fel y gall fod buddion yno, yn Lloegr a'r Alban—rwy'n gwybod eu bod yr un mor bryderus am gyflwr y gofrestr etholiadol, nifer y bobl nad ydyn nhw arni—ac yna hefyd i sôn bod ein hetholfraint ein hunain yn cynnwys pleidleisio yn 16 oed hefyd?
Cabinet Secretary, we on this side of the Chamber are of course open-minded to automatic registration as the current system does require local authorities to contact each household to verify existing electoral data or identify new voters who are then invited to apply to be on the register. However, the explanatory memorandum accompanying these regulations states that these regulations come at a combined cost of £1.3 million. I understand that almost £1.2 million of that is to be spent on implementing changes to the electoral management systems that support the process of registering electors. However, the explanatory memorandum explains that as this is a pilot scheme, it is not possible to quantify the exact costs of changes to the electoral management system software and that unforeseen costs as the changes are developed are likely. And on top of that, there are communication costs too.
Cabinet Secretary, this is a significant sum of money, and given the current climate and the Welsh Government’s repeated statements about its tight finances, we on this side of the Chamber are yet to be convinced that the Welsh Government should be spending so much money on these specific pilots. Therefore, perhaps in your response you could explain why these pilots are costing quite so much, and how the figure for the changes to the electoral management system software have actually been calculated. Indeed, I believe it would be sensible to publish a breakdown of how exactly this money will be spent.
Given that the explanatory memorandum explains that it’s likely there will be unforeseen costs, perhaps you could also tell us in your response how much the Welsh Government is willing to spend on these pilots. Is there a cap on these costs at all, and how much are you willing to spend on this issue? And perhaps you can also tell us why the Welsh Government is pushing these costly pilots now when I know that Cabinet Secretaries have made it very clear that they have limited funds available to them.
And Cabinet Secretary, you will know better than anyone just how tight finances are for local authorities, many of whom are cutting important community services. Therefore, I’m sure you’ll agree with me that £1.3 million between three local authorities could support a number of vital initiatives. And I’m sure if you ask senior leaders in Newport, Powys and Gwynedd, the automatic registration of voters would not be the first thing they’d choose to spend a share of £1.3 million from the Welsh Government on.
So, given the lack of clarity and transparency over these costs, unless you can provide further information this afternoon, we will be unable to support these regulations in their current form.
Ysgrifennydd Cabinet, mae gennym ni ar yr ochr hon i'r Siambr wrth gwrs feddwl agored o ran cofrestru'n awtomatig gan fod y system bresennol yn ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau lleol gysylltu â phob cartref i wirio data etholiadol presennol neu nodi pleidleiswyr newydd sydd wedyn yn cael eu gwahodd i wneud cais i fod ar y gofrestr. Fodd bynnag, mae'r memorandwm esboniadol sy'n cyd-fynd â'r rheoliadau hyn yn nodi bod gan y rheoliadau hyn gost gyfunol o £1.3 miliwn. Deallaf fod bron i £1.2 miliwn o hynny i'w wario ar weithredu newidiadau i'r systemau rheoli etholiadol sy'n cefnogi'r broses o gofrestru etholwyr. Fodd bynnag, mae'r memorandwm esboniadol yn esbonio, gan mai cynllun peilot yw hwn, nad yw'n bosibl mesur union gostau newidiadau i feddalwedd y systemau rheoli etholiadol a bod costau annisgwyl yn debygol wrth i'r newidiadau gael eu datblygu. Ac ar ben hynny, mae costau cyfathrebu hefyd.
Ysgrifennydd Cabinet, mae hwn yn swm sylweddol o arian, ac o ystyried yr hinsawdd bresennol a datganiadau niferus Llywodraeth Cymru am ei chyllid cyfyngedig, nid ydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr wedi ein hargyhoeddi eto y dylai Llywodraeth Cymru fod yn gwario cymaint o arian ar y cynlluniau peilot penodol hyn. Felly, efallai yn eich ymateb y gallech chi esbonio pam mae'r cynlluniau peilot hyn yn costio cymaint, a sut mae'r ffigur ar gyfer y newidiadau i feddalwedd y systemau rheoli etholiadol wedi'i gyfrifo mewn gwirionedd. Yn wir, credaf y byddai'n synhwyrol cyhoeddi dadansoddiad o sut yn union y caiff yr arian hwn ei wario.
O ystyried bod y memorandwm esboniadol yn egluro ei bod hi'n debygol y bydd costau annisgwyl, efallai y gallech chi hefyd ddweud wrthym ni yn eich ymateb faint y mae Llywodraeth Cymru yn barod i'w wario ar y cynlluniau peilot hyn. Oes yna uchafswm i'r costau hyn o gwbl, a faint ydych chi'n barod i'w wario ar y mater hwn? Ac efallai y gallwch chi hefyd ddweud wrthym ni pam mae Llywodraeth Cymru yn gwthio'r cynlluniau peilot costus hyn nawr pan wy'n gwybod bod Ysgrifenyddion Cabinet wedi'i gwneud hi'n glir iawn nad oes llawer o arian ar gael iddyn nhw.
Ac Ysgrifennydd Cabinet, byddwch yn gwybod yn well na neb pa mor dynn yw cyllid i awdurdodau lleol, y mae llawer ohonyn nhw'n torri gwasanaethau cymunedol pwysig. Felly, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi y gallai £1.3 miliwn rhwng tri awdurdod lleol gefnogi nifer o fentrau hanfodol. Ac rwy'n siŵr os byddwch yn gofyn i uwch arweinwyr yng Nghasnewydd, Powys a Gwynedd, nad cofrestru pleidleiswyr yn awtomatig fyddai'r peth cyntaf y bydden nhw'n dewis gwario cyfran o £1.3 miliwn gan Lywodraeth Cymru arno.
Felly, o ystyried y diffyg eglurder a thryloywder ynghylch y costau hyn, oni bai y gallwch chi ddarparu rhagor o wybodaeth y prynhawn yma, ni fyddwn yn gallu cefnogi'r rheoliadau hyn ar eu ffurf bresennol.
I’ll be speaking as Chair of the Local Government and Housing Committee following our scrutiny of the Elections and Elected Bodies (Wales) Act. I’m pleased, Cabinet Secretary, that, in response to our committee recommendation, you have chosen to pilot the arrangements in Gwynedd, Newport and Powys, thereby ensuring a variety of different geographical areas are involved. I think that’s very important to adequately test the new proposals and arrangements.
Also, Cabinet Secretary, raising public awareness of the pilots will be key. I wonder if you could say a little bit more about your plans to raise awareness ahead of the pilots, because, again, I believe that will be crucial.
One of the main concerns outlined in our report related to the need to safeguard vulnerable people from potential dangers, so we very much welcome the increase in the time frame for responding to a notice from 45 to 60 days, as that will provide more opportunity to respond. I'm pleased as well that organisations representing vulnerable groups have been involved, as you outlined earlier. I wonder if you could tell the Chamber whether those groups will also be involved in raising awareness, because I think that will be, again, significant.
The pilots will provide a crucial opportunity to test arrangements, and a thorough evaluation will be needed before implementing automatic registration across Wales. Could you confirm, then, Cabinet Secretary, whether evaluation will include assessing the accuracy and robustness of the data sources used to identify unregistered voters? Diolch yn fawr.
Byddaf yn siarad fel Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn dilyn ein gwaith craffu ar Ddeddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru). Rwy'n falch, Ysgrifennydd Cabinet, eich bod, mewn ymateb i argymhelliad ein pwyllgor, wedi dewis rhoi'r trefniadau ar brawf yng Ngwynedd, Casnewydd a Phowys, a thrwy hynny sicrhau bod amrywiaeth o wahanol ardaloedd daearyddol yn cymryd rhan. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn i brofi'r cynigion a'r trefniadau newydd yn ddigonol.
Hefyd, Ysgrifennydd Cabinet, bydd codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r cynlluniau peilot yn allweddol. Tybed a allech chi ddweud ychydig mwy am eich cynlluniau i godi ymwybyddiaeth cyn cyflwyno'r cynlluniau peilot, oherwydd, unwaith eto, rwy'n credu y bydd hynny'n hanfodol.
Roedd un o'r prif bryderon a amlinellwyd yn ein hadroddiad yn ymwneud â'r angen i ddiogelu pobl sy'n agored i niwed rhag peryglon posibl, felly rydym yn croesawu'n fawr y cynnydd yn yr amserlen ar gyfer ymateb i rybudd o 45 i 60 diwrnod, gan y bydd hynny'n rhoi mwy o gyfle i ymateb. Rwy'n falch hefyd fod sefydliadau sy'n cynrychioli grwpiau agored i niwed wedi cymryd rhan, fel yr amlinellwyd gennych chi yn gynharach. Tybed a allech chi ddweud wrth y Siambr a fydd y grwpiau hynny hefyd yn rhan o godi ymwybyddiaeth, oherwydd rwy'n credu y bydd hynny, unwaith eto, yn arwyddocaol.
Bydd y cynlluniau peilot yn gyfle hanfodol i brofi trefniadau, a bydd angen gwerthusiad trylwyr cyn gweithredu cofrestru awtomatig ledled Cymru. A allech chi gadarnhau, felly, Ysgrifennydd Cabinet, a fydd gwerthuso yn cynnwys asesu cywirdeb a chadernid y ffynonellau data a ddefnyddir i adnabod pleidleiswyr nad ydyn nhw wedi cofrestru? Diolch yn fawr.
Cabinet Secretary, I welcome the regulations and the decision to pilot. I must say I find the Conservative concerns disingenuous, given the track record the Conservatives had in Government of voter suppression. They're not interested in enfranchising marginal voters, and the arguments that they put up in front of this, frankly, are crocodile tears.
My comments are intended to be broader. I think it's important the work this Government is doing to make procedural changes to make it easier for people to take part in elections. I think that is a very progressive move. But the evidence, particularly the work of the Democracy Box project, showed that many of the barriers people face about participating in our democracy are not technical ones. They are ones of engagement, they are ones where they feel they don't have a stake and they don't understand the process. The level of political education is rudimentary for many people.
While we are focusing on system fixes, I don't think we're doing enough to think about the much harder job of that granular engagement with people. The Democracy Box project did some brilliant work, showing how it was possible, through its pop-up activities and through its debating with people and explaining to people how they use the system to raise the issues that they care about, to reach people who currently are not included in the process. As the old saying goes, there's no such thing as hard-to-reach groups, it's just we're not trying hard enough to reach them.
I do think that across the whole piece of our democratic reform, from votes at 16 to this and beyond, we don't think enough about that behavioural intervention, the softer initiatives to go alongside the procedural changes. I wonder if you could say a little more about the Government's thinking about what it can do beyond the changes to the system to reach people who currently are not feeling inclined to engage in democratic processes.
Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n croesawu'r rheoliadau a'r penderfyniad i dreialu. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod o'r farn bod pryderon y Ceidwadwyr yn anonest, o ystyried y record oedd gan y Ceidwadwyr mewn Llywodraeth o atal pleidleiswyr. Does ganddyn nhw ddim diddordeb mewn etholfreinio pleidleiswyr ymylol, ac mae'r dadleuon a gyflwynwyd ganddyn nhw fel rhaglith, a dweud y gwir, yn ddagrau gwneud.
Bwriedir i'm sylwadau fod yn ehangach. Rwy'n credu bod y gwaith y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud i gyflwyno newidiadau gweithdrefnol i'w gwneud hi'n haws i bobl gymryd rhan mewn etholiadau yn bwysig. Rwy'n credu bod hynny'n gam blaengar iawn. Ond dangosodd y dystiolaeth, yn enwedig gwaith prosiect y Democracy Box, nad yw llawer o'r rhwystrau y mae pobl yn eu hwynebu ynghylch cymryd rhan yn ein democratiaeth yn rhai technegol. Maen nhw'n rhai o ymgysylltu, maen nhw'n rhai lle maen nhw'n teimlo nad oes ganddyn nhw ran ac nad ydyn nhw'n deall y broses. Mae lefel yr addysg wleidyddol yn elfennol i lawer o bobl.
Er ein bod yn canolbwyntio ar ddatrys y system, nid wyf yn credu ein bod yn gwneud digon i feddwl am waith llawer anoddach yr ymgysylltiad darniog hwnnw â phobl. Gwnaeth prosiect y Democracy Box waith gwych, gan ddangos sut roedd hi'n bosibl, trwy ei weithgareddau dros dro a thrwy drafod â phobl ac egluro i bobl sut maen nhw'n defnyddio'r system i godi'r materion sy'n bwysig iddyn nhw, i gyrraedd pobl nad ydyn nhw wedi'u cynnwys yn y broses ar hyn o bryd. Yn ôl yr hen ddywediad, does dim y fath beth â grwpiau anodd eu cyrraedd, dim ond nad ydym yn ceisio'n ddigon caled i'w cyrraedd.
Rwyf yn credu, o ran ein holl ddiwygio democrataidd, o bleidleisiau yn 16 oed i hyn a thu hwnt, nad ydym ni'n meddwl digon am yr ymyrraeth ymddygiadol honno, yr agweddau meddalach i fynd ochr yn ochr â'r newidiadau gweithdrefnol. Tybed a allech chi ddweud ychydig mwy ynghylch beth mae'r Llywodraeth yn credu y gall ei wneud y tu hwnt i'r newidiadau i'r system i gyrraedd pobl nad ydyn nhw ar hyn o bryd yn teimlo fel cymryd rhan mewn prosesau democrataidd.
Yr Ysgrifennydd Cabinet nawr i ymateb.
The Cabinet Secretary now to reply.
Diolch, Llywydd. Thank you to Members for participating in this debate today and to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their thorough considerations of these regulations. I'd also like to put on record my thanks to my predecessor in this role, Mick Antoniw, for the work that he's done in this area. I recognise that I'm standing here today, but you've been in front of all the committees, being challenged, and I just want to say thank you for the work that you have done on this over the last few years as well in particular.
I do agree with you, it is absolutely groundbreaking and it is exciting. I've seen some of the reports that have gone on recently, as well, and I feel quite frustrated to see no mention of what we're doing here in Wales. So, I'm very keen to help to promote that, and I have also spoken to officials about how we can make sure the messages get across around this pilot to highlight some of the really good things that we are doing. I know that other parts of the country are looking very closely at what we're doing, as well as other countries.
Llywydd, am I able to cover a couple more points?
Diolch, Llywydd. Diolch i'r Aelodau am gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw ac i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hystyriaethau trylwyr o'r rheoliadau hyn. Fe hoffwn i hefyd ddiolch ar goedd i'm rhagflaenydd yn y swydd hon, Mick Antoniw, am y gwaith y mae wedi'i wneud yn y maes hwn. Rwy'n cydnabod fy mod i'n sefyll yma heddiw, ond rydych chi wedi bod o flaen yr holl bwyllgorau, yn cael eich herio, ac rydw i eisiau dweud diolch am y gwaith rydych chi wedi'i wneud ynghylch hyn dros y blynyddoedd diwethaf hefyd yn benodol.
Rwy'n cytuno â chi, mae'n hollol arloesol ac mae'n gyffrous. Rwyf wedi gweld rhai o'r adroddiadau a gyflwynwyd yn ddiweddar, hefyd, ac rwy'n teimlo'n eithaf rhwystredig nad oes sôn am yr hyn rydym ni'n ei wneud yma yng Nghymru. Felly, rwy'n awyddus iawn i helpu i hyrwyddo hynny, ac rwyf hefyd wedi siarad â swyddogion ynghylch sut y gallwn ni sicrhau bod y negeseuon yn cael eu cyfleu ynghylch y cynllun peilot hwn i dynnu sylw at rai o'r pethau da iawn rydym ni'n eu gwneud. Rwy'n gwybod bod rhannau eraill o'r wlad yn edrych yn ofalus iawn ar yr hyn rydym ni'n ei wneud, yn ogystal â gwledydd eraill.
Llywydd, a gaf i ymdrin ag un neu ddau o bwyntiau eraill?
