Y Cyfarfod Llawn
Plenary
24/04/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni gychwyn ar yr eitem gyntaf, dwi'n moyn cyhoeddi canlyniad y balot ar gyfer Bil Aelod a gynhaliwyd heddiw, ac mae'n bleser gen i gyhoeddi y gall Mark Isherwood ofyn am gytundeb y Senedd ar gyfer ei gynnig ar gyfer Bil iaith arwyddion Prydain/BSL Cymru. Felly, llongyfarchiadau i Mark Isherwood, a phob dymuniad da gyda'r gwaith o hyrwyddo'r Bil yna.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. Before we move to our first item, I want to announce the result of the Member Bill ballot held today. I'm pleased to announce that Mark Isherwood may seek the Senedd's agreement on a proposal for a British sign language Wales Bill. So, many congratulations to Mark Isherwood, and we wish him well with the work of taking that Bill forward.
Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Altaf Hussain.
The first item is questions to the Cabinet Secretary for North Wales and Transport, and the first question is from Altaf Hussain.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet amlinellu ei flaenoriaethau ar gyfer trafnidiaeth i blant a phobl ifanc? OQ60978
1. Will the Cabinet Secretary outline his priorities for transport for children and young people? OQ60978
Yes. The Wales transport strategy sets out our agenda for an accessible, affordable, safe and reliable transport system that works for all our people and communities, including children and young people. Our national transport delivery plan outlines the wide range of actions that we’re taking to make this vision a reality.
Gwnaf. Mae strategaeth drafnidiaeth Cymru yn nodi ein hagenda ar gyfer system drafnidiaeth hygyrch, fforddiadwy, ddiogel a dibynadwy sy’n gweithio ar gyfer ein holl bobl a chymunedau, gan gynnwys plant a phobl ifanc. Mae ein cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth yn amlinellu’r ystod eang o gamau gweithredu yr ydym yn eu cymryd i wireddu’r weledigaeth hon.
Thank you, Cabinet Secretary. The young people of my village are trapped without access to a car, as there are no active travel routes, and public transport can be too costly for more frequent travel. The taxi of mum and dad is the only alternative for many in more rural parts of Wales, which is holding many young people back. Whilst MyTravelPass is welcome, public transport is still too expensive for many young people. Cabinet Secretary, what consideration have you given to offering free public transport to all those aged between 16 and 21?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae pobl ifanc fy mhentref yn gaeth i'r lle heb fynediad at gar, gan nad oes llwybrau teithio llesol yno, a gall trafnidiaeth gyhoeddus fod yn rhy gostus ar gyfer teithiau amlach. Tacsi mam a dad yw’r unig ddewis i lawer o bobl ifanc mewn rhannau mwy gwledig o Gymru, sy’n rhwystr i lawer o bobl ifanc. Er bod FyNgherdynTeithio i'w groesawu, mae trafnidiaeth gyhoeddus yn dal i fod yn rhy ddrud i lawer o bobl ifanc. Ysgrifennydd y Cabinet, pa ystyriaeth rydych chi wedi’i rhoi i gynnig trafnidiaeth gyhoeddus am ddim i bawb rhwng 16 a 21 oed?
Can I thank the Member for his question and say that that sort of suggestion is exactly the sort of consideration that we need to make as we move towards re-regulating bus services, which will give us much more control over the networks that we operate in Wales and how we can apply a fairer fare regime? I have looked at the various figures over the years, but the picture has changed quite dramatically since COVID, and the cost at the moment would be unaffordable, given the constraints on public finances. I have to say, with regard to young people, that young people very heavily rely on public transport, particularly bus services, and, since privatisation in the mid-1980s, bus usage has dropped by a third and bus costs have increased by over 400 per cent, as compared to 163 per cent in increases for motorists. So, the price of taking buses has increased disproportionately more, and, actually, it's often people who are on the lowest wages that use buses the most. So, there is a real social injustice in this, which we're going to seek to address through legislation and through a fairer fare regime.
I'm happy to share with the Member some news, though, today about the role that Transport for Wales is playing, gathering more information from young people. Back in 2022, Transport for Wales, with the support of the children's commissioner, introduced a children and young person's charter, but we've asked them to build on this and to convene a young people's advisory group to be able to gather information and experiences that will then shape transport policies in the future, including reduced and, potentially, free bus travel in Wales.
A gaf i ddiolch i’r Aelod am ei gwestiwn, a dweud mai’r math hwnnw o awgrym yw’r union fath o beth y mae angen i ni ei ystyried wrth i ni symud tuag at ailreoleiddio'r gwasanaethau bysiau, a fydd yn rhoi llawer mwy o reolaeth i ni dros y rhwydweithiau yr ydym yn eu gweithredu yng Nghymru a sut y gallwn gymhwyso trefn decach ar gyfer prisiau siwrneiau? Rwyf wedi edrych ar y ffigurau amrywiol dros y blynyddoedd, ond mae’r darlun wedi newid yn eithaf dramatig ers COVID, a byddai’r gost ar hyn o bryd yn anfforddiadwy, o ystyried y cyfyngiadau ar gyllid cyhoeddus. Mae'n rhaid imi ddweud, o ran pobl ifanc, fod pobl ifanc yn dibynnu’n fawr iawn ar drafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig gwasanaethau bysiau, ac ers eu preifateiddio yng nghanol y 1980au, mae’r defnydd o fysiau wedi gostwng draean ac mae costau bysiau wedi cynyddu dros 400 y cant o gymharu â 163 y cant o gynnydd i fodurwyr. Felly, mae pris defnyddio bws wedi cynyddu'n anghymesur, ac mewn gwirionedd, y bobl ar y cyflogau isaf sy'n aml yn gwneud y defnydd mwyaf o fysiau. Felly, mae anghyfiawnder cymdeithasol gwirioneddol yn hyn o beth, ac rydym am geisio mynd i'r afael â hynny drwy ddeddfwriaeth a thrwy drefn decach o ran prisiau siwrneiau.
Rwy’n fwy na pharod, serch hynny, i rannu rhywfaint o newyddion gyda’r Aelod heddiw ynglŷn â'r rôl y mae Trafnidiaeth Cymru yn ei chwarae yn casglu mwy o wybodaeth gan bobl ifanc. Yn ôl yn 2022, gyda chymorth y comisiynydd plant, cyflwynodd Trafnidiaeth Cymru siarter plant a phobl ifanc, ond rydym wedi gofyn iddynt adeiladu ar hyn ac i gynnull grŵp cynghori pobl ifanc i allu casglu gwybodaeth a phrofiadau a fydd wedyn yn llunio polisïau trafnidiaeth yn y dyfodol, gan gynnwys teithiau bws am bris gostyngol, ac am ddim o bosibl, yng Nghymru.
I'm very glad to hear about that move, although we already know what young people think. The Welsh Youth Parliament very strongly told us what young people think about the need for free transport—accessible, easily affordable public transport. Last year, as you know, cuts in funding to bus operators resulted in the reduction or loss of many essential bus routes to schools and colleges across the region I represent. And thanks to efforts by Neath Port Talbot Council, some of them were reinstated, but there are still considerable gaps in services, which are forcing many schoolchildren to wait a considerable amount of time for a bus at the end of the day. Other services are running so close to capacity that there have been times when they've been made to wait for the next bus, missing exams, being late for school, waiting in the rain, and, where there are empty places that sometimes can be bought on school transport, they're unaffordable to many families. So, while I understand what you say that the bus Bill will be introduced later this year, what work is being done right now to grow the bus network and ensure that children and young people will always have easy and affordable access to buses?
Rwy'n falch iawn o glywed am y cam hwnnw, er ein bod eisoes yn gwybod beth yw barn pobl ifanc. Dywedodd Senedd Ieuenctid Cymru yn gryf iawn wrthym beth yw barn pobl ifanc ynglŷn â'r angen am drafnidiaeth am ddim—trafnidiaeth gyhoeddus hygyrch a fforddiadwy. Y llynedd, fel y gwyddoch, arweiniodd toriadau i gyllid gweithredwyr bysiau at leihau neu golli llawer o lwybrau bysiau hanfodol i ysgolion a cholegau ar draws y rhanbarth rwy'n ei gynrychioli. A diolch i ymdrechion gan Gyngor Castell-nedd Port Talbot, cafodd rhai ohonynt eu hadfer, ond mae bylchau sylweddol mewn gwasanaethau o hyd, sy'n gorfodi llawer o blant ysgol i orfod aros am gryn dipyn o amser am fws ar ddiwedd y dydd. Mae gwasanaethau eraill yn rhedeg mor agos at gapasiti fel y bu adegau pan orfodwyd iddynt aros am y bws nesaf, gan golli arholiadau, bod yn hwyr i'r ysgol, gan aros yn y glaw, ac er bod seddi gwag ar gael i'w prynu weithiau ar gludiant i'r ysgol, i lawer o deuluoedd nid ydynt yn fforddiadwy. Felly, er fy mod yn deall yr hyn a ddywedwch, y bydd y Bil bysiau yn cael ei gyflwyno yn nes ymlaen eleni, pa waith sy'n mynd rhagddo nawr i ehangu'r rhwydwaith bysiau a sicrhau y bydd plant a phobl ifanc bob amser yn cael mynediad hawdd a fforddiadwy at fysiau?
Can I thank Sioned Williams for her question? And I think, actually, it really points to the importance of creating a bridge between now and 2027, when we can see franchised services on our roads. And that bridge has to be built in conjunction with our bus operators—we have to work with them. And so, Transport for Wales are working on bus plans across the country, on a regional basis, alongside the work that's taking place on the regional transport plans.
Now, in regard to the cost and the grants for bus travel, at the moment, we're providing something in the region of £64 million between the bus network grant and the bus services support grant. And the revenue that's taken from the Welsh Government is more than half of what the total revenue is that bus operators have in Wales. So, it's a huge subsidy for a privatised service, which should have been run purely on a commercial basis, but those of us who believe in nationalisation were always warning that that just simply isn't possible outside of intensely urban areas. So, through legislation, we will amend the mistakes that were caused by privatisation, but, in the short term, we've asked Transport for Wales to work with local authorities and bus operators to create a bridge, to drive up patronage, to increase the number of services, and, where possible, to identify new revenue sources to support vitally important bus services.
A gaf i ddiolch i Sioned Williams am ei chwestiwn? Ac rwy'n credu ei fod yn tynnu sylw at bwysigrwydd creu pont rhwng nawr a 2027, pan allwn weld gwasanaethau masnachfraint ar ein ffyrdd. Ac mae'n rhaid adeiladu'r bont honno ar y cyd â'n gweithredwyr bysiau—rhaid inni weithio gyda nhw. Ac felly, mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio ar gynlluniau bysiau ledled y wlad, ar sail ranbarthol, ochr yn ochr â'r gwaith sy'n mynd rhagddo ar y cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol.
Nawr, ar y gost a'r grantiau ar gyfer teithio ar fysiau, ar hyn o bryd, rydym yn darparu oddeutu £64 miliwn rhwng y grant rhwydwaith bysiau a'r grant cynnal gwasanaethau bysiau. Ac mae'r refeniw a ddarperir gan Lywodraeth Cymru yn fwy na hanner cyfanswm y refeniw sydd gan weithredwyr bysiau yng Nghymru. Felly, mae'n gymhorthdal enfawr ar gyfer gwasanaeth sydd wedi'i breifateiddio, a ddylai fod wedi'i redeg ar sail fasnachol yn unig, ond mae'r rhai ohonom sy'n credu mewn gwladoli bob amser wedi rhybuddio nad yw hynny'n bosibl y tu hwnt i ardaloedd trefol iawn. Felly, drwy ddeddfwriaeth, byddwn yn unioni'r camgymeriadau a achoswyd gan breifateiddio, ond yn y tymor byr, rydym wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru weithio gydag awdurdodau lleol a gweithredwyr bysiau i greu pont, i gynyddu’r defnydd o wasanaethau, i gynyddu nifer y gwasanaethau, a lle bo modd, i nodi ffynonellau refeniw newydd er mwyn cefnogi gwasanaethau bysiau hanfodol bwysig.
Cabinet Secretary, I really do welcome that the learner travel recommendations have been published now by the Welsh Government. I've been raising this for young people in my community since I got elected, particularly in Cornelly, where students are having to walk 45 minutes to and from school every day to get to school in Kenfig, in Pyle. I know that Luke Fletcher raised Caerau yesterday, and this is something that Altaf Hussain has also been raising a lot for my community. The thing is that we continue to raise the issue. It's the No. 1 thing that students raise with me as well, and Leonard Cheshire. I'm hoping that this will be reflected in the bus Bill, but we know that there's no guarantee, as you've already mentioned about funding. So, I've raised this with the Welsh Government a number of times. Dr Rhydian Lewis, who's at Cardiff University School of Mathematics, has designed an algorithm that can be used to minimise bus uses, student walking distance, and journey time. I think that this would be an excellent way of using new technology—our own Cardiff University academics bringing something in that could actually resolve an awful lot of this. Is this something that you would meet with me to discuss further? Diolch.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n croesawu'r ffaith bod yr argymhellion teithio gan ddysgwyr bellach wedi'u cyhoeddi gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wedi bod yn codi hyn ar ran pobl ifanc yn fy nghymuned ers imi gael fy ethol, yn enwedig yng Nghorneli, lle mae myfyrwyr yn gorfod cerdded 45 munud bob ffordd, bob dydd i gyrraedd yr ysgol yng Nghynffig, yn y Pîl. Gwn i Luke Fletcher godi Caerau ddoe, ac mae hyn yn rhywbeth y mae Altaf Hussain hefyd wedi bod yn ei godi'n aml ar ran fy nghymuned. Y peth yw ein bod yn parhau i godi’r mater. Dyma'r prif beth y mae myfyrwyr yn ei godi gyda mi hefyd, a Leonard Cheshire. Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn cael ei adlewyrchu yn y Bil bysiau, ond gwyddom nad oes unrhyw sicrwydd, fel rydych chi wedi'i nodi eisoes, o ran cyllid. Felly, rwyf wedi codi hyn gyda Llywodraeth Cymru sawl gwaith. Mae Dr Rhydian Lewis o Ysgol Fathemateg Prifysgol Caerdydd wedi cynllunio algorithm y gellir ei ddefnyddio i leihau'r defnydd o fysiau, pellter cerdded myfyrwyr ac amser teithio. Credaf y byddai hon yn ffordd wych o ddefnyddio technoleg newydd—ein hacademyddion ein hunain ym Mhrifysgol Caerdydd yn cyflwyno rhywbeth a allai ddatrys llawer iawn o hyn. A yw hyn yn rhywbeth y byddech yn cyfarfod â mi i'w drafod ymhellach? Diolch.
I'd be more than happy to meet with the Member, and with Dr Rhydian, to discuss the algorithm and how we can use that and other emerging technology. Thank you.
Rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â’r Aelod, a chyda Dr Rhydian, i drafod yr algorithm a sut y gallwn ddefnyddio hwnnw a thechnoleg arall sy'n datblygu. Diolch.
2. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am y newidiadau arfaethedig i amserlen rheilffordd Calon Cymru? OQ60971
2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the proposed changes to the Heart of Wales line timetable? OQ60971
Transport for Wales are currently seeking feedback from stakeholders on their Wales-wide timetable review, which aims to better align services with post-COVID travel demand and also reduce the public subsidy required to run rail services.
Mae Trafnidiaeth Cymru wrthi’n ceisio adborth gan randdeiliaid ar eu hadolygiad o amserlenni ar gyfer Cymru gyfan, sy’n ceisio alinio gwasanaethau’n well â’r galw am deithio ar ôl COVID-19, yn ogystal â lleihau’r cymhorthdal cyhoeddus sydd ei angen i redeg gwasanaethau rheilffyrdd.
Cyn i fi ymateb i'r Ysgrifennydd Cabinet, dwi'n gobeithio na fyddwch chi'n meindio, Llywydd, i fi roi ar record ein gofidiau ni i gyd, dwi'n credu, wrth glywed am y digwyddiad difrifol sydd wedi digwydd yn Ysgol Dyffryn Aman yn gynharach heddiw. Mae'n meddyliau ni i gyd, wrth gwrs, gyda phawb sydd wedi cael eu heffeithio gan y digwyddiad hynny.
Mi oedd cyfeiriad at y newidiadau yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog ddoe, onid oedd e? Mae'r gwasanaeth yma yn un o'r llinellau rheilffyrdd mwyaf ysblennydd yn y byd, a dweud y gwir—mae e newydd ennill gwobr gan y Lonely Planet guide fel un o'r goreuon yn Ewrop. Mi oedd yna gyfeiriad at y lefelau isel o ddefnydd, ond, wrth gwrs, beth sy'n digwydd yn aml iawn, wrth dorri'r gwasanaeth, yw bod llai o ddefnydd yn mynd i fod, yn arbennig ar gyfer pobl leol achos dyw hi ddim yn ymarferol i ddefnyddio'r peth. Nawr, mi oedd yna gyfeiriad gan y Prif Weinidog at yr ymgynghori a fu gydag Aelodau etholedig lleol. Doeddwn i ddim yn rhan o unrhyw drafodaeth, doedd Cefin Campbell fel Aelod rhanbarthol ddim, a dwi'n siŵr bod hwnna'n wir am Aelodau etholedig eraill a hefyd grwpiau o deithwyr. Felly, a fyddai hi'n bosib, Ysgrifennydd Cabinet, i ni gael trafodaeth o'r newydd gydag Aelodau etholedig, gyda phobl leol, i weld sut ydyn ni'n gallu gwneud y gorau o'r llinell yma, mewn ffordd integredig, fel ein bod ni'n gallu cynyddu'r defnydd i'r dyfodol?
Before I respond to the Cabinet Secretary, I hope that you won't mind, Llywydd, that I put on record all of our concerns, I believe, in hearing about the serious incident that has happened at Ysgol Dyffryn Aman earlier today. Our thoughts, of course, are with those affected by that incident.
A reference was made to the changes in questions to the First Minister yesterday, wasn't there? This service is one of the most magnificent rail services worldwide, truth be told—it's just won an award from the Lonely Planet guide for being one of the best rail routes in Europe. There was a reference made to the low levels of usage on the line, but, of course, what happens very often is that, in cutting the service, there will be less use of it, particularly from local people, because it's not practical for them to use it. Now, there was a reference made by the First Minister to the consultation that happened with local elected Members. I wasn't part of any conversation, Cefin Campbell, as regional Member, wasn't either, and I'm sure that that's true of other elected Members and traveller groups too. So, would it be possible, Cabinet Secretary, for us to have a conversation anew with elected Members, with local people, to see how we can maximise the usage of this line, in an integrated manner, so that we can increase use for the future?
Can I thank Adam Price for that invitation? I'd be more than happy to speak with Members and with the people that you represent in your constituencies over this marvellous route. You're absolutely right—it is award winning; it's stunningly beautiful, and we would hope that it's used more in the future. The service that's earmarked for being suspended was infrequently used—that is correct. Our objective is to make sure that we drive up patronage. So, we need to find ways of increasing interest in the route, so that, at some point in the future, it could be reinstated. I think the average number of passengers was just six, and TfW have identified potential savings of between £1 million and £1.5 million.
In the context of what we were just discussing moments ago regarding bus subsidies, I think it demonstrates the challenge that we've got in trying to seek greater parity between bus and rail subsidies. The only way that we can do it is make sure that we drive up patronage to reduce the subsidy on rail. That's the only way, in my view, that we can grow our way out of it. But I am more than happy to meet with you, and with residents, to discuss this. I know that Transport for Wales are developing a multimodal approach to improve public transport for people who live in the Heart of Wales line area. I'm keen to know exactly what that means and whether that will sufficiently replace the rail service. I have to go back, though, to the finances that we face—the pressure of public finances—and the changes are designed to ensure that healthy revenue growth and, ultimately, reduced public subsidy are at the heart of considerations for rail services. That said, I also recognise that, simply by virtue of the fact that rural Wales is more sparsely populated, we will never really achieve the sort of passenger figures there that we will see on the core Valleys lines.
A gaf i ddiolch i Adam Price am ei wahoddiad? Rwy'n fwy na pharod i siarad ag Aelodau a chyda'r bobl yr ydych yn eu cynrychioli yn eich etholaethau ynghylch y llwybr gwych hwn. Rydych chi'n llygad eich lle—mae wedi ennill gwobrau; mae'n syfrdanol o hardd, a byddem yn gobeithio y bydd mwy o ddefnydd yn cael ei wneud ohono yn y dyfodol. Anaml y defnyddid y gwasanaeth sydd wedi’i glustnodi i gael ei ddiddymu—mae hynny’n gywir. Ein nod yw sicrhau ein bod yn cynyddu nifer y defnyddwyr. Felly, mae angen inni ddod o hyd i ffyrdd o gynyddu diddordeb yn y llwybr, fel y gellid ei adfer rywbryd yn y dyfodol. Credaf mai dim ond chwech oedd nifer cyfartalog y teithwyr, ac mae Trafnidiaeth Cymru wedi nodi arbedion posibl o rhwng £1 miliwn ac £1.5 miliwn.
Yng nghyd-destun yr hyn y buom yn ei drafod eiliadau yn ôl ynghylch cymorthdaliadau ar gyfer y gwasanaethau bysiau, rwy'n credu ei fod yn dangos yr her sydd gennym o ran ceisio sicrhau mwy o gydraddoldeb rhwng cymorthdaliadau ar gyfer bysiau a rheilffyrdd. Yr unig ffordd y gallwn wneud hynny yw drwy sicrhau ein bod yn cynyddu nifer y defnyddwyr er mwyn lleihau’r cymhorthdal ar gyfer rheilffyrdd. Dyna'r unig ffordd, yn fy marn i, y gallwn dyfu ein ffordd allan o'r sefyllfa. Ond rwy’n fwy na pharod i gyfarfod â chi, a chyda thrigolion, i drafod hyn. Gwn fod Trafnidiaeth Cymru yn datblygu ymagwedd aml-ddull tuag at wella trafnidiaeth gyhoeddus i bobl sy’n byw yn ardal rheilffordd Calon Cymru. Rwy'n awyddus i wybod beth yn union y mae hynny'n ei olygu ac a fydd hynny'n ddigonol i gymryd lle'r gwasanaeth rheilffyrdd. Mae'n rhaid imi fynd yn ôl, serch hynny, at y cyllid yr ydym yn ei wynebu—pwysau cyllid cyhoeddus—a chynlluniwyd y newidiadau i sicrhau bod twf refeniw iach, ac yn y pen draw, llai o gymhorthdal cyhoeddus, wrth wraidd yr ystyriaethau ar gyfer gwasanaethau rheilffyrdd. Wedi dweud hynny, rwy'n cydnabod hefyd, yn rhinwedd y ffaith bod y Gymru wledig yn deneuach ei phoblogaeth, na fyddwn byth yn cael y math o ffigurau teithwyr yno y byddwn yn eu gweld ar reilffyrdd craidd y Cymoedd.
Cabinet Secretary, you can see why people in rural Wales feel a bit short-changed, when Transport for Wales are cutting services—like they are in Llandrindod, in my constituency—on the rail network across the country. The Welsh Government talks a lot about getting the public to use public transport more to reduce our carbon emissions, but people in rural Wales do feel short-changed. They don't have bus networks, and now they're having their rail links taken away from them. So, Cabinet Secretary, I'd be very interested to hear from you how you can assure people who live in my constituency, and the whole of rural Wales, that this Government does take their issues and concerns seriously, because it does feel for a lot of people that everything happens in the urban environments but nothing seems to be happening in rural Wales.
Ysgrifennydd y Cabinet, gallwch weld pam fod pobl yng nghefn gwlad Cymru yn siomedig, pan fo Trafnidiaeth Cymru yn torri gwasanaethau—fel y gwnaethant yn Llandrindod, yn fy etholaeth i—ar y rhwydwaith rheilffyrdd ledled y wlad. Mae Llywodraeth Cymru yn sôn llawer am annog y cyhoedd i ddefnyddio mwy ar drafnidiaeth gyhoeddus er mwyn lleihau ein hallyriadau carbon, ond mae pobl yng nghefn gwlad Cymru yn teimlo ar eu colled. Nid oes ganddynt rwydweithiau bysiau, ac yn awr, maent yn colli eu cysylltiadau rheilffyrdd. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn yn fawr glywed gennych sut y gallwch roi sicrwydd i bobl sy'n byw yn fy etholaeth i, a chefn gwlad Cymru gyfan, fod y Llywodraeth hon o ddifrif ynghylch eu problemau a'u pryderon, gan fod llawer o bobl yn teimlo fel pe bai popeth yn digwydd yn yr amgylcheddau trefol ond nad yw'n ymddangos bod unrhyw beth yn digwydd yng nghefn gwlad Cymru.
Well, can I assure the Member that we do take incredibly seriously the needs of people who live in rural Wales? With regard to Transport for Wales services, there are actually more rail services now operating in Wales than before COVID. And that is not the case across the UK. Indeed, we're also seeing more trains and train carriages being used on Transport for Wales service areas, and my understanding is that, whereas Transport for Wales inherited 270 carriages back in 2018, soon they'll be operating trains carrying or pulling almost 500 carriages. So, there are more services. There are more carriages being used, and the new timetable will also include additional calls to and from Milford Haven and Haverfordwest, and hourly services between Aberystwyth and Shrewsbury, serving rural communities. So, there will be benefits for rural areas. But I do accept the particular point with regard to the Heart of Wales line. It's well taken, well made, and I will meet with residents and elected Members over this.
Wel, a gaf i roi sicrwydd i'r Aelod ein bod yn wirioneddol o ddifrif ynghylch anghenion pobl sy’n byw yng nghefn gwlad Cymru? Ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru, mewn gwirionedd mae mwy o wasanaethau rheilffyrdd yn gweithredu yng Nghymru bellach nag a oedd cyn COVID. Ac nid yw hynny'n wir ledled y DU. Yn wir, rydym hefyd yn gweld mwy o drenau a cherbydau trên yn cael eu defnyddio yn ardaloedd gwasanaeth Trafnidiaeth Cymru, ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, er bod Trafnidiaeth Cymru wedi etifeddu 270 o gerbydau yn ôl yn 2018, cyn bo hir, byddant yn gweithredu trenau sy’n cludo neu’n tynnu bron i 500 o gerbydau. Felly, mae mwy o wasanaethau. Mae mwy o gerbydau'n cael eu defnyddio, a bydd yr amserlen newydd hefyd yn cynnwys gwasanaethau ychwanegol i ac o Aberdaugleddau a Hwlffordd, a gwasanaethau bob awr rhwng Aberystwyth a'r Amwythig, gan wasanaethu cymunedau gwledig. Felly, bydd manteision i ardaloedd gwledig. Ond rwy’n derbyn y pwynt penodol ynghylch rheilffordd Calon Cymru. Mae'n bwynt dilys, ac rwy'n ei dderbyn, a byddaf yn cyfarfod â thrigolion ac Aelodau etholedig i drafod hyn.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Natasha Asghar.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer. Cabinet Secretary, awful congestion still plagues many of our roads, especially around the M4. Particularly, the area I'm going to focus on is the Brynglas tunnels in Newport. As someone who drives around that stretch of road near enough every single day, I can attest to the dire situation, which has been made a lot worse by the redundant 50 mph speed limits that currently exist.
Congestion and poor roads are undoubtedly making Wales a less attractive place to do business and are creating a lot of frustration. Following the Government's decision to axe the M4 relief road, the Burns commission was set up to look at various alternatives to tackle congestion in the area. Plans to build Cardiff parkway, a development poised to create 6,000 jobs and accommodate 800,000 passengers a year between Cardiff and London, were included in the commission's final recommendations, yet, sadly, we all know that this project has been left in limbo following the Welsh Government's decision to call the planning application in despite initially backing it. So, Cabinet Secretary, when can we expect a decision on this long-awaited infrastructure project to be made, and what further plans does the Welsh Government have to tackle congestion, because it doesn't look like anything has worked so far on that particular stretch of road? Thank you.
Diolch yn fawr, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae tagfeydd ofnadwy yn dal i fod yn bla ar lawer o’n ffyrdd, yn enwedig o gwmpas yr M4. Yr ardal benodol rwy’n mynd i ganolbwyntio arni yw twneli Bryn-glas yng Nghasnewydd. Fel rhywun sy'n gyrru ger y rhan honno o'r ffordd bron i bob dydd, gallaf dystio i'r sefyllfa enbyd hon, sydd wedi'i gwaethygu gan y terfynau cyflymder 50 mya diangen sydd yno ar hyn o bryd.
Heb os, mae tagfeydd a ffyrdd gwael yn gwneud Cymru yn lle llai deniadol i wneud busnes ac yn peri cryn dipyn o rwystredigaeth. Yn dilyn penderfyniad y Llywodraeth i roi'r gorau i ffordd liniaru’r M4, sefydlwyd comisiwn Burns i edrych ar wahanol opsiynau amgen ar gyfer mynd i’r afael â thagfeydd yn yr ardal. Cafodd cynlluniau i adeiladu parcffordd Caerdydd, datblygiad a fyddai'n creu 6,000 o swyddi ac yn darparu ar gyfer 800,000 o deithwyr y flwyddyn rhwng Caerdydd a Llundain, eu cynnwys yn argymhellion terfynol y comisiwn, ac eto, yn anffodus, gŵyr pob un ohonom fod y prosiect hwn mewn limbo yn dilyn penderfyniad Llywodraeth Cymru i alw’r cais cynllunio i mewn er iddynt gefnogi'r prosiect yn wreiddiol. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pryd y gallwn ddisgwyl penderfyniad ar y prosiect seilwaith hirddisgwyliedig hwn, a pha gynlluniau pellach sydd gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thagfeydd, gan nad yw'n ymddangos bod unrhyw beth wedi gweithio hyd yn hyn ar y rhan honno o'r ffordd? Diolch.
Well, can I thank the Member for her questions and, first of all, say, with regard to the Cardiff parkway application, as a live application, obviously, I can't comment on it? But I believe that it's under active consideration, and a decision will be issued as soon as possible.
With regard to the wider work of the Burns commission, and the delivery unit that emanated from it, I met with Simon Gibson earlier this week, and the work that he has led has been fascinating. I think it's incredibly exciting as well. He will be updating the people of south-east Wales with a third annual report. It will be more than just an annual report, though. I think it gives us a fabulous opportunity to consider funding the interventions that the delivery unit and that Lord Burns have outlined in the coming years. It will require a pretty heavy investment, but the Welsh Government, at the time of the decision on the M4, said that it would consider spending capital funds on alternative interventions that alleviate congestion. We're determined to do that; we're determined to alleviate the problems that face motorists on the M4 right now.
Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am ei chwestiynau a dweud, yn gyntaf oll, ynghylch cais parcffordd Caerdydd, fel cais byw, yn amlwg, na allaf wneud sylw arno? Ond credaf ei fod o dan ystyriaeth weithredol, ac y bydd penderfyniad yn cael ei wneud cyn gynted â phosibl.
Ar waith ehangach comisiwn Burns, a’r uned gyflawni a ddeilliodd ohono, cyfarfûm â Simon Gibson yn gynharach yr wythnos hon, ac mae’r gwaith y mae wedi’i arwain wedi bod yn hynod ddiddorol. Rwy'n credu ei fod yn hynod gyffrous hefyd. Bydd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i bobl de-ddwyrain Cymru gyda thrydydd adroddiad blynyddol. Fodd bynnag, bydd yn fwy nag adroddiad blynyddol yn unig. Credaf ei fod yn rhoi cyfle gwych inni ystyried ariannu’r ymyriadau a amlinellwyd gan yr uned gyflawni a'r Arglwydd Burns yn y blynyddoedd i ddod. Bydd angen buddsoddiad eithaf sylweddol, ond dywedodd Llywodraeth Cymru, pan wnaed y penderfyniad ar yr M4, y byddai’n ystyried gwario arian cyfalaf ar ymyriadau gwahanol sy’n lleddfu tagfeydd. Rydym yn benderfynol o wneud hynny; rydym yn benderfynol o liniaru'r problemau sy'n wynebu modurwyr ar yr M4 ar hyn o bryd.
Cabinet Secretary, thank you so much for your answer, and I do look forward to hearing and seeing more of those changes going forward. Now, there is one other threat that we do face, and that is of congestion charges and road charges, which have been hanging over the heads of Welsh motorists for far too long now. Ministers in the last Government claimed that there was no intention of introducing these drastic measures, yet they went ahead and gave themselves the powers to do just that. And I'm sure that you will appreciate that times are extremely tough for many in all of our communities, and forking out extra cash for going about their daily lives and making a living is the last thing that residents need from all corners of Wales. I personally feel that we shouldn't be forcing motorists out of their cars by making driving even more difficult. Instead, we should be investing in public transport to make it a viable alternative to driving. So, Cabinet Secretary, can I get the cast-iron commitment from you here today that no road charging or congestion charging will be introduced by this Government on your watch?
Ysgrifennydd y Cabinet, diolch yn fawr iawn am eich ateb, ac edrychaf ymlaen at glywed a gweld mwy o'r newidiadau hynny wrth symud ymlaen. Nawr, mae un bygythiad arall yn ein hwynebu, sef taliadau atal tagfeydd a chodi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd, sydd wedi bod yn bygwth modurwyr Cymru ers llawer rhy gormod o amser. Honnodd Gweinidogion yn y Llywodraeth ddiwethaf nad oedd unrhyw fwriad o gyflwyno’r mesurau llym hyn, ac eto, aethant yn eu blaenau i roi’r pwerau iddynt eu hunain wneud yn union hynny. Ac rwy'n siŵr y byddwch yn derbyn ei bod hi'n gyfnod hynod o anodd i lawer o bobl ym mhob un o'n cymunedau, a gwario arian ychwanegol er mwyn byw eu bywydau bob dydd a gwneud bywoliaeth yw'r peth olaf sydd ei angen ar drigolion ym mhob cwr o Gymru. Yn bersonol, teimlaf na ddylem fod yn gorfodi modurwyr allan o'u ceir drwy wneud gyrru hyd yn oed yn fwy anodd. Yn hytrach, dylem fod yn buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus er mwyn ei gwneud yn ddewis amgen hyfyw yn lle gyrru. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ymrwymiad cadarn gennych chi yma heddiw na fydd y Llywodraeth hon, o dan eich gwyliadwriaeth chi, yn codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd nac yn cyflwyno unrhyw daliadau atal tagfeydd?
I think I should outline the responsibilities for road-user charging across the United Kingdom, so that Members are clear about who has the opportunity to implement road-user charging. I think it's really important to have that understanding. It's the UK Secretary of State for Transport who retains the powers to implement universal road charging and to receive any revenue as well, crucially. It's through the Transport Act 2000 that Welsh Ministers can provide powers to local authorities to implement local schemes. Welsh Government will not introduce road-user charging on Welsh Government-run roads. The matter for local authorities is a matter for local authorities. I would not wish to direct, intervene or dictate to them what they wish to do.
My view is, though, that, with the rapid increase in the number of electric vehicles on the roads, the UK Treasury has to consider alternative means of raising revenue to the traditional road tax. I know that the Department for Transport has been considering this for quite some time. Last time I was in this role, I remember having conversations about it. I don't know what the ultimate plans of the Treasury are. It's something for the UK Government or a future UK Government to determine, and, as soon as I can engage with Ministers on the subject, I'm looking forward to having a conversation.
Rwy'n credu y dylwn amlinellu’r cyfrifoldebau ar gyfer codi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd ledled y Deyrnas Unedig, fel bod Aelodau’n deall pwy sydd â'r cyfle i godi tâl ar ddefnyddwyr ffyrdd. Credaf ei bod yn bwysig iawn cael y ddealltwriaeth honno. Ysgrifennydd Gwladol y DU dros Drafnidiaeth sydd â'r pwerau i godi tâl cyffredinol ar ddefnyddwyr ffyrdd ac i dderbyn unrhyw refeniw hefyd, sy'n hollbwysig. Drwy Ddeddf Trafnidiaeth 2000, gall Gweinidogion Cymru roi pwerau i awdurdodau lleol roi cynlluniau lleol ar waith. Ni fydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno taliadau ar ddefnyddwyr ffyrdd sy’n cael eu cynnal gan Lywodraeth Cymru. Materion i awdurdodau lleol yw materion i awdurdodau lleol. Ni fyddwn yn dymuno cyfarwyddo, ymyrryd na dweud wrthynt beth y dylent ei wneud.
Fy marn i, serch hynny, gyda’r cynnydd cyflym yn nifer y cerbydau trydan ar y ffyrdd, yw bod yn rhaid i Drysorlys y DU ystyried dulliau gwahanol i’r dreth ffyrdd draddodiadol o godi refeniw. Gwn fod yr Adran Drafnidiaeth wedi bod yn ystyried hyn ers peth amser. Y tro diwethaf imi fod yn y rôl hon, cofiaf gael sgyrsiau ynglŷn â hynny. Nid wyf yn gwybod beth yw cynlluniau’r Trysorlys yn y pen draw. Mae'n rhywbeth i Lywodraeth y DU neu Lywodraeth y DU yn y dyfodol ei benderfynu, a chyn gynted ag y gallaf ymgysylltu â Gweinidogion ar y pwnc, edrychaf ymlaen at gael sgwrs.
Thank you so much, Cabinet Secretary. The good news is—. And I'm really happy to hear that from you. I have had many meetings with Mark Harper. I know, on that basis, we have had that conversation. He has not been very favourable when it comes to congestion charging, ULEZ charging et cetera. That was very much a Labour policy that he has seen in London et cetera and surrounding areas, and that's not something he wishes to see in Wales, as do we. So, I'm glad that we're on the same hymn sheet on that one.
Now, despite playing a crucial role in connecting communities and tackling the climate crisis, our bus sector is still facing extremely uncertain times. It's an area I wished to touch upon with you yesterday, but, sadly, due to time, I wasn't able to. I appreciate the Welsh Government is drawing up a package of bus reform measures, and that's something we will undoubtedly discuss at greater length going forward, but it's clear more needs to be done to support this industry. I have repeatedly in this Chamber called for campaigns to incentivise bus travel in Wales and look towards capping fares in a bid to boost patronage, but, sadly, to no avail; to date, it hasn't happened. So, as things stand, there is a shortfall of drivers across the industry, to around 3,000, according to a recent survey. To combat this issue, the UK Government recently announced plans to lower the minimum age to drive longer buses and coach journeys and speed up training for drivers. This move could see hundreds of jobs being made available, and it has been welcomed by leading organisations in the industry. So, Cabinet Secretary, what plans does the Welsh Government have here in Wales to tackle driver shortages and increase passenger numbers going forward? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Y newyddion da yw—. Ac rwy'n falch iawn o glywed hynny gennych. Rwyf wedi cael llawer o gyfarfodydd gyda Mark Harper. Ar y sail honno, gwn ein bod wedi cael y sgwrs honno. Nid fu'n gefnogol iawn i daliadau atal tagfeydd, taliadau ULEZ ac ati. Roedd hwnnw’n bolisi Llafur y mae wedi'i weld yn Llundain ac yn y blaen, a’r ardaloedd cyfagos, ac fel ninnau, nid yw hynny’n rhywbeth y mae’n dymuno ei weld yng Nghymru. Felly, rwy'n falch ein bod yn cytuno ar hynny.
Nawr, er ei fod yn chwarae rhan hanfodol yn cysylltu cymunedau â'i gilydd a mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, mae ein sector bysiau yn dal i wynebu cyfnod ansicr iawn. Mae'n faes yr oeddwn wedi gobeithio ei drafod gyda chi ddoe, ond yn anffodus, oherwydd amser, ni fu modd imi wneud hynny. Rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru yn llunio pecyn o fesurau diwygio bysiau, ac mae hynny'n rhywbeth y byddwn yn sicr yn ei drafod yn fanylach wrth symud ymlaen, ond mae'n amlwg fod angen gwneud mwy i gefnogi'r diwydiant hwn. Rwyf wedi galw dro ar ôl tro yn y Siambr hon am ymgyrchoedd i gymell teithio ar fysiau yng Nghymru ac ystyried capio prisiau siwrneiau mewn ymgais i hybu defnydd, ond yn anffodus, roedd y galwadau hynny'n ofer; hyd yn hyn, nid yw wedi digwydd. Felly, fel y saif pethau, mae'r diwydiant oddeutu 3,000 o yrwyr yn brin, yn ôl arolwg diweddar. Er mwyn mynd i’r afael â’r mater hwn, cyhoeddodd Llywodraeth y DU gynlluniau diweddar i ostwng yr oedran gofynnol i yrru teithiau bysiau a choetsys hwy a chyflymu hyfforddiant i yrwyr. Gallai’r cam hwn arwain at gannoedd o swyddi ychwanegol, ac mae wedi’i groesawu gan sefydliadau blaenllaw yn y diwydiant. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru yma yng Nghymru i fynd i'r afael â'r prinder gyrwyr a chynyddu nifer y teithwyr wrth symud ymlaen? Diolch.
Well, the Member makes a vitally important point, because this is an issue that we've seen affect bus services in Wales, very much so in recent times, particularly in—I think it was—Swansea, where there were issues with recruitment that then led to services not being able to be provided. I, in the course of the next month or so, am going to be meeting with all of the major operators and, indeed, with some of the smaller operators of bus services in Wales, to gain a clearer picture of the challenges that they face, and then, from those meetings, we'll be able to inform the bus plans that are being drawn up at the moment. The bus plans will create that short-term bridge to franchising again in 2027. Thank you.
Wel, mae’r Aelod yn gwneud pwynt hanfodol bwysig, gan fod hwn yn fater yr ydym wedi’i weld yn effeithio ar wasanaethau bysiau yng Nghymru, i raddau helaeth iawn yn ddiweddar, yn enwedig—rwy’n credu—yn Abertawe, lle cafwyd problemau recriwtio a arweiniodd wedyn at fethu darparu gwasanaethau. Yn y mis neu ddau nesaf, byddaf yn cyfarfod â phob un o’r gweithredwyr bysiau mwyaf, a rhai o'r gweithredwyr gwasanaethau bysiau llai yng Nghymru yn wir, i gael darlun cliriach o’r heriau y maent yn eu hwynebu, ac yna, o’r cyfarfodydd hynny, byddwn yn gallu llywio’r cynlluniau bysiau sy’n cael eu llunio ar hyn o bryd. Bydd y cynlluniau bysiau yn creu’r bont dymor byr honno i fasnachfreinio eto yn 2027. Diolch.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. Beth ydy Cabinet Secretary yn Gymraeg?
Thank you, Llywydd. What is Cabinet Secretary in Welsh?
Ysgrifennydd.
Ysgrifennydd.
Ysgrifennydd Cabinet, croeso eto i'r rôl. Ddoe, gwnaethoch chi wneud datganiad o'ch blaenoriaethau, ac roeddech chi'n dweud, ddoe, mai rhai o'ch blaenoriaethau oedd gweithio mewn partneriaeth, gwrando a gwneud newidiadau. Rwy'n croesawu hynny. Nawr, roedd cryn dipyn o'ch datganiad ac, wel, roedd cryn dipyn o'r sŵn dŷn ni wedi ei glywed yn ddiweddar, yn ffocysu ar newid cyfyngiadau cyflymder ar ffyrdd trefol. A ydych chi'n pryderu bod cymaint o'ch ffocws yn eich wythnosau cyntaf wedi bod ar newid neu ail-esbonio polisi blaenorol? Allech chi osod mas, plîs, faint o arian sydd yn cael ei wario, a fydd yn cael ei wario, ar ddad-wneud unrhyw waith a buddsoddiad sydd wedi cael ei wneud yn barod ar hyn? Faint o arian fyddai wedi gallu cael ei arbed petai'r Llywodraeth wedi gweithredu ar y gwelliant roedd Plaid Cymru wedi'i osod ac oedd wedi pasio chwe mis yn ôl? Faint byddwch chi'n ei wneud er mwyn gwneud yn siŵr eich bod chi'n blaenoriaethu gwella gwasanaethau a gwella cysylltiadau, yn hytrach na dad-wneud rhywbeth sydd wedi cael ei wneud yn barod?
Cabinet Secretary, a warm welcome to your role. Yesterday, you made a statement setting out your priorities, and you said, yesterday, that some of your priorities were working in partnership, listening and making changes. And I welcome that. Much of your statement and much of the noise that we've heard recently focused on changing speed limits on urban roads. Are you concerned that so much of your focus in your first few weeks has been on changing or re-explaining a previous policy? Can you, please, set out how much money is being spent or will be spent on undoing work that's been done and undoing investment that's already been made in this area? How much of that money could have been saved if the Government had acted on the amendment tabled by Plaid Cymru and passed in this place six months ago? What will you do in order to ensure that you prioritise improving services and improving connectivity, rather than undoing something that has previously been done?
Can I thank Delyth Jewell for her questions and say I'm really looking forward to our first meeting? I'm also looking forward to Natasha Asghar's first meeting as well. I'm looking forward to working with opposition spokespeople on matters relating to transport. I'm sure that we will have disagreements, but I also hope that we'll have agreement on certain ways forward and how we can collaborate more closely and how we can gather your ideas and your insights as well.
I think you make a really important point about the amount of time and consideration that I've been giving to 20 mph. It has been a dominant feature of the role so far, mainly because I find discord and disunity uncomfortable. When I look at comments sections on news sites, I find that equally uncomfortable. I really wish to bring a little bit of unity and consensus to something that has been polarising. So, actually, it's worth the energy, in my view, if ultimately it does mean that we can make a success of the policy and we can reach a place of consensus where we acknowledge actually making Wales safer through this policy is the right thing to do, but making adjustments to it is equally right and correct.
In terms of the cost, the cost will primarily be associated with labour and the cost of reintroducing the 30 mph signs. We've carried out early estimates of that. We believe it will be a fraction of the policy implementation costs, so between £3 million and £5 million is what we estimate. That won't go onto the shoulders of local authorities; we will find that money. I've been told by the finance Minister it's got to be within my budget, so we'll find a means of identifying that money, because I'm acutely aware that councils cannot be looking for money from public services at a time when they are so stretched.
And, in terms of public services, improving public transport in regard to transport as a whole is my top priority because I firmly believe that, in terms of driving social justice and in terms of driving modal shift, you have to give people an alternative to the car, and a desirable alternative. It can't be second rate; it must be first class. It must be available, it must be affordable, and it must be for all, for all people, whether you're in a rural area or not, whether you're fully physically mobile or not. It has to be for all people. So, improving public transport, making it fairer as well in terms of the cost of using public transport, is the top priority in my brief.
A gaf i ddiolch i Delyth Jewell am ei chwestiynau a dweud fy mod yn edrych ymlaen yn fawr at ein cyfarfod cyntaf? Edrychaf ymlaen hefyd at fy nghyfarfod cyntaf â Natasha Asghar. Edrychaf ymlaen at weithio gyda llefarwyr y gwrthbleidiau ar faterion yn ymwneud â thrafnidiaeth. Rwy’n siŵr y bydd yna anghytuno, ond rwy'n gobeithio hefyd y byddwn yn cytuno ar rai ffyrdd ymlaen, sut y gallwn gydweithio’n agosach a sut y gallwn gasglu eich syniadau a’ch mewnwelediad hefyd.
Credaf eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn am faint o amser ac ystyriaeth y bûm yn eu rhoi i'r terfyn 20 mya. Mae wedi bod yn nodwedd flaenllaw o'r rôl hyd yn hyn, yn bennaf am fod anghydfod ac anghytundeb yn fy ngwneud yn anghyfforddus. Pan fyddaf yn edrych ar sylwadau ar wefannau newyddion, mae hynny'n fy ngwneud yr un mor anghyfforddus. Rwy'n dymuno dod â rhywfaint o undod a chonsensws i rywbeth sydd wedi bod yn begynol. Felly, mewn gwirionedd, mae'n werth yr egni, yn fy marn i, os yw'n golygu, yn y pen draw, y gallwn wneud y polisi'n llwyddiant ac y gallwn gyrraedd consensws lle rydym yn cydnabod mai gwneud Cymru'n fwy diogel drwy'r polisi hwn yw'r peth iawn i'w wneud, ond fod gwneud addasiadau iddo yr un mor gywir.
Ar y gost, bydd y gost yn ymwneud yn bennaf â llafur a chost ailosod yr arwyddion 30 mya. Rydym wedi cynnal amcangyfrifon cynnar o hynny. Credwn y bydd yn ffracsiwn o gostau gweithredu'r polisi, felly rhwng £3 miliwn a £5 miliwn yw’r hyn a amcangyfrifwn. Nid yr awdurdodau lleol fydd yn ysgwyddo'r gost honno; byddwn ni'n dod o hyd i'r arian hwnnw. Mae’r Gweinidog cyllid wedi dweud wrthyf fod yn rhaid iddo ddod o fy nghyllideb i, felly byddwn yn dod o hyd i ffordd o nodi’r arian hwnnw, gan fy mod ymwybodol iawn na all cynghorau fod yn chwilio am arian o wasanaethau cyhoeddus ar adeg pan fyddant o dan gymaint o bwysau.
Ac ar wasanaethau cyhoeddus, gwella trafnidiaeth gyhoeddus mewn perthynas â thrafnidiaeth yn gyffredinol yw fy mhrif flaenoriaeth, gan fy mod yn credu'n gryf, er mwyn ysgogi cyfiawnder cymdeithasol ac ysgogi newid dulliau teithio, fod yn rhaid ichi roi dewis amgen i bobl yn hytrach na'r car, a hwnnw'n ddewis amgen dymunol. Ni all fod yn ddewis eilradd; mae'n rhaid iddo fod yn werth chweil. Mae'n rhaid iddo fod ar gael, mae'n rhaid iddo fod yn fforddiadwy, ac mae'n rhaid iddo fod i bawb, boed mewn ardal wledig ai peidio, boed yn gwbl symudol yn gorfforol ai peidio. Mae'n rhaid iddo fod ar gyfer pawb. Felly, gwella trafnidiaeth gyhoeddus, a'i gwneud yn decach hefyd o ran cost defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, yw’r brif flaenoriaeth yn fy mriff.
Thank you very much for that answer. My other question, Cabinet Secretary, is on bus services. They are in dire need of attention and investment. Could you outline, please, how you plan for the bus Bill and its provisions to be funded sustainably? Could you set out a little more, please, how buses fit into your priorities, how you'll ensure that that absolutely necessary, fundamental, investment in rail, which is needed, won't be at the expense of bus services, and how you will incorporate the views of passengers into your plans, particularly passengers living in rural areas or communities where train lines won't reach, like communities in the Valleys?
Finally, taking on board your first answer, Cabinet Secretary—you said the £3 million to £5 million for reconfiguring or reimagining some of the 20 mph policy has to be found within your budget—could you give an assurance that that won't come at the expense of bus services, please?
Diolch yn fawr am eich ateb. Mae fy nghwestiwn arall, Ysgrifennydd y Cabinet, yn ymwneud â gwasanaethau bysiau. Mae gwir angen sylw a buddsoddiad arnynt. A allech chi amlinellu, os gwelwch yn dda, sut y bwriadwch i’r Bil bysiau a’i ddarpariaethau gael eu hariannu’n gynaliadwy? A allech chi nodi mewn mwy o fanylder, os gwelwch yn dda, sut mae lle i fysiau yn eich blaenoriaethau, sut y byddwch yn sicrhau na fydd y buddsoddiad hanfodol, hollbwysig sydd ei angen yn y rheilffyrdd yn cael ei wneud ar draul gwasanaethau bysiau, a sut y byddwch yn ymgorffori barn teithwyr yn eich cynlluniau, yn enwedig teithwyr sy’n byw mewn ardaloedd gwledig neu gymunedau lle na fydd rheilffyrdd yn eu cyrraedd, fel cymunedau yn y Cymoedd?
Yn olaf, gan gydnabod eich ateb cyntaf, Ysgrifennydd y Cabinet—fe ddywedoch fod yn rhaid dod o hyd i £3 miliwn i £5 miliwn ar gyfer ad-drefnu neu ailfeddwl am beth o’r polisi 20 mya o fewn eich cyllideb—a allech chi roi sicrwydd na fydd hynny’n digwydd ar draul gwasanaethau bysiau, os gwelwch yn dda?
I can give that assurance. I love bus services and we won't be paying for the reintroduction of any 30 mph routes with money that would have been spent otherwise on providing bus services in Wales.
I've outlined already the subsidy challenge that we have with certain rail services. It's my firm view that, long term—. Short term, we have challenges in terms of the subsidy, but, in terms of long-term practice, we have to increase the fare box by driving up patronage, to reduce then the public subsidy, which can otherwise be used for bus services.
The vital component of the bus Bill will be the ability for us to be able to control services. We won't own them, necessarily, but we will be able to control them. We will be able to design the networks and then have operators provide the services. That then, in turn, gives us more control over expenditure as well. It's kind of the way that we went about procuring for Transport for Wales's rail services. And so it will drive value for money, but it will also place the power for making decisions over routes within local authorities and within the regions, and I think they are best placed to be able to design routes and ensure that all communities are well served by bus services.
Gallaf roi’r sicrwydd hwnnw. Rwy'n dwli ar wasanaethau bysiau, ac ni fyddwn yn talu am ailgyflwyno unrhyw lwybrau 30 mya gydag arian a fyddai wedi’i wario fel arall ar ddarparu gwasanaethau bysiau yng Nghymru.
Rwyf eisoes wedi amlinellu'r her sydd gennym gyda chymhorthdal i rai gwasanaethau rheilffyrdd. Fy marn bendant i, yn y tymor hir—. Yn y tymor byr, mae gennym heriau gyda'r cymhorthdal, ond o ran ymarfer hirdymor, mae'n rhaid inni gynyddu'r elw a wneir drwy gynyddu'r nifer sy'n defnyddio'r gwasanaeth, er mwyn lleihau'r cymhorthdal cyhoeddus, y gellir ei ddefnyddio fel arall ar gyfer gwasanaethau bysiau.
Elfen hanfodol y Bil bysiau fydd y gallu inni reoli gwasanaethau. Ni fyddwn yn berchen arnynt o reidrwydd, ond byddwn yn gallu eu rheoli. Byddwn yn gallu llunio'r rhwydweithiau a chael gweithredwyr i ddarparu'r gwasanaethau. Mae hynny wedyn, yn ei dro, yn rhoi mwy o reolaeth i ni dros wariant hefyd. Mewn ffordd, dyma sut yr aethom ati i gaffael gwasanaethau rheilffyrdd Trafnidiaeth Cymru. Ac felly, bydd yn cynyddu gwerth am arian, ond bydd hefyd yn rhoi'r pŵer i awdurdodau lleol a'r rhanbarthau wneud penderfyniadau ynglŷn â llwybrau, ac rwy'n credu mai nhw sydd yn y sefyllfa orau i allu llunio llwybrau a sicrhau bod pob cymuned yn cael ei gwasanaethu'n dda gan wasanaethau bysiau.
3. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd Llywodraeth Cymru wrth weithredu argymhellion Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru? OQ60979
3. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government's progress in implementing the recommendations of the South East Wales Transport Commission? OQ60979
Yes. The Burns delivery board are making excellent progress on delivering the recommendations of the commission. I met with the chair of the board, Professor Simon Gibson, just this week, to discuss their imminent third progress report.
Gwnaf. Mae bwrdd cyflawni Burns yn gwneud cynnydd rhagorol ar gyflawni argymhellion y comisiwn. Cyfarfûm â chadeirydd y bwrdd, yr Athro Simon Gibson, yr wythnos hon, i drafod eu trydydd adroddiad cynnydd sydd ar y ffordd.
Diolch. Cabinet Secretary, firstly, can I offer you formal congratulations on your role on behalf of the people of Islwyn, and thank you for that response? One of the valued success stories of Welsh devolution has been the rebuilding and upgrading of the Ebbw Vale to Cardiff railway line, and with a further addition, earlier this year, of a new service to and from Newport. This is a Welsh Labour Government that's introduced needed passenger services to Islwyn communities that take vehicles off the roads. The building of additional railway stations is central to the Burns recommendations, as you know. The creation of Cardiff Parkway offers the potential of further upgrading the capacity on the line serving Islwyn residents, and that's in addition to training apprenticeships and jobs. Two years on after the resolution, though, to grant Cardiff Parkway planning permission by its local planning authority, the decision was called in by Welsh Government, lastly in January 2024, and the target for this—. It has got to be determined, I believe, before 26 April, so it's very close. So, Cabinet Secretary, are you able to outline estimated timelines for when the decision will be issued and how that decision will be made?
Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, yn gyntaf, a gaf i eich llongyfarch yn ffurfiol ar eich rôl ar ran pobl Islwyn, a diolch am eich ymateb? Un o lwyddiannau gwerthfawr datganoli yng Nghymru fu ailadeiladu ac uwchraddio’r rheilffordd o Lynebwy i Gaerdydd, a chydag ychwanegiad pellach, yn gynharach eleni, y gwasanaeth newydd i ac o Gasnewydd. Dyma Lywodraeth Lafur Cymru sydd wedi cyflwyno gwasanaethau teithwyr mawr eu hangen i gymunedau Islwyn sy’n lleihau nifer y cerbydau ar y ffyrdd. Mae adeiladu gorsafoedd trên ychwanegol yn ganolog i argymhellion Burns, fel y gwyddoch. Mae creu Parcffordd Caerdydd yn cynnig potensial i uwchraddio’r capasiti ar y rheilffordd sy’n gwasanaethu trigolion Islwyn ymhellach, a hynny’n ogystal â hyfforddi prentisiaethau a swyddi. Serch hynny, ddwy flynedd ar ôl y penderfyniad i roi caniatâd cynllunio i brosiect Parcffordd Caerdydd gan ei awdurdod cynllunio lleol, cafodd y penderfyniad ei alw i mewn gan Lywodraeth Cymru, y tro diwethaf ym mis Ionawr 2024, ac mae’r targed ar gyfer—. Mae'n rhaid iddo gael ei benderfynu, rwy'n credu, cyn 26 Ebrill, felly mae'n agos iawn. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi amlinellu amserlenni amcangyfrifedig ar gyfer pryd y bydd y penderfyniad yn cael ei gyhoeddi a sut y gwneir y penderfyniad hwnnw?
Thank you. Can I thank the Member for Islwyn and say that, before she was elected and ever since she was elected, she's always been a champion for public services and particularly public transport in her constituency? And I'm pleased to say that new trains—brand-new 197s—started operating this week on the Ebbw line. That's really exciting, not least because they were built nearby; they were built in Newport, and they are fantastic CAF trains. So, I'm delighted to see them delivered; I'm delighted to see them operating.
In regard to the Cardiff Parkway, as I mentioned to Natasha Asghar, it's difficult for me to comment on this, because it is a live application, but it will be considered as soon as possible. I can't say any more, I'm afraid, because it could prejudice the final decision.
Diolch. A gaf i ddiolch i’r Aelod dros Islwyn a dweud, cyn iddi gael ei hethol a byth ers iddi gael ei hethol, ei bod bob amser wedi bod yn hyrwyddwr dros wasanaethau cyhoeddus ac yn enwedig trafnidiaeth gyhoeddus yn ei hetholaeth? Ac rwy'n falch o ddweud bod trenau newydd—trenau 197 newydd sbon—wedi dechrau gweithredu ar reilffordd Glynebwy yr wythnos hon. Mae hynny'n gyffrous iawn, yn enwedig gan iddynt gael eu hadeiladu gerllaw; cawsant eu hadeiladu yng Nghasnewydd, ac maent yn drenau CAF gwych. Felly, rwy'n falch iawn o'u gweld yn cael eu cyflwyno; rwy'n falch iawn o'u gweld yn weithredol.
Ar Barcffordd Caerdydd, fel y soniais wrth Natasha Asghar, mae'n anodd imi wneud sylwadau ar hyn, gan ei fod yn gais byw, ond caiff ei ystyried cyn gynted â phosibl. Ni allaf ddweud mwy, mae arnaf ofn, gan y gallai ragfarnu'r penderfyniad terfynol.
Okay. Thank you.
Iawn. Diolch.
4. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am ei gynlluniau ar gyfer gwella trafnidiaeth yng Ngogledd Cymru? OQ60967
4. Will the Cabinet Secretary make a statement on his plans for improving transport in North Wales? OQ60967
Well, my priorities for north Wales are improving public transport links, building better roads, and devolving decision making to the north, including through the regional transport plan currently being developed.
Wel, fy mlaenoriaethau ar gyfer gogledd Cymru yw gwella cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus, adeiladu ffyrdd gwell, a datganoli penderfyniadau i’r gogledd, gan gynnwys drwy’r cynllun trafnidiaeth rhanbarthol sy’n cael ei ddatblygu ar hyn o bryd.
Thank you, Cabinet Secretary, for your response. I certainly welcome much of what you just said there, and I listened also to your statement yesterday with great interest, as other Members of the Chamber did. I certainly welcome your change of tone, because it seems that the previous transport Minister had an anti-road obsession, which, for my residents in north Wales, some of whom you serve as well, they have found that deeply damaging, and they're desperate for a better road network in the region, just so they can get around more easily. Because you will know, in north Wales, a car is often essential for people.
You mentioned three projects yesterday that will go ahead in terms of road building: the A494 River Dee crossing, the Mold Road improvements in Wrexham, and the traffic management around the Britannia crossing, and I certainly welcome those. But I'm also aware that the future of road investment report, published last February, showed that, of the 19 Welsh Government's schemes, only two of them will be supported going ahead in north Wales, therefore 17 of the schemes in north Wales getting completely scrapped. So, I was wondering whether you're considering reviewing that report and whether the 17 schemes that have been scrapped will be in your consideration for development in the future. As you will know, residents of north Wales often feel overlooked by a Cardiff-centric Government and they want to see decisions for them in north Wales around roads being made sooner rather than later.
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn sicr, rwy'n croesawu llawer o’r hyn rydych newydd ei ddweud, a gwrandewais hefyd ar eich datganiad ddoe gyda chryn ddiddordeb, fel y gwnaeth Aelodau eraill o’r Siambr. Rwy’n sicr yn croesawu eich newid cywair, gan yr ymddengys bod gan y Gweinidog trafnidiaeth blaenorol obsesiwn gwrth-ffyrdd, sydd wedi bod yn niweidiol iawn i fy nhrigolion yng ngogledd Cymru, y gwasanaethir rhai ohonynt gennych chithau hefyd, ac maent yn ysu am well rhwydwaith ffyrdd yn y rhanbarth, er mwyn iddynt allu symud o gwmpas yn haws. Oherwydd fe fyddwch yn gwybod, yn y gogledd, fod car yn aml yn hanfodol i bobl.
Fe sonioch chi am dri phrosiect ddoe a fydd yn mynd rhagddynt o ran adeiladu ffyrdd: croesfan yr A494 ar afon Dyfrdwy, gwelliannau i Ffordd yr Wyddgrug yn Wrecsam, a'r mesurau rheoli traffig ger croesfan Britannia, ac rwy'n sicr yn croesawu’r rheini. Ond rwy’n ymwybodol hefyd fod yr adroddiad dyfodol buddsoddiad ffyrdd, a gyhoeddwyd fis Chwefror diwethaf, yn dangos, o blith yr 19 o gynlluniau Llywodraeth Cymru, mai dim ond dau ohonynt a fydd yn cael eu cefnogi yn y dyfodol yn y gogledd, felly mae 17 o’r cynlluniau yn y gogledd yn cael eu diddymu'n gyfan gwbl. Felly, tybed a ydych chi'n ystyried adolygu'r adroddiad hwnnw, ac a fyddwch chi'n ystyried datblygu'r 17 cynllun a ddiddymwyd yn y dyfodol. Fel y gwyddoch, mae trigolion gogledd Cymru'n aml yn teimlo eu bod yn cael eu hanwybyddu gan Lywodraeth sy’n canolbwyntio ar Gaerdydd, ac maent am weld penderfyniadau ar eu cyfer ynghylch ffyrdd yng ngogledd Cymru'n cael eu gwneud yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach.