Yes, you are, most definitely.
Cewch, fe gewch chi, ar bob cyfrif.
On one of the points that Paul made, we have listened. During the passage of the Act, in line with some of the Conservative group's amendments, we increased the time period for electors to object to being registered from 45 days to 60. We have had opportunity to be engaged in this, and I think it's really important that we do have pilot projects. I think the three areas, with Carmarthenshire who have come forward themselves, are really diverse areas and I think we'll get really good information from that, going forward.
I'd like to thank John, as well, for his work on the committee and the work of the committee in particular. I think it's really important that we continue to focus on what we can do here in Wales.
And to Lee, absolutely, I think the work that Democracy Box has done is really exciting, as well. Those softer sides that we all must really care about are those behavioural interventions that we can make that go alongside this structural intervention. Because, at the end of the day, we need to increase participation in our democracy and we need to make it as easy as possible to take part.
Automatic registration is part of that wider package of electoral reform and helping to remove those barriers to registering to vote—that is important for our democratic health. My officials and I stand ready to engage and support local authorities and other stakeholders involved in the pilots and look forward to considering those results in due course. Diolch, Llywydd.
Ynghylch un o'r pwyntiau a wnaeth Paul, rydym ni wedi gwrando. Yn ystod hynt y Ddeddf, yn unol â rhai o welliannau'r grŵp Ceidwadol, fe wnaethom ni gynyddu'r cyfnod amser i etholwyr wrthwynebu cael eu cofrestru o 45 diwrnod i 60. Rydym ni wedi cael cyfle i gymryd rhan yn hyn, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod gennym ni brosiectau peilot. Rwy'n credu bod y tair ardal, gyda sir Gaerfyrddin sydd wedi ymrwymo o'i gwirfodd, yn ardaloedd amrywiol iawn ac rwy'n credu y cawn ni wybodaeth dda iawn o hynny, yn y dyfodol.
Fe hoffwn ddiolch i John, hefyd, am ei waith ar y pwyllgor a gwaith y pwyllgor yn arbennig. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn parhau i ganolbwyntio ar yr hyn y gallwn ni ei wneud yma yng Nghymru.
Ac i Lee, yn hollol, rwy'n credu bod y gwaith y mae Democracy Box wedi'i wneud yn gyffrous iawn, hefyd. Yr agweddau meddalach hynny y mae'n rhaid i ni i gyd boeni amdanyn nhw mewn gwirionedd yw'r ymyriadau ymddygiadol hynny y gallwn ni eu gwneud i fynd ochr yn ochr â'r ymyrraeth strwythurol hon. Oherwydd, ar ddiwedd y dydd, mae angen i ni gynyddu cyfranogiad yn ein democratiaeth ac mae angen i ni ei gwneud hi mor hawdd â phosibl i gymryd rhan.
Mae cofrestru awtomatig yn rhan o'r pecyn ehangach hwnnw o ddiwygio etholiadol ac yn helpu i gael gwared ar y rhwystrau hynny i gofrestru i bleidleisio—mae hynny'n bwysig i'n hiechyd democrataidd. Mae fy swyddogion a minnau'n barod i ymgysylltu a chefnogi awdurdodau lleol a rhanddeiliaid eraill sy'n ymwneud â'r cynlluniau peilot ac rydym yn edrych ymlaen at ystyried y canlyniadau hynny maes o law. Diolch, Llywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gwnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we'll defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Bydd y cynigion nesaf ar eitemau 6 a 7. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig o dan eitemau 6 a 7 ar yr egwyddorion cyffredinol a phenderfyniad ariannol Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru) yn cael eu grwpio i'w trafod, ond gyda phleidleisiau ar wahân. Os nad oes yna wrthwynebiad i hynny, fe wnaiff hynny ddigwydd.
The next motions are under items 6 and 7. In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 6 and 7 on the general principles and financial resolution of the Welsh Language and Education (Wales) Bill will be grouped for debate, but with separate votes. If there are no objections to that, that will happen.
Gwnawn ni symud ymlaen i alw'r Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i gynnig y cynigion yma—Mark Drakeford.
We'll move on to call on the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language to move the motions—Mark Drakeford.
Cynnig NDM8780 Mark Drakeford
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru).
Motion NDM8780 Mark Drakeford
To propose that Senedd Cymru in accordance with Standing Order 26.11:
Agrees to the general principles of the Welsh Language and Education (Wales) Bill.
Cynnig NDM8781 Mark Drakeford
Cynnig bod Senedd Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM8781 Mark Drakeford
To propose that Senedd Cymru, for the purposes of any provisions resulting from the Welsh Language and Education (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Dwi'n symud y cynigion ar y papur trefn. Dyma'r ail ddadl yn y Cyfarfod Llawn yn ystod Cyfnod 1 o drafodion y Senedd ar Fil y Gymraeg ac Addysg (Cymru). Mae'r ddadl heddiw yn digwydd yn dilyn gwaith craffu tri o bwyllgorau'r Senedd a'r dystiolaeth a gyflwynwyd gan lawer o unigolion a sefydliadau sydd â diddordeb yn y Bil. Rwy'n ddiolchgar iawn i Gadeiryddion ac aelodau'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid am yr adroddiadau sydd bellach ar gael i'r Aelodau. Mae'r adroddiadau hynny'n arbennig o ddefnyddiol i Aelodau wrth i ni wneud y penderfyniad yn y Senedd heddiw. Ar ddiwedd Cyfnod 1, gofynnir i chi gytuno ar egwyddorion cyffredinol y Bil a chaniatáu iddo symud ymlaen i Gyfnod 2.
Yn ei hanfod, mae'r Bil yn bodoli i gefnogi uchelgais y Senedd hon ar gyfer y Gymraeg. Mae'n newid y ffordd y mae'r Gymraeg yn cael ei chynllunio a'i darparu yn y system addysg fel bod pob disgybl yn dod yn ddefnyddwyr Cymraeg annibynnol a hyderus erbyn iddynt gyrraedd diwedd eu haddysg orfodol. Cafodd y Bil ei ddatblygu yn ystod cyfnod y cytundeb cydweithio. Mae sylwedd y Bil yn parhau i ddod o'r gwaith a wnaed ar y cyd rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru, ac rwy'n parhau i fod yn ddiolchgar am gyfraniad yr Aelodau dynodedig yn y gwaith o lunio'r Bil.
Llywydd, argymhelliad cyntaf adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yw bod y Senedd yn derbyn egwyddorion cyffredinol Bil y Gymraeg ac Addysg (Cymru). Rwy'n ddiolchgar iawn i'r pwyllgor, ac i Gadeirydd y pwyllgor, Buffy Williams, am roi'r argymhelliad yna ar ddechrau eu hadroddiad nhw.
Nawr, Lywydd, mae hi bron yn 12 mlynedd ers i mi, fel yr Aelod cyfrifol, helpu i fynd â deddfwriaeth drwy'r Senedd am y tro cyntaf, mewn proses yr oeddem ni i gyd yn dal i ddod yn gyfarwydd â hi. Yn ystod yr holl amser yma—mwy na degawd nawr—dwi ddim yn credu bod unrhyw Fil heb gael ei wella gan y broses graffu, a dydy’r Bil hwn ddim yn eithriad.
Er fy mod yn ddiolchgar iawn i’r pwyllgorau am eu cymeradwyaeth eang yn ystod Cyfnod 1, ac yn gobeithio’n fawr y bydd y Senedd yn dilyn y cyngor hynny y prynhawn yma, rwyf am ddefnyddio gweddill y cyfraniad hwn i edrych ymlaen, drwy nodi beth mae’r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud mewn ymateb i argymhellion yn adroddiadau’r pwyllgorau am bethau i’w gwella.
Rwyf eisoes wedi ysgrifennu at Gadeirydd pob pwyllgor yn ymateb i bob argymhelliad. Byddaf nawr yn tynnu sylw at chwech o’r materion mwyaf sylweddol. Lywydd, os yw’r Bil am lwyddo, rhaid sicrhau bod capasiti yn y system addysg i’w weithredu. Roedd hon yn thema a godwyd yn rheolaidd yn ystod Cyfnod 1—yr angen am weithlu sydd â’r gallu i gyflawni’r camau newydd a nodir yn y Bil.
Thank you very much, Llywydd. I move the motions on the order paper. This is the second Plenary debate during Stage 1 of the Senedd proceedings on the Welsh Language and Education (Wales) Bill. Today's debate happens following scrutiny work by three Senedd committees and the evidence presented by a number of individuals and organisations who are interested in the Bill. I am very grateful to the Chairs and members of the Children, Young People and Education Committee, the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Finance Committee for the reports that they have produced and that are now available to Members. Those reports are particularly useful to Members as we make the decision in the Senedd today. At the end of Stage 1, you are asked to agree to the general principles of the Bill and to allow it to progress to Stage 2.
Essentially, the Bill exists to support this Senedd's ambition for the Welsh language. It changes the way in which the Welsh language is planned and provided in the education system so that every pupil becomes an independent and confident Welsh language user by the end of compulsory schooling. The Bill was developed during the period of the co-operation agreement. The substance of the Bill continues to emerge from the work that was done jointly between the Welsh Government and Plaid Cymru, and I remain grateful for the contribution made by the designated Members in the work of drawing up the Bill.
Llywydd, the first recommendation of the Children, Young People and Education Committee is that the Senedd does agree the general principles of the Welsh Language and Education (Wales) Bill. I'm extremely grateful to the committee, and the committee Chair, Buffy Williams, for making that recommendation at the very beginning of their report.
Now, Llywydd, it is almost 12 years since I, as the responsible Member, helped to take legislation through the Senedd for the first time, in a process that we were all growing familiar with at that time. During that whole period—more than a decade by now—I don't believe that any Bill hasn't been improved by the scrutiny process, and this Bill is no exception.
Although I am very grateful to the committees for their general support during Stage 1, and very much hope that the Senedd will follow that advice this afternoon, I do want to use the rest of my contribution to look forward, by setting out what the Government intends to do in response to the recommendations in the committee reports on improvements that can be made to the Bill.
I have already written to the Chair of each of the committees responding to each of the recommendations. I will now highlight six of the most pressing issues. Llywydd, if the Bill is to succeed, then we must ensure that there is capacity within the education system to implement it. This was a theme consistently raised during Stage 1—the need for a workforce that has the capacity to deliver the new steps set out in the Bill.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Ddoe, fe wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Lynne Neagle, gyhoeddi datganiad am y gwaith sydd wedi dechrau i lunio cynllun gweithlu addysg i Gymru. Bydd y cynllun hwnnw’n cynnwys addysgu’r Gymraeg ac addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Ond fel mae adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn ei argymell, mae’r cynllun gweithlu hwn yn mynd y tu hwnt i’r Bil yn unig ac yn cwmpasu datblygiad y gweithlu addysg yn fwy cyffredinol. At ddibenion penodol y Bil yma, rwy’n bwriadu cyflwyno gwelliant yng Nghyfnod 2 i osod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i nodi, yn y fframwaith cenedlaethol, y camau sydd i’w cymryd i sicrhau bod gweithlu digonol yn cael ei ddatblygu i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg.
Nawr, ochr yn ochr â mater y gweithlu, mae’r mater o ran llwyth gwaith. Bydd asesiad o’r effaith ar lwyth gwaith wedi’i ddiweddaru yn cael ei gyhoeddi ar ddiwedd trafodion Cyfnod 2, a hwnnw wedi’i lywio gan y dystiolaeth a glywyd gan y pwyllgorau a thrafodaethau pellach gydag undebau athrawon ac eraill.
Ddirprwy Lywydd, roedd y term 'addysg Gymraeg' yn destun pryder i rai ymatebwyr. Bydd y Llywodraeth yn creu fersiwn bellach o’r memorandwm esboniadol, wrth i’r Bil fynd yn ei flaen drwy’r Senedd, er mwyn rhoi mwy o eglurder ar y mater yma. Am heddiw, gallaf gadarnhau bod pwrpas y Bil yn cynnwys addysgu’r Gymraeg fel pwnc a darparu addysg a hyfforddiant drwy gyfrwng y Gymraeg. I roi sicrwydd pellach, fel mae rhai ymatebwyr wedi gofyn amdano, bydd gwelliannau yn cael eu cyflwyno yng Nghyfnod 2 i gadarnhau’r pwysigrwydd y mae Llywodraeth Cymru yn parhau i’w roi i gynyddu cyfran y disgyblion sy’n derbyn eu haddysg mewn ysgolion prif iaith Cymraeg.
Ddirprwy Lywydd, gofynnodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg hefyd inni ystyried faint o addysg Gymraeg fyddai i’w darparu ymhob categori iaith ysgol a sefydlir yn y Bil. Bydd hynny'n fater i reoliadau ei gadarnhau ac ar gyfer y broses ymgynghori y bydd ei hangen ar gyfer y rheoliadau hynny. Fodd bynnag, rwyf wedi fy mherswadio gan gasgliadau'r pwyllgor y byddai'n ddefnyddiol darparu mwy o fanylion am yr ystod debygol o ddarpariaeth iaith yr ydym yn rhagweld y byddwn yn ymgynghori arno, a byddwn yn ychwanegu'r wybodaeth yma wrth ddiweddaru'r memorandwm esboniadol a'r datganiad o fwriad polisi.
Ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd, byddwn hefyd yn cyflwyno gwelliannau i sicrhau bod y fframwaith cenedlaethol yn cynnwys addysg drydyddol. Bydd y memorandwm esboniadol, fel roedd y pwyllgor yn awgrymu, yn egluro'r berthynas rhwng yr athrofa a'r sector addysg drydyddol, gan gynnwys Medr a'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n ymwybodol iawn o'r materion pwysig nad ydw i wedi cael y cyfle i'w trafod y prynhawn yma, gan gynnwys agweddau ar y Bil ei hun, y gwelliannau pellach y mae'r Llywodraeth yn bwriadu eu cyflwyno mewn ymateb i argymhellion y Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad. Mae hyn i gyd i'w weld yn yr ymatebion a roddwyd i'r adroddiadau hynny, ac os aiff y Bil yn ei flaen heddiw, bydd yn destun dadl bellach gan y Senedd yng Nghyfnodau 2 a 3. Er mwyn i hynny ddigwydd, bydd y Bil angen cefnogaeth yr Aelodau i symud ymlaen, ac yn ysbryd adeiladol adroddiadau Cyfnod 1, rwy'n gobeithio y gallwn ni wneud hynny. Edrychaf ymlaen at gydweithio pellach â phob plaid yn ystod Cyfnod 2 a 3 hefyd.
Yesterday, the Cabinet Secretary for Education, Lynne Neagle, published a statement on the work that has commenced in drawing up an education workforce plan for Wales. That plan will include the teaching of Welsh and teaching through the medium of Welsh. But as the Children, Young People and Education Committee's report suggests, this workforce plan goes beyond the Bill alone and encompasses the development of the education workforce more generally. For the specific purposes of this Bill, I intend to introduce an amendment at Stage 2 in order to place a duty on Welsh Ministers to set out, in the national framework, the steps that will be taken to ensure that there is an adequate workforce developed in order to teach through the medium of Welsh.
Now, alongside the workforce issue, there is the issue of workload. An assessment of the impact on workload will have been updated and will be published at the end of Stage 2 proceedings, and that will be steered by the evidence heard by the committees and further discussions with teaching unions and others.
Dirprwy Lywydd, the term 'Welsh language education' was a cause of concern for some respondents. The Government will create a further version of the explanatory memorandum, as the Bill proceeds through the Senedd process, in order to provide greater clarity on this particular issue. For today, I can confirm that the purpose of the Bill includes teaching Welsh as a subject and also providing education and training through the medium of Welsh. To provide further assurances, as some respondents have requested, amendments will be tabled at Stage 2 in order to confirm the importance that the Welsh Government continues to place on increasing the percentage of pupils who receive their education in mainly Welsh language schools.
Dirprwy Lywydd, the Children, Young People and Education Committee also asked that we consider how much Welsh language education would be provided in each of the school language categories established by the Bill. That will be a matter for regulations to confirm and for the consultation process that will be required for those regulations. However, I have been persuaded by the conclusions of the committee that it would be useful to provide more detail on the likely range of language provision that we anticipate that we would want to consult on, and we will add that information as we update the explanatory memorandum and the statement of policy intent.
And finally, Dirprwy Lywydd, I will also be introducing amendments to ensure that the national framework includes tertiary education. The explanatory memorandum, as the committee suggested, will explain the relationship between the athrofa, or institute, and the tertiary education sector, including Medr and the Coleg Cymraeg Cenedlaethol.
Dirprwy Lywydd, I am acutely aware of the important issues that I haven't had the opportunity to address this afternoon, including certain aspects of the Bill itself and further amendments that the Government intends to introduce in response to recommendations by the Finance Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee. This can all be seen in the responses provided to those reports, and if the Bill does proceed today, then it will be subject to further debate in the Senedd at Stages 2 and 3. In order for that to happen, the Bill will need support from Members to proceed, and in the constructive spirit of the Stage 1 reports, I do very much hope that we can do that. I look forward to further collaboration with all parties during Stages 2 and 3.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, Buffy Williams
I call on the Chair of the Children, Young People and Education Committee, Buffy Williams
Diolch, Dirprwy Lywydd. I would like to start by thanking everyone who contributed to our scrutiny of this important Bill. Our job as a committee was made easier by the high quality of written and oral evidence that we received. I’d also like to thank the Cabinet Secretary and his officials for their open approach to our scrutiny, my fellow committee members who engaged with the scrutiny with open minds, and a willingness to listen to each other and find the places of agreement, and finally, Heledd Fychan and Lee Waters, who joined us from the culture committee—a good example of how committees can work together on issues of shared interest.
It has been helpful to have the response to our recommendations ahead of the debate. I’m pleased that all 10 recommendations for the Welsh Government have been either fully accepted or accepted in principle. It is rare for a Government target, such as the one in 'Cymraeg 2050', to capture a wider imagination, but a million Welsh speakers by 2050 has. Yet, the last census results shows a decrease in the number of people saying they are Welsh speakers. It is clear that action is needed to put this decline into reverse. The Bill, we believe, will be an important mechanism to support delivery of this target. We are therefore recommending that the Senedd agrees the general principles of the Bill. But it will not be easy. It will involve every element of the education system striving with every sinew to deliver—that is the Welsh Government, local authorities, every school in Wales, regardless of its current language category, and all the organisations that support education and the Welsh language. We believe this Bill will establish the right architecture, including the introduction of a national framework that will inform local authority and school planning and delivery. The establishment of the national institute for learning Welsh will also play a critical role.
But the biggest barrier to delivering this Bill is having an education workforce with the right language skills across Wales This is not going to be easy. We know there are currently shortages across Wales in a range of subjects, and these shortages are particularly challenging for some subjects in Welsh-medium schools. We recommended that the Welsh Government brings forward a statutory education workforce plan, as concerns extend beyond the Welsh language. We are calling for the Welsh Government to identify the most appropriate legislative mechanism to bring this forward, and that it looks at all elements of teacher recruitment and retention rather than looking at one element of the education workforce in isolation.
Yesterday, the Cabinet Secretary for Education announced the development of a strategic education workforce plan. In the response to our report, the Welsh Government said this plan will be non-statutory. We have already committed to look at teacher recruitment and retention later this year, and we will be following the development of this plan with close interest.
Another big theme throughout our scrutiny was the need for greater clarity on some key issues, including on how the distinction will be made between teaching Welsh as a subject and teaching through the medium of Welsh in the definition of Welsh language education; how much Welsh-medium provision is likely in the primarily Welsh language and dual-language school categories; what activities will count towards the current 10 per cent minimum of Welsh language provision in primarily English language and partly Welsh schools; the role the tertiary education sector will play in the delivery of the national framework; and how the national institute will work with the wider tertiary education sector. As that list shows, there is some confusion at the heart of the Bill, in particular the definition of Welsh language education and the details around school categories. They are so central to the Bill, so greater clarity on these areas before we move to the amending stages will be helpful for all Members in considering any potential amendments. In his response, the Cabinet Secretary has committed to providing clarity on these issues in an updated explanatory memorandum, which I welcome.
Finally, we ask the Welsh Government to give further consideration to the evidence we heard calling for an additional school category to be added to the Bill, which would match the current non-statutory 3P designated Welsh-medium category. Could the Cabinet Secretary tell us whether his thinking on this issue has shifted as a result of the evidence we have heard?
I look forward to hearing contributions from other Members and to continuing with our scrutiny of the Bill if the general principles are agreed. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein gwaith craffu ar y Bil pwysig hwn. Cafodd ein gwaith fel pwyllgor ei hwyluso gan ansawdd uchel y dystiolaeth ysgrifenedig a llafar a gawsom. Hoffwn hefyd ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet a'i swyddogion am ymdrin â'n gwaith craffu mewn ffordd agored, fy nghyd-aelodau ar y pwyllgor a aeth ati i graffu gyda meddyliau agored, a pharodrwydd i wrando ar ei gilydd a dod o hyd i'r mannau yr oedd cytundeb yn eu cylch, ac yn olaf, i Heledd Fychan a Lee Waters, a ymunodd â ni o'r pwyllgor diwylliant—enghraifft dda o'r ffordd y gall pwyllgorau gydweithio ar faterion o ddiddordeb cyffredin.
Mae wedi bod yn ddefnyddiol cael yr ymateb i'n hargymhellion cyn y ddadl. Rwy'n falch bod pob un o'r 10 argymhelliad ar gyfer Llywodraeth Cymru naill ai wedi'u derbyn yn llawn neu wedi'u derbyn mewn egwyddor. Mae'n anghyffredin i un o dargedau'r Llywodraeth, fel yr un yn 'Cymraeg 2050', ddal dychymyg ehangach, ond mae miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 wedi gwneud hynny. Ac eto, mae canlyniadau'r cyfrifiad diwethaf yn dangos gostyngiad yn nifer y bobl sy'n dweud eu bod yn siaradwyr Cymraeg. Mae'n amlwg bod angen gweithredu i wrthdroi'r dirywiad hwn. Bydd y Bil, yn ein tyb ni, yn fecanwaith pwysig i gefnogi'r gwaith o gyflawni'r targed hwn. Rydym felly'n argymell bod y Senedd yn cytuno ar egwyddorion cyffredinol y Bil. Ond fydd hi ddim yn hawdd. Bydd yn golygu bod angen i bob elfen o'r system addysg ymdrechu i'r eithaf i gyflawni—hynny yw Llywodraeth Cymru, awdurdodau lleol, pob ysgol yng Nghymru, waeth beth fo'i chategori iaith ar hyn o bryd, a'r holl sefydliadau sy'n cefnogi addysg a'r Gymraeg. Rydym o'r farn y bydd y Bil hwn yn sefydlu'r bensaernïaeth gywir, gan gynnwys cyflwyno fframwaith cenedlaethol a fydd yn llywio gwaith cynllunio a darparu ysgolion ac awdurdodau lleol. Bydd sefydlu'r sefydliad cenedlaethol ar gyfer dysgu Cymraeg hefyd yn chwarae rhan hanfodol.
Ond y rhwystr mwyaf i gyflawni'r Bil hwn yw bod â gweithlu addysg sydd â'r sgiliau iaith cywir ledled Cymru. Fydd hyn ddim yn hawdd. Rydym yn gwybod bod prinder ar hyn o bryd ledled Cymru mewn amrywiaeth o bynciau, ac mae'r prinder hwn yn arbennig o heriol i rai pynciau mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg. Fe wnaethon ni argymell bod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cynllun gweithlu addysg statudol, gan fod pryderon yn ymestyn y tu hwnt i'r Gymraeg. Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i nodi'r mecanwaith deddfwriaethol mwyaf priodol i gyflwyno hyn, a'i bod yn edrych ar bob elfen o recriwtio a chadw athrawon yn hytrach nag edrych ar un elfen o'r gweithlu addysg ar wahân.
Ddoe, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ddatblygiad cynllun gweithlu addysg strategol. Yn yr ymateb i'n hadroddiad, dywedodd Llywodraeth Cymru y bydd y cynllun hwn yn anstatudol. Rydym eisoes wedi ymrwymo i edrych ar recriwtio a chadw athrawon yn ddiweddarach eleni, a byddwn yn dilyn datblygiad y cynllun hwn gyda diddordeb mawr.
Thema fawr arall drwy gydol ein gwaith craffu oedd yr angen am fwy o eglurder ar rai materion allweddol, gan gynnwys sut yr eir ati i wahaniaethu rhwng addysgu'r Gymraeg fel pwnc ac addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn y diffiniad o addysg Gymraeg; faint o ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg sy'n debygol yn y categorïau ysgolion prif iaith Cymraeg ac ysgolion dwy iaith; pa weithgareddau fydd yn cyfrif tuag at yr isafswm presennol o 10 y cant o ddarpariaeth Gymraeg mewn ysgolion prif iaith Saesneg a rhannol Gymraeg; y rôl y bydd y sector addysg drydyddol yn ei chwarae wrth gyflawni'r fframwaith cenedlaethol; a sut y bydd y sefydliad cenedlaethol yn gweithio gyda'r sector addysg drydyddol ehangach. Fel y mae'r rhestr honno yn dangos, mae rhywfaint o ddryswch wrth wraidd y Bil, yn enwedig y diffiniad o addysg Gymraeg a'r manylion ynghylch categorïau ysgolion. Maen nhw mor ganolog i'r Bil, felly bydd mwy o eglurder ynghylch y meysydd hyn cyn i ni symud i'r camau diwygio yn ddefnyddiol i'r holl Aelodau wrth ystyried unrhyw welliannau posibl. Yn ei ymateb, mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi ymrwymo i roi eglurder ar y materion hyn mewn memorandwm esboniadol wedi'i ddiweddaru, ac rwy'n croesawu hynny.
Yn olaf, gofynnwn i Lywodraeth Cymru roi ystyriaeth bellach i'r dystiolaeth a glywsom yn galw ar i gategori ysgol arall gael ei ychwanegu at y Bil, a fyddai'n cyfateb i'r categori cyfrwng Cymraeg dynodedig 3P anstatudol presennol. A all yr Ysgrifennydd Cabinet ddweud wrthym a yw ei farn ar y mater hwn wedi newid o ganlyniad i'r dystiolaeth yr ydym wedi'i chlywed?
Rwy'n edrych ymlaen at glywed cyfraniadau gan Aelodau eraill ac at barhau â'n gwaith craffu ar y Bil os cytunir ar yr egwyddorion cyffredinol. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mike Hedges.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The committee's report on the Bill was published in December. I thank the Cabinet Secretary for issuing the Government's response to our report in advance of today's debate. The committee's report made 17 recommendations and drew one conclusion. I'll focus my comments on some of these recommendations.
The Cabinet Secretary told us that the Welsh Government are conducting a human rights assessment for the Bill. However, the relevant supporting documentation of the Bill makes no reference to this, and it was therefore unclear which of the rights in the European convention on human rights were considered by the Welsh Government assessments. We therefore recommend that the Welsh Government outline any assessment made by the Welsh Government of the Bill's engagement with the convention's rights. I note the Cabinet Secretary's confirmation in his response that the Welsh Government has considered all the relevant articles of the convention's rights. I also note that the Welsh Government considers the provisions are a proportionate means of achieving a legitimate aim, which is to ensure that all pupils reach the end of compulsory school age as independent Welsh language users.
We also made a number of recommendations in relation to the use of definitions in the Bill. The Bill doesn't include a definition of a Welsh speaker. In the committee's view, leaving out the definition risks undermining how meaningful some of the Bill's core provisions would be. We therefore call on the Cabinet Secretary to explain why the common reference level of Welsh language user, as set out in the Bill, has not been used as the basis for individuals to assess their language ability for the purpose of calculating the number of Welsh speakers in Wales. In his response, the Cabinet Secretary told the committee that a common reference level would not be used for this purpose, given that the Welsh Government believes it is up to the individual to decide whether they describe themselves as a Welsh speaker. However, the Government acknowledged that there would inevitably be a connection with the common reference levels over time as the Welsh Government sets Welsh language learning goals for schools.
Similarly, the Bill used the term 'Welsh language education' instead of the more established term 'Welsh-medium education'. Because of this, we called on the Cabinet Secretary to share with the committee any assessment undertaken by the Welsh Government on the potential impact this would have on the understanding and accessibility of the law. The Cabinet Secretary told us in his response that the definition is unambiguous. However, in light of the committee's recommendations, the Welsh Government intends to introduce an amendment during Stage 2 to make it clear that the definition of Welsh language education means education and training through school lessons.
The committee is broadly content with the balance between what is on the face of the Bill and what is left to subordinate legislation. It also broadly welcomes the level of detail provided in the statement of policy intent. However, the committee questioned the Welsh Government’s taking of regulation-making powers in order to 'futureproof' legislation, and called on the Cabinet Secretary to explain why the Bill does not include some provisions on its face. In particular, we called on the Cabinet Secretary to explain what types of further provisions regulations under subsection (1) of section 13 of the Bill could include, and recommended that the Cabinet Secretary consider which further limitations may be placed on the power within this section. We note the Cabinet Secretary’s response that, although it is premature to give a comprehensive list of what could be included in regulations under this section, it could be used to make provision for how schools should categorise themselves during a transitional period.
In addition, the committee raised its concerns about the Henry VIII power in subsection (9) of section 23 of the Bill, which enables the Welsh Ministers to amend its subsections (3) to (7). The committee viewed this to be an inappropriate delegation of power, and recommended that the Bill should be amended to include a duty for the Welsh Ministers to consult before laying regulations under section 23 of the Bill. In addition, we recommended that the Bill should also be amended to require that regulations made under that section must not be made until 60 days have elapsed since the laying of the draft regulations. We note the Welsh Government has rejected these two recommendations.
Finally, the committee also recommended that the Welsh Government should consider amending the Bill to include further information about joint local Welsh in education strategic plans to provide more certainty and to improve accessibility. We note that the Welsh Government believes that there is no need to amend the Bill, but will provide further information in the Bill’s supporting documentation. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cafodd adroddiad y pwyllgor ar y Bil ei gyhoeddi ym mis Rhagfyr. Hoffwn ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am roi ymateb y Llywodraeth i'n hadroddiad cyn y ddadl heddiw. Gwnaeth adroddiad y pwyllgor 17 o argymhellion a daeth i un casgliad. Byddaf yn canolbwyntio fy sylwadau ar rai o'r argymhellion hyn.
Dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrthym fod Llywodraeth Cymru yn cynnal asesiad hawliau dynol ar gyfer y Bil. Fodd bynnag, nid yw dogfennaeth ategol berthnasol y Bil yn sôn o gwbl am hyn, ac felly nid oedd yn glir pa hawliau yn y confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol a ystyriwyd gan asesiadau Llywodraeth Cymru. Rydym felly'n argymell bod Llywodraeth Cymru yn amlinellu unrhyw asesiad a wneir gan Lywodraeth Cymru o'r Bil mewn perthynas â hawliau'r confensiwn. Nodaf fod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cadarnhau yn ei ymateb bod Llywodraeth Cymru wedi ystyried holl erthyglau perthnasol hawliau'r confensiwn. Nodaf hefyd fod Llywodraeth Cymru o'r farn bod y darpariaethau yn ffordd gymesur o gyflawni nod dilys, sef sicrhau bod pob disgybl yn cyrraedd diwedd oedran ysgol gorfodol fel defnyddwyr annibynnol o'r Gymraeg.