Well, can I thank Sam Rowlands for his questions? We worked well together when I was on the back benches, I think, on the cross-party group for north Wales. We discussed these issues at length, and I can assure Sam today that my immediate priority, with regard to the roads review, is to assess the impact, on the ground, of those tests that were part of the review. I want to make sure that we've got a framework that operates in a way that enables us to build better roads than before, which is consistent with our net-zero objectives, but does allow us to go forward with those projects that we've paused.
The projects that I identified yesterday are probably the ones that I was most familiar with from three years on the back benches and from previous work, however, I will obviously look at all of the projects that were paused as part of that review. I wish to revisit what work has been done since as well, because some of them have gone back to the WelTAG process, so I want to examine each and every one of them to see where they're at and how they can be taken forward in a way that does meet—I have to stress again—our responsibilities to the climate emergency.
Wel, a gaf i ddiolch i Sam Rowlands am ei gwestiynau? Credaf ein bod wedi gweithio’n dda gyda’n gilydd pan oeddwn ar y meinciau cefn, yn y grŵp trawsbleidiol ar gyfer gogledd Cymru. Buom yn trafod y materion hyn yn helaeth, a gallaf roi sicrwydd i Sam heddiw mai fy mlaenoriaeth gyntaf, o ran yr adolygiad ffyrdd, yw asesu effaith, ar lawr gwlad, y profion a oedd yn rhan o’r adolygiad. Hoffwn sicrhau bod gennym fframwaith sy’n gweithredu mewn ffordd sy’n ein galluogi i adeiladu ffyrdd gwell nag o’r blaen, sy’n gyson â’n hamcanion sero net, ond sy’n caniatáu inni fwrw ymlaen â’r prosiectau a ohiriwyd gennym.
Mae’n debyg mai’r prosiectau a nodais ddoe yw’r rhai yr oeddwn yn fwyaf cyfarwydd â nhw yn sgil tair blynedd ar y meinciau cefn ac o waith blaenorol, ond yn amlwg, byddaf yn edrych ar bob un o’r prosiectau a ohiriwyd fel rhan o’r adolygiad hwnnw. Hoffwn ailedrych ar ba waith sydd wedi’i wneud ers hynny hefyd, gan fod rhai ohonynt wedi mynd yn ôl i'r broses WelTAG, felly hoffwn archwilio pob un ohonynt i weld lle maent arni a sut y gellir bwrw ymlaen â nhw mewn ffordd sy'n cyflawni—mae'n rhaid imi bwysleisio eto—ein cyfrifoldebau mewn perthynas â'r argyfwng hinsawdd.
Arriva did a review of 90 per cent of the bus network following the implementation of 20 mph. I had a meeting with them, and they said that if some of the arterial routes could be reviewed, then they would return services to places such as Llandegla and to Tweedmill. I did suggest that they take it up with the local authorities, suggesting which arterial routes could be made back up. They also suggested interventions and targeted initiatives, such as using 106 funding from new developments for bus passes, so that new residents could start using the public bus transport. They do that in Chester. So, would you meet with Arriva, Cabinet Secretary, to make sure that this will go ahead, that this will actually happen, because I believe that the interim bus service to Llandegla is about to end, and I'd like to see things moving quickly so that Arriva will return that service to there?
Cynhaliodd Arriva adolygiad o 90 y cant o'r rhwydwaith bysiau ar ôl gweithredu 20 mya. Cefais gyfarfod â nhw, ac roeddent yn dweud, pe bai modd adolygu rhai o'r llwybrau prifwythiennol, y byddent yn ailgyflwyno gwasanaethau i lefydd fel Llandegla ac i Tweedmill. Awgrymais eu bod yn codi'r mater gyda'r awdurdodau lleol, gan awgrymu pa lwybrau prifwythiennol y gellid eu hailgyflwyno. Fe wnaethant awgrymu ymyriadau a mentrau wedi'u targedu hefyd, megis defnyddio cyllid 106 o ddatblygiadau newydd ar gyfer pasys bysiau, fel y gallai preswylwyr newydd ddechrau defnyddio cludiant bysiau cyhoeddus. Maent yn gwneud hynny yng Nghaer. Felly, a wnewch chi gyfarfod ag Arriva, Ysgrifennydd y Cabinet, i sicrhau y bydd hyn yn digwydd mewn gwirionedd, oherwydd credaf fod y gwasanaeth bysiau dros dro i Landegla ar fin dod i ben, a hoffwn weld pethau'n symud yn gyflym fel y bydd Arriva'n ailgyflwyno'r gwasanaeth hwnnw?
Well, can I thank Carolyn Thomas for her question? She's regularly championing the needs of her residents in Llandegla. I'm very familiar with the village, of course, and I know just how important the bus service to and from it is. I will be meeting with Arriva very soon. I'll be looking at the impact that 20 mph has had on its services, and I know that Transport for Wales has conducted a comprehensive exercise in mapping all bus routes in the region for the impact, in terms of 20 mph, on journey times. So, I'll be speaking with Arriva about that and how we can move forward in partnership.
What's happening in Chester is incredibly interesting, I think. There are elected representatives and officials from Chester who form part of Growth Track 360. I'm looking forward to meeting with them and learning more about that particular scheme and how perhaps the north Wales regional transport plan could benefit from that sort of innovation.
Wel, a gaf i ddiolch i Carolyn Thomas am ei chwestiwn? Mae hi'n hyrwyddo anghenion ei thrigolion yn Llandegla'n rheolaidd. Rwy'n gyfarwydd iawn â'r pentref wrth gwrs, ac rwy'n gwybod pa mor bwysig yw'r gwasanaeth bws i ac o'r pentref. Byddaf yn cyfarfod ag Arriva yn fuan iawn. Byddaf yn edrych ar yr effaith y mae 20 mya wedi'i chael ar ei wasanaethau, a gwn fod Trafnidiaeth Cymru wedi cynnal ymarfer cynhwysfawr i fapio'r holl lwybrau bysiau yn y rhanbarth i asesu effaith y terfyn 20 mya ar amseroedd teithio. Felly, byddaf yn siarad ag Arriva ynglŷn â hynny a sut y gallwn symud ymlaen mewn partneriaeth.
Credaf fod yr hyn sy'n digwydd yng Nghaer yn hynod ddiddorol. Mae yna gynrychiolwyr etholedig a swyddogion o Gaer sy'n rhan o Growth Track 360. Rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod â nhw a dysgu mwy am y cynllun hwnnw a sut y gallai cynllun trafnidiaeth rhanbarthol gogledd Cymru elwa o'r math hwnnw o arloesedd.
5. Beth yw asesiad yr Ysgrifennydd Cabinet o'r cynnydd o ran gweithredu polisïau teithio llesol yng Nghymru? OQ60969
5. What is the Cabinet Secretary's assessment of progress in implementing active travel policies in Wales? OQ60969
Thank you. Well, alongside local authorities and Transport for Wales, we continue to deliver improved opportunities for walking, wheeling and cycling across Wales. Through the active travel fund and Safe Routes in Communities grant we have allocated over £55 million to local authorities this financial year to enable more everyday journeys by these modes.
Diolch. Wel, ochr yn ochr ag awdurdodau lleol a Trafnidiaeth Cymru, rydym yn parhau i ddarparu gwell cyfleoedd ar gyfer cerdded, olwyno a beicio ledled Cymru. Drwy'r gronfa teithio llesol a'r grant Llwybrau Diogel mewn Cymunedau, rydym wedi dyrannu dros £55 miliwn i awdurdodau lleol yn ystod y flwyddyn ariannol hon i alluogi mwy o deithiau o'r mathau hyn bob dydd.
Cabinet Secretary, one of the important provisions of the Active Travel (Wales) Act 2013 is the requirement that Welsh Ministers and local authorities take reasonable steps to improve facilities for walkers and cyclists when improving or maintaining the highway. Building these active travel provisions into road maintenance and construction is far more cost-effective than retrofitting, of course, but unfortunately too many road projects still fail to adhere to these provisions within the Act. So, would the Cabinet Secretary commit to working with everyone involved in the design and delivery of highway projects in Wales, to ensure that they consider the potential for improving active travel at the earliest stages of development of these projects?
Ysgrifennydd y Cabinet, un o ddarpariaethau pwysig Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yw'r gofyniad i Weinidogion Cymru ac awdurdodau lleol gymryd camau rhesymol i wella cyfleusterau ar gyfer cerddwyr a beicwyr wrth wella neu gynnal y briffordd. Mae ymgorffori'r darpariaethau teithio llesol hyn yn y gwaith o adeiladu a chynnal a chadw ffyrdd yn llawer mwy costeffeithiol nag ôl-osod wrth gwrs, ond yn anffodus mae gormod o brosiectau ffyrdd yn dal i fethu cadw at y darpariaethau hyn yn y Ddeddf. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymrwymo i weithio gyda phawb sy'n ymwneud â'r gwaith o lunio a chyflawni prosiectau priffyrdd yng Nghymru, i sicrhau eu bod yn ystyried y potensial ar gyfer gwella teithio llesol yn y camau cynharaf o ddatblygu'r prosiectau hyn?
Can I thank John Griffiths as an advocate for active travel? Always, John Griffiths has been an advocate for active travel, and I am looking forward to discussing the issues, such as the one he's raised today, with the active travel board and with local authorities, to ensure that we do get a consistent approach across Wales and that roads and active travel routes are well maintained. I say roads as well because, of course, roads are still used by cyclists as well and they can be very dangerous when there are potholes. So, I'm looking forward to working with local authorities, the active travel board, and partners who deliver active travel routes.
A gaf i ddiolch i John Griffiths fel rhywun sy'n hyrwyddo teithio llesol? Mae John Griffiths bob amser wedi hyrwyddo teithio llesol, ac rwy'n edrych ymlaen at drafod y materion, fel yr un y mae wedi'i godi heddiw, gyda'r bwrdd teithio llesol a chydag awdurdodau lleol, i sicrhau bod gennym ddull cyson ledled Cymru a bod ffyrdd a llwybrau teithio llesol yn cael eu cynnal a'u cadw'n dda. Rwy'n dweud ffyrdd hefyd oherwydd, wrth gwrs, mae ffyrdd yn dal i gael eu defnyddio gan feicwyr hefyd, ac maent yn gallu bod yn beryglus iawn pan fo tyllau yn y ffyrdd. Felly, rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag awdurdodau lleol, y bwrdd teithio llesol, a phartneriaid sy'n darparu llwybrau teithio llesol.
Cwestiwn 6, Tom Giffard.
Question 6, Tom Giffard.
I am aware, before the question is asked, that our microphones, or some microphones, aren't working at the moment. We can carry on, but we're looking to reset the microphones, and hopefully everything will restart, but everything is being heard. I need to apologise to Russell George. I looked for you in your previous seat and saw you weren't here, and now I've just noticed you there—I won't say on the back benches—in your new seat, and I can call you as a supplementary to the last question before I call Tom Giffard.
Rwy'n ymwybodol cyn gofyn y cwestiwn nad yw ein meicroffonau, neu rai meicroffonau, yn gweithio ar hyn o bryd. Gallwn barhau, ond rydym yn ceisio ailosod y meicroffonau, a gobeithio y bydd popeth yn ailgychwyn, ond mae popeth yn cael ei glywed. Rhaid imi ymddiheuro i Russell George. Edrychais amdanoch yn eich sedd flaenorol a gweld nad oeddech chi yno, a nawr rwyf newydd eich gweld yno—nid wyf am ddweud ar y meinciau cefn—yn eich sedd newydd, a gallaf alw arnoch i ofyn cwestiwn atodol i'r cwestiwn diwethaf cyn imi alw ar Tom Giffard.
I could see you looking over at my former seat, Presiding Officer, so that's why I was frantically waving. Thank you. Is my microphone on or is it not?
Roeddwn i'n gallu eich gweld chi'n edrych draw tuag at fy hen sedd, Lywydd, felly dyna pam fy mod i'n chwifio fy mreichiau. Diolch. A yw fy meicroffon ymlaen neu beidio?
No, but we can hear you. We can hear you.
Na, ond fe allwn eich clywed. Rydym yn gallu eich clywed chi.
You can be heard, so carry on.
Rydym yn gallu eich clywed, felly ewch amdani.
I can be heard. I shall shout. Cabinet Secretary, I've received requests from residents, over a long period of time, in the Llanbrynmair area, and more recently from Llanbrynmair Community Council, with regard to an active travel route along the A470 trunk road from Dolfach to Llanbrynmair, for the safety of pedestrians, and also to join these two communities together.
I did receive rather contradictory replies from your predecessor and the local authority. So, your predecessor, last month, replied to me that, 'This scheme is not within our current programme; we are prioritising schemes that have been identified by Powys County Council', which I thought was strange given that this was a trunk road as well. The local authority responded that the council have a statutory duty to undertake mapping of potential future active travel routes within 11 designated settlements within the county, and these settlements are determined by Welsh Government Ministers. They went on to say, 'As this is a trunk road, any works would be the responsibility of the Welsh Government, and it is for them to decide on priorities.'
So, I hope, Minister, that you are able to give an assessment of where you think priorities lie. But, ultimately, can you tell me when my constituents can expect to see an active travel policy that will include routes in rural areas, not just in towns, and, more specifically, when can the residents of Llanbrynmair expect to see an active travel route along the A470 trunk road?
Rydych yn fy nghlywed. Fe wnaf weiddi. Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi derbyn ceisiadau gan drigolion, dros gyfnod hir, yn ardal Llanbrynmair, ac yn fwy diweddar gan Gyngor Cymuned Llanbrynmair, ynghylch llwybr teithio llesol ar hyd cefnffordd yr A470 o Ddolfach i Lanbrynmair, er diogelwch cerddwyr, a hefyd i ddod â'r ddwy gymuned at ei gilydd.
Cefais ymatebion braidd yn anghyson gan eich rhagflaenydd a'r awdurdod lleol. Felly, dywedodd eich rhagflaenydd wrthyf, fis diwethaf, 'Nid yw'r cynllun hwn yn ein rhaglen bresennol; rydym yn blaenoriaethu cynlluniau sydd wedi'u nodi gan Gyngor Sir Powys', ac roeddwn i'n meddwl bod hynny'n rhyfedd o ystyried bod hon yn gefnffordd hefyd. Ymatebodd yr awdurdod lleol gan ddweud bod dyletswydd statudol ar y cyngor i fapio llwybrau teithio llesol posibl yn y dyfodol o fewn 11 anheddiad dynodedig yn y sir, ac mai Gweinidogion Llywodraeth Cymru sy'n pennu'r aneddiadau hyn. Aethant ymlaen i ddweud, 'Gan mai cefnffordd yw hon, Llywodraeth Cymru fyddai'n gyfrifol am unrhyw waith, a mater iddynt hwy yw penderfynu ar flaenoriaethau.'
Felly, rwy'n gobeithio, Weinidog, y gallwch chi roi asesiad o beth y credwch chi yw'r blaenoriaethau. Ond yn y pen draw, a allwch chi ddweud wrthyf pryd y gall fy etholwyr ddisgwyl gweld polisi teithio llesol a fydd yn cynnwys llwybrau mewn ardaloedd gwledig, nid mewn trefi'n unig, ac yn fwy penodol, pryd y gall trigolion Llanbrynmair ddisgwyl gweld llwybr teithio llesol ar hyd cefnffordd yr A470?
Can I thank Russell George for his question, and could I ask for the luxury of a little more time to interrogate the issues concerning the proposals for active travel along the A470? My immediate reaction to what you've outlined today is to suggest that it may be that primacy is given to the local authority roads and routes that have been developed by the local authority, rather than by the Welsh Government, who are responsible for the trunk road. But I would need to check whether that is correct and accurate, but I'm certainly happy to look into the issues that you raise today.
A gaffi ddiolch i Russell George am ei gwestiwn, ac a gaf i ofyn am ychydig mwy o amser i drafod y materion sy'n ymwneud â'r cynigion ar gyfer teithio llesol ar hyd yr A470? Fy ymateb uniongyrchol i'r hyn rydych chi wedi'i amlinellu heddiw yw awgrymu y gellid rhoi blaenoriaeth i ffyrdd a llwybrau a ddatblygwyd gan yr awdurdod lleol yn hytrach na chan Lywodraeth Cymru, sy'n gyfrifol am y gefnffordd. Ond byddai angen i mi wirio a yw hynny'n wir ac yn gywir, ond rwy'n sicr yn hapus i ystyried y materion y gofynnwch amdanynt heddiw.
6. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus? OQ60975
6. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Welsh Government's priorities for public transport? OQ60975
Absolutely. My priority is to develop reliable, affordable and sustainable public transport services that deliver for people and communities across Wales. We will empower our regions to develop regional transport plans that meet the needs of their area, and provide support to deliver them.
Yn sicr. Fy mlaenoriaeth yw datblygu gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus dibynadwy, fforddiadwy a chynaliadwy sy'n darparu ar gyfer pobl a chymunedau ledled Cymru. Byddwn yn grymuso ein rhanbarthau i ddatblygu cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol sy'n diwallu anghenion eu hardal, ac yn darparu cefnogaeth i'w cyflawni.
Thank you very much, Cabinet Secretary. A number of public transport operators cited the 20 mph legislation as a key reason why they were withdrawing routes in many cases. Adventure Travel cited the 20 mph policy as the reason for withdrawing some routes in Swansea upon which people relied. Could you provide an assurance that you will work, not only with stakeholders from the public and local authorities, but also those public transport operators, to ensure that where 20 mph has been a barrier in the past to providing a viable service, going forward, you will make sure that it will not be?
Diolch yn fawr, Ysgrifennydd y Cabinet. Dywedodd nifer o weithredwyr trafnidiaeth gyhoeddus fod y ddeddfwriaeth 20 mya yn rheswm allweddol pam eu bod yn diddymu llwybrau mewn llawer o achosion. Cyfeiriodd Adventure Travel at y polisi 20 mya fel y rheswm dros ddiddymu rhai llwybrau yr oedd pobl yn dibynnu arnynt yn Abertawe. A allech chi roi sicrwydd y byddwch chi'n gweithio, nid yn unig gyda rhanddeiliaid o'r cyhoedd ac awdurdodau lleol, ond hefyd y gweithredwyr trafnidiaeth gyhoeddus hynny, i sicrhau, lle mae 20 mya wedi bod yn rhwystr yn y gorffennol i ddarparu gwasanaeth hyfyw, na fydd hynny'n wir wrth symud ymlaen?
I can give that assurance, and I'll also say that we're going to be working very closely with the bus industry on the revised guidance for the policy, and that's absolutely vital, given the potential for it to impact on bus services. And as I said to Carolyn Thomas, I've seen early work by Transport for Wales regarding the mapping exercise. It is truly comprehensive. It is able to identify specific routes that have been impacted, so we'll be able to use that information in our discussions with bus operators.
Gallaf roi'r sicrwydd hwnnw, a hoffwn ddweud hefyd y byddwn yn gweithio'n agos iawn gyda'r diwydiant bysiau ar y canllawiau diwygiedig ar gyfer y polisi, ac mae hynny'n gwbl hanfodol, o ystyried y posibilrwydd y bydd yn effeithio ar wasanaethau bws. Ac fel y dywedais wrth Carolyn Thomas, rwyf wedi gweld gwaith cynnar gan Trafnidiaeth Cymru ynglŷn â'r ymarfer mapio. Mae'n wirioneddol gynhwysfawr. Mae'n gallu nodi llwybrau penodol sydd wedi cael eu heffeithio, felly byddwn yn gallu defnyddio'r wybodaeth honno yn ein trafodaethau gyda gweithredwyr bysiau.
Cabinet Secretary, where are we with the bus Bill? Could you outline the timetable? Because I was under the impression that we would have seen it by now. It may well have been tabled or it would have been imminent. If there is to be a delay as well, maybe you could explain why that might be the case, and how, or if in any way, your approach might differ to that of your predecessor.
Ysgrifennydd y Cabinet, beth yw'r sefyllfa gyda'r Bil bysiau? A wnewch chi amlinellu'r amserlen? Oherwydd roeddwn o dan yr argraff y byddem wedi'i weld erbyn hyn. Mae'n bosibl ei fod wedi cael ei gyflwyno neu byddai ar fin digwydd. Hefyd, os bydd unrhyw oedi, efallai y gallech esbonio pam hynny, a sut, neu a allai eich dull o weithredu fod yn wahanol i ddull eich rhagflaenydd mewn unrhyw ffordd.
Can I thank Llyr Huws Gruffydd for the question? The bus Bill is vitally important to this Government. It is one of our top priorities. It's my top priority in terms of legislation and it's my intention to introduce that Bill by the spring of next year. I'm hoping that it will be introduced as soon as possible. It could be introduced in the autumn of this year. It is a priority for me, and I'm determined to ensure that it gets through this Parliament during this particular Senedd period. So, by spring of next year it will have been introduced, but I'm hoping to introduce it sooner.
A gaf i ddiolch i Llyr Huws Gruffydd am y cwestiwn? Mae'r Bil bysiau'n hanfodol bwysig i'r Llywodraeth hon. Mae'n un o'n prif flaenoriaethau. Dyma fy mhrif flaenoriaeth o ran deddfwriaeth a fy mwriad yw cyflwyno'r Bil hwnnw erbyn gwanwyn y flwyddyn nesaf. Rwy'n gobeithio y bydd yn cael ei gyflwyno cyn gynted â phosibl. Gellid ei gyflwyno yn yr hydref eleni. Mae'n flaenoriaeth i mi, ac rwy'n benderfynol o sicrhau ei fod yn mynd drwy'r Senedd hon yn ystod y cyfnod seneddol hwn. Felly, erbyn gwanwyn y flwyddyn nesaf, bydd wedi cael ei gyflwyno, ond rwy'n gobeithio ei gyflwyno'n gynt.
7. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer dyfodol gwasanaethau bysiau yng nghymunedau'r cymoedd? OQ60973
7. What plans does the Welsh Government have for the future of bus services in valleys communities? OQ60973
Transport for Wales are working with local authorities and bus operators on a regional basis to improve bus networks and services using the additional funding from our bus network grant. This will help pave the way for the introduction of franchising in new legislation to deliver an integrated and passenger-focused service.
Mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol a gweithredwyr bysiau ar sail ranbarthol i wella rhwydweithiau a gwasanaethau bysiau gan ddefnyddio'r cyllid ychwanegol o'n grant rhwydwaith bysiau. Bydd hyn yn helpu i baratoi'r ffordd ar gyfer cyflwyno masnachfreinio mewn deddfwriaeth newydd i ddarparu gwasanaeth integredig sy'n canolbwyntio ar deithwyr.
Diolch yn fawr iawn. Thank you very much for that answer. Bus services are a lifeline for people in the Valleys. Unless you live within walking distance of a train station, buses are the only mode of public transport that is available. But regrettably, and too often, those buses aren't available. So many routes have been cut back in recent months, and lots of villages, like my own, only have bus routes that finish before 5 o'clock, making it impossible for anyone with even a nine-to-five job to use them for work. The privatisation of the bus network in the 1980s was a disaster. It was socially regressive and deeply damaging for our communities. We have all paid the price for Thatcher's obsession with making money for the precious few at the top. Now, with the upcoming bus Bill, what assurances could you give us, please, that Valleys communities will see the buses that they need turn up and keep running based on the community's needs, not just what's profitable for companies?
Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw. Mae gwasanaethau bws yn achubiaeth i bobl yn y Cymoedd. Oni bai eich bod yn byw o fewn pellter cerdded i orsaf drenau, bysiau yw'r unig drafnidiaeth gyhoeddus sydd ar gael. Ond yn anffodus, ac yn rhy aml, nid yw'r bysiau hynny ar gael. Mae cymaint o lwybrau wedi'u torri yn ystod y misoedd diwethaf, a dim ond llwybrau bws sydd gan lawer o bentrefi, fel fy un i, sy'n gorffen cyn 5 o'r gloch ac sy'n ei gwneud hi'n amhosibl i unrhyw un sydd â swydd naw tan bump hyd yn oed eu defnyddio ar gyfer eu gwaith. Roedd preifateiddio'r rhwydwaith bysiau yn yr 1980au yn drychineb. Roedd yn anflaengar yn gymdeithasol ac yn niweidiol iawn i'n cymunedau. Rydym i gyd wedi talu'r pris am obsesiwn Thatcher â gwneud arian i'r ychydig bobl ar y brig. Nawr, gyda'r Bil bysiau sydd ar y ffordd, pa sicrwydd y gallwch ei roi i ni, os gwelwch yn dda, y bydd y gwasanaethau bysiau y mae cymunedau'r Cymoedd eu hangen yn dod ac yn parhau i ddod yn seiliedig ar anghenion y gymuned, ac nid yr hyn sy'n broffidiol i gwmnïau yn unig?
Well, can I thank the Member for the question? The key objective with the bus Bill is to ensure that we put passengers ahead of profit, so that we can provide services based on what people in communities, including Valleys communities, need. I was struck yesterday, hearing about the challenge being faced in Valleys communities, particularly when Buffy Williams spoke about the people in the Rhondda Fach. It demonstrated to me the need to listen to people in planning public transport services, particularly with regard to those services that are vitally important, where there is no other option.
We know that bus services account for three quarters of public transport journeys in Wales, and crucially they are used by people who have no other access to a car in most circumstances. So, the bus Bill is going to be vitally important, but in the meantime there is a job to be done as well. There really is. So, we've asked Transport for Wales to work closely and at pace with local authorities in the Valleys to ensure that we can improve local bus services before 2027, when we expect to be able to roll out franchised services, because people expect better services today.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn? Prif amcan y Bil bysiau yw sicrhau ein bod yn rhoi teithwyr o flaen elw, fel y gallwn ddarparu gwasanaethau yn seiliedig ar yr hyn sydd ei angen ar bobl mewn cymunedau, gan gynnwys cymunedau'r Cymoedd. Cefais fy nharo ddoe, wrth glywed am yr her sy'n cael ei hwynebu yng nghymunedau'r Cymoedd, yn enwedig pan siaradodd Buffy Williams am bobl y Rhondda Fach. Dangosodd i mi pa mor hanfodol yw gwrando ar bobl wrth gynllunio gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig mewn perthynas â'r gwasanaethau sy'n hanfodol bwysig, lle nad oes opsiwn arall.
Gwyddom mai gwasanaethau bysiau yw tri chwarter y teithiau trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, ac yn hollbwysig, cânt eu defnyddio gan bobl nad oes ganddynt gar at eu defnydd yn y rhan fwyaf o amgylchiadau. Felly, bydd y Bil bysiau'n hanfodol bwysig, ond mae gwaith i'w wneud yn y cyfamser hefyd. Felly, rydym wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru weithio'n agos ac yn gyflym gydag awdurdodau lleol yn y Cymoedd i sicrhau y gallwn wella gwasanaethau bysiau lleol cyn 2027, pan fyddwn yn disgwyl gallu cyflwyno gwasanaethau wedi'u masnachfreinio, oherwydd mae pobl yn disgwyl gwasanaethau gwell heddiw.
Last month, Wayne David MP and I held a bus surgery at Bedwas Workmen's Hall. It was one of the best attended surgeries that I've held. People were raising the concerns that Delyth Jewell has just mentioned and Buffy mentioned yesterday. A common cause for complaint is that services that get constituents to work or medical appointments are not reliable. We were also disappointed that the pilot service from Caerphilly to the Grange University Hospital was not continued because private sector companies believed it wasn't viable. One of the biggest issues we'd seen previously to this was rail services, and rail service complaints have gone down immeasurably since the improvement on the Rhymney to Cardiff line. We'd like to see similar improvements with bus services. One of the routes towards that would be single integrated ticketing. To what extent would the bus Bill allow a single, integrated ticketing service to be provided to residents, and what kind of timescale would the Minister think that that could be achieved in?
Fis diwethaf, cynhaliodd Wayne David AS a minnau gymhorthfa fysiau yn Neuadd y Gweithwyr Bedwas. Roedd yn un o'r cymorthfeydd gorau i mi eu cynnal. Roedd pobl yn codi'r pryderon y soniodd Buffy amdanynt ddoe ac y mae Delyth Jewell newydd sôn amdanynt. Un rheswm cyffredin dros gwyno yw nad yw gwasanaethau sy'n mynd ag etholwyr i'r gwaith neu apwyntiadau meddygol yn ddibynadwy. Roeddem yn siomedig hefyd nad oedd y gwasanaeth peilot o Gaerffili i Ysbyty Athrofaol y Faenor yn parhau am nad oedd cwmnïau sector preifat yn credu ei fod yn hyfyw. Un o'r problemau mwyaf inni eu gweld cyn hyn oedd y gwasanaethau rheilffyrdd, ac mae cwynion y gwasanaeth rheilffyrdd wedi gostwng yn anfesuradwy ers y gwelliant i reilffordd Rhymni i Gaerdydd. Hoffem weld gwelliannau tebyg gyda gwasanaethau bysiau. Un o'r llwybrau tuag at sicrhau hynny fyddai system un tocyn integredig. I ba raddau y byddai'r Bil bysiau yn caniatáu darparu gwasanaeth un tocyn integredig i breswylwyr, a beth mae'r Gweinidog yn ei gredu fyddai'r amserlen ar gyfer cyflawni hynny?
Well, Hefin David raises a number of great opportunities with the bus Bill, I think, in terms of the potential to introduce single integrated ticketing; the potential to have truly integrated timetables; the potential to have a much fairer regime for travel costs. We expect to be able to roll out franchised services in 2027—that's our intention—and, with it, we'll be able to do work on the actual fare regime that's introduced and the ticketing system that's introduced and the integrated timetables ahead of that roll-out. But I think, again, we have to listen to people and make sure that this is planned on a regional basis with our partners in local government, to ensure that the services—bus and rail—truly match the needs of people across Wales.
Wel, mae Hefin David yn codi nifer o gyfleoedd gwych gyda'r Bil bysiau, rwy'n credu, o ran y potensial i gyflwyno un tocyn integredig; y potensial i gael amserlenni gwirioneddol integredig; y potensial i gael trefn lawer tecach ar gyfer costau teithio. Rydym yn disgwyl gallu cyflwyno gwasanaethau wedi'u masnachfreinio yn 2027—dyna ein bwriad—a chyda hynny, byddwn yn gallu gwneud gwaith ar y system brisiau a fydd yn cael ei chyflwyno a'r system docynnau a fydd yn cael ei chyflwyno a'r amserlenni integredig cyn cyflwyno hynny. Ond rwy'n credu, unwaith eto, fod yn rhaid inni wrando ar bobl a sicrhau bod hyn wedi'i gynllunio'n rhanbarthol gyda'n partneriaid llywodraeth leol, er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau—bysiau a rheilffyrdd—yn sicr yn ateb anghenion pobl ledled Cymru.
8. Sut mae'r Llywodraeth yn gwella hygyrchedd trafnidiaeth gyhoeddus yn Nwyrain De Cymru? OQ60952
8. How is the Government improving the accessibility of public transport in South Wales East? OQ60952
We're now delivering on improvements to the accessibility of public transport, with new fleets, new stations and legislation soon to allow the delivery of bus services in the public interest. These developments will realise an integrated network of bus, rail and active travel, with more services and better access for all.
Rydym yn cyflawni gwelliannau nawr i hygyrchedd trafnidiaeth gyhoeddus, gyda fflydoedd newydd, gorsafoedd newydd a deddfwriaeth cyn bo hir i ganiatáu darparu gwasanaethau bysiau er budd y cyhoedd. Bydd y datblygiadau hyn yn gwireddu rhwydwaith integredig o fysiau, rheilffyrdd a theithio llesol, gyda mwy o wasanaethau a gwell mynediad i bawb.
Diolch yn fawr am yr ateb yna, Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you very much for that response, Cabinet Secretary.
And following on from the theme of Delyth Jewell's question, the bus network in my region is not what it should be if we are serious about boosting social mobility and prosperity. I represent communities where there is no way of travelling in or out during the evenings, meaning you are cut off if you don't have a car or can't afford a taxi. This makes life difficult for anyone working shift patterns. One of the big problems with the deficiencies in the bus network, allied to the Labour Government's health centralisation agenda, means that the Grange hospital is difficult to reach. This is the main district hospital for large parts of my region, stretching from Bedwas to Abergavenny. A direct bus service from Caerphilly county borough to the hospital was announced to great fanfare, but was quietly dropped around six months ago, as mentioned by Hefin David just now. As the new Cabinet Secretary for transport, can you revisit transport schemes that ensure our hospitals are reachable in a timely manner for everyone, not just those with private transport at their disposal?
Ac yn dilyn thema cwestiwn Delyth Jewell, nid yw'r rhwydwaith bysiau yn fy rhanbarth yn cyrraedd y safon os ydym o ddifrif am hybu symudedd cymdeithasol a ffyniant. Rwy'n cynrychioli cymunedau lle nad oes unrhyw ffordd o deithio i mewn nac allan gyda'r nos, sy'n golygu eich bod yn cael eich ynysu os nad oes gennych gar neu os na allwch fforddio tacsi. Mae hyn yn gwneud bywyd yn anodd i unrhyw un sy'n gweithio patrymau shifft. Mae un o'r problemau mawr gyda'r diffygion yn y rhwydwaith bysiau, ynghyd ag agenda canoli iechyd y Llywodraeth Lafur, yn golygu ei bod yn anodd cyrraedd ysbyty'r Faenor. Dyma'r prif ysbyty dosbarth ar gyfer rhannau helaeth o fy rhanbarth, yn ymestyn o Fedwas i'r Fenni. Rhoddwyd sylw mawr i'r gwasanaeth bws uniongyrchol a gyhoeddwyd o fwrdeistref sirol Caerffili i'r ysbyty, ond cafodd ei ddiddymu'n ddistaw bach tua chwe mis yn ôl, fel y crybwyllodd Hefin David nawr. Fel Ysgrifennydd newydd y Cabinet dros drafnidiaeth, a allwch chi ailedrych ar gynlluniau trafnidiaeth sy'n sicrhau bod modd i bawb gyrraedd ein hysbytai mewn modd amserol, nid dim ond y rhai sydd â thrafnidiaeth breifat at eu defnydd?
I can tell the Member that we've asked Transport for Wales to look again at bus links to key healthcare facilities across Wales as part of the regional bus planning work that's taking place at the moment. I'm very cognisant of the impact that that service to the Grange hospital has had on residents. They're working in partnership with local authorities and will use the experience of the pilot service as part of the review. I think it is unfortunate that Stagecoach did not maintain the link on a commercial basis. It's unfortunate, but that's, sadly, a reflection on the system that we have at the moment—the privatised system, the deregulated system. So, again, it's something that we'll be able to address longer term through legislation.
Gallaf ddweud wrth yr Aelod ein bod wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru edrych eto ar gysylltiadau bysiau i gyfleusterau gofal iechyd allweddol ledled Cymru fel rhan o'r gwaith cynllunio bysiau rhanbarthol sy'n digwydd ar hyn o bryd. Rwy'n ymwybodol iawn o'r effaith y mae'r gwasanaeth hwnnw i ysbyty'r Faenor wedi'i chael ar drigolion. Maent yn gweithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol a byddant yn defnyddio profiad y gwasanaeth peilot fel rhan o'r adolygiad. Rwy'n credu ei bod yn anffodus na wnaeth Stagecoach gynnal y gwasanaeth ar sail fasnachol. Mae'n anffodus, ond mae'n adlewyrchiad o'r system sydd gennym ar hyn o bryd—system sydd wedi'i phreifateiddio, system sydd wedi'i dadreoleiddio. Felly, unwaith eto, mae'n rhywbeth y byddwn yn gallu mynd i'r afael ag ef yn fwy hirdymor drwy ddeddfwriaeth.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
I am now going to need to call a temporary technical break because of our ongoing electronic malfunction. We'll reconvene as soon as possible.
Bydd angen imi alw am doriad technegol dros dro nawr oherwydd ein problemau electronig parhaus. Fe wnawn ailymgynnull cyn gynted â phosibl.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:17.
Plenary was suspended at 14:17.
Ailymgynullodd y Senedd am 14:20, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 14:20, with the Llywydd in the Chair.
Rŷn ni'n barod i ailgychwyn. Byddwn ni'n ailgychwyn ar eitem 2, a'r eitem hwnnw yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Jane Dodds.
We are ready to recommence. We will restart on item 2, and that item is the questions to the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice. The first question is from Jane Dodds.
1. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i osod targedau ar gyfer lleihau tlodi plant? OQ60985
1. What measures is the Welsh Government taking to set targets for the reduction of child poverty? OQ60985
We are developing a framework of indicators and measures of child poverty informed by Professor Rod Hick from Cardiff University and our external reference group. A policy progress report and evidence from those with lived experience of poverty will also be provided at the next progress reporting point in 2025.
Rydym yn datblygu fframwaith o ddangosyddion a mesurau tlodi plant sydd wedi'u llywio gan yr Athro Rod Hick o Brifysgol Caerdydd a'n grŵp cyfeirio allanol. Bydd adroddiad cynnydd polisi a thystiolaeth gan y rhai sydd â phrofiad bywyd o dlodi hefyd yn cael eu darparu ar y pwynt adrodd cynnydd nesaf yn 2025.
Thank you very much, Cabinet Secretary. Sadly, the latest childhood poverty statistics for Wales released last month paint a very disheartening picture of stagnation—29 per cent of children now live in relative poverty, representing 190,000 children. The Bevan Foundation's recent 'State of Wales' report laid bare the harsh reality that children remain the demographic at the highest risk of poverty, with those from households without full adult employment, as well as those in rented homes, facing even greater risk of deprivation. We cannot be complacent about these figures nor accept the lack of progress. Behind these numbers, as you say, lie the lived experiences of children who are literally suffering. These figures show the urgent need for measurable, clear targets to reduce child poverty, as recommended by the Equality and Social Justice Committee in their report last November. And I'm very disappointed to hear that these won't be with us until 2025, because it does take time, then, for us to have those targets in place. So, I wondered, could you, Cabinet Secretary, commit to creating clear, quantifiable targets urgently for reducing child poverty? Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn anffodus, mae'r ystadegau tlodi plant diweddaraf ar gyfer Cymru a ryddhawyd fis diwethaf yn rhoi darlun digalon iawn o ddiffyg cynnydd—mae 29 y cant o blant bellach yn byw mewn tlodi cymharol, sef 190,000 o blant. Roedd adroddiad 'Cyflwr Cymru' diweddar Sefydliad Bevan yn dangos y realiti creulon mai plant yw'r demograffig sy'n wynebu'r risg uchaf o dlodi o hyd, gyda phlant o aelwydydd lle nad yw'r oedolion mewn cyflogaeth lawn, yn ogystal â'r rhai mewn cartrefi rhent, yn wynebu risg uwch fyth o amddifadedd. Ni allwn laesu dwylo ynghylch y ffigurau hyn na derbyn y diffyg cynnydd. Y tu ôl i'r ffigurau hyn, fel y dywedwch, mae profiadau bywyd plant sy'n llythrennol yn dioddef. Mae'r ffigurau hyn yn dangos yr angen brys am dargedau mesuradwy a chlir i leihau tlodi plant, fel yr argymhellodd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol yn eu hadroddiad fis Tachwedd diwethaf. Ac rwy'n siomedig iawn o glywed na fydd y rhain yn cael gyda ni tan 2025, oherwydd mae'n cymryd amser inni roi'r targedau hynny ar waith wedyn. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a wnewch chi ymrwymo i greu targedau clir, mesuradwy ar frys ar gyfer lleihau tlodi plant? Diolch yn fawr iawn.
Thank you. I can certainly assure Jane Dodds and all Members that I am not complacent. Obviously, I've just come into this portfolio and, as you say, unfortunately, we have seen a rise in the number of children in relative poverty. It went up 1 per cent from the previous year. So, I can absolutely assure you there is no complacency on my behalf or on behalf of the Welsh Government. I think it's really important to recognise that the levers that we do have—. And we don't hold all the levers, obviously, to enable poverty to be tackled. It's really important that we do everything we can with what we have as a Welsh Government. And I've had an initial conversation with the First Minister around how, as a Government, we make sure that every Cabinet Secretary and Minister contributes to the way that we tackle poverty.
I met with the Bevan Foundation myself on Monday of this week, because I'm very keen to hear about the research that they have done, to make sure that the schemes and the funding that we have and that we use specifically to tackle poverty is absolutely going to the correct places. You'll be aware that the child poverty strategy was launched by my predecessor, Jane Hutt, who has just walked into the Siambr, in January, and we have not committed to targets there. I have looked at countries that have targets and I've looked at best practice from countries that don't have targets, and I think that, for me, the biggest thing that comes out about tackling poverty is ensuring that we have a compassionate and fair welfare system. I've looked at New Zealand, for instance. We don't have the levers in relation to that, but they do. So, I'm very keen to look at what best practice we can have on that. Again, my predecessor committed to having an academic help to inform us around the child poverty strategy, and I mentioned Professor Hick, who is advising on the developing of the monitoring framework.
Diolch. Gallaf yn sicr sicrhau Jane Dodds a'r holl Aelodau nad wyf yn llaesu dwylo. Yn amlwg, rwyf newydd gael y portffolio hwn, ac fel y dywedwch, yn anffodus, rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y plant mewn tlodi cymharol. Mae wedi codi 1 y cant ers y flwyddyn flaenorol. Felly, gallaf eich sicrhau'n bendant nad oes unrhyw laesu dwylo ar fy rhan i nac ar ran Llywodraeth Cymru. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cydnabod bod y dulliau sydd gennym—. Ac yn amlwg, nid yw'r holl ddulliau gennym at ein defnydd i fynd i'r afael â thlodi. Mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu gyda'r hyn sydd gennym fel Llywodraeth Cymru. Ac rwyf wedi cael sgwrs gychwynnol gyda'r Prif Weinidog ynglŷn â sut y gallwn sicrhau, fel Llywodraeth, fod pob Ysgrifennydd Cabinet a Gweinidog yn cyfrannu at y ffordd yr awn i'r afael â thlodi.
Cyfarfûm â Sefydliad Bevan fy hun ddydd Llun yr wythnos hon, oherwydd rwy'n awyddus iawn i glywed am yr ymchwil y maent wedi'i wneud, i sicrhau bod y cynlluniau a'r cyllid sydd gennym ac a ddefnyddiwn yn benodol i fynd i'r afael â thlodi yn mynd i'r mannau cywir. Fe fyddwch yn ymwybodol fod y strategaeth tlodi plant wedi cael ei lansio gan fy rhagflaenydd, Jane Hutt, sydd newydd gerdded i mewn i'r Siambr, ym mis Ionawr, ac nid ydym wedi ymrwymo i dargedau yno. Rwyf wedi edrych ar wledydd sydd â thargedau ac wedi edrych ar arferion gorau mewn gwledydd nad oes ganddynt dargedau, ac i mi, rwy'n credu mai'r peth pwysicaf mewn perthynas â mynd i'r afael â thlodi yw sicrhau bod gennym system les dosturiol a theg. Edrychais ar Seland Newydd, er enghraifft. Nid oes gennym y dulliau mewn perthynas â hynny, ond mae ganddynt hwy. Felly, rwy'n awyddus iawn i edrych ar ba arferion gorau y gallwn eu cael ar gyfer hynny. Unwaith eto, ymrwymodd fy rhagflaenydd i gael cymorth academaidd i'n llywio gyda'r strategaeth tlodi plant, a soniais am yr Athro Hick, sy'n cynghori ar ddatblygu'r fframwaith monitro.
Cabinet Secretary, you talk about the levers that may or may not be available to you, but you will acknowledge, surely, that some of the most significant levers in challenging child poverty are available to you, in particular around education, around the economy and around health as well. So, I’d be interested to hear how you propose to use the levers that are available to you to reduce child poverty. In your response to Jane Dodds, you talked about a series of measures being in place. Measures are clearly different to targets, and targets are actually about accountability and responsibility. So, I just wondered, are you able to confirm today that you will be putting targets in place and not just having measures there, so that you are able to be held to account and responsible, clearly responsible, for the challenges around child poverty?
Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi'n sôn am y dulliau a allai fod ar gael i chi neu beidio, ond rhaid eich bod yn cydnabod bod rhai o'r dulliau mwyaf sylweddol mewn perthynas â herio tlodi plant ar gael i chi, yn enwedig mewn perthynas ag addysg, yr economi ac iechyd hefyd. Felly, hoffwn glywed sut rydych chi'n bwriadu defnyddio'r dulliau sydd ar gael i chi i leihau tlodi plant. Yn eich ymateb i Jane Dodds, roeddech chi'n dweud bod cyfres o fesurau ar waith. Yn amlwg, mae mesurau'n wahanol i dargedau, ac mae targedau'n ymwneud ag atebolrwydd a chyfrifoldeb mewn gwirionedd. Felly, tybed a allwch chi gadarnhau heddiw y byddwch chi'n rhoi targedau ar waith, yn hytrach na mesurau'n unig, fel y gellir eich dwyn i gyfrif a'ch dal yn gyfrifol, yn amlwg gyfrifol, am yr heriau sy'n gysylltiedig â thlodi plant?
You make a very important point around the way we can tackle child poverty, and I mentioned it: it has to be a cross-Government approach. Within the Welsh Government we don’t have all the levers, but within my own portfolio, I don’t have all the levers, so it is really important that we work cross-Government. And as I say, I’ve had an initial conversation with the First Minister about the mechanism for doing that.
I think a target-based approach risks being oversimplistic. I think it can detract sometimes from the evidence of people who have lived experience of poverty. We believe the framework based on a range of relevant measures of poverty alongside an assessment of progress in delivery of our policy commitments is the best way forward, and will help us more accurately reflect the impact of our approach to what is a very complex set of problems that impact on poverty, rather than targets.
I think what is important for me—and this is a discussion I had with the Bevan Foundation—is making sure that the levers and the funding we have are absolutely going to the heart of being able to tackle that poverty.
Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch y ffordd y gallwn fynd i'r afael â thlodi plant, ac fe soniais amdano: mae'n rhaid iddo fod yn ddull trawslywodraethol. Nid oes gennym yr holl ddulliau o fewn Llywodraeth Cymru, ond o fewn fy mhortffolio fy hun, nid oes gennyf yr holl ddulliau, felly mae'n bwysig iawn ein bod yn gweithio'n drawslywodraethol. Ac fel y dywedaf, rwyf wedi cael sgwrs gychwynnol gyda'r Prif Weinidog am y mecanwaith ar gyfer gwneud hynny.
Rwy'n credu bod perygl y bydd dull sy'n seiliedig ar dargedau'n rhy syml. Rwy'n credu weithiau y gall dynnu oddi ar dystiolaeth pobl sydd â phrofiad bywyd o dlodi. Credwn mai'r ffordd orau ymlaen yw sefydlu fframwaith sy'n seiliedig ar ystod o fesurau tlodi perthnasol ochr yn ochr ag asesiad o gynnydd ar gyflawni ein hymrwymiadau polisi, a bydd yn ein helpu i ystyried yn fwy manwl effaith ein dull o ymdrin â set gymhleth iawn o broblemau sy'n effeithio ar dlodi, yn hytrach na thargedau.
Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig i mi—ac mae hon yn drafodaeth a gefais gyda Sefydliad Bevan—yw gwneud yn siŵr fod y dulliau a'r arian sydd gennym yn cael ei ddefnyddio i drechu'r tlodi hwnnw.
I welcome you very much to being the Cabinet Secretary for Culture and Social Justice. In the final contribution of Frank Field in the House of Lords, he spoke about the work of the community that is feeding the people of Birkenhead who cannot feed themselves. He described a child who was brought in literally crying from hunger. After he’d eaten, he was invited to go to choose something from the toy corner, which also contained these lunch packs—and guess what he chose. He didn’t choose a toy, he chose a lunch pack. This is a vivid description of what many children across Wales and in Birkenhead are experiencing today as we speak. So, I wondered if I could reiterate the request of Jane Dodds that we have a measurable and clear target for trying to eliminate the number of children who are being forced to go to foodbanks.
Rwy'n eich croesawu'n gynnes i swydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol. Yng nghyfraniad olaf Frank Field yn Nhŷ'r Arglwyddi, siaradodd am waith y gymuned sy'n bwydo'r bobl ym Mhenbedw nad ydynt yn gallu bwydo eu hunain. Disgrifiodd blentyn a ddygwyd i mewn a oedd yn llythrennol yn crio o newyn. Ar ôl iddo fwyta, cafodd wahoddiad i fynd i ddewis rhywbeth o'r gornel deganau, a oedd hefyd yn cynnwys pecynnau cinio—a dyfalwch beth a ddewisodd. Ni ddewisodd degan, dewisodd becyn cinio. Dyma ddisgrifiad byw o'r hyn y mae llawer o blant ledled Cymru ac ym Mhenbedw yn ei brofi wrth inni siarad heddiw. Felly, tybed a gaf i ailadrodd cais Jane Dodds am darged mesuradwy a chlir ar gyfer ceisio dileu nifer y plant sy'n cael eu gorfodi i fynd i fanciau bwyd.
Thank you. I saw just before I came into the Chamber that Frank Field had unfortunately passed away, and obviously he did a huge amount of work in this area. I’ve already outlined the work that has been undertaken and will continue to be undertaken and how the child poverty strategy absolutely sets out ambitions that we have as a Government for the longer term, and how we’ll work across Government and also with partners—I think it’s very important to recognise the partnership working here as well—to maximise the impact of the levers that we do have available to us. I think there is a very ambitious set of objectives and priorities, and for me, it’s about making sure that we implement those in the correct way and that we do drive down child poverty. Ending child poverty has to be an absolute priority, not just for this Government, but absolutely every Government.
Diolch. Cyn imi ddod i mewn i'r Siambr, gwelais fod Frank Field wedi marw, ac yn amlwg fe wnaeth lawer iawn o waith yn y maes hwn. Rwyf eisoes wedi amlinellu'r gwaith sydd wedi'i wneud ac a fydd yn parhau i gael ei wneud a sut mae'r strategaeth tlodi plant yn nodi uchelgeisiau sydd gennym fel Llywodraeth ar gyfer y tymor hwy, a sut y byddwn yn gweithio ar draws y Llywodraeth a hefyd gyda phartneriaid—rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cydnabod y gwaith mewn partneriaeth sy'n digwydd yn y maes hwn hefyd—i wneud y mwyaf o effaith y dulliau sydd ar gael i ni. Rwy'n credu bod yna gyfres uchelgeisiol iawn o amcanion a blaenoriaethau, ac i mi, mae'n ymwneud â sicrhau ein bod yn gweithredu'r rheini yn y ffordd gywir a'n bod yn lleihau tlodi plant. Mae'n rhaid inni sicrhau bod trechu tlodi plant yn flaenoriaeth absoliwt, nid yn unig i'r Llywodraeth hon, ond i bob Llywodraeth.
2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i liniaru effaith tlodi plant yng Nghwm Cynon? OQ60944
2. How is the Welsh Government working to mitigate the impact of child poverty in Cynon Valley? OQ60944
Thank you. We are doing everything we can to mitigate the impact of child poverty across Wales, including those living in Cynon Valley. Our child poverty strategy outlines the actions we will be taking to tackle child poverty and improve outcomes for those living on low incomes.
Diolch. Rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i liniaru effaith tlodi plant ledled Cymru, gan gynnwys y rhai sy'n byw yng Nghwm Cynon. Mae ein strategaeth tlodi plant yn amlinellu'r camau y byddwn yn eu cymryd i fynd i'r afael â thlodi plant a gwella canlyniadau i'r rhai sy'n byw ar incwm isel.
Thank you, Cabinet Secretary, for your answer. I welcome the focus in the First Minister’s statement last week on lifting children out of poverty. It’s undoubtedly one of the most important issues for our Welsh Labour Government to address. But with some of the most stubborn levers on child poverty being non-devolved, as you alluded to in your previous answer to Jane Dodds there, Cabinet Secretary, how will the Welsh Government be able to make real and lasting inroads on this crucial issue?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n croesawu'r ffocws yn natganiad y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf ar godi plant allan o dlodi. Heb os, mae'n un o'r materion pwysicaf i'n Llywodraeth Lafur yng Nghymru fynd i'r afael ag ef. Ond gan nad yw rhai o'r dulliau cryfaf mewn perthynas â thlodi plant wedi eu datganoli, fel y gwnaethoch chi nodi yn eich ateb blaenorol i Jane Dodds, Ysgrifennydd y Cabinet, sut y gall Llywodraeth Cymru wneud cynnydd gwirioneddol a pharhaol ar y mater hollbwysig hwn?
As you say, the First Minister made it very clear last week during the Plenary session that the fight to lift children out of poverty will absolutely be at the heart of the Welsh Government’s mission and we will do everything we can to make sure children grow up feeling happy and hopeful for their future. We know from independent stakeholders and our engagement work that there are things that we can do that will make a difference to the lives of those living in poverty, and the child poverty strategy I referred to in my previous answer makes very clear what we will do. We can focus work across Government to find affordable solutions for childcare, for instance. We can make sure that transport costs remove barriers to enable parents to go out to work, because, obviously, if a child is living in poverty, we know it's primarily because their parents are living in poverty. It's really important that we make work pay and that we invest in creating pathways out of poverty through focusing on our early years, on equality of educational attainment and employability and skills. It's very important that we work across Government, and I will be making sure that that is at the heart of the child poverty strategy going forward. I think it's also really important that we continue to support the Joseph Rowntree Foundation's call for the UK Government to reform universal credit. We need a compassionate and supportive benefits system here in Wales.
Fel y dywedwch, fe ddywedodd y Prif Weinidog yn glir iawn yr wythnos diwethaf yn y Cyfarfod Llawn y bydd y frwydr i godi plant allan o dlodi yn gwbl ganolog i genhadaeth Llywodraeth Cymru a byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod plant yn tyfu i fyny yn teimlo'n hapus ac yn obeithiol am eu dyfodol. Rydym yn gwybod gan randdeiliaid annibynnol a'n gwaith ymgysylltu fod yna bethau y gallwn eu gwneud a fydd yn gwneud gwahaniaeth i fywydau'r rhai hynny sy'n byw mewn tlodi, ac mae'r strategaeth tlodi plant y cyfeiriais ati yn fy ateb blaenorol yn nodi'n glir iawn beth fyddwn ni'n ei wneud. Gallwn ganolbwyntio gwaith ar draws y Llywodraeth i ddod o hyd i atebion fforddiadwy ar gyfer gofal plant, er enghraifft. Gallwn wneud yn siŵr fod costau trafnidiaeth yn cael gwared ar rwystrau er mwyn galluogi rhieni i fynd i'r gwaith, oherwydd, yn amlwg, os yw plentyn yn byw mewn tlodi, rydym yn gwybod mai'r rheswm pennaf am hynny yw oherwydd bod ei rieni'n byw mewn tlodi. Mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud i waith dalu a'n bod yn buddsoddi mewn creu llwybrau allan o dlodi drwy ganolbwyntio ar ein blynyddoedd cynnar, ar gydraddoldeb cyrhaeddiad addysgol a chyflogadwyedd a sgiliau. Mae'n bwysig iawn ein bod yn gweithio ar draws y Llywodraeth, a byddaf yn sicrhau bod hynny'n ganolog yn y strategaeth tlodi plant wrth symud ymlaen. Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig iawn ein bod yn parhau i gefnogi galwad Sefydliad Joseph Rowntree ar Lywodraeth y DU i ddiwygio credyd cynhwysol. Rydym angen system fudd-daliadau dosturiol a chefnogol yma yng Nghymru.
Cabinet Secretary, as you will be aware from the Welsh Government's child poverty strategy for Wales, the Marmot approach has been found to be an effective way of helping to tackle inequity. We also know that there are 39 local authorities across England now registered as Marmot places. However, in Wales we appear, unless I am mistaken, to only have one, which is listed as the Gwent public services board. With this in mind, Cabinet Secretary, and given that Rhondda Cynon Taf has some of the highest levels of child poverty in Wales, what steps are the Welsh Government taking to encourage councils, such as RCT, to become Marmot places? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch o strategaeth tlodi plant Llywodraeth Cymru ar gyfer Cymru, canfuwyd bod dull Marmot yn ffordd effeithiol o helpu i fynd i'r afael ag annhegwch. Gwyddom hefyd fod 39 o awdurdodau lleol ledled Lloegr bellach wedi'u cofrestru fel lleoedd Marmot. Fodd bynnag, yng Nghymru, oni bai fy mod yn anghywir, mae'n ymddangos mai dim ond un sydd gennym, sydd wedi'i restru fel bwrdd gwasanaethau cyhoeddus Gwent. Gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, ac o gofio bod gan Rhondda Cynon Taf rai o'r lefelau uchaf o dlodi plant yng Nghymru, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog cynghorau, megis Rhondda Cynon Taf, i ddod yn lleoedd Marmot? Diolch.
Thank you. I had a meeting this morning with Councillor Anthony Hunt, as part of his responsibilities with the Welsh Local Government Association, to see what more we can do in our fight against, not just child poverty, but poverty per se. So, I will be taking those conversations forward.
Diolch. Cefais gyfarfod y bore yma gyda'r Cynghorydd Anthony Hunt, fel rhan o'i gyfrifoldebau gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, i weld beth arall y gallwn ei wneud yn ein brwydr yn erbyn tlodi fel y cyfryw, nid tlodi plant yn unig. Felly, byddaf yn bwrw ymlaen â'r sgyrsiau hynny.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Anne Jones.
Questions now from the party spokespeople. Welsh Conservative spokesperson, Laura Anne Jones.
Diolch, Llywydd. Firstly, congratulations on your new role, Cabinet Secretary. What a brief. It rather reads like a shopping list of all that's wrong with, and that's been failed by, this Welsh Labour Government. Last week we saw the long-awaited release of the final report by Dr Cass, the outcome of which—of Dr Cass's findings—is, as you know, hugely significant for Wales, as well as for England. Cabinet Secretary, this Government and Cabinet Secretaries have continued to bury their heads in the sand when it comes to safeguarding our children and young people in Wales. It's abundantly clear that the LGBTQ+ action plan is now not fit for purpose. As we are seeing from Dr Cass's final report, those who have been vilified for daring to suggest that, like myself, are now being vindicated.
There has now been at least a week of political statements, headlines, media scrutiny, tough questions and fierce debate in England. The response, however, from this Welsh Labour Government has been muted to the point of silence. The Welsh Government haven't deemed it important enough to make a full statement on it, instead resorting to a reactionary short response to my asking for a statement on the Cass review and the future of gender services from the business Secretary last week and again yesterday.
It's not good enough. It is clear that this action plan of yours needs to be urgently revised, yet we have no statement to that effect about the LGBTQ+ action plan, which is intrinsically linked and intertwined with the Cass review. Quite simply, this Government is trying to plough on, regardless of the weight of evidence now against its plans. Cabinet Secretary, I ask you again: when can we expect a review of the action plan, and is it not right to withdraw the action plan until this has happened?
Diolch, Lywydd. Yn gyntaf, llongyfarchiadau ar eich rôl newydd, Ysgrifennydd y Cabinet. Am friff. Mae fel rhestr siopa o bopeth sydd o'i le, ac sydd wedi cael cam, gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf gwelsom y cyhoeddiad hirddisgwyliedig am yr adroddiad terfynol gan Dr Cass, y mae ei ganlyniad—canfyddiadau Dr Cass—yn hynod arwyddocaol i Gymru, yn ogystal ag i Loegr. Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r Llywodraeth hon ac Ysgrifenyddion y Cabinet wedi parhau i gladdu eu pennau yn y tywod ar fater diogelu ein plant a'n pobl ifanc yng Nghymru. Mae'n gwbl amlwg nad yw'r cynllun gweithredu LHDTC+ yn addas i'r diben bellach. Fel y gwelwn o adroddiad terfynol Dr Cass, mae'r rhai ddifrïwyd am fentro awgrymu hynny, fel fi, bellach wedi eu cyfiawnhau.
Cafwyd o leiaf wythnos o ddatganiadau gwleidyddol, penawdau, craffu gan y cyfryngau, cwestiynau anodd a dadlau ffyrnig yn Lloegr. Fodd bynnag, mae'r ymateb gan y Llywodraeth Lafur hon wedi bod yn hynod o dawedog. Nid yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried ei fod yn ddigon pwysig i wneud datganiad llawn yn ei gylch, gan fodloni ar ymateb byr adweithiol i'm cais am ddatganiad ar adolygiad Cass a dyfodol gwasanaethau rhywedd gan yr Ysgrifennydd busnes yr wythnos diwethaf ac eto ddoe.
Nid yw'n ddigon da. Mae'n amlwg fod angen adolygu'r cynllun gweithredu hwn o'ch eiddo ar frys, ac eto nid oes gennym ddatganiad i'r perwyl hwnnw am y cynllun gweithredu LHDTC+, sydd wedi'i gysylltu'n annatod a'i gydblethu ag adolygiad Cass. Yn syml iawn, mae'r Llywodraeth hon yn ceisio bwrw yn ei blaen, ni waeth beth yw pwysau'r dystiolaeth yn erbyn ei chynlluniau bellach. Ysgrifennydd y Cabinet, gofynnaf i chi eto: pryd y gallwn ni ddisgwyl adolygiad o'r cynllun gweithredu, ac onid yw'n iawn tynnu'r cynllun gweithredu yn ôl nes bod hyn wedi digwydd?
Well, Laura Anne Jones is nothing if not predictable. I can assure you that we continue to work towards our commitment in the LGBTQ+ action plan, engaging with children, with young people and with their families when we are considering options for a range of services. I'm very aware of the Cass review. I had hoped that this very toxic debate that takes place in this Chamber between you and a variety of Cabinet Secretaries and Ministers might take a different tone today, but sadly not.
Wel, mae'n hawdd rhagweld beth fydd gan Laura Anne Jones i'w ddweud. Gallaf eich sicrhau ein bod yn parhau i weithio tuag at ein hymrwymiad yn y cynllun gweithredu LHDTC+, i ymgysylltu â phlant, gyda phobl ifanc a'u teuluoedd pan fyddwn yn ystyried opsiynau ar gyfer ystod o wasanaethau. Rwy'n ymwybodol iawn o adolygiad Cass. Roeddwn wedi gobeithio y gallai fod cywair gwahanol i'r ddadl wenwynig sy'n digwydd yn y Siambr rhyngoch chi ac amrywiaeth o Ysgrifenyddion y Cabinet a Gweinidogion heddiw, ond yn anffodus nid yw hynny wedi digwydd.
Cabinet Secretary, it's not a toxic debate; you are making it such. It's very important to safeguard the children and young people in Wales, and for you to be so flippant is, quite frankly, shocking. The Cass report warns against teachers being forced into making premature and, effectively, clinical decisions about affirmations such as social transitioning, and yet that is implicit throughout the Welsh Government's LGBTQ+ action plan.
Cabinet Secretary, as you know, the Welsh Government made a commitment to consider options for the development of a gender service for young people in Wales in its LGBTQ+ action plan, launched in February 2023. We have heard from colleagues, professionals and parents across Wales who are deeply concerned by such a commitment to develop this service now for the under-18s. To do so now, in light of the Cass review findings, would be irresponsible and could potentially put children and young people at risk. The Welsh Government's LGBTQ+ action plan needs to be reviewed in light of Dr Cass's findings. So, Cabinet Secretary, I ask again: when can concerned Welsh citizens and this Senedd expect a review of your plan to be undertaken?