Gwnaethom hefyd nifer o argymhellion mewn perthynas â defnyddio diffiniadau yn y Bil. Nid yw'r Bil yn cynnwys diffiniad o siaradwr Cymraeg. Ym marn y pwyllgor, mae peidio â chynnwys y diffiniad yn peryglu tanseilio pa mor ystyrlon fyddai rhai o ddarpariaethau craidd y Bil. Felly, rydym yn galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i esbonio pam nad yw lefel cyfeirio gyffredin defnyddiwr Cymraeg, fel y nodir yn y Bil, wedi'i defnyddio fel sail i unigolion asesu eu gallu ieithyddol at ddibenion cyfrifo nifer y siaradwyr Cymraeg yng Nghymru. Yn ei ymateb, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrth y pwyllgor na fyddai lefel cyfeirio gyffredin yn cael ei defnyddio at y diben hwn, o gofio bod Llywodraeth Cymru o'r farn mai mater i'r unigolyn yw penderfynu a fyddai'n disgrifio'i hun fel siaradwr Cymraeg. Fodd bynnag, fe wnaeth y Llywodraeth gydnabod ei bod yn anochel y byddai cysylltiad â'r lefelau cyfeirio cyffredin dros amser wrth i Lywodraeth Cymru osod nodau dysgu Cymraeg ar gyfer ysgolion.
Yn yr un modd, defnyddiodd y Bil y term 'addysg Gymraeg' yn lle'r term mwy sefydledig 'addysg cyfrwng Cymraeg'. Oherwydd hyn, fe wnaethom alw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i rannu gyda'r pwyllgor unrhyw asesiad a wneir gan Lywodraeth Cymru ar yr effaith bosibl y byddai hyn yn ei chael ar ddealltwriaeth a hygyrchedd y gyfraith. Yn ei ymateb, dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet wrthym fod y diffiniad yn ddiamwys. Fodd bynnag, yng ngoleuni argymhellion y pwyllgor, mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyflwyno gwelliant yn ystod Cyfnod 2 i'w gwneud yn glir bod y diffiniad o addysg Gymraeg yn golygu addysg a hyfforddiant drwy wersi ysgol.
Mae'r pwyllgor yn fodlon ar y cyfan â'r cydbwysedd rhwng yr hyn sydd ar wyneb y Bil a'r hyn sydd wedi'i adael i'r is-ddeddfwriaeth. Mae hefyd yn croesawu, at ei gilydd, lefel y manylion a ddarperir yn y datganiad o fwriad polisi. Fodd bynnag, cwestiynodd y pwyllgor Lywodraeth Cymru yn cymryd pwerau rheoleiddio er mwyn 'diogelu deddfwriaeth at y dyfodol', a galwodd ar yr Ysgrifennydd Cabinet i esbonio pam nad yw'r Bil yn cynnwys rhai darpariaethau ar ei wyneb. Yn benodol, gwnaethom alw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i egluro pa fathau o ddarpariaethau pellach y gallai rheoliadau o dan is-adran (1) o adran 13 o'r Bil eu cynnwys, ac argymhellwyd bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn ystyried pa gyfyngiadau pellach y gellir eu gosod ar y pŵer yn yr adran hon. Nodwn ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet, sef er ei bod yn rhy gynnar i roi rhestr gynhwysfawr o'r hyn y gellid ei gynnwys mewn rheoliadau o dan yr adran hon, y gellid ei defnyddio i wneud darpariaeth ar gyfer sut y dylai ysgolion gategoreiddio eu hunain yn ystod cyfnod pontio.
Hefyd, cododd y pwyllgor ei bryderon am bŵer Harri'r VIII yn is-adran (9) o adran 23 o'r Bil, sy'n galluogi Gweinidogion Cymru i ddiwygio ei is-adrannau (3) i (7). Roedd y pwyllgor o'r farn bod hyn yn dirprwyo pŵer yn amhriodol, ac argymhellodd y dylai'r Bil gael ei ddiwygio i gynnwys dyletswydd i Weinidogion Cymru ymgynghori cyn gosod rheoliadau o dan adran 23 o'r Bil. Yn ogystal, gwnaethom argymell y dylid diwygio'r Bil hefyd i'w gwneud yn ofynnol na ddylai rheoliadau a wneir o dan yr adran honno gael eu gwneud nes bod 60 diwrnod wedi mynd heibio ers gosod y rheoliadau drafft. Rydym yn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod y ddau argymhelliad hyn.
Yn olaf, argymhellodd y pwyllgor hefyd y dylai Llywodraeth Cymru ystyried diwygio'r Bil i gynnwys rhagor o wybodaeth am gynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg lleol ar y cyd i roi mwy o sicrwydd ac i wella hygyrchedd. Nodwn fod Llywodraeth Cymru o'r farn nad oes angen diwygio'r Bil, ond y bydd yn darparu rhagor o wybodaeth yn nogfennau ategol y Bil. Diolch.
A galwaf yn awr ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Peredur Owen Griffiths.
And I now call on the Chair of the Finance Committee, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a dwi’n croesawu’r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl yma heddiw. Yn ein hadroddiad, daethom ni i ddau gasgliad a gwnaethom ni chwe argymhelliad. Dwi’n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn pump o’n hargymhellion ond yn siomedig ei fod wedi gwrthod un argymhelliad, a byddaf yn sôn am yr argymhelliad hwnnw yn ddiweddarach yn fy nghyfraniad.
Rydym yn croesawu ac yn cefnogi diben cyffredinol y Bil, sef cyfrannu at darged Llywodraeth Cymru o sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru erbyn 2050. Fodd bynnag, rydym wedi nodi rhai materion penodol i’r Ysgrifennydd Cabinet eu hystyried, gyda'r nod o wella'r wybodaeth ariannol a gyhoeddir ochr yn ochr â'r Bil hwn. Dŷn ni'n fodlon ar y cyfan â goblygiadau ariannol y Bil, ac rydym yn cytuno â'r dull o ddarparu'r amcangyfrifon cost fel ffigur manwl gywir yn hytrach nag fel ystod o ffigurau, o ystyried yr amrywiaeth eang o gostau sy’n deillio o’r Bil. Mae hwn yn ddull cadarnhaol, ac yn ddull y mae'r pwyllgor yn ei gefnogi.
Fodd bynnag, mae’n siomedig nad yw Llywodraeth Cymru ar yr achlysur yma wedi dilyn ei chanllawiau arfer gorau ei hun, drwy gynnwys dadansoddiad cost a budd ar gyfer yr holl opsiynau a amlinellir yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, yr RIA. Mae hyn yn ei gwneud yn anodd cynnal gwaith craffu llawn a chadarn ynghylch goblygiadau ariannol Biliau. Rydym felly’n argymell y dylid cynnwys gwaith dadansoddi ar gyfer yr holl opsiynau sy’n cael eu hystyried gan Lywodraeth Cymru mewn RIA, a hynny fel mater o drefn. Felly, rydym yn gresynu’r ffaith bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi gwrthod yr argymhelliad hwn, yn enwedig gan fod y pwyllgor ddim ond yn atgoffa’r Llywodraeth i ddilyn ei harfer gorau ei hun yn yr achos yma.
Rydym hefyd yn pryderu na chynhaliwyd unrhyw ymarfer modelu fel rhan o’r gweithgarwch ynghylch datblygu’r gweithlu ysgolion, ac rydym o’r farn bod angen rhagor o wybodaeth cyn y gall Llywodraeth Cymru ddarparu amcangyfrifon cost mwy cywir. Gwnaethom ofyn am gadarnhad ynghylch pryd y bydd y data hyn ar gael, ac rwy’n falch bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cadarnhau y bydd y ffigurau yn cael eu cynnwys yn y fframwaith cenedlaethol cyntaf.
Rydym yn nodi bod y Bil yn cynnwys darpariaethau ar gyfer cyflwyno rheoliadau a fyddai’n ddarostyngedig i’r weithdrefn gadarnhaol ddrafft. Fodd bynnag, nid yw’r costau sy’n deillio o reoliadau o’r fath wedi’u cynnwys yn yr RIA ar gyfer y Bil. Er ein bod yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyhoeddi asesiad effaith ar gyfer unrhyw reoliadau o’r fath, rydym yn pryderu mai prin yw’r amser sydd ar gael i graffu ar y costau sy’n deillio o reoliadau o’r fath. Bydd yr Aelodau’n ymwybodol nad dyma’r tro cyntaf i ni godi pryderon am y diffyg amcangyfrifon costau sy’n gysylltiedig â darpariaethau ym Miliau’r Senedd sy’n cael eu harfer gan bwerau dirprwyedig. Felly, rydym yn argymell y dylai RIAs gynnwys yr amcangyfrif gorau o’r costau a’r buddion sy’n gysylltiedig ag is-ddeddfwriaeth ochr yn ochr â’r ddeddfwriaeth sylfaenol berthnasol.
Dwi'n croesawu’r ffaith bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ymrwymo i’r cam o gynhyrchu RIA ar gyfer pob set o reoliadau, gan y bydd hyn yn hanfodol o ran caniatáu inni ddeall effaith ariannol y Bil yn ei gyfanrwydd. Rydym yn cefnogi’r ddarpariaeth yn y Bil sy’n caniatáu ar gyfer cydweithio ar draws ysgolion wrth ddatblygu eu cynlluniau cyflawni addysg Gymraeg. Bydd hyn yn helpu i sicrhau bod adnoddau'n cael eu defnyddio'n ddoeth, a gallai arwain at rai arbedion cost.
Ond, yn ogystal, mae’r Bil hefyd yn creu corff statudol newydd, sef yr Athrofa Dysgu Cymraeg Genedlaethol. Nodwn fod yr RIA yn rhagdybio y daw’r athrofa yn weithredol pan ddaw'r cytundeb ariannu presennol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i ben. Fodd bynnag, mae gwahaniaeth yn y costau a amcangyfrifir ar gyfer yr athrofa o'u cymharu â'r costau ar gyfer y ganolfan ar gyfer yr un cyfnod, os na chytunir ar y Bil hwn. Rydym wedi gofyn i'r Llywodraeth ddarparu RIA wedi'i ddiweddaru yng Nghyfnod 2 er mwyn darparu dadansoddiad llawn o'r costau sy'n gysylltiedig â'r athrofa a sut y maent yn cymharu â chostau’r ganolfan. Rwy'n croesawu’r ffaith bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cytuno i wneud hyn.
Mae ein hargymhelliad nesaf eto yn ymwneud â’r angen i gynnwys mwy o waith modelu o fewn yr RIA, y tro hwn mewn perthynas â chyrsiau trochi iaith. Rydym yn cydnabod bod trochi yn ddull cymharol newydd, a bod nifer y bobl sy'n dilyn cyrsiau trochi wedi cynyddu'n sylweddol. Gall y ffactorau hyn ei gwneud yn anodd i Lywodraeth Cymru ddarparu amcangyfrifon o'r gost. Fodd bynnag, rydym o’r farn y gallai’r RIA fod wedi cynnwys rhywfaint o waith modelu ar gyfer y maes hwn er mwyn darparu amcangyfrifon o’r costau dan sylw, yn seiliedig ar senarios twf gwahanol. Felly, rydym yn argymell bod yr RIA yn cael ei ddiwygio ar ôl Cyfnod 2 i ddarparu amcangyfrifon cost sy’n gysylltiedig â’r cynnydd mewn galw am gyrsiau trochi iaith. Unwaith eto, rwy’n croesawu’r ffaith bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn mynd i ddarparu’r ffigurau hyn mewn RIA diwygiedig.
Dirprwy Lywydd, mae ein hargymhelliad olaf—a dwi'n dod i ben â hyn—yn ymwneud â'r adolygiad ôl-weithredu. Rwyf wedi siarad droeon yn y Siambr yma am bwysigrwydd adolygiadau o’r fath o ran sicrhau bod amcanion deddfwriaethol yn cael eu bodloni yn unol â’r disgwyliadau, a bod gwerth am arian yn cael ei sicrhau. Felly, rydym yn croesawu’r cam o gynnwys adolygiad ôl-weithredu ac asesiad fforddiadwyedd yn y Bil ac yn croesawu hefyd ymrwymiad Llywodraeth Cymru i asesu costau cyffredinol y newid yn ystod y cyfnod adolygu. Yn benodol, rydym yn argymell bod yr adolygiad hwn yn asesu costau a buddion cyffredinol y drefn gydsynio newydd ac os yw'n bodloni’r disgwyliadau a nodir yn yr RIA. Rydym yn croesawu’r ffaith bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi ymrwymo i wneud hyn, ac rydym yn edrych ymlaen at weld canlyniadau’r adolygiad, unwaith y bydd y Bil wedi’i roi ar waith. Diolch yn fawr.
Thank you, Dirprwy Lywydd, and I welcome the opportunity to participate in today’s debate. In our report, we came to two conclusions and we made six recommendations. I am pleased the Cabinet Secretary has accepted five of our recommendations but disappointed with his rejection of one recommendation, which I will turn to later in my contribution.
We welcome and support the Bill’s overall purpose of contributing to the Welsh Government’s target of ensuring a million Welsh speakers in Wales by 2050. However, we have noted a few specific issues for the Cabinet Secretary’s consideration, with the aim of improving the financial information published alongside this Bill. We are broadly content with the financial implications of the Bill, and we agree with the approach of providing the cost estimates as precise figures as opposed to a range of figures, given the wide variation of costs arising from the Bill. This is a positive approach, and one that the committee supports.
However, it is disappointing that on this occasion the Welsh Government has not followed its own best practice guidance, by including the cost-benefit analysis for all the options outlined in the regulatory impact assessment, the RIA. This makes it difficult to undertake full and robust scrutiny of the financial implications of Bills. We therefore recommended that analysis for all options under consideration by the Welsh Government should be included in RIAs as a matter of course. It is therefore regrettable that the Cabinet Secretary has rejected this recommendation, particularly as the committee was merely reminding the Government to follow its own best practice in this instance.
We're also concerned that no modelling exercise was undertaken as part of the school workforce development activity, and that further information is needed before the Welsh Government can provide more accurate cost estimates in our view. We asked for confirmation of when this data will be available, and I am pleased that the Cabinet Secretary has confirmed that these figures will be included in the first national framework.
We note that the Bill contains provisions for the introduction of regulations that would be subject to the draft affirmative procedure. However, the costs arising from such regulations have not been included in the RIA for this Bill. Whilst we note the Welsh Government’s commitment to publishing an impact assessment for any such regulations, we are concerned that there is limited time available to scrutinise the costs of such regulations. Members will be aware that this is not the first time that we have raised concerns about the lack of cost estimates associated with provisions in Senedd Bills that are exercised by delegated powers. As such, we recommend that RIAs should include a best estimate of the costs and benefits associated with subordinate legislation alongside the relevant primary legislation.
I welcome the fact that the Cabinet Secretary has committed to produce RIAs for each set of regulations, as this will be essential to enabling us to understand the financial impact of the Bill as a whole. We support the provision within the Bill that allows for collaborative working across schools in developing their Welsh language education delivery plans. This will help to ensure that resources are used wisely and might result in some cost savings.
In addition, the Bill also creates a new statutory body, namely the National Institute for Learning Welsh. We note that the RIA assumes that the institute will become operational when the current funding agreement from the Welsh Government for the National Centre for Learning Welsh comes to an end. However, there is a difference in the costs estimated for the institute compared to those for the centre for the same time period, should this Bill not be agreed. We have asked the Welsh Government to provide an updated RIA at Stage 2 with a full breakdown of the costs associated with the institute and how they compare with those for the centre. I welcome the fact that the Cabinet Secretary has agreed to provide this.
Our next recommendation again relates to the need for more modelling to be included within the RIA, this time in relation to language immersion courses. We acknowledge that immersion is a relatively new approach and that the number of those undertaking immersion courses has grown significantly. These factors could make it difficult for the Welsh Government to provide cost estimates. However, we are of the view that the RIA could have included some modelling in this area, which would have provided an estimate of costs based on different growth scenarios. As such, we recommend that the RIA is amended after Stage 2 to provide cost estimates related to increased demand for language immersion courses. Again, I welcome the fact that the Cabinet Secretary will provide these figures within an updated RIA.
Dirprwy Lywydd, our final recommendation—I am coming to an end with this—relates to the post-implementation review. I've spoken in this Siambr on numerous occasions about the importance of such reviews to ensure the objectives of legislation are being delivered in line with expectations and that value for money has been achieved. We therefore welcome the inclusion of the post-implementation review and affordability assessment in this Bill and we also welcome the Welsh Government’s commitment to assessing the overall costs of the change during the review period. In particular, we recommend that this review assesses the overall costs and benefits of the new consenting regime and whether this meets the expectations as set out in the RIA. We welcome the fact that the Cabinet Secretary has committed to doing this, and we look forward to seeing the outcome of the review, once the Bill has been implemented. Thank you very much.
Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am drafod hyn gyda mi yn gynharach heddiw—dwi'n gwerthfawrogi hynny yn fawr iawn. Rwyf fi a fy mhlaid yn croesawu'r uchelgais i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg yng Nghymru. Fel siaradwr Cymraeg, rwy'n angerddol am weld mwy o bobl yn defnyddio'r iaith yn eu bywydau bob dydd.
Er ein bod yn cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil, mae deddfwriaeth effeithiol yn gofyn am graffu manwl i sicrhau ei bod yn cyflawni ei nodau. Rwy'n gwerthfawrogi gwaith y tri phwyllgor wrth lunio eu hadroddiadau, ac rwy'n croesawu ymrwymiad y Llywodraeth i fynd i'r afael â'u hargymhellion. Fodd bynnag, mae heriau allweddol yn parhau, yn enwedig o ran capasiti'r gweithlu. Tynnodd Ysgrifennydd y Cabinet sylw priodol at yr angen am weithlu sy'n gallu cyflawni'r newidiadau yn y Bil hwn. Mae'r datganiad diweddar gan y Gweinidog addysg ar ddatblygu cynllun gweithlu addysg yn gam ymlaen, ond dylai'r cynllun hwn fod wedi cael ei ddatblygu ochr yn ochr â'r Bil, o ystyried pa mor agos mae'r ddau yn gysylltiedig. Hefyd, doedd yna ddim sôn am yr iaith Gymraeg yn y datganiad a ddaeth mas ddoe.
Rwy'n croesawu'r gwelliant Cyfnod 2 arfaethedig i osod dyletswydd ar Weinidogion i amlinellu camau ar gyfer datblygu gweithlu digonol i addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Mae hyn yn hanfodol, gan fod materion recriwtio a chadw cyfredol, yn enwedig mewn ardaloedd Saesneg eu hiaith, yn bygwth llwyddiant y Bil. Rwyf hefyd yn nodi bwriad y Llywodraeth i egluro'r term 'addysg Gymraeg', a rhoi mwy o fanylion am ddarpariaeth iaith yng nghategorïau ysgolion. Mae'r eglurder hwn yn holl bwysig, gan fod Estyn ac eraill wedi rhybuddio bod termau fel 'Prif Iaith Saesneg, rhannol Gymraeg' yn peryglu cymysgu rhieni a thanseilio ymdrechion i ehangu addysg Gymraeg. Mae'n galonogol clywed y bydd rhagor o ddeunyddiau esboniadol yn cael eu cynhyrchu ac y bydd gwelliannau'n mynd i'r afael â phryderon am gynyddu carfan y disgyblion mewn ysgolion prif iaith Cymraeg.
Mae cludiant i ysgolion cyfrwng Cymraeg yn parhau i fod yn rhwystr sylweddol, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig a difreintiedig. Mae llwyddiant y Bil yn dibynnu ar fynd i'r afael â'r heriau logistaidd hyn, ac eto nid yw'r mater hwn wedi cael sylw digonol hyd yn hyn. Mae teithio gan ddysgwyr yn hanfodol er mwyn ehangu mynediad i addysg cyfrwng Cymraeg, ac rwy'n annog y Llywodraeth i sicrhau bod hyn yn cael ei flaenoriaethu yn y rheoliadau a'r fframwaith polisi cysylltiedig.
Yn olaf, ni ellir anwybyddu goblygiadau ariannol. Mae'n annhebygol y bydd y grant Cymraeg mewn addysg bresennol o £6.7 miliwn yn ddigon i gyflawni nodau uchelgeisiol y Bil. Mae ysgolion ac awdurdodau lleol eisoes wedi'u hymestyn, fel yr amlygwyd gan bennaeth Ysgol yr Olchfa yn Abertawe, a rhybuddiodd y bydd rhywbeth arall ar ei golled. Tybed a all Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu beth fydd hwn.
I gloi, rwy'n cefnogi egwyddorion cyffredinol y Bil ac yn croesawu'r ymrwymiad cyffredinol i gryfhau ein treftadaeth ieithol. Fodd bynnag, byddaf yn cyflwyno fy ngwelliannau fy hun i fynd i'r afael â rhai o'r prif bryderon, fel y'u gwelaf. Rwy'n falch bod y Gymraeg yn parhau i fod yn bwnc sy'n ein huno o fewn y Senedd hon, ac edrychaf ymlaen at gydweithio pellach i sicrhau canlyniadau ystyrlon, ymarferol a chynhwysol ar gyfer addysg a'r Gymraeg. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you, Cabinet Secretary, for discussing this with me earlier today—I very much appreciate that. I and my party welcome the ambition to increase the number of Welsh speakers in Wales. As a Welsh speaker myself, I am passionate about seeing more people using the language in their daily lives.
Although we support the general principles of the Bill, effective legislation requires detailed scrutiny in order to ensure that it delivers its objectives. I appreciate the work done by three committees in drawing up their reports, and I welcome the Government's commitment to address their recommendations. However, key challenges remain, particularly in terms of workforce capacity. The Cabinet Secretary highlighted the specific need for a workforce that can deliver the changes put forward in this Bill. The recent statement by the education Minister on developing an education workforce plan is a step forward, but that plan should have been developed alongside this Bill, given how closely aligned the two things are. Also, there was no mention of the Welsh language in the statement issued yesterday.
I welcome the Stage 2 amendment proposed to place a duty on Ministers to set out steps for the development of an adequate workforce to teach through the medium of Welsh. This is crucially important, as current recruitment and retention issues, particularly in mainly non-Welsh-speaking areas, threaten the success of the Bill. I also note the Government's intention to clarify the term 'Welsh language education' and to provide further detail on language provision in the different school categories. This clarity is crucially important, as Estyn and others have warned that terms such as 'Primarily English language, partly Welsh' do threaten to confuse parents and hinder attempts to expand Welsh-medium education. It is encouraging to hear that more explanatory materials will be produced and that amendments will address concerns about increasing the number of pupils in primarily Welsh language schools.
Transport to Welsh-medium schools continues to be a major barrier, particularly in rural and deprived areas. The success of the Bill relies on tackling these logistical challenges, and yet this issue hasn't been adequately addressed to date. Learner travel is crucial in order to enhance access to Welsh-medium education, and I encourage the Government to ensure that this is prioritised in the regulations and related policy framework.
Finally, we cannot ignore the financial implications. It's unlikely that the current Welsh language in education grant of £6.7 million will be adequate to deliver the ambitious aims of the Bill. Schools and local authorities are already stretched, as was highlighted by the head of Olchfa School in Swansea, who warned that something else will have to lose out. I wonder if the Cabinet Secretary could set out what that may be.
To conclude, I support the general principles of the Bill and welcome the commitment to strengthen our linguistic heritage. However, I will be submitting my own amendments to tackle some of the main concerns as I see them. I'm pleased that the Welsh language continues to be a unifying topic within this Senedd, and I look forward to further collaboration in order to deliver meaningful, practical and comprehensive outcomes for education and the Welsh language. Thank you, Dirprwy Lywydd.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am gyflwyno cyfnod cyntaf Bil y Gymraeg ac Addysg. Chwarter canrif wedi agor y Senedd hon, mae'n hynod o siomedig bod y mwyafrif o blant a phobl ifanc yng Nghymru yn parhau i gael eu hamddifadu trwy ein system addysg o'r cyfle i ddysgu a defnyddio'r Gymraeg. Dyna pam mae hi'n holl bwysig ein bod ni'n deddfu yn y maes hwn.
Nawr, fel dywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet, cyflwynwyd y Bil yma yn wreiddiol yn dilyn cyhoeddiad Papur Gwyn y llynedd fel rhan o'r cytundeb cydweithio rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru. Ac ar gyfer y record, hoffwn i nodi, wrth gwrs, roeddwn i'n rhan o'r trafodaethau yna fel Aelod dynodedig.
Ond, wrth gwrs, fe gyflwynwyd y Bil fel y mae e ar ôl i'r cytundeb ddod i ben, a rhaid dweud, dyw uchelgais y Bil ar ei ffurf bresennol ddim yn cyrraedd yr hyn y byddwn i eisiau iddo fe fod, ac mewn rhai adrannau rwy'n ofni bod y Llywodraeth wedi rhwyfo nôl ar rai elfennau o'r Papur Gwyn gwreiddiol.
Fel rŷn ni wedi clywed yn barod, mae'r pwyllgor plant a phobl ifanc wedi derbyn tystiolaeth gan ystod eang o randdeiliaid yn ystod y sesiynau llafar, a phob un ohonyn nhw wedi croesawu prif egwyddorion y Bil ac yn cefnogi'r prif amcanion polisi o gael o leiaf miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 a datblygu system addysg sydd yn sicrhau bod pob disgybl yn dod yn siaradwr Cymraeg hyderus erbyn diwedd eu cyfnod mewn addysg statudol.
Mewn perthynas â'r rhai sydd wedi cwestiynu a yw'r Bil a'i darpariaethau yn flaenoriaeth yn wyneb heriau addysgol eraill, dwi'n sicr fy marn bod yn rhaid gweithredu nawr er mwyn gwyrdroi'r hyn rŷn wedi ei weld dros y degawdau diwethaf, sef cwymp yn nifer a chanran y siaradwyr Cymraeg yng Nghymru, ac mae hynny'n fater o bryder mawr i ni i gyd.
Heblaw am drosglwyddiad iaith yn y cartref, y system addysg yw'r dull mwyaf effeithiol o dyfu a datblygu sgiliau iaith ac i annog cynnydd mewn defnydd o'r Gymraeg yn y gymuned. Felly, does dim amheuaeth ynghylch a ddylai’r Bil a’i ddarpariaethau fod yn flaenoriaeth i ni yn y Senedd.
Ond dwi am daro nodyn cwbl ddifrifol. Rŷn ni wedi gweld ymrwymiadau gan y Llywodraeth ar hyd y blynyddoedd, mewn strategaethau amrywiol i dyfu addysg cyfrwng Cymraeg, sydd wedi methu yn llwyr. Allwn ni ddim cario ymlaen gyda’r drefn o gyhoeddi cynlluniau sydd yn ffaelu â chyflawni’r nod sylfaenol o alluogi pob plentyn i ddod yn ddefnyddiwr Cymraeg hyderus drwy’r system addysg. Ers dros 20 mlynedd, mae targedau cenedlaethol anstatudol gan y Llywodraeth i ehangu addysg cyfrwng Cymraeg wedi eu methu. Mae hyn yn cwmpasu targedau 'Iaith Pawb' yn 2003, dros 20 mlynedd yn ôl, y strategaeth addysg Gymraeg genedlaethol yn 2010, a thargedau 'Cymraeg 2050' a gyhoeddwyd yn 2017.
A ble mae hynny wedi ein gadael ni? Wel, os edrychwn ni ar y sefyllfa dros y ddegawd diwethaf yn unig, yn 2014, roedd 21.9 y cant o ddisgyblion ysgolion cynradd yn derbyn eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Erbyn 2024, 10 mlynedd yn ddiweddarach, y ganran gyfatebol oedd 22.5 y cant—cynnydd bychan iawn o ddim ond 0.6 y cant dros 10 mlynedd. Dros yr un cyfnod, ar gyfer disgyblion mewn ysgolion uwchradd, mae’r ganran o’r rhai oedd yn derbyn eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg wedi gostwng, o 14.2 y cant i 13.5 y cant. Mae’n gwbl amlwg felly fod angen trawsnewid y system bresennol er mwyn sicrhau twf sylweddol mewn addysg cyfrwng Cymraeg, a newid sylfaenol yn y ffordd mae’r Gymraeg yn cael ei haddysgu yn ein hysgolion Saesneg ni.
Ac yn ganolog i hynny, wrth gwrs, mae’r gweithlu. Roedd hi’n siomedig darllen ymateb yr Ysgrifennydd Cabinet dros y Gymraeg i argymhelliad y pwyllgor ar gynnwys ymrwymiad i ddatblygu gweithlu dwyieithog fel rhan o’r Bil. Wedyn cafwyd, fel rŷn ni wedi clywed yn barod, datganiad ysgrifenedig gan yr Ysgrifennydd addysg ddoe wnaeth anwybyddu’r mater yma yn llwyr. Doedd dim cyfeiriad at y Gymraeg neu ddatblygu gweithlu dwyieithog yn y datganiad yna o gwbl. Ond dwi'n falch o gael esboniad y prynhawn yma gan yr Ysgrifennydd fod yna ymrwymiad yn mynd i fod i hynny. Mae rhywun yn colli hyder o weld datganiadau fel hyn.
Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, yn fy marn i, mae’n rhaid cryfhau nifer o agweddau’r Bil, ond, serch hynny, mae'r egwyddorion cyffredinol i’w croesawu fel man cychwyn, a bydd Plaid Cymru yn pleidleisio o blaid yr egwyddorion hynny y prynhawn yma. Ond, i fod yn glir, mi fyddwn ni'n defnyddio’r wythnosau a’r misoedd nesaf i gynnig gwelliannau er mwyn sicrhau bod gan bob plentyn yng Nghymru gyfle i ddod yn siaradwyr Cymraeg hyderus.
Thank you to the Cabinet Secretary for introducing the first stage of the Welsh Language and Education Bill. A quarter of a century since this Senedd was opened, it is hugely disappointing that the majority of children and young people in Wales continue to be deprived through our education system of the opportunity to speak and use the Welsh language. That's why it's so important that we legislate in this area.
Now, as the Cabinet Secretary said, this Bill was originally introduced following the publication of a White Paper last year as part of the co-operation agreement between the Government and Plaid Cymru. And for the record, I would like to note, of course, that I was part of those discussions at the time as a designated Member.
But, of course, the Bill in its current form was introduced after the agreement came to an end, and I have to say that the ambitions of the current Bill are lower than what I would want it to achieve, and in some sections I'm afraid that it appears that the Government has rowed back on some elements of the original White Paper.
As we've already heard, the children and young people committee has been hearing evidence from a wide range of stakeholders during the oral evidence sessions, all of whom welcomed the general principles of the Bill and supported the main policy objectives of achieving at least a million Welsh speakers by 2050 and developing an education system that ensures that every pupil becomes a confident Welsh speaker by the end of their statutory education.
Now, with regard to those who have questioned whether the Bill and its provisions are a priority in the face of other educational challenges, I'm certainly of the view that we must act now to reverse what we have seen over the past few decades, namely a decline in the number and percentage of people in Wales who are able to speak Welsh, and that is a cause of great concern for all of us.
Other than language transmission in the home, the education system is the most effective method of growing and developing language skills and of encouraging growth in the use of the Welsh language in the community. So, there's no doubt as to whether the Bill and its provisions should be a priority for us here at the Senedd.
But I do want to strike a very serious note. We have seen commitments from Government over the years, in various strategies to grow Welsh-medium education, which have failed completely. We cannot continue this practice of publishing plans that fail to deliver the key objective of enabling every child to become a confident Welsh speaker through the education system. For over 20 years, non-statutory national targets set by the Government to expand Welsh-medium education have been missed. This includes the 'Iaith Pawb' targets in 2003, over 20 years ago, the national Welsh language education strategy in 2010, and the 'Cymraeg 2050' targets, published in 2017.
And where has that left us? Well, if we look at the situation over the past decade alone, in 2014, 21.9 per cent of primary school pupils received their education through the medium of Welsh. By 2024, 10 years later, the equivalent percentage was 22.5 per cent—a very small increase of just 0.6 per cent over a decade. And over the same period, for pupils in secondary schools, the percentage of those receiving their education through the medium of Welsh has decreased, from 14.2 per cent to 13.5 per cent. It is therefore clear that the current system must be transformed in order to drive significant growth in Welsh-medium education, and a fundamental change in the way that Welsh is taught in our English-medium schools.