Ysgrifennydd y Cabinet, nid yw'n ddadl wenwynig; chi sy'n ei gwneud hi felly. Mae'n bwysig iawn diogelu plant a phobl ifanc yng Nghymru, ac mae'n frawychus iawn eich bod mor anystyriol. Mae adroddiad Cass yn rhybuddio yn erbyn gorfodi athrawon i wneud penderfyniadau cynamserol, a chlinigol i bob pwrpas, am gadarnhadau fel trawsnewid cymdeithasol, ac eto mae hynny ymhlyg yng nghynllun gweithredu LHDTC+ Llywodraeth Cymru drwyddo draw.
Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch, ymrwymodd Llywodraeth Cymru i ystyried opsiynau ar gyfer datblygu gwasanaeth rhywedd i bobl ifanc yng Nghymru yn ei chynllun gweithredu LHDTC+, a lansiwyd ym mis Chwefror 2023. Rydym wedi clywed gan gydweithwyr, gweithwyr proffesiynol a rhieni ledled Cymru sy'n pryderu'n fawr am ymrwymiad o'r fath i ddatblygu'r gwasanaeth hwn nawr ar gyfer pobl ifanc dan 18 oed. Byddai gwneud hynny nawr, yng ngoleuni canfyddiadau adolygiad Cass, yn anghyfrifol a gallai beryglu plant a phobl ifanc o bosibl. Mae angen adolygu cynllun gweithredu LHDTC+ Llywodraeth Cymru yng ngoleuni canfyddiadau Dr Cass. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, gofynnaf eto: pryd y gall dinasyddion pryderus yng Nghymru a'r Senedd hon ddisgwyl gweld eich cynllun yn cael ei adolygu?
Well, I'm certainly not being flippant. What I want is—. I think what most people want to do and say is absolutely the right thing, and find the discussion that often takes place here very bewildering and overwhelming. And I'm just trying to ensure that—I'm sure that you and I will be talking about this many times over the coming months—we do it in a less polarised way. I can assure you that we are committed to making Wales the most LGBTQ+-friendly nation in Europe. And since we published our action plan, in February 2023, we've really focused our efforts on implementation and on making a substantial and positive impact to the lives of LGBTQ+ people in Wales. We will be updating on progress made against each action and activity in the plan that can be monitored on the LGBTQ+ tracker. And we've got an evaluation assessment framework, to measure the impact of the action plan—that's been developed along with an advisory group, comprised of stakeholders and organisations, and that's being formalised currently as well. So, there is no pause.
Wel, yn sicr nid wyf yn anystyriol. Rwyf eisiau—. Rwy'n credu mai'r hyn y mae'r rhan fwyaf o bobl eisiau ei wneud a'i ddweud yw'r peth iawn, ac maent yn aml yn ystyried y drafodaeth sy'n digwydd yma yn ddryslyd iawn ac yn llethol. Ac rwy'n ceisio sicrhau—rwy'n siŵr y byddwch chi a minnau'n sôn am hyn sawl gwaith dros y misoedd nesaf—ein bod yn ei wneud mewn ffordd llai pegynol. Gallaf eich sicrhau ein bod wedi ymrwymo i wneud Cymru yn genedl fwyaf cyfeillgar i LHDTC+ Ewrop. Ac ers inni gyhoeddi ein cynllun gweithredu, ym mis Chwefror 2023, rydym wedi canolbwyntio ein hymdrechion ar weithredu ac ar gael effaith sylweddol a chadarnhaol ar fywydau pobl LHDTC+ yng Nghymru. Byddwn yn rhoi diweddariad ar y cynnydd a wnaed yn erbyn pob gweithred a gweithgaredd yn y cynllun y gellir ei fonitro ar y traciwr LHDTC+. Ac mae gennym fframwaith asesu a gwerthuso i fesur effaith y cynllun gweithredu—mae hwnnw wedi'i ddatblygu gyda grŵp cynghori, sy'n cynnwys rhanddeiliaid a sefydliadau, ac mae hynny'n cael ei ffurfioli ar hyn o bryd hefyd. Felly, nid oes oedi.
Cabinet Secretary, I regret that you feel that way, but I feel that I'm raising important things that need to be discussed within this Chamber, in this Senedd. And I look forward to you doing something on this, and I look forward to you telling us about it, and what you're actually doing, and putting dates on times on when you're going to deliver that information. Because everybody wants to know what the outcomes of those findings will be. By doing nothing, you're not protecting the vulnerable children and young people of Wales. By doing nothing, you're denying science and disregarding safety in the name of ideology. And by doing nothing, you're actively working against the Welsh people, not with them.
In your new role, you have the levers of Welsh sport at your fingertips. It is high time that this influence be a positive and proactive one, as, unfortunately at the moment, it's a necessary one for you to look at, to protect the safety and fairness of women and girls' sports. This means no biological men or boys competing against women. Cabinet Secretary, female competitors deserve the same rights as male competitors. We all know the huge benefits that sports can offer, yet, without these protections, we could see a generation of biological women not participate in sport, and lose out on medals that they deserve. Unlike your predecessor, and as a sport lover yourself, can you today put Welsh women and girls' fears at ease, and confirm that you will do everything in your power to protect women's sport?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n ddrwg gennyf eich bod yn teimlo felly, ond rwy'n teimlo fy mod yn codi pethau pwysig y mae angen eu trafod yn y Siambr hon, yn y Senedd hon. Ac edrychaf ymlaen at wneud rhywbeth ar hyn, ac edrychaf ymlaen at eich clywed yn dweud wrthym amdano, a'r hyn rydych chi'n ei wneud, a rhoi dyddiadau'r adegau pan fyddwch yn darparu'r wybodaeth honno. Oherwydd mae pawb eisiau gwybod beth fydd canlyniadau'r canfyddiadau hynny. Drwy wneud dim, nid ydych yn diogelu plant a phobl ifanc agored i niwed yng Nghymru. Drwy wneud dim, rydych chi'n gwadu gwyddoniaeth ac yn diystyru diogelwch yn enw ideoleg. A thrwy wneud dim, rydych chi'n mynd ati i weithio yn erbyn pobl Cymru, nid gyda nhw.
Yn eich rôl newydd, mae gennych chi ddulliau chwaraeon Cymru ar gael i chi. Mae'n hen bryd i'r dylanwad hwn fod yn un cadarnhaol a rhagweithiol oherwydd, yn anffodus ar hyn o bryd, mae'n un y mae angen i chi edrych arno er mwyn gwarchod diogelwch a thegwch chwaraeon menywod a merched. Mae hyn yn golygu na ddylai unrhyw ddynion neu fechgyn biolegol gystadlu yn erbyn menywod. Ysgrifennydd y Cabinet, mae cystadleuwyr benywaidd yn haeddu'r un hawliau â chystadleuwyr gwrywaidd. Rydym i gyd yn gwybod am y manteision enfawr y gall chwaraeon eu cynnig, ond heb yr amddiffyniadau hyn, gallem weld cenhedlaeth o fenywod biolegol yn ymatal rhag cymryd rhan mewn chwaraeon, ac yn cael eu hamddifadu o'r medalau y maent yn eu haeddu. Yn wahanol i'ch rhagflaenydd, ac fel rhywun sy'n dwli ar chwaraeon eich hun, a wnewch chi dawelu ofnau menywod a merched Cymru heddiw, a chadarnhau y byddwch chi'n gwneud popeth yn eich gallu i ddiogelu chwaraeon menywod?
I believe that sport should be a place where everyone can be themselves, where everyone can take part, where everyone is treated with kindness, dignity and respect. It's very wide-ranging, and I think we cannot have a uniform approach to what is a really complex issue. It's very challenging, and I have had some early discussions. But I think that, if you look, the transgender community continues to be one of the most ostracised and unprotected, and the failure to recognise and address this is a failure in our duties and in our mission. Sport is very wide-ranging, as I say, and if you look at team sports, especially contact sports, that's very different from an individual, skill-based sport, for example. So, I think that there are lots of considerations, at various levels of competitions—that's international, national, community—when it comes to setting transgender policies for sports.
Rwy'n credu y dylai chwaraeon fod yn fan lle gall pawb fod yn nhw eu hunain ynddo, lle gall pawb gymryd rhan, lle caiff pawb ei drin â charedigrwydd, urddas a pharch. Mae'n bellgyrhaeddol iawn, ac rwy'n credu nad oes modd inni gael un dull unffurf o weithredu mewn perthynas â'r mater cymhleth hwn. Mae'n heriol iawn, ac rwyf wedi cael trafodaethau cynnar. Ond rwy'n credu, os edrychwch chi, fod y gymuned drawsryweddol yn parhau i fod yn un o'r cymunedau mwyaf gwrthodedig a lleiaf diogel, ac mae methiant i gydnabod a mynd i'r afael â hyn yn fethiant yn ein dyletswyddau ac yn ein cenhadaeth. Mae chwaraeon yn bellgyrhaeddol iawn fel y dywedaf, ac os edrychwch chi ar chwaraeon tîm, yn enwedig chwaraeon cyswllt, mae hynny'n wahanol iawn i chwaraeon unigolion sy'n seiliedig ar sgiliau, er enghraifft. Felly, rwy'n credu bod llawer o ystyriaethau, ar wahanol lefelau o gystadlu—rhyngwladol, cenedlaethol, cymunedol—pan ddaw'n fater o osod polisïau trawsryweddol ar gyfer chwaraeon.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. Croeso i'r portffolio cyfiawnder cymdeithasol, Ysgrifennydd Cabinet. Sicrhau tegwch efallai yw rôl bwysicaf Llywodraeth.
Thank you, Llywydd. Welcome to the social justice portfolio, Cabinet Secretary. Ensuring fairness is possibly the most important role within Government.
Last week there was a large protest outside the Senedd, organised by Stolen Lives, a group of families and carers calling for the release of people with a learning disability and/or autistic people from secure hospital settings in Wales. As chair of the cross-party group on learning disability, I was glad to address the 'homes not hospitals' protest, and highlight the fact that the human rights of people with a learning disability are being breached by them being wrongly placed in these units because the services are not there for them in their communities.
Learning disability is not a mental health issue. This is an issue of inequality, and we've heard powerful testimony, shared by the members of the Stolen Lives campaign, that there are people with learning disabilities and autistic people from Wales who are detained in secure mental health settings, simply because they are disabled. This is a human rights scandal, these lives are being stolen. The Government stated in the 'Learning Disability Delivery and Implementation Plan 2022-2026' that it is committed to reducing the number of people with a learning disability housed in these settings. So, what progress has been made, and what action will you now take to ensure that this inequality is ended?
Yr wythnos diwethaf cafwyd protest fawr y tu allan i'r Senedd wedi'i threfnu gan Bywydau wedi'u Dwyn, grŵp o deuluoedd a gofalwyr yn galw am ryddhau pobl ag anabledd dysgu a/neu bobl awtistig o leoliadau ysbyty diogel yng Nghymru. Fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar anabledd dysgu, roeddwn yn falch o annerch y brotest 'cartrefi nid ysbytai', a thynnu sylw at y ffaith bod hawliau dynol pobl ag anabledd dysgu yn cael eu tramgwyddo pan gânt eu gosod ar gam yn yr unedau hyn am nad yw'r gwasanaethau yno iddynt yn eu cymunedau.
Nid problem iechyd meddwl yw anabledd dysgu. Mae hyn yn fater o anghydraddoldeb, ac rydym wedi clywed tystiolaeth bwerus, a rennir gan aelodau ymgyrch Bywydau wedi'u Dwyn, fod yna bobl ag anableddau dysgu a phobl awtistig o Gymru yn cael eu cadw mewn lleoliadau iechyd meddwl diogel am ddim rheswm ar wahân i'r ffaith eu bod yn anabl. Mae hon yn sgandal hawliau dynol, mae'r bywydau hyn yn cael eu dwyn. Dywedodd y Llywodraeth yn y 'Cynllun Cyflawni a Gweithredu Anabledd Dysgu 2022-2026' ei bod wedi ymrwymo i leihau nifer y bobl ag anabledd dysgu sydd wedi'u gosod yn y lleoliadau hyn. Felly, pa gynnydd a wnaed, a pha gamau y byddwch chi'n eu cymryd nawr i sicrhau bod yr anghydraddoldeb hwn yn dod i ben?
Thank you very much. I look forward to working with the Member on many shared agenda issues going forward. I'm very keen to meet with people from Stolen Lives. When I was the health Minister, I did a significant piece of work around this, because it was very apparent that there were people completely in the wrong placement, particularly in hospitals. So, it is something that I'm very keen to take forward. I'm unable to update you on the specific point that you've asked, and I'll be very happy to write to you on that.
Diolch yn fawr iawn. Edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Aelod ar lawer o faterion ar yr agenda a rennir wrth symud ymlaen. Rwy'n awyddus iawn i gyfarfod â phobl o Bywydau wedi'u Dwyn. Pan oeddwn yn Weinidog iechyd, fe wneuthum waith sylweddol ar hyn, oherwydd roedd yn amlwg iawn fod pobl yn y lleoliad cwbl anghywir, yn enwedig mewn ysbytai. Felly, mae'n rhywbeth rwy'n awyddus iawn i'w ddatblygu. Ni allaf roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar y pwynt penodol a ofynnwyd gennych, ac rwy'n hapus iawn i ysgrifennu atoch ar hynny.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch yn fawr. Key to making progress on this, of course, is accurate data being gathered and published by Welsh Government on the number of people with a learning disability placed in settings like this, and, indeed, the number living in Wales, to enable improved service planning and provision. Within the learning disability delivery and implementation plan, there's reference to the establishment of a national learning disability observatory by April of this year. An observatory could, of course, collect and analyse data to address inequalities experienced by people with learning and developmental disabilities. So, we're now in the last full week of April, but there's been no update. So, could you update us on that?
The other thing key to progress on this issue is the fact that a learning disability must not be treated as a mental health issue, because, as you know, for over 40 years, since the all-Wales strategy, people with a learning disability, and their carers, have fought long and hard to ensure that a learning disability is recognised as not being a mental health condition. This is a very important distinction, and was made clear in last week's progress. Welsh Government has adopted the social model of disability, yet the new Cabinet has included learning disabilities under the portfolio for mental health, which suggests a more medicalised approach, even if unintentionally. As the Cabinet Secretary with responsibility for equalities, do you agree that learning disabilities should therefore return to the portfolio of social care, to avoid unnecessary confusion and distress to the learning disabled community?
Diolch yn fawr. Yr hyn sy'n allweddol i wneud cynnydd ar hyn, wrth gwrs, yw data cywir wedi ei gasglu a'i gyhoeddi gan Lywodraeth Cymru ar nifer y bobl ag anabledd dysgu sydd wedi'u lleoli mewn lleoliadau fel hyn, ac yn wir, y nifer sy'n byw yng Nghymru, i alluogi gwell cynllunio a darparu gwasanaethau. Yn y cynllun cyflawni a gweithredu ar anabledd dysgu, ceir cyfeiriad at sefydlu arsyllfa anabledd dysgu genedlaethol erbyn mis Ebrill eleni. Gallai arsyllfa gasglu a dadansoddi data i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau a brofir gan bobl ag anabledd dysgu ac anabledd datblygiadol. Rydym bellach yn wythnos lawn olaf mis Ebrill, ond nid oes unrhyw ddiweddariad wedi bod. Felly, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am hynny?
Y peth arall sy'n allweddol i gynnydd ar y mater hwn yw'r ffaith na ddylid trin anabledd dysgu fel mater iechyd meddwl, oherwydd fel y gwyddoch, ers dros 40 mlynedd, ers y strategaeth ar gyfer Cymru, mae pobl ag anabledd dysgu a'u gofalwyr, wedi brwydro'n hir ac yn galed i sicrhau cydnabyddiaeth nad yw anabledd dysgu'n gyflwr iechyd meddwl. Mae'n wahaniaeth pwysig iawn, ac fe'i gwnaed yn glir yng nghynnydd yr wythnos diwethaf. Mae Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu'r model cymdeithasol o anabledd, ac eto mae'r Cabinet newydd wedi cynnwys anableddau dysgu o dan y portffolio iechyd meddwl, sy'n awgrymu ymagwedd fwy meddygol, hyd yn oed os yw hynny'n anfwriadol. Fel Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am gydraddoldeb, a ydych chi'n cytuno y dylai anableddau dysgu ddychwelyd i'r portffolio gofal cymdeithasol, er mwyn osgoi dryswch a gofid diangen i'r gymuned anabledd dysgu?
Well, that point has not been raised with me. Obviously, the portfolios are a matter for the First Minister, but I will be very happy to speak to both my colleague the Minister with responsibility for early years and also mental health and with the First Minister, to see if there is anything we can do to make sure that that concern isn't there. I'd also be very happy to come to your cross-party group to engage on that level as well, if you would like to invite me.
Wel, nid yw'r pwynt hwnnw wedi cael ei ddwyn i fy sylw. Yn amlwg, mater i'r Prif Weinidog yw'r portffolios, ond rwy'n hapus iawn i siarad â fy nghyd-Aelod, y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb am y blynyddoedd cynnar a iechyd meddwl a chyda'r Prif Weinidog, i weld a oes unrhyw beth y gallwn ei wneud i sicrhau nad yw'r pryder hwnnw yno. Byddwn hefyd yn hapus iawn i ddod i'ch grŵp trawsbleidiol i ymgysylltu ar y lefel honno hefyd, os hoffech chi fy ngwahodd.
3. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ddyfodol Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd? OQ60977
3. What assessment has the Welsh Government made of the future of the National Museum Cardiff? OQ60977
4. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am y posibilrwydd o gau Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd? OQ60954
4. Will the Cabinet Secretary make a statement on the potential closure of the National Museum Cardiff? OQ60954
Deputy Presiding Officer, I understand you've given your permission for questions 3 and 4 to be grouped. We are working with Amgueddfa Cymru to develop a plan to address the maintenance issues at National Museum Cardiff. I met the chief executive and chair last week. There are no plans to close the museum. However, I fully appreciate the significant investment needed to address the remedial work required.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n deall eich bod wedi rhoi eich caniatâd i gwestiynau 3 a 4 gael eu grwpio. Rydym yn gweithio gydag Amgueddfa Cymru i ddatblygu cynllun i fynd i'r afael â'r materion cynnal a chadw yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd. Cyfarfûm â'r prif weithredwr a'r cadeirydd yr wythnos diwethaf. Nid oes unrhyw gynlluniau i gau'r amgueddfa. Fodd bynnag, rwy'n llwyr ddeall y buddsoddiad sylweddol sydd ei angen i fynd i'r afael â'r gwaith adfer sydd ei angen.
Diolch. Cabinet Secretary. Last week we heard that Wales's national museums will axe at least 90 jobs after a big cut in their funding, with talks of more possible cuts in the future. One of its best-known buildings, as you know, National Museum Cardiff, may also be forced to close because of its deteriorating condition, which, unless addressed, will put staff and public at risk. After years of failure across the board from this Welsh Labour Government, be it health or education, you are now allowing our national heritage and culture to slowly wilt away as well. We in Wales have a history and culture to be proud of. It is important that we showcase the history of Wales, and share it with and educate our younger generations.
Cabinet Secretary, I want to know what actions you will now take to secure the future of this important national asset, and whether you have any intention of increasing the level of capital funding to Museum Wales.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yr wythnos diwethaf clywsom y bydd amgueddfeydd cenedlaethol Cymru yn colli o leiaf 90 o swyddi ar ôl toriad mawr i'w cyllid, gyda sôn am y posibilrwydd o fwy o doriadau yn y dyfodol. Fel y gwyddoch, efallai y bydd un o'i adeiladau mwyaf adnabyddus, Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, hefyd yn cael ei gorfodi i gau oherwydd bod ei chyflwr yn dirywio, ac oni bai yr eir i'r afael â hynny, bydd yn peryglu staff a'r cyhoedd. Ar ôl blynyddoedd o fethiant cyffredinol y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru, boed ym maes iechyd neu addysg, rydych chi bellach yn caniatáu i'n treftadaeth a'n diwylliant cenedlaethol ddirywio'n araf hefyd. Mae gennym ni yng Nghymru hanes a diwylliant i fod yn falch ohono. Mae'n bwysig ein bod yn arddangos hanes Cymru, ac yn ei rannu gyda'n cenedlaethau iau ac yn eu haddysgu.
Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf am wybod pa gamau y byddwch yn eu cymryd nawr i ddiogelu dyfodol yr ased cenedlaethol pwysig hwn, ac a oes gennych chi unrhyw fwriad o gynyddu lefel y cyllid cyfalaf i Amgueddfa Cymru.
Well, Amgueddfa Cymru is absolutely an integral part of our heritage and our society. We have tried to act to mitigate the full scale of the financial pressures, but there was just no budget flexibility, unfortunately, which could prevent significant reductions to the budget. It was agreed with the Plaid Cymru-designated Member that our immediate and short-term focus must be on supporting jobs. So, my predecessor worked very closely with the museum around that issue.
I mentioned that I'd actually met with the chief executive twice last week. I also met with the chair. I visited the National Museum Cardiff myself yesterday morning to see for myself the remedial work that is going to be required. They have assured me that the collections are safe and there are no plans to close the museum. However, as I said in my original answer to you, it's clear that there is some significant remedial work to do. So, again, my predecessor had started the conversation with the museum to draw up a business plan to see exactly what is needed and what funding we may be able to find to support them, because obviously we need to protect our iconic buildings. These buildings are very old. We have many across Wales and, unfortunately, when you start finding something wrong, the closer you look, once you get into the heart and lungs of those buildings, you find more issues. So, it is absolutely vital we do all we can to protect the collections. As I say, they've assured me that there is no danger to those collections, that they are safe. When they have come to us for funding—my predecessor was able to give funding—they've responded every time, but I do think we now need to look in the longer term and make sure we plan to find what funding we have to help them maintain what is obviously a very ageing building.
Wel, mae Amgueddfa Cymru yn rhan gwbl annatod o'n treftadaeth a'n cymdeithas. Rydym wedi ceisio gweithredu i liniaru graddau llawn y pwysau ariannol, ond nid oedd unrhyw hyblygrwydd yn y gyllideb, yn anffodus, a allai atal gostyngiadau sylweddol i'r gyllideb. Cytunwyd gyda'r Aelod dynodedig o Blaid Cymru fod yn rhaid i'n ffocws uniongyrchol a thymor byr fod ar gynnal swyddi. Felly, gweithiodd fy rhagflaenydd yn agos iawn gyda'r amgueddfa ar y mater hwnnw.
Soniais fy mod wedi cyfarfod â'r prif weithredwr ddwywaith yr wythnos diwethaf. Cyfarfûm â'r cadeirydd hefyd. Ymwelais ag Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd fy hun bore ddoe i weld y gwaith adfer y bydd galw am ei wneud. Maent wedi fy sicrhau bod y casgliadau'n ddiogel ac nid oes cynlluniau i gau'r amgueddfa. Fodd bynnag, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol i chi, mae'n amlwg fod gwaith adfer sylweddol i'w wneud. Felly, unwaith eto, roedd fy rhagflaenydd wedi dechrau'r sgwrs gyda'r amgueddfa i lunio cynllun busnes i weld yn union beth sydd ei angen a pha gyllid y gallai fod modd inni ddod o hyd iddo i'w cefnogi, oherwydd yn amlwg mae angen inni ddiogelu ein hadeiladau eiconig. Mae'r adeiladau hyn yn hen iawn. Mae gennym nifer ohonynt ledled Cymru ac yn anffodus, pan fyddwch chi'n dechrau canfod bod rhywbeth o'i le, po agosaf yr edrychwch, pan ewch at graidd yr adeiladau hynny, fe ddowch o hyd i fwy o broblemau. Felly, mae'n gwbl hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i ddiogelu'r casgliadau. Fel y dywedais, maent wedi fy sicrhau nad oes perygl i'r casgliadau hynny, a'u bod yn ddiogel. Pan ddaethant atom ni am gyllid—gallodd fy rhagflaenydd roi cyllid—maent wedi ymateb bob tro, ond rwy'n credu bod angen inni edrych yn fwy hirdymor nawr a gwneud yn siŵr ein bod yn cynllunio i ddod o hyd i unrhyw gyllid sydd gennym i'w helpu i gynnal adeilad sy'n amlwg yn heneiddio'n ddybryd.
Thank you, Cabinet Secretary, for your response. Whilst you have said you have been assured that there are no plans for the imminent closure of the national museum at Cardiff, this doesn't change the fact that the chief executive of Museum Wales has publicly stated that, and I quote,
'Unless we're able to secure more funding for that building that will have to close'
which, however you look at it and despite any assurances given, means that unless several million pounds are magically found to pay for the substantial maintenance needed, then, at the very best and with all the will in the world, any urgent maintenance work will likely only be a temporary solution and probably more costly in the long run. What concerns me the most, and no doubt will be of concern to the board of the museum, is whether or not the building will eventually become unsafe for visitors and, indeed, the collections, and, like St David's Hall in Cardiff, end up closing for a short period, only for its closure to be continually extended. This is clearly on the mind of the chief executive, who has also said that there is a question hanging over the future of that building anyway. Cabinet Secretary, with this in mind, what assurances can you give that, despite the current maintenance and financial challenges the national museum for Wales faces, that the Welsh Government will not let the museum close its doors to visitors? Thank you.
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Er eich bod wedi dweud eich bod wedi cael sicrwydd nad oes unrhyw gynlluniau uniongyrchol i gau'r amgueddfa genedlaethol yng Nghaerdydd, nid yw hynny'n newid y ffaith bod prif weithredwr Amgueddfa Cymru wedi datgan yn gyhoeddus,
'Oni bai ein bod ni'n gallu sicrhau mwy o gyllid ar gyfer yr adeilad hwnnw, bydd yn rhaid iddo gau'
sydd, pa ffordd bynnag yr edrychwch chi arno ac er gwaethaf unrhyw sicrwydd a roddir, yn golygu, oni bai bod modd dod o hyd i filiynau o bunnoedd yn wyrthiol i dalu am y gwaith cynnal a chadw sylweddol sydd ei angen, ar y gorau a chyda'r holl ewyllys da yn y byd, ei bod hi'n debygol mai dim ond ateb dros dro fydd unrhyw waith cynnal a chadw brys ac mae'n debyg y bydd yn fwy costus yn y tymor hir. Yr hyn sy'n fy mhoeni fwyaf, ac fe fydd yn peri pryder i fwrdd yr amgueddfa yn ddiau, yw a fydd yr adeilad yn anniogel i ymwelwyr ymhen amser ac yn wir, i'r casgliadau, ac fel Neuadd Dewi Sant yng Nghaerdydd, yn cau am gyfnod byr, a'r cau hwnnw'n cael ei ymestyn yn barhaus. Mae hyn yn amlwg ar feddwl y prif weithredwr, sydd hefyd wedi dweud bod cwestiwn ynghylch dyfodol yr adeilad hwnnw beth bynnag. Ysgrifennydd y Cabinet, gyda hyn mewn golwg, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi, er gwaethaf yr heriau cynnal a chadw ac ariannol presennol sy'n wynebu amgueddfa genedlaethol Cymru, na fydd Llywodraeth Cymru yn gadael i'r amgueddfa gau ei drysau i ymwelwyr? Diolch.
I can only reiterate what the chief executive, Jane Richardson, said to me last week, and that was that the national museum at Cardiff will not be closing. I mentioned in my earlier answer to Laura Anne Jones the work that my officials are doing with the officials from Amgueddfa Cymru to make sure we do look at the long term, but maybe in the short term—sort of the next five or six years—to see what capital funding they would need to ensure that that continues to be the case. Certainly, having visited the museum yesterday, it could be that they may have to close one small part, keep the rest open and repair that work, because, as I say, once you start getting in—. There are lots of, apparently, lead pipes behind the walls, et cetera. Clearly, there are issues with the roof in some parts, and we all know, don't we, that if the roof's leaking, then, you need to repair it. Unfortunately, it doesn't get better on its own.
So, I think, the important thing to do now is make sure that we work with them. They're the best people to tell me how to protect the collections, they're the best people to tell me how to keep the building open, they're best placed to lead the planning work. But I was very pleased, when I came into the portfolio last month, to see that officials have worked very closely with the museum, going forward. As I say, they did receive some additional—I think it was about £5 million in the last financial year—capital funding. We've maintained that into this financial year, despite the very difficult economic times we have, so that they can address those pressing maintenance issues. But I don't underestimate what a significant amount of work is required.
Ni allaf ond ailadrodd yr hyn a ddywedodd y prif weithredwr, Jane Richardson, wrthyf yr wythnos diwethaf, sef na fydd yr amgueddfa genedlaethol yng Nghaerdydd yn cau. Soniais yn fy ateb cynharach i Laura Anne Jones am y gwaith y mae fy swyddogion yn ei wneud gyda'r swyddogion yn Amgueddfa Cymru i wneud yn siŵr ein bod yn edrych ar y tymor hir, ond efallai yn y tymor byr—y pum neu chwe blynedd nesaf efallai—i weld pa gyllid cyfalaf a fyddai ei angen arnynt i sicrhau bod hynny'n parhau. Yn sicr, ar ôl ymweld â'r amgueddfa ddoe, efallai y bydd yn rhaid iddynt gau un rhan fach, cadw'r gweddill ar agor ac atgyweirio'r gwaith hwnnw, oherwydd, fel y dywedais, pan ddechreuwch chi fynd i mewn—. Mae'n debyg fod yna lawer o bibellau plwm y tu ôl i'r waliau, ac ati. Yn amlwg, mae problemau gyda'r to mewn rhai rhannau, ac rydym i gyd yn gwybod, onid ydym, os yw'r to'n gollwng, fod angen i chi ei drwsio. Yn anffodus, nid yw'n trwsio ei hun.
Felly, rwy'n credu mai'r peth pwysig i'w wneud nawr yw sicrhau ein bod yn gweithio gyda nhw. Nhw yw'r bobl orau i ddweud wrthyf sut i ddiogelu'r casgliadau, nhw yw'r bobl orau i ddweud wrthyf sut i gadw'r adeilad ar agor, nhw sydd yn y sefyllfa orau i arwain y gwaith cynllunio. Ond pan gefais y portffolio fis diwethaf, roeddwn i'n hynod o falch o weld bod swyddogion wedi gweithio'n agos iawn gyda'r amgueddfa wrth symud ymlaen. Fel y dywedais, fe gawsant rywfaint o gyllid cyfalaf ychwanegol—tua £5 miliwn yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, rwy'n credu. Rydym wedi cadw hynny yn y flwyddyn ariannol hon, er gwaethaf yr amseroedd economaidd anodd iawn a wynebwn, fel y gallant fynd i'r afael â'r materion cynnal a chadw dybryd hynny. Ond nid wyf yn tanamcangyfrif y gwaith sydd ei angen.
It was lovely to see the pictures of everybody smiling from your visit yesterday, and may I welcome this change of tone and approach to this issue? I'm sure you have a number of documents waiting to be read with the new portfolio. I'm not sure if you've yet had a chance to look at the Simon Thurley review of Museum Wales in 2017, which obviously made a number of recommendations pertaining to capital expenditure needed, and also it had a vision for National Museum Cardiff, as part of our cultural offer, working with the council and so on. I would be glad if you could also reflect there, where Dr Simon Thurley reflected, on a breakdown of the relationship between Amgueddfa Cymru and the Welsh Government, something that I feel many of us feared was the case until very recently. So, can I ask, will you revisit Simon Thurley's recommendations and see how relevant they are now for us to, finally, take those forward, and ensure that we have a national museum in Cardiff that we can invest in and continue to be proud of, and also showcase to visitors from across the world, because they're amazing collections and nobody even knows about them here in Wales in some of our communities, let alone internationally. So, how can we take forward those recommendations at long last?
Roedd yn hyfryd gweld lluniau pawb yn gwenu o'ch ymweliad ddoe, ac a gaf i groesawu'r newid cywair ac ymagwedd tuag at y mater hwn? Rwy'n siŵr fod gennych nifer o ddogfennau'n aros i gael eu darllen gyda'r portffolio newydd. Nid wyf yn siŵr a ydych chi wedi cael cyfle eto i edrych ar adolygiad Simon Thurley o Amgueddfa Cymru yn 2017, a oedd yn amlwg yn gwneud nifer o argymhellion yn ymwneud â gwariant cyfalaf sydd ei angen, a hefyd roedd ganddo weledigaeth ar gyfer Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, fel rhan o'n cynnig diwylliannol, gan weithio gyda'r cyngor ac yn y blaen. Hoffwn pe gallech roi sylw hefyd, fel y gwnaeth Dr Simon Thurley, i fethiant y berthynas rhwng Amgueddfa Cymru a Llywodraeth Cymru, rhywbeth y teimlaf fod llawer ohonom yn ofni ei fod wedi digwydd tan yn ddiweddar iawn. Felly, a gaf i ofyn i chi ailedrych ar argymhellion Simon Thurley a gweld pa mor berthnasol ydynt i ni nawr, er mwyn i ni weithredu'r rheini o'r diwedd, a sicrhau bod gennym amgueddfa genedlaethol yng Nghaerdydd y gallwn fuddsoddi ynddi a pharhau i fod yn falch ohoni, a hefyd ei harddangos i ymwelwyr o bob cwr o'r byd, oherwydd maent yn gasgliadau anhygoel ac yn rhai o'n cymunedau yng Nghymru hyd yn oed, heb sôn am yn rhyngwladol, nid oes neb yn gwybod amdanynt. Felly, sut y gallwn ni fwrw ymlaen â'r argymhellion hynny o'r diwedd?
Thank you. I haven't read the Simon Thurley report, but I certainly will add it to the very large pile of reading that I need to do. It certainly resonated with me yesterday morning—I went to the museum very early, and I felt so much better coming into work at Tŷ Hywel yesterday, and I reflected how important museums and the arts and culture and creative industries are for our well-being. You're quite right—we were in the Art of the Selfie exhibition, and a selfie was taken of all of us. It was a lovely photograph, right in front of the great man himself—Van Gogh's self-portrait. It is important that we continue to do what we can. As you say, there are hundreds of thousands of visitors, not just from Wales but from right across the world, who visit our family of museums. I will certainly be very happy to go down. I feel I've got a very good relationship. I've known Jane Richardson a long time in a different aspect of life. Certainly, I mentioned in my earlier answer to Joel James that I was really pleased to see the way Welsh Government officials had worked with the museum, with the chair, with the chief executive, since they came in at the tail end of last year, and with officials, because I passionately believe they are the best people to tell us what is needed.
Diolch. Nid wyf wedi darllen adroddiad Simon Thurley, ond byddaf yn sicr yn ei ychwanegu at y pentwr mawr o waith darllen y mae angen imi ei wneud. Yn sicr fe wnaeth argraff arnaf fore ddoe—euthum i'r amgueddfa yn gynnar iawn, ac roeddwn i'n teimlo gymaint yn well yn dod i mewn i'r gwaith yn Nhŷ Hywel ddoe, ac fe fûm yn myfyryio ar ba mor bwysig yw amgueddfeydd a'r celfyddydau a diwylliant a diwydiannau creadigol er ein lles. Rydych chi'n hollol iawn—roeddem yn arddangosfa Celf yr Hunluniau, a chymerwyd hunlun ohonom i gyd. Roedd yn ffotograff hyfryd, o flaen y dyn mawr ei hun—hunanbortread Van Gogh. Mae'n bwysig ein bod yn parhau i wneud yr hyn a allwn. Fel y dywedwch, mae cannoedd o filoedd o ymwelwyr, nid yn unig o Gymru ond o bob cwr o'r byd, yn ymweld â'n teulu o amgueddfeydd. Byddaf yn sicr yn hapus iawn i fynd i lawr yno. Rwy'n teimlo bod gennyf berthynas dda iawn. Rwyf wedi adnabod Jane Richardson ers amser maith mewn agwedd arall ar fywyd. Yn sicr, soniais yn fy ateb cynharach i Joel James fy mod yn falch iawn o weld y ffordd yr oedd swyddogion Llywodraeth Cymru wedi gweithio gyda'r amgueddfa, gyda'r cadeirydd, gyda'r prif weithredwr, ers iddynt ddod i mewn ar ddiwedd y llynedd, a chyda swyddogion, oherwydd rwy'n credu'n angerddol mai nhw yw'r bobl orau i ddweud wrthym beth sydd ei angen.
5. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am ddyfodol Llyfrgell Genedlaethol Cymru? OQ60948
5. Will the Cabinet Secretary make a statement on the future of the National Library of Wales? OQ60948
The National Library of Wales and the collections it cares for are an integral part of our heritage and society. We will continue to work with the library to support it in serving the people of Wales and ensuring the national collections are protected for current and future generations.
Mae Llyfrgell Genedlaethol Cymru a'r casgliadau y mae'n gofalu amdanynt yn rhan annatod o'n treftadaeth a'n cymdeithas. Byddwn yn parhau i weithio gyda'r llyfrgell i'w chefnogi i wasanaethu pobl Cymru a sicrhau bod y casgliadau cenedlaethol yn cael eu diogelu ar gyfer cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol.
Thank you for that response, Minister, and welcome to your post. I'm absolutely delighted to be a supporter of the National Library of Wales. I paid a visit there just last week with my colleague Sam Rowlands. We undertook a tour of the new Wales broadcast archive, which, of course, was established a number of years ago now with the support of the National Lottery Heritage Fund. One of the problems that the library has, not in terms of its own finances, is that the seed funding to get that new Wales broadcast archive going will eventually come to an end. Clearly, there needs to be a digital archive for Wales, and the national library, as our premier national institution for such things, is the right place for it. But, what action is the Welsh Government taking now in order to ensure the continuity of that important Wales broadcast archive within the other wonderful collections that the national library has to offer?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog, a chroeso i'ch swydd. Rwy'n falch iawn o fod yn un o gefnogwyr Llyfrgell Genedlaethol Cymru. Fe ymwelais â hi yr wythnos diwethaf gyda fy nghyd-Aelod Sam Rowlands. Aethom ar daith o amgylch archif ddarlledu newydd Cymru, a sefydlwyd nifer o flynyddoedd yn ôl gyda chefnogaeth Cronfa Dreftadaeth y Loteri Genedlaethol. Un o'r problemau sydd gan y llyfrgell, nid o ran ei chyllid ei hun, yw y bydd yr arian sbarduno i gael yr archif ddarlledu newydd honno i Gymru ar ei thraed yn dod i ben yn y pen draw. Yn amlwg, mae angen archif ddigidol ar Gymru, a'r llyfrgell genedlaethol, fel ein prif sefydliad cenedlaethol ar gyfer pethau o'r fath, yw'r lle iawn ar ei chyfer. Ond pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd nawr er mwyn sicrhau parhad yr archif ddarlledu bwysig honno yng Nghymru o fewn y casgliadau gwych eraill sydd gan y llyfrgell genedlaethol i'w cynnig?
Thank you. I haven't had the opportunity to visit the national library in the last month, but I can absolutely assure you it's on my list of visits in the next couple of weeks. I'm not sure if I'm allowed to be partial, but it's absolutely one of my favourite places in Wales. I've been very fortunate to visit it several times. I went to a wedding there not that long ago, and it's just another one of those amazing, iconic buildings, as you say, looking after our treasures here in Wales. I'm not aware of any issues around the funding in relation to the broadcast archive fund. The national heritage fund, as you know, was in the Senedd last week—I think it was my first speaking engagement in this portfolio and I was very pleased to speak at it. I'm certainly going to meet them, so it's an issue that I can take up and update Members on in due course.
Diolch. Nid wyf wedi cael cyfle i ymweld â'r llyfrgell genedlaethol yn ystod y mis diwethaf, ond gallaf eich sicrhau yn bendant ei bod ar fy rhestr o ymweliadau yn ystod yr wythnosau nesaf. Nid wyf yn siŵr os caf ddangos tuedd, ond mae'n sicr yn un o fy hoff lefydd yng Nghymru. Rwyf wedi bod yn ffodus iawn i ymweld â hi sawl gwaith. Euthum i briodas yno heb fod mor bell yn ôl â hynny, ac mae'n un arall o'r adeiladau anhygoel, eiconig hynny, fel y dywedwch, sy'n gofalu am ein trysorau yma yng Nghymru. Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw faterion yn ymwneud â'r cyllid mewn perthynas â'r gronfa archif ddarlledu. Roedd y gronfa dreftadaeth genedlaethol, fel y gwyddoch, yn y Senedd yr wythnos diwethaf—rwy'n credu mai dyna oedd y digwyddiad cyntaf imi wneud anerchiad ynddo yn y portffolio hwn ac roeddwn yn falch iawn o siarad ynddo. Rwy'n sicr yn mynd i'w cyfarfod, felly mae'n fater y gallaf ei drafod a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau maes o law.
With the risk of repeating myself, obviously, you will see the keen level of interest in terms of both the National Library of Wales and Amgueddfa Cymru. It was touched upon in previous questions, but, if I may, just in terms of the staffing levels, which is something that the national library have emphasised, and some of the risks associated with that—. So, when you do visit, can I ask if perhaps you could then update the Senedd on the discussions you've had around the ability not just to safeguard the collections, but also enable access to them and bring them to life because, obviously, they are a rich, educational resource as well, and it's important that they're able to maintain that access. So, if we could have that commitment, I would be grateful.
Os caf fentro ailadrodd fy hun, yn amlwg, fe welwch y diddordeb brwd yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Amgueddfa Cymru. Cyffyrddwyd â hyn mewn cwestiynau blaenorol, ond os caf, ar y lefelau staffio, sy'n rhywbeth y mae'r llyfrgell genedlaethol wedi ei bwysleisio, a rhai o'r risgiau sy'n gysylltiedig â hynny—. Felly, pan fyddwch yn ymweld, a gaf i ofyn i chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd wedyn am y trafodaethau a gawsoch ynghylch y gallu nid yn unig i ddiogelu'r casgliadau, ond hefyd i alluogi mynediad atynt a dod â nhw'n fyw oherwydd, yn amlwg, maent yn adnodd addysgol cyfoethog hefyd, ac mae'n bwysig eu bod yn gallu cynnal y mynediad hwnnw. Felly, byddwn yn falch iawn pe gallem gael yr ymrwymiad hwnnw.
Yes, certainly. I was reflecting, actually, on, I think it was, my first visit to the national library. It was probably about 16 years ago, when I was first elected, and I was invited to go as, at that time, the Assembly Member for Wrexham. I remember them telling me that there were third-year students from Aberystwyth University doing research, and that hadn't been happening for very long. I was quite shocked how little time that had actually been happening, because, as you say, to have that access—and I remember, when I went, they had so many documents from Wrexham that they wanted to share with me, and I appreciated I was very privileged and fortunate to be in that position—access to these collections and to these treasures is very important. When I was at the national museum yesterday, there's a Gwen John exhibition planned for 2026, and they're already starting to prepare for that. The number of Gwen Johns they've got there, but they will only be able to put a small portion on display, so the rest of them will not be available or accessible for people. So, I certainly think access is a really important part of making sure our museums and libraries—. Of course they need staff and, unfortunately, because of the budget situation, I appreciate that they've had to make redundancies this year.
Yn sicr. Roeddwn i'n meddwl am fy ymweliad cyntaf, rwy'n credu, â'r llyfrgell genedlaethol, tua 16 mlynedd yn ôl, mae'n debyg, pan gefais fy ethol gyntaf, a chefais wahoddiad i fynd fel yr Aelod Cynulliad dros Wrecsam ar y pryd. Rwy'n eu cofio'n dweud wrthyf fod yna fyfyrwyr trydedd flwyddyn o Brifysgol Aberystwyth yn gwneud gwaith ymchwil, ac nid oedd hynny wedi bod yn digwydd ers amser hir iawn. Cefais dipyn o syndod cyn lleied o amser y bu hynny'n digwydd mewn gwirionedd, oherwydd, fel y dywedwch, mae cael y mynediad hwnnw—a chofiaf fod ganddynt gymaint o ddogfennau o Wrecsam yr oeddent eisiau eu rhannu gyda mi, ac roeddwn i'n sylweddoli fy mod i'n freintiedig ac yn ffodus iawn i fod yn y sefyllfa honno—mae mynediad at y casgliadau a'r trysorau hyn yn bwysig iawn. Pan oeddwn yn yr amgueddfa genedlaethol ddoe, mae ganddynt arddangosfa Gwen John wedi'i chynllunio ar gyfer 2026, ac maent eisoes yn dechrau paratoi ar gyfer honno. Mae ganddynt nifer o luniau Gwen John yno, ond cyfran fach yn unig fydd modd iddynt ei harddangos, felly ni fydd y gweddill ar gael nac yn hygyrch i bobl. Felly, rwy'n sicr yn credu bod mynediad yn rhan bwysig iawn o sicrhau bod ein hamgueddfeydd a'n llyfrgelloedd—. Wrth gwrs mae angen staff arnynt ac yn anffodus, oherwydd sefyllfa'r gyllideb, rwy'n sylweddoli eu bod wedi gorfod diswyddo eleni.
6. Pa gamau brys mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i sicrhau nad oes rhaid i Amgueddfa Cymru gau unrhyw un o'i safleoedd? OQ60981
6. What urgent steps has the Welsh Government taken to ensure that Amgueddfa Cymru does not have to close any of its sites? OQ60981
Diolch. Amgueddfa Cymru currently has no plans to close any of its sites. The National Museum Cardiff is the urgent priority, and we are working with them to develop a business plan to address the significant maintenance backlog.
Diolch. Ar hyn o bryd nid oes gan Amgueddfa Cymru unrhyw gynlluniau i gau unrhyw un o'i safleoedd. Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd yw'r flaenoriaeth frys, ac rydym yn gweithio gyda nhw i ddatblygu cynllun busnes i fynd i'r afael â'r ôl-groniad sylweddol o waith cynnal a chadw.
Diolch. Thank you very much. As we've already heard this afternoon, there have been widespread concerns about the possibility of the closure of the national museum in Cardiff. Now, I know that the word 'treasure' can be overused, but I really think, in this instance, it's entirely apposite. I was gladdened last week to hear you say that it won't close on your watch, and you've said very much the same this afternoon, because that is one of the sites that, as we've heard, alongside others, does house those national collections that are treasures. I have listened carefully to what you've been saying this afternoon. Could you commit, please, that we will no longer have to see or hear about staff members having to go into the museum in the dead of the night to take paintings down from the walls because the rain is coming in through the ceiling? Could you commit that that will not happen any further because of Welsh Government not just investment, but perhaps renewed attention to this? Could you give me further assurances, please, that the sites in my own region, like Big Pit and the Roman museum in Caerleon, will also remain open for our citizens to enjoy?
Diolch yn fawr iawn. Fel y clywsom eisoes y prynhawn yma, cafwyd pryderon eang am y posibilrwydd o gau'r amgueddfa genedlaethol yng Nghaerdydd. Nawr, gwn fod modd gorddefnyddio'r gair 'trysor', ond rwy'n credu, yn yr achos hwn, ei fod yn hollol addas. Roeddwn yn falch iawn o'ch clywed yn dweud yr wythnos diwethaf na fydd yn cau o dan eich goruchwyliaeth chi, ac rydych chi wedi dweud yr un peth i bob pwrpas y prynhawn yma, am mai dyna un o'r safleoedd sydd, fel y clywsom, ochr yn ochr ag eraill, yn gartref i gasgliadau cenedlaethol sy'n drysorau. Rwyf wedi gwrando'n astud ar yr hyn y buoch chi'n ei ddweud y prynhawn yma. A wnewch chi ymrwymo, os gwelwch yn dda, i sicrhau na fydd yn rhaid inni weld na chlywed am aelodau staff yn gorfod mynd i mewn i'r amgueddfa yng nghanol y nos i dynnu paentiadau oddi ar y waliau oherwydd bod y glaw'n dod i mewn drwy'r nenfwd? A wnewch chi ymrwymo na fydd hynny'n digwydd eto, nid yn unig oherwydd buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru, ond oherwydd sylw o'r newydd i hyn efallai? A wnewch chi roi sicrwydd pellach i mi, os gwelwch yn dda, y bydd y safleoedd yn fy rhanbarth i, fel Big Pit a'r amgueddfa Rufeinig yng Nghaerllion, hefyd yn parhau ar agor i'n dinasyddion eu mwynhau?
As I said in my original answer to you, Delyth, they assure me that there are no plans to close any sites. So, that closes off your last point. They clearly have moved lots of the collection around to ensure it's not affected by water coming in through the roof, for instance. Obviously, there have been some repairs done. I would not want that to happen, but I don't think I can give that assurance. Certainly, the chief executive and the chair have assured me that the collections are safe. The reason the national museum is a priority—. I referred to the Van Gogh self-portrait. This is the first time it's been out of France; it's normally in the Musée d'Orsay in Paris, and it's on an exchange with the Renoir Blue Lady from the national museum. It's only a national museum that can have that exchange, so you can see the importance of the national museum. That's why it's a priority.
Fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol i chi, Delyth, maent yn fy sicrhau nad oes unrhyw gynlluniau i gau unrhyw safleoedd. Felly, mae hynny'n ateb eich pwynt olaf. Mae'n amlwg eu bod wedi symud llawer o'r casgliad o gwmpas i sicrhau nad yw'n cael ei effeithio gan ddŵr sy'n dod i mewn trwy'r to, er enghraifft. Yn amlwg, mae rhai atgyweiriadau wedi cael eu gwneud. Ni fyddwn am i hynny ddigwydd, ond nid wyf yn credu y gallaf roi'r sicrwydd hwnnw. Yn sicr, mae'r prif weithredwr a'r cadeirydd wedi fy sicrhau bod y casgliadau'n ddiogel. Y rheswm pam mae'r amgueddfa genedlaethol yn flaenoriaeth—. Cyfeiriais at hunanbortread Van Gogh. Dyma'r tro cyntaf iddo fod allan o Ffrainc; mae fel arfer yn y Musée d'Orsay ym Mharis, ac mae wedi ei gyfnewid â Blue Lady Renoir o'r amgueddfa genedlaethol. Dim ond amgueddfa genedlaethol sy'n cael cyfnewid yn y ffordd honno, felly gallwch weld pwysigrwydd yr amgueddfa genedlaethol. Dyna pam mae'n flaenoriaeth.
Amgueddfa Cymru and its sites are incredibly important in telling the story of Wales's history and culture, as do other museums right across Wales. Now, in my constituency, the Pembroke Dock Heritage Centre is one such example. In the heart of Wales's only royal dockyard, the heritage centre tells the story of this shipbuilding town, including the Sunderland flying boats, the town's proud military connections and, for the Star Wars fans, the heritage centre is also home to a scale model of the Millennium Falcon, as the original was built in the dockyard back in the 1970s. Now, these are really important parts of the cultural and historical history and story of this town. With the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, a piece of legislation lauded as the first of its kind, rightly guaranteeing the preserving and development of a vibrant culture for those coming after us, I wonder, Cabinet Secretary, if you could confirm if you've had any discussion with the future generations commissioner with regard to the possible impact on Amgueddfa Cymru and other museums and, consequently, any future impact on those who come after us? Diolch.
Mae Amgueddfa Cymru a'i safleoedd yn hynod bwysig ar gyfer adrodd hanes a diwylliant Cymru, fel y mae amgueddfeydd eraill ledled Cymru. Nawr, yn fy etholaeth i, mae Canolfan Treftadaeth Doc Penfro yn un enghraifft o'r fath. Yng nghanol yr unig iard longau frenhinol yng Nghymru, mae'r ganolfan dreftadaeth yn adrodd hanes y dref adeiladu llongau hon, gan gynnwys cychod hedfan Sunderland, cysylltiadau milwrol balch y dref ac i rai sy'n ymddiddori yn Star Wars, mae'r ganolfan dreftadaeth hefyd yn gartref i fodel graddfa o'r Millennium Falcon, gan i'r un gwreiddiol gael ei adeiladu yn yr iard longau yn ôl yn y 1970au. Nawr, mae'r rhain yn rhannau pwysig iawn o hanes a stori ddiwylliannol a hanesyddol y dref hon. Gyda Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, deddfwriaeth a glodforwyd fel y gyntaf o'i bath yn gywir ddigon yn gwarantu bod diwylliant bywiog yn cael ei gadw a'i ddatblygu i'r rhai sy'n dod ar ein holau ni, tybed a wnewch chi gadarnhau, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi wedi cael unrhyw drafodaeth gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ynghylch yr effaith bosibl ar Amgueddfa Cymru ac amgueddfeydd eraill, ac o ganlyniad, unrhyw effaith yn y dyfodol ar y rhai sy'n dod ar ein holau? Diolch.
Thank you. I do have a date in the diary to meet with the future generations commissioner, but I haven't managed it yet. I have a very long list, as you can imagine, in a very extended portfolio, of people to meet, but, with the future generations commissioner, I think it's in May and I can certainly have that discussion with him. There's a range of issues, as you can imagine, within the portfolio that I need to discuss with him, but I will make sure I do that one.
Diolch. Mae gennyf ddyddiad yn y dyddiadur ar gyfer cyfarfod â chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, ond nid wyf wedi gwneud hynny eto. Fel y gallwch ddychmygu, mae gennyf restr hir iawn o bobl i'w cyfarfod mewn portffolio estynedig iawn, ond gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, rwy'n credu ei fod ym mis Mai ac yn sicr gallaf gael y drafodaeth honno gydag ef. Mae amrywiaeth o faterion o fewn y portffolio y mae angen imi eu trafod gydag ef, fel y gallwch ddychmygu, ond fe wnaf yn siŵr fy mod yn trafod hynny.
Very clever by the Member to ensure that Amgueddfa Cymru covered a different type of museum in his own constituency.
Roedd yr Aelod yn glyfar iawn i sicrhau bod Amgueddfa Cymru yn cwmpasu math gwahanol o amgueddfa yn ei etholaeth ei hun.
Cwestiwn 7, Natasha Asghar.
Question 7, Natasha Asghar.
7. Pa drafodaethau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'u cael gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth ynghylch sicrhau mynediad cyfartal i drafnidiaeth gyhoeddus i bobl anabl? OQ60966
7. What discussions has the Cabinet Secretary had with the Cabinet Secretary for North Wales and Transport about ensuring equality of access to public transport for disabled people? OQ60966
Thank you. I look forward to continuing the discussions held by our predecessors around the work of the disability rights taskforce. And I am due to meet with the Cabinet Secretary for North Wales and Transport on Monday. It's absolutely vital that we ensure the voices of disabled people are heard and their needs are better reflected in transport policy development and service design.
Diolch. Edrychaf ymlaen at barhau â'r trafodaethau a gynhaliwyd gan ein rhagflaenwyr ynghylch gwaith y tasglu hawliau pobl anabl. Ac rwyf i fod i gyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth ddydd Llun. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn sicrhau bod lleisiau pobl anabl yn cael eu clywed a bod eu hanghenion yn cael eu hadlewyrchu'n well wrth ddatblygu polisi a chynllunio gwasanaethau trafnidiaeth.
Thank you so much for your answer, Cabinet Secretary. Not too long ago, I visited Japan and was blown away by the many aspects of their transport network. One area that I was particularly pleased to see was just how accessible their train stations and bus stations were to people with disabilities. Tactile paving is commonplace in the country's public transport hubs, along with things like braille on handrails and other vital areas; instrumental jingles, for example, playing at various train stations when arriving and departing. In stark contrast, Cabinet Secretary, visually impaired residents have raised their concerns over issues that they're facing, particularly at Merthyr bus station. Now, there is no tactile paving, there's a lack of tannoy announcements, poor signage and it's very difficult to read electronic boards. Simple changes could be made, which, if implemented, would make the world of difference to visually impaired people. For the record, I have raised these concerns with the local authority, but, Cabinet Secretary, will you also please contact Merthyr council to push for improvements to make this bus station truly accessible for all? Thank you.
Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Heb fod yn rhy bell yn ôl, ymwelais â Japan a chefais fy synnu gan agweddau niferus ar eu rhwydwaith trafnidiaeth. Un maes yr oeddwn yn arbennig o falch o'i weld oedd pa mor hygyrch oedd eu gorsafoedd trenau a'u gorsafoedd bysiau i bobl ag anableddau. Mae palmentydd botymog yn gyffredin yng nghanolfannau trafnidiaeth gyhoeddus y wlad, ynghyd â phethau fel braille ar ganllawiau a mannau allweddol eraill; tinciadau offerynnol, er enghraifft, yn chwarae mewn gwahanol orsafoedd trenau wrth gyrraedd ac ymadael. Mewn cyferbyniad llwyr, Ysgrifennydd y Cabinet, mae trigolion ag amhariad ar eu golwg wedi codi pryderon ynghylch problemau y maent yn eu hwynebu, yn enwedig yng ngorsaf fysiau Merthyr Tudful. Nawr, nid oes palmentydd botymog, mae diffyg cyhoeddiadau ar uwchseinyddion, mae'r arwyddion yn wael ac mae'n anodd iawn darllen byrddau electronig. Gellid gwneud newidiadau syml, a fyddai, pe baent yn cael eu gweithredu, yn gwneud byd o wahaniaeth i bobl ag amhariad ar eu golwg. Hoffwn gofnodi fy mod wedi codi'r pryderon hyn gyda'r awdurdod lleol, ond Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi gysylltu â chyngor Merthyr Tudful hefyd i bwyso am welliannau i wneud yr orsaf fysiau hon yn wirioneddol hygyrch i bawb? Diolch.
Thank you. I think the Member does raise some very important points. Braille on handrails—that's quite a simple thing that can obviously help people. We absolutely do a significant amount of work to make sure that people are able to travel on our transport network. Yesterday, I met with the co-chair of the disability rights taskforce; she had been co-chairing the taskforce with my predecessor, Jane Hutt, and I will obviously be taking that work forward. There was a specific work stream around transport, focusing on travel. And you'll be aware that the taskforce is made up of disabled people and it's based on that principle of their living experience and what they learn. So, I'm very happy to look at lots of different opportunities that we can have to ensure that everybody is able to use our transport system.
Diolch. Credaf fod yr Aelod yn nodi pwyntiau pwysig iawn. Braille ar ganllawiau—mae hynny'n rhywbeth eithaf syml sy'n amlwg yn gallu helpu pobl. Rydym yn gwneud cryn dipyn o waith i sicrhau bod pobl yn gallu teithio ar ein rhwydwaith trafnidiaeth. Ddoe, cyfarfûm â chyd-gadeirydd y tasglu hawliau pobl anabl; roedd wedi bod yn cyd-gadeirio'r tasglu gyda fy rhagflaenydd, Jane Hutt, ac yn amlwg byddaf i'n bwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw. Roedd ffrwd waith benodol yn ymwneud â thrafnidiaeth, yn canolbwyntio ar deithio. Ac fe fyddwch yn ymwybodol fod y tasglu wedi'i gyfansoddi o bobl anabl ac mae'n seiliedig ar egwyddor eu profiad bywyd a'r hyn y maent yn ei ddysgu. Felly, rwy'n hapus iawn i edrych ar lawer o wahanol gyfleoedd y gallwn eu cael i sicrhau bod pawb yn gallu defnyddio ein system drafnidiaeth.
8. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y cynlluniau ar gyfer Amgueddfa'r Gogledd? OQ60983
8. Will the Cabinet Secretary provide an update on plans for the Museum of North Wales? OQ60983
Thank you. In the current difficult financial climate, I'm pleased that we have continued investing in the museums of north Wales, supporting the significant development of the National Slate Museum in Llanberis and establishing the football museum in Wrexham. We have also financially supported a number of smaller museums in north Wales through transformation capital grants.
Diolch. Yn yr hinsawdd ariannol anodd sydd ohoni, rwy'n falch ein bod wedi parhau i fuddsoddi yn amgueddfeydd gogledd Cymru, gan gefnogi datblygiad arwyddocaol Amgueddfa Lechi Cymru yn Llanberis a sefydlu'r amgueddfa bêl-droed yn Wrecsam. Rydym hefyd wedi rhoi cefnogaeth ariannol i nifer o amgueddfeydd llai yng ngogledd Cymru drwy grantiau cyfalaf trawsnewid.
Wel, dwi'n ofni efallai dyw'r Ysgrifennydd Cabinet ddim wedi deall fy nghwestiwn i, oherwydd gofyn am amgueddfa'r gogledd yr oeddwn i, sef yr amgueddfa arfaethedig yma y mae'r Llywodraeth wedi'i chynnwys yn eich rhaglen lywodraethu, y byddwch chi yn ei chreu. Dyna'r oeddwn i eisiau gofyn amdani, nid ynglŷn ag amgueddfeydd yn y gogledd.
Nawr, efallai fod hyn yn esbonio llawer, oherwydd mi ofynnais i'ch rhagflaenydd chi yn y pwyllgor diwylliant nôl ym mis Ionawr esbonio i fi beth oedd hwn yn mynd i fod, a ches i ddim eglurder ynglŷn â beth oedd y cysyniad y tu ôl i greu amgueddfa'r gogledd—efallai ble fyddai'n mynd, pwy fyddai'n ei rhedeg, a pha bwrpas y mae amgueddfa'r gogledd yn ei wasanaethu neu'n ei gyflawni. Nawr, fy nghwestiwn i, felly, yw: yn yr hinsawdd sydd ohoni, rŷn ni wedi clywed nifer o Aelodau'n poeni am ddiffyg buddsoddiad mewn amgueddfeydd sy'n bodoli ar hyn o bryd a'r perig, efallai, y bydd rhai ohonyn nhw'n cau; ai dyna'r flaenoriaeth iawn pan fo'n dod i greu amgueddfa newydd, yn enwedig os yw'r cysyniad yn anelwig ac yn sicr yn aneglur?
Well, I'm concerned that the Cabinet Secretary didn't understand my question, because I was asking about the museum of north Wales, namely, the proposed museum that the Government included in its programme for government, that you would create. That's what I wanted to ask about, not about museums in north Wales.
Now, perhaps this explains a great deal, because I asked your predecessor in the culture committee back in January to explain to me what this was going to be, and I didn't have any explanation of what the concept was behind the creation of a museum for north Wales—where it would go, who would run it and what purpose a museum of north Wales would serve. Now, my question is: in the current climate, we have heard several Members expressing their concerns about a lack of investment in museums and concerns that some would close; is this the right priority when it comes to creating a new museum, especially if the concept is ambiguous?
Well, I think there are a couple of points I need to stress to the Member. The programme for government commitment is to develop plans for a museum of north Wales. I think it's really right that we take time to make sure that that's right. You'll be aware that I've only been in portfolio for a month. I think some work has been done previously, and you mentioned the current financial situation. So, I think it's really important that we explore a full range of options for a museum of north Wales, both physical and virtual, to see what would be the best going forward. But, as I say, we are already supporting significant museum developments in north Wales.
Wel, rwy'n credu bod ychydig o bwyntiau y mae angen imi eu pwysleisio i'r Aelod. Ymrwymiad y rhaglen lywodraethu yw datblygu cynlluniau ar gyfer amgueddfa gogledd Cymru. Rwy'n credu ei bod yn iawn ein bod yn rhoi amser i sicrhau bod hynny'n gywir. Fe fyddwch yn ymwybodol mai dim ond ers mis y bu'r portffolio gennyf. Rwy'n credu bod rhywfaint o waith wedi'i wneud o'r blaen, ac fe wnaethoch sôn am y sefyllfa ariannol bresennol. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn archwilio amrywiaeth lawn o opsiynau ar gyfer amgueddfa gogledd Cymru, yn ffisegol ac yn rhithwir, i weld beth fyddai orau wrth symud ymlaen. Ond fel y dywedais, rydym eisoes yn cefnogi datblygiadau amgueddfaol sylweddol yng ngogledd Cymru.