Central to all of this, of course, is the workforce. It was disappointing to read the response of the Cabinet Secretary for the Welsh language to the committee’s recommendation on including a commitment to develop a bilingual workforce as part of the Bill. Then came, as we've already heard, a written statement by the education Secretary yesterday that ignored this matter entirely. There was no reference at all to the Welsh language or to developing a bilingual workforce in that statement. But I'm pleased that we've received an explanation this afternoon from the Cabinet Secretary that a commitment to that will be forthcoming. One loses confidence when seeing statements like this.
So, to conclude, Dirprwy Lywydd, in my view, we must strengthen several aspects of the Bill, but, despite that, the general principles are to be welcomed as a starting point, and Plaid Cymru will be voting in favour of those general principles this afternoon. But, to be clear, we will be taking every opportunity over the weeks and months to come to table amendments to ensure that every child in Wales has the opportunity to become a confident Welsh speaker.
Efallai dwi'n mynd i ddefnyddio tôn braidd yn wahanol i Cefin Campbell achos dwi'n optimist. Mi oeddwn i pan oeddwn i'n Weinidog yn sefyll fan hyn yn cyflwyno’r targed o filiwn o siaradwyr, a dwi'n optimist heddiw fod hynny yn bosibl. Ond mae'n her. Mae'n her i bob un ohonom ni, ac mae'n her i'r Llywodraeth, ond mae'n her i ni fel gwlad hefyd. Mae'n her i ni fel cenedl, achos dydy’r filiwn o bobl sy'n mynd i siarad a defnyddio’r Gymraeg ddim yn filiwn o bobl sy'n ymddangos mewn araith gan y Gweinidog neu’r wrthblaid; mae'n filiwn o bobl sy'n byw yng Nghymru, yn filiwn o bobl sy'n dewis defnyddio a siarad y Gymraeg. A dwi'n meddwl bod hynny yn bwysig, achos pa bynnag ddeddfwriaeth dŷn ni'n ei mabwysiadu fan hyn, dŷn ni ddim yn gallu deddfu i orfodi rhywun i siarad unrhyw iaith. Dŷn ni ddim yn gallu fy ngorfodi i siarad Cymraeg gyda fy mab pan fydd Cardiff City yn colli unwaith eto. Dŷn ni ddim yn gallu deddfu i fynnu fy mod i'n defnyddio’r Gymraeg pan dwi'n trio perswadio’r crwt i wneud ei waith cartref. Mae'n rhaid i ni berswadio. Ac mae'n rhaid i ni hefyd ddangos y posibilrwydd a'r cyfleodd sy'n dod o ddefnyddio a siarad Cymraeg.
Roeddwn i wedi croesawu'r cyfle i ymuno â'r pwyllgor, a dwi'n gwerthfawrogi'r gwaith mae'r Cadeirydd wedi ei wneud yn arwain y gwaith o sgrwtineiddio'r ddeddfwriaeth yma. A hefyd, pan fydddwch chi'n sgrwtineiddio deddfwriaeth—dydyn ni ddim yn gwneud digon ohono fe fan hyn, ambell waith—rydych chi'n gwerthfawrogi Stage 1, cyfnod cyntaf y broses deddfu, achos dyna lle mae'r cyhoedd yn siarad, ble mae pobl Cymru yn cael eu cyfle i fynegi barn ar y ddeddfwriaeth rŷn ni'n ei phasio yn fan hyn. Dydy e ddim yn digwydd lan y ffordd yn San Steffan, a dwi'n credu bod y stage cyntaf o'n proses ddeddfu ni yn hynod o bwysig, ac ambell waith rydyn ni'n anghofio hynny.
Ond mi ddysgais i lot fawr drwy eistedd ar y pwyllgor yma. Mi ddysgais i amboutu y pwysau eto sydd ar athrawon ac yn y system addysg. Gwnaeth fy nysgu i am bwysigrwydd dod â phobl gyda ni, siarad gydag ein cyd-Gymry amboutu'r amcanion yma, a sut rydyn ni wedi hynny yn gallu cyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr, trwy berswâd, trwy ddangos y posibiliadau, bod y Gymraeg yn rhywbeth sy'n bia i bob un ohonom ni ac yn rhywbeth i'w groesawu ym mhob un o'n cymunedau.
Dwi'n falch iawn ar hyn o bryd o weld ysgol Gymraeg—y cyntaf—yn cael ei hadeiladu yn Nhredegar. Pan oeddwn i yn yr ysgol, wrth gwrs, doedd dim Cymraeg yn yr ysgol o gwbl. Pan oedd dad yn yr ysgol, doedd dim Cymraeg yn yr ysgol. Pan oedd mam-gu yn yr ysgol, roedden nhw'n cael eu gorfodi i beidio â siarad Cymraeg. So, mewn canrif, rydyn ni wedi gwrthdroi y sefyllfa yn Nhredegar. Dyna beth dwi eisiau ei wneud ar draws ein gwlad. Ac fe ddysgon ni lot yn ystod y cyfnod yma o sgrwtineiddio'r ddeddfwriaeth. Leiciwn i ofyn i'r Gweinidog i ystyried ambell ran o'r ddeddfwriaeth, i feddwl, 'Ydyn ni'n gallu gwella'r Bil yn fwy na mae hi ar hyn o bryd?' A dwi yn meddwl bod y Bil yn wellhad pwysig i'r system bresennol. Mae'n rhaid dweud hynny.
I fod yn hollol onest â chi, a doeddwn i ddim eisiau dweud hyn ar y pryd, ond pan oeddwn i'n Weinidog y Gymraeg, ac erbyn hyn, dwi'n dal ddim yn siŵr fy mod i'n deall yr holl gategorïau o ysgolion sydd gyda ni, sy'n categoreiddio sut ydyn ni'n defnyddio'r Gymraeg ym mhob un ysgol. Dwi'n credu, ambell waith, rŷn ni'n cymhlethu pethau gormod, a buaswn i'n leicio gofyn i'r Gweinidog i edrych eto ar rai o'r categorïau sydd gyda ni, a beth mae hynny yn ei feddwl i blant, i athrawon ac i'r cymunedau.
Dydy e ddim yn bwynt pwysig yn y llun mawr, ond mae'n bwysig ein bod ni'n gallu gwahaniaethu rhwng addysg drwy gyfrwng y Gymraeg ac addysg Gymraeg. Rwy'n credu bod addysg drwy gyfrwng y Gymraeg wedi bod yn llwyddiannus iawn, a thwf yn addysg drwy gyfrwng y Gymraeg wedi bod yn bwysig iawn, ac mae pobl yn deall hynny, ac mae pobl yn deall beth mae e'n ei feddwl. Felly, dwi ddim yn credu fy mod i eisiau ein gweld ni'n symud i ffwrdd o hynny. Dwi hefyd eisiau deall, Gweinidog, sut mae'r continwwm addysg Gymraeg rŷn ni wedi bod yn sôn amdano fe yn y blynyddoedd diwethaf yn ffitio i mewn i'r gyfundrefn newydd yma. Beth mae hynny yn ei feddwl yn y byd newydd rŷn ni'n ei fabwysiadu yn fan hyn?
Ac fe wnaf i fennu gyda dau bwynt cloi. Pan oedden ni'n gosod y targed, roedden ni'n defnyddio'r sensws i fesur faint ohonom ni sy'n siarad ac yn medru'r Gymraeg, ac roeddwn i'n meddwl bod hynny'n bwysig. Mae'r Llywodraeth nawr yn cyflwyno'r CEFR newydd. Doeddwn i ddim yn deall hyn cyn inni ddechrau gwaith ar y Bil. Dwi'n croesawu hynny. Ond leiciwn i ddeall sut mae hynny'n mynd i arwain polisi Llywodraeth. A'r peth olaf dwi eisiau ei wneud yw dychwelyd at y pwynt o hyrwyddo'r Gymraeg. Sut ydyn ni'n gallu hyrwyddo'r Gymraeg a sut mae'r Llywodraeth yn gallu sicrhau bod pobl yn cael y cyfle, lle bynnag maen nhw'n byw yn y wlad, i fwynhau'r Gymraeg? Ambell waith, dwi'n becso amboutu tôn y drafodaeth—
Perhaps I'm going to take a slightly different tone to Cefin Campbell because I'm an optimist. I was when I was a Minister standing here introducing the target of a million Welsh speakers, and I'm an optimist today that that is possible. But it is a challenge. It's a challenge for each and every one of us, and it's a challenge for the Government, but it is a challenge for us as a country too. It's a challenge for us as a nation, because the million people who will be speaking the Welsh language aren't a million people who appear in a Minister’s speech or a speech given by the opposition; it’ll be a million people who live in Wales, a million people who choose to use and speak the Welsh language. And I think that that's important, because whatever legislation we put in place here, we can't legislate to force someone to speak any language. We can't force me to speak Welsh with my son when Cardiff City lose once again. We can't legislate to insist that I use the Welsh language when I'm trying to persuade my boy to do his homework. We have got to persuade people. And we have to show the possibilities and the opportunities that arise from using and speaking the Welsh language.
I welcomed the opportunity to join the committee, and I appreciate the work done by the Chair in leading the scrutiny work on this particular piece of legislation. Also, when you scrutinise legislation—we don't do enough of it here, on occasion—you do appreciate Stage 1, that first phase of the legislative process, because that's when the public speak, when the people of Wales have an opportunity to express a view on the legislation that we're passing here. It doesn't happen up the road in Westminster, and I think that that first stage in our legislative process is extremely important, and we sometimes forget that.
But I learned a great deal by sitting on this committee. I learned about the pressures on teachers and the pressures in the education system. It taught me about the importance of bringing people with us, speaking to our fellow Welsh people about these objectives, and how we can then achieve that target of a million Welsh speakers, through persuasion, by highlighting the possibilities, that the Welsh language belongs to all of us and is something that should be welcomed in all of our communities.
I am particularly pleased at the moment to see the first Welsh-medium school being built in Tredegar. When I was at school, of course, there was no Welsh in school at all. When my father was at school, there was no Welsh in school. When my grandmother was at school, they there forced not to speak Welsh. So, in a century, we have overturned the situation in Tredegar. That's what I want to see happening across our nation. And we learned a great deal during this scrutiny of the legislation. I would like to ask the Minister to consider some sections of the legislation, to think, 'Can we improve the Bill?' And I do think that the Bill does provide important improvements to the current system. I have to say that.
To be entirely honest with you, and I didn't want to say this at the time, but when I was Minister with responsibility for the Welsh language, and be now, I'm still not sure that I understand all of the school categories that we have, which categorise how the Welsh language is used in every school. I think, on occasion, we complicate things too much, and I would like to ask the Minister to look again at some of the categories that we have, and what that means for pupils, teachers and communities.
This isn't an important point in the bigger picture, but it is important that we can differentiate between education through the medium of Welsh and Welsh language education. I think that education through the medium of Welsh has been very successful, and the growth in Welsh-medium education has been very important, and people understand that, and people understand what it means. So, I don't think I want to see us moving away from that. I also want to understand, Minister, how the Welsh language education continuum that we've been discussing in recent years fits into this new regime. What does that mean in the new system that we're putting in place here?
And I will conclude with two brief points. When we were setting the target, we used the census to measure how many of us could speak and use Welsh, and I thought that was important. The Government is now introducing the new CEFR. I didn't understand that before we started our work on the Bill. I welcome that. But I would like to understand how that will guide Government policy. And the final thing I want to say is to return to the point of promoting the Welsh language. How can we promote the Welsh language and how can the Government ensure that people have the opportunity, wherever they live in the country, to enjoy the Welsh language? On occasion, I'm concerned about the tone of the discussion—
Alun, mae'n rhaid iti orffen nawr.
You do have to conclude now, Alun.
—a dwi yn meddwl, pan oeddwn i'n mynd ati i ddysgu Cymraeg, es i ati i ddysgu Cymraeg drwy fwynhau fy hun fel myfyriwr yn y coleg yn Aber. Sut ydyn ni nawr yn perswadio plant, pobl yn eu harddegau, pobl ifanc, i ddefnyddio'r Gymraeg pan ŷn ni i gyd yn gwybod mai'r dewis amlwg i bob un ohonom ni yw siarad Saesneg? So, mae'n rhaid meddwl amboutu sut rŷn ni'n gallu hyrwyddo'r Gymraeg a sicrhau bod pobl yn defnyddio'r Gymraeg heb gael eu gorfodi i wneud.
—and I do think, when I was learning Welsh, I learnt Welsh by enjoying myself as a student at college in Aber. How can we now persuade children, teenagers and young people to use the Welsh language when we all know that the obvious choice for all of us is to turn to English? So, we have to think about how we can promote the Welsh language and ensure that people use the Welsh language without having been forced to do so.
Dwi innau'n optimist hefyd, Alun Davies, ond dwi ddim yn meddwl ein bod ni'n dod o gyfeiriadau gwahanol o ran hyn, oherwydd nid mater o orfodaeth ydy o, mae o ynglŷn â rhoi'r cyfle i bawb. A dydy'r cyfle yna ddim yn bodoli ar y funud. Rydyn ni'n sôn am ddewis, bod y Gymraeg yn perthyn i bawb, ac ati—maen nhw'n bethau sy'n cael eu dweud drwy'r adeg rŵan—ond dydy'r Gymraeg ddim yn perthyn i bawb ar y funud, oherwydd pan dwi'n mynd i ysgolion yn fy rhanbarth i, mae'n stori wahanol iawn o ysgol i ysgol. Dwi wrth fy modd, fel mae nifer ohonoch chi, dwi'n siŵr, yn cyfarfod â phobl ifanc a chlywed eu barn nhw, ac mae nifer sy'n 16 neu'n 17 oed rŵan yn flin eu bod nhw wedi cyrraedd yr oed y maen nhw, bod y Senedd hon wedi bodoli ers iddyn nhw gael eu geni a'u bod nhw ddim gyda'r iaith. Maen nhw'n teimlo, 'Dwi'n methu siarad Cymraeg.' Ac efallai eu bod nhw eisiau rŵan, wrth iddyn nhw fod yn 16 neu'n 17 oed, yn mynd ati efo Duolingo, ac ati. Ond maen nhw yn y system addysg rŵan. Mi ddylen nhw allu'r Gymraeg erbyn hyn. Felly mae yna ddatrysiadau yn cael eu cynnig yn y Bil hwn.
Dwi'n cytuno, wrth gwrs, efo Cefin Campbell, dydy o ddim yn mynd yn ddigon pell eto ac mae yna waith fydd angen ei wneud i gryfhau hynny, ond dydy'r dewis ddim yna ar hyn o bryd, ac mae'n rhaid inni fod yn onest am hynny. A'r cyfleoedd i fwynhau yn y Gymraeg, yr holl bethau roedd Alun Davies yn sôn amdanyn nhw, dydy'r rheini ddim ar gael i bawb ar y funud. Felly, sut ydyn ni'n sicrhau hynny? Oherwydd pan fyddwch chi'n cael y cyfle hwnnw, mae plant a phobl ifanc yn ffynnu. [Torri ar draws.] Ie, hapus i gymryd ymyriad.
I'm an optimist too, Alun Davies, but I don't think that we're coming from different directions on this, because it's not a matter of compulsion, it's about giving an opportunity to everyone. And that opportunity doesn't currently exist. We talk about choice and that the Welsh language belongs to everyone, and so on—they are things that are said all the time now—but the Welsh language doesn't currently belong to everyone, because when I go to schools in my region, it's a very different story from school to school. I'm delighted, as a number of you are, I'm sure, when I meet with young people and hear their views, but many who are 16 or 17 years of age now are cross that they've reached the age that they have, that the Senedd has existed since they were born and that they don't have the language. They feel, 'I can't speak Welsh.' And perhaps they want to now, as they're reaching 16 or 17 years of age, and getting going with Duolingo, and so on. But they are in the education system now. They should be able to speak the Welsh language by now. So, solutions are offered in this Bill.
I agree, of course, with Cefin Campbell that it doesn't go far enough yet and there is work that will need to be done to strengthen it, but the choice isn't there at the moment, and we do have to be honest about that. And the opportunities to enjoy the Welsh language, all of the things that Alun Davies spoke about, those aren't available to everyone at the moment. So, how do we ensure that those opportunities are available? Because when you do have that opportunity, children and young people flourish. [Interruption.] Yes, I'm happy to take an intervention.
Thank you very much. I'm learning Welsh, and language is the heart of the nation. If the language dies, the nation dies. So, if that is our message to the public, to people, I'm sure they all will be speaking Welsh. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n dysgu Cymraeg, ac iaith yw calon y genedl. Os bydd yr iaith yn marw, bydd y genedl yn marw. Felly, os mai dyna ein neges i'r cyhoedd, i bobl, rwy'n siŵr y byddan nhw i gyd yn siarad Cymraeg. Diolch.
Gwych. Wel, does yna ddim ffordd well o ddisgrifio hynny. A dyna un o'r pethau sydd efallai'n mynd ar goll wrth inni drafod y Bil hwn, nad dim ond am addysg y mae o. A dwi yn gresynu, efallai, drwy'r broses craffu, ein bod ni ddim wir wedi cael y cyfle i edrych ar yr elfennau eraill sydd ynglŷn â defnydd. A dwi'n edrych ymlaen, wrth i'r Bil fynd rhagddo, at sut y byddwn ni'n gallu canolbwyntio ar hynny, oherwydd mae hwn yn Fil gydol oes. Mae o ynglŷn â'r Gymraeg yn fyw ac yn berthnasol i'ch bywyd chi, beth bynnag fo'ch oed chi.
A dyna pam dwi innau hefyd yn croesawu sefydlu dull safonol i ddisgrifio gallu yn y Gymraeg, oherwydd mae hwnnw'n rhywbeth sydd i'w weld yn wendid, onid ydy, o ran y cyfrifiad ac ati, bod pobl yn teimlo, 'Dwi ddim yn hyderus i ddisgrifio fy hun fel hyn.' Mae cael rhyw fath o fframwaith, gobeithio, yn mynd i helpu pobl. Dwi ddim yn gwybod faint o weithiau rydych chi wedi cael y profiad, efallai, o gael rhywun yn trio am swydd sy'n dweud bod dim Cymraeg ganddyn nhw. Wel, dwi'n gwybod bod Cymraeg gan rai pobl sydd wedi trio am swyddi, ac rydych chi'n gallu cynnal sgwrs efo nhw, ond maen nhw'n meddwl gan fod eu Cymraeg nhw ddim yn berffaith eu bod nhw ddim hyd yn oed yn gallu dweud ar ffurflen eu bod nhw'n gallu'r Gymraeg, sy'n golygu weithiau nad ydyn nhw hyd yn oed yn cael y cyfle i fynd i gyfweliad. Felly, gobeithio bydd hwn hefyd yn help i rheini sy'n mynd am swyddi lle mae'r Gymraeg yn ddymunol neu'n hanfodol, eu bod yn gallu gweld wedyn eu bod nhw'n gallu ymgeisio.
Felly, yr hyn yr hoffwn i ofyn i'r Gweinidog—. Mae yna un peth sy'n dal i fy mhryderu i, sef y categori dwy iaith yn benodol. Un ysgol sydd yng Nghymru sydd efo'r model hwn ar y funud. Dwi'n feddwl agored o ran y model hwn, ond o ran y sail ymchwil bod hwn yn fodel sy'n mynd i weithio i Gymru, mae gen i bryderon, a dwi'n gobeithio y byddwn ni'n gallu gweld sut y bydd hwn yn gweithio. Mae'n rhaid i ni hefyd fod yn onest ar y funud, mae yna rai penderfyniadau yn cael eu hariannu gan y Llywodraeth sy'n effeithio yn negyddol ar y Gymraeg. A dwi'n sôn am ysgolion newydd, ac ati. Mae hynny'n gallu cael effaith. Ac mae'r ffaith y bydd y Bil yma'n sicrhau bod ysgolion yn methu newid categori iaith i israddio, mae hynny i'w groesawu.
Dwi eisiau mynd ar ôl un pwynt roedd Samuel Kurtz wedi ei godi o ran cludiant, oherwydd mae hwn yn fater hollbwysig hefyd. Mae hwnnw yn rhwystr ar hyn o bryd. Rydyn ni'n gwybod bod pobl yn gwneud y dewis i fynd am addysg Saesneg yn hytrach na'r Gymraeg. Felly, dydy o ddim yn fater o bobl yn dewis y Gymraeg neu beidio wedyn; dydy o ddim yn ddewis os nad oes cludiant. Felly, mi fyddwn i'n hoffi gwybod sut y mae'r Llywodraeth yn bwriadu mynd i'r afael â hyn.
Felly, mae yna nifer o agweddau cadarnhaol, wrth gwrs, ond mae'n rhaid inni fod yn onest: nid ynglŷn â dewis ydy hyn, mae o am gyfle cyfartal i bawb i allu siarad iaith ein cenedl. Mae o ynglŷn â dod â Chymru yn agosach at y byd, gan fod dwyieithrwydd, amlieithrwydd yn normal mewn gwledydd eraill. Felly, a gawn ni symud y drafodaeth ymlaen? Mae yna rai yn parhau i fod yn negyddol am y Gymraeg allan yna, oes; wel, mi fyddan nhw'n ddeinosoriaid yn y dyfodol wrth i ni roi'r cyfle hyderus i bawb ddod yn siaradwyr Cymraeg.
Excellent. Well, there is no better way of describing it. And perhaps that is one of the things that is missing as we discuss this Bill, that it's not just about education. And I do regret, perhaps, through the scrutiny process, that we didn't truly have an opportunity to look at the other elements related to the use of the language. I look forward, as the Bill makes progress, in terms of how we can focus more on those issues, because this is a lifelong Bill. It's about the Welsh language being alive and relevant in your life, regardless of your age.
And that's why I welcome the establishment of a standardised system to describe ability in the Welsh language, because that's seen as something of a weakness, isn't it, in terms of the census and so on, that people feel, 'I'm not confident to describe myself like that.' Having some sort of framework will help people, hopefully. I don't know how often you've had the experience of having a job applicant who says that they don't have Welsh language skills. Well, I know that some people who've applied for jobs have those Welsh language skills, and you can have a conversation with them, but they think that because their Welsh isn't perfect that they can't even write on a form that they can speak the Welsh language, which sometimes means that they don't even have an opportunity to go to interview. So, hopefully, this will be of assistance to those people who are applying for jobs where the Welsh language is desirable or essential, that they will then feel that they can apply.
So, what I would like to ask the Cabinet Secretary—. There is one thing that continues to concern me, namely the bilingual category. There is one school in Wales that has this model at present. I am open minded about the model, but in terms of the research base for saying that this is a model that is going to work for Wales, I do have concerns, and I hope that we will have an opportunity to see how this can work. We have to be honest at the moment, there are some decisions funded by the Government that have a negative impact on the Welsh language. I'm talking here about new schools, and so on. That can have an impact. And the fact that this Bill will ensure that schools can't change language category to downgrade the category, that is to be welcomed.
I do want to pursue one point that Samuel Kurtz raised in terms of transport, because this is a vitally important matter. That is a barrier at the moment. We know that people are making the choice to go for English-medium education rather than Welsh. So, it's not then a matter of people choosing Welsh or not; it's not a choice if there isn't transport available. So, I would like to know how the Government intends to tackle this issue.
So, there are a number of very positive, of course, but we do have to be honest: this isn't about choice, it's about an equal opportunity for everyone to be able to speak the language of our nation. It's about bringing Wales closer to the world, because bilingualism, multilingualism are normal in other nations. So, can we move this debate forward? Some continue to be negative about the Welsh language out there, yes, they do; well, they'll be dinosaurs in the future as we provide the confident opportunity for everyone to become Welsh speakers.
I must say, I'm quite struck by the tone of the debate being markedly different from the tone in the committee, and perhaps that's just the nature of the temperature in the Chamber versus the temperature in the committee room. I was pleased to be part of the committee process, because I thought it was very good scrutiny, and it was cross-party consensual scrutiny. We all genuinely looked for those areas where we could find common ground and we had some very high-quality sessions with the Cabinet Secretary where we discussed both the principle and the detail of the proposed legislation.
I've come out of that process feeling quite optimistic myself about our ability as a Senedd to make policy in what is a very difficult and challenging area. Let us not underestimate how ambitious a Bill this is, and give full credit to Plaid Cymru, because were it not for the co-operation agreement, this Bill wouldn't have come forward. Obviously, it's gone through with agreement, and it's something we all sign up to, but that is something I think they can take great pride in in getting us to this stage, and getting in law the 2050 1 million Welsh speakers target. When you put it in the context of the global position of minority languages, minority languages are hugely fragile around the world, and what we're trying to do here is I think a uniquely ambitious and challenging agenda of trying to reverse that trend. It is not easy, and I think we should take some comfort from the fact that it is hard, but that we are doing it together, and that we are ambitious for it.
This inevitably is a Bill that focuses on the education system, but this is not primarily an education problem; this is a cultural policy where we're asking the education system to deliver for us. The education system is being asked also by us to deliver lots of other things, and that puts huge strain on the education system and on the workforce. I think we should recognise the challenges that presents. I was very pleased to see, on a slightly less sour note than Cefin Campbell, the written statement on Monday by the Cabinet Secretary for Education on the commitment to develop a workforce plan, which was a recommendation of the committee report—not just the Welsh language workforce, the whole workforce, because we recognised there are a range of pressures. But obviously, the Welsh language workforce is critical, and I'm pleased to note the Cabinet Secretary's reassurances on that as well.
But we do absolutely rely on the workforce, and particularly in those schools that are primarily English medium at the moment. Those are the children I think who have been short-changed the greatest in this great cultural agenda of ours. Because frankly, if you go to an English-medium school, your chance of coming out at the end of it being able to have a meaningful conversation in Welsh is quite low. What it also does is breed a resentment and bitterness amongst many pupils who go to the school that they had a poor-quality education and a poor experience where they don't understand why they're being subjected to this. I've had many conversations with young people in Llanelli who reflect that, and I must say it's pretty disheartening. So, it's essential that we focus on the quality of English-medium provision, and the quality of the whole system to get us up to the common standard. So, I'm very pleased with the progress that we've been able to make through co-operation in getting us to this point.
I just want to focus a little bit on one element of the Bill, namely that section 5, the new standardised framework for describing Welsh language ability, the so-called CEFR, the common European framework of reference for languages, a Council of Europe framework that is used around the world and hitherto has not been widely adopted in our country. I think it's a very positive development. It's used in the Basque Country and in Finland, and it sets categories of language development that puts it on a spectrum and a continuum, which I think is very healthy. It talks of a basic level, which it calls A1 one and A2, then moves up to what it categorises as the independent user, B1 and B2, and then finally, a proficient user, C1 and C2. And I must say, I think it's really positive to move away from the previous binary categorisation we had of a confident or a fluent speaker and a learner, which I have always found very unsettling.
Mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n cael fy nharo gan y gwahaniaeth amlwg rhwng tôn y ddadl a'r naws yn y pwyllgor, ac efallai mai dyna yw natur y tymheredd yn y Siambr o gymharu â'r tymheredd yn ystafell y pwyllgor. Roeddwn i'n falch o fod yn rhan o broses y pwyllgor, oherwydd roeddwn i'n meddwl ei fod yn graffu da iawn, ac roedd yn graffu cydsyniol trawsbleidiol. Fe wnaethon ni i gyd chwilio am y meysydd hynny lle gallem ddod o hyd i dir cyffredin a chawsom sesiynau o ansawdd uchel iawn gyda'r Ysgrifennydd Cabinet lle gwnaethom drafod egwyddor a manylion y ddeddfwriaeth arfaethedig.
Rwyf wedi dod allan o'r broses honno yn teimlo'n eithaf optimistaidd fy hun am ein gallu fel Senedd i lunio polisi mewn maes anodd a heriol iawn. Gadewch i ni beidio â thanbrisio pa mor uchelgeisiol yw'r Bil hwn, a rhoi clod llawn i Blaid Cymru, oherwydd oni bai am y cytundeb cydweithio, ni fyddai'r Bil hwn wedi cael ei gyflwyno. Yn amlwg, mae wedi mynd drwyddo gyda chytundeb, ac mae'n rhywbeth rydyn ni i gyd yn ymrwymo iddo, ond mae hynny'n rhywbeth rwy'n credu y gallan nhw fod yn falch iawn ohono wrth ddod â ni i'r cam hwn, a chael y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 mewn deddfwriaeth. Pan fyddwch chi'n ei roi yng nghyd-destun sefyllfa fyd-eang ieithoedd lleiafrifol, mae ieithoedd lleiafrifol yn hynod fregus ledled y byd, ac rwy'n credu bod yr hyn rydyn ni'n ceisio'i wneud yma yn agenda unigryw uchelgeisiol a heriol o geisio gwrthdroi'r duedd honno. Dydy e ddim yn hawdd, ac rwy'n credu y dylem gymryd rhywfaint o gysur o'r ffaith ei fod yn anodd, ond ein bod ni'n ei wneud gyda'n gilydd, a'n bod yn uchelgeisiol ar ei gyfer.
Mae'n anochel mai Bil sy'n canolbwyntio ar y system addysg yw hwn, ond nid problem addysg yw hon yn bennaf; polisi diwylliannol ydyw lle rydyn ni'n gofyn i'r system addysg gyflawni ar ein rhan. Rydym hefyd yn gofyn i'r system addysg gyflawni llawer o bethau eraill, ac mae hynny'n rhoi straen enfawr ar y system addysg ac ar y gweithlu. Rwy'n credu y dylem gydnabod yr heriau y mae hynny yn eu cyflwyno i ni. Roeddwn i'n falch iawn o weld, ar nodyn ychydig yn llai sur na Cefin Campbell, y datganiad ysgrifenedig ddydd Llun gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar yr ymrwymiad i ddatblygu cynllun gweithlu, a oedd yn argymhelliad yn adroddiad y pwyllgor—nid dim ond y gweithlu Cymraeg, y gweithlu cyfan, oherwydd rydyn ni'n cydnabod bod amrywiaeth o bwysau. Ond yn amlwg, mae'r gweithlu Cymraeg yn hollbwysig, ac rwy'n falch o nodi sicrwydd yr Ysgrifennydd Cabinet ar hynny hefyd.
Ond rydym yn dibynnu'n llwyr ar y gweithlu, ac yn enwedig yn yr ysgolion hynny sy'n gyfrwng Saesneg yn bennaf ar hyn o bryd. Dyna'r plant rwy'n credu sydd wedi bod ar eu colled fwyaf yn yr agenda ddiwylliannol wych hon sydd gennym. Oherwydd a dweud y gwir, os ewch chi i ysgol cyfrwng Saesneg, mae eich siawns o ddod allan ar y diwedd yn gallu cael sgwrs ystyrlon yn Gymraeg yn eithaf isel. Yr hyn y mae'n ei wneud hefyd yw magu drwgdeimlad a chwerwder ymhlith llawer o ddisgyblion sy'n mynd i'r ysgol eu bod wedi cael addysg o ansawdd gwael a phrofiad gwael lle nad ydynt yn deall pam eu bod yn destun hyn. Rwyf wedi cael llawer o sgyrsiau gyda phobl ifanc yn Llanelli sy'n adlewyrchu hynny, ac mae'n rhaid i mi ddweud ei fod yn eithaf torcalonnus. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn canolbwyntio ar ansawdd y ddarpariaeth cyfrwng Saesneg, ac ansawdd y system gyfan i sicrhau ein bod yn cyrraedd y safon gyffredin. Felly, rwy'n falch iawn o'r cynnydd yr ydym wedi gallu ei wneud trwy gydweithredu i gyrraedd y pwynt hwn.