Just to expand on the point there that Llyr Gruffydd raised, just perhaps more clarity about what the meaning of a museum of north Wales might actually be. I'm also interested to understand, within that exploring, whether that will be done with partner organisations, whether that will be private organisations, or public or third sector organisations as well, to help enable something to happen in the region.
Os caf ehangu ar y pwynt a gododd Llyr Gruffydd, i gael rhagor o eglurder efallai ynglŷn â beth y gallai ystyr amgueddfa gogledd Cymru fod. Hoffwn ddeall hefyd, wrth archwilio hynny, a fydd hynny'n cael ei wneud gyda sefydliadau partner, naill ai'n sefydliadau preifat, neu sefydliadau sector cyhoeddus neu'r trydydd sector hefyd, i helpu i alluogi rhywbeth i ddigwydd yn y rhanbarth.
Well, as I say, it was a programme for government commitment to develop plans for a museum of north Wales. I don't think that there was ever a commitment, unless you are going to correct me—. Looking at the programme for government commitment, there wasn't an expectation, I don't think, for a museum to be delivered in this Senedd term. It was to develop those plans. I haven't personally done anything in relation to those plans. I know that some work has been undertaken. But I think that we do have to accept the financial situation, where we are seeing redundancies in other museums. You have to take that into consideration when you are planning to have a new museum. For me, it's really important that we continue to support other museums in north Wales. I was very surprised to see how many museums we do actually have right across north Wales. I've probably only been to a handful, so it's really good to see the range that is available.
Wel, fel y dywedais, roedd ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i ddatblygu cynlluniau ar gyfer amgueddfa gogledd Cymru. Nid wyf yn meddwl bod ymrwymiad erioed, oni bai eich bod am fy nghywiro—. O edrych ar ymrwymiad y rhaglen lywodraethu, nid wyf yn credu bod disgwyliad y byddai amgueddfa'n cael ei chyflwyno yn nhymor y Senedd hon. Yr ymrwymiad oedd datblygu'r cynlluniau hynny. Yn bersonol, nid wyf wedi gwneud unrhyw beth mewn perthynas â'r cynlluniau hynny. Rwy'n gwybod bod rhywfaint o waith wedi'i wneud. Ond rwy'n credu bod yn rhaid inni dderbyn y sefyllfa ariannol, lle'r ydym yn gweld diswyddiadau mewn amgueddfeydd eraill. Mae'n rhaid ichi ystyried hynny pan fyddwch yn cynllunio i gael amgueddfa newydd. I mi, mae'n bwysig iawn ein bod yn parhau i gefnogi amgueddfeydd eraill yng ngogledd Cymru. Cefais fy synnu'n fawr o weld faint o amgueddfeydd sydd gennym ar draws gogledd Cymru. Mae'n debyg mai dim ond llond llaw ohonynt y bûm ynddynt, felly mae'n dda iawn gweld yr amrywiaeth sydd ar gael.
9. Beth yw gweledigaeth y Llywodraeth ar gyfer hyrwyddo treftadaeth ddiwylliannol Cymru? OQ60976
9. What is the Government's vision for promoting the cultural heritage of Wales? OQ60976
Thank you. Welsh Government is committed to ensuring that historic and cultural heritage is experienced and enjoyed by the people of Wales and our visitors. Our new priorities for culture will encourage the celebration and promotion of our cultural heritage at home and internationally.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod treftadaeth hanesyddol a diwylliannol yn cael ei phrofi a'i mwynhau gan bobl Cymru a'n hymwelwyr. Bydd ein blaenoriaethau newydd ar gyfer diwylliant yn annog dathlu a hyrwyddo ein treftadaeth ddiwylliannol gartref ac yn rhyngwladol.
Diolch am yr ateb yna. Wrth gwrs, mae angen inni weld y Llywodraeth yma’n gweithio yn drawsadrannol. Felly, fel man cychwyn, dwi am wybod faint o gydweithio sydd, neu fydd, rhwng eich adran chi â’r adran addysg, er mwyn sicrhau bod gan ddisgyblion ysgol fynediad i amgueddfeydd a llyfrgelloedd fel rhan o’u cwricwlwm. Ond, hefyd, pa gydweithio sydd rhwng eich adran chi ac adran yr economi, er mwyn sicrhau bod budd economaidd amlwg yn dod allan o’n treftadaeth ddiwylliannol, gan osgoi’r sefyllfa bresennol o fygythiadau i ddyfodol adnoddau pwysig fel yr amgueddfa genedlaethol a’r llyfrgell genedlaethol?
Thank you for that response. Of course, we need to see the Government working cross-departmentally. So, as a starting point, I want to know how much collaboration there has been, or will be, between your department and the department for education, in order to ensure that pupils have access to libraries and museums as part of their curriculum. But, also, what collaboration is there between your department and the department for economy, in order to ensure that clear economic benefits emerge from our cultural heritage, avoiding the current situation of threats to the future of important facilities such as the national museum and national library?
Thank you. One of the things that I learned yesterday when I was at the national museum was that it is the biggest provider of education outside of schools in Wales. So, you can see the importance of the national museum from another point of view. When I came back, I actually bumped into the Cabinet Secretary for Education and said, 'I need a meeting with you to discuss this', because, clearly, it is a huge amount of work. I saw probably 50 schoolchildren in the national museum once it had opened to the public yesterday morning.
I haven't spoken to the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language as yet, but you are absolutely right: it is at the heart, isn't it, right across Government. Culture doesn't just sit within my portfolio. It's really important that future generations and young children and young people now learn about the heritage and the story of Wales.
Diolch. Un o'r pethau a ddysgais ddoe pan oeddwn yn yr amgueddfa genedlaethol oedd mai dyma'r darparwr addysg mwyaf y tu allan i ysgolion yng Nghymru. Felly, gallwch weld pwysigrwydd yr amgueddfa genedlaethol o safbwynt arall. Pan ddychwelais, fe ddeuthum ar draws Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a dweud, 'rwyf angen cyfarfod gyda chi i drafod hyn', oherwydd, yn amlwg, mae'n llawer iawn o waith. Mae'n debyg imi weld 50 o blant ysgol yn yr amgueddfa genedlaethol ar ôl iddi agor i'r cyhoedd fore ddoe.
Nid wyf wedi siarad ag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a'r Gymraeg hyd yma, ond rydych chi'n hollol gywir: mae'n ganolog, onid ydyw, ar draws y Llywodraeth. Nid i fy mhortffolio i'n unig y mae diwylliant yn perthyn. Mae'n bwysig iawn fod cenedlaethau'r dyfodol a phlant ifanc a phobl ifanc nawr yn dysgu am dreftadaeth a stori Cymru.
Ac yn olaf, Rhianon Passmore.
And finally, Rhianon Passmore.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Diolch. Cabinet Secretary, for over three quarters of a century, Welsh National Opera has richly contributed to promoting the cultural heritage of Wales. It is the jewel in our crown across the UK, internationally renowned, and the biggest arts employer in Wales. I was very grateful for the time that you to took to meet with me to discuss the very real and serious concerns about the consequences of cuts to Welsh National Opera funding, substantively from Arts Council England and, of course, the Arts Council of Wales.
It is very clear that maintaining a full-time chorus and orchestra is critical and central to sustaining WNO's cultural offer for Wales, and sustaining the elite talent pool, both for retention and recruitment purposes. So, Cabinet Secretary, I am aware that the Welsh Government adopts a non-interference approach to all Welsh Government arm's-length bodies, and the financial climate that we are in. But will the Cabinet Secretary meet with Christopher Barron, the interim general director of the Welsh National Opera, to gain a fuller understanding of the concerns being expressed across Wales over the cultural heritage of our nation?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, ers dros dri chwarter canrif, mae Opera Cenedlaethol Cymru wedi cyfrannu'n helaeth tuag at hyrwyddo treftadaeth ddiwylliannol Cymru. Mae'n em yn ein coron ar draws y DU, yn enwog yn rhyngwladol, a'r cyflogwr celfyddydol mwyaf yng Nghymru. Roeddwn yn ddiolchgar iawn am yr amser y gwnaethoch ei roi i gyfarfod â mi i drafod y pryderon gwirioneddol a difrifol am ganlyniadau toriadau i gyllid Opera Cenedlaethol Cymru, yn sylweddol gan Gyngor Celfyddydau Lloegr, a Chyngor Celfyddydau Cymru.
Mae'n amlwg iawn fod cynnal côr a cherddorfa lawn amser yn hanfodol ac yn ganolog i gynnal cynnig diwylliannol Opera Cenedlaethol Cymru i Gymru, a chynnal y gronfa o dalent elît, at ddibenion cadw a recriwtio. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n ymwybodol fod Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu ymagwedd ddi-ymyrraeth tuag at holl gyrff hyd braich Llywodraeth Cymru, a'r hinsawdd ariannol yr ydym ynddi. Ond a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gyfarfod â Christopher Barron, cyfarwyddwr cyffredinol dros dro Opera Cenedlaethol Cymru, i gael dealltwriaeth lawnach o'r pryderon sy'n cael eu mynegi ledled Cymru ynghylch treftadaeth ddiwylliannol ein cenedl?
Thank you, and, yes, thank you for meeting with me yesterday. As I mentioned to you, I know that I am due to meet with the chair and the chief executive of the Arts Council of Wales—I think that's actually on Monday, now—to discuss, obviously, the current position of the arts sector in Wales. That will, of course, include the music sector. I have also agreed to meet with Yvette Vaughan Jones, who is the chair of the Welsh National Opera, in the coming months, and I would be very happy to meet with Christopher Barron too.
As you know, all the Welsh Government funding for the arts is channelled through the Arts Council of Wales. We don't interfere, as you said, in ACW's funding decisions. I know that they've had to make some incredibly difficult decisions when it comes to funding, but I did note that opera does receive 71 per cent of the total spend of the music sector for this financial year.
Diolch, a diolch am gyfarfod â mi ddoe. Fel y soniais wrthych, gwn fy mod i fod i gyfarfod â chadeirydd a phrif weithredwr Cyngor Celfyddydau Cymru—rwy'n credu bod hynny ddydd Llun, nawr—i drafod sefyllfa bresennol sector y celfyddydau yng Nghymru. Bydd hynny, wrth gwrs, yn cynnwys y sector cerddoriaeth. Rwyf hefyd wedi cytuno i gwrdd ag Yvette Vaughan Jones, cadeirydd Opera Cenedlaethol Cymru, yn ystod y misoedd nesaf, a byddwn yn hapus iawn i gyfarfod â Christopher Barron hefyd.
Fel y gwyddoch, mae holl gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer y celfyddydau yn cael ei sianelu drwy Gyngor Celfyddydau Cymru. Nid ydym yn ymyrryd, fel y dywedoch chi, ym mhenderfyniadau cyllido Cyngor Celfyddydau Cymru. Gwn eu bod wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd eithriadol ynghylch cyllido, ond nodais fod opera yn derbyn 71 y cant o gyfanswm gwariant y sector cerddoriaeth ar gyfer y flwyddyn ariannol hon.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 3 yw cwestiynau i Gomisiwn y Senedd—dim ond un sydd heddiw. Cwestiwn 1, James Evans.
Item 3 is questions to the Senedd Commission. We only have one question today. James Evans.
1. Pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i gefnogi Aelodau a staff i fod yn fwy egnïol yn gorfforol yn y gweithle? OQ60937
1. What steps is the Commission taking to support Members and staff to be more physically active in the workplace? OQ60937
Mae lles corfforol a meddyliol Aelodau, staff Aelodau a staff y Comisiwn yn parhau i fod yn flaenoriaeth. Gall staff y Comisiwn gymryd rhan mewn cynlluniau beicio i'r gwaith, a gellir benthyg beiciau i'w defnyddio'n lleol i deithio i gyfarfodydd yng Nghaerdydd ac i gefnogi'r rhai sy'n dymuno ymarfer corff yn ystod y dydd. Mae cyfleusterau sied feiciau a chyfleusterau cawod ar y safle, a phwyntiau gwefru beiciau trydan ar gael i bawb.
Mae staff y Comisiwn hefyd wedi gweithio'n agos gyda John Griffiths, Aelod o'r Senedd, i hyrwyddo Parkrun, a sefydlwyd y grŵp Senedd Steppers yn ddiweddar, gan annog cydweithwyr o bob gallu i gerdded a rhedeg, i wella eu lles corfforol a meddyliol.
The physical and mental well-being of Members, Members' staff and Senedd Commission staff continues to be a priority. Commission staff can participate in cycle-to-work schemes, and pool bikes are available to travel locally to meetings around Cardiff and to support those who wish to exercise during the day. A cycle shed is available to all Commission staff, as well as onsite showers and e-bike charging facilities.
Commission staff have also worked closely with John Griffiths MS to promote Parkrun, and the group Senedd Steppers was established recently, encouraging colleagues of all abilities to get involved in walking and running, to improve their physical and mental well-being.
Diolch. Thank you very much for that, Llywydd. I think it's very important that we do let our staff and Members know about the groups that are available in the Senedd. I only just read on the intranet the other day about the Senedd golf society that actually exists, and I actually do think it would be very useful if all those societies could be collected in one place together on the intranet pages, whether that be rugby, cricket, golf, football, no matter what the sport is—running. I think it's very important for Members and staff that we do feel part of a community together, and, if there was one single point on the intranet where everybody could access those, I think it would really help, actually, with people becoming more physically active, and also helping everybody get to know each other as well. I think that's a really important part of working in a place like we do here in Cardiff.
Diolch yn fawr iawn am hynny, Lywydd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn rhoi gwybod i'n staff a'n Haelodau am y grwpiau sydd ar gael yn y Senedd. Dim ond y diwrnod o'r blaen y darllenais ar y fewnrwyd am gymdeithas golff y Senedd sy'n bodoli, ac rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol iawn pe gellid casglu'r holl gymdeithasau hynny mewn un lle gyda'i gilydd ar dudalennau'r fewnrwyd, boed hynny'n rygbi, criced, golff, pêl-droed, ni waeth beth yw'r gamp—rhedeg. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i Aelodau a staff ein bod yn teimlo'n rhan o gymuned gyda'n gilydd, a phe bai un pwynt ar y fewnrwyd lle gallai pawb gael mynediad at y rheini, rwy'n credu y byddai'n helpu, mewn gwirionedd, gyda phobl yn dod yn fwy egnïol yn gorfforol, a hefyd yn helpu pawb i ddod i adnabod ei gilydd. Rwy'n credu bod hynny'n rhan bwysig iawn o weithio mewn lle fel hwn yma yng Nghaerdydd.
I can hear from across the Chamber lots of support for that proposal, so I'm not going to stand in its way and be negative at all. I think it's an excellent idea, to look if we can combine all the information in one place, combine a joint effort to motivate each and every one of us to get a little bit more active. I didn't know there was a Senedd golf opportunity out there. It's always been a dream of mine one day to possibly spend some time playing golf myself. I'm not quite there yet, but it's good to know that there are those opportunities available, and I'll take it away as an action point, to think about how we can find a space on the intranet, and possibly elsewhere within the estate, to give a little bit of promotion to what's already happening and what more can more of us take part in.
Gallaf glywed llawer o gefnogaeth ar draws y Siambr i'r cynnig hwnnw, felly, nid wyf am sefyll yn ei ffordd a bod yn negyddol o gwbl. Rwy'n credu ei fod yn syniad ardderchog, ac edrych a allwn gyfuno'r holl wybodaeth mewn un lle, cyfuno ymdrech ar y cyd i ysgogi pob un ohonom i fod ychydig yn fwy egnïol. Nid oeddwn yn gwybod bod cyfle i chwarae golff yn y Senedd. Mae bob amser wedi bod yn freuddwyd gennyf i dreulio ychydig o amser yn chwarae golff fy hun rhyw ddiwrnod. Nid wyf wedi cyrraedd yno eto, ond mae'n dda gwybod bod y cyfleoedd hynny ar gael, a byddaf yn ei ystyried fel pwynt gweithredu, i feddwl sut y gallwn ddod o hyd i le ar y fewnrwyd, ac o bosibl mewn mannau eraill ar yr ystad, i roi ychydig o ddyrchafiad i'r hyn sy'n digwydd eisoes a beth arall y gall rhagor ohonom gymryd rhan ynddo.
Diolch i'r Llywydd.
I thank the Llywydd.
Eitem 4 yw'r cwestiynau amserol, a galwaf ar Mabon ap Gwynfor.
Item 4, the topical questions, and I call on Mabon ap Gwynfor.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar ganlyniad terfynol adolygiad y Gwasanaeth Casglu a Throsglwyddo Meddygol Brys i ddarparu gwasanaethau ambiwlans awyr yng Nghymru yn y dyfodol? TQ1050
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the final outcome of the Emergency Medical Retrieval and Transfer Service review into the future provision of air ambulance services in Wales? TQ1050
I note a decision has been made by the NHS Wales Joint Commissioning Committee, following an 18-month engagement process, to consolidate services currently delivered at both the Welshpool and Caernarfon bases into one north Wales base. This will be in addition to a new bespoke high acuity response service for rural and remote parts of mid and north Wales. This decision is supported by the Wales Air Ambulance Charity and the clinical director of the Emergency Medical Retrieval and Transfer Service Cymru.
Rwy'n nodi bod Cyd-bwyllgor Comisiynu GIG Cymru wedi gwneud penderfyniad, yn dilyn proses ymgysylltu 18 mis, i gyfuno gwasanaethau sy'n cael eu darparu ar hyn o bryd yng nghanolfannau'r Trallwng a Chaernarfon mewn un ganolfan yng ngogledd Cymru. Bydd hyn yn ychwanegol at wasanaeth ymateb aciwtedd uchel pwrpasol newydd ar gyfer rhannau gwledig ac anghysbell o ganolbarth a gogledd Cymru. Cefnogir y penderfyniad hwn gan elusen Ambiwlans Awyr Cymru a chyfarwyddwr clinigol Gwasanaeth Casglu a Throsglwyddo Meddygol Brys Cymru.
Diolch am yr ateb yna. Mae'r penderfyniad a gymerwyd ddoe yn un hynod ddadleuol am sawl rheswm, ac mae trigolion gogledd orllewin a chanolbarth Cymru yn syfrdan. Mae yna ddau ranbarth iechyd yn benodol am gael eu heffeithio yn sgil y penderfyniadau yma: ardaloedd Betsi Cadwaladr a Phowys. Onid yw'r Gweinidog yn credu ei fod o'n dweud cyfrolau bod y ddwy ardal hynny wedi mynegi pryderon am y cynlluniau a heb gefnogi'r penderfyniad yma ddoe, ac ydy'r Gweinidog yn credu ei fod o'n iawn fod ardaloedd sydd ddim am gael eu heffeithio i'r un graddau gan y penderfyniad wedi medru gwthio'r penderfyniad yma ymlaen yn erbyn ewyllys y bobl sydd yn byw yn yr ardaloedd hynny? Mae hefyd, gyda llaw, yn werth nodi bod yr hofrenyddion yma o Ddinas Dinlle a'r Trallwng wedi mynychu'r digwyddiad erchyll yn Ysgol Dyffryn Aman heddiw, gan ddangos bod yna impact ar ardaloedd y tu hwnt i'r gogledd ac i'r canolbarth hefyd.
Dwi am ofyn hefyd beth yn union mae'r Llywodraeth yma wedi'i wneud yn ystod y broses hon. Pan wnaethon ni godi'r mater yma yn gyntaf 18 mis yn ôl, a sawl gwaith wedi hynny, roedd y Prif Weinidog ar y pryd, a'r Llywodraeth, yn gwadu unrhyw gyfrifoldeb ac yn dweud mai mater i'r elusen oedd hyn, ond eto byrddau iechyd Cymru, o dan eich rheolaeth chi, sydd wedi gwneud y penderfyniad yma ddoe—staff ac offer iechyd y gwasanaeth iechyd sydd yn cael eu cyflogi gan y gwasanaeth. Mi wn beth ydy'r dadleuon sy'n cael eu rhoi gerbron o blaid yr argymhelliad, ac mae’r sylwadau sydd wedi cael eu gwneud gan Sue Barnes yn benodol, pennaeth yr elusen, yn dweud nad ydy pobl wedi deall yr argymhellion, ac yn wir ei bod hi wedi chwerthin ar rai o'r argymhellion yna, yn sarhaus ac yn ddilornus. Dwi ac eraill yn deall yn iawn beth ydy'r argymhellion, ond dydyn ni ddim wedi cael ein hargyhoeddi.
Wrth gwrs ein bod ni am weld yr angen sydd heb ei ddiwallu yn cael ei gyfarch. Wrth gwrs ein bod ni am weld y gwasanaethau yn gwella ac yn cryfhau. Ond mae’n amlwg bod yna fethiannau mawr yn y cynlluniau hyn gan eu bod nhw heb ein hargyhoeddi ni na'r cyhoedd—y cyhoedd hynny sy'n ddibynnol ar wasanaethau ac sy'n ariannu’r gwasanaethau, naill ai drwy roddion hael neu drwy eu trethi. Mi wn i nad gwasanaeth trafnidiaeth ydy’r ambiwlans awyr, er bod yna gwestiwn yma: os oes yna dan-ddefnydd mewn rhai ardaloedd, yna pam cyfyngu’r gwasanaeth, yn enwedig pan fo angen dybryd am drafnidiaeth ambiwlans awyr mewn ardaloedd gwledig?
Mi wn hefyd mai gwasanaeth critigol ydy o, a dyna ydy’r pwynt. Mae’r hofrennydd ei hun yn methu a hedfan am gyfran o amser, ac felly rydym ni’n ddibynnol ar y cerbydau ffyrdd i gyrraedd ardaloedd diarffordd. Cerbydau gofal critigol ydy’r rhain, nid ambiwlansys cyffredin. Rŵan, mae'r argymhellion newydd yn cynnig darparu rhyw fath o wasanaeth ffordd, ond does yna ddim manylion, yn sicr dydy o ddim yn ofal critigol, ac mae’r cyfan yn parhau yn gwbl amwys. Dyna pam, o leiaf yn rhannol, na chefnogodd byrddau iechyd Betsi Cadwaladr a Phowys y cynlluniau. Felly, pa wasanaeth ofal critigol sydd am fod ar gyfer pobl pen draw Llŷn, arfordir Meirionnydd, gogledd Môn, gogledd Ceredigion, Maldwyn? Mae yna gynlluniau amgen eraill ar gael, ond dydy'r rhain ddim wedi cael eu hystyried yn llawn.
Felly, yn olaf, Weinidog, ydych chi yn bersonol yn fodlon gyda’r penderfyniad yma? Ydych chi’n dawel eich meddwl na fydd pobl gogledd-orllewin a chanolbarth Cymru yn gweld dirywiad yn y ddarpariaeth? Ydych chi’n credu mai dyma’r unig gynllun ar gyfer ateb y galw ar gyfer gofal critigol yn ein cymunedau yng ngogledd Cymru a chanolbarth Cymru?
Thank you for that response. The decision taken yesterday is exceptionally controversial for several reasons, and residents in north west and mid Wales have been left shocked. There are two health board regions that will be impacted by these decisions: the Betsi Cadwaladr and Powys areas. Doesn't the Cabinet Secretary believe that it speaks volumes that both of these areas had expressed concerns about the plans and hadn't supported this decision announced yesterday, and does the Cabinet Secretary believe that it is right that areas that won't be impacted to the same extent by this decision have been able to drive the decision forward against the wishes of those people who live in those local areas? It's also worth noting that these helicopters had attended the appalling incident at Dyffryn Aman school today, demonstrating that there is an impact on areas beyond north Wales, and mid Wales indeed.
I also wanted to ask what exactly this Government has done during this process. When we first raised this matter 18 months ago, and we've done so several times since then, the First Minister at the time, and the Government, denied all responsibility and said that this was a matter for the charity itself, yet it was health boards in Wales under your control that made this decision yesterday—health service staff and resources of the health service being deployed by the service. I know the arguments that are being made in favour of the recommendation, and the comments made by Sue Barnes in particular, head of the charity, namely that people haven't understood the recommendations, and indeed that she laughed about some of those recommendations, are insulting. I and others understand the recommendations full well, but we just haven't been convinced by them.
Of course we want to see the unmet need being met. Of course we want to see the service improving and becoming more resilient. But it's clear that there are major deficiencies in these plans because they haven't convinced us or the public—the public who are dependent on the service and who fund the service, either through generous donations or through their taxes. I know that the air ambulance isn't a transport or transfer service, although there is a question here: if there is is under-usage in some areas, then why limit the service, particularly when there is such a need for ambulance transfer and transport in rural areas?
I know that it is a critical service, and that's the point. The helicopter itself cannot fly all of the time, and that's why we're dependent on road vehicles to reach remote areas. These are critical care vehicles, not regular ambulances. Now, the recommendations propose that some form of road service will be provided, but there are no details, and certainly this isn't critical care, and the provision remains totally ambiguous. That's why, at least partly, Betsi Cadwaladr and Powys health boards did not support the plans. Therefore, what critical care services will be in place for those people who live on the tip of the Llŷn peninsula, the Meirionnydd coast, north Anglesey, northern Ceredigion and Maldwyn? Alternative plans have been proposed, but these haven't been considered in full.
So, finally, Cabinet Secretary, are you personally content with this decision? Are you reassured that the people of north-west and mid Wales will not see a decline in the provision? Do you believe that this is the only plan that can meet demand for critical care in our communities in north Wales and mid Wales?
Thanks very much. Before I answer, I just wanted to note that there have been two Welsh air ambulances that have been involved in the major incident that has occurred in Ammanford today. I know it's a very worrying time for the school, for the parents and for the community, and I would like to extend in particular my thanks to all the people involved in the health service response, in particular those who work in the Welsh air ambulance.
I understand the strength of feeling expressed by people living in parts of mid and north Wales. Ultimately, this decision will improve the care and outcomes for people in north and mid Wales, in particular at night, when that service is not currently given. Over the past 18 months, 310 patients who could have accessed the service after 8 p.m. would have received it under the new model, but did not. So, there is a cost of not doing this. I think that’s very important to note.
But also, I know that the charity is very concerned about public money, not just their own money, not being used efficiently under the current model, and I’ll give you some examples. Over the past three years, there have been 439 days when the Caernarfon-based crew didn’t see a patient. In Welshpool, there were 402 days when the crew didn’t see a patient. That is a huge resource that is not currently being used. I know that the experts involved in delivering these services, the Welsh air ambulance charity, the clinical director of the service and the commissioners are all in agreement that consolidation of services is the right decision for the people of Wales.
Now, the decision was and must remain the responsibility of the NHS Wales Joint Commissioning Committee. It is not a decision for the Welsh Government to make, and nor should it be. It’s an operational decision, and this is not a decision for the Government.
Diolch yn fawr. Cyn imi ateb, roeddwn am nodi bod dau ambiwlans awyr yng Nghymru wedi bod yn rhan o'r digwyddiad mawr sydd wedi digwydd yn Rhydaman heddiw. Rwy'n gwybod ei fod yn gyfnod pryderus iawn i'r ysgol, i'r rhieni ac i'r gymuned, a hoffwn ddiolch yn arbennig i'r holl bobl a gymerodd ran yn ymateb y gwasanaeth iechyd, yn enwedig y rhai sy'n gweithio yn ambiwlans awyr Cymru.
Rwy'n deall cryfder y teimladau a fynegir gan bobl sy'n byw mewn rhannau o ganolbarth a gogledd Cymru. Yn y pen draw, bydd y penderfyniad hwn yn gwella'r gofal a'r canlyniadau i bobl yng ngogledd a chanolbarth Cymru, yn enwedig yn y nos, pan na roddir y gwasanaeth hwnnw ar hyn o bryd. Dros y 18 mis diwethaf, byddai 310 o gleifion a allai fod wedi cael y gwasanaeth ar ôl 8 p.m. wedi ei gael o dan y model newydd, ond ni wnaethant. Felly, mae cost i beidio â gwneud hyn. Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn i'w nodi.
Ond hefyd, gwn fod yr elusen yn bryderus iawn nad yw arian cyhoeddus, nid dim ond eu harian eu hunain, yn cael ei ddefnyddio'n effeithlon o dan y model presennol, ac rwyf am roi rhai enghreifftiau i chi. Dros y tair blynedd diwethaf, cafwyd 439 o ddiwrnodau pan na welodd y criw yng Nghaernarfon glaf. Yn y Trallwng, cafwyd 402 diwrnod pan na welodd y criw glaf. Mae hwn yn adnodd enfawr nad yw'n cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd. Gwn fod yr arbenigwyr sy'n ymwneud â darparu'r gwasanaethau hyn, elusen ambiwlans awyr Cymru, cyfarwyddwr clinigol y gwasanaeth a'r comisiynwyr i gyd yn gytûn mai cyfuno gwasanaethau yw'r penderfyniad cywir i bobl Cymru.
Nawr, cyfrifoldeb Cyd-bwyllgor Comisiynu GIG Cymru oedd y penderfyniad, a rhaid iddo barhau i fod felly. Nid yw'n benderfyniad i Lywodraeth Cymru ei wneud, ac ni ddylai fod ychwaith. Penderfyniad gweithredol ydyw, nid penderfyniad i'r Llywodraeth.
I associate myself with the comments the Minister made about the attendance at the scene today by the air ambulance service.
I don't think I can do justice, Minister, to how let down people feel across mid and north Wales. I've not had one constituent come to me—and I suspect Mabon's the same—to say, 'This is a good idea; this will lead to a better service for us.' So, I don't buy that this is going to be a better service for Wales at all, and if you believe that, Minister, and if the air ambulance charity and clinicians believe this—and I don't think they do, by the way—then how is it that you have not sold this to the population of mid and north Wales?
Now, we do not have a district general hospital in Powys and that is exactly why people in Powys feel so passionate about keeping their Wales air ambulance service, because it's important that they are able to be transferred into medical care as quickly as possible should there be an accident that they're involved in. Clinicians have expressed their serious professional and operational concerns. I note in your answer to Mabon that you referred to clinicians as supporting this. That is just not true. I do not believe that. Clinicians have expressed their serious concerns to management and have not had adequate answers to their concerns, and they've done so on operational and safety grounds.
Powys and Betsi health boards together, not just representing the area concerned, but covering about 50 per cent of the geographical area of Wales, they are also not able to support this recommendation either. So, on the suggestion that this is supported by the charity and others, it's not supported by two health boards, tens and tens of thousands of people across mid and north Wales, and clinicians themselves operating and working from those bases. Now, you have said that that is the case, but I would say, Minister: bring your own challenge yourself to the organisation about whether they've really listened to the health boards' concerns and clinicians' concerns as well.
There was a first principle when this review took place. This was it: if people are receiving the service now, they should continue to receive that service in the future. That was the first principle. That clearly is not going to happen. It's not going to happen. If the two bases move further away from rural communities, it will take longer for the air ambulance to reach a scene and offer urgent medical attention, and transfer people into care as quickly as possible. That will not happen if bases move further away. So, the question is: in regard to that, if people are receiving the service now, they will continue to receive it, which was repeated throughout the consultation and repeated again only this week, do you feel that that first principle has been achieved? And if you do feel that that principle has been achieved, can you explain how you have come to that conclusion?
And I would say, Minister, you talked about 310 more incidents being achieved in your response. Question, Minister. Go to your officials. Ask them to question and challenge that, because just nearly two years ago we were told that 583 additional scene attendances would happen. It was presented to us as fact, just nearly two years ago, that that would be achieved. So, that data was then dismissed. It didn't stand up to scrutiny, and I would suggest the same for the 310 that you mention as well.
The current review, I would say, is also based on questionable data. So, in your view, has the right outcome been achieved, when you consider that such marginal additional gains according to the review, which is questionable anyway, are going to be made, when you balance that against the huge shift of closing two bases and opening a new base, and the concern that clinicians are not going to move to that new base as well? Are you absolutely satisfied in your own mind, Minister, that that is the right decision, especially—
Rwy'n cysylltu fy hun â'r sylwadau a wnaeth y Gweinidog am bresenoldeb y gwasanaeth ambiwlans awyr yn y digwyddiad heddiw.
Weinidog, nid wyf yn credu y gallaf wneud cyfiawnder â sut mae pobl yn teimlo ar draws canolbarth a gogledd Cymru. Nid wyf wedi cael un etholwr yn dod ataf—ac rwy'n amau bod Mabon yr un peth—i ddweud, 'Mae hwn yn syniad da; bydd hyn yn arwain at well gwasanaeth i ni.' Felly, nid wyf yn derbyn bod hwn am fod yn well gwasanaeth i Gymru o gwbl, ac os ydych chi'n credu hynny, Weinidog, ac os yw'r elusen ambiwlans awyr a chlinigwyr yn credu hyn—ac nid wyf yn credu eu bod, gyda llaw—sut nad ydych chi wedi gwerthu hyn i boblogaeth canolbarth a gogledd Cymru?
Nawr, nid oes gennym ysbyty cyffredinol dosbarth ym Mhowys a dyna'n union pam mae pobl ym Mhowys yn teimlo mor angerddol dros gadw eu gwasanaeth ambiwlans awyr Cymru, oherwydd mae'n bwysig eu bod yn gallu cael eu trosglwyddo i ofal meddygol cyn gynted â phosibl pe baent yn cael damwain. Mae clinigwyr wedi mynegi eu pryderon proffesiynol a gweithredol difrifol. Nodaf yn eich ateb i Mabon eich bod wedi nodi bod clinigwyr yn cefnogi hyn. Nid yw hynny'n wir. Nid wyf yn credu hynny. Mae clinigwyr wedi mynegi eu pryderon difrifol i'r rheolwyr ac nid ydynt wedi cael atebion digonol i'w pryderon, ac maent wedi gwneud hynny ar sail weithredol a diogelwch.
Nid yw byrddau iechyd Powys a Betsi gyda'i gilydd, sydd nid yn unig yn cynrychioli'r ardal dan sylw, ond yn cwmpasu tua 50 y cant o ardal ddaearyddol Cymru, yn gallu cefnogi'r argymhelliad hwn ychwaith. Felly, ar yr awgrym fod hyn yn cael ei gefnogi gan yr elusen ac eraill, nid yw'n cael ei gefnogi gan ddau fwrdd iechyd, degau o filoedd o bobl ledled canolbarth a gogledd Cymru, a chlinigwyr eu hunain sy'n gweithredu ac yn gweithio o'r canolfannau hynny. Nawr, rydych chi wedi dweud mai felly mae hi, ond byddwn i'n dweud, Weinidog: gosodwch eich her eich hun i'r sefydliad i weld a ydynt wedi gwrando o ddifrif ar bryderon y byrddau iechyd a phryderon clinigwyr hefyd.
Roedd yna egwyddor gyntaf pan gynhaliwyd yr adolygiad hwn. Dyma ydoedd: os yw pobl yn derbyn y gwasanaeth nawr, dylent barhau i dderbyn y gwasanaeth hwnnw yn y dyfodol. Dyna oedd yr egwyddor gyntaf. Yn amlwg, nid yw hynny'n mynd i ddigwydd. Nid yw'n mynd i ddigwydd. Os bydd y ddwy ganolfan yn symud ymhellach oddi wrth gymunedau gwledig, bydd yn cymryd rhagor o amser i'r ambiwlans awyr gyrraedd lleoliad a chynnig sylw meddygol brys, a throsglwyddo pobl i ofal cyn gynted â phosibl. Ni fydd hynny'n digwydd os bydd canolfannau'n symud ymhellach oddi wrthynt. Felly, y cwestiwn yw: o ran yr egwyddor fod pobl yn derbyn y gwasanaeth nawr, ac y byddant yn parhau i'w dderbyn, egwyddor a gafodd ei hailadrodd drwy gydol yr ymgynghoriad a'i hailadrodd eto yr wythnos hon, a ydych chi'n teimlo bod yr egwyddor gyntaf honno wedi'i chyflawni? Ac os ydych yn teimlo bod yr egwyddor honno wedi'i chyflawni, a allwch esbonio sut y daethoch chi i'r casgliad hwnnw?
Weinidog, fe wnaethoch sôn am 310 yn rhagor o ddigwyddiadau'n cael eu cyflawni yn eich ymateb. Cwestiwn, Weinidog. Ewch at eich swyddogion. Gofynnwch iddynt gwestiynu a herio hynny, oherwydd bron i ddwy flynedd yn ôl yn unig, dywedwyd wrthym y byddai 583 o ddigwyddiadau ychwanegol. Fe'i cyflwynwyd i ni fel ffaith, bron i ddwy flynedd yn ôl yn unig, y byddai hynny'n cael ei gyflawni. Felly cafodd y data hwnnw ei ddiystyru. Nid oedd yn ddilys ar ôl craffu, a byddwn yn awgrymu'r un peth ar gyfer y ffigur o 310 a nodwch hefyd.
Fe fyddwn yn dweud bod yr adolygiad cyfredol hefyd yn seiliedig ar ddata amheus. Felly, yn eich barn chi, a yw'r canlyniad cywir wedi'i gyflawni, pan ystyriwch y bydd enillion ychwanegol ymylol o'r fath yn ôl yr adolygiad, sy'n amheus beth bynnag, yn mynd i gael eu cyflawni, pan fyddwch yn cydbwyso hynny yn erbyn y newid enfawr o gau dwy ganolfan ac agor canolfan newydd, a'r pryder na fydd clinigwyr yn symud i'r ganolfan newydd honno hefyd? A ydych chi'n gwbl fodlon yn eich meddwl eich hun, Weinidog, mai dyna'r penderfyniad cywir, yn enwedig—
Can I remind Members that this is topical questions, and it doesn't give opportunities for speeches? Questions have to be questions, okay, so focus on the questions, Russell, if you can.
A gaf i atgoffa'r Aelodau mai cwestiwn amserol yw hwn, ac nad yw'n rhoi cyfle i areithiau gael eu gwneud? Rhaid i gwestiynau fod yn gwestiynau, iawn, felly canolbwyntiwch ar y cwestiynau, Russell, os gallwch.
Thank you, Deputy Presiding Officer, I will do. Minister, when options are presented—. There are options that were presented that would achieve what was set out to be achieved without closing the two bases. So, Minister, can you consider that option yourself again? Sit down with your officials, look at the option that was presented that would keep all four bases open and also achieve the same result that was suggested, and also get to the same result that was originally looked at, with a lot less risk as well. Have you yourself looked at that option?
Minister, the two health boards had concerns that the mitigations that were to be put in place, if the two bases were closed, have not been addressed and were not addressed at this week's meeting, which is why they couldn't support the proposals. So, can I ask, Minister, have you asked for that level of detail yourself? And what would happen, Minister—can I ask your view, what would happen, in your view—if those mitigations that, we're told, will come forward in work taking place later this year, if those mitigations are not satisfactory to the two health boards and, indeed, to the other health boards, to the JCC members? What happens then? Does that mean that this decision will be revisited again, if that level of assurance can't be offered?
And finally, Minister, will you call in this decision? I hear what you say, that it's a clinical decision, but given the strength of feeling and the opposition of clinicians and health boards themselves in the areas, will you call in this decision to Welsh Ministers, so Welsh Ministers can decide and this can be debated and questions can be asked on the floor of this Senedd?
Diolch, Ddirprwy Lywydd, fe wnaf. Weinidog, pan fo opsiynau'n cael eu cyflwyno—. Mae yna opsiynau a gyflwynwyd a fyddai'n cyflawni'r hyn a nodwyd i'w gyflawni heb gau'r ddwy ganolfan. Felly, Weinidog, a wnewch chi ystyried yr opsiwn hwnnw eto? Eisteddwch gyda'ch swyddogion, edrychwch ar yr opsiwn a gyflwynwyd a fyddai'n cadw'r pedair canolfan ar agor a hefyd yn sicrhau'r un canlyniad ag a awgrymwyd, a hefyd yn cyrraedd yr un canlyniad ag yr edrychwyd arno'n wreiddiol, gyda llawer llai o risg hefyd. A ydych chi wedi edrych ar yr opsiwn hwnnw?
Weinidog, roedd gan y ddau fwrdd iechyd bryderon nad yw'r mesurau lliniaru a oedd i'w rhoi ar waith, pe bai'r ddwy ganolfan yn cau, wedi cael sylw ac na chawsant sylw yn y cyfarfod yr wythnos hon, a dyna pam na allent gefnogi'r cynigion. Felly, a gaf i ofyn, Weinidog, a ydych chi wedi gofyn am y lefel honno o fanylder eich hun? A beth fyddai'n digwydd, Weinidog—a gaf i ofyn eich barn, beth fyddai'n digwydd, yn eich barn chi—os nad yw'r mesurau lliniaru a fydd, fel y dywedir wrthym, yn cael eu cyflwyno yn y gwaith a fydd yn digwydd yn ddiweddarach eleni, os nad yw'r mesurau lliniaru hynny'n foddhaol i'r ddau fwrdd iechyd ac yn wir, i'r byrddau iechyd eraill, i aelodau'r Cyd-bwyllgor Comisiynu? Beth sy'n digwydd wedyn? A yw hynny'n golygu y bydd y penderfyniad hwn yn cael ei ailystyried eto, os na ellir cynnig y lefel honno o sicrwydd?
Ac yn olaf, Weinidog, a wnewch chi alw'r penderfyniad hwn i mewn? Rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch, ei fod yn benderfyniad clinigol, ond o ystyried cryfder y teimladau a gwrthwynebiad clinigwyr a byrddau iechyd eu hunain yn yr ardaloedd, a wnewch chi alw'r penderfyniad hwn i mewn i Weinidogion Cymru, fel y gall Gweinidogion Cymru benderfynu ac y gellir trafod hyn a gofyn cwestiynau ar lawr y Senedd hon?
Thanks very much. Well, I know the strength of feeling that people have in Welshpool and in Montgomeryshire and in north Wales in relation to the air ambulance service, but I think it is important to make sure that there is an understanding that there will be a significantly better system of support now, in terms of night-time support, and that we think that three people a day, additionally, could benefit, who are currently not. I know that the charity and the health boards are interested in both making sure that what we get is a system that puts the safety of patients first, and a system that gets the best value for money for the considerable amount of donations that are given to the charity.
I think it's worth noting that, in most parts of rural Wales, in particular in Powys, where the road networks are challenging, predicting the focused demand is difficult, but the fact is that the average response to amber patients is amongst the best in Wales, and that includes, for example, those in stroke or heart attacks. But the new high-acuity response vehicles will complement this response and does not replace the emergency medical retrieval and transfer service. Now, I do note that the Powys health board felt they couldn't support the recommendations without a plan for the additional high-acuity response vehicles. Assurance has been provided that a plan for this new service will be developed by October 2024 and will be delivered well in advance of the consolidation of the services at the new base.
I know that there was an assurance sought in terms of the quality of the data. Assurance was provided in detail at the committee meeting about the quality of data used, the rigour of the engagement process, and the value added by consolidating services. I'm afraid that it won't be possible for me to call in this particular decision. Obviously, I'm conflicted, because this is an area that I also represent. But it would be a step that the Welsh Government has not taken for a long time, to intervene in what is, essentially, an operational matter.
Diolch yn fawr. Wel, rwy'n gwybod pa mor gryf yw'r teimlad sydd gan bobl yn y Trallwng ac yn sir Drefaldwyn ac yng ngogledd Cymru mewn perthynas â'r gwasanaeth ambiwlans awyr, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig sicrhau bod yna ddealltwriaeth y bydd system gymorth sylweddol well nawr, o ran cymorth yn ystod y nos, a'n bod yn meddwl y gallai tri pherson y dydd yn ychwanegol elwa, nad yw'n digwydd ar hyn o bryd. Gwn fod gan yr elusen a'r byrddau iechyd ddiddordeb mewn sicrhau mai'r hyn a gawn yw system sy'n rhoi diogelwch cleifion yn gyntaf, a system sy'n cael y gwerth gorau am arian am y swm sylweddol o roddion a roddir i'r elusen.
Rwy'n credu ei bod yn werth nodi, yn y rhan fwyaf o ardaloedd gwledig Cymru, yn enwedig ym Mhowys, lle mae'r rhwydweithiau ffyrdd yn heriol, fod rhagweld y galw manwl yn anodd, ond y gwir amdani yw bod yr ymateb cyfartalog i gleifion oren ymhlith y gorau yng Nghymru, ac mae hynny'n cynnwys, er enghraifft, pobl sy'n cael strôc neu drawiad ar y galon. Ond bydd y cerbydau ymateb aciwtedd uchel newydd yn ategu'r ymateb hwn ac nid yw'n dod yn lle'r gwasanaeth casglu a throsglwyddo meddygol brys. Nawr, rwy'n nodi bod bwrdd iechyd Powys yn teimlo na allent gefnogi'r argymhellion heb gynllun ar gyfer y cerbydau ymateb aciwtedd uchel ychwanegol. Sicrhawyd y bydd cynllun ar gyfer y gwasanaeth newydd hwn yn cael ei ddatblygu erbyn mis Hydref 2024 ac y bydd yn cael ei ddarparu ymhell cyn i'r gwasanaethau gael eu cyfuno yn y ganolfan newydd.
Rwy'n gwybod bod pobl angen sicrwydd ynghylch ansawdd y data. Rhoddwyd sicrwydd manwl yng nghyfarfod y pwyllgor ynghylch ansawdd y data a ddefnyddiwyd, trylwyredd y broses ymgysylltu, a'r gwerth ychwanegol drwy gyfuno gwasanaethau. Rwy'n ofni na fydd yn bosibl imi alw'r penderfyniad penodol hwn i mewn. Yn amlwg, mae gennyf wrthdaro, oherwydd mae hon yn ardal yr wyf innau hefyd yn ei chynrychioli. Ond byddai ymyrryd yn yr hyn sydd, yn ei hanfod, yn fater gweithredol, yn gam nad yw Llywodraeth Cymru wedi'i gymryd ers amser maith.
Y gwir amdani ydy y bydd etholwyr yn y gogledd-orllewin yn colli gwasanaeth sydd wedi achub bywydau yn y gorffennol, wrth gau canolfan ambiwlans awyr Caernarfon. Mae pobl yn fy etholaeth i wedi bod yn falch iawn bod Dinas Dinlle yn gartref i wasanaeth mor bwysig. Mae yna reswm pam bod gwasanaeth yr ambiwlans awyr wedi'i sefydlu yn Arfon: mae o'n lleoliad canolog i gyrraedd pobl ar draws y gorllewin sydd mewn argyfwng iechyd, a hynny mewn amser prydlon. Efo'r symud i'r dwyrain, a fedrwch chi fy argyhoeddi i heddiw y bydd hi yn bosib cynnal yr un lefel o wasanaeth, ddydd a nos, ar gyfer yr ardal wledig eang sydd o fewn cyrraedd amserol ar hyn o bryd, neu a fyddwn ni eto fyth yn colli gafael ar wasanaeth ac yn creu gwasanaeth eilradd, fel sydd wedi digwydd wrth symud yr uned fasgwlar draw i'r dwyrain, er enghraifft?
Ydych chi'n derbyn bod angen ichi, fel y Gweinidog iechyd, sydd â throsolwg dros faterion iechyd, fod yn gwbl hyderus fod y penderfyniad i gau'r canolfannau wedi cael ei wneud am resymau cadarn ac wedi ei dystiolaethu gan ddata dibynadwy? Ac i’r perwyl yna, mi fuaswn i yn gofyn ichi gynnal adolygiad gweinidogol o’r penderfyniad. Efallai eich bod chi'n dadlau nad eich penderfyniad chi ydy o, ond does bosib rhaid i chi, sydd efo'r cyfrifoldeb dros faterion iechyd, fod yn hollol hyderus mai hwn yw'r peth iawn i fod yn ei wneud.
The truth of the matter is that constituents in north-west Wales will lose a service that has saved lives in the past, with the closure of the air ambulance centre in Caernarfon. People in my constituency have been very proud that Dinas Dinlle is home to such an important service. There is a reason why the air ambulance service was established in Arfon: it is a central location to reach people across north-west Wales and west Wales who are in health crisis, promptly. With the move to the east, can you convince me today that it will be possible to maintain the same level of service, day and night, for this vast rural area that is currently within timely reach, or will we yet again lose a service and create a second-rate service, which has happened with the movement of the vascular unit eastwards, for example?
Do you accept that you, as the health Minister, who has oversight of health issues, need to be entirely confident that the decision to close these centres was made for robust reasons and was evidenced by reliable data? And to that end, I would ask you to hold a ministerial review of this decision. Perhaps you would argue that it's not your decision, but surely you, as the person with responsibility for health issues, have to be entirely confident that this is the right thing to do.
Diolch yn fawr. Dwi'n siŵr y bydd rhai o’ch etholwyr chi hefyd yn hapus y bydd gwasanaeth ychwanegol nawr yn y gogledd gyda’r nos, ac mae hynny’n gam ymlaen. Ar hyn o bryd, dyw'r gwasanaeth yna ddim ar gael. Dwi yn meddwl ei bod hi hefyd yn werth dweud bod y caseload yn hollol wahanol yn y gogledd a'r canolbarth, o'i gymharu â’r de. Yn y canolbarth ac yn y gogledd, dŷn nhw ddim yn ymateb am fwy na 130 diwrnod y flwyddyn, ond dim ond am 10 diwrnod dŷn nhw ddim yn ymateb yng Nghaerdydd. Felly, os ŷch chi'n edrych ar effeithlonrwydd y system, mae hwnna’n bwysig. Ac rŷn ni yn siarad am helicopters fan hyn—mae'r rhain yn gallu symud yn bell yn gyflym.
Thank you very much. I'm sure that some of your constituents will also be content that there will be an additional service now in north Wales at night, and that is a step forward. At the moment, that service isn't available. I do think that it's also worth saying that the caseload is entirely different in north Wales and mid Wales, as compared to south Wales. In north and mid Wales, they don't respond for more than 130 days per year, and it’s only for 10 days that they don’t respond in Cardiff. So, if we look at the efficiency of the system, that is important to note. And we're talking about helicopters here—these can move far quickly.
Mae'r Gweinidog yn dweud nad ydy hi'n gallu ymyrryd ac nad penderfyniad iddi hi ydy o, ond mae’n berffaith eglur ei bod hi'n cefnogi’r penderfyniad yma. Os ydy hi'n dweud ei bod hi'n beth anarferol i’r Llywodraeth gamu i mewn, a dydy o ddim wedi digwydd ers talwm, gadewch imi ddweud yn fan hyn, mi wnaf gefnogi'r Llywodraeth os ydyn nhw'n penderfynu camu i mewn yn fan hyn er mwyn gwarchod buddiannau pobl yn y canolbarth a'r gogledd.
Y gwir amdani—ac mi glywsom ni'r Gweinidog yn dweud y bydd y cynllun yma yn cael ei ddatblygu erbyn diwedd y flwyddyn—yw bod y penderfyniad wedi cael ei wneud cyn i’r cynllun gael ei ddatblygu'n llawn. Ac fel y mae Llais, cynrychiolwyr y cleifion, yn ei ddweud, mae yna gwestiynau cwbl ganolog sydd ddim wedi cael eu hateb eto. Mae yna sôn am gynllun i sicrhau bod yna gerbydau ffordd yn gwneud i fyny am golled, i bob pwrpas, yr ambiwlans awyr. Yr holl bwrpas ydy bod cerbydau ar y ffordd mewn ardaloedd gwledig yn methu â chyrraedd, yn cael trafferth cyrraedd, lle mae'r ambiwlans awyr wedi gallu gwneud hynny. Mae clinigwyr—pob un o'r rhai dwi wedi siarad efo nhw—yn meddwl fod hwn yn gam gwag.
Ydy’r Gweinidog yn derbyn yn fan hyn y dylai bod gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr a bwrdd iechyd Powys mwy o lais na’r byrddau iechyd eraill yng Nghymru oherwydd y nhw sydd yn cynrychioli ac yn gofalu am y cleifion dan sylw yn fan hyn, ac mae'r ddau fwrdd iechyd yna wedi ei gwneud hi'n berffaith glir nad ydyn nhw'n credu bod yr atebion rydyn ni yn eu hangen wedi cael eu darparu ar ein cyfer ni eto? Mae’r darlun yn aneglur, ond mae’r penderfyniad wedi cael ei gymryd, a chleifion y gogledd a'r canolbarth sydd yn dioddef.
The Minister says that she is unable to intervene and it's not her decision, but it's entirely clear that she supports this decision. If she says that it is unusual for the Government to step in, and it hasn't happened for a long time, let me say here that I will support the Government if it decides to step in at this point in order to protect the interests of people in mid and north Wales.
The truth of the matter is—and we heard the Minister say that this plan will be developed by the end of the year—the decision has been made before the plan has been fully drawn up. And as Llais, the patient representatives, say, there are entirely crucial questions that are still unanswered. There is talk of a plan to ensure that there are road vehicles that make up for the loss, to all intents and purposes, of the air ambulance. But the whole purpose is that road vehicles in rural areas have difficulty in getting to areas that the air ambulance has been able to access. Clinicians—everyone that I have spoken to—believe that this is a mistake.
Does the Minister accept here that the Betsi Cadwaladr health board and Powys health board should have a stronger voice than the other health boards in Wales on this issue because they represent and care for the patients who will be affected here, and both of those health boards have made it entirely clear that they don't believe that the solutions we need have been provided for us? The picture is unclear, but the decision has been taken, and it's patients in mid and north Wales who will suffer.
Dwi'n meddwl ei bod yn werth tanlinellu unwaith eto y bydd yna nawr wasanaeth dros nos yn y gogledd a bydd yna wasanaeth gwell yn y gogledd achos bydd y gwasanaeth yna ar gael. Dyw hi ddim ar gael ar hyn o bryd—mae'n rhaid iddyn nhw ddod yn bell iawn o'r de.
Mae yna assurance wedi cael ei wneud bod cerbydau ffordd yn mynd i fod yn eu lle erbyn hydref 2024. Beth rŷn ni'n sôn amdano yn fan hyn yw gwasanaeth Cymru i gyd, felly doedd yna ddim requirement am unanimous decision yn y JCC. Maen nhw'n penderfynu ar y cyfan o ran beth sy’n fuddiol o ran lles pobl ar draws Cymru, ond hefyd effeithlonrwydd y system ar draws Cymru i gyd.
I think it's worth underlining once again that there will now be a night-time service in north Wales and there'll be an improved service in north Wales because that service will now be available. It's not currently available—they have to travel very far from south Wales.
In terms of road vehicles, an assurance has been given that those road vehicles are going to be in place by the autumn of 2024. What we're talking about here is an all-Wales service, so there wasn't a requirement for a unanimous decision in the JCC. They decide what is beneficial in terms of the well-being of people across Wales, but also the efficiency of the system across the whole of Wales.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Eitem 5 yw'r datganiadau 90 eiliad. Bydd y datganiad gyntaf gan Sioned Williams.
Item 5 is the 90-second statements. The first statement is from Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. April is Adenomyosis Awareness Month, and if ever there's a condition that needs more awareness, it's adenomyosis. It affects at least one in 10 girls, women and people assigned female at birth, making it as common as diabetes or asthma in women, and yet you won't find it mentioned on NHS Wales's 111 A to Z webpages.
So, what is it? It's a condition where the lining of the womb starts growing into the muscle in the wall of the womb. It means that sufferers often have painful and heavy periods and bloating, and this pain can spread to the back and legs. Astonishingly, it's often only diagnosed when a hysterectomy is performed and the womb examined under a microscope. The symptoms of this condition often overlap with the more well-known condition, endometriosis. So, if you hear patients say that their endometriosis symptoms have resolved after their womb was removed, the chances are they've also had adenomyosis, and that was causing most of their problems, but they've simply never been told or heard about it.
It's for this reason that Fair Treatment for the Women of Wales has set up a petition, calling on the Senedd to instruct NHS Wales to add adenomyosis to its 111 A to Z webpages. They know that, without official information on NHS and health board pages, many patients, and healthcare professionals also, are left with very little accurate information on that condition, and misinformation is also rife. So, patients, healthcare professionals and the wider community must have access to bilingual, accurate, accessible and official information, to not only raise awareness of adenomyosis, but to ensure that all are informed about the symptoms, treatments and symptom management options that are available. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae mis Ebrill yn Fis Ymwybyddiaeth o Adenomyosis, ac os bu cyflwr erioed sydd angen mwy o ymwybyddiaeth, adenomyosis yw hwnnw. Mae'n effeithio ar o leiaf un o bob 10 merch, menyw a phobl a bennwyd yn fenywod ar adeg eu geni, gan ei wneud mor gyffredin â diabetes neu asthma mewn menywod, ac eto ni chaiff ei grybwyll ar wefannau 111 A i Y GIG Cymru.
Felly, beth ydyw? Mae'n gyflwr lle mae leinin y groth yn dechrau tyfu i mewn i'r cyhyr yn wal y groth. Golyga fod dioddefwyr yn aml yn cael mislif poenus a thrwm a stumog chwyddedig, a gall y boen hon ledaenu i'r cefn a'r coesau. Yn rhyfeddol, yn aml ddim ond pan wneir hysterectomi ac archwilio'r groth o dan ficrosgop y gwneir diagnosis o'r cyflwr. Mae symptomau'r cyflwr hwn yn aml yn gorgyffwrdd â'r cyflwr mwy cyfarwydd, endometriosis. Felly, os clywch gleifion yn dweud bod eu symptomau endometriosis wedi gwella ar ôl cael tynnu eu croth, mae'n debygol eu bod wedi bod ag adenomyosis hefyd, a dyna oedd yn achosi'r rhan fwyaf o'u problemau, ond nad ydynt erioed wedi cael gwybod na chlywed amdano.
Dyna pam fod Triniaeth Deg i Fenywod Cymru wedi sefydlu deiseb yn galw ar y Senedd i gyfarwyddo GIG Cymru i ychwanegu adenomyosis at ei gwefannnau 111 A i Y. Heb wybodaeth swyddogol ar wefannau'r GIG a byrddau iechyd, gwyddant mai ychydig iawn o wybodaeth gywir am y cyflwr sydd ar gael i lawer o gleifion, a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol hefyd, a bod camwybodaeth yn rhemp. Felly, mae'n rhaid i gleifion, gweithwyr gofal iechyd proffesiynol a’r gymuned ehangach allu cael mynediad at wybodaeth ddwyieithog, gywir, hygyrch a swyddogol, nid yn unig i godi ymwybyddiaeth o adenomyosis, ond i sicrhau bod pawb yn ymwybodol o'r symptomau, y triniaethau a’r opsiynau rheoli symptomau sydd ar gael. Diolch.
Monday was Earth Day. It's a day that sees people all over the world uniting to demand that their governments, businesses and fellow citizens take decisive action to fight the climate emergency. The first Earth Day took place in 1970, and today works with over 150,000 partners, in 192 countries. The theme for Earth Day 2024 is 'Planet versus plastics'. It aims to bring attention to the serious issue of plastic pollution and how it harms nature. Its goal is to reduce the production of plastic by 60 per cent by 2040, and, ultimately, build a plastic-free future. Earthday.org includes a call to advocate for widespread awareness of the health risk of single-use plastics. They urgently push for a strong United Nations treaty on plastic pollution and demand an end to fast fashion.
Plastics are a danger to humanity and all living creatures, disrupting the delicate balance of life on earth. Scientists belive that microplastics in our bodies may be responsible for everything from cancer to birth defects and falling fertility rates. We could save a lot of time if the oil, gas and plastics industries would tell us what they know. I once read that the environment is here to serve the economy. What a dangerously arrogant statement to make. Our biodiversity is our life support system. We must protect, conserve and nourish it in return. We dismiss it or take it for granted at our peril.
Dydd Llun oedd Diwrnod y Ddaear. Mae'n ddiwrnod pan fo pobl ledled y byd yn uno i fynnu bod eu llywodraethau, eu busnesau a'u cyd-ddinasyddion yn cymryd camau pendant i frwydro yn erbyn yr argyfwng hinsawdd. Digwyddodd Diwrnod y Ddaear gyntaf ym 1970, a heddiw, mae'n gweithio gyda dros 150,000 o bartneriaid, mewn 192 o wledydd. Thema Diwrnod y Ddaear 2024 yw 'Planed yn erbyn plastigion'. Ei fwriad yw tynnu sylw at fater difrifol llygredd plastig a sut mae'n niweidio natur. Ei nod yw lleihau cynhyrchiant plastig 60 y cant erbyn 2040, ac adeiladu dyfodol di-blastig y y pen draw. Mae Earthday.org yn cynnwys galwad i hyrwyddo ymwybyddiaeth eang o beryglon iechyd cynhyrchion plastig untro. Maent yn gwthio'n galed am gytuniad cryf gan y Cenhedloedd Unedig ar lygredd plastig ac yn mynnu diwedd ar ffasiwn cyflym.
Mae cynhyrchion plastig yn berygl i ddynoliaeth ac i bob creadur byw, gan amharu ar gydbwysedd bregus bywyd ar y ddaear. Mae gwyddonwyr yn credu y gall microblastigion yn ein cyrff fod yn gyfrifol am bopeth o ganser i namau geni a chwymp mewn cyfraddau ffrwythlondeb. Gallem arbed llawer o amser pe bai'r diwydiannau olew, nwy a phlastig yn dweud wrthym beth maent yn ei wybod. Darllenais unwaith fod yr amgylchedd yma i wasanaethu’r economi. Am ddatganiad peryglus o drahaus i'w wneud. Ein bioamrywiaeth yw ein system cynnal bywyd. Rhaid inni ei gwarchod, ei chadw a'i meithrin yn gyfnewid. Gwae inni ei diystyru neu ei chymryd yn ganiataol.
This week is Stalking Awareness Week. I wish to briefly shine a light on this pervasive and damaging crime. Stalking is defined as a pattern of fixated, obsessive behaviour that is intrusive and causes victims to live in fear of violence and severe distress. In the past year alone, there were over 1.6 million victims of stalking in England and Wales. Some 20.6 per cent of women and 8.7 per cent of men aged 16 and over have experienced this crime. Mental health and physical health are affected, and many victims do not feel listened to. The Suzy Lamplugh Trust reported that only 6.6 per cent of stalking reports to police in England and Wales result in charges, and a shocking 1.4 per cent end in conviction.
The root of this crisis lies in a profound lack of understanding within our courts and our law enforcement around the issue of stalking. We need effective multi-agency co-ordination and investment in comprehensive training for police, prosecutors and judges. The theme of this year's Stalking Awareness Week is 'Join forces against stalking'. Let us heed that call, and finally deliver justice for victims. Diolch yn fawr iawn.
Mae'r wythnos hon yn Wythnos Ymwybyddiaeth Stelcio. Hoffwn dynnu sylw at y drosedd gyffredin a niweidiol hon. Diffinnir stelcio fel patrwm o ymddygiad obsesiynol sy'n tarfu ar ddioddefwyr ac yn gwneud iddynt fyw mewn ofn rhag trais a thrallod difrifol. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn unig, roedd dros 1.6 miliwn o ddioddefwyr stelcio yng Nghymru a Lloegr. Mae oddeutu 20.6 y cant o fenywod ac 8.7 y cant o ddynion 16 oed a hŷn wedi dioddef yn sgil y drosedd. Mae'n cael effaith ar iechyd meddwl ac iechyd corfforol, ac mae llawer o ddioddefwyr yn teimlo nad oes neb yn gwrando arnynt. Dywedodd Ymddiriedolaeth Suzy Lamplugh mai dim ond 6.6 y cant o adroddiadau o stelcio i'r heddlu yng Nghymru a Lloegr sy’n arwain at gyhuddiadau, a dim ond 1.4 y cant sy'n arwain at euogfarn, sy'n ffigur ofnadwy.