Rwyf am ganolbwyntio ychydig ar un elfen o'r Bil, sef yr adran 5 honno, y fframwaith safonol newydd ar gyfer disgrifio gallu yn y Gymraeg, y CEFR fel y'i gelwir, y fframwaith cyfeirio Ewropeaidd cyffredin ar gyfer ieithoedd, fframwaith Cyngor Ewrop a ddefnyddir ledled y byd ac nad yw, hyd yma, wedi'i fabwysiadu'n eang yn ein gwlad. Rwy'n credu ei fod yn ddatblygiad cadarnhaol iawn. Mae'n cael ei ddefnyddio yng Ngwlad y Basg ac yn y Ffindir, ac mae'n gosod categorïau o ddatblygiad iaith sy'n ei roi ar sbectrwm a chontinwwm, sydd, yn fy marn i, yn iach iawn. Mae'n sôn am lefel sylfaenol, y mae'n ei galw'n A1 un ac A2, yna'n symud i fyny i'r hyn y mae'n ei gategoreiddio fel y defnyddiwr annibynnol, B1 a B2, ac yna yn olaf, defnyddiwr hyfedr, C1 a C2. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n credu ei bod yn gadarnhaol iawn symud i ffwrdd o'r system gategoreiddio ddeuaidd flaenorol a oedd gennym o siaradwr hyderus neu rhugl a dysgwr, yr wyf wastad wedi bod yn bryderus iawn yn ei chylch.
Dwi ddim yn aml yn siarad Cymraeg yn y Siambr achos dwi ddim yn ddigon hyderus; dwi ddim yn teimlo fy mod i'n gallu dweud mewn ffordd ffurfiol y pethau dwi eisiau eu dweud, a'r ffordd dwi eisiau eu dweud nhw. Ond dwi'n cofio mynd i Nant Gwrtheyrn am sbel a chael sgwrs gyda dyn o America a dyn o Awstralia oedd wedi dysgu Cymraeg yn wych. Rôn ni'n chwarae Monopoly gyda'n gilydd, ac rôn i wedi siarad yr holl amser wrth y ddau ohonyn nhw yn Gymraeg. Rôn i'n esbonio iddyn nhw y ffordd mae'r sensws yn gweithio yng Nghymru, a'r ffaith nad yw pobl fel fi ddim yn disgrifio ein hunain yn y sensws fel siaradwyr rhugl. Ac rwy’n cofio nhw’n dweud wrthyf fi, ‘Beth wyt ti’n meddwl? Rydych chi wedi siarad â ni yr holl waith yn Gymraeg. Beth sy’n bod arnoch chi?’ Sylweddolais i eu bod nhw’n hollol gywir. Ond mae barier seicolegol gyda ni, a dwi ddim yn credu bod y ffordd roeddem ni’n meddwl am y Gymraeg rhwng y categories hyn o ddysgwyr a siaradwyr rhugl yn helpu. Rwy’n cofio pobl yn dweud pan oeddwn i’n tyfu lan, ‘Mae e’n siarad fel dysgwr', ac roedd hynny yn hollol unhelpful—dyna’r gair.
I don't often speak Welsh in the Chamber because I'm not confident enough; I don't feel that I can say in a formal setting the things I want to say, and the way I want to say them. But I remember going to Nant Gwrtheyrn for a period and I had a conversation with a gentleman from America and one from Australia who'd learnt Welsh superbly. We were playing Monopoly together, and I spoke to both of them the whole time through the medium of Welsh. I explained to them how the census worked in Wales, and the fact that people such as myself don't describe ourselves in the census as fluent speakers. And I remember them telling me, 'What do you mean? You've spoken to us only in Welsh. What's wrong with you?' I realised that they were absolutely right. But there is a psychological barrier that we have, and I do think that the way that we thought about the Welsh language, categorising people as learners and fluent speakers, didn't help. I remember people saying when I was growing up, 'He speaks like a learner', and that was entirely unhelpful.
That's the thing I like about this framework: it moves us away from that sense of a binary distinction, and I think it helps. It'll help employers, it'll help people with their own baggage and their own journey as a Welsh speaker to recognise we can all speak some Welsh, and we can all speak a little bit more. We are all Welsh speakers, because we are a nation and, together, this is a unique characteristic that we must cherish. I think this Bill is an important step forward. Diolch yn fawr.
Dyna'r hyn rwy'n ei hoffi am y fframwaith hwn: mae'n ein symud i ffwrdd o'r ymdeimlad hwnnw o wahaniaeth deuaidd, ac rwy'n credu ei fod yn helpu. Bydd yn helpu cyflogwyr, bydd yn helpu pobl gyda'u bagiau eu hunain a'u taith eu hunain fel siaradwr Cymraeg i gydnabod y gallwn ni i gyd siarad rhywfaint o Gymraeg, ac y gallwn ni i gyd siarad ychydig yn fwy. Rydyn ni i gyd yn Gymry Cymraeg, oherwydd rydyn ni'n genedl a, gyda'n gilydd, mae hon yn nodwedd unigryw y mae'n rhaid i ni ei choleddu. Rwy'n credu bod y Bil hwn yn gam pwysig ymlaen. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i ymateb i'r ddadl.
I call on the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch i bob un sydd wedi cyfrannu at y ddadl—dadl ddiddorol, dadl adeiladol. A diolch yn fawr i bob un sydd wedi dweud o bob plaid maen nhw’n mynd i gefnogi’r Bil i symud ymlaen ar ôl Cyfnod 1. Dwi’n cytuno gyda beth ddywedodd Alun Davies: pan oeddwn i’n darllen yr adroddiadau ar ôl Cyfnod 1 dros y Nadolig, beth oedd yn fy nharo i oedd safon y ddadl tu ôl i adroddiadau’r pwyllgorau. Dwi’n meddwl bod hwnna wedi cael ei adlewyrchu ar lawr y Senedd y prynhawn yma.
Yn y ddadl sydd wedi bod o gwmpas y Bil, rydych chi’n gallu clywed pethau ar lawr y Senedd y prynhawn yma. Ar un ochr, roedd Sam Kurtz yn ei gyfraniad adeiladol e yn dechrau gyda’r heriau sydd tu ôl y Bil. Mae’r Bil yn heriol, a bydd y Bil yn heriol mewn rhai ardaloedd yma yng Nghymru. Dyma pam rŷn ni’n mynd i wneud gwaith gyda’n gilydd i roi system yn ei lle ble mae pob rhan o Gymru’n gallu defnyddio’r Bil. Ar yr un ochr, mae yn heriol.
Ar yr ochr arall, roedd Cefin Campbell yn dweud dyw’r Bil ddim yn ddigon uchelgeisiol, ac, wrth gwrs, roedd y pwyllgor wedi clywed wrth bobl o bob ochr. Roedd rhai pobl yn dweud ei fod e'n rhy heriol, roedd rhai pobl yn dweud nad yw e ddim yn ddigon uchelgeisiol. Dwi’n meddwl bod y Bil yn uchelgeisiol, ac mae’n uchelgeisiol dros bob plentyn yma yng Nghymru. Fel roedd Lee Waters yn ei ddweud, rydym ni wedi llwyddo. Rydym ni wedi cael llwyddiant mawr yma yng Nghymru yn tyfu addysg trwy gyfrwng y Gymraeg a safon yr addysg mae pobl yn ei chael pan fyddan nhw’n mynd trwy'r system yna. A jest i ddweud unwaith eto y prynhawn yma, dyna uchelgais y Llywodraeth hefyd: cynyddu y ganran o blant sy’n cael eu haddysg trwy gyfrwng yr iaith Gymraeg.
Ond ar yr ochr arall, mae’r rhan fwyaf o blant yng Nghymru yn cael eu haddysg drwy gyfrwng y Saesneg. Mae wedi bod yn orfodol iddyn nhw ddysgu Cymraeg am ddegawdau nawr, ond rydym ni’n gwybod dydyn ni ddim wedi llwyddo i roi’r un safon o brofiadau iddyn nhw, a dyna beth mae’r Bil yn trio ei wneud, tynnu pob un plentyn sydd gyda ni i mewn i system ble mae pob un yn gallu dod mas ar y diwedd yn gallu siarad Cymraeg yn hyderus ac yn teimlo bod y profiadau maen nhw wedi eu cael pan oedden nhw mewn addysg yn rhai sy’n mynd i fod yn ddefnyddiol iddyn nhw. Ac i fwynhau’r Gymraeg, fel oedd Alun Davies yn ei ddweud, trwy ei wneud e fel yna.
Dwi’n edrych ymlaen, Dirprwy Lywydd, at gael mwy o gyfleon yn ystod Cyfnod 2 a Chyfnod 3 i ddelio gyda rhai o’r manylion mae pobl wedi eu codi y prynhawn yma.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Thank you to everyone who's contributed to today's debate—a very interesting debate and a constructive one. And thank you to everyone who has said from every party that they are going to support the Bill to move forward after Stage 1. I agree with what Alun Davies said: when I read the reports emerging from Stage 1 over Christmas, what struck me was the quality of the debate behind the committees' reports. I believe that that has been reflected on the floor of the Senedd this afternoon.
In the debate around the Bill, you can hear issues being discussed on the floor of the Senedd this afternoon. On one hand, Sam Kurtz made a constructive contribution that started with the challenges that lie behind the Bill. The Bill is challenging, and the Bill will be challenging in some parts of Wales. That's why we are going to be doing work together to put a system in place where every part of Wales can use the Bill. On the one hand, it is challenging.
On the other hand, Cefin Campbell said that the Bill isn't sufficiently ambitious, and the committee heard from people on all sides of the debate. Some said that it was too challenging, some said that it wasn't ambitious enough. I believe that the Bill is ambitious; it's ambitious for every child here in Wales. As Lee Waters said, we've had a great deal of success here in Wales in growing education through the medium of Welsh and the quality of education that people receive when they go through that system. And just to say once again this afternoon that is the Government's ambition too: to increase the percentage of children who receive their education through the medium of the Welsh language.
But on the other hand, the majority of children in Wales receive their education through the medium of English. It has been mandatory for them to learn Welsh for decades now, but we know that we haven't succeeded in providing the same quality of experiences to them. That's what the Bill seeks to address, to bring every child in Wales into a system where everyone can emerge from it at the end being able to speak Welsh confidently, feeling that the experiences that they've received in education are experiences that are going to be useful to them. And to enjoy the Welsh language, as Alun Davies said, through doing it in that way.
I look forward, Dirprwy Lywydd, to having more opportunities during Stage 2 and Stage 3 to respond to some of the details that people have raised this afternoon.
I agree very much with Lee Waters's point that the CEFR is a major development of our thinking here in Wales, moving us away from that very unhelpful binary: are you a Welsh speaker or are you not? I think this will be really helpful in the workplace, as well. We will see, in future, jobs advertised that don't have to choose between 'Welsh essential' and 'Welsh desirable', but will be able to say, 'We're looking for someone who can speak Welsh at level C3, C2'—whatever it would be—that matches the level of Welsh that someone has with the nature of the job that they will be undertaking. Mike Hedges made the point that, in the end, the Government has stuck to a basic principle that it's not for the Government to decide whether somebody is a Welsh speaker or not; in Wales, it is for the individual in the end to make that judgment. But that common European framework will allow people to make that judgment about themselves, secure that you are using a system that other people recognise and is a shared sense of what to be a Welsh speaker in Wales, in different contexts, will be.
There are many more aspects of the Bill that we will discuss, I'm sure, during—
Rwy'n cytuno'n fawr â phwynt Lee Waters bod y CEFR yn ddatblygiad mawr o'n meddylfryd yma yng Nghymru sy'n ein symud i ffwrdd o'r ddau gategori di-fudd iawn hynny: ydych chi'n siaradwr Cymraeg neu ddim? Rwy'n credu y bydd hyn yn ddefnyddiol iawn yn y gweithle hefyd. Byddwn ni'n gweld, yn y dyfodol, swyddi yn cael eu hysbysebu nad oes rhaid iddynt ddewis rhwng 'Cymraeg yn hanfodol' a 'Cymraeg yn ddymunol', ond a fydd yn gallu dweud, 'Rydym yn chwilio am rywun sy'n gallu siarad Cymraeg ar lefel C3, C2'—beth bynnag fyddai hynny—sy'n paru lefel y Gymraeg sydd gan rywun â natur y swydd y byddan nhw'n ei chyflawni. Gwnaeth Mike Hedges y pwynt bod y Llywodraeth, yn y pen draw, wedi glynu at egwyddor sylfaenol nad mater i'r Llywodraeth yw penderfynu a yw rhywun yn siaradwr Cymraeg ai peidio; yng Nghymru, mater i'r unigolyn yn y diwedd yw gwneud y penderfyniad hwnnw. Ond bydd y fframwaith Ewropeaidd cyffredin hwnnw yn caniatáu i bobl wneud y penderfyniad hwnnw amdanyn nhw eu hunain, gan wybod eich bod yn defnyddio system y mae pobl eraill yn ei chydnabod ac sy'n ymdeimlad cyffredin o'r hyn y bydd yn ei olygu i fod yn siaradwr Cymraeg yng Nghymru, mewn gwahanol gyd-destunau.
Mae llawer mwy o agweddau ar y Bil y byddwn yn eu trafod, rwy'n siŵr, yn ystod—
—Cyfnod 2 a Chyfnod 3. Dwi'n edrych ymlaen. Un o'r pethau rŷn ni wedi llwyddo i'w wneud, ac mae'n hollbwysig, dwi'n meddwl, yw cadw'r iaith ar lawr y Senedd fel rhywbeth sy'n bwysig i ni yn drawsbleidiol. Mae pob plaid fan hyn eisiau gweld y Gymraeg yn ffynnu yn y dyfodol. A thrwy wneud pethau yn y ffordd yna, rŷn ni'n gallu gweld ffordd ymlaen, ffordd sydd yn optimistig, ffordd sydd yn gallu rhoi mwy o gyfleoedd a mwy o hyder i bobl yma yng Nghymru at y dyfodol i gadw'r iaith yn fyw, cadw'r iaith yn rhywbeth rŷn ni'n ei defnyddio bob dydd, a chadw'r iaith sy'n bwysig i ni fel cenedl. Mae'r Bil yn un peth sy'n ein helpu ni i wneud hynny. Dwi'n ddiolchgar iawn i bob un sydd wedi cyfrannu i'r ddadl a dwi'n edrych ymlaen at gydweithio gyda phobl pan fydd y Bil yn mynd drwy'r Senedd. Diolch yn fawr.
—Stage 2 and Stage 3, and I look forward. One of the things that we have succeeded in doing, and it is crucially important, I think, is to keep the language on the floor of the Senedd as a topic that's of importance to us across parties. Every party here wants to see the Welsh language prospering in the future. And through working in that way, we can see a way forward, a way that is optimistic, a way that can provide more opportunities and more confidence for people in Wales in future to keep the language alive, to keep the language as something that we use every day, and keep the language as something that is important to us as a nation. The Bill is one way of helping us to do that. I'm very grateful to everyone who has contributed to the debate, and I look forward to working with people when the Bill goes through the Senedd. Thank you very much.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 6? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion under item 6. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 7? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The next proposal is to agree the motion under item 7. Does any Member object? No. That motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
That brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.
Bydd yr unig bleidlais heno ar eitem 5, Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Cofrestru Etholiadol heb Geisiadau) (Cynllun Peilot) (Cymru) 2025. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal ac 14 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
The only vote this evening is on item 5, the Representation of the People (Electoral Registration without Applications) (Pilot Scheme) (Wales) Regulations 2025. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 14 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 5. Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Cofrestru Etholiadol heb Geisiadau) (Cynllun Peilot) (Cymru) 2025: O blaid: 38, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 5. The Representation of the People (Electoral Registration without Applications) (Pilot Scheme) (Wales) Regulations 2025: For: 38, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:44.
The meeting ended at 17:44.