Gwraidd yr argyfwng yw diffyg dealltwriaeth yn ein llysoedd a’n swyddogion gorfodi’r gyfraith ynglŷn â stelcio. Mae arnom angen cydgysylltu amlasiantaethol effeithiol a buddsoddiad mewn hyfforddiant cynhwysfawr ar gyfer yr heddlu, erlynyddion a barnwyr. Thema Wythnos Ymwybyddiaeth Stelcio eleni yw 'Ymuno â'n gilydd yn erbyn stelcio'. Gadewch inni wrando ar yr alwad honno, a sicrhau cyfiawnder i ddioddefwyr o'r diwedd. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, bawb.
Thank you, all.
Eitem 6 yw'r ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod: Bil i wella diogeledd bwyd. Galwaf ar Janet Finch-Saunders i wneud y cynnig.
Item 6 is a debate on a Member's legislative proposal: a Bill to strengthen food security. I call on Janet Finch-Saunders to move the motion.
Cynnig NDM8504 Janet Finch-Saunders
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil a fyddai’n gwneud darpariaethau ar gyfer targedau i atgyfnerthu diogeledd bwyd yng Nghymru.
2. Yn nodi mai diben y Bil fyddai creu dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i bennu targedau i wella diogeledd bwyd yng Nghymru.
Motion NDM8504 Janet Finch-Saunders
To propose that the Senedd:
1. Notes a proposal for a Bill that would make provisions for targets to strengthen food security in Wales.
2. Notes that the purpose of the Bill would be to create a duty for the Welsh Government to set targets to improve food security in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Let me begin by saying that I do acknowledge the significance of the issue that I'm raising today. I commend my fellow Members, especially Peter Fox, for work on this issue over the years, and in now supporting this. Many will know that I've raised in the Senedd the fact that the late Brynle Williams used to raise issues about food security.
I believe that Wales is a proud nation, with a rich history of cultivating fresh, healthy produce that is exported, but also enjoyed here. I know the ex-First Minister Mark Drakeford MS and I often share discussions around our love of growing food, our own vegetables and things. And I know that Lesley Griffiths, when she had the previous portfolio, took food issues and the produce that we can manufacture in Wales so seriously. So, I know that there is cross-party support on this.
The Future Generations Commissioner for Wales, Derek Walker, pointed out last week that Wales needs to take food insecurity seriously, and we need a plan for feeding the population in the future. So, what do we mean by food security? According to the 1996 World Food Summit, food security means that everyone has consistent access to enough safe and nutritious food that fulfills their dietary requirements and preferences for a healthy and active life. We also know that we have some of the most obese children in Wales. So, it's really crucial that we are working towards more food production, and better, more nourishing food for our children.
The UK Conservative Government has outlined five themes of food security: global food availability, UK food supply sources, supply chain resilience, food security at household level, food safety and consumer confidence. However, I believe that we can think of it in two categories in order to focus some legislation on this. Firstly, there's food security, by which I mean the macro-food picture across Wales, that of Wales's place in the international food supply system, our national food production by our wonderful farmers, and other food producers, and their respective supply chains.
Secondly, there's food insecurity, which encompasses the micro end of the scale, looking at the individual, their access to food, food poverty, and, sadly, their reliance on foodbanks. This, I believe, is a helpful way for us to address this extremely pressing issue. Indeed, the UK food security report 2021—the first comprehensive review of the UK's food security since 2010—found that significant and dramatic changes have occurred in the last decade. Climate change's impact on food and farming supply has intensified substantially. Only last week, I asked a question about what we were doing to support those farmers who have been really hampered as a result of almost three months of continual rain, whereby they're simply unable—because the water table has been too high—to put their crops in as normal. WWF Cymru has estimated that the change in weather patterns costs Welsh farmers £175 million a year. I am yet to see anything substantial coming from the Welsh Government that's going to provide assurance for many farmers, who we know, because of the protests, feel that they've been badly treated in Wales.
Due to the wet conditions in the autumn, they've had to keep feeding silage and concentrates, adding between £15,000 and £20,000 to the feed bill for a farm with, say, 700 cattle. We also know that farmers producing lambs have had to be bringing them in more recently at night, and then, again, that creates more food necessity for them. Currently, there is a vegetable farmer in Pembrokeshire, and they are being hit hard by prolonged rainfall. There are potatoes in the ground that were supposed to be harvested last August or September, and they simply haven't been able to do this. They cannot get on, as I say, with planting the next crop—only 20 acres in the ground, where there should be hundreds of acres in by now. Just last week, we witnessed the devastating effects of continuous rainfall on the lambing season in north Wales, with hectares of pastoral land waterlogged. These trends are not going to go away. In fact, there's every evidence to suggest this will only become more erratic and dramatic. We've seen, during the summer months, where land has been that dry that farmers have had to be feeding additional feed.
So, the COVID-19 pandemic, the war in Ukraine, along with changes in trade, farming and fisheries have placed an inordinate stress on our supply chain, and has also exposed its own vulnerability. The pandemic also highlighted the scale and the scope of household food insecurity, where, in Wales, one in five adults have experienced this in the last 12 months. If ever there was a call to action needed, it is now. Wales's current situation is not sustainable. We're relying too heavily on food imports, with nearly half of our food being imported. For example, the UK imports over 240,000 tonnes of beef and more than 46,000 tonnes of sheep meat. And for anyone, like myself, who enjoys my beef and my lamb, there is not a finer product than Welsh lamb and, of course, our beef, and our pork and our poultry. However, the over-reliance on imports means that we as a nation are vulnerable to global instability.
I was really proud to support—
Gadewch imi ddechrau drwy ddweud fy mod yn cydnabod pwysigrwydd y mater a godaf heddiw. Cymeradwyaf fy nghyd-Aelodau, yn enwedig Peter Fox, am waith ar y mater hwn dros y blynyddoedd, ac am gefnogi hyn nawr. Bydd llawer yn gwybod fy mod wedi codi yn y Senedd y ffaith bod y diweddar Brynle Williams yn arfer codi materion ynghylch diogeledd bwyd.
Rwy'n credu bod Cymru’n genedl falch a chanddi hanes cyfoethog o gynhyrchu cynnyrch ffres, iach sy’n cael ei allforio, ond sydd hefyd yn cael ei fwynhau yma. Gwn fod y cyn-Brif Weinidog, Mark Drakeford AS, a minnau'n aml yn trafod ein cariad at dyfu bwyd, ein llysiau ein hunain ac ati. A gwn fod Lesley Griffiths, pan oedd yn gyfrifol am y portffolio blaenorol, wedi bod o ddifrif ynghylch materion bwyd a’r cynnyrch y gallwn ei weithgynhyrchu yng Nghymru. Felly, gwn fod cefnogaeth drawsbleidiol i hyn.
Nododd Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru, Derek Walker, yr wythnos diwethaf fod angen i Gymru fod o ddifrif ynghylch diffyg diogeledd bwyd, a bod angen cynllun arnom ar gyfer bwydo’r boblogaeth yn y dyfodol. Felly, beth a olygwn wrth ddiogeledd bwyd? Yn ôl Uwchgynhadledd Bwyd y Byd 1996, mae diogeledd bwyd yn golygu bod gan bawb fynediad cyson at ddigon o fwyd diogel a maethlon sy'n bodloni eu gofynion deietegol a'u hoffterau ar gyfer bywyd iach ac egnïol. Gwyddom hefyd fod gennym rai o’r plant mwyaf gordew yng Nghymru. Felly, mae'n wirioneddol hanfodol ein bod yn gweithio tuag at fwy o gynhyrchiant bwyd, a bwyd gwell, mwy maethlon i'n plant.
Mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi amlinellu pum thema diogeledd bwyd: argaeledd bwyd byd-eang, ffynonellau cyflenwi bwyd y DU, cadernid cadwyni cyflenwi, diogeledd bwyd ar lefel aelwydydd, diogeledd bwyd a hyder defnyddwyr. Fodd bynnag, credaf y gallwn feddwl amdano mewn dau gategori er mwyn canolbwyntio rhywfaint o ddeddfwriaeth ar hyn. Yn gyntaf, ceir diogeledd bwyd, sef y darlun macro-fwyd ledled Cymru, lle Cymru o fewn y system gyflenwi bwyd ryngwladol, ein cynhyrchiant bwyd cenedlaethol gan ein ffermwyr gwych, a chynhyrchwyr bwyd eraill, a'u priod gadwyni cyflenwi.
Yn ail, ceir diffyg diogeledd bwyd, sy'n ymwneud â phen micro'r raddfa, ac sy'n edrych ar yr unigolyn, eu mynediad at fwyd, tlodi bwyd, ac yn anffodus, eu dibyniaeth ar fanciau bwyd. Mae hon, yn fy marn i, yn ffordd ddefnyddiol inni fynd i’r afael â’r mater hynod bwysig hwn. Yn wir, canfu adroddiad diogeledd bwyd y DU 2021—yr adolygiad cynhwysfawr cyntaf o ddiogeledd bwyd y DU ers 2010—fod newidiadau sylweddol a dramatig wedi digwydd yn y degawd diwethaf. Mae effaith newid hinsawdd ar gyflenwad bwyd a ffermio wedi dwysáu'n sylweddol. Yr wythnos diwethaf, gofynnais gwestiwn am yr hyn roeddem yn ei wneud i gefnogi’r ffermwyr sydd wedi cael eu llesteirio gan bron i dri mis o law parhaus, lle nad ydynt yn gallu plannu eu cnydau fel arfer am fod y lefel trwythiad wedi bod yn rhy uchel. Mae WWF Cymru wedi amcangyfrif bod y newid mewn patrymau tywydd yn costio £175 miliwn y flwyddyn i ffermwyr Cymru. Rwyf eto i weld unrhyw beth o sylwedd gan Lywodraeth Cymru a fydd yn rhoi sicrwydd i lawer o ffermwyr y gwyddom eu bod, oherwydd y protestiadau, yn teimlo eu bod wedi cael eu trin yn wael yng Nghymru.
Oherwydd y tywydd gwlyb yn yr hydref, maent wedi gorfod parhau i fwydo silwair a dwysfwydydd, gan ychwanegu rhwng £15,000 a £20,000 at y bil porthiant ar gyfer fferm gyda, dyweder, 700 o wartheg. Gwyddom hefyd fod ffermwyr ŵyn wedi gorfod dod â nhw i mewn gyda’r nos yn fwy diweddar, ac mae hynny, unwaith eto, yn creu mwy o angen am fwyd iddynt. Ar hyn o bryd, mae ffermwr llysiau yn sir Benfro yn cael eu taro’n galed gan lawiad hirfaith. Mae tatws yn y ddaear a oedd i fod i gael eu cynaeafu fis Awst neu fis Medi diwethaf, ac nid ydynt wedi gallu gwneud hyn. Fel y dywedaf, ni allant fwrw ymlaen â'r gwaith o blannu’r cnwd nesaf—dim ond 20 erw yn y ddaear, lle dylai fod cannoedd o erwau erbyn hyn. Yr wythnos diwethaf, gwelsom effeithiau dinistriol glaw parhaus ar y tymor wyna yng ngogledd Cymru, gyda hectarau o dir pori o dan ddŵr. Nid yw'r tueddiadau hyn yn mynd i ddiflannu. Mewn gwirionedd, mae pob tystiolaeth i awgrymu y bydd hyn ond yn dod yn fwy anghyson a dramatig. Rydym wedi gweld tir, yn ystod misoedd yr haf, sydd wedi bod mor sych fel bod ffermwyr wedi gorfod bwydo porthiant ychwanegol.
Felly, mae pandemig COVID-19, y rhyfel yn Wcráin, ynghyd â newidiadau mewn masnach, ffermio a physgodfeydd wedi rhoi straen aruthrol ar ein cadwyn gyflenwi, ac mae hefyd wedi datgelu ei fregusrwydd. Tynnodd y pandemig sylw hefyd at raddfa a chwmpas diffyg diogeledd bwyd aelwydydd, lle, yng Nghymru, mae un o bob pump oedolyn wedi cael profiad o hyn yn y 12 mis diwethaf. Os bu angen galwad i weithredu erioed, nawr yw'r amser. Nid yw sefyllfa bresennol Cymru yn gynaliadwy. Rydym yn dibynnu'n ormodol ar fewnforio bwyd, gyda bron i hanner ein bwyd yn cael ei fewnforio. Er enghraifft, mae’r DU yn mewnforio dros 240,000 tunnell o gig eidion a mwy na 46,000 tunnell o gig dafad. Ac i unrhyw un, fel fi, sy’n mwynhau fy nghig eidion a fy nghig oen, nid oes cynnyrch gwell na chig oen Cymru, ac wrth gwrs, ein cig eidion, a’n porc a’n dofednod. Fodd bynnag, mae’r orddibyniaeth ar fewnforion yn golygu ein bod ni fel cenedl yn agored i ansefydlogrwydd byd-eang.
Roeddwn yn falch iawn o gefnogi—
Janet, I need to inform you you're leaving yourself only 30 seconds to actually conclude at the moment.
Janet, dylwn roi gwybod i chi mai dim ond 30 eiliad y byddwch yn ei adael i chi'ch hun gloi ar hyn o bryd.
No, that's fine. Okay. There are 12 different policies and laws governing our food system, but it's high time that this is brought under one coherent and comprehensive umbrella. The Welsh Parliament is stretched too thinly. We cannot, we must not, stand by. What I am asking is for you to build these goalposts by agreeing to create a legal duty for the Welsh Government to set targets to improve food security in Wales, starting a very important legal and policy journey on a matter that impacts every single person here in Wales. Diolch yn fawr iawn.
Na, mae hynny'n iawn. Iawn. Mae 12 o bolisïau a chyfreithiau gwahanol yn llywodraethu ein system fwyd, ond mae’n hen bryd dod â hyn o dan un ymbarél cydlynol a chynhwysfawr. Mae Senedd Cymru wedi'i gorymestyn. Ni allwn, ac ni ddylem, gadw'n dawel. Yr hyn rwy'n ei ofyn yw ichi adeiladu’r pyst gôl hyn drwy gytuno i greu dyletswydd gyfreithiol ar Lywodraeth Cymru i osod targedau i wella diogeledd bwyd yng Nghymru, gan gychwyn taith gyfreithiol a pholisi hynod bwysig ar fater sy’n effeithio ar bob unigolyn yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn.
Professor Tim Lang is one of the foremost experts on food in this country, and that is why he's been invited to prepare a report for the UK National Preparedness Commission, and he calls on us to prepare for the unavoidable food shocks from an unstable global food system. We can no longer assume that the rest of the world will meet Wales and the UK's food needs. That is long gone. The UK Government reminds us that we now need to be on a war footing, and I would just ask them to focus a little bit more on how food or the lack of it is being weaponised against the people of Gaza with appalling consequences, and the idea that this wouldn't happen here, if we entered another war, is obviously a fond thought.
Brexit has massively increased the risks, with UK Government further delaying the inspection of food we're importing, because of the shocks it would deliver to the just-in-time distribution system operated by our supermarkets, who dominate our food networks. Most of the food we consume contains ultra-processed additives, which is a failure of regulation, that the United Kingdom Internal Market Act 2020 would probably prevent us legislating on, even if the David of Wales dare to take on alone the Goliath of the big food who dominate the global food system. It would be nice to think that that would happen, but, frankly, this is not a serious proposal for a legislative motion from an individual Member. We clearly have to engage with this matter, not least because diet-related illness will destroy the NHS unless we redirect more resources to tackling the causes of that with prevention services. Alternatively, we're going to have to double the resources we plough into our ill-health service. We already spend 17 per cent of the NHS budget on diabetes alone.
Free school meals for all primary school pupils is a very welcome policy. Not only does it ensure no child goes hungry in school, but it's primarily an intervention to start to change the food culture that is sending people to an early grave, particularly in poorer communities. The ingredients making up these school meals do not mainly come from Wales, unlike what Janet is suggesting. The sustainable farming scheme has to be key to improving the resilience of our food system. 'Just in time' is not fit for purpose, and 'just in case' needs to be the watchword amidst the obligations we must address to avert a climate emergency.
Derek Walker asked us four panel members, Cefin Campbell, Peter Fox, Jane Dodds and myself, two questions: 'How does Wales better prepare itself to respond to the challenges of food resilience?' and 'What do we need to happen in Wales to address food security and resilience?' None of us suggested that legislation was the answer, even though, I admit, Peter Fox is still in mourning for his food Bill.
Mae’r Athro Tim Lang yn un o’r arbenigwyr mwyaf blaenllaw ar fwyd yn y wlad hon, a dyna pam ei fod wedi'i wahodd i baratoi adroddiad ar gyfer Comisiwn Parodrwydd Cenedlaethol y DU, ac mae’n galw arnom i baratoi ar gyfer y siociau bwyd anochel o ganlyniad i system fwyd fyd-eang sy'n ansefydlog. Ni allwn gymryd yn ganiataol mwyach y bydd gweddill y byd yn diwallu anghenion bwyd Cymru a’r DU. Mae hynny wedi hen fynd. Mae Llywodraeth y DU yn ein hatgoffa bod angen inni fod yn barod ar gyfer rhyfel nawr, a hoffwn ofyn iddynt ganolbwyntio mwy ar sut mae bwyd neu ddiffyg bwyd yn dod yn arf yn erbyn pobl Gaza gyda chanlyniadau echrydus, ac mae'r syniad na fyddai hyn yn digwydd yma, pe baem yn wynebu rhyfel arall, yn gwbl gyfeiliornus.
Mae Brexit wedi cynyddu’r risgiau’n aruthrol, gyda Llywodraeth y DU yn gohirio arolygu’r bwyd a fewnforiwn ymhellach oherwydd y siociau y byddai'n eu hachosi i’r system ddosbarthu mewn union bryd a weithredir gan ein harchfarchnadoedd, sy’n dominyddu ein rhwydweithiau bwyd. Mae’r rhan fwyaf o’r bwyd rydym yn ei fwyta yn cynnwys ychwanegion wedi’u prosesu’n helaeth, sy’n fethiant rheoleiddio, y byddai Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, yn ôl pob tebyg, yn ein hatal rhag deddfu yn ei gylch, hyd yn oed pe bai Cymru, fel Dafydd, yn meiddio herio Goliath y diwydiant bwyd mawr sy'n dominyddu'r system fwyd fyd-eang. Byddai’n braf meddwl y byddai hynny’n digwydd, ond mewn gwirionedd, nid yw hwn yn gynnig difrifol ar gyfer cynnig deddfwriaethol gan Aelod unigol. Mae'n amlwg fod yn rhaid inni roi sylw i'r mater hwn, yn anad dim am y bydd salwch sy'n gysylltiedig â deiet yn dinistrio'r GIG oni bai ein bod yn ailgyfeirio mwy o adnoddau i fynd i'r afael ag achosion hynny gyda gwasanaethau atal. Fel arall, bydd yn rhaid inni ddyblu'r adnoddau rydym yn eu pwmpio i mewn i'n gwasanaeth afiechyd. Rydym eisoes yn gwario 17 y cant o gyllideb y GIG ar ddiabetes yn unig.
Mae cinio ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd yn bolisi i’w groesawu’n fawr. Nid yn unig ei fod yn sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn llwglyd yn yr ysgol, ond yn bennaf, mae’n ymyriad i ddechrau newid y diwylliant bwyd sy’n gyrru pobl i feddau cynnar, yn enwedig mewn cymunedau tlotach. Nid yw'r rhan fwyaf o gynhwysion y prydau ysgol hyn yn dod o Gymru, yn wahanol i’r hyn y mae Janet yn ei awgrymu. Mae’n rhaid i’r cynllun ffermio cynaliadwy fod yn allweddol i wella gwytnwch ein system fwyd. Nid yw 'mewn union bryd' yn addas i'r diben, ac mae angen i 'rhag ofn' fod yn arwyddair ymhlith y rhwymedigaethau y mae'n rhaid inni gadw atynt er mwyn osgoi argyfwng hinsawdd.
Gofynnodd Derek Walker ddau gwestiwn i bedwar aelod y panel, Cefin Campbell, Peter Fox, Jane Dodds a minnau: 'Sut mae Cymru'n ymbaratoi'n well i ymateb i heriau gwytnwch bwyd?' a 'Beth sydd angen digwydd yng Nghymru i fynd i'r afael â diogeledd a gwytnwch bwyd?' Ni awgrymodd yr un ohonom mai deddfwriaeth oedd yr ateb, er bod Peter Fox, rwy'n cyfaddef, yn dal i alaru am ei Fil bwyd.
Thank you, Jenny.
Diolch, Jenny.
I welcome Janet's interest, but I'm afraid I'm going to vote against it.
Rwy'n croesawu diddordeb Janet, ond mae arnaf ofn fy mod yn mynd i bleidleisio yn ei erbyn.
Does dim amheuaeth yn fy marn i fod awydd y cyhoedd yn gryf o safbwynt yr angen i weld a chryfhau diogelwch bwyd. Mae polau piniwn wedi dangos bod dwy ran o dair o'r cyhoedd yn awyddus i weld Cymru yn chwarae rhan flaenllaw yn y broses yma. Ond, wrth gwrs, mae'r realiti yn wahanol iawn. Mae ystadegau DEFRA o 2022 yn dangos bod y Deyrnas Unedig ddim ond yn 60 y cant hunangynhaliol o safbwynt bwyd. Felly, mae yn fregus, fel mae pethau'n sefyll.
Mae digwyddiadau domestig a rhyngwladol wedi amlygu bod rhaid inni beidio â chymryd unrhyw beth yn ganiataol. Rŷn ni wedi clywed cyfeiriad at Wcráin a'r rhyfel yn y fan yna a'r effaith mae hynna'n cael. Rŷn ni'n gwybod am ddigwyddiadau tywydd eithafol a sut mae hynny wedi achosi problemau. Mae chwyddiant bwyd, wrth gwrs, wedi bod dros 19 y cant yn 2023—bron i 20 y cant mewn chwyddiant bwyd y llynedd. Ar ben hynny, rŷn ni'n clywed am gostau cynhyrchu bwyd yn mynd i fyny 32 y cant rhwng 2019 a nawr. A phan rŷch chi'n ychwanegu yr argyfwng costau byw ehangach, prinder o ran gweithlu, fel y clywon ni, a hynny wedi gwaethygu yn sgil Brexit, yna pa syndod bod gyda ni fusnesau amaeth yn y Deyrnas Unedig sydd wedi gorfod lleihau eu cynhyrchiant bwyd, sydd yn cyfrannu at wneud y sefyllfa wael yn waeth? Rŷn ni'n gwybod bod gwerth £60 miliwn o fwyd wedi gorfod cael ei adael yn pydru mewn caeau yn 2022, sydd yn sen lwyr ar yr holl sefyllfa. Ac mae'r holl ffactorau hyn wedi arwain at ostyngiad o 7,000 yn nifer y busnesau amaethyddol yn y Deyrnas Unedig rhwng 2019 a 2022.
Felly, mae'n dangos bod angen cymryd golwg llawer mwy fforensig ar y sefyllfa yna o safbwynt y Llywodraeth, a gwneud llawer mwy i flaenoriaethu diogelwch bwyd. Nid dim ond oherwydd ei fod yn bwydo'r genedl, ond mae'n cynnal a chreu swyddi a gweithgarwch economaidd pan fyddech chi'n cynhyrchu bwyd lleol, a hynny'n enwedig mewn ardaloedd gwledig, sef yr ardaloedd mwyaf ymylol yn economaidd. Mae angen i hynny ddigwydd mewn ffordd gynaliadwy sy'n amgylcheddol a natur bositif, wrth gwrs. Ond mae hyn oll wedyn yn rhoi cynhaliaeth i'r sector amaeth, a'r sector amaeth wedyn yn rhoi cynhaliaeth gymdeithasol, ddiwylliannol ac ieithyddol i gymunedau ledled Cymru. Felly, mae'n gylch—. Virtuous circle, dwi'n trio dweud—dwi ddim yn siŵr beth yw hwnna'n Gymraeg, ond mae e'n gylch cadarnhaol yn fy marn i.
Mae bwyd, felly, yn holl gwmpasog ac mae'n bwysig ein bod ni yn ynysu ein hunain rhag y siociau bwyd yna rŷn ni wedi clywed amdanyn nhw, oherwydd mae oblygiadau siociau bwyd yn economaidd, yn amgylcheddol, yn gymdeithasol ac yn ddiwylliannol, a dyna ichi bedwar conglfaen Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol a datblygu cynaliadwy yng Nghymru. Mae'r egwyddor o osod targedau wedi'i derbyn gan Lywodraeth Cymru mewn cyd-destunau eraill, pan fo'n dod i leihau carbon a phan fo'n dod i gryfhau bioamrywiaeth, fel rŷn ni'n disgwyl ei weld yn cael ei gyflwyno cyn bo hir. Felly, mae'n ffocysu ymdrechion, yn gyrru newid, a dylai targedau o ran diogelwch bwyd ddim fod dim gwahanol. Diolch.
There is no doubt in my view that the public's desires are clear in terms of the need to strengthen food security. Opinion polls have shown that two thirds of the public are eager to see Wales playing a prominent role in this process. But, of course, the reality is very different. DEFRA statistics from 2022 demonstrate that the UK is only 60 per cent self-sufficient in terms of food. So, it is vulnerable, as things stand.
Domestic and international events have highlighted the fact that we shouldn't take anything for granted. We've heard reference to Ukraine and the war there and the impact that that's had. We know about extreme weather events and how that has caused problems. Food inflation, of course, has been at over 19 per cent in 2023—almost 20 per cent in food inflation last year. In addition to that, we hear of the increase in cost of food production, up by 32 per cent between 2019 and now. And when you add in the wider cost-of-living crisis, workforce issues, as we've heard, which have been exacerbated by Brexit, then should we be surprised that we have agricultural businesses in the UK that have had to reduce their food production, which contributes to making a bad situation worse? We know that £60 million-worth of food had to be left rotting in fields in 2022, which is appalling. And all these factors have led to a reduction of 7,000 in the number of agricultural businesses in the UK between 2019 and 2022.
So, it does demonstrate that we need to take a far more forensic look at this issue in terms of the Government, and do far more to prioritise food security. Not only because it feeds the nation, but it maintains and creates jobs and economic activity when you produce food locally, particularly in rural areas, which are the economically most peripheral areas. That needs to happen in a sustainable way that is environmentally friendly and nature positive. This all then sustains the agriculture sector, and the agriculture sector then gives social, cultural and linguistic sustenance to communities across Wales. So, it's a virtuous circle. It is certainly positive, in my view.
Food, therefore, encompasses everything and it's important that we do isolate ourselves from those food shocks that we've heard described, because the implications of those food shocks are economic, environmental, social and cultural, and those are the four cornerstones of the well-being of future generations Act and sustainable development in Wales. The principle of setting targets has been accepted by the Welsh Government in other contexts, when it comes to carbon reduction and when it comes to strengthening biodiversity, as we expect to see introduced before too long. So, it focuses minds, drives change, and targets in terms of food security should be no different. Thank you.
May I thank Janet Finch-Saunders for bringing forward this legislation proposal, which again, rightly, seeks to ground food policy in legislation? The focus of this proposal chimes with the key element of the food (Wales) Bill, which we discussed last year, and I believe is still desperately needed, especially having listened to today's news that 34 per cent of adults are classed as obese—the worst levels in the UK. It's important that the subject of our Welsh food security remains high on the agenda of the Welsh Government, and I'm pleased to have joined last week's event, hosted by the future generations commissioner in the Pierhead, which we've heard about. Our guest speaker, as Jenny mentioned, was Professor Tim Lang, who captured the importance of food security and food resilience, and the multifaceted approach needed to really deliver on this important agenda. Whilst I'm extremely disappointed that my food Bill fell, as were so many people and organisations across Wales, I am thankful that the future generations commissioner is committed to taking forward that food security issue that's so important.
Today's proposed Bill's purpose is to create a duty on Government to produce targets to improve food security in Wales. Now, clearly, targets are fundamentally important to achieve desired outcomes, and this is absolutely the case with delivering a more secure food system, but targets need to be underpinned by good data, and through our work in developing the food (Wales) Bill, it became quickly apparent that there is little accessible data to inform the whole debate of what food we need, what we grow and where it's grown. So, Bills such as Janet's today—that proposal creates a further opportunity for us to discuss this important topic and to encourage a more joined-up approach to food policy in Wales, as currently that isn't the case. It is clear that little progress has been made in creating a food system that has sustainable local food at its core, which then contributes to a holistic approach to the use of food in addressing health and societal issues that are damaging the life chances of future generations, as is clearly evident from today's news I mentioned earlier.
Dirprwy Lywydd, I will be supporting this proposal, as it gives this Parliament an opportunity to take further steps to achieve the crucial need to strengthen our food security. Diolch.
A gaf i ddiolch i Janet Finch-Saunders am gyflwyno’r cynnig deddfwriaethol hwn, sydd unwaith eto, yn gywir ddigon, yn ceisio ymgorffori polisi bwyd mewn deddfwriaeth? Mae ffocws y cynnig hwn yn cyd-fynd ag elfen allweddol Bil bwyd (Cymru), a drafodwyd gennym y llynedd, ac y credaf fod ei angen yn ddybryd o hyd, yn enwedig ar ôl gwrando ar y newyddion heddiw fod 34 y cant o oedolion yn cael eu hystyried yn ordew—y lefelau gwaethaf yn y DU. Mae'n bwysig fod ein diogeledd bwyd yng Nghymru yn parhau i fod yn uchel ar agenda Llywodraeth Cymru, ac rwy'n falch o fod wedi ymuno â'r digwyddiad yr wythnos diwethaf y clywsom amdano, a gynhaliwyd gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn y Pierhead. Ein siaradwr gwadd, fel y soniodd Jenny, oedd yr Athro Tim Lang, a soniodd am bwysigrwydd diogeledd bwyd a gwytnwch bwyd, a’r dull amlweddog sydd ei angen i gyflawni'r agenda bwysig hon. Er fy mod yn hynod siomedig, fel cymaint o bobl a sefydliadau ledled Cymru, fod fy Mil bwyd wedi methu, rwy'n ddiolchgar fod comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi ymrwymo i fwrw ymlaen â mater pwysig diogeledd bwyd.
Diben y Bil arfaethedig heddiw yw creu dyletswydd ar y Llywodraeth i lunio targedau i wella diogeledd bwyd yng Nghymru. Nawr, yn amlwg, mae targedau'n hollbwysig er mwyn cyflawni'r canlyniadau a ddymunir, ac mae hyn yn sicr yn wir mewn perthynas â darparu system fwyd fwy diogel, ond mae angen i dargedau gael eu seilio ar ddata da, a thrwy ein gwaith ar ddatblygu Bil bwyd (Cymru), daeth yn amlwg yn fuan iawn mai prin yw'r data hygyrch sydd ar gael i lywio'r ddadl gyfan ynghylch pa fwyd sydd ei angen arnom, beth rydym yn ei dyfu a ble caiff ei dyfu. Felly, mae Biliau fel un Janet heddiw—mae'r cynnig hwnnw'n creu cyfle pellach inni drafod y pwnc pwysig hwn ac i annog dull mwy cydgysylltiedig o ymdrin â pholisi bwyd yng Nghymru, gan nad yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd. Mae’n amlwg mai ychydig o gynnydd a wnaed ar greu system fwyd sydd â bwyd lleol cynaliadwy yn greiddiol iddi, ac sydd wedyn yn cyfrannu at ddull cyfannol o ddefnyddio bwyd wrth fynd i’r afael â materion iechyd a chymdeithasol sy’n niweidio cyfleoedd bywyd cenedlaethau’r dyfodol, fel sy’n amlwg yn y newyddion heddiw y soniais amdano’n gynharach.
Ddirprwy Lywydd, byddaf yn cefnogi'r cynnig hwn, gan ei fod yn rhoi cyfle i'r Senedd hon gymryd camau pellach i gyflawni'r angen hollbwysig i gryfhau ein diogeledd bwyd. Diolch.
Researchers at London School of Economics have calculated the cost of a botched Brexit to the country's households at a massive £7 billion, as we battle with the highest food inflation rate in the industrialised world, thanks to unnecessary additional trade barriers. Trade deals made with New Zealand and Australia bring no benefit to Welsh farmers, leaving small farms unable to compete with cut-price lamb from large overseas corporations. These deals don't come close to addressing the trade lost with European countries as a result of Brexit. Processed food full of sugar, oil and salt is not good for people. We need to start cooking from fresh—locally attained food and locally sourced and in season.
I know some farmers have decided to diversify in order to cope with the pressures placed on them, and I recently spoke to Abi Reader of NFU, a dairy farmer who has diversified by having polytunnels growing salad, and Swans Farm Shop has a farm shop now, and they sell local produce and produce grown on the farm, and have won awards from Farm to Fork.
Food production is vital, but the climate emergency is the main risk to food production over the long term, and our natural ecosystems are the best defence we have in the adaptation and mitigation of climate change, and investment in our natural ecosystems is an investment in future food security. But, yet again, Brexit and divergence from European legislation means European environmental protections are falling. Eighty-five per cent of crops are pollinated by bees, yet the UK Conservative Government has gone back on its word and allowed the use of bee-killing pesticides, which are banned in the EU. These are extremely dangerous chemicals, a teaspoon of which is enough to kill 1.25 billion honey bees, yet we allow it to be sprayed on crops. It's a relief to know that a UK Labour Government will ban the use of such chemicals. No pollinators: no food. It's as simple as that. We need measures in place to protect our natural environment, and I hope the Welsh Government's sustainable farming scheme will go some way to address this.
We have lost 95 per cent of our wildflower meadows as homes for nature have been destroyed, and I've have been proud to work on the Welsh Government's 'It's for Them' campaign, turning green spaces into wildlife-friendly habitats. We will need far more work like this to be done if we're to tackle the nature crisis. As I said earlier on the 90-second statement about World Earth Day, our biodiversity is our life-support system. We must protect, conserve and nourish it in return. We dismiss or take it for granted at our peril. Thank you.
Mae ymchwilwyr yn Ysgol Economeg Llundain wedi cyfrifo bod traed moch Brexit wedi costio swm enfawr o £7 biliwn i aelwydydd y wlad, wrth inni frwydro yn erbyn y gyfradd chwyddiant bwyd uchaf yn y byd diwydiannol, diolch i rwystrau masnach ychwanegol diangen. Nid yw cytundebau masnach a wnaed gyda Seland Newydd ac Awstralia o unrhyw fudd i ffermwyr Cymru, gan adael ffermydd bach yn methu cystadlu â chig oen am bris gostyngol o gorfforaethau tramor mawr. Nid yw'r cytundebau hyn yn dod yn agos at fynd i'r afael â'r fasnach a gollwyd gyda gwledydd Ewropeaidd o ganlyniad i Brexit. Nid yw bwyd wedi'i brosesu sy'n llawn siwgr, olew a halen yn dda i bobl. Mae angen inni ddechrau coginio gyda bwyd ffres—bwyd tymhorol a gyrchir yn lleol ac o ffynonellau lleol.
Gwn fod rhai ffermwyr wedi penderfynu arallgyfeirio er mwyn ymdopi â’r pwysau sydd arnynt, a siaradais yn ddiweddar ag Abi Reader o Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr, ffermwr godro sydd wedi arallgyfeirio drwy dyfu salad mewn twnelau polythen, ac mae gan Swans Farm Shop siop fferm erbyn hyn, ac maent yn gwerthu cynnyrch lleol a chynnyrch a dyfir ar y fferm, ac maent wedi ennill gwobrau Farm to Fork.
Mae cynhyrchu bwyd yn hanfodol, ond yr argyfwng hinsawdd yw’r prif risg i gynhyrchu bwyd yn y tymor hir, a’n hecosystemau naturiol yw’r amddiffyniad gorau sydd gennym wrth addasu a lliniaru'r newid yn yr hinsawdd, ac mae buddsoddi yn ein hecosystemau naturiol yn fuddsoddiad mewn diogeledd bwyd yn y dyfodol. Ond unwaith eto, mae Brexit ac ymwahanu oddi wrth ddeddfwriaeth Ewropeaidd yn golygu bod yr amddiffyniadau amgylcheddol Ewropeaidd yn diflannu. Mae 85 y cant o gnydau’n cael eu peillio gan wenyn, ac eto mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi torri ei gair ac wedi caniatáu'r defnydd o blaladdwyr sy’n lladd gwenyn, sydd wedi'u gwahardd yn yr UE. Mae’r rhain yn gemegau hynod beryglus, gyda llond llwy de yn ddigon i ladd 1.25 biliwn o wenyn mêl, ond eto, rydym yn caniatáu iddynt gael eu chwistrellu ar gnydau. Mae’n rhyddhad gwybod y bydd Llywodraeth Lafur y DU yn gwahardd cemegau o’r fath. Dim peillwyr: dim bwyd. Mae mor syml â hynny. Mae angen mesurau ar waith i ddiogelu ein hamgylchedd naturiol, ac rwy'n gobeithio y bydd cynllun ffermio cynaliadwy Llywodraeth Cymru yn mynd rywfaint o’r ffordd tuag at fynd i’r afael â hyn.
Rydym wedi colli 95 y cant o’n gweirgloddiau blodeuog wrth i gartrefi ar gyfer byd natur gael eu dinistrio, ac rwyf wedi bod yn falch o weithio ar ymgyrch 'Iddyn Nhw' Llywodraeth Cymru, i droi mannau gwyrdd yn gynefinoedd sy’n gyfeillgar i fywyd gwyllt. Bydd angen llawer mwy o waith fel hyn os ydym am fynd i'r afael â'r argyfwng natur. Fel y dywedais yn gynharach yn y datganiad 90 eiliad ar Ddiwrnod y Ddaear, ein bioamrywiaeth yw ein system cynnal bywyd. Mae'n rhaid inni ei gwarchod, ei chadw a'i meithrin yn gyfnewid am hynny. Gwae inni ei diystyru neu ei chymryd yn ganiataol. Diolch.
It's a pleasure to debate this important legislative proposal today, because I strongly do believe we need a UK-wide legal framework that does prioritise food security and ensures everyone in Wales has access to safe, high-quality food. This proposal aims to strengthen our food security, and, as the new Conservative spokesperson for rural affairs, I strongly support its aims, as I did when Peter Fox brought forward his food Bill to this Senedd.
Wales has a proud tradition of supporting the agricultural sector. It significantly contributes to our national food supply chains; it contributes £8.21 billion to the food and drink sector here in Wales. However, globalisation and changing consumer habits have made us increasingly reliant on imports, exposing us to unpredictable external factors. By reducing our dependency on imports, Wales can better weather disruptions in global food supply chains caused by conflict, climate change and economic instability. This increase in self sufficiency and would act as a safety net, ensuring a stable food supply chain, even during unforeseen challenges, such as the extreme weather events that our farmers across Wales have had to face this year.
If we do nothing to support our farmers and our rural businesses and our countryside, we will all suffer, and our food security will be at risk. We cannot afford to become a nation relying on imported food produced using unsustainable practices and potentially lower environmental and welfare standards. Supporting local food production can boost the Welsh economy. It creates jobs in agriculture, processing and distribution. Investing in domestic food production strengthens local businesses and communities, and it fosters a more resilient economy. It also helps create that far better food system that we all want to see here across Wales.
But there is a delicate balance between food security and environmental sustainability. However, I believe we need legislation that sets clear and measurable food targets, and I think that cannot just be done here in Wales—it needs to be done on a UK-wide basis. This legislation isn't just about putting food on our tables; it's about charting a course for a far more sustainable future for Wales. It's about striking a balance between self-sufficiency and environmental responsibility. By prioritising domestic production alongside sustainable practices, we can create a resilient food system that can withstand global shocks, while protecting our environment. I don't think we should wait for a crisis to act, so let's embrace the chance to invest in our futures, our rural communities' futures, and the future for our rural businesses across Wales. Diolch.
Mae'n bleser trafod y cynnig deddfwriaethol pwysig hwn heddiw, oherwydd credaf yn gryf fod angen fframwaith cyfreithiol ledled y DU sy'n blaenoriaethu diogeledd bwyd ac yn sicrhau bod gan bawb yng Nghymru fynediad at fwyd diogel o ansawdd uchel. Nod y cynnig hwn yw cryfhau ein diogeledd bwyd, ac fel llefarydd newydd y Ceidwadwyr ar faterion gwledig, rwy'n cefnogi ei amcanion yn gryf, fel y gwneuthum pan gyflwynodd Peter Fox ei Fil bwyd i'r Senedd hon.
Mae gan Gymru draddodiad balch o gefnogi'r sector amaethyddol. Mae'n cyfrannu'n sylweddol at ein cadwyni cyflenwi bwyd cenedlaethol; mae'n cyfrannu £8.21 biliwn i'r sector bwyd a diod yma yng Nghymru. Fodd bynnag, mae globaleiddio a newid arferion defnyddwyr wedi ein gwneud yn fwyfwy dibynnol ar fewnforion, gan ein gwneud yn agored i ffactorau allanol na ellir eu rhagweld. Drwy leihau ein dibyniaeth ar fewnforion, gall Cymru wella'i gallu i wrthsefyll aflonyddwch yn y cadwyni cyflenwi bwyd byd-eang a achosir gan wrthdaro, newid hinsawdd ac ansefydlogrwydd economaidd. Byddai'r cynnydd hwn mewn hunangynhaliaeth yn gweithredu fel rhwyd ddiogelwch, gan sicrhau cadwyn gyflenwi bwyd sefydlog, hyd yn oed yn ystod heriau annisgwyl, fel y tywydd eithafol y bu'n rhaid i'n ffermwyr ledled Cymru ei wynebu eleni.
Os na wnawn unrhyw beth i gefnogi ein ffermwyr a'n busnesau gwledig a'n cefn gwlad, byddwn i gyd yn dioddef, a bydd ein diogeledd bwyd mewn perygl. Ni allwn fforddio dod yn genedl sy'n dibynnu ar fwyd wedi'i fewnforio a gynhyrchir gan ddefnyddio arferion anghynaliadwy a safonau amgylcheddol a lles is o bosibl. Gall cefnogi cynhyrchiant bwyd lleol roi hwb i economi Cymru. Mae'n creu swyddi mewn amaethyddiaeth, prosesu a dosbarthu. Mae buddsoddi mewn cynhyrchiant bwyd domestig yn cryfhau busnesau a chymunedau lleol, ac mae'n meithrin economi fwy gwydn. Mae hefyd yn helpu i greu'r system fwyd lawer gwell y mae pawb ohonom eisiau ei gweld yma ledled Cymru.
Ond mae cydbwysedd bregus rhwng diogeledd bwyd a chynaliadwyedd amgylcheddol. Fodd bynnag, rwy'n credu bod angen deddfwriaeth sy'n gosod targedau bwyd clir a mesuradwy, a chredaf na ellir gwneud hynny yma yng Nghymru'n unig—mae angen ei wneud ar sail y DU gyfan. Mae'r ddeddfwriaeth hon yn ymwneud â mwy na rhoi bwyd ar ein byrddau; mae'n ymwneud â mapio llwybr i ddyfodol llawer mwy cynaliadwy i Gymru. Mae'n ymwneud â sicrhau cydbwysedd rhwng hunangynhaliaeth a chyfrifoldeb amgylcheddol. Drwy flaenoriaethu cynhyrchiant domestig ochr yn ochr ag arferion cynaliadwy, gallwn greu system fwyd wydn a all wrthsefyll siociau byd-eang, gan warchod ein hamgylchedd ar yr un pryd. Nid wyf yn credu y dylem aros i argyfwng ddigwydd cyn gweithredu, felly gadewch inni groesawu'r cyfle i fuddsoddi yn ein dyfodol, dyfodol ein cymunedau gwledig, a'r dyfodol i'n busnesau gwledig ledled Cymru. Diolch.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, Huw Irranca-Davies.
I call on the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, a diolch i'r Aelodau hefyd.
Thank you, and I thank Members too.
It's a pleasure to follow such good contributions here, wide-ranging contributions.
Mae'n bleser dilyn cyfraniadau mor dda yma, cyfraniadau amrywiol iawn.
Rwy'n falch o'r cyfle hwn i drafod pwysigrwydd diogelwch bwyd heddiw. Mae fy mhortffolio newydd yn eang, ond mae bwyd yn llinell euraidd drwyddo, ac yn rhywbeth sy’n cysylltu newid hinsawdd â materion gwledig, felly hoffwn ddiolch i Janet am ddod â’r ddadl hon ar ddiogelwch bwyd. Rwy'n croesawu hynny. Rwy’n awyddus i weithio gyda hi a'r holl Aelodau ar y ffordd orau o sicrhau diogelwch bwyd fel rhan o'r diddordeb cyffredin mewn materion bwyd, sy'n cynnwys llesiant, sicrhau bod bwyd yn fforddiadwy, cynaliadwyedd, ansawdd, tegwch, cydweithredu a thwf.
I'm pleased of this opportunity to discuss the importance of food security today. My new portfolio is a wide-ranging one, but food is a golden thread through it, and is something that links climate change with rural affairs, so I'd like to thank Janet for bringing forward this debate on strengthening food security. I welcome it. I am eager to work with her and all Members on the best way of ensuring food security as part of a general interest in food issues, which includes well-being, ensuring that food is affordable, sustainability, quality, fairness, collaboration and growth.
We all agree here in this debate today that food security is essential, but the question that is posed today is whether legislation and targets is the way to address it. We don't think it is the magic bullet, but we do think there's merit in what many people have said and contributed. We have better ways and more direct ways we can influence this now. Improving food security is about actions, bringing a coherence. Indeed, Peter, in the debate around your Bill, we talked about that, the joined-upness of some of the measures we already have in place, bringing coherence to food policy, sharpening the focus, sharpening the collaboration amongst the many stakeholders who can strengthen our food system resilience. It is about understanding the big picture, the range of tools we already have available, and then using them well and wisely, and colleagues have already reflected on some of the ways we can do that. It's not one magic bullet, but it's actually how we drive together everything from primary food producers, and giving them resilience and stability, to community growers, to horticultural expansion, and so much more as well. And one thing I would say very clearly is that there is no trade-off between food security and food production of the good type that we do in Wales, and producing good, affordable food, and actually the environmental and climate change imperatives. We bring them forward together. We do them in a complementary way.
Now, the Member who has introduced this debate today will be aware that food security cannot be addressed in Wales in isolation. It simply cannot be done. Food supply chains are now fully integrated, right across the UK indeed, but also further afield. Wales cannot be simply 100 per cent food secure in its own right, and, by the way, I flag up as well that we've got a brilliant export market with farmers as well. What we don't want to say to them is, 'You have to produce everything—everything—to go on the tables here,' when actually the desires and appetites elsewhere mean that they've got premium prices being paid for their products to be exported.
But what we can do is take action where we can make a real difference, using those tools we already have to plan and act for the long term, to build from communities up, to use our food business support programmes in place at the moment, advance our policies for public health—that's been mentioned today in the debate—and education, for sustainability, for agricultural reforms, promoting horticulture and so much more. Many Members here, like myself, attended last Tuesday the future generations commissioner's food shocks event at the Pierhead. It was a cracking event. I was pleased to say a few words at the start, and Professor Tim Lang, a pioneering global expert on food policy—he must get embarrassed by how often people say that about him, but he genuinely is, and probably two decades ago I began my conversation with Tim Lang—he talked about food shocks and the fact that we have to up our game and talk about resilience. But he talked about the wide range of ways we have to do this, actually, and bringing together that coherence across food policy in Wales but across the UK. I was very struck by the theme that came out there of how solutions need that collective focus and action. We need more of this diverse, purposeful collaboration to take the strides forward that we need. And the future generations commissioner, at that event, spoke about his seven-year strategy, 'Cymru Can', in which he's placed very strong emphasis on food's relevance to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 well-being goals. He is challenging public bodies, including Welsh Government, to use all the levers at their disposal for change.
And let me just touch on that issue of food security in this good debate already. The key to successful policy on food security has got to be about focusing on what's possible right here and now, and the long term as well, and what's sustainable, within the realities of this diverse food system that we have. So, the main things we could be focused on are building that institutional and social infrastructure for much stronger grass-roots co-ordination; leadership on food-related initiatives of all kinds; encouraging public bodies to consider seriously food in all ways in their well-being planning and service delivery; the joining-up of grass-roots and public body planning; shifting the balance of supply in public procurement; using the future of sustainable farming in Wales collaboratively, but also those collaborative and optional layers, curiously, that Llyr, when he and I were on the climate change committee together only very recently were talking about, so to encourage new local supply chains and activities; using existing business support programmes to help Welsh businesses sell to big retail and services; and, as Peter rightly pointed out, exploring data measures about the food system can collectively guide us on this journey. And Janet, I'm pleased to say that you acknowledged that today's debate was part of that journey, because it's good that we're having this debate here. We need a food system that can collectively guide us all with that data, supporting, as well, small-scale, and growing horticulture as well.
Now, understanding the context here, setting the policy direction, rallying action amongst stakeholders, and the call to arms, as somebody said—these can all benefit from a clear sense of purpose, and that's why I really welcome today's debate. I'm not convinced, Janet, that legislative targets are the right tool or the magic bullet to this, because we'll all be aware of how, sometimes, they can also inadvertently warp the very best intentions. But, as I mentioned, there is a very valid question to consider: whether Wales has a properly joined-up comprehensive set of food-related data measures, which can guide our collective thinking and action. We already have the national—[Interruption.]
Rydym i gyd yn cytuno yma yn y ddadl hon heddiw fod diogeledd bwyd yn hanfodol, ond y cwestiwn a ofynnir heddiw yw ai deddfwriaeth a thargedau yw'r ffordd o fynd i'r afael â'r mater. Nid ydym yn credu mai dyma'r bwled hud, ond credwn fod teilyngdod yn yr hyn y mae llawer o bobl wedi'i ddweud a'i gyfrannu. Mae gennym ffyrdd gwell a ffyrdd mwy uniongyrchol o ddylanwadu ar hyn nawr. Mae gwella diogeledd bwyd yn ymwneud â chamau gweithredu, sicrhau cydlyniad. Yn wir, Peter, yn y ddadl ynghylch eich Bil, buom yn siarad am hynny, natur gydgysylltiedig rhai o'r mesurau sydd gennym ar waith eisoes, a sicrhau cydlyniad mewn polisi bwyd, miniogi'r ffocws, miniogi'r cydweithio ymhlith y rhanddeiliaid niferus a all gryfhau gwytnwch ein system fwyd. Mae'n ymwneud â deall y darlun mawr, yr ystod o arfau sydd gennym eisoes ar gael, ac yna eu defnyddio'n dda ac yn ddoeth, ac mae cyd-Aelodau eisoes wedi myfyrio ar rai o'r ffyrdd y gallwn wneud hynny. Nid un bwled hud, ond sut rydym yn gyrru popeth at ei gilydd o gynhyrchwyr bwyd sylfaenol, a rhoi gwytnwch a sefydlogrwydd iddynt hwy, i dyfwyr cymunedol, i ehangu garddwriaethol, a chymaint mwy hefyd. Ac un peth yr hoffwn ei ddweud yn glir iawn yw nad oes cyfaddawd rhwng diogeledd bwyd a chynhyrchiant bwyd o'r math da a wnawn yng Nghymru, a chynhyrchu bwyd da, fforddiadwy, a'r pethau sy'n rhaid wrthynt yng nghyd-destun yr amgylchedd a newid hinsawdd. Down â nhw at ei gilydd. Rydym yn eu gwneud mewn ffordd gyflenwol.
Nawr, bydd yr Aelod sydd wedi cyflwyno'r ddadl hon heddiw yn ymwybodol na ellir mynd i'r afael â diogeledd bwyd yng Nghymru ar ei phen ei hun. Nid oes modd ei wneud. Mae cadwyni cyflenwi bwyd wedi'u hintegreiddio'n llawn bellach, ledled y DU yn wir, ond ymhellach i ffwrdd hefyd. Ni all Cymru gael diogeledd bwyd 100 y cant ar ei phen ei hun, a chyda llaw, rwy'n tynnu sylw hefyd at y ffaith bod gennym farchnad allforio wych gyda ffermwyr. Nid ydym am ddweud wrthynt hwy, 'Mae'n rhaid i chi gynhyrchu popeth—popeth—i fynd ar y byrddau yma,' pan fo awydd ac archwaeth mewn mannau eraill yn golygu eu bod yn cael prisiau premiwm yn cael eu talu am allforio eu cynnyrch.
Ond yr hyn y gallwn ei wneud yw gweithredu lle gallwn wneud gwahaniaeth go iawn, gan ddefnyddio'r arfau sydd gennym eisoes i gynllunio a gweithredu ar gyfer y tymor hir, i adeiladu o gymunedau i fyny, i ddefnyddio ein rhaglenni cymorth busnes bwyd sydd ar waith ar hyn o bryd, i hyrwyddo ein polisïau iechyd y cyhoedd—mae hynny wedi cael ei grybwyll heddiw yn y ddadl—ac addysg, ar gyfer cynaliadwyedd, ar gyfer diwygiadau amaethyddol, hyrwyddo garddwriaeth a chymaint mwy. Fel fi, mynychodd llawer o'r Aelodau yma ddigwyddiad siociau bwyd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ddydd Mawrth diwethaf yn y Pierhead. Roedd yn ddigwyddiad gwych. Roeddwn i'n falch o ddweud ambell air ar y dechrau, a'r Athro Tim Lang, arbenigwr byd-eang arloesol ar bolisi bwyd—rhaid ei fod yn teimlo embaras gan ba mor aml mae pobl yn dweud hynny amdano, ond mae'n wir, a ddau ddegawd yn ôl, mae'n debyg, y dechreuodd fy sgwrs gyda Tim Lang—soniodd am siociau bwyd a'r ffaith bod yn rhaid inni wneud yn well a siarad am wytnwch. Ond soniodd am yr ystod eang o ffyrdd y mae'n rhaid inni wneud hyn, a dwyn ynghyd y cydlyniad hwnnw ar draws polisi bwyd yng Nghymru ond ledled y DU. Cefais fy nharo gan y thema a ddaeth allan ynglŷn â'r ffordd y mae angen ffocws a gweithredu ar y cyd ar atebion. Mae angen mwy o gydweithrediad amrywiol a phwrpasol arnom i wneud y camau breision ymlaen sydd eu hangen. A siaradodd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, yn y digwyddiad hwnnw, am ei strategaeth saith mlynedd, 'Cymru Can', lle mae wedi rhoi pwyslais cryf iawn ar berthnasedd bwyd i nodau llesiant Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae'n herio cyrff cyhoeddus, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, i ddefnyddio'r holl ddulliau sydd ar gael iddynt ar gyfer newid.
A gadewch imi gyffwrdd â diogeledd bwyd yn y ddadl dda hon eisoes. Mae'n rhaid mai'r allwedd i bolisi llwyddiannus ar ddiogeledd bwyd yw canolbwyntio ar yr hyn sy'n bosibl yma nawr, a'r tymor hir hefyd, a'r hyn sy'n gynaliadwy, o fewn realiti'r system fwyd amrywiol hon sydd gennym. Felly, y prif bethau y gallem ganolbwyntio arnynt yw adeiladu seilwaith sefydliadol a chymdeithasol ar gyfer cydgysylltu llawer cryfach ar lawr gwlad; arweinyddiaeth ar fentrau o bob math sy'n gysylltiedig â bwyd; annog cyrff cyhoeddus i ystyried bwyd o ddifrif ym mhob ffordd wrth gynllunio llesiant a darparu gwasanaethau; cyfuno cynlluniau ar lawr gwlad a chynlluniau cyrff cyhoeddus; symud cydbwysedd cyflenwad mewn caffael cyhoeddus; defnyddio dyfodol ffermio cynaliadwy yng Nghymru ar y cyd, ond hefyd yr haenau cydweithredol a dewisol yr oedd Llyr a minnau, yn rhyfedd ddigon, pan oedd ef a minnau ar y pwyllgor newid hinsawdd gyda'n gilydd, yn siarad amdanynt yn ddiweddar iawn, felly i annog cadwyni cyflenwi lleol a gweithgareddau newydd; defnyddio rhaglenni cymorth busnes sy'n bodoli eisoes i helpu busnesau Cymru i werthu i siopau a gwasanaethau mawr; ac fel y nododd Peter yn gywir, gall archwilio mesurau data am y system fwyd ein harwain ar y cyd ar y daith hon. A Janet, rwy'n falch o ddweud eich bod wedi cydnabod bod y ddadl heddiw yn rhan o'r daith honno, oherwydd mae'n dda ein bod yn cael y ddadl hon yma. Mae angen system fwyd a all ein harwain ni i gyd gyda'r data hwnnw, gan gefnogi cynhyrchiant ar raddfa fach, a thyfu garddwriaeth hefyd.
Nawr, deall y cyd-destun yma, gosod y cyfeiriad polisi, ysgogi gweithredu ymysg rhanddeiliaid, a'r alwad i'r gad, fel y dywedodd rhywun—gall y rhain i gyd elwa o ymdeimlad clir o bwrpas, a dyna pam rwy'n croesawu'r ddadl heddiw. Nid wyf yn argyhoeddedig, Janet, mai targedau deddfwriaethol yw'r arf cywir neu'r bwled hud ar gyfer hyn, oherwydd rydym i gyd yn ymwybodol o sut y gallant hefyd lesteirio'r bwriadau gorau'n anfwriadol weithiau. Ond fel y soniais, mae cwestiwn dilys iawn i'w ystyried: a oes gan Gymru set gynhwysfawr, gydlynol a phriodol o fesurau data sy'n gysylltiedig â bwyd, a all arwain ein meddwl a'n gweithredu ar y cyd. Eisoes, mae gennym—[Torri ar draws.]
O, mae'n ddrwg gen i.
Oh, I apologise.
I'll come to a conclusion—sorry. What I wanted to say was: we already have some of this data there, but I'd be very willing to consider, Dirprwy Lywydd, collectively with partners, with ideas from Members, the things we could monitor and agree what well-evidenced sources we should collectively use to guide us. So, Dirprwy Lywydd, I've gone over time there. We all agree that food policy generally and food security specifically matters, but we need that concerted, joined-up action in many, many fields. It also relies on us being pragmatic about the context of food security. Success will lie in stronger partnership throughout the system, better co-ordination, stronger focus, and that will put us on a line for food security and a sustainable future for Wales. Diolch yn fawr iawn.
Fe ddof i ben—mae'n ddrwg gennyf. Yr hyn roeddwn am ei ddweud oedd: mae gennym eisoes rywfaint o'r data hwn yno, ond byddwn yn barod iawn i ystyried, Ddirprwy Lywydd, ar y cyd â phartneriaid, gyda syniadau gan Aelodau, y pethau y gallem eu monitro a chytuno pa ffynonellau y dylem eu defnyddio ar y cyd i'n harwain. Felly, Ddirprwy Lywydd, mae fy amser wedi dod i ben. Rydym i gyd yn cytuno bod polisi bwyd yn gyffredinol a diogeledd bwyd yn benodol yn bwysig, ond mae angen gweithredu cydgysylltiedig, cydlynol arnom mewn llawer o feysydd. Mae hefyd yn dibynnu ar ein gallu i fod yn bragmatig ynghylch cyd-destun diogeledd bwyd. Bydd llwyddiant i'w gael o sicrhau partneriaeth gryfach ledled y system, gwell cydgysylltiad, ffocws cryfach, a bydd hynny'n ein rhoi ar lwybr tuag at ddiogeledd bwyd a dyfodol cynaliadwy i Gymru. Diolch yn fawr iawn.
I will now call Janet to respond to the debate. But, Janet, you couldn't see the timings here in the Chamber; you exceeded your time allocation to both open and close in opening, therefore, you only have a minute left to close, okay.
Galwaf yn awr ar Janet i ymateb i'r ddadl. Ond Janet, ni allech weld yr amser yma yn y Siambr; fe aethoch chi dros eich dyraniad amser ar gyfer agor a chau wrth agor, felly, dim ond munud sydd ar ôl gennych i gau, o'r gorau.
Okay. Well, I'd like to thank all the Members who have actually contributed to this—none of them, really, disagreeing that we are really in a very tricky position as regards our food shortages. I welcome the words of encouragement from the Minister, but I disagree with you about whether legislation is needed. Peter Fox brought forward a good Bill. If we do nothing, we are no better than allowing Nero to fiddle whilst Rome burned. Diolch yn fawr.
O'r gorau. Wel, hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at hyn—nid oedd yr un ohonynt yn anghytuno ein bod mewn sefyllfa anodd iawn o ran prinder bwyd. Rwy'n croesawu geiriau o anogaeth y Gweinidog, ond rwy'n anghytuno â chi ynglŷn â'r angen am ddeddfwriaeth. Cyflwynodd Peter Fox Fil da. Os na wnawn ni ddim byd, rydym yn caniatáu i Nero chwarae ei ffidil wrth i Rufain losgi. Diolch yn fawr.
Diolch, Janet. Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Thank you, Janet. The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.] There are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 7 heddiw yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, 'Adroddiad ar berfformiad Dŵr Cymru'. A galwaf ar y Cadeirydd, Llyr Gruffydd.
Item 7 is the debate on the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee's report on the performance of Dŵr Cymru. I call on the committee Chair, Llyr Gruffydd.
Cynnig NDM8544 Llyr Gruffydd
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, 'Adroddiad ar berfformiad Dŵr Cymru', a osodwyd ar 8 Chwefror 2024.
Motion NDM8544 Llyr Gruffydd
To propose that the Senedd:
Notes the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report, 'Report on performance of Dŵr Cymru', laid on 8 February 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Ar ôl inni glywed am ddirywiad ym mherfformiad Dŵr Cymru, gyda'r cyfryngau yn tynnu sylw at ollyngiadau anghyfreithlon o garthion o nifer o weithfeydd trin dŵr gwastraff y cwmni, fe gytunodd y pwyllgor i gynnal ymchwiliad byr i drafod y materion yma.
Nawr, mae ein hadroddiad ni'n cynnwys 12 o argymhellion: pedwar i Lywodraeth Cymru, chwech i Dŵr Cymru, un i Ofwat ac un arall i Cyfoeth Naturiol Cymru. A dwi'n falch o ddweud bod yr ymatebion sydd wedi dod i law, ar y cyfan, beth bynnag, wedi bod yn reit gadarnhaol. Mae'n werth nodi, er tegwch, mi oedd Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig yn aelod o'r pwyllgor yn ystod yr ymchwiliad, ac, o ystyried y sefyllfa anarferol y mae yn ei ffeindio'i hun ynddi heddiw, mi fyddai o ddiddordeb i ni i gyd, dwi'n siwr, glywed os yw e am ychwanegu unrhyw beth at yr ymateb a gawson ni gan ei ragflaenydd i'r adroddiad. Felly, edrychwn ni ymlaen at hynny.
Ond mae'r pwysau, wrth gwrs, sy'n wynebu cwmnïau dŵr yng Nghymru, ac, yn wir, gweddill y Deyrnas Unedig, yn hysbys i bawb: seilwaith hynafol, twf poblogaeth, effeithiau newid hinsawdd ac yn y blaen. Ond, wrth gwrs, mae'n dal i fod gan gwmnïau dŵr ddyletswyddau statudol i'w cyflawni, yn ogystal â gofynion rheoliadol i gadw atyn nhw ac ymrwymiadau gwasanaeth i'w bodloni hefyd.
Ac er bod statws nid-er-elw Dŵr Cymru yn golygu ei fod e efallai wedi osgoi peth o'r feirniadaeth lem sydd wedi'i hanelu at gwmnïau dŵr dan berchnogaeth breifat—ac rheini, nifer ohonyn nhw, â dyledion mawr—mae eu hadroddiadau perfformiad diweddar nhw yn dangos bod angen i Dŵr Cymru hefyd godi ei gêm i gyflawni ar gyfer ei gwsmeriaid a'r amgylchedd.
Ar berfformiad amgylcheddol, mae Dŵr Cymru bellach wedi disgyn o sgôr o 4*, sef ei fod yn arwain y diwydiant, i sgôr o 2* yn unig, ac mae ei berfformiad cyffredinol wedi'i gategoreiddio fel 'ar ei hôl hi' os mai dyna yw'r cyfieithiad o 'lagging' yn Saesneg, a hynny am yr ail flwyddyn yn olynol. Llygredd, gollyngiadau, ansawdd a thoriadau cyflenwad yw dim ond rhai o'r problemau y mae Dŵr Cymru yn ei chael hi'n anodd ymdopi â nhw. Ar ben hyn, mae dicter y cyhoedd, wrth gwrs, yn dilyn gollyngiadau carthion hefyd yn cynyddu. Yn gryno, felly, o ran llygredd, rŷn ni wedi pwysleisio i Dŵr Cymru mai'r unig lefel dderbyniol o ddigwyddiadau llygredd yw sero. Rŷn ni'n disgwyl i'r cwmni ddangos ei fod yn cynllunio i ymdrin â phwysau newid hinsawdd yn y dyfodol i liniaru'r risg o ddigwyddiadau llygredd difrifol. Hefyd, rŷn ni'n disgwyl i'r cwmni fod yn fwy uchelgeisiol o ran targedau lleihau llygredd yn y dyfodol.
Rhwystrau mewn pibau, neu blockages yn Saesneg, yw prif achosion y digwyddiadau llygredd, a hynny'n costio £7 miliwn y flwyddyn i Dŵr Cymru. Arian fel arall, wrth gwrs, y gellid ei wario'n well ar faterion eraill. Mae bron i chwarter y rhwystrau yn cael eu hachosi gan weips gwlyb, neu wet wipes. Ac rŷn ni'n falch iawn, wrth gwrs, felly, fod Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau yn gynharach yr wythnos hon ei bod yn bwriadu rhoi gwaharddiad ar gyflenwi a gwerthu wet wipes sy'n gynnwys plastig. Rŷn ni'n disgwyl gweld, yn sgil hynny, gostyngiad mawr mewn llygredd o'r fath pan ddaw'r gwaharddiad hwnnw i rym.
Gan symud ymlaen at ollyngiadau carthion, fe ddaeth y mater hwn yn ôl o dan y chwyddwydr yn ddiweddar, wrth gwrs—llynedd, dwi'n meddwl, roedd hi, ontefe—yn dilyn sylw yn y cyfryngau i ganfyddiadau'r Athro Peter Hammond mewn perthynas â gollyngiadau o nifer o weithfeydd Dŵr Cymru. Nawr, ar y pryd, fe gyfeiriodd yr Athro Hammond, sydd wedi dadansoddi data ar gyfer gweithfeydd yng Nghymru a Lloegr, at Aberteifi fel y safle gwaethaf iddo fe ddod ar ei draws yn y cyd-destun yma. Yr hyn sy'n amlwg o'r stŵr a ddilynodd yw bod canfyddiad yn parhau ymhlith y cyhoedd fod Dŵr Cymru yn gallu gollwng carthffosiaeth yn anghyfreithlon a hynny heb gosb.
Nawr, roedd achos Aberteifi, wrth gwrs, yn gymhleth, a does gen i ddim amser i drafod y manylion yn llawn heddiw, heblaw i ddweud iddi gymryd llawer gormod o amser i ddod o hyd i ddatrysiad boddhaol yn fanna. Mae'r pwyllgor wedi ei gwneud yn glir nad ydyn ni'n disgwyl i'r profiad hwn gael ei ailadrodd. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi derbyn ein hargymhelliad iddo adolygu ei ymateb i’r achos o safbwynt rheoleiddio a gorfodi, i nodi pwyntiau dysgu a gwelliannau i brosesau sy’n bosib eu gwneud. Ac rydyn ni'n edrych ymlaen at gael adroddiad ar eu canfyddiadau nhw.
Yn fwy cyffredinol o ran gollyngiadau carthion, mae’r dull presennol o ymdrin â gollyngiadau, wrth gwrs, yn rhoi blaenoriaeth i ddileu niwed amgylcheddol yn hytrach efallai na lleihau pa mor aml y mae gollyngiadau’n digwydd yn y lle cyntaf. Nawr, mi fydd hi'n cymryd amser i’r dull hwn gael effaith, ac mi fydd angen buddsoddiad hirdymor sylweddol er mwyn sicrhau llwyddiant. A beth mae hynny'n ei olygu, wrth gwrs, yw cynnydd mewn biliau i gwsmeriaid, sy'n golygu bod cefnogaeth y cyhoedd yn hanfodol i hyn. Ac fel cam cyntaf, mae'n rhaid i'r cyhoedd ddeall y dull sy’n cael ei ddilyn. A nod argymhelliad 8 yn ein hadroddiad ni yw i geisio hwyluso hynny.
Nawr, ar hyn o bryd, mae Dŵr Cymru yn gweithio tuag at ddileu niwed amgylcheddol o orlifoedd storm erbyn 2040. Mae'n bwysig bod y cyhoedd yn gallu gweld cynnydd, felly, o flwyddyn i flwyddyn. Ac rydyn ni wedi argymell bod Dŵr Cymru yn cyhoeddi manylion ei raglen waith i ymdrin â gollyngiadau, a bod hynny'n cynnwys targedau, a hefyd eu bod nhw'n ymrwymo i gyhoeddi adroddiadau cynnydd rheolaidd. A dwi yn falch o ddweud bod y cwmni wedi ymateb yn gadarnhaol i'r argymhellion hyn.
Mae Dŵr Cymru yn awyddus, wrth gwrs, i fwrw ymlaen â datrysiadau mwy arloesol, er enghraifft rhai sy'n seiliedig ar natur, rhai sy'n creu gwlypdiroedd ar y cyd, efallai, â’r sector amaethyddiaeth neu amgylcheddol er mwyn ymdrin â’r llygredd sy’n llifo i mewn i’n hafonydd. Ond mae hynny, wrth gwrs, yn dod â manteision lluosog eraill hefyd, yn cynnwys rheoli llifogydd a dal a storio carbon. Felly, mae angen i’r camau hyn gael eu cefnogi gan brosesau rheoleiddio Cyfoeth Naturiol Cymru, sy’n eu cydnabod fel y dewis gorau o ran gweithredu. Ond dwi yn rhannu ychydig o rwystredigaeth ynglŷn ag arafwch y broses honno er mwyn i'r datrysiadau yn seiliedig ar natur yma gael eu caniatáu a'u gweithredu ar fyrder.
Cyn cloi, mi fyddai'n esgeulus i mi beidio â sôn am gynllun buddsoddi Dŵr Cymru yn y dyfodol. Os bydd y cynllun yma yn cael ei gymeradwyo gan Ofwat, mi fyddwn ni'n gweld buddsoddiad o £3.5 biliwn rhwng 2025 a 2030. Ac mae hyn yn cynnwys buddsoddiad i leihau'r niwed amgylcheddol sy’n deillio o ollyngiadau. Ac rydyn ni yn disgwyl i Ofwat ystyried y dull y mae Cymru yn ei ddefnyddio i ymdrin â gollyngiadau wrth benderfynu a ddylid cymeradwyo'r cynllun.
Nawr, mae gan y cynllun y potensial i gyflawni gwelliannau mawr eu hangen mewn seilwaith, gan ganiatáu i'r cwmni ymdrin â rhai o'r heriau parhaus sy'n effeithio ar ei berfformiad presennol. Ond mi fydd hynny, wrth gwrs, fel roeddwn i'n dweud gynnau, yn arwain at gynnydd mewn biliau cwsmeriaid, a dyw biliau uwch i gwsmeriaid byth yn rhywbeth i’w croesawu, ond mae angen dirfawr am y buddsoddiad yma, ac felly yn anffodus rŷn ni'n teimlo bod dim dianc rhag biliau uwch. Ond mae Dŵr Cymru wedi dweud y byddan nhw'n cynyddu capasiti eu cynlluniau tariff cymdeithasol i helpu'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd i fforddio talu, ac mae hynny i'w ganmol.
Felly, mae yna lawer iawn o faterion wedi cael sylw yn yr adroddiad. Mi fyddwn ni'n parhau i graffu ar Dŵr Cymru, wrth gwrs, wrth inni fynd yn ein blaenau, ond yn ei hanfod, rŷn ni eisiau gweld y label yma o gwmni sydd ar ei hôl hi, neu yn lagging, yn cael ei ddileu, a gorau po gynted y mae’n hynny'n digwydd.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Following reports of a decline in Dŵr Cymru's performance and the media coverage of illegal sewage spills from several of its waste water treatment works, the committee agreed to undertake a short inquiry to consider these matters.
Our report contains 12 recommendations: four to the Welsh Government, six to Dŵr Cymru, one to Ofwat and another to Natural Resources Wales. And I'm pleased to say that the responses we've received have, in the main, at least, been very positive. It's worth mentioning, to be fair, that the Minister for Climate Change and Rural Affairs was a member of the committee when we undertook our inquiry, and, given the unusual position the Cabinet Secretary finds himself in today, it will be interesting for all of us, I'm sure, to hear whether he wants to add anything to his predecessor's response. So, we look forward to hearing that response.
But the pressures, of course, facing water companies in Wales, and, indeed, the rest of the UK, are well known: namely, archaic infrastructure, population growth and the effects of climate change and so on. But, of course, water companies still have statutory duties to fulfil, as well as regulatory requirements to adhere to and service commitments to meet.
And while Dŵr Cymru's not-for-profit status means that it has perhaps escaped some of the heavy criticism of many of its debt-laden, privately-owned counterparts, its recent performance reports showed that Dŵr Cymru also needs to seriously up its game when it comes to delivering for its customers and the environment.
In terms of environmental performance, Dŵr Cymru has now dropped from a 4* 'industry lead' rating to a 2* rating, and its overall performance has been categorised as 'lagging' for the second year in a row. Pollution, leakages, quality and supply interruptions are just some of the issues Dŵr Cymru is struggling with. And, on top of this, there's growing public anger over sewage spills. Briefly, therefore, in terms of pollution, we've made it clear to Dŵr Cymru that the only acceptable level of pollution incidents is zero. We expect the company to demonstrate that it's planning against future climate change pressures to mitigate the risk of serious pollution incidents. We also expect the company to be more ambitious when it comes to future pollution reduction targets.
Now, blockages are the main cause of pollution incidents, and they cost Dŵr Cymru £7 million a year. And this is money that could otherwise be better spent. Almost a quarter of those blockages are caused by wet wipes. And we're very pleased, of course, that the Welsh Government has now confirmed earlier this week that it intends to place a ban on the sale of certain types of wet wipes containing plastic. We'd welcome a decrease in that pollution when that ban comes into effect.
Moving on to sewage spills, this issue came back into the spotlight—last year, I believe it was—following media coverage of Professor Peter Hammond's findings with regard to spills from several of Dŵr Cymru’s works. Now, at the time, Professor Hammond, who has analysed data for works in both England and Wales, referred to Cardigan as the worst site he’d come across in this context. And what’s clear from the outcry that followed is that there’s a continuing public perception that Dŵr Cymru can illegally spill sewage and get away with it scot-free.
Now, the Cardigan case was, of course, complex, and I don’t have time to go into the details of it today, other than to say that it took far too long for a satisfactory resolution to be reached. The committee has made it clear that we don’t expect this experience to be repeated. Natural Resources Wales has accepted our recommendation to review its regulatory and enforcement response, to identify learning points and process improvements that can be made. And we look forward to receiving a report on its findings.
More generally on sewage spills, the current approach to tackling spills prioritises eliminating environmental harm rather than reducing spill frequency in the first instance. Now, it’ll take time for this approach to deliver results, and it’ll require substantial, long-term investment. And what this means, of course, is bill increases for customers, which makes public buy-in essential. And as a first step in that direction, the public must understand the approach being taken. And recommendation 8 in our report aims to facilitate just that.
Now, currently, Dŵr Cymru is working towards eliminating environmental harm from storm overflows by 2040. It’s important that the public can see progress being made year on year. And we’ve recommended that Dŵr Cymru publishes details of its programme of work to tackle spills, including targets, and commits to publishing regular progress reports. And I’m pleased to say that the company has responded positively to those recommendations.
Dŵr Cymru is keen to bring forward more innovative solutions, for example, nature-based solutions, building wetlands jointly, perhaps, with the agriculture sector or the environmental sector, to tackle the pollution entering our rivers. But this approach brings multiple other benefits, including flood control and carbon sequestration. So, we need these steps to be supported by Natural Resources Wales’s regulatory processes that acknowledge them, of course, as the preferred course of action. But I do share some of the frustration with regard to the slow pace of that process in order for those nature-based solutions to be permitted and implemented.
Before closing, it would be remiss of me not to mention Dŵr Cymru’s future investment plan. If approved by Ofwat, we’ll be looking at an investment of £3.5 billion between 2025 and 2030. This includes investment to reduce the environmental harm from spills. And we do expect Ofwat to take account of Wales’s approach to tackling spills when deciding whether to approve this plan.
Now, the plan has the potential to deliver much-needed improvements in infrastructure, allowing the company to address some of the ongoing challenges that are impacting on its current performance. But that, of course, as I have previously said, will lead to an increase in customer bills, and high bills for customers are never to be welcomed, but there is a great deal of need for this investment, so unfortunately we do believe that there is no escape from these higher bills. But Dŵr Cymru has provided us with assurance that it will increase the capacity of its social tariff schemes to help those customers who are struggling to pay, and that is to be lauded.
So, there are many issues that have been discussed in our report. We will continue to scrutinise Dŵr Cymru as we proceed with our work, but we want to see this label of a company that is lagging being eradicated, and the sooner the better.
This is obviously an extremely important issue that I'm sure all our constituents are extremely concerned about. We have a Victorian drainage system that is absolutely not fit for purpose, not only because of the increase in our population, but because of the changes in our climate and the extreme weather that can hit on any particular day that is equivalent to the rainfall of a month in previous circumstances. So, nobody should dispute that there are serious challenges facing Dŵr Cymru, but it has to do better.
A positive for Dŵr Cymru is that it’s not Thames Water. It has an investment risk rating that makes it entirely possible for Ofwat to consider its business plan and hopefully find it affordable. But, obviously, that is starting from a very, very low base. The billions of pounds purloined from the assets of Thames Water have simply long gone, never to be recovered, and now people who live in the London area are facing a 40 per cent increase in their bills. It's completely unsustainable, and even that won’t actually resolve any of the outstanding problems about the pollution of the rivers and the sea around the River Thames.
So, Dŵr Cymru, we had a very robust session with them about the serious pollution incidents that have occurred, and it’s good to read in their response to our report that they are now aiming for zero serious pollution incidents. That is very welcome, but there’s an awful lot of work to be done on reclaiming the confidence of the Welsh public, that they can safely allow their children to swim in our rivers and seas without them becoming seriously ill. And that is where we are at, and it is an extremely serious situation. So, we have to hope that they will manage to use their sewage plants in a way that won’t lead to such a serious situation that has happened in the past.
We do, as I say, have to really completely rethink the way we do our water management, because at the moment, most of the grey water that falls from the skies goes into the sewage system, so it’s being treated as if it was sewage, and that is absolutely unsustainable. Most of the grey water could and should be used for watering the garden, for cleaning the streets, for flushing our loos, things that don’t actually need drinking water, and we are a million miles from where we need to be on this front, and that is going to require a huge level of investment to make it fit for purpose. [Interruption.] Yes.
Mae hwn yn amlwg yn fater pwysig iawn ac rwy'n siŵr fod ein holl etholwyr yn bryderus iawn yn ei gylch. Mae gennym system ddraenio Fictoraidd nad yw'n addas i'r diben o gwbl, nid yn unig oherwydd y cynnydd yn ein poblogaeth, ond oherwydd y newidiadau yn ein hinsawdd a'r tywydd eithafol sy'n gallu taro ar unrhyw ddiwrnod ac yn cyfateb i lawiad mis mewn amgylchiadau blaenorol. Felly, ni ddylai neb ddadlau bod heriau difrifol yn wynebu Dŵr Cymru, ond mae'n rhaid iddo wneud yn well.
Un peth cadarnhaol i Dŵr Cymru yw nad Thames Water mohono. Mae ganddo sgôr risg buddsoddiad sy'n ei gwneud yn gwbl bosibl i Ofwat ystyried ei gynllun busnes a'i gael yn fforddiadwy gobeithio. Ond yn amlwg, mae hynny'n dechrau o sylfaen isel iawn. Mae'r biliynau o bunnoedd a gafodd eu dwyn o asedau Thames Water wedi hen ddiflannu, byth i'w hadfer, ac erbyn hyn mae pobl sy'n byw yn ardal Llundain yn wynebu cynnydd o 40 y cant yn eu biliau. Mae'n gwbl anghynaliadwy, ac ni fydd hyd yn oed hynny'n datrys unrhyw un o'r problemau sy'n dal i fodoli gyda llygru'r afonydd a'r môr o amgylch afon Tafwys.
Felly, Dŵr Cymru, cawsom sesiwn drylwyr iawn gyda nhw am yr achosion difrifol o lygredd sydd wedi digwydd, ac mae'n dda darllen yn eu hymateb i'n hadroddiad eu bod bellach yn anelu at ddim achosion o lygredd difrifol. Mae hynny i'w groesawu'n fawr, ond mae llawer iawn o waith i'w wneud i adfer hyder y cyhoedd yng Nghymru, y gallant ganiatáu i'w plant nofio yn ein hafonydd a'n moroedd yn ddiogel heb iddynt fynd yn ddifrifol wael. A dyna lle rydym arni, ac mae'n sefyllfa ddifrifol iawn. Felly, mae'n rhaid inni obeithio y byddant yn llwyddo i ddefnyddio eu cyfleusterau trin carthion mewn ffordd na fydd yn arwain at sefyllfa mor ddifrifol â'r hyn a ddigwyddodd yn y gorffennol.
Fel y dywedais, mae'n rhaid inni ailfeddwl yn llwyr y ffordd y rheolwn ein dŵr, oherwydd ar hyn o bryd, mae'r rhan fwyaf o'r dŵr llwyd sy'n disgyn o'r awyr yn mynd i mewn i'r system garthffosiaeth, felly mae'n cael ei drin fel pe bai'n garthion, ac mae hynny'n gwbl anghynaliadwy. Fe ellid ac fe ddylid defnyddio'r rhan fwyaf o'r dŵr llwyd i ddyfrio'r ardd, i lanhau'r strydoedd, i fflysio ein toiledau, pethau nad oes angen dŵr yfed arnynt mewn gwirionedd, ac rydym filiynau o filltiroedd o lle mae angen inni fod ar hyn, a bydd angen lefel enfawr o fuddsoddiad ar gyfer ei wneud yn addas at y diben. [Torri ar draws.] Ie.
You've just reminded me regarding water butts. I think if every household and farmer introduced water butts, and even if we could introduce that as part of the sustainable farming scheme—farm buildings—it's really obvious, but something that everybody thinks about; we're having lots of spells of heavier rain, but also longer dry spells as well. Do you think that's a good idea?
Rydych chi newydd fy atgoffa am gasgenni dŵr. Pe bai pob cartref a ffermwr yn cyflwyno casgenni dŵr, a hyd yn oed pe gallem gyflwyno hynny fel rhan o'r cynllun ffermio cynaliadwy—adeiladau fferm—mae'n amlwg iawn, ond yn rhywbeth y mae pawb yn meddwl amdano; rydym yn cael llawer o gyfnodau o law trymach, ond cyfnodau sych hirach hefyd. A ydych chi'n meddwl bod hynny'n syniad da?
Absolutely. Councils used to deliver water butts in Cardiff, but unfortunately, because of the cuts, they no longer do. But nevertheless, those who can should harvest their water because it’s better water for the plants that doesn’t have fluoride in it. But it’s something that—.
We have prevented new buildings, new housing developments from not separating their grey water from their sewage, and that is obviously the way forward, but that doesn’t mean to say we don’t have a massive legacy of the old system, which simply at the moment is not fit for purpose, and it means we are wasting the gold that is water, and we face, potentially, drought in the future. So, we need to keep going on this very, very important matter.
Yn bendant. Roedd cynghorau'n arfer dosbarthu casgenni dŵr yng Nghaerdydd, ond yn anffodus, oherwydd y toriadau, nid ydynt yn gwneud hynny mwyach. Ond serch hynny, gall y rheini sy'n gallu gwneud hynny gynaeafu eu dŵr oherwydd mae'n well dŵr ar gyfer y planhigion am nad oes fflworid ynddo. Ond mae'n rhywbeth—.
Rydym wedi atal adeiladau newydd, datblygiadau tai newydd rhag peidio â gwahanu eu dŵr llwyd oddi wrth eu carthion, ac mae'n amlwg mai dyna'r ffordd ymlaen, ond nid yw hynny'n golygu nad oes gennym waddol enfawr o'r hen system, nad yw'n addas at y diben ar hyn o bryd, ac mae'n golygu ein bod yn gwastraffu dŵr sydd fel aur, ac rydym o bosibl yn wynebu sychder yn y dyfodol. Felly, mae'n rhaid inni ddal ati gyda'r mater hynod bwysig hwn.
So, we know, don’t we, that recent performance reports and indeed our committee inquiries show Dŵr Cymru barely treading water when it comes to delivering for its customers, and indeed our environment. The total number of sewage pollution incidents saw a deterioration in performance, dropping from green to amber, with pollution incidents increasing by around 7 per cent compared to 2021 even. There were five serious sewage pollution occurrences, meaning that performance for this metric also deteriorated, dropping from amber to red, and self-reporting of incidents performance has seen a deterioration, again dropping by 7 per cent. In September 2023, Ofwat published its water company report, showing Dŵr Cymru as one of seven companies that have been categorised as lagging, meeting just five of its 12 key performance targets, and that's the second year that Dŵr Cymru has been in the bottom.
Felly, rydym yn gwybod, onid ydym, fod adroddiadau perfformiad diweddar ac ymchwiliadau ein pwyllgorau yn dangos mai prin droedio'r dŵr y mae Dŵr Cymru wrth gyflawni ar ran eu cwsmeriaid, a'n hamgylchedd yn wir. Gwelodd cyfanswm yr achosion o lygredd carthion ddirywiad mewn perfformiad, gan ddisgyn o wyrdd i oren, gyda digwyddiadau llygredd yn cynyddu tua 7 y cant o'i gymharu â 2021 hyd yn oed. Cafwyd pum digwyddiad difrifol o lygredd carthion, sy'n golygu bod perfformiad ar y metrig hwn hefyd wedi dirywio, gan ddisgyn o oren i goch, ac mae perfformiad ar hunangofnodi digwyddiadau wedi dirywio, gan ostwng 7 y cant unwaith eto. Ym mis Medi 2023, cyhoeddodd Ofwat ei adroddiad cwmni dŵr, gan ddangos bod Dŵr Cymru yn un o saith cwmni sydd wedi'u categoreiddio fel rhai sydd ar ei hôl hi, ac ond wedi cyflawni pump yn unig o'i 12 targed perfformiad allweddol, a dyna'r ail flwyddyn i Dŵr Cymru fod yn y gwaelod.
I could go on by listing data that, rightly, does cause concern after concern, but we have to realise that we cannot make progress overnight. It is imperative that we acknowledge that the water company is making improvements. That is a fact, but we need the pace to quicken. Last October, they submitted a proposed business plan for 2025-30 to Ofwat, and it will result in the company's biggest ever investment programme, worth £3.5 billion over the five years. But anyone paying water bills will say, 'Well, at the end of the day, we pay considerably large amounts for our water.'
They are committed to investing nearly £1.9 billion in the environment in 2025-30, and other positive commitments do include reducing leakage by a quarter, replacing 7,500 customers' lead pipes, and contributing £13 million a year between 2025 and 2030 to help maintain and expand their social tariff scheme to reach 190,000 customers. But if they are watching this debate, I do hope they will listen when I tell you that I know, quite often, when constituents tell me they've reported leaking pipes, where gallons and gallons of water are being wasted, the actual time to respond to those kinds of incidents is far too long.
I was pleased to hear Peter Perry make clear that we don't want any pollution incidents. No, well, neither do we. The primary problem is blockages. There is room for this Welsh Government to provide a plunger, and I agree, and I've long argued in favour of the ask in recommendation 4. The Welsh Government should ban wet wipes. We've just done the ban on single-use plastics. I know there were some complexities around wet wipes, but that should now—. The new Minister should be looking at that. Such action could reduce the number of incidents by 25 per cent.
Dŵr Cymru need to take more action too. The commitment by 2030 to reduce the total number of pollution incidents by 24 per cent, providing a target of 69 incidents or less, is not strong enough. I'm a firm believer that one pollution incident is one pollution incident too many. As stated in recommendation 3, we should all agree that zero is the only acceptable level. Welsh Water have responded stating that it is unrealistic to expect this to be achieved in practice. However, if we don't aim high, that number will simply never be achieved. Ultimately, the compromise would be that, should there be a pollution incident, it simply cannot be allowed to cause environmental harm. Again, too often, we report pollution incidents and it can take several days, and in fact weeks, before NRW get involved and for action to be taken and for it to be clarified what the pollution incident was.
Having read the Dŵr Cymru response to recommendation 5, I am clear that two full meetings a year at which performance is a principal agenda item is not good enough. This needs to be discussed more and more often. Now, I appreciate that Glas Cymru members have an option to attend regional meetings; that doesn't guarantee that they do. More accountability needs to help with ensuring there are timely decisions. For example, as a committee, we rightly questioned whether Dŵr Cymru and NRW's responses were as swift as they could otherwise have been to the Cardigan crisis. If the rebuild is delivered to time, April 2027, it will have taken well over a decade to even resolve the matter. Simply not good enough. So, I look forward to the report being produced by NRW and referenced in response to recommendation 11.
Finally, I have highlighted before that it is a weakness that NRW is not able to accept environmental undertakings for breaches under the Environmental Permitting (England and Wales) Regulations 2016, unlike the Environment Agency in England. So, again, I would ask the Minister to look at this in some depth. The Welsh Government response to the recommendation is weak. Instead of committing to make this happen, you want to get back to us in due course. Not good enough.
Ultimately, we want to reach a stage where Dŵr Cymru infrastructure never leads to any environmental harm. I'm hopeful that Welsh Water are building towards delivering a service that achieves that, but in the meantime, we need to see the Welsh Government flex its muscles and do much more to help the water company to deliver. Diolch.
Gallwn barhau drwy restru data sydd, yn briodol ddigon, yn achosi pryder ar ôl pryder, ond mae'n rhaid inni sylweddoli na allwn wneud cynnydd dros nos. Mae'n hanfodol ein bod yn cydnabod bod y cwmni dŵr yn gwneud gwelliannau. Mae hynny'n ffaith, ond mae angen i bethau gyflymu. Fis Hydref diwethaf, fe wnaethant gyflwyno cynllun busnes arfaethedig ar gyfer 2025-30 i Ofwat, a bydd yn arwain at y rhaglen fuddsoddi fwyaf erioed gan y cwmni, gwerth £3.5 biliwn dros y pum mlynedd. Ond bydd unrhyw un sy'n talu biliau dŵr yn dweud, 'Wel, yn y pen draw, rydym yn talu symiau sylweddol am ein dŵr.'
Rydym wedi ymrwymo i fuddsoddi bron i £1.9 biliwn yn yr amgylchedd yn 2025-30, ac mae ymrwymiadau cadarnhaol eraill yn cynnwys lleihau nifer y gollyngiadau o chwarter a gosod pibellau yn lle pibellau plwm 7,500 o gwsmeriaid, a chyfrannu £13 miliwn y flwyddyn rhwng 2025 a 2030 i helpu i gynnal ac ehangu eu cynllun tariff cymdeithasol i gyrraedd 190,000 o gwsmeriaid. Ond os ydynt yn gwylio'r ddadl hon, rwy'n gobeithio y byddant yn gwrando pan ddywedaf wrthych fy mod i'n gwybod, yn eithaf aml, pan fydd etholwyr yn dweud wrthyf eu bod wedi adrodd am bibellau sy'n gollwng, lle mae galwyni a galwyni o ddŵr yn cael eu gwastraffu, fod yr amser ymateb i'r mathau hynny o ddigwyddiadau yn llawer rhy hir.
Roeddwn yn falch o glywed Peter Perry yn egluro nad ydym eisiau unrhyw ddigwyddiadau llygredd. Na ninnau ychwaith. Y brif broblem yw rhwystrau. Mae lle i'r Llywodraeth hon yng Nghymru ddarparu cap sugno, ac rwy'n cytuno, ac rwyf wedi dadlau ers tro o blaid y gofyniad yn argymhelliad 4. Dylai Llywodraeth Cymru wahardd weips gwlyb. Rydym newydd wahardd cynhyrchion plastig untro. Rwy'n gwybod bod cymhlethdodau gyda weips gwlyb, ond dylai hynny nawr—. Dylai'r Gweinidog newydd edrych ar hynny. Gallai camau o'r fath leihau nifer y digwyddiadau 25 y cant.
Mae angen i Dŵr Cymru roi mwy o gamau ar waith hefyd. Nid yw'r ymrwymiad i leihau cyfanswm yr achosion o lygredd 24 y cant erbyn 2030, gan ddarparu targed o 69 digwyddiad neu lai, yn ddigon cryf. Rwy'n credu'n gryf fod un digwyddiad llygredd yn un digwyddiad llygredd yn ormod. Fel y nodwyd yn argymhelliad 3, dylem i gyd gytuno mai sero yw'r unig lefel dderbyniol. Mae Dŵr Cymru wedi ymateb gan ddweud ei bod yn afrealistig disgwyl i hyn gael ei gyflawni'n ymarferol. Fodd bynnag, os nad ydym yn anelu'n uchel, ni fydd y nifer hwnnw byth yn cael ei gyflawni. Yn y pen draw, y cyfaddawd fyddai, pe ceid digwyddiad llygredd, na ellid caniatáu iddo achosi niwed amgylcheddol. Unwaith eto, yn rhy aml, rydym yn adrodd am achosion o lygredd a gall gymryd sawl diwrnod, ac wythnosau mewn gwirionedd, cyn i CNC ymwneud â'r mater ac i gamau gael eu rhoi ar waith a chyn cael eglurder ynglŷn â beth oedd y digwyddiad llygredd.
Ar ôl darllen ymateb Dŵr Cymru i argymhelliad 5, rwy'n glir nad yw dau gyfarfod llawn y flwyddyn lle mae perfformiad yn brif eitem ar yr agenda yn ddigon da. Mae angen trafod hyn yn fwy a mwy aml. Nawr, rwy'n derbyn bod gan aelodau Glas Cymru opsiwn i fynychu cyfarfodydd rhanbarthol; nid yw hynny'n gwarantu eu bod yn gwneud hynny. Mae angen i fwy o atebolrwydd helpu i sicrhau bod yna benderfyniadau amserol. Er enghraifft, fel pwyllgor, fe wnaethom gwestiynu, yn briodol ddigon, a oedd ymatebion Dŵr Cymru ac CNC mor gyflym ag y gallent fod wedi bod fel arall i'r argyfwng yn Aberteifi. Os yw'r gwaith ailadeiladu'n cael ei gyflawni o fewn yr amser, erbyn mis Ebrill 2027, bydd wedi cymryd ymhell dros ddegawd i ddatrys y mater hyd yn oed. Nid yw'n ddigon da. Felly, edrychaf ymlaen at weld yr adroddiad sy'n cael ei gynhyrchu gan CNC ac y cyfeirir ato mewn ymateb i argymhelliad 11.
Yn olaf, nodais o'r blaen ei bod yn wendid nad yw CNC yn gallu derbyn ymrwymiadau amgylcheddol am dorri rheolau o dan Reoliadau Trwyddedu Amgylcheddol (Cymru a Lloegr) 2016, yn wahanol i Asiantaeth yr Amgylchedd yn Lloegr. Felly, unwaith eto, hoffwn ofyn i'r Gweinidog edrych ar hyn yn fanwl. Mae ymateb Llywodraeth Cymru i'r argymhelliad yn wan. Yn hytrach nag ymrwymo i wneud i hyn ddigwydd, rydych chi am ddod yn ôl atom maes o law. Nid yw'n ddigon da.
Yn y pen draw, rydym am gyrraedd sefyllfa lle nad yw seilwaith Dŵr Cymru byth yn arwain at unrhyw niwed amgylcheddol. Rwy'n obeithiol fod Dŵr Cymru yn adeiladu tuag at ddarparu gwasanaeth sy'n cyflawni hynny, ond yn y cyfamser, mae angen inni weld Llywodraeth Cymru yn dangos ei chyhyrau a gwneud llawer mwy i helpu'r cwmni dŵr i gyflawni. Diolch.
Diolch i’r pwyllgor, i Gadeirydd y pwyllgor a'r tîm am eu gwaith ar yr ymgynghoriad hwn. Mae'r sialensiau sy’n wynebu cwmnïau dŵr yn adnabyddus i ni i gyd: isadeiledd hen, twf yn y boblogaeth, a sgil-effeithiau newid hinsawdd. Ond, er gwaethaf y sialensiau, rhaid dal Dŵr Cymru i gyfrif yn sgil eu dyletswyddau statudol, a'r gofynion sydd arnynt o ran rheoleiddio. Yn anffodus, mae adroddiadau perfformiad diweddar wedi amlygu tueddiadau problemus. Dros ddwy flynedd yn unig, fel y clywsom ni, gwelwyd gostyngiad ym mherfformiad amgylcheddol Dŵr Cymru o bedair seren i ddwy seren. Bu beirniadaeth hallt o gyfeiriad Ofwat.
Mae haenau yma y mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol ohonynt. Mae maint y pibellau yn issue. Mae'r ffordd y mae'r diwydiant yn mesur llygredd weithiau yn gallu bod yn anffafriol ar gwmnïau fel Dŵr Cymru sydd gyda maint pibellau a CSOs lot llai nag, er enghraifft, Thames Water. Rhaid unioni’r ffyrdd o gasglu data i adlewyrchu realiti'r sefyllfa yn well. Ond mae yna broblem yma, wrth gwrs, o hyd. Buaswn i eisiau hefyd ddweud pa mor galed mae eu haelodau staff nhw’n gweithio. Rhaid ei bod hi'n anodd iddynt glywed straeon negyddol o hyd pan fyddan nhw'n gweithio i wella pethau. Felly, diolch iddynt am eu gwaith.
Rwy'n cydnabod y bydd y buddsoddiad sydd ar y gweill ar gyfer 2025-30 yn sylweddol, ac wrth gwrs, yn sylweddol fwy na'r gyfundrefn fuddsoddi bresennol. Erys yr angen am gadarnhad, wrth gwrs, gan Ofwat. Bydd cydbwyso anghenion cwsmeriaid heddiw yn ystod y creisis costau byw a'r angen i fuddsoddi mewn isadeiledd yn dasg anodd. Ond dylem ni ddim fod yn y mès hwn—yn llythrennol, neu yn egwyddorol. Camgymeriad pellgyrhaeddol oedd preifateiddio’r system cyflenwad dŵr. Ac oes, mae gennym ni system sy'n well na'r un yn Lloegr, ond mae'r cysyniad hwn fod angen inni fod yn siarad am gwsmeriaid am gyflenwad sydd mor sylfaenol angenrheidiol â dŵr yn wrthnysig. Dylem ni ddim fod yn y sefyllfa hon.
Bydd y buddsoddiad hwn gan Dŵr Cymru, sydd yn angenrheidiol, yn arwain, fel dŷn ni wedi clywed, at filiau uwch, ac mae'r biliau ymysg yr uchaf yn y sector. Croesawon ni fel pwyllgor yr ymrwymiad y mae Dŵr Cymru wedi'i wneud i ehangu eu cynlluniau social tariff, ond rhaid gwneud mwy, nawr. Mynnon ni fel pwyllgor bod Dŵr Cymru yn blaenoriaethu gwelliannau yn eu systemau rheoli llygredd a hunanadrodd. Bydd unrhyw beth llai na dychwelyd i dair seren yn eu perfformiad amgylcheddol yn annerbyniol. Ac eto, mae atebolrwydd yn bwysig. Rŷn ni'n cwestiynu'r cyfiawnhad dros roi bonysau i uwch staff ar adeg pan fo disgwyl i gwsmeriaid dalu biliau mor andros o uchel am gyflenwad mor sylfaenol.
Ac i gloi, Dirprwy Lywydd, mae atebion, wrth gwrs, sy'n fwy radical, sy'n mynd ymhellach na sgôp ein hadroddiad, fel ailwladoli’r system. Yn sicr, mae rhyw obaith ar y gorwel fel canlyniad i'r buddsoddiad hwn, ond dylem ni byth wedi bod yn y sefyllfa hon, a byddwn ni fel pwyllgor yn cario ymlaen i gadw golwg ar hyn oll.
Thank you to the committee, the Chair and the team for their work on this inquiry. The challenges facing water companies are well known to all of us, namely dated infrastructure, population growth and the impacts of climate change. But, despite these challenges, Dŵr Cymru must be held to account according to their statutory duties and the requirements of them in regulatory terms. Unfortunately, recent performance reports have pointed to problematic tendencies. Over a period of just two years, as we heard, there was a deterioration in Dŵr Cymru’s environmental performance from four stars to two stars. This has been the subject of a great deal of criticism from Ofwat.
There are layers of nuance here that we must be aware of. The size of the pipes is an issue. The way that the industry measures pollution can sometimes be disadvantageous to a company like Dŵr Cymru that has much smaller pipes and CSOs than, for example, Thames Water. We must have consistency in data collection to better reflect the situation. But there is a problem here, of course. I would also wish to say how hard Dŵr Cymru's staff are working. It must be difficult for them to hear negative stories when they are working to improve the situation. So, I thank them for their work.
I acknowledge the investment in the pipeline for 2025-30, which is significantly greater than the current investment regime. But these plans remain to be confirmed by Ofwat. Balancing the needs of customers today during a cost-of-living crisis and the need to invest in infrastructure is a difficult task. We should not be in this mess, though—literally or in principle. Privatising the water system was a mistake with far-reaching consequences. And yes, we do have a system that is better than the one in England, but this idea that we must be talking about customers for a supply that is so fundamentally important as water is counterintuitive. We shouldn’t be in this situation.
The investment by Dŵr Cymru, which is vital, will, as we've heard, lead to higher bills, and these bills are already among the highest in the sector. We as a committee welcome the commitment that Dŵr Cymru has made regarding the expansion of their social tariff. But more must be done, now. We as a committee insisted that Dŵr Cymru should prioritise improvements to their pollution control systems and self-reporting. Anything less than a return to three-star status in their environmental performance would be unacceptable. And again, accountability is important. We question the justification for bonus payments for senior staff at a time when customers are expected to pay such high bills for such a vital supply.
To conclude, Dirprwy Lywydd, there are solutions that are more radical and go beyond the scope of our report, such as renationalising the system. Certainly, there is some hope on the horizon as a result of this investment, but we should never have been in this situation, and we, as a committee, will continue to monitor developments.
If I may just briefly, at the beginning, send our thoughts to the pupils, teachers and families in Ysgol Dyffryn Aman. A number of us in this Chamber are former pupils, and we're all concerned to see what's happening there this afternoon.
I'm very pleased to see that the scrutiny of the performance of Dŵr Cymru is happening. There is lots of goodwill towards a company that is, as it says, for Wales and not for profit. But I do think, at times, that goodwill has constrained the scrutiny and challenge that all organisations need. As the regulator, Ofwat, said to the committee, the not-for-dividend model shouldn't excuse poor performance and it shouldn't excuse inefficiency, and I couldn't agree more. Without the pressure and scrutiny of shareholders, there is a particular need to ensure that there is robust questioning of the company's performance, and I'm not convinced that the model of scrutiny of the so-called members of Dŵr Cymru has proven itself.
And there are questions to be answered by Ofwat too. It seems to me that the different model in Wales has not had the bespoke engagement from Ofwat that it needs nor deserves, and that applies as much to performance, on the one hand, as it does to recognising Welsh Water's long-term objectives, which don't apply to the other water companies that it regulates. Ofwat has applied a one-size-fits-all approach to regulation that, in effect, has not served the people of Wales well. Ofwat told the committee that there is an accountability deficit that arises from Dŵr Cymru's not-for-profit status. Well, frankly, that's its job to regulate. It's not its job to second-guess the ownership model. It is its job to work with it, allow Dŵr Cymru to meet its mandate to its customers, but also scrutinise it.
We have seen from Thames Water that shareholder companies underperform too, and have poor governance too, and Ofwat didn't do its job there either. I am glad that Dŵr Cymru is not an orthodox shareholder-run company. The scandal at Thames and the obscene amount of money that has been allowed to be extracted from the company and turned into debt is a damning indictment of the privatisation of this well-being-critical utility. Just like the privatisation of buses, where passenger numbers have collapsed, or rail privatisation, where all of the franchises have now been handed back to the Government, or gas or electric privatisation, where an energy crisis has seen record profits alongside record fuel poverty, water privatisation too has failed to live up to the promises made by Margaret Thatcher. I think that the Conservatives need to have the humility to recognise that this is a consequence of their schemes in the 1980s.
We now have to mop up this market failure. As a result of the shortfall of the long-term investment needed, we are seeing the results in Llanelli. Overwhelmed sewage systems regularly lead to discharges that harm water quality. House building without proper infrastructure is adding pressure to an already overloaded sewage system, and that results in excessive volumes of effluent, which have nowhere to go other than into our rivers and our seas.
Cockles and other shellfish have disappeared from the estuary altogether, causing real harm to a cherished local industry. You can, I’m pleased to say, still get a bag of Penclawdd cockles from Llanelli’s lovely market, but they are often very small, and the haul collected by the cocklers is much diminished. Local campaigners Bill Thomas and Robert Griffiths tell me that Dŵr Cymru admitted to discharging over 6 million metric tonnes of raw sewage into the estuary, all of which contaminated the cockle beds. That was six years ago, and they are adamant that the cocklers say that the situation has worsened.
NRW is struggling to fulfil its duties as a regulator. The committee report says that it is not happy that Dŵr Cymru has been given a two-star rating for environmental performance, and NRW says that its aim is for zero pollution incidents. But in its evidence, it said that it only meets with Welsh Water, alongside the other regulator, Ofwat, once a year, for a regulatory meeting. That is not good enough. It seldom pursues prosecutions for breaches, and unlike in England—as has been mentioned—it cannot require environmental undertakings as an alternative to prosecution.
There are no simple solutions, and I have sympathy with Welsh Water’s position that the complete upgrading of our sewage system would need a capital investment of somewhere between £7 billion and £11 billion. That would not only have an important opportunity cost, but would generate an enormous amount of embodied carbon, which would add to broader environmental harms. This is what the academics call, I think, a wicked issue.
The fundamental problem, I think, is that the privatised framework that Dŵr Cymru has had to operate within, and the amount of investment that has been sanctioned as a result, is failing our needs. The legislative framework needs to be changed at a UK level. In the meantime, Welsh Water and Ofwat have much more to do, and let the first step be action on each of the committee’s recommendations. Diolch.
Os caf ddechrau'n fyr drwy gydymdeimlo â disgyblion, athrawon a theuluoedd Ysgol Dyffryn Aman. Mae nifer ohonom yn y Siambr hon yn gyn-ddisgyblion, ac mae pob un ohonom yn bryderus o weld yr hyn sy'n digwydd yno y prynhawn yma.
Rwy'n falch iawn o weld bod y gwaith o graffu ar berfformiad Dŵr Cymru yn mynd rhagddo. Mae llawer o ewyllys da i'w gael tuag at gwmni sydd, fel y dywed, er lles Cymru, nid er elw. Ond ar adegau, rwy'n credu bod yr ewyllys da hwnnw wedi cyfyngu ar y craffu a’r her sydd eu hangen ar bob sefydliad. Fel y dywedodd y rheoleiddiwr, Ofwat, wrth y pwyllgor, ni ddylai’r model di-ddifidend esgusodi perfformiad gwael ac ni ddylai esgusodi aneffeithlonrwydd, ac rwy'n cytuno'n llwyr. Heb bwysau a chraffu gan gyfranddalwyr, mae angen penodol i sicrhau bod perfformiad y cwmni'n cael ei gwestiynu'n gadarn, ac nid wyf wedi fy argyhoeddi bod y model craffu ar aelodau Dŵr Cymru, fel y'u gelwir, wedi profi ei hun.
Ac mae cwestiynau i'w hateb gan Ofwat hefyd. Ymddengys i mi nad yw’r model gwahanol yng Nghymru wedi cael y sylw pwrpasol gan Ofwat y mae ei angen ac yn ei haeddu, ac mae hynny yr un mor berthnasol i berfformiad, ar y naill law, ag y mae i gydnabod amcanion hirdymor Dŵr Cymru, nad ydynt yn berthnasol i'r cwmnïau dŵr eraill y mae'n eu rheoleiddio. Mae Ofwat wedi defnyddio un dull sy'n addas i bawb o reoleiddio, dull nad yw, mewn gwirionedd, wedi gwasanaethu pobl Cymru yn dda. Dywedodd Ofwat wrth y pwyllgor fod diffyg atebolrwydd wedi deillio o statws nid-er-elw Dŵr Cymru. Wel, a dweud y gwir, eu gwaith nhw yw rheoleiddio hynny. Nid eu rôl nhw yw beirniadu'r model perchnogaeth. Eu rôl nhw yw gweithio gydag ef, caniatáu i Dŵr Cymru gyflawni ei fandad i'w gwsmeriaid, ond craffu arno hefyd.
Rydym wedi gweld gan Thames Water fod cwmnïau cyfranddalwyr yn tanberfformio hefyd, a'u bod yn cael eu llywodraethu'n wael, ac na wnaeth Ofwat eu gwaith yno ychwaith. Rwy’n falch nad yw Dŵr Cymru yn gwmni confensiynol sy’n cael ei redeg gan gyfranddalwyr. Mae’r sgandal yn Thames Water a’r swm anweddus o arian y caniatawyd ei dynnu o’r cwmni a’i droi’n ddyled yn feirniadaeth ddamniol o breifateiddio’r cyfleustod hollbwysig hyn sy’n hanfodol i les. Yn union fel preifateiddio bysiau, lle mae nifer y teithwyr wedi cwympo, neu breifateiddio'r rheilffyrdd, lle mae’r holl fasnachfreintiau bellach wedi’u rhoi’n ôl i’r Llywodraeth, neu breifateiddio nwy neu drydan, lle mae argyfwng ynni wedi arwain at yr elw mwyaf erioed ochr yn ochr â'r lefelau tlodi tanwydd uchaf erioed, mae preifateiddio dŵr hefyd wedi methu gwireddu'r addewidion a wnaed gan Margaret Thatcher. Credaf y dylai’r Ceidwadwyr fod yn ddigon gwylaidd i gydnabod mai canlyniad eu cynlluniau nhw yn y 1980au yw hyn.
Nawr, mae'n rhaid inni unioni'r methiant hwn yn y farchnad. O ganlyniad i’r diffyg yn y buddsoddiad hirdymor sydd ei angen, rydym yn gweld y canlyniadau yn Llanelli. Mae systemau carthffosiaeth wedi'u gorlethu yn arwain yn rheolaidd at ollyngiadau sy'n niweidio ansawdd dŵr. Mae adeiladu tai heb seilwaith priodol yn rhoi pwysau ar system garthffosiaeth sydd eisoes wedi’i gorlethu, ac mae hynny’n arwain at gyfeintiau gormodol o elifiant, nad oes unman ganddo i fynd heblaw am ein hafonydd a’n moroedd.
Mae cocos a physgod cregyn eraill wedi diflannu o'r aber yn gyfan gwbl, gan achosi niwed gwirioneddol i ddiwydiant lleol gwerthfawr. Rwy’n falch o ddweud y gallwch gael bag o gocos Pen-clawdd o farchnad hyfryd Llanelli o hyd, ond maent yn aml yn fach iawn, ac mae’r nifer a gesglir gan y casglwyr cocos yn llai o lawer. Dywed yr ymgyrchwyr lleol Bill Thomas a Robert Griffiths wrthyf fod Dŵr Cymru wedi cyfaddef ei fod wedi gollwng dros 6 miliwn o dunelli metrig o garthion amrwd i’r aber, gan halogi’r gwelyau cocos. Roedd hynny chwe blynedd yn ôl, ac maent yn mynnu bod y casglwyr cocos yn dweud bod y sefyllfa wedi gwaethygu.
Mae CNC yn ei chael hi'n anodd cyflawni ei ddyletswyddau fel rheoleiddiwr. Mae adroddiad y pwyllgor yn dweud nad yw’n fodlon fod Dŵr Cymru wedi cael sgôr o ddwy seren am berfformiad amgylcheddol, a dywed CNC mai ei nod yw dim un achos o lygredd. Ond yn ei dystiolaeth, dywed mai dim ond unwaith y flwyddyn y mae'n cyfarfod â Dŵr Cymru, ochr yn ochr â’r rheoleiddiwr arall, Ofwat, ar gyfer cyfarfod rheoleiddio. Nid yw hynny'n ddigon da. Anaml y mae'n mynd ar drywydd erlyniadau am dorri amodau, ac yn wahanol i Loegr—fel y crybwyllwyd—ni all fynnu ymgymeriadau amgylcheddol fel dewis amgen yn lle erlyn.
Nid oes unrhyw atebion syml, ac rwy'n cydymdeimlo â safbwynt Dŵr Cymru y byddai angen buddsoddiad cyfalaf o rhwng £7 biliwn ac £11 biliwn er mwyn uwchraddio ein system garthffosiaeth yn llwyr. Nid yn unig y byddai cost cyfle bwysig i hynny, ond byddai’n cynhyrchu llawer iawn o garbon ymgorfforedig, a fyddai’n ychwanegu at niwed amgylcheddol ehangach. Rwy'n credu mai dyma’r hyn y mae'r academyddion yn ei alw'n broblem enbyd.
Rwy'n credu mai'r broblem sylfaenol yw bod y fframwaith preifateiddiedig y mae Dŵr Cymru wedi gorfod gweithredu oddi mewn iddo, a maint y buddsoddiad sydd wedi’i ganiatáu o ganlyniad, yn methu cyflawni ein hanghenion. Mae angen newid y fframwaith deddfwriaethol ar lefel y DU. Yn y cyfamser, mae gan Dŵr Cymru ac Ofwat lawer mwy i’w wneud, a gadewch i’r cam cyntaf fod yn gamau gweithredu ar bob un o argymhellion y pwyllgor. Diolch.
The committee sought a 30-minute debate, but we have interest from two other Members, which takes us well over that. I am going to allow the two other Members to speak on this occasion. Perhaps we can look at this in future debates, as to how long they should be.
Gofynnodd y pwyllgor am ddadl 30 munud, ond mae gennym ddiddordeb gan ddau Aelod arall, sy’n mynd â ni ymhell dros hynny. Rwy’n mynd i ganiatáu i’r ddau Aelod arall siarad ar yr achlysur hwn. Efallai y gallwn edrych ar hyn mewn dadleuon yn y dyfodol, o ran pa mor hir y dylent fod.
Rydw i'n cytuno gyda'r cyfeiriad yr oedd Lee Waters yn mynd â ni ar ei hyd, a dweud y gwir, ac rydw i eisiau ffocysu, yn fy sylwadau i, ar y cwestiwn o lywodraethiant ac atebolrwydd. Mae yna fwlch atebolrwydd yma, yn sicr. Mae hynny'n eithaf amlwg, ac mae e yno am nifer o resymau, oherwydd y math o fodel perchnogaeth, ond hefyd oherwydd ble ydyn ni o ran y fframwaith datganoli. Ond, yn sicr, ddylen ni ddim derbyn y sefyllfa sydd ohoni. Yn y nodyn briffio gawson ni gan y cwmni, maen nhw'n cyfeirio at y map lle mae modd edrych ar y sefyllfa gyfredol o ran gorlif storm, ac os ŷch chi'n mynd ar y map, mae e'n dangos, ar rai o draethau mwyaf enwog Cymru—Amroth, Pendine, Llangrannog, Poppit Sands—mae yna orlif wedi bod y mis yma, heb sôn am y ffigurau yn mynd dros gyfnod y flwyddyn. Mae'n sefyllfa hollol annerbyniol.
Dwi'n croesawu'r ymchwiliad byr yma i mewn i berfformiad y cwmni, ond a gaf i ofyn i'r pwyllgor, neu'r Llywodraeth, am ymchwiliad dyfnach i'r holl gwestiwn o lywodraethiant, a hynny mewn tri maes ac am ddau reswm? Yn gyntaf, ar berchnogaeth, mae'n rhaid inni gwestiynu a ydy model Glas Cymru yn gweithio. Mae yna fodelau eraill, yn sicr y model o berchnogaeth cyhoeddus. Os ydyn ni'n cymharu'r sefyllfa perfformiad yn yr Alban dros y ddau ddegawd diwethaf, ar sawl mesur, mae e'n well na'r perfformiad sydd wedi bod yng Nghymru. Felly, mae'n rhaid gofyn y cwestiwn: a ddylen ni symud i'r model hwnnw o berchnogaeth? Ac, wrth gwrs, ddylen ni ddim anghofio Hafren Dyfrdwy, lle mae yna gwmni preifat, wrth gwrs, yn cyflenwi dŵr ar hyn o bryd i rai o'n dinasyddion ni.
Yr ail gwestiwn o lywodraethiant ydy'r cwestiwn o reoleiddio. Mae gyda ni sefyllfa ryfedd. Mae gyda ni rywfaint o ddatganoli, ond mae gyda ni gyrff Cymru a Lloegr sydd yn rheoleiddio: Ofwat a'r Drinking Water Inspectorate. Dwi'n meddwl ein bod ni'n colli mas fan hyn, achos mae profiad yr Alban yn dangos y fantais o gael agosatrwydd rhwng rheoleiddwyr a'r cwmnïau maen nhw'n rheoleiddio. Mae gyda ni system, fel roedd Lee Waters yn dweud, sydd ddim yn gweithio i ni, oherwydd mae'r fframwaith, y model rheoleiddio, wrth gwrs, wedi cael ei ddatblygu ar gyfer yn bennaf cwmnïau preifat gyda chyfranddalwyr. Wel, beth am i ni newid hynny? Mae gyda ni y pŵer nawr i ddeddfu. Does dim rhaid i ni ofyn i San Steffan i ddeddfu i gael gwared ar system reoleiddio Lloegr a Chymru. Fe allen ni greu system Gymreig, fel sydd yn yr Alban. Mae gyda nhw, wrth gwrs, y Water Industry Commission for Scotland a'r Drinking Water Quality Regulator for Scotland. Fe allwn ni ddeddfu fan hyn i gael gwared ar Ofwat. Os ydyn ni'n meddwl bod hwnna'n broblem, bod hwnna'n ein hatal ni rhag symud ymlaen, mae modd i ni ddeddfu i'r cyfeiriad hwnnw.
Ac yn drydydd, wrth gwrs, mae'r gallu gyda ni i ddatganoli'r cyfan oll o ran pwerau dros ddŵr, ond, fel rydyn ni wedi clywed o'r blaen, dydyn ni ddim wedi gwneud y cais i San Steffan eto. Felly, a gaf i glywed gan y Gweinidog newydd a ydyn ni'n mynd i wneud y cais yna, fel ein bod ni'n gallu cael y pwerau llawn?
Pam gofyn y cwestiynau yma ynglŷn â llywodraethiant? Wel, mae bron yn 25 mlynedd nawr ers creu Glas Cymru, felly mae'n amser i ni gael asesiad ar a ydy e'n gweithio. Mae yna etholiad ar y gorwel yn San Steffan, sydd efallai yn mynd i olygu eu bod nhw'n mynd i wladoli—wel, efallai fod Thames Water yn mynd i fynd, beth bynnag, mewn i berchnogaeth gyhoeddus; efallai fydd y cwbl lot yn newid—ac mae yna oblygiadau yn mynd i fod i ni, beth bynnag, o hynny. Ond y rheswm arall, wrth gwrs, yw, gyda'n hetholiad ein hunain ar y gorwel yn 2026, nawr yw'r amser i ni gael trafodaeth eang yng Nghymru ar a ydy'r model sydd gyda ni o fewn y sector dŵr yn gweithio i ni, ac os nad yw e—a dwi'n meddwl bod yna ddigon o dystiolaeth ei fod e ddim—fe ddylen ni nawr drafod pa fodel amgen dŷn ni am ei greu.
I agree with the direction of travel that Lee Waters set out, and I want to focus, in my comments, on the issue of governance and accountability. There is an accountability gap here. There's no doubt about that. That's quite apparent, and it's there for a number of reasons, because of the ownership model, but also because of where we are in terms of the devolution framework. But, certainly, we shouldn't accept the situation that currently exists. In the briefing note that we received from the company, they refer to a map where it's possible to look at the current situation in terms of storm overflows, and if you go on the map, it demonstrates that on some of Wales's most iconic beaches—Amroth, Pendine, Llangrannog, Poppit Sands—there have been overflows and spills just this month, never mind the figures going back over a period of 12 months. It's an entirely unacceptable situation.
I welcome this short inquiry into the company's performance, but may I ask the committee, or, indeed, the Government for a deeper inquiry into the whole issue of governance, and that in three areas and for three reasons? First of all, on ownership, we must question whether the Glas Cymru model works. There are other models, certainly public ownership models. If we compare the performance situation in Scotland over the past two decades, on a number of measures, it is better than performance in Wales. So, we have to ask the question as to whether we should move to that model of ownership. And, of course, we shouldn't forget Hafren Dyfrdwy, where there is a private company that supplies water to some of our citizens.
The second question around governance is the question of regulation. We have a strange situation. We have some devolution, but we also have England-and-Wales bodies that are regulators: Ofwat and the Drinking Water Inspectorate. I think we are missing out here, because the Scottish experience shows the benefits of having that close link between regulators and the companies that they regulate. We have, as Lee Waters said, a system that doesn't work for us, because the regulatory model has been developed mainly for private companies with shareholders. Well, let's change that. We have the power now to legislate. We don't have to ask Westminster to legislate in order to scrap the England-and-Wales regulatory system. We could create a Wales-specific system, as happens in Scotland. They have the Water Industry Commission for Scotland and the Drinking Water Quality Regulator for Scotland. We could legislate here to scrap Ofwat. If we think that that is a problem, and that prevents us from making progress, we can legislate to that end.
And thirdly, of course, we have the power and the ability to devolve all powers over water, but, as we've heard in the past, we haven't made that request to Westminster. So, can I hear from the new Minister whether we will make that request, so that we can have those full powers over water?
So, why am I asking these questions on governance? Well, it's almost 25 years since the creation of Glas Cymru, so it's time for us to have an assessment as to whether it is working. There is a Westminster election on the horizon, which could mean that they may nationalise—or maybe Thames Water will go into public ownership in any case; perhaps the whole lot will change—and there will be implications for us from that. But the other reason, of course, is that we will have our own election in 2016, so now is the time for us to have a broad-ranging debate in Wales as to whether the model we have within the water sector is working for us, and if it isn't—and I think there is plenty of evidence to suggest that it's not—then we should now discuss what alternative model we would wish to adopt.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I want to thank the committee for doing this inquiry, and also everybody who responded to it. It's quite complex, really, isn't it, because you've given recommendations to different people, different organisations, but it is, Cabinet Secretary, only you who are here today to answer our questions. And as you know, the serious discharges are particularly impacting my community of Porthcawl. We've had peaceful protests, for example, at Newton beach, organised by the Bluetits, as they swim every day, rain or shine, and they are the ones who are most aware of the impact and frequency of these spills.
Anecdotally, of course, I agree with my colleague Jenny Rathbone—it is impacting people’s health. There is an increase of infections, quite nasty infections as well. I also want to note, though, as well, that Dŵr Cymru organised a very well-attended community engagement event in Porthcawl recently, which you attended in your capacity as the MS for Ogmore, and it was really, really welcomed by the community, because they got to put all of these questions to them. And I would agree with their response that more of this absolutely has to be done, and I also want to acknowledge that they’ve really been trying to push the Stop the Block campaign, which is being overshadowed by everything that has been raised in this report. But they are trying.
However, I must focus today on the evidence that was found in this report. Data on Dŵr Cymru waste water treatment works obtained by Professor Hammond through an environmental information regulations request showed 2,274 days with permit breaches involving discharges of untreated sewage from 2018 to 2023, and according to WASP, 77 were dry spills, so no rain on the day or day before the spill, with treatment flow over capacity. Also, it has been reported that Dŵr Cymru had breached its permits more than 200 times in the last six years but had only been fined twice, and in response, Dŵr Cymru admitted it currently has between 40 and 50 waste water treatment plants currently operating in breach of their permits.
I’m going to be blunt, which I know is not like me, but I’m going to say that my constituents, at this point, don’t care—they really don’t care—whose responsibility it is. They don’t care who is funding it. They’re not even asking for fines or sanctions or anything like this at the moment. They know that it’s going to take time, but they’ve also been plenty patient as well, and everything that’s being said today—they just want to know when they are going to be able to swim in clean water and not worry about getting infections and not worry about sending their children out into it. So, that’s what we need at this point. Everything that you’ve said, all the recommendations—but please can we have a timeline? Because I can’t keep going back to them and saying that we don’t know. Diolch.
Hoffwn ddiolch i’r pwyllgor am gynnal yr ymchwiliad hwn, a hefyd i bawb a ymatebodd iddo. Mae'n eithaf cymhleth, a dweud y gwir, onid yw, gan eich bod wedi rhoi argymhellion i wahanol bobl, gwahanol sefydliadau, ond Ysgrifennydd y Cabinet, dim ond chi sydd yma heddiw i ateb ein cwestiynau. Ac fel y gwyddoch, mae'r gollyngiadau difrifol yn effeithio'n arbennig ar fy nghymuned, sef Porthcawl. Rydym wedi cael protestiadau heddychlon, er enghraifft, ar draeth Newton, a drefnwyd gan y Bluetits, gan eu bod yn nofio bob dydd, boed law neu hindda, a nhw yw’r rhai sy'n fwyaf ymwybodol o effaith ac amlder y gollyngiadau hyn.
Yn anecdotaidd, wrth gwrs, rwy'n cytuno â fy nghyd-Aelod, Jenny Rathbone—mae’n effeithio ar iechyd pobl. Mae cynnydd wedi bod mewn heintiau, heintiau eithaf cas hefyd. Hoffwn nodi hefyd, serch hynny, fod Dŵr Cymru wedi trefnu digwyddiad ymgysylltu â’r gymuned ym Mhorthcawl yn ddiweddar a fynychwyd gan nifer, yn eich cynnwys chi yn rhinwedd eich swydd fel yr Aelod o'r Senedd dros Ogwr, ac fe’i croesawyd yn fawr iawn gan y gymuned, am iddynt gael cyfle i ofyn yr holl gwestiynau hyn iddynt. A byddwn yn cytuno â'u hymateb fod yn rhaid gwneud mwy o hyn, ac rwyf hefyd am gydnabod eu bod wedi bod yn ceisio hybu ymgyrch Stopio'r Bloc, sy'n cael ei daflu i'r cysgod gan bopeth a godwyd yn yr adroddiad hwn. Ond maent yn gwneud ymdrech.
Fodd bynnag, mae'n rhaid imi ganolbwyntio heddiw ar y dystiolaeth a ganfuwyd yn yr adroddiad hwn. Roedd data ar weithfeydd trin dŵr gwastraff Dŵr Cymru a gafwyd gan yr Athro Hammond drwy gais rheoliadau gwybodaeth yr amgylchedd yn dangos 2,274 diwrnod gydag achosion o dorri trwyddedau yn ymwneud â gollyngiadau carthion heb eu trin rhwng 2018 a 2023, ac yn ôl Windrush Against Sewage Pollution (WASP), roedd 77 yn ollyngiadau sych, sef dim glaw ar y diwrnod neu'r diwrnod cyn y gollyngiad, gyda llif gwaith trin uwchlaw’r capasiti. Hefyd, adroddwyd bod Dŵr Cymru wedi torri ei drwyddedau fwy na 200 o weithiau yn ystod y chwe blynedd diwethaf, ond ddwywaith yn unig y cafodd ddirwy, ac mewn ymateb, cyfaddefodd Dŵr Cymru fod ganddo rhwng 40 a 50 o weithfeydd trin dŵr gwastraff yn gweithredu yn groes i'w trwyddedau ar hyn o bryd.
Rwy'n mynd i fod yn blwmp ac yn blaen, a gwn nad yw hynny'n nodweddiadol ohonof, ond rwyf am ddweud nad oes ots gan fy etholwyr, ar y pwynt hwn—nid oes ots o gwbl ganddynt—pwy sy'n gyfrifol am hyn. Nid oes ots ganddynt pwy sy'n ei ariannu. Nid ydynt hyd yn oed yn gofyn am ddirwyon neu sancsiynau neu unrhyw beth felly ar hyn o bryd. Maent yn gwybod ei fod yn mynd i gymryd amser, ond maent wedi bod yn amyneddgar iawn hefyd, a phopeth sy'n cael ei ddweud heddiw—maent ond eisiau gwybod pryd y gallant fynd i nofio mewn dŵr glân heb boeni am gael heintiau a heb boeni am anfon eu plant i mewn iddo. Felly, dyna sydd ei angen arnom ar y pwynt hwn. Popeth rydych chi wedi'i ddweud, yr holl argymhellion—ond a gawn ni amserlen os gwelwch yn dda? Achos ni allaf barhau i fynd yn ôl atynt a dweud nad ydym yn gwybod. Diolch.
Yr Ysgrifennydd Cabinet nawr i gyfrannu i'r ddadl. Huw Irranca-Davies.
The Cabinet Secretary now to contribute to the debate. Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Can I just begin just by responding to that final point? We have risen to these challenges before. We’ve done it before. What we did on things like coastal bathing water quality previously, in previous decades, shows that where there’s a will, and the means, we do it, but we do it collaboratively and we do it together. And we ask everybody who’s got a part to play to play their part and do it with the urgency that’s needed.
But let me turn to the report, and I do feel a bit like poacher turned gamekeeper here.
Diolch, Lywydd. A gaf i ddechrau drwy ymateb i'r pwynt olaf hwnnw? Rydym wedi ymateb i’r heriau hyn o’r blaen. Rydym wedi gwneud hynny o'r blaen. Mae’r hyn a wnaethom ar bethau fel ansawdd dŵr ymdrochi arfordirol, mewn degawdau blaenorol, yn dangos, lle ceir ewyllys a’r gallu, ein bod yn ei wneud, ond rydym yn ei wneud ar y cyd ac rydym yn ei wneud gyda’n gilydd. A gofynnwn i bawb sydd â rhan i'w chwarae i chwarae eu rhan ac i wneud hynny gyda'r brys sydd ei angen.
Ond gadewch imi droi at yr adroddiad, ac rwy'n teimlo braidd fel potsiwr wedi troi'n giper.
Diolch yn fawr iawn i'r pwyllgor am ei adroddiad ac i Llyr Gruffydd hefyd am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw, ac i'r Aelodau eraill sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl.
Cyn imi ddechrau, rwyf yn nodi ar gyfer y cofnod yr oeddwn i'n aelod o'r pwyllgor a luniodd yr adroddiad hwn cyn imi ddechrau yn fy rôl bresennol. Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd blaenorol eisoes wedi ymateb i argymhellion y pwyllgor i Lywodraeth Cymru drwy lythyr ym Mawrth. Felly, mewn ymateb i'r ddadl hon, byddaf i'n achub ar y cyfle i ganolbwyntio ar yr heriau mwyaf dybryd i Dŵr Cymru a'r sector dŵr ehangach.
Thank you very much to the committee for its report, and to Llyr Gruffydd too for presenting this important debate, and to the other Members who have participated in the debate.
Before I begin, I want to note for the record that I was a member of the committee that drew up this report before I started in my current role. The previous Minister for Climate Change has already responded to the recommendations made by the committee to the Welsh Government through a letter in March. So, in response to this debate, I will take the opportunity to focus on the most pressing challenges for Dŵr Cymru and the wider water sector.
It will come as no surprise to anybody here today that climate change is a real and present danger to the water sector. As we’ve heard today, Wales faces wetter winters, hotter, drier summers, more frequent and intense extreme weather events like drought. This is inevitably placing significant pressure on both our water supplies and our infrastructure, as well as our ecosystems and the outputs of key sectors like agriculture too. Our water sector therefore faces immediate and unprecedented challenge. It must achieve decarbonisation, build climate resilience, reverse biodiversity loss—all against the backdrop of a cost-of-living crisis.
Now, we rely on our water companies to step up and deliver with real ambition for the customers, the communities and the environment. Welsh Government expects our water companies to deliver improvements across all areas of operation, and the Welsh water sector, as has been remarked, is unlike the rest of the UK. We have a unique relationship with Dŵr Cymru as our primary water supplier. It operates as a not-for-profit company without shareholders. I’m interested in the points that were being made by Adam and others about future arrangements. I’m sure we’ll return to that at some point, but we already have a unique situation where these profits are not returned in dividends to shareholders, they are reinvested back into the organisation. Nevertheless, we set out our expectations in our strategic priorities statement issued to Ofwat in 2022, and that SPS makes clear that water companies should anticipate disruption, they should maintain services for people and protect the natural environment, both now and in the future.
Now, the very latest performance reports of Dŵr Cymru from both Ofwat, as the economic regulator, and Natural Resources Wales, as the environmental regulator show, indeed, as has been remarked, it's a mixed picture. There are some areas where Dŵr Cymru is performing well, notably customer satisfaction, providing services to vulnerable customers and reacting to unplanned outages and repairs, and these are to be commended.
However, the company does remain in Ofwat's 'lagging' category because there are areas where performance is below average, including on leakage, consumption, supply interruptions, mains repair and treatment works compliance, as has been remarked on. And additionally, NRW's assessment of Dŵr Cymru's environmental performance reports has reduced the companies from four stars to two stars between 2021 and 2023. So, it tells us that Dŵr Cymru has a way to go to meet the challenges posed by the climate and nature emergencies.
Welsh Government has been working very closely with Dŵr Cymru, as well as Ofwat and NRW, to address failures and to improve procedures and oversight. Improving the performance and delivering for the people of Wales is a top priority. In fact, I met with Dŵr Cymru just yesterday to outline my high expectations and signal the way I want to work over the coming months and years.
Turning to some very specific issues, our water companies provide a huge variety of water services, of course, but the aspect that currently receives most attention is storm overflow assets. Storm overflow plays a critical role in enabling our sewer network to function at times of high pressure following heavy rainfall, which is becoming more frequent with our changing climate. Many of you will have seen the event duration monitoring data, the EDM data, for 2023 published on 27 March. This demonstrates the ongoing challenges, although to note, just for interest, the increase in spill numbers from 2022 to 2023 was indeed 17 per cent lower in Wales than the increase in England, but we still need to do a heck of a lot more.
Welsh Government has repeatedly said that removing all the existing storm overflows would be a long-term multibillion-pound carbon-intensive project. It would neither be the most effective way of improving water quality nor the most resilient to the increasing pressures from climate change. So, our priority is to ensure that no storm overflow causes environmental harm to the ecological status of our rivers. So, we're working closely with Dŵr Cymru and others through the better river quality taskforce to evaluate the current approach to the management and regulation of storm overflows in Wales. The taskforce has set out detailed plans to drive rapid change and improvement through a series of action plans available online.
The storm—. I realise I've gone over time here. My apologies, Llywydd. The 'Storm overflow evidence for Wales' report that the taskforce published in October last year demonstrates there are no quick wins; we have to have that long-term approach. But as colleagues have mentioned, we are making progress in areas, in particular with sustainable drainage systems, now mandatory on almost all new building developments. This is the way to tackle the future issues.
So, in conclusion, Llywydd, the price review has been mentioned. That ongoing price review offers Dŵr Cymru and all our water companies the opportunity to deliver step change in their investment towards environmental improvements. The next milestone is 12 June when the draft determinations are published. I hope that company business plans will have the ambition that the public deserve to see, and we will closely continue to engage with the process.
Ni fydd yn syndod i unrhyw un yma heddiw fod newid hinsawdd yn berygl gwirioneddol ac uniongyrchol i'r sector dŵr. Fel y clywsom heddiw, mae Cymru’n wynebu gaeafau gwlypach, hafau poethach a sychach, digwyddiadau tywydd eithafol amlach a mwy dwys fel sychder. Yn anochel, mae hyn yn rhoi pwysau sylweddol ar ein cyflenwadau dŵr a’n seilwaith, yn ogystal â’n hecosystemau ac allbwn sectorau allweddol fel amaethyddiaeth hefyd. Felly, mae ein sector dŵr yn wynebu her ddigynsail ac uniongyrchol. Mae'n rhaid iddo ddatgarboneiddio, adeiladu gwytnwch i wrthsefyll newid hinsawdd, gwrthdroi colli bioamrywiaeth—oll yn erbyn cefndir o argyfwng costau byw.
Nawr, rydym yn dibynnu ar ein cwmnïau dŵr i gamu i'r adwy a chyflawni gydag uchelgais gwirioneddol ar ran y cwsmeriaid, y cymunedau a'r amgylchedd. Mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl i’n cwmnïau dŵr gyflawni gwelliannau ar draws pob maes gweithredu, ac mae sector dŵr Cymru, fel y nodwyd, yn wahanol i weddill y DU. Mae gennym berthynas unigryw gyda Dŵr Cymru fel ein prif gyflenwr dŵr. Mae'n gweithredu fel cwmni nid-er-elw heb gyfranddalwyr. Mae gennyf ddiddordeb yn y pwyntiau a wnaed gan Adam ac eraill am drefniadau yn y dyfodol. Rwy'n siŵr y byddwn yn dychwelyd at hynny maes o law, ond mae gennym eisoes sefyllfa unigryw lle na chaiff yr elw ei ddychwelyd mewn difidendau i gyfranddalwyr, caiff ei ailfuddsoddi yn y sefydliad. Serch hynny, fe wnaethom osod ein disgwyliadau yn ein datganiad blaenoriaethau strategol a gyhoeddwyd i Ofwat yn 2022, ac mae'r datganiad blaenoriaethau strategol hwnnw'n nodi'n glir y dylai cwmnïau dŵr ragweld tarfu, ac y dylent gynnal gwasanaethau i bobl a diogelu'r amgylchedd naturiol, nawr ac yn y dyfodol.
Nawr, dengys adroddiadau perfformiad diweddaraf Dŵr Cymru gan Ofwat, fel y rheoleiddiwr economaidd, a Cyfoeth Naturiol Cymru, fel y rheoleiddiwr amgylcheddol, fel y dywedwyd yn wir, ei fod yn ddarlun cymysg. Mae rhai meysydd lle mae Dŵr Cymru yn perfformio'n dda, yn enwedig boddhad cwsmeriaid, darparu gwasanaethau i gwsmeriaid agored i niwed ac ymateb i doriadau ac atgyweiriadau heb eu cynllunio, ac mae'r rhain i'w canmol.
Fodd bynnag, mae'r cwmni'n parhau i fod yng nghategori 'ar ei hôl hi' Ofwat gan fod meysydd lle mae'r perfformiad yn is na'r cyfartaledd, gan gynnwys gollyngiadau, defnydd y pen, toriadau i'r cyflenwad, atgyweirio'r prif gyflenwad a chydymffurfiaeth gweithfeydd trin carthion, fel y nodwyd. Ac yn ychwanegol at hynny, mae asesiad CNC o adroddiadau perfformiad amgylcheddol Dŵr Cymru wedi golygu bod y cwmni wedi disgyn o bedair seren i ddwy seren rhwng 2021 a 2023. Felly, dywed hynny wrthym fod gan Dŵr Cymru lawer o waith i'w wneud i fynd i’r afael â’r heriau sy'n cael eu hachosi gan yr argyfyngau hinsawdd a natur.
Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio’n agos iawn gyda Dŵr Cymru, yn ogystal ag Ofwat a CNC, i fynd i’r afael â methiannau ac i wella gweithdrefnau a goruchwyliaeth. Mae gwella perfformiad a chyflawni ar ran pobl Cymru yn brif flaenoriaeth. Yn wir, cyfarfûm â Dŵr Cymru ddoe i amlinellu fy nisgwyliadau uchel a dangos y ffordd yr hoffwn weithio dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf.
Gan droi at rai materion penodol iawn, mae ein cwmnïau dŵr yn darparu amrywiaeth enfawr o wasanaethau dŵr wrth gwrs, ond yr agwedd sy’n cael y sylw mwyaf ar hyn o bryd yw asedau gorlifoedd storm. Mae gorlifoedd storm yn chwarae rhan hollbwysig yn galluogi ein rhwydwaith o garthffosydd i weithredu ar adegau o bwysau mawr yn dilyn glawiadau trwm, sy’n digwydd yn amlach gyda’n hinsawdd newidiol. Bydd llawer ohonoch wedi gweld y data monitro hyd digwyddiadau, y data EDM, ar gyfer 2023 a gyhoeddwyd ar 27 Mawrth. Mae hwn yn dangos yr heriau parhaus, er y dylid nodi, er diddordeb yn unig, fod y cynnydd yn nifer y gollyngiadau o 2022 i 2023, yn wir, 17 y cant yn is yng Nghymru na’r cynnydd yn Lloegr, ond mae angen inni wneud llawer mwy o hyd.
Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud dro ar ôl tro y byddai cael gwared ar yr holl orlifoedd storm presennol yn brosiect carbon-ddwys hirdymor a fyddai'n costio biliynau o bunnoedd. Nid dyma fyddai’r ffordd fwyaf effeithiol o wella ansawdd dŵr nac ychwaith y ffordd fwyaf gwydn rhag pwysau cynyddol newid hinsawdd. Felly, ein blaenoriaeth yw sicrhau nad oes unrhyw orlif storm yn achosi niwed amgylcheddol i statws ecolegol ein hafonydd. Felly, rydym yn gweithio'n agos gyda Dŵr Cymru ac eraill drwy'r tasglu gwella ansawdd afonydd i werthuso'r dull presennol o reoli a rheoleiddio gorlifoedd storm yng Nghymru. Mae'r tasglu wedi nodi cynlluniau manwl i ysgogi newid a gwelliant cyflym drwy gyfres o gynlluniau gweithredu sydd ar gael ar-lein.
Mae adroddiad—. Rwy'n sylweddoli fy mod wedi mynd dros yr amser yma. Ymddiheuriadau, Lywydd. Mae adroddiad 'Tystiolaeth Cymru ar orlifoedd storm' a gyhoeddwyd gan y tasglu ym mis Hydref y llynedd yn dangos nad oes unrhyw atebion cyflym; mae'n rhaid inni gael dull gweithredu hirdymor. Ond fel y mae cyd-Aelodau wedi'i nodi, rydym yn gwneud cynnydd mewn rhai meysydd, yn enwedig gyda systemau draenio cynaliadwy, sydd bellach yn orfodol ar bron bob datblygiad adeiladu newydd. Dyma'r ffordd i fynd i'r afael â phroblemau'r dyfodol.
Felly, i gloi, Lywydd, mae'r adolygiad pris wedi'i grybwyll. Mae’r adolygiad pris parhaus hwnnw’n cynnig cyfle i Dŵr Cymru a’n holl gwmnïau dŵr gyflawni newid sylweddol yn eu buddsoddiad mewn gwelliannau amgylcheddol. Y garreg filltir nesaf yw 12 Mehefin pan gyhoeddir y penderfyniadau drafft. Rwy'n gobeithio y bydd cynlluniau busnes y cwmni yn dangos yr uchelgais y mae’r cyhoedd yn haeddu ei weld, a byddwn yn parhau i ymgysylltu’n agos â’r broses.
Diolch yn fawr i'r pwyllgor a diolch yn fawr i'r Aelodau eraill hefyd.
I thank the committee and I thank the other Members who've contributed.
Llyr Gruffydd felly, Cadeirydd y pwyllgor, i ymateb.
Llyr Gruffydd, Chair of the committee, to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. Yn yr ychydig eiliadau sydd gen i i ymateb, a gaf i ddiolch i bawb am eu cyfraniadau? Dwi yn teimlo bod hon yn drafodaeth sydd yn mynd i barhau, wrth gwrs, ac mae'n bwysig bod hynny yn digwydd. Roedd nifer o bwyntiau diddorol—yr awgrym ynglŷn ag ymchwiliad dyfnach gan y pwyllgor i edrych ar lywodraethiant ac atebolrwydd, yn enwedig yng nghyd-destun y model perchnogaeth a rheoleiddio, a'r holl sefyllfa o ran gwneud cais am ddatganoli pwerau llawn dros ddŵr. Dwi yn meddwl bod yna merit yn hynny. Mater ymarferol yw hi o pryd fydd hynny yn gallu digwydd a phryd fydd yr amser gorau i hynny ddigwydd, ond mae'n sicr yn rhywbeth awn ni nôl ag e i'w ystyried fel pwyllgor.
A gaf i ddiolch yn benodol i Sarah Murphy am ein hatgoffa ni? Rŷn ni'n sôn am yr effeithiau amgylcheddol yn gyson pan fyddwn ni'n cael y drafodaeth yma, ac mae yna dueddiad i anghofio, wrth gwrs, fod hynny yn dod ag effeithiau iechyd uniongyrchol i nifer o ddefnyddwyr, ac mae hynny yn rhywbeth inni beidio ag anghofio.
Yr hyn rŷn ni eisiau dweud yw y dylai lefel perfformiad Dŵr Cymru, fel y mae e, ddim dod yn rhyw fath o norm. Mae'n rhaid i Dŵr Cymru weithio'n galetach, yn gyflymach i ddychwelyd i flaen y gad o fewn y diwydiant o ran eu perfformiad amgylcheddol. Mae hynny yn rhywbeth, wrth gwrs, maen nhw eisoes wedi dangos eu bod nhw'n gallu ei wneud yn y gorffennol. Mae hefyd rhaid i'r cwmni ddangos eu bod yn gwneud cynnydd wrth ymdrin â gollyngiadau carthion, ac mae'n rhaid iddynt hefyd gymryd camau breision i gael gwared ar y label annymunol yna mae nifer ohonom ni wedi'i grybwyll, sef eu bod nhw'n 'lagging' neu ar ei hôl hi, a gorau po gynted y maen nhw'n gwneud hynny.
Ond fel dwi'n dweud, mi fydd y pwyllgor yn parhau i graffu ar Dŵr Cymru a'r sector dŵr ehangach yng Nghymru, ac mi fyddwn ni, wrth gwrs, yn gyson, gobeithio, yn cael cyfle i wyntyllu hynny fan hyn yn y Siambr hefyd. Diolch.
Thank you, Llywydd. In the few moments left to me to respond, may I thank everyone for their contributions? I do feel that this is a discussion that will continue, of course, and it's important that that does happen. There were a number of interesting points, such as the suggestion for a deeper and more detailed inquiry to look at governance and accountability, particularly in terms of the ownership and regulation model, and the whole situation in terms of requesting the full devolution of powers of water. I think there is merit to that. It's a practical issue of when that can happen and when the best time for that to happen would be, but it's certainly something we'll return to as a committee.
May I thank Sarah Murphy for reminding us? We often talk about the environmental impacts when we have this conversation, but there is a tendency to forget that that brings direct health impacts for a number of users, and that is something that we should never forget.
So, what we want to say is that the level of performance of Dŵr Cymru, as it currently stands, shouldn't become some kind of a norm. Dŵr Cymru has to work harder and more quickly to return to the vanguard in the industry in terms of its environmental performance. That's something that they've already demonstrated that they were able to do in the past. The company also needs to demonstrate that it's making progress in dealing with sewage spillages. It also needs to take urgent steps to eradicate that undesirable label that we've mentioned, that it's 'lagging', and the sooner the better that it does that.
As I said, the committee will continue to scrutinise Dŵr Cymru and the wider water sector in Wales, and we will, hopefully, have the opportunity to discuss that in the Chamber too. Thank you.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Nac oes. Felly, mae hwnna wedi'i nodi.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Dwi wedi cytuno i dderbyn cwestiwn brys i'w ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, i'w ofyn gan Adam Price.
I have agreed to an emergency question to be answered by the Cabinet Secretary for Education and to be asked by Adam Price.
Dwi'n ddiolchgar, Llywydd.
I'm grateful, Llywydd.
1. A wnaiff y Llywodraeth ddatgan pa wybodaeth y gall ei rhannu parthed y digwyddiad difrifol yn Ysgol Dyffryn Aman heddiw? EQ40
1. Will the Government state what information it can share regarding the serious incident in Ysgol Dyffryn Aman today? EQ40
I'm deeply concerned to hear about the awful incident at Ysgol Dyffryn Aman earlier today, and my thoughts are with the pupils, staff and families involved. I'm being kept updated on developments, and my officials are providing support where needed. It is too early to have a clear picture of the detail of what has happened. I would like to offer my gratitude and support to the school staff, local authority and emergency services, who reacted to the situation so promptly and professionally.
Rwy’n bryderus iawn o glywed am y digwyddiad ofnadwy yn Ysgol Dyffryn Aman yn gynharach heddiw, ac rwy'n cydymdeimlo gyda’r disgyblion, y staff a’r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt. Rwy'n cael y wybodaeth ddiweddaraf am y datblygiadau, ac mae fy swyddogion yn darparu cymorth lle bo angen. Mae’n rhy gynnar i gael darlun clir o fanylion yr hyn sydd wedi digwydd. Hoffwn gynnig fy niolch a fy nghefnogaeth i staff yr ysgol, yr awdurdod lleol a’r gwasanaethau brys, a ymatebodd i’r sefyllfa mor gyflym a phroffesiynol.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr ateb hynny. Mi oedd e'n ysgytwad i gymaint ohonom ni. Fyddai neb ohonom ni wedi meddwl am unwaith y byddem ni'n wynebu'r sefyllfa yma. Fy ysgol i yn fy nhref i, fel sawl Aelod arall fan hyn, ac, wrth gwrs, o ran y gymdogaeth gyfan, mae Ysgol Dyffryn Aman yn gymaint o ganolbwynt i'r gymuned gyfan. Dwi'n ategu yn fawr y diolchiadau mae'r Gweinidog wedi'u rhoi i staff yr ysgol a'r gwasanaethau brys am y ffordd gwnaethon nhw ymateb mor gyflym i'r sefyllfa. Ac, wrth gwrs, mae ein meddyliau ni i gyd, yn bennaf ar hyn o bryd, wrth gwrs, gyda'r sawl sydd wedi cael eu hanafu, ac mae ein gweddïau ni gyda nhw i gyd. Dwi'n croesawu, wrth gwrs, y geiriau o ran unrhyw gefnogaeth fydd angen ar yr ysgol, ar y gymuned ysgol, plant, teuluoedd a fydd wedi cael eu hysgwyd, wrth gwrs—cymaint o ansicrwydd. Y rhai ohonom ni sydd yn rhieni ond yn gallu dychmygu beth fyddai'r oriau yna o aros i glywed mwy wedi'u golygu.
Fel rŷch chi'n dweud, Gweinidog, wrth gwrs, mi fydd mwy o fanylion yn dod mas ar yr amser iawn yn ystod y dyddiau a'r wythnosau nesaf. Mae'n bwysig bod yr heddlu nawr yn cael y gofod sydd ei angen er mwyn ymchwilio yn gywir, ond a ydy'r Gweinidog yn cytuno—ac mae'n siŵr eich bod chi—na ddylai unrhyw un ddod i'r ysgol, boed yn aelod o staff neu ddisgybl, ac wynebu sefyllfa lle maen nhw'n mynd i gael eu hanafu, fel oedd wedi digwydd heddiw? Felly, ar yr adeg iawn, a heb dorri ar draws nawr, wrth gwrs, y gwaith pwysig sydd yn gorfod digwydd yn ystod y dyddiau nesaf—ar yr adeg iawn, a fyddai'r Llywodraeth yn barod i gynnull, i gomisiynu gwaith ynglŷn â'r cwestiwn yma o sut rŷn ni'n gallu gwneud yn sicr—pa bethau mwy dŷn ni'n gallu eu gwneud dŷn ni ddim yn eu gwneud, pa wersi sydd yna, er mwyn sicrhau bod ein hysgolion ni yn llefydd diogel i bawb sydd yn mynd yno am un rheswm, ontefe, i ddysgu, ac a ddylai fod yn gallu cael eu sicrhau bod y mannau hynny yn cael eu gwneud mor ddiogel ag sy'n bosib?
I'm extremely grateful to the Cabinet Secretary for that response. It was shocking to so many of us. None of us would have for a moment thought that we would have faced this situation. It's my school in my town, and a number of other Members attended the school too, and in terms of the whole population, Ysgol Dyffryn Aman is such a centrepoint for the whole community. I very much endorse the thanks the Minister expressed to school staff and the emergency services for the way that they responded so very swiftly to the situation. And, of course, all of our thoughts are mainly now with those who have been injured, and our prayers are with them all. I welcome the words about any support that the school may need, that the school community may need, the pupils, the families who have been shocked and shaken—there is so much uncertainty. Some of us who are parents can only imagine what those hours of waiting to hear more news would have been like and what it would have meant.
As you said, Minister, more details will emerge at the right time over the next days and weeks. It's important now that the police are afforded the space that they need to conduct proper enquiries. But would the Minister agree—and I'm sure you would—that no-one should come to school, be that a Member of staff or a pupil, and ever face a situation where they could be injured in a way that happened today? So, at the right time, and without interrupting the important work that should happen over the next few days—at the right time, would the Government be willing to commission work on this question of how we can ensure—what more we can do that we're currently not doing, what lessons can be learnt, in order to ensure that our schools are safe places for everyone who goes there? And they go there, of course, to learn, and we should be able to ensure that those places are as safe as is possible.
Thank you very much, Adam Price, for that supplementary. I'm aware that you attended the school, as did other Members in the Chamber, and that that is very upsetting, and we're all very shocked by the events of today. And, like you, I'm really relieved that the emergency services were able to respond so quickly. Our focus now, while we let the police do their investigation, is to make sure that we're doing everything we can to support the school, the families and the wider community affected by this incident. I want all our schools to be safe, nurturing places. As you've highlighted, the police have to investigate this now to see exactly what's happened. I'll be providing further updates. Myself and the First Minister were briefed by senior police officers at Dyfed-Powys earlier today, and they will be keeping us up to date, and all agencies will be looking at any lessons that can arise from this situation.
Diolch yn fawr, Adam Price, am eich cwestiwn atodol. Rwy’n ymwybodol ichi fynychu’r ysgol, fel y gwnaeth Aelodau eraill yn y Siambr, a bod hynny’n peri cryn ofid, ac mae pob un ohonom wedi ein syfrdanu'n fawr gan y digwyddiadau heddiw, ac fel chi, rwy'n falch iawn fod y gwasanaethau brys wedi gallu ymateb mor gyflym. Ein ffocws nawr, wrth inni adael i’r heddlu gynnal eu hymchwiliad, yw sicrhau ein bod yn gwneud popeth a allwn i gefnogi’r ysgol, y teuluoedd a’r gymuned ehangach yr effeithiwyd arnynt gan y digwyddiad hwn. Rwyf am i’n holl ysgolion fod yn lleoedd diogel, meithringar. Fel rydych chi wedi'i nodi, mae'n rhaid i'r heddlu ymchwilio i hyn nawr i weld beth yn union a ddigwyddodd. Byddaf yn darparu diweddariadau pellach. Cefais i a’r Prif Weinidog ein briffio gan uwch swyddogion heddlu Dyfed-Powys yn gynharach heddiw, a byddant yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni, a bydd pob asiantaeth yn edrych ar unrhyw wersi y gellir eu dysgu o’r sefyllfa hon.
Whilst I don't have the honour of representing Ammanford here in the Senedd, it is the town that I grew up in, I know the town very well, and I know the school as well very well, and, when you see these scenes of unspeakable horror and violence appearing in a place that you know, you think it should be something that happens miles away on a far-flung continent, but actually seeing it happen on a street you know, in a school you know, parents that you know waiting outside the school to know if their children inside the school are safe, that is an incredibly difficult image to process, and I found today very difficult as well.
What I wanted to ask you, though, Minister, is clearly this is going to have a long-term impact, I think, on the town of Ammanford and on pupils across Wales who will see some of these images and worry about going to school themselves the next day. First of all, I wonder if you'd join with me in calling on certain social media accounts who have shared footage of the incident on Twitter today, before families were even informed that their loved ones were safe—. I think that is wholly irresponsible and I wonder if you'd join with me in encouraging them to remove that, if they haven't done so already, as quickly as possible.
Secondly, could you speak to the pastoral support that will be on offer not only to the school, but to the town of Ammanford and the wider area? And also what message have you got for those who have, perhaps, seen some of the incidents, heard some of the nature of the graphic incidents that have happened in Carmarthenshire today, and what reassurance can you give to those that might be worried about attending school, going forward? Thank you.
Er na chaf yr anrhydedd o gynrychioli Rhydaman yma yn y Senedd, cefais fy magu yn y dref honno, rwy'n ei hadnabod yn dda iawn, ac rwy'n adnabod yr ysgol yn dda iawn hefyd, a phan welwch y golygfeydd o arswyd a thrais annisgrifiadwy yn ymddangos mewn lle rydych chi'n ei adnabod, rydych chi'n meddwl y dylai fod yn rhywbeth sy'n digwydd filltiroedd i ffwrdd ar gyfandir pell, ond mae ei weld yn digwydd ar stryd rydych chi'n ei gyfarwydd â hi, mewn ysgol rydych chi'n ei hadnabod, rhieni rydych chi'n eu hadnabod yn aros y tu allan i'r ysgol i wybod a yw eu plant y tu mewn i'r ysgol yn ddiogel, mae hwnnw'n ddarlun anhygoel o anodd i'w brosesu, ac roeddwn i'n ei chael hi'n anodd iawn heddiw hefyd.
Yr hyn yr oeddwn am ei ofyn i chi, er hynny, Weinidog, yw y bydd hyn yn amlwg yn cael effaith hirdymor, rwy'n credu, ar dref Rhydaman ac ar ddisgyblion ledled Cymru a fydd yn gweld rhai o'r lluniau hyn ac yn poeni ynglŷn â mynd i'r ysgol eu hunain y diwrnod wedyn. Yn gyntaf oll, tybed a fyddech chi'n ymuno â mi i alw ar rai cyfrifon cyfryngau cymdeithasol sydd wedi rhannu lluniau o'r digwyddiad ar Twitter heddiw, cyn i deuluoedd gael gwybod hyd yn oed fod eu hanwyliaid yn ddiogel—. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl anghyfrifol ac rwy'n meddwl tybed a wnewch chi ymuno â mi i'w hannog i ddileu'r rheini cyn gynted â phosibl os nad ydynt wedi gwneud hynny'n barod.
Yn ail, a allech chi sôn am y gefnogaeth fugeiliol a fydd ar gael nid yn unig i'r ysgol, ond i dref Rhydaman a'r ardal ehangach? A hefyd pa neges sydd gennych i'r rhai sydd, efallai, wedi gweld rhai o'r digwyddiadau, wedi clywed am natur y digwyddiadau graffig a ddigwyddodd yn sir Gaerfyrddin heddiw, a pha sicrwydd y gallwch chi ei roi i'r rhai a allai fod yn poeni am fynychu'r ysgol, wrth symud ymlaen? Diolch.
Thank you for those very important points, and I would certainly echo what you've said about social media. We know that the police have been very clear in asking people not to share any social media footage from the school while they investigate this incident. It's not helpful, and it causes distress at a time when people are already distressed by what's happened today.
In terms of pastoral support, you've made very important points. We want children to be comfortable and feel safe coming to school in the same way as we want our staff to. I think there will be an immediate response in terms of pastoral support, and I'm being kept updated and have been very clear that we want to do everything that we can to support the school community, and I will give that commitment as well that, going forward, we will look at what we can do longer term. Fortunately, incidents like this are incredibly rare, but that is not to detract from how very upsetting and traumatic today will have been for so many people.
Diolch am y pwyntiau pwysig hynny, a byddwn yn sicr yn adleisio'r hyn rydych chi wedi'i ddweud am y cyfryngau cymdeithasol. Rydym yn gwybod bod yr heddlu wedi bod yn glir iawn wrth ofyn i bobl beidio â rhannu unrhyw luniau cyfryngau cymdeithasol o'r ysgol wrth iddynt ymchwilio i'r digwyddiad hwn. Nid yw'n ddefnyddiol, ac mae'n achosi gofid ar adeg pan fo pobl eisoes yn ofidus oherwydd yr hyn sydd wedi digwydd heddiw.
O ran cefnogaeth fugeiliol, rydych chi wedi gwneud pwyntiau pwysig iawn. Rydym am i blant fod yn gyfforddus a theimlo'n ddiogel yn dod i'r ysgol yn yr un ffordd ag yr ydym am i'n staff wneud hynny. Rwy'n credu y bydd yna ymateb ar unwaith o ran cefnogaeth fugeiliol, ac rwy'n cael y wybodaeth ddiweddaraf ac rwyf wedi bod yn glir iawn ein bod am wneud popeth yn ein gallu i gefnogi cymuned yr ysgol, ac rwy'n ymrwymo hefyd, wrth symud ymlaen, i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud yn fwy hirdymor. Yn ffodus, mae digwyddiadau fel hyn yn hynod o brin, ond nid yw hynny'n lleihau maint y gofid a'r trawma i gynifer o bobl heddiw.
The first thing that I want to say, and echo what has already been said, is that my thoughts and best wishes are with all those who have been injured, but also all those who have witnessed and been involved in it, and therefore traumatised by it. I want to pay tribute to the teachers who acted swiftly, to Carmarthenshire County Council who had given training on lockdown, and the fact that it seemed, from what I've read so far, that everybody understood that process. That's critical when you're in a critical situation. Of course we're shocked, and of course we're saddened. I've worked with pupils in that school, and there's a good ethos there, a good, friendly ethos, and what we need to be mindful of—and I'm sure you are—is not to spoil that good, friendly ethos that welcomes pupils and teachers for one incident. But, nonetheless, we will have to learn lessons from it: how it happened, could it have been prevented. Those are all questions. And I'm going to reiterate what Tom Giffard has said—the request that's been put out by the police not to share images or comments, but to allow due process to take place so that you don't cause alarm and also further distress to those involved.
The emergency services did respond really, really quickly and effectively and, from what I can gather, calmed the situation down fairly quickly, particularly with the parents and the children who were in the school.
You did say that you're looking at the offer of counselling and help for those pupils, and that, of course, will need to happen, and not just today, because people don't always understand initially that they need help; it may well be in the near future. So, I'd just like to know that all of that will be in place, not just in the short term, but in the longer term as the effects unfold, potentially, in people's minds.
Y peth cyntaf rwyf am ei ddweud, ac adleisio'r hyn a ddywedwyd eisoes, yw bod fy meddyliau a fy nymuniadau gorau gyda phawb sydd wedi cael eu hanafu, ond hefyd pawb sydd wedi bod yn dyst ac wedi bod yn rhan ohono, ac felly wedi'u trawmateiddio ganddo. Rwyf am dalu teyrnged i'r athrawon a weithredodd yn gyflym, i Gyngor Sir Caerfyrddin a oedd wedi rhoi hyfforddiant ar drefniadau cloi a diogelu, a'r ffaith ei bod yn ymddangos, o'r hyn a ddarllenais hyd yn hyn, fod pawb wedi deall y broses honno. Mae hynny'n hanfodol pan fyddwch chi mewn sefyllfa beryglus. Wrth gwrs ein bod wedi ein syfrdanu, ac wrth gwrs ein bod yn yn drist. Rwyf wedi gweithio gyda disgyblion yn yr ysgol honno, ac mae ethos da yno, ethos da, cyfeillgar, a'r hyn y mae angen inni fod yn ymwybodol ohono—ac rwy'n siŵr eich bod—yw peidio â difetha'r ethos da, cyfeillgar hwnnw sy'n croesawu disgyblion ac athrawon ar sail un digwyddiad. Ond serch hynny, bydd yn rhaid inni ddysgu gwersi ohono: sut y digwyddodd, a ellid bod wedi'i atal. Mae'r rhain i gyd yn gwestiynau. Ac rwy'n mynd i ailadrodd yr hyn a ddywedodd Tom Giffard—y cais sydd wedi'i roi allan gan yr heddlu i beidio â rhannu lluniau na sylwadau, ond i ganiatáu i'r broses briodol ddigwydd fel nad ydych chi'n achosi braw a gofid pellach i'r rhai sy'n gysylltiedig.
Fe wnaeth y gwasanaethau brys ymateb yn gyflym ac yn effeithiol iawn, ac o'r hyn y gallaf ei gasglu, fe wnaethant dawelu'r sefyllfa'n weddol gyflym, yn enwedig gyda'r rhieni a'r plant a oedd yn yr ysgol.
Roeddech chi'n dweud eich bod chi'n edrych ar gynnig cwnsela a help i'r disgyblion hynny, ac wrth gwrs, bydd angen i hynny ddigwydd, ac nid dim ond heddiw, oherwydd nid yw pobl bob amser yn deall i ddechrau fod angen help arnynt; efallai y bydd ei angen yn y dyfodol agos. Felly, hoffwn wybod y bydd hynny i gyd yn ei le, nid yn unig yn y tymor byr, ond yn fwy hirdymor wrth i'r effeithiau ddatblygu, o bosibl, ym meddyliau pobl.
Thank you very much, Joyce, for those comments and for re-emphasising the importance of people not sharing social media footage of what happened today. I also echo what you've said about the council's process for handling the situation today. All schools have got plans in place to deal with emergencies, and the plans today have, obviously, been executed quickly and appropriately in a really difficult situation, and I do thank and commend them for that.
Just to re-emphasise, on the pastoral support, I do recognise that there are pupils and staff and members of the community who will need immediate support as a result of this incident, but also give that commitment that I entirely recognise the need for longer term support. As you know, I'm passionate about the mental health support that we provide in our schools. I want them to be nurturing, safe places, and we will do everything that we can to work with the local authority and the school to make sure that support is there for as long as it's needed.
Diolch yn fawr iawn am y sylwadau hynny, Joyce, ac am ail-bwysleisio pa mor bwysig yw hi i bobl beidio â rhannu lluniau ar y cyfryngau cymdeithasol o'r hyn a ddigwyddodd heddiw. Rwyf hefyd yn adleisio'r hyn rydych chi wedi'i ddweud am broses y cyngor ar gyfer ymdrin â'r sefyllfa heddiw. Mae gan bob ysgol gynlluniau ar waith ar gyfer ymdrin ag argyfyngau, ac mae'r cynlluniau heddiw, yn amlwg, wedi cael eu gweithredu'n gyflym ac yn briodol mewn sefyllfa anodd iawn, ac rwy'n diolch iddynt ac yn eu canmol am hynny.
Os caf ail-bwysleisio, ar y cymorth bugeiliol, rwy'n cydnabod bod yna ddisgyblion a staff ac aelodau o'r gymuned y bydd angen cymorth ar unwaith arnynt o ganlyniad i'r digwyddiad hwn, ond rwyf hefyd yn rhoi ymrwymiad fy mod yn llwyr gydnabod yr angen am gymorth mwy hirdymor. Fel y gwyddoch, rwy'n teimlo'n angerddol am y cymorth iechyd meddwl a ddarparwn yn ein hysgolion. Rwyf am iddynt fod yn lleoedd diogel, meithringar, a byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i weithio gyda'r awdurdod lleol a'r ysgol i sicrhau bod cymorth yno cyhyd ag y bydd ei angen.
Thank you. I'll also speak as a former pupil of the school and somebody who represents part of the catchment, and I just want to briefly add my thoughts with everybody involved and those who have responded.
We all saw the pictures of parents rushing to the school gates worried about their children, and all of us who are parents and have children in our families can only imagine how distressing that was. As has been said, Ammanford is a close and welcoming community. I think the fact now this has happened in the social media age adds further distress to it.
And I think we should just all reflect and plead that there aren't judgments rushed to. We don't know the circumstances. We don't know what led to this happening. We don't know what the experience of the person who's been arrested has been and the circumstances around that. Clearly, something very badly has gone wrong here. And as you say, the response has been very encouraging, but I think it's very important that we pause before we reach judgment, before people on social media react emotionally, and understandably. But I think all of us need to take a breath, be glad that the casualties are small in number—our thoughts are with them; I hope they improve—but also take the time necessary to think about the full implications and the causes of this.
Diolch. Rwyf innau hefyd yn siarad fel un o gyn-ddisgyblion yr ysgol a rhywun sy'n cynrychioli rhan o'r dalgylch, ac rwyf am gydymdeimlo'n fyr â phawb sy'n gysylltiedig â'r digwyddiad a'r rhai sydd wedi ymateb.
Gwelsom i gyd y lluniau o rieni'n rhuthro at gatiau'r ysgol yn poeni am eu plant, a gall pob un ohonom sy'n rhieni ac sydd â phlant yn ein teuluoedd ddychmygu pa mor ofidus oedd hynny. Fel y dywedwyd, mae Rhydaman yn gymuned glos a chroesawgar. Rwy'n credu bod y ffaith fod hyn wedi digwydd nawr yn oes y cyfryngau cymdeithasol yn ychwanegu trallod pellach.
Ac rwy'n credu y dylem oll fyfyrio a gofyn i bobl beidio â rhuthro i ffurfio barn. Nid ydym yn gwybod yr amgylchiadau. Nid ydym yn gwybod beth a arweiniodd at hyn. Nid ydym yn gwybod beth yw profiad y person sydd wedi cael ei arestio a'r amgylchiadau'n gysylltiedig â hynny. Yn amlwg, mae rhywbeth drwg iawn wedi mynd o'i le yma. Ac fel y dywedwch, mae'r ymateb wedi bod yn galonogol iawn, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn oedi cyn ffurfio barn, cyn bod pobl yn ymateb yn emosiynol, ac yn ddealladwy felly, ar y cyfryngau cymdeithasol. Ond rwy'n meddwl bod angen i bob un ohonom oedi, a bod yn falch fod y nifer a anafwyd yn fach o ran nifer—mae ein meddyliau gyda nhw; gobeithio y byddant yn gwella'n iawn—ond rhoi'r amser sydd ei angen i feddwl am oblygiadau llawn ac achosion hyn.
Thank you very much, Lee, and I'm recognising this is particularly shocking for people who knew the school, and particularly distressing. Your points on social media are really well made, and it's very important that we let the police undertake their investigation. They were very clear with myself and the First Minister earlier that lots of speculation is not helpful. We need to let them do their job at the same time as making sure that we support the school and the community through this very difficult period.
Diolch yn fawr iawn, Lee, ac rwy'n cydnabod bod hyn yn arbennig o frawychus i bobl a oedd yn adnabod yr ysgol, ac yn arbennig o ofidus. Mae eich pwyntiau ar y cyfryngau cymdeithasol wedi'u gwneud yn dda iawn, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gadael i'r heddlu gynnal eu hymchwiliad. Roeddent yn glir iawn gyda mi a'r Prif Weinidog yn gynharach nad yw dyfalu diangen o unrhyw ddefnydd. Mae angen inni adael iddynt wneud eu gwaith ar yr un pryd â sicrhau ein bod yn cefnogi'r ysgol a'r gymuned drwy'r cyfnod anodd hwn.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Heledd Fychan. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendment 2 in the name of Heledd Fychan. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Yr eitem nesaf fydd y ddadl gan y Ceidwadwyr ar addysg, a dwi'n galw ar Tom Giffard nawr i wneud y cynnig hwnnw.
The next item will be the Welsh Conservatives debate on education, and I call on Tom Giffard now to move the motion.
Cynnig NDM8545 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi'r adroddiad 'Major Challenges for Education in Wales' a gyhoeddwyd gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a amlygodd:
a) bod sgoriau PISA wedi gostwng mwy yng Nghymru nag yn y mwyafrif o wledydd eraill yn 2022;
b) mai deilliannau addysgol ôl-16 yng Nghymru yw'r gwaethaf yn y DU;
c) bod disgyblion yng Nghymru dim ond yn perfformio cystal â phlant difreintiedig yn Lloegr;
d) bod yr esboniad am berfformiad addysgol is yng Nghymru yn debygol o adlewyrchu polisi a dull gweithredu Llywodraeth Cymru; ac
e) bod y cwricwlwm newydd i Gymru a diwygiadau Llywodraeth Cymru yn peri risg o ehangu anghydraddoldebau, cynyddu llwyth gwaith athrawon, a chyfyngu ar gyfleoedd addysg yn y dyfodol.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) comisiynu adolygiad annibynnol i'r diwygiadau addysg presennol sy'n cael eu cyflwyno;
b) blaenoriaethu addysg plant drwy gael 5,000 yn fwy o athrawon yn ôl i ystafelloedd dosbarth;
c) sicrhau bod y rhai sydd ag anghenion dysgu ychwanegol yn cael y cymorth cywir yn gynt; a
d) cyflwyno academïau ac ysgolion rhydd.
Motion NDM8545 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes the 'Major Challenges for Education in Wales' report published by the Institute for Fiscal Studies which highlighted that:
a) PISA scores declined more in Wales than in most other countries in 2022;
b) post-16 educational outcomes in Wales are the worst in the UK;
c) pupils in Wales were performing only as well as disadvantaged children in England;
d) the explanation for lower educational performance in Wales is likely to reflect Welsh Government policy and approach; and
e) the new curriculum for Wales and Welsh Government reforms run the risk of widening inequalities, increasing teacher workload, and limiting future education opportunities.
2. Calls on the Welsh Government to:
a) commission an independent review into the current educational reforms being brought forward;
b) prioritise children’s education by getting 5,000 more teachers back into classrooms;
c) ensure those with additional learning needs are provided with the right support sooner; and
d) roll-out the introduction of free schools and academies.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. We need to talk about educational attainment in Wales. The PISA results we saw at the tail end of last year were incredibly disappointing. We, sadly, saw the lowest scores in the United Kingdom in every single subject. Whether it was maths, science or reading, we found ourselves consistently at the bottom of UK-wide league tables here in Wales. And even the decline here was more pronounced than in other UK nations. The recently published Institute for Fiscal Studies report, which our motion mentions, only paints that picture even more clearly.
Now, the Welsh Government has laid the blame at the door of the COVID-19 pandemic, and in some ways I understand that defence. There is no doubt that changing the way we learnt and taught and the obstacles put in place during the pandemic exacerbated the problem with educational attainment. But what it doesn't explain is why the drop here in Wales was quite so pronounced. As I've already said, it's the biggest drop in educational outcome standards anywhere in the United Kingdom, and that's from a Welsh Labour Government here that's never not been at the bottom in these league tables in these subjects. There is no doubt that young people in Wales are as capable as those that we see elsewhere in the UK, but what they achieve in our schools doesn't help them reach it. That's despite the incredible efforts of our hard-working teaching staff right across the country.
Now, the IFS report suggests that the difference is one of policy and approach. The Welsh Government have put their eggs in the basket of a skills-based approach. Skills are, of course, absolutely crucial to prepare our young people for the world of work. But the problem might lie in the approach. Let me quote two points from the report that might explain the problem. No. 1 is that progress made by students undertaking a skills-based curriculum is difficult to measure. Instead of finding ways to effectively measure student progress, the Welsh Government has failed to gather sufficient statistical information to measure skills inequalities and pupil progress in our educational system. It seems the Welsh Government relies on PISA results to tell the story, but then, when those same results are all too disappointing, they are dismissed in equal measure.
And the second point from the report I wanted to quote was that declines in PISA results can be observed to have happened in essentially every country that has adopted a skills-based approach. Given that the IFS report is clear about the pitfalls of the approach, I wonder whether the Welsh Government considers it has chosen the right path for our pupils. Our young people deserve to achieve their potential, to know that they can achieve whatever they set their mind to. That's the ambition that parents have for their children, and one that teachers have for their pupils, and I'm sure it's an ambition that every Member of this Senedd has for our young people too. So, we need to do all that we can to achieve it. We need to make sure that we leave no stone unturned, to leave a better future for the next generation. And if having the humility and the openness to look again at the approach is the way in which we can achieve it, then that's what we should do. I look forward to listening to the rest of the debate.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Mae angen inni siarad am gyrhaeddiad addysgol yng Nghymru. Roedd canlyniadau PISA a welsom ddiwedd y llynedd yn hynod siomedig. Yn anffodus, gwelsom y sgoriau isaf yn y Deyrnas Unedig ym mhob un pwnc. Boed yn fathemateg, gwyddoniaeth neu ddarllen, roeddem yn gyson ar waelod tablau cynghrair y DU gyfan yma yng Nghymru. Ac roedd hyd yn oed y dirywiad yma yn fwy amlwg nag yng ngwledydd eraill y DU. Mae'r adroddiad a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, y mae ein cynnig yn sôn amdano, yn darlunio hynny hyd yn oed yn gliriach.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi'r bai ar bandemig COVID-19, ac mewn rhai ffyrdd rwy'n deall yr amddiffyniad hwnnw. Nid oes amheuaeth fod newid y ffordd yr oeddem yn dysgu ac yn addysgu a'r rhwystrau a roddwyd ar waith yn ystod y pandemig wedi gwaethygu'r broblem gyda chyrhaeddiad addysgol. Ond yr hyn nad yw'n ei esbonio yw pam oedd y dirywiad yma yng Nghymru mor amlwg. Fel y dywedais eisoes, dyma'r dirywiad mwyaf yn safonau canlyniadau addysgol yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, a hynny gan Lywodraeth Lafur yma yng Nghymru nad yw erioed wedi codi o waelod yn y tablau cynghrair yn y pynciau hyn. Nid oes amheuaeth fod pobl ifanc Cymru yr un mor alluog â'r rhai a welwn mewn mannau eraill yn y DU, ond nid yw'r hyn y maent yn ei gyflawni yn ein hysgolion yn eu helpu i'w gyrraedd. Mae hynny er gwaethaf ymdrechion anhygoel ein staff addysgu gweithgar ledled y wlad.
Nawr, mae adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn awgrymu bod y gwahaniaeth yn ymwneud â pholisi a dull o weithredu. Mae Llywodraeth Cymru wedi dewis canolbwyntio ar ddull sy'n seiliedig ar sgiliau. Mae sgiliau, wrth gwrs, yn gwbl hanfodol i baratoi ein pobl ifanc ar gyfer byd gwaith. Ond efallai mai'r broblem yw'r dull o weithredu. Gadewch imi ddyfynnu dau bwynt o'r adroddiad a allai esbonio'r broblem. Rhif 1 yw ei bod yn anodd mesur y cynnydd a wneir gan fyfyrwyr sy'n dilyn cwricwlwm seiliedig ar sgiliau. Yn hytrach na dod o hyd i ffyrdd o fesur cynnydd myfyrwyr yn effeithiol, mae Llywodraeth Cymru wedi methu casglu digon o wybodaeth ystadegol i fesur anghydraddoldebau sgiliau a chynnydd disgyblion yn ein system addysg. Mae'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn dibynnu ar ganlyniadau PISA i adrodd y stori, ond wedyn, pan fydd y canlyniadau hynny'n siomedig, cânt eu diystyru lawn mor barod.
A'r ail bwynt o'r adroddiad yr hoffwn ei nodi oedd y gellir gweld dirywiad yng nghanlyniadau PISA pob gwlad sydd wedi mabwysiadu dull seiliedig ar sgiliau. O ystyried bod adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn glir ynghylch gwendidau'r dull gweithredu, tybed a yw Llywodraeth Cymru o'r farn ei bod wedi dewis y llwybr cywir i'n disgyblion. Mae ein pobl ifanc yn haeddu cyflawni eu potensial, a gwybod y gallant gyflawni beth bynnag y maent eisiau ei wneud. Dyna'r uchelgais sydd gan rieni ar gyfer eu plant, a'r un sydd gan athrawon i'w disgyblion, ac rwy'n siŵr ei fod yn uchelgais sydd gan bob Aelod o'r Senedd hon i'n pobl ifanc hefyd. Felly, mae angen inni wneud popeth yn ein gallu i gyflawni hynny. Mae angen inni sicrhau ein bod yn gwneud ein gorau glas er mwyn gadael dyfodol gwell i'r genhedlaeth nesaf. Ac os mai cael y gostyngeiddrwydd a'r gonestrwydd i edrych eto ar y dull gweithredu yw'r ffordd y gallwn ei gyflawni, dyna ddylem ei wneud. Edrychaf ymlaen at wrando ar weddill y ddadl.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Yr Ysgrifennydd Cabinet i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1.
I have selected the two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. The Cabinet Secretary to move formally amendment 1.
Gwelliant 1—Jane Hutt
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn croesawu ymrwymiad y Prif Weinidog i welliant parhaus mewn cyrhaeddiad addysgol fel prif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.
2. Yn cefnogi gwaith Llywodraeth Cymru i gyflwyno’r Cwricwlwm i Gymru a gweithredu Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol (Cymru).
3. Yn mynegi diolch i'r gweithlu addysg am eu gwaith caled parhaus drwy gydol y flwyddyn.
4. Yn nodi, er gwaethaf camreolaeth Llywodraeth y DU o'n cyllid cyhoeddus, bod Llywodraeth Cymru wedi diogelu’r cyllid sydd ar gael i ysgolion trwy'r setliad llywodraeth leol a chyllid grant.
Amendment 1—Jane Hutt
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Welcomes the First Minister’s commitment to sustained improvement in educational attainment as a top priority for the Welsh Government.
2. Supports the Welsh Government’s rollout of the Curriculum for Wales and implementation of the Additional Learning Needs (Wales) Act.
3. Expresses thanks to the education workforce for their continued hard work throughout the year.
4. Notes that, despite the UK Government’s mismanagement of our public finances, the Welsh Government has protected the funding available to schools through the local government settlement and grant funding.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Wedi ei gynnig yn ffurfiol. Diolch. Heledd Fychan nawr i gynnig gwelliant 2.
It has been formally moved. Thank you very much. Heledd Fychan now to move amendment 2.
Gwelliant 2—Heledd Fychan
Dileu is-bwynt 2d).
Amendment 2—Heledd Fychan
Delete sub-point 2d).
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Llywydd, a diolch i'r Ceidwadwyr am osod y cynnig hwn. Gaf i groesawu hefyd yr Ysgrifennydd Cabinet i'w rôl? Edrychaf ymlaen i gydweithio.
Mae hwn yn bwnc eithriadol o bwysig, a dwi'n credu ei fod o'n gyfle da, gobeithio, i'r Ysgrifennydd Cabinet egluro i'r Senedd beth fydd hi yn ei flaenoriaethu hefyd fel ymateb i hyn.
Thank you, Llywydd, and thank you to the Conservatives for putting forward this debate. May I also welcome the Cabinet Secretary to her role? I very much look forward to working with her.
This is an exceptionally important issue, and I think that it is a good opportunity, hopefully, for the Cabinet Secretary to explain to the Senedd what she will prioritise in response to the debate.
I think it is really important that we do take time to reflect on the IFS report. One of the things I would like to know is what the Cabinet Secretary's thoughts are on the content of the report, and also her reflections on the PISA results. Obviously, what we do have within the report are reflections of the IFS in terms of the Welsh Government's response, or official response, to PISA. I think, with some of the criticisms levelled, it would be helpful for us as opposition parties to truly understand how you feel about those comments and criticisms, and, also, if there is any defence, please provide it, but also if there is any food for thought there. Because I won't repeat the statistics that were read out by Tom Giffard; those stand for themselves, they're indisputable. And we could have, of course, a debate about PISA itself and how we measure and so on, but the truth about it is that we're told continuously by teaching unions, teachers themselves and pupils that they do feel that there is a crisis within our education system, and that isn't a reflection on the workforce.
I would like to say very much that we need to appreciate and thank our hard-working staff within our schools that do heroic work day in, day out. We will all know of teachers who have transformed our love or passion for a subject, and we know of those who go above and beyond day in, day out to ensure the very best for the pupils within their care. But we also have to acknowledge what teaching unions and teachers are telling us, that there aren't enough staff, that they are concerned that there aren't enough teaching assistants, that we're seeing, once again, because of cuts, schools having to make very difficult decisions in terms of staff and teaching support, and specific concerns then regarding what that means in terms of children and young people with additional learning needs.
I'm on the Children, Young People and Education Committee, and you'll know that our inquiry has been far-reaching and that we've heard heartbreaking evidence. As a regional Senedd Member, I ran a survey similarly to Buffy Williams, and we both, I'm sure, received hundreds of comments from children and young people and their parents and carers, who are simply not seeing the changes that were promised coming through with the reforms. We're also hearing continuously from schools whose budgets are at breaking point, where they are struggling to think about the curriculum reforms. Though they are fully supportive, they can't realise them because the budgets aren't there to bring them to life.
So, I think we do need to pause and reflect, and that's why Plaid Cymru is supporting this proposal today, minus point (d), as we do not support the roll-out and the introduction of free schools and academies. But I think what the motion calls for, in terms of taking a moment to pause and reflect, and really look at those changes that have been implemented and are currently being implemented, to see if they work for our children and young people, and also for teachers, is really important. So, I do hope that the Cabinet Secretary will take this motion at face value in terms of asking, 'Can we truly look at education and see if the things that we all want to see develop are achievable within the budget that's available currently as well?'
My big, big concern in all of this is that we're hearing time and time again about children and young people who aren't in school at all or are disengaged from education, and what that means in terms of future results as well. So, your reflections on the IFS report, what your reaction is, and can we please see a change of tone from Government to appreciate the seriousness of the PISA results, and that we all work together—cross-party, across the Senedd, and with the unions—to secure the kind of education system we need and deserve here in Wales?
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn rhoi amser i fyfyrio ar adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid. Un o'r pethau yr hoffwn ei wybod yw beth yw barn Ysgrifennydd y Cabinet ar gynnwys yr adroddiad, a hefyd ei myfyrdodau ar y canlyniadau PISA. Yn amlwg, yr hyn sydd gennym yn yr adroddiad yw sylwadau'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid ar ymateb Llywodraeth Cymru, neu'r ymateb swyddogol, i PISA. Gyda pheth o'r feirniadaeth a welwyd, rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol i ni fel gwrthbleidiau ddeall yn iawn sut rydych chi'n teimlo am y sylwadau a'r feirniadaeth honno, a hefyd, os oes unrhyw amddiffyniad, gadewch inni ei gael, ac a oes unrhyw bethau i'w hystyried o ran hynny. Oherwydd ni wnaf ailadrodd yr ystadegau a ddarllenwyd gan Tom Giffard; mae'r rheini'n siarad drostynt eu hunain, nid oes dadl yn eu cylch. Ac fe allem gael dadl am PISA ei hun wrth gwrs a sut yr awn ati i fesur ac yn y blaen, ond y gwir amdani yw ein bod ni'n clywed yn barhaus gan undebau athrawon, athrawon eu hunain a disgyblion eu bod nhw'n teimlo bod yna argyfwng o fewn ein system addysg, ac nid yw hynny'n adlewyrchiad o'r gweithlu.
Hoffwn ddweud yn bendant fod angen inni werthfawrogi a diolch i'n staff gweithgar yn ein hysgolion sy'n gwneud gwaith arwrol o ddydd i ddydd. Byddwn i gyd yn gwybod am athrawon sydd wedi trawsnewid ein cariad neu ein hangerdd tuag at bwnc, ac rydym yn gwybod am y rhai sy'n mynd y tu hwnt i'r galw ddydd ar ôl dydd i sicrhau'r gorau i'r disgyblion yn eu gofal. Ond mae'n rhaid inni gydnabod hefyd yr hyn y mae undebau athrawon ac athrawon yn ei ddweud wrthym, nad oes digon o staff, eu bod yn pryderu nad oes digon o gynorthwywyr addysgu, rhywbeth a welwn, unwaith eto, oherwydd toriadau, ac ysgolion yn gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn ynglŷn â staff a chymorth addysgu, a phryderon penodol wedyn ynglŷn â'r hyn y mae hynny'n ei olygu i blant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol.
Rwy'n aelod o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, ac fe fyddwch chi'n gwybod bod ein hymchwiliad wedi bod yn bellgyrhaeddol a'n bod ni wedi clywed tystiolaeth dorcalonnus. Fel Aelod rhanbarthol o'r Senedd, cynhaliais arolwg tebyg i un Buffy Williams, ac rwy'n siŵr fod y ddwy ohonom wedi cael cannoedd o sylwadau gan blant a phobl ifanc a'u rhieni a'u gofalwyr, nad ydynt yn gweld y newidiadau a addawyd yn dod drwodd gyda'r diwygiadau. Rydym hefyd yn clywed yn barhaus gan ysgolion y mae eu cyllidebau ar ymyl y dibyn, lle maent yn ei chael hi'n anodd meddwl am ddiwygiadau'r cwricwlwm. Er eu bod yn gwbl gefnogol, ni allant eu gwireddu am nad yw'r cyllidebau yno i roi bywyd iddynt.
Felly, rwy'n credu bod angen inni oedi a myfyrio, a dyna pam mae Plaid Cymru yn cefnogi'r cynnig hwn heddiw, ar wahân i bwynt (d), gan nad ydym yn cefnogi cyflwyno ysgolion rhydd ac academïau. Ond rwy'n credu bod yr hyn y mae'r cynnig yn galw amdano, sef rhoi eiliad i oedi a myfyrio, ac edrych go iawn ar y newidiadau a roddwyd ar waith ac sy'n cael eu gweithredu ar hyn o bryd, i weld a ydynt yn gweithio i'n plant a'n pobl ifanc, a hefyd i athrawon, yn bwysig iawn. Felly, rwy'n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cymryd y cynnig hwn fel y mae wedi'i gyflwyno a gofyn, 'A allwn ni wir edrych ar addysg a gweld a yw'r pethau yr ydym i gyd am eu gweld yn datblygu yn gyraeddadwy o fewn y gyllideb sydd ar gael ar hyn o bryd?'
Fy mhryder mawr yn hyn oll yw ein bod yn clywed dro ar ôl tro am blant a phobl ifanc nad ydynt yn yr ysgol o gwbl neu sydd wedi ymddieithrio o fyd addysg, a'r hyn y mae hynny'n ei olygu i ganlyniadau yn y dyfodol hefyd. Felly, eich myfyrdodau ar adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, beth yw eich ymateb, ac a gawn ni weld newid cywair gan y Llywodraeth i ddeall difrifoldeb canlyniadau PISA, a'n bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd—yn drawsbleidiol, ar draws y Senedd, a chyda'r undebau—i sicrhau'r math o system addysg rydym ei hangen ac yn ei haeddu yma yng Nghymru?
I must say, in the wake of the embarrassing Welsh PISA scores, this IFS report is pretty damning. At one level, I feel sorry for the new Cabinet Secretary, but, in many ways, it only serves to confirm what we already know and what we've been saying for a long time: that Welsh Labour's education reforms have been disastrous and have widened inequality. And we all remember, of course, previous Labour priorities, which were 'education, education, education', clearly not working here in Wales.
Indeed, these reforms, which are many years in the making, are systematically holding back disadvantaged children. The most remarkable fact is that the performance of disadvantaged children in England is either above or similar to the average for all children in Wales. Think about that just for a moment. That statistic alone should concern anyone in Wales who is bothered about the future of our country. And in this place, Labour like to adumbrate about how much they care about social justice and tackling inequality. We constantly hear moralising from the Labour benches. When it comes to the crunch, their Government is punishing disadvantaged children and young people.
So, where is the justice for children from poor families who are having their life chances stunted thanks to the ideological whims of an out-of-touch Government here in Cardiff. We know that Labour don't like taking responsibility for their actions and will blame anyone, especially Westminster, but as the report outlines,
'The differences in educational performance between England and Wales are unlikely to be explained by differences in resources and spending.'
That's a direct quote from the IFS report. And they also quote that
'The explanation for lower educational performance is much more likely to reflect longstanding differences in policy and approach, such as lower levels of external accountability and less use of data.'
And we are, on the other hand, aware that education reforms in England have really borne fruit. As I've outlined, English education is streets ahead of Wales. I'm not saying that from a place of pride, but from a place of sadness. I have three children in the education system here in Wales. The poorest in England's schools are doing the same or better than the Welsh average, thanks to ambition, the academies and free schools. It's also thanks to a curriculum that is rigorous, with a focus on outcomes and topics like phonics, which of course are the building blocks of achievement for so many children. And there is much that Labour Ministers here could learn from those reforms, but worst of all for us in Wales, there is much more educational vandalism to come from this Labour Government.
We know that the incoming GCSE reforms, in the words of the IFS, as they say,
'run the risk of widening inequalities, increasing teacher workload and limiting future education opportunities.'
And, Cabinet Secretary, I really hope you reflect on the words from the IFS that are being quoted there. We know that education and a quality education is one of life's great levellers, one of the greatest ways of bringing people, children, out of poverty, and it is an enabler to break intergenerational hardship. Welsh children are desperate for a fair chance in life and are not getting that fair chance under this Welsh Labour Government. Those children need a better solution and a brighter future, so I encourage all Members to vote for the Welsh Conservative motion. Diolch yn fawr iawn.
Rhaid imi ddweud, yn sgil sgorau PISA Cymru, sy'n destun embaras, mae'r adroddiad hwn gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn bur ddamniol. Ar un lefel, rwy'n teimlo'n flin dros yr Ysgrifennydd Cabinet newydd, ond mewn sawl ffordd, nid yw ond yn cadarnhau'r hyn rydym eisoes yn ei wybod a'r hyn rydym wedi bod yn ei ddweud ers amser maith: fod diwygiadau addysg Llafur Cymru wedi bod yn drychinebus ac wedi ehangu anghydraddoldeb. Ac rydym i gyd yn cofio blaenoriaethau blaenorol Llafur, sef 'addysg, addysg, addysg', nad ydynt yn gweithio yma yng Nghymru, mae'n amlwg.
Yn wir, mae'r diwygiadau hyn, y cymerodd flynyddoedd lawer i'w llunio, yn systematig yn dal plant difreintiedig yn ôl. Y ffaith fwyaf rhyfeddol yw bod perfformiad plant difreintiedig yn Lloegr naill ai'n uwch neu'n debyg i'r cyfartaledd ar gyfer pob plentyn yng Nghymru. Meddyliwch am hynny am eiliad. Dylai'r ystadegyn hwnnw ar ei ben ei hun beri pryder i unrhyw un yng Nghymru sy'n poeni am ddyfodol ein gwlad. Ac yn y lle hwn, mae Llafur yn hoffi awgrymu cymaint y maent yn poeni am gyfiawnder cymdeithasol a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb. Fe glywn foesoli cyson oddi ar feinciau'r Blaid Lafur. Yn y pen draw, mae eu Llywodraeth nhw'n cosbi plant a phobl ifanc dan anfantais.
Felly, ble mae cyfiawnder i blant o deuluoedd tlawd y mae eu cyfleoedd mewn bywyd wedi'u crebachu diolch i fympwyon ideolegol Llywodraeth allan o gysylltiad yma yng Nghaerdydd. Gwyddom nad yw Llafur yn hoffi cymryd cyfrifoldeb am eu gweithredoedd ac y byddant yn beio unrhyw un, yn enwedig San Steffan, ond fel y mae'r adroddiad yn nodi,
'Mae'n annhebygol y bydd modd egluro gwahaniaethau rhwng perfformiad addysgol Cymru a pherfformiad addysgol Lloegr drwy wahaniaethau mewn adnoddau a gwariant.'
Dyna ddyfyniad uniongyrchol o adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid. Ac maent hefyd yn nodi
'Mae'r esboniad am berfformiad addysgol is yn llawer mwy tebygol o adlewyrchu gwahaniaethau hirsefydlog o ran polisi a dulliau gweithredu, megis lefelau is o atebolrwydd allanol a llai o ddefnydd o ddata.'
Ac rydym ni, ar y llaw arall, yn ymwybodol fod diwygiadau addysg yn Lloegr wedi dwyn ffrwyth go iawn. Fel yr amlinellais, mae addysg yn Lloegr ymhell ar y blaen i addysg yng Nghymru. Nid wyf yn dweud hynny gyda balchder, ond gyda thristwch. Mae gennyf dri o blant yn y system addysg yma yng Nghymru. Mae'r gwannaf yn ysgolion Lloegr yn gwneud cystal neu'n well na chyfartaledd Cymru, diolch i uchelgais, yr academïau ac ysgolion rhydd. Diolch hefyd i gwricwlwm sy'n drylwyr, gyda ffocws ar ganlyniadau a phynciau fel ffoneg, sydd wrth gwrs yn flociau adeiladu cyflawniad i gynifer o blant. Ac mae llawer y gallai Gweinidogion Llafur yma ei ddysgu o'r diwygiadau hynny, ond yn waeth na dim i ni yng Nghymru, mae llawer mwy o fandaliaeth addysgol i ddod gan y Llywodraeth Lafur hon.
Fe wyddom fod y diwygiadau TGAU sydd ar y ffordd, yng ngeiriau'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid,
'mewn perygl o ehangu anghydraddoldebau, cynyddu llwyth gwaith athrawon a chyfyngu ar gyfleoedd addysg yn y dyfodol.'
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gobeithio'n fawr eich bod yn myfyrio ar y geiriau gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid sy'n cael eu dyfynnu yno. Gwyddom fod addysg, ac addysg o safon, yn un o wastatwyr mawr bywyd, un o'r ffyrdd gorau o ddod â phobl, plant, allan o dlodi, ac mae'n alluogwr i chwalu caledi sy'n pontio'r cenedlaethau. Mae plant Cymru yn ysu am gyfle teg mewn bywyd ac nid ydynt yn cael y cyfle teg hwnnw o dan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru. Mae angen ateb gwell a dyfodol mwy disglair i'r plant hyn, felly rwy'n annog pob Aelod i bleidleisio dros gynnig y Ceidwadwyr Cymreig. Diolch yn fawr iawn.
Llywydd, the landscape of education in Wales is undergoing a profound transformation, propelled by the new Curriculum for Wales and the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018. Add to this the behavioural challenges we face across schools following COVID and the cost-of-living crisis, the responsibility on our teachers reaches far wider than to educate. Allowing ample time for these changes to take root in classrooms across Wales, as well as listening to teachers and providing the support they need inside and outside of the classroom, is nothing short of paramount.
Visiting schools across Rhondda, I've witnessed first-hand the dedication and innovation of teachers to meet Welsh Government's ambitions for our children and young people as part of the new curriculum. New-found autonomy has been met with open arms and enthusiasm within our classrooms. This is undoubtedly reflected in recent successful Estyn reports from schools across Rhondda. Ysgol Gynradd Gymraeg Llwyncelyn's book of work for each year group is a real testament to this, with pupils able to confidently present their work throughout the school year in depth and understanding.
Sharing best practice across clusters and regions will no doubt meet the curriculum's aims for more ambitious, capable learners. But the efforts of teachers and pupils must be matched by Welsh Government with action to tackle pupil absence, to meet the needs of pupils who flourish away from the classroom environment, and to create much stronger links between schools and child and adolescent mental health services, combating mental health struggles. Continuing to invest in twenty-first century schools will be vital. I would love for the Cabinet Secretary to visit the new Ysgol Gynradd Gymraeg Llyn y Forwyn when it opens its doors later this year.
Building on successful projects like the Green Light project across RCT will also be vital, allowing pupils to learn in an environment that better suits their needs. The Cabinet Secretary is also more than welcome to meet with teachers and children in Rhondda to further discuss this success. And, of course, increasing the resource and strengthening relationships to support the mental health of our children and young people will also be vital. Following alarming remarks from some schools in Rhondda and knowing how mental health has always been a priority for the Cabinet Secretary, communication between schools and CAMHS is a piece of work on which I’d very much like to meet with her for further discussion.
Turning to the ALN Act, I’d like to thank the parents and guardians who shared their experience of navigating the ALN system with me for my Rhondda ALN report. Though there are very many positive outcomes and positive attitudes towards the Bill from our teachers, there are still too many children being let down. We must ensure that we address the challenges the system continues to present, be it the disparities in provision between schools, the anxiety families and teachers feel during complex panel processes, or the overwhelming influx of panel applications received by local authorities.
In my capacity as Chair of the Children, Young People and Education Committee, our commitment to gather first-hand evidence for our inquiry into education reforms remains unwavering, with further visits taking place in schools across Wales over the next fortnight, and we will be holding a scrutiny session with the Cabinet Secretary at the beginning of next month. At the same time, we will continue to scrutinise and discuss the evidence received from stakeholders to formulate recommendations with the sole aim of ensuring equitable access to education and childcare for disabled children.
Lywydd, mae'r dirwedd addysg yng Nghymru yn mynd drwy newid mawr, wedi'i sbarduno gan Gwricwlwm newydd Cymru a Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018. Ychwanegwch at hyn yr heriau ymddygiadol a wynebwn ar draws ysgolion yn sgil COVID a'r argyfwng costau byw, mae'r cyfrifoldeb ar ein hathrawon yn ymestyn yn llawer ehangach nag addysgu. Mae'n hollbwysig caniatáu digon o amser i'r newidiadau hyn wreiddio mewn ystafelloedd dosbarth ledled Cymru, yn ogystal â gwrando ar athrawon a darparu'r cymorth sydd ei angen arnynt oddi mewn a'r tu allan i'r ystafell ddosbarth.
Wrth ymweld ag ysgolion ledled y Rhondda, rwyf wedi gweld yn uniongyrchol ymroddiad ac arloesedd athrawon i gyflawni uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc fel rhan o'r cwricwlwm newydd. Croesawyd yr ymreolaeth newydd â breichiau agored a brwdfrydedd yn ein hystafelloedd dosbarth. Heb os, mae hyn yn cael ei adlewyrchu yn yr adroddiadau Estyn llwyddiannus diweddar ar ysgolion ledled y Rhondda. Mae llyfr gwaith Ysgol Gynradd Gymraeg Llwyncelyn ar gyfer pob grŵp blwyddyn yn dyst go iawn i hyn, gyda disgyblion yn gallu cyflwyno eu gwaith yn hyderus drwy gydol y flwyddyn ysgol mewn dyfnder a dealltwriaeth.
Heb os, bydd rhannu arferion gorau ar draws clystyrau a rhanbarthau yn ateb nodau'r cwricwlwm ar gyfer dysgwyr mwy uchelgeisiol a galluog. Ond mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ategu ymdrechion athrawon a disgyblion â chamau i fynd i'r afael ag absenoldeb disgyblion, i ddiwallu anghenion disgyblion sy'n ffynnu i ffwrdd o amgylchedd yr ystafell ddosbarth, ac i greu cysylltiadau llawer cryfach rhwng ysgolion a gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, er mwyn mynd i'r afael â phroblemau iechyd meddwl. Bydd parhau i fuddsoddi yn ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn hanfodol. Byddwn wrth fy modd pe bai Ysgrifennydd y Cabinet yn ymweld ag ysgol newydd, Ysgol Gynradd Gymraeg Llyn y Forwyn, pan fydd yn agor ei drysau yn nes ymlaen eleni.
Bydd adeiladu ar brosiectau llwyddiannus fel y prosiect Golau Gwyrdd ar draws Rhondda Cynon Taf yn allweddol hefyd, gan ganiatáu i ddisgyblion ddysgu mewn amgylchedd sy'n gweddu'n well i'w hanghenion. Mae croeso hefyd i Ysgrifennydd y Cabinet gyfarfod ag athrawon a phlant yn y Rhondda i drafod y llwyddiant hwn ymhellach. Ac wrth gwrs, bydd cynyddu'r adnodd a chryfhau'r berthynas i gefnogi iechyd meddwl ein plant a'n pobl ifanc yn hanfodol. Yn dilyn sylwadau brawychus gan rai ysgolion yn y Rhondda a gwybod sut mae iechyd meddwl bob amser wedi bod yn flaenoriaeth i Ysgrifennydd y Cabinet, mae cyfathrebu rhwng ysgolion a CAMHS yn waith yr hoffwn yn fawr ei chyfarfod i'w drafod ymhellach.
Gan droi at y Ddeddf ADY, hoffwn ddiolch i'r rhieni a'r gwarcheidwaid a rannodd eu profiad o lywio'r system ADY gyda mi ar gyfer fy adroddiad ADY yn y Rhondda. Er bod llawer iawn o ganlyniadau cadarnhaol ac agweddau cadarnhaol tuag at y Bil gan ein hathrawon, mae gormod o blant yn dal i gael cam. Rhaid inni sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â'r heriau y mae'r system yn parhau i'w cyflwyno, boed yn wahaniaethau yn y ddarpariaeth rhwng ysgolion, y pryder y mae teuluoedd ac athrawon yn ei deimlo yn ystod prosesau panel cymhleth, neu'r llif llethol o geisiadau panel a ddaw i law awdurdodau lleol.
Yn rhinwedd fy swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, mae ein hymrwymiad i gasglu tystiolaeth uniongyrchol ar gyfer ein hymchwiliad i ddiwygiadau addysg yn parhau i fod yn ddiwyro, gydag ymweliadau pellach yn digwydd mewn ysgolion ledled Cymru dros y pythefnos nesaf, a byddwn yn cynnal sesiwn graffu gydag Ysgrifennydd y Cabinet ar ddechrau'r mis nesaf. Ar yr un pryd, byddwn yn parhau i graffu a thrafod y dystiolaeth a gafwyd gan randdeiliaid i lunio argymhellion gyda'r nod o sicrhau mynediad teg at addysg a gofal plant i blant anabl.
Will the Member take an intervention?
A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I’m really grateful for that, Buffy. You’ve just become chairman of the education committee. One of the biggest problems in the hangover from the COVID pandemic is absenteeism in schools. In some deprived communities, as much as 40 per cent of children aren’t regular attenders of school, and that’s a big challenge for the Government, and obviously there's a new Minister in post now. I’m hopeful that the education committee here will do a piece of work on that. Are you of the same opinion I am that this is a major, major issue that needs to be tackled and resourced, importantly, so that those children get back into school and get the education that they need?
Rwy'n ddiolchgar iawn am hynny, Buffy. Rydych chi newydd ddod yn gadeirydd y pwyllgor addysg. Un o'r problemau mwyaf yn yr hyn a adawyd ar ôl yn sgil pandemig COVID yw absenoldeb mewn ysgolion. Mewn rhai cymunedau difreintiedig, mae cymaint â 40 y cant o blant heb fod yn mynychu'r ysgol yn rheolaidd, ac mae honno'n her fawr i'r Llywodraeth, ac yn amlwg mae Gweinidog newydd yn ei swydd nawr. Rwy'n obeithiol y bydd y pwyllgor addysg yma yn gwneud gwaith ar hynny. A ydych chi o'r un farn â minnau fod hwn yn fater eithriadol o bwysig y mae angen mynd i'r afael ag ef a sicrhau adnoddau ar ei gyfer, yn bwysig, fel bod y plant hynny'n dychwelyd i'r ysgol ac yn cael yr addysg sydd ei hangen arnynt?
Yes, I totally agree with the Member; I totally agree with the Member. This is something that in Rhondda—. Every school that I’ve attended in Rhondda has come back to me and said exactly same thing, that they have a huge issue with attendance, so this is something that, as a committee, we will be looking at and looking at very closely.
To finish, Llywydd, I would like to thank our teachers, school staff and family liaison officers across Rhondda. Amidst the backdrop of economic adversity and on top of the day-to-day running of schools, the innovation and generosity on display is nothing short of amazing. From Clydach Primary School’s pantry to the Big Bocs Bwyd at Treorchy primary and Gelli Primary School, the litter investigators at Maerdy primary and Porth Community School, and Ysgol Gyfun Cwm Rhondda’s Cwtsh y Cwm, the fabric of schools in Rhondda embodies the true meaning of family and community. Diolch.
Ydw, rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod; rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod. Dyma rywbeth yn y Rhondda—. Mae pob ysgol a fynychais yn y Rhondda wedi dod yn ôl ataf a dweud yn union yr un peth, fod ganddynt broblem enfawr gyda phresenoldeb, felly mae hyn yn rhywbeth y byddwn ni, fel pwyllgor, yn edrych arno ac yn edrych arno'n ofalus iawn.
I orffen, Lywydd, hoffwn ddiolch i'n hathrawon, staff ysgolion a swyddogion cyswllt teuluol ledled y Rhondda. Yng nghanol trallod economaidd ac yn ogystal â rhedeg ysgolion o ddydd i ddydd, mae'r arloesedd a'r haelioni a welir yn rhyfeddol. O bantri Ysgol Gynradd Clydach i'r Big Bocs Bwyd yn Ysgol Gynradd Treorci ac Ysgol Gynradd Gelli, yr archwilwyr sbwriel yn Ysgol Gynradd Maerdy ac Ysgol Gymunedol y Porth, a Chwtsh y Cwm Ysgol Gyfun Cwm Rhondda, mae gwead yr ysgolion yn y Rhondda yn ymgorffori gwir ystyr teulu a chymuned. Diolch.
I would like to say that I was shocked to read the IFS’s findings, but the conclusions contained in the 'Major challenges for education in Wales' report just reaffirm what many of us in Wales already knew: that our education system is failing future generations; it is failing to provide the proper education outcomes, and failing to improve the life chances of the most disadvantaged children in Wales. I hope that this report and our motion today will serve as a wake-up call to the Welsh Government, and they need to listen, not just to the IFS, but school leaders across the nation.
On Monday, I spoke to a headteacher from one of the largest schools in my region, who outlined the challenge they’re facing. The major improvements they have been delivering to attainment and addressing behavioural issues are all at risk because of cuts to funding. Vital work undertaken to improve the lives of young people with additional needs could be halted because they cannot afford to continue employing the support workers.
At a time when we need such investment in our future generations, budgets are being slashed and greater burdens are being placed upon teaching staff and school leadership. We clearly need more teachers, but we also need a stable and high-functioning education system, something that is lacking according to the IFS. Concerns that have been raised by many in this Chamber over the past quarter of a century have been brushed aside by successive Welsh Government Ministers, who blamed everything and everyone apart from themselves. Yet here we have in black and white that the root cause for failing in education is the system itself. We can't blame poverty, we can't blame demographics, but we can blame policy makers. We have a new First Minister and a new Cabinet. It is high time we have a new direction.
The IFS states that the planned reform risks widening inequalities, increasing teacher workload and limiting future education opportunities. It is vital that we do everything we can to improve education in Wales, and that includes a pause on changes and a thorough independent review of the educational reforms. The well-being of future generations depends on us getting this right. We are, according to IFS, off track and we need an urgent course correction. I therefore ask Members to support our motion this afternoon and to reject the amendments. Thank you very much.
Hoffwn ddweud fy mod wedi fy syfrdanu o ddarllen canfyddiadau'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid, ond mae'r casgliadau a gynhwysir yn yr adroddiad 'Major challenges for education in Wales' yn ailddatgan yr hyn yr oedd llawer ohonom yng Nghymru eisoes yn ei wybod: fod ein system addysg yn gwneud cam â chenedlaethau'r dyfodol; mae'n methu darparu'r canlyniadau addysg priodol, ac yn methu gwella cyfleoedd bywyd y plant mwyaf difreintiedig yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd yr adroddiad hwn a'n cynnig heddiw yn canu larymau i Lywodraeth Cymru, ac mae angen iddynt wrando, nid yn unig ar y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, ond ar arweinwyr ysgolion ledled y wlad.
Ddydd Llun, siaradais â phennaeth un o'r ysgolion mwyaf yn fy rhanbarth a amlinellodd yr her y maent yn ei hwynebu. Mae'r gwelliannau mawr y maent wedi bod yn eu cyflawni i gyrhaeddiad a mynd i'r afael â materion ymddygiad i gyd mewn perygl oherwydd toriadau i gyllid. Gallai gwaith hanfodol a wneir i wella bywydau pobl ifanc ag anghenion ychwanegol gael ei atal am na allant fforddio parhau i gyflogi'r gweithwyr cymorth.
Ar adeg pan fo angen buddsoddiad o'r fath yng nghenedlaethau'r dyfodol, mae cyllidebau'n cael eu cwtogi a mwy o feichiau'n cael eu gosod ar staff addysgu ac arweinwyr ysgolion. Mae'n amlwg fod angen mwy o athrawon, ond mae angen system addysg sefydlog sy'n gweithredu ar lefel uchel arnom hefyd, ac nid dyna sydd gennym yn ôl y Sefydliad Astudiaethau Cyllid. Mae pryderon a godwyd gan nifer yn y Siambr hon dros y chwarter canrif diwethaf wedi cael eu gwthio o'r neilltu gan Weinidogion olynol Llywodraeth Cymru, a feiai bawb a phopeth ar wahân iddynt hwy eu hunain. Eto i gyd, dyma ddarllen mewn du a gwyn mai'r achos sylfaenol dros fethiant addysg yw'r system ei hun. Ni allwn feio tlodi, ni allwn feio demograffeg, ond fe allwn roi'r bai ar lunwyr polisi. Mae gennym Brif Weinidog newydd a Chabinet newydd. Mae'n hen bryd inni gael cyfeiriad newydd.
Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn dweud bod y diwygio arfaethedig mewn perygl o ehangu anghydraddoldebau, cynyddu llwyth gwaith athrawon a chyfyngu ar gyfleoedd addysg yn y dyfodol. Mae'n hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i wella addysg yng Nghymru, ac mae hynny'n cynnwys oedi newidiadau ac adolygiad annibynnol trylwyr o'r diwygiadau addysgol. Mae llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn dibynnu ar gael hyn yn iawn. Yn ôl y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, nid ydym ar y trywydd cywir ac mae angen cywiro hynny ar frys. Rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi ein cynnig y prynhawn yma felly, ac i wrthod y gwelliannau. Diolch yn fawr iawn.
I hadn't intended to speak in this debate this afternoon, but I think it is very important that if we are going to improve the educational outcomes for people in Wales, we do recognise the people who are in our classrooms, educating our young people across Wales, and that is our teaching staff. I sometimes don't think we do enough in this Chamber to recognise the great work that our teachers do every day right across Wales to drive those improvements that we need to see to equip the next generation of young people for the workplace. The reason I speak today is as a member of the Children, Young People and Education Committee, going around with Buffy and other Members, just hearing first-hand from teachers about the struggles that they're facing in education at the moment.
The amount of teachers out there and headteachers who are struggling massively with their mental health is unbelievable. I've got teachers who e-mail me on a weekly basis saying they don't want to go into work anymore, because they can't face it. They're getting up at 7 o'clock in the morning and working until 8 o'clock, 9 o'clock at night to get things ready for the next day. They can't control their classes anymore, because behaviour is getting out of control, and then they also look at the people who are suffering with ALN issues. Because we're not addressing the fundamental problems with ALN in our schools and actually getting those pupils the support they need, some of our teachers and some of our headteachers are spending all their time looking after those pupils when they should be having the right support mechanisms that they need. I think it's very important for us here as policy makers that we do hold the Government to account on the ALN reforms that the Government introduced, and so did my predecessor Kirsty Williams, to make sure that that support goes to those pupils, so our young people across Wales get the support they need, and other learners in those classrooms then are not treated detrimentally because they're not getting the appropriate support they need as well.
But I think, wider than that, we need to talk up education. We need to talk up education in Wales. We talk about getting 5,000 more teachers into the classroom. We're only going to achieve that if we say about the great work that they do and thank them every day for the selfless work that they do, as I've said before, educating young people across Wales. Because running down our education system is no way to get more teachers into the classroom. That is not going to encourage anybody to take up the teaching profession. So I encourage every single Member in this Chamber today if we want to get more teachers and we want to drive improvements to our education system across Wales, we need to start actually recognising those people in the classroom for the great work they do on a daily basis and hold Government to account, yes, to make sure that they support those teachers, put the mental health support in place for those teachers and make sure they've got an appropriate work-life balance, so when they get up in the morning to go and look after those young people, they're doing it to the best of their abilities and not absolutely knackered from having to do everything else as well.
I encourage people to support our motion today, but also implore the Cabinet Secretary to go out and meet teachers and headteachers from across Wales and understand the actual struggles that they are facing on a daily basis, because without them we wouldn't have the education system that we all want and need here.
Nid oeddwn wedi bwriadu siarad yn y ddadl hon y prynhawn yma, ond credaf ei bod yn bwysig iawn, os ydym yn mynd i wella’r canlyniadau addysgol i bobl yng Nghymru, ein bod yn rhoi cydnabyddiaeth i'r bobl sydd yn ein hystafelloedd dosbarth, yn addysgu ein pobl ifanc ledled Cymru, sef ein staff addysgu. Weithiau, ni chredaf ein bod yn gwneud digon yn y Siambr hon i gydnabod y gwaith gwych y mae ein hathrawon yn ei wneud bob dydd ledled Cymru i ysgogi’r gwelliannau sydd eu hangen arnom i baratoi'r genhedlaeth nesaf o bobl ifanc ar gyfer y gweithle. Y rheswm pam fy mod yn siarad heddiw yw fy mod yn aelod o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, sy'n mynd o gwmpas gyda Buffy ac aelodau eraill, yn clywed yn uniongyrchol gan athrawon am y trafferthion y maent yn eu hwynebu ym myd addysg ar hyn o bryd.
Mae nifer yr athrawon a phenaethiaid sy'n cael trafferth aruthrol gyda'u hiechyd meddwl yn anghredadwy. Mae gennyf athrawon sy'n anfon e-bost ataf yn wythnosol yn dweud nad ydynt am fynd i'r gwaith mwyach, am na allant wynebu gwneud hynny. Maent yn codi am 7 o'r gloch y bore ac yn gweithio tan 8 o'r gloch, 9 o'r gloch y nos i baratoi pethau ar gyfer y diwrnod wedyn. Ni allant reoli eu dosbarthiadau mwyach, am fod ymddygiad yn mynd allan o reolaeth, ac yna maent hefyd yn edrych ar y bobl sy'n dioddef gyda phroblemau ADY. Gan nad ydym yn mynd i’r afael â’r problemau sylfaenol gydag ADY yn ein hysgolion ac yn darparu'r cymorth sydd ei angen ar y disgyblion hynny, mae rhai o’n hathrawon a rhai o’n penaethiaid yn treulio eu holl amser yn gofalu am y disgyblion hynny pan ddylai fod ganddynt y mecanweithiau cymorth cywir sydd eu hangen arnynt. Rwy'n credu, ac roedd fy rhagflaenydd, Kirsty Williams, hefyd yn credu, ei bod yn bwysig iawn i ni yma fel llunwyr polisi ddwyn y Llywodraeth i gyfrif ar y diwygiadau ADY a gyflwynwyd gan y Llywodraeth er mwyn sicrhau bod y cymorth yn cyrraedd y disgyblion hynny, fel bod ein pobl ifanc ledled Cymru yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt, ac fel nad yw dysgwyr eraill yn yr ystafelloedd dosbarth hynny yn cael eu trin yn waeth am nad ydynt yn cael y cymorth priodol sydd ei angen arnynt hwythau hefyd.
Ond yn fwy cyffredinol na hynny, rwy'n credu bod angen inni hyrwyddo addysg. Mae angen inni hyrwyddo addysg yng Nghymru. Rydym yn sôn am gael 5,000 yn rhagor o athrawon i mewn i'r ystafelloedd dosbarth. Ni chyflawnwn hynny os nad ydym yn siarad am y gwaith gwych a wnânt a diolch iddynt bob dydd am y gwaith anhunanol a wnânt yn addysgu pobl ifanc ledled Cymru, fel y dywedais o’r blaen. Oherwydd nid lladd ar ein system addysg yw'r ffordd o annog rhagor o athrawon i mewn i'r ystafell ddosbarth. Nid yw hynny'n mynd i annog unrhyw un i ymgymryd â'r proffesiwn addysgu. Felly, rwy’n annog pob Aelod yn y Siambr hon heddiw, os ydym am gael mwy o athrawon ac os ydym am ysgogi gwelliannau i’n system addysg ledled Cymru, mae angen inni ddechrau rhoi cydnabyddiaeth i'r bobl hynny yn yr ystafell ddosbarth am y gwaith gwych a wnânt bob dydd, a dwyn y Llywodraeth i gyfrif, ie, i sicrhau eu bod yn cefnogi’r athrawon hynny, yn rhoi cymorth iechyd meddwl ar waith ar gyfer yr athrawon hynny ac yn sicrhau bod ganddynt gydbwysedd priodol rhwng bywyd a gwaith, fel eu bod, pan fyddant yn codi yn y bore i fynd i ofalu am bobl ifanc, yn gwneud hynny hyd eithaf eu gallu a heb fod wedi ymlâdd yn llwyr ar ôl gorfod gwneud popeth arall hefyd.
Rwy’n annog pobl i gefnogi ein cynnig heddiw, ond rwy'n erfyn ar Ysgrifennydd y Cabinet hefyd i fynd allan i gyfarfod ag athrawon a phenaethiaid o bob rhan o Gymru a deall y trafferthion gwirioneddol y maent yn eu hwynebu bob dydd, oherwydd hebddynt, ni fydd gennym y system addysg rydym ei heisiau a’i hangen yma.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Lynne Neagle.
I call on the Cabinet Secretary for Education, Lynne Neagle.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Can I thank the Conservatives for bringing forward this debate today? The Conservative group will not be surprised to hear me say that I disagree with much of the content of their motion, but I do recognise the seriousness of the issues raised, particularly the reference to the IFS report and the scale of the work still ahead to deliver the education system that people in Wales expect and deserve. And I am not, in any way, complacent about that task.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r ddadl hon heddiw? Ni fydd grŵp y Ceidwadwyr yn synnu fy nghlywed yn dweud fy mod yn anghytuno â llawer o gynnwys eu cynnig, ond rwy'n cydnabod difrifoldeb y materion a godwyd, yn enwedig y cyfeiriad at adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a'r gwaith sydd eto i'w wneud er mwyn darparu’r system addysg y mae pobl Cymru yn ei disgwyl ac yn ei haeddu. Ac nid wyf, mewn unrhyw ffordd, yn hunanfodlon ynghylch y dasg honno.
Two weeks ago, the First Minister set out his priorities in a statement in this Chamber. Sustained improvements in educational attainment, alongside wider support for children and young people, were among his top priorities for the Welsh Government to deliver. This sustained improvement in attainment will be my focus as Cabinet Secretary for Education, and I will be bringing forward a more detailed statement on my priorities in due course.
No-one would deny that the PISA results published last year were disappointing, but we cannot look at those in isolation. These tests were conducted in 2022, when the effects of the pandemic were still evident and COVID was still disrupting education. We know that we had made progress before COVID, with improvement in PISA scores, and had growing confidence that our collective efforts to improve educational performance were beginning to take effect. Our renewed focus on literacy and numeracy will be essential so that every learner, no matter their background, can reach their potential. We've invested £5 million in high-quality support and reading programmes, alongside a new oracy and reading toolkit for schools and our mathematics and numeracy plan. We have an ambitious and wide-ranging programme for reform, which has only just started to be rolled out.
Our Curriculum for Wales, which was not assessed under PISA, has now been introduced in all schools in Wales. We have seen real progress with curriculum implementation and growing confidence and ownership in curriculum design amongst practitioners. Schools are adapting their approaches and remain supportive of the changes.
My early focus has been to listen closely to schools. Where it is clear that schools seek more scaffolding, I will ensure that they receive that more detailed support. I must be clear that attainment cannot be seen in isolation from how children and young people come to their learning. Their mental health and well-being and aspirations for the future are crucial for attainment, as is the well-being of the workforce. In my previous ministerial role, I was proud to take forward the whole-school approach to mental health and well-being, which I will continue to champion as Cabinet Secretary for Education.
PISA is not the only indicator of how well our education system is performing. We published our personalised assessments national report in November and will follow this up with an annual report. Estyn's annual report provides an important independent account of how schools, education and training providers are performing. Estyn have highlighted issues in literacy and numeracy in both primary and secondary schools since COVID, and I will continue to draw on their findings at the same time as listening to teachers and learners about their experience.
Our national leadership is key to driving up education standards, through stretching learners and reducing the equity gap. We are convening national education leaders summit meetings to ensure that the system is operating together and that responsibility for action is collective and shared. We are also continuing to support pupils with additional learning needs. Implementing the Act and ALN reform are key priorities, which is why there are now record levels of Government funding supporting this area.
The middle tier review will also play a vital role in informing our approach to co-ordinating improvement at all levels. We are also reforming post-16 education by managing colleges, universities, apprenticeships and sixth forms as one system, through the Commission for Tertiary Education and Research, known as CTER. CTER will be responsible for promoting equality of opportunity in post-16 education, ensuring fairer outcomes for all. And our young person's guarantee has already helped over 27,000 16 to 24-year-olds access employability and skills programmes.
We do, of course, recognise that workload is a concern for many teaching staff. We are working with stakeholders, trade unions and employers to reduce workload and eliminate unnecessary bureaucracy. The strategic workload co-ordination group began in February, and oversees all issues relating to reducing workload and bureaucracy. A parallel review is considering the workload of FE lecturers. We will continue to support recruitment through accreditation of initial teacher education programmes, continuing the salaried PGCE and incentives to encourage individuals from black, Asian and minority ethnic communities into the profession.
I do want to take this opportunity during my speech today to thank the education workforce for all of their ongoing hard work throughout this year, and every year—it is hugely appreciated. I know that change and improvement cannot be achieved without you, and I commit today that I will work together, in partnership with you, to deliver for learners across Wales. We know that there are challenges within education, many of which are not unique to Wales, but we are addressing these by working together with our partners to build the excellent, robust and ambitious system that people in Wales deserve. Diolch.
Bythefnos yn ôl, nododd y Prif Weinidog ei flaenoriaethau mewn datganiad yn y Siambr hon. Roedd gwelliannau parhaus mewn cyrhaeddiad addysgol, ynghyd â chymorth ehangach i blant a phobl ifanc, ymhlith ei brif flaenoriaethau ar gyfer Llywodraeth Cymru. Y gwelliant parhaus mewn cyrhaeddiad fydd fy ffocws fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, a byddaf yn cyflwyno datganiad manylach ar fy mlaenoriaethau maes o law.
Ni fyddai unrhyw un yn gwadu bod y canlyniadau PISA a gyhoeddwyd y llynedd yn siomedig, ond ni allwn eu hystyried heb gyd-destun. Cynhaliwyd y profion hyn yn 2022, pan oedd effeithiau'r pandemig yn dal yn amlwg a COVID yn dal i amharu ar addysg. Gwyddom ein bod wedi gwneud cynnydd cyn COVID, gyda gwelliant yn y sgorau PISA, ac roedd gennym hyder cynyddol fod ein hymdrechion cyfunol i wella perfformiad addysgol yn dechrau dwyn ffrwyth. Bydd ein ffocws newydd ar lythrennedd a rhifedd yn hanfodol fel bod pob dysgwr, ni waeth beth fo’u cefndir, yn gallu cyflawni eu potensial. Rydym wedi buddsoddi £5 miliwn mewn rhaglenni cymorth a darllen o ansawdd uchel, ochr yn ochr â phecyn cymorth llafaredd a darllen newydd i ysgolion a’n cynllun mathemateg a rhifedd. Mae gennym raglen ddiwygio uchelgeisiol ac eang, sydd ond newydd ddechrau cael ei chyflwyno.
Mae ein Cwricwlwm i Gymru, na chafodd ei asesu o dan PISA, bellach wedi’i gyflwyno ym mhob ysgol yng Nghymru. Rydym wedi gweld cynnydd gwirioneddol ar weithredu'r cwricwlwm, a hyder cynyddol a pherchnogaeth ar gynllunio'r cwricwlwm ymhlith addysgwyr. Mae ysgolion yn addasu eu dulliau ac yn parhau i gefnogi'r newidiadau.
Fy ffocws cynnar fu gwrando’n astud ar ysgolion. Lle mae’n amlwg fod ysgolion yn awyddus i gael mwy o sgaffaldiau, byddaf yn sicrhau eu bod yn cael y cymorth manylach hwnnw. Mae'n rhaid imi ddweud yn glir na ellir ystyried cyrhaeddiad heb ystyried y ffordd y daw plant a phobl ifanc at eu haddysg. Mae eu hiechyd meddwl a’u llesiant a’u dyheadau ar gyfer y dyfodol yn hollbwysig ar gyfer cyrhaeddiad, fel y mae llesiant y gweithlu. Yn fy rôl weinidogol flaenorol, roeddwn yn falch o fwrw ymlaen â’r dull ysgol gyfan o weithredu ar iechyd meddwl a llesiant, a byddaf yn parhau i hyrwyddo hynny fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg.
Nid PISA yw’r unig ddangosydd o ba mor dda y mae ein system addysg yn perfformio. Cyhoeddwyd ein hadroddiad cenedlaethol ar asesiadau personol ym mis Tachwedd, a byddwn yn dilyn hyn gydag adroddiad blynyddol. Mae adroddiad blynyddol Estyn yn rhoi cyfrif annibynnol pwysig o sut mae ysgolion, addysg a darparwyr hyfforddiant yn perfformio. Mae Estyn wedi tynnu sylw at faterion llythrennedd a rhifedd mewn ysgolion cynradd ac uwchradd ers COVID, a byddaf yn parhau i ystyried eu canfyddiadau ac yn gwrando ar brofiadau athrawon a dysgwyr ar yr un pryd.
Mae ein harweinyddiaeth genedlaethol yn allweddol i'r gwaith o godi safonau addysg, drwy ymestyn dysgwyr a lleihau'r bwlch cydraddoldeb. Rydym yn cynnull uwch-gyfarfodydd arweinwyr addysg cenedlaethol i sicrhau bod y system yn gweithredu gyda’i gilydd a bod y cyfrifoldeb am weithredu yn cael ei rannu gan bawb ar y cyd. Rydym hefyd yn parhau i gefnogi disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol. Mae rhoi'r Ddeddf a'r diwygiadau ADY ar waith yn flaenoriaeth allweddol, a dyna pam fod y lefelau uchaf erioed o gyllid gan y Llywodraeth yn cefnogi’r maes hwn bellach.
Bydd yr adolygiad haen ganol hefyd yn chwarae rhan hanfodol yn llywio ein dull o gydgysylltu gwelliant ar bob lefel. Rydym hefyd yn diwygio addysg ôl-16 drwy reoli colegau, prifysgolion, prentisiaethau a lleoliadau chweched dosbarth fel un system, drwy’r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil (CTER). Bydd CTER yn gyfrifol am hyrwyddo cyfle cyfartal mewn addysg ôl-16, gan sicrhau canlyniadau tecach i bawb. Ac mae ein gwarant i bobl ifanc eisoes wedi helpu dros 27,000 o bobl ifanc 16 i 24 oed i gael mynediad at raglenni cyflogadwyedd a sgiliau.
Rydym yn cydnabod, wrth gwrs, fod llwyth gwaith yn bryder i lawer o staff addysgu. Rydym yn gweithio gyda rhanddeiliaid, undebau llafur a chyflogwyr i leihau llwythi gwaith a dileu biwrocratiaeth ddiangen. Sefydlwyd y grŵp cydgysylltu strategol ar lwyth gwaith ym mis Chwefror, ac mae'r grŵp hwnnw’n goruchwylio’r holl faterion sy’n ymwneud â lleihau llwyth gwaith a biwrocratiaeth. Mae adolygiad cyfochrog yn ystyried llwyth gwaith darlithwyr addysg bellach. Byddwn yn parhau i gefnogi recriwtio drwy achredu rhaglenni addysg gychwynnol i athrawon, parhau'r TAR cyflogedig a chymhellion i annog unigolion o gymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol i'r proffesiwn.
Hoffwn achub ar y cyfle hwn yn fy araith heddiw i ddiolch i'r gweithlu addysg am eu holl waith caled parhaus drwy gydol y flwyddyn hon, a phob blwyddyn—fe'i gwerthfawrogir yn fawr. Rwy'n gwybod na ellir cyflawni newid a gwelliant heboch chi, ac rwy'n ymrwymo heddiw i weithio gyda chi, mewn partneriaeth â chi, i gyflawni ar ran dysgwyr ledled Cymru. Gwyddom fod yna heriau ym maes addysg, llawer ohonynt nad ydynt yn unigryw i Gymru, ond rydym yn mynd i’r afael â’r rhain drwy gydweithio â’n partneriaid i adeiladu’r system ragorol, gadarn ac uchelgeisiol y mae pobl Cymru yn ei haeddu. Diolch.
Galwaf ar Samuel Kurtz i ymateb i'r ddadl.
I call on Samuel Kurtz to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. First, may I start by thanking all contributors to the debate this afternoon and reiterate the words previously mentioned that our thoughts as a group are with those at Ysgol Dyffryn Aman after today's incident?
Tom Giffard, in opening the debate, mentioned the PISA scores and IFS report, stating that young people in Wales are just as capable as other young people across the UK, but, sadly, are being let down here in Wales. He mentioned that no stone must be left unturned in ensuring a better future for the young people and children of Wales, which I think we should all agree with.
Heledd, in her contribution, asked some clear questions of the Cabinet Secretary in terms of her priorities and thoughts on the IFS report and on the PISA scores. Heledd called the statistics mentioned by Tom Giffard 'undisputable statistics'. There was a common theme throughout all contributions today of the acknowledgement of teachers and school staff, and their good work in our education establishments. I was disappointed to hear that Plaid Cymru won't be supporting our calls for free schools and academies. I think this is one thing of the education reforms in England that has been a success, driving up standards, and so I think any opportunity to improve educational outcomes should be explored.
Sam Rowlands, in his contribution, called the IFS report 'embarrassing' and 'pretty damning', and said that it widened the inequalities here in Wales. He reiterated that famous tagline from a previous Labour Prime Minister, 'education, education, education'. Unfortunately, here in Wales, it is, 'failure, failure, failure'. Disadvantaged children in England are at a similar attainment level to all children here in Wales. And it's not a resource or a funding issue, as the IFS report highlights; it's a policy and approach reason.
Buffy Williams—congratulations on your appointment as the Chair of the Children, Young People and Education Committee—mentioned the profound changes that have taken place to education here in Wales, and needing ample time for changes to take place and bed in. How long is ample? How long must we wait for those changes to be bedded in before we say, 'Actually, they aren't working'? She mentioned as well local school Estyn reports—it would remiss of me not to use the opportunity to congratulate Manorbier school in my constituency, which, having suffered a fire in their school and been decanted to a village hall for a number of months, had a fantastic Estyn report. My congratulations to all of them on that. But Buffy was also right to draw the distinction around mental health, the struggles and the closer working relationship between schools and CAMHS services—I think that's an important point.
In an intervention, Andrew R.T. Davies raised the issue of absenteeism, and I'm pleased that the Children, Young People and Education Committee will be looking at this, because I think that is a worthwhile note for us to deep-dive into.
Altaf Hussain, in his contribution, expressed his shock at the IFS report. 'Failing future generations', Altaf said, and this is something that has been reiterated on these benches. He called on the Welsh Government to listen—I think that is incredibly important. Those that have the knowledge of how to improve these things should be listened to. He reiterated that, with a new First Minister, a new Cabinet, there could be a new direction.
James Evans, in a contribution that he wasn't looking to make, was incredibly coherent and articulate in drawing that recognition to teaching staff, not just the teachers themselves, but all staff in education establishments here in Wales, who work hard for the future generations.
Cabinet Secretary, in closing, you recognised the seriousness of the issue at hand, the scale of the task, and you said that you weren't complacent. Positive rhetoric around this, it must be said. You were disappointed in the PISA results, but drew that COVID was an underlying factor. Now, this doesn't always stack up as a reason for the PISA results, when other UK nations were dealing with COVID as well, and their drop in standards was nowhere near what we've seen here in Wales. What I would like at some point going forward is progress on reducing the workload for staff, and we'll look forward to updates from you, Cabinet Secretary, on that work as we go forward.
In this role as Members of the Senedd we have the opportunity and the privilege of going to schools and speaking with the next generation, and I always feel like I need to leave them with a titbit of something to try and inspire them, and I'm always drawn to—those of you who've ever used Swansea railway station will have seen it written on the floor, or if you've seen a certain film called Twin Town, you'll be drawn to the line—'Ambition is critical', a David Hughes quote. Ambition is absolutely critical. Let's be ambitious for our schoolchildren, let's be ambitious for our young people, let's be ambitious in ensuring that the education system that we have here in Wales is not just an education system, but the very best education system. We should be the leaders, not the followers, and with that, I urge all Members to vote with the Welsh Conservatives this evening. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, a gaf i ddechrau drwy ddiolch i bawb a gyfrannodd at y ddadl y prynhawn yma, ac ailadrodd y geiriau a grybwyllwyd eisoes ein bod yn cydymdeimlo fel grŵp gyda’r rheini yn Ysgol Dyffryn Aman ar ôl y digwyddiad heddiw?
Wrth agor y ddadl, soniodd Tom Giffard am y sgorau PISA ac adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, gan nodi bod pobl ifanc yng Nghymru yr un mor alluog â phobl ifanc eraill ledled y DU, ond yn anffodus, eu bod yn cael cam yma yng Nghymru. Dywedodd fod angen gwneud popeth sy'n bosibl i sicrhau dyfodol gwell i bobl ifanc a phlant Cymru, a chredaf y dylai pob un ohonom gytuno ag ef.
Yn ei chyfraniad, gofynnodd Heledd gwestiynau clir i Ysgrifennydd y Cabinet am ei blaenoriaethau a’i barn ar adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a'r sgorau PISA. Galwodd Heledd yr ystadegau a grybwyllwyd gan Tom Giffard yn 'ystadegau diamheuol'. Roedd thema gyffredin drwy’r holl gyfraniadau heddiw, sef cydnabyddiaeth i athrawon a staff ysgolion, a’u gwaith da yn ein sefydliadau addysg. Roeddwn yn siomedig o glywed na fydd Plaid Cymru yn cefnogi ein galwadau am academïau ac ysgolion rhydd. Credaf fod hon yn un elfen o'r diwygiadau addysgol yn Lloegr sydd wedi bod yn llwyddiant, gan godi safonau, ac felly credaf y dylid archwilio unrhyw gyfle i wella canlyniadau addysgol.
Yn ei gyfraniad ef, galwodd Sam Rowlands adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn ‘embaras’ ac yn ‘bur ddamniol’, a dywedodd ei fod yn ehangu’r anghydraddoldebau yma yng Nghymru. Ailadroddodd y neges enwog honno gan Brif Weinidog Llafur blaenorol, 'addysg, addysg, addysg'. Yn anffodus, yma yng Nghymru, 'methiant, methiant, methiant' ydyw. Mae plant difreintiedig yn Lloegr ar lefel debyg o ran cyrhaeddiad i bob plentyn yma yng Nghymru. Ac nid yw'n fater o adnoddau na chyllid, fel y mae adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn ei nodi; mae'n rheswm sy'n ymwneud â pholisi a dull gweithredu.
Soniodd Buffy Williams—llongyfarchiadau ar gael eich penodi'n Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg—am y newidiadau mawr a wnaed i addysg yma yng Nghymru, a bod angen digon o amser i'r newidiadau ddigwydd ac ymwreiddio. Pa mor hir yw digon o amser? Pa mor hir y mae'n rhaid inni aros i'r newidiadau hynny ymwreiddio cyn inni ddweud, 'A dweud y gwir, nid ydynt yn gweithio'? Soniodd hefyd am adroddiadau Estyn ar ysgolion lleol—byddai’n esgeulus imi beidio â defnyddio’r cyfle i longyfarch ysgol Maenorbŷr yn fy etholaeth i, a gafodd adroddiad gwych gan Estyn, a hynny ar ôl dioddef tân yn eu hysgol a’i symud i neuadd bentref am sawl mis. Llongyfarchiadau i bob un ohonynt ar hynny. Ond roedd Buffy hefyd yn iawn i nodi'r gwahaniaeth o ran iechyd meddwl, y brwydrau a'r berthynas waith agosach rhwng ysgolion a CAMHS—credaf fod hwnnw'n bwynt pwysig.
Mewn ymyriad, cododd Andrew R.T. Davies fater absenoliaeth, ac rwy’n falch y bydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn edrych ar hyn, gan y credaf fod hwnnw’n bwynt gwerth chweil i ni ei archwilio'n fanwl.
Yn ei gyfraniad, mynegodd Altaf Hussain ei syndod ynghylch adroddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid. 'Methu ar ran cenedlaethau'r dyfodol', meddai Altaf, ac mae hyn yn rhywbeth sydd wedi'i ailadrodd ar y meinciau hyn. Galwodd ar Lywodraeth Cymru i wrando—credaf fod hynny’n hynod o bwysig. Dylid gwrando ar y rheini sy'n gwybod sut i wella'r pethau hyn. Gyda Phrif Weinidog newydd, Cabinet newydd, fe ellid cael cyfeiriad newydd, meddai.
Roedd James Evans, mewn cyfraniad nad oedd yn bwriadu ei wneud, yn hynod o resymegol ac eglur wrth nodi'r angen i gydnabod y staff addysgu, nid yn unig yr athrawon eu hunain, ond yr holl staff mewn sefydliadau addysg yma yng Nghymru, sy’n gweithio’n galed ar ran cenedlaethau'r dyfodol.
Ysgrifennydd y Cabinet, wrth gloi, fe wnaethoch chi gydnabod difrifoldeb y mater dan sylw, maint y dasg, ac fe ddywedoch chi nad oeddech yn hunanfodlon. Digon o rethreg gadarnhaol ynghylch hyn, mae'n rhaid dweud. Roeddech yn siomedig gyda'r canlyniadau PISA, ond fe ddywedoch fod COVID yn ffactor sylfaenol. Nawr, nid yw hyn bob amser yn gwneud synnwyr fel rheswm dros y canlyniadau PISA, pan oedd gwledydd eraill y DU yn ymrafael â COVID hefyd, ac nid oedd y gostyngiad yn eu safonau yn agos at yr hyn a welsom yma yng Nghymru. Yr hyn yr hoffwn ei weld rywbryd yn y dyfodol yw cynnydd ar leihau’r llwyth gwaith i staff, ac edrychwn ymlaen at gael y wybodaeth ddiweddaraf gennych chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ar y gwaith hwnnw wrth inni symud ymlaen.
Yn y rôl hon fel Aelodau o'r Senedd, mae gennym y cyfle a'r fraint o fynd i ysgolion i siarad â'r genhedlaeth nesaf, ac rwyf bob amser yn teimlo bod angen imi eu gadael â rhywbeth i geisio eu hysbrydoli, ac rwyf bob amser yn teimlo atyniad at—bydd y rheini ohonoch sydd wedi defnyddio gorsaf drenau Abertawe wedi gweld llinell wedi'i hysgrifennu ar y llawr, neu os ydych chi wedi gweld ffilm o'r enw Twin Town, fe fyddwch chi'n gyfarwydd â'r llinell—'Ambition is critical', dyfyniad gan David Hughes. Mae uchelgais yn gwbl hanfodol. Gadewch inni fod yn uchelgeisiol ar ran ein plant ysgol, gadewch inni fod yn uchelgeisiol ar ran ein pobl ifanc, gadewch inni fod yn uchelgeisiol wrth sicrhau nad system addysg yn unig yw’r system addysg sydd gennym yma yng Nghymru, ond y system addysg orau oll. Dylem fod yn arweinwyr, nid yn ddilynwyr, a chyda hynny, rwy’n annog pob Aelod i bleidleisio gyda’r Ceidwadwyr Cymreig heno. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi wedi clywed gwrthwynebiad. Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Ac rydym wedi cyrraedd y cyfnod hwnnw. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
And that brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed immediately to voting time.
Mae'r bleidlais gyntaf ar eitem 6, dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, roedd 14 yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
The first vote this evening is on item 6, the debate on a Member's legislative proposal. Open the vote. Close the vote. In favour 24, there were 14 abstentions, and 11 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod—Bil i wella diogeledd bwyd: O blaid: 24, Yn erbyn: 11, Ymatal: 14
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Debate on a Member's Legislative Proposal—A Bill to strengthen food security: For: 24, Against: 11, Abstain: 14
Motion has been agreed
Bydd y bleidlais nesaf ar eitem 8, dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Galwaf am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod.
The next vote will be on item 8, the Welsh Conservatives' debate. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will then vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 35 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Addysg. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives Debate—Education. Motion without amendment: For: 14, Against: 35, Abstain: 0
Motion has been rejected
Galwaf am bleidlais ar welliant 1 nesaf, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 23 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn.
I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 23 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Addysg. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 26, Yn erbyn: 23, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives Debate—Education. Amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 26, Against: 23, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
Amendment 2 was deselected.
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM8545 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn croesawu ymrwymiad y Prif Weinidog i welliant parhaus mewn cyrhaeddiad addysgol fel prif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.
2. Yn cefnogi gwaith Llywodraeth Cymru i gyflwyno’r Cwricwlwm i Gymru a gweithredu Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol (Cymru).
3. Yn mynegi diolch i'r gweithlu addysg am eu gwaith caled parhaus drwy gydol y flwyddyn.
4. Yn nodi, er gwaethaf camreolaeth Llywodraeth y DU o'n cyllid cyhoeddus, bod Llywodraeth Cymru wedi diogelu’r cyllid sydd ar gael i ysgolion trwy'r setliad llywodraeth leol a chyllid grant.
Motion NDM8545 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Welcomes the First Minister’s commitment to sustained improvement in educational attainment as a top priority for the Welsh Government.
2. Supports the Welsh Government’s rollout of the Curriculum for Wales and implementation of the Additional Learning Needs (Wales) Act.
3. Expresses thanks to the education workforce for their continued hard work throughout the year.
4. Notes that, despite the UK Government’s mismanagement of our public finances, the Welsh Government has protected the funding available to schools through the local government settlement and grant funding.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 23 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 23 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—Addysg. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 23, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 8. Welsh Conservatives Debate—Education. Motion as amended: For: 26, Against: 23, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
And that concludes voting for today, but we'll now move on to the short debate. And if Members are leaving, please do so quietly.
A dyna ddiwedd ar y pleidleisio am heddiw, ond symudwn ymlaen nawr at y ddadl fer. Ac os oes Aelodau'n gadael, gwnewch hynny'n dawel os gwelwch yn dda.
And I now call upon Peter Fox to debate on the subject he has chosen today.
A galwaf yn awr ar Peter Fox i gyflwyno'i ddadl ar y pwnc y mae wedi’i ddewis heddiw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Today's theme of the debate is primary care and the preventative agenda, and I'd like to give a minute of my time to Sam Rowlands, Mark Isherwood and James Evans.
It's a well-known saying that prevention is better than cure, a saying that is especially poignant when we consider the extreme pressures that our health and social care sector is under. Indeed, we have all heard harrowing stories in our constituencies about patients often left in pain languishing on waiting lists or awaiting treatment. We know our primary care services play an incredibly important role in our NHS, from treating more common ailments to managing long-term illness. The work that the sector does cannot be understated but, sadly, our primary care services are being asked to do far too much with far too little.
Unlike hospitals, which are run and funded centrally by each health board, GP and dental practices largely follow a partnership model. This means that the practice is essentially a private business, owned by one or a handful of practitioners who are given contract funding from the health board to deliver services and pay their staff. Any additional costs incurred through procurement, increases or pay rises must be met by the business revenue, not by any increase in funding from the Welsh Government. And as a result, partners are now having to pay staff and utility bills out of their own salaries due to a lack of contractual funding, which is not uplifted in line with rising costs and pay uplifts negotiated between unions and the Welsh Government.
I've been told by multiple GPs that primary care only works successfully because of the partner model and their financial dependence on the success of the business. However, as a result of these financial issues, GP practices are now withdrawing more and more of their services, forcing hospitals to take up more work because the funding from the Welsh Government simply isn't there. Data released under the Freedom of Information Act 2000 to Aneurin Bevan University Health Board revealed that seven practices in the health board have withdrawn from enhanced services in the last year alone. This means that some of my constituents are having to travel 50-mile round trips to get to a hospital for a service that was previously offered by their local GP. On top of this, they may wait 50 weeks to get those same procedures that were carried out routinely and timely in the GP practice.
What started off as an increase in workload as a gesture of goodwill from GPs to support their local community has not only become the norm, but has also led to the health service heavily relying on this work. If we truly believe in the preventative agenda to address people's well-being and reduce pressure on secondary care, we should use all aspects of primary care in a far more proactive way and support them financially accordingly. I cannot stress this enough. Business as usual will only result in fewer and fewer services being provided by GPs, leading to more pressure being applied to already creaking secondary care services.
I'm glad that the First Minister has announced that the NHS is going to be prioritised and yesterday we heard some positive suggestions, but the pudding is always in the eating. What these actions actually look like I am eager to see. And as we know all too well with this Government, the devil will be in the detail. Not only are our GPs struggling but our NHS dental services are also seeing a rapid decline following the introduction of the new dental contract. These contracts don't work for dentists nor do they work for patients. In fact, the funding formula favours the Welsh Government's metric for success, getting first-time patients through the doors. However, by aligning contracts with this metric, patients who have more complex issues are unable to get appointments. They are left with a choice between years'-long waiting lists or paying hundreds of pounds for private care.
Since the introduction of new contracts, Wales saw a 60 per cent decrease in NHS dental posts on the previous year in 2021. Concern surrounding these dental contracts has been echoed by the sector, with the British Dental Association's open letter to the Welsh Government warning that we face potential catastrophic collapse because of the way contract reform has emerged from the pandemic and the lack of responsiveness from the Government. This lack of accessibility has led people to drastic action relating to dental care, from harrowing stories of people pulling out their own teeth with pliers or people being forced to take 200-mile round trips to get dental appointments. Clearly, this is just simply unacceptable in the twenty-first century.
So, what can Welsh Government do? For starters, we need to address the issue of contracting our primary care sector. The Welsh Government must ensure that it works with GPs to ensure that they are properly funded and equipped to deal with the increase in workload. We need to review our GP contracts, ensuring that they have the support they need to carry out the additional work that they are being required to do. Not only that, but we urgently need a reform of dental contracts to ensure that we can retain NHS provision here in Wales. Like our counterparts in England, an uplifted unit of dental activity rate for complex procedures would go some way into encouraging dentists to remain in the NHS.
And finally, my personal view is we need a root-and-branch review of secondary care, ensuring that every £1 spent in our NHS is used effectively. This would not only identify areas for improvement, it could free up money that could be used to fund our primary care services across Wales, helping to do more on the preventative agenda. I sincerely hope that the Welsh Government takes these points on board and ensures that our primary care services don't simply cling on, but can thrive and support local communities across Wales. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Thema’r ddadl heddiw yw gofal sylfaenol a’r agenda ataliol, a hoffwn roi munud o fy amser i Sam Rowlands, Mark Isherwood a James Evans.
Mae'n ddywediad cyfarwydd fod atal yn well na gwella, dywediad sy'n arbennig o ingol pan fyddwn yn ystyried y pwysau eithafol sydd ar ein sector iechyd a gofal cymdeithasol. Yn wir, mae pob un ohonom wedi clywed straeon dirdynnol yn ein hetholaethau am gleifion sy’n aml yn cael eu gadael mewn poen ar restrau aros neu’n aros am driniaeth. Gwyddom fod ein gwasanaethau gofal sylfaenol yn chwarae rhan hynod o bwysig yn ein GIG, o drin anhwylderau mwy cyffredin i reoli salwch hirdymor. Ni ellir gorbwysleisio'r gwaith y mae’r sector yn ei wneud, ond yn anffodus, gofynnir i’n gwasanaethau gofal sylfaenol wneud llawer gormod gyda llawer rhy ychydig.
Yn wahanol i ysbytai, sy’n cael eu rhedeg a’u hariannu’n ganolog gan bob bwrdd iechyd, mae meddygon teulu a phractisau deintyddol yn dilyn model partneriaeth i raddau helaeth. Golyga hyn fod y practis yn fusnes preifat i bob pwrpas, sy’n eiddo i un neu lond llaw o ymarferwyr sy’n cael cyllid contract gan y bwrdd iechyd i ddarparu gwasanaethau a thalu eu staff. Mae'n rhaid talu am unrhyw gostau ychwanegol yr eir iddynt drwy gaffael, cynnydd mewn costau neu godiadau cyflog drwy refeniw’r busnes, nid drwy unrhyw gynnydd mewn cyllid gan Lywodraeth Cymru. Ac o ganlyniad, mae partneriaid bellach yn gorfod talu staff a biliau cyfleustodau allan o’u cyflogau eu hunain oherwydd diffyg cyllid cytundebol, nad yw’n cael ei godi yn unol â chostau cynyddol a chodiadau cyflog a drafodir rhwng undebau a Llywodraeth Cymru.
Mae sawl meddyg teulu wedi dweud wrthyf mai dim ond oherwydd y model partner a'u dibyniaeth ariannol ar lwyddiant y busnes y mae gofal sylfaenol yn gweithio'n llwyddiannus. Fodd bynnag, o ganlyniad i'r problemau ariannol hyn, mae practisau meddygon teulu bellach yn rhoi'r gorau i fwy a mwy o'u gwasanaethau, gan orfodi ysbytai i ymgymryd â mwy o waith am nad yw'r cyllid ar gael gan Lywodraeth Cymru. Datgelodd data a ryddhawyd o dan Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth 2000 i Fwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan fod saith practis yn y bwrdd iechyd wedi rhoi'r gorau i ddarparu gwasanaethau estynedig yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Golyga hyn fod rhai o fy etholwyr yn gorfod teithio cyfanswm o 50 milltir i gyrraedd ysbyty ac yn ôl er mwyn cael gwasanaeth a arferai gael ei gynnig gan eu meddyg teulu lleol. Yn ychwanegol at hyn, gallent aros 50 wythnos i gael yr un triniaethau ag a gyflawnid fel mater o drefn ac yn amserol yn y practis meddyg teulu.
Mae’r hyn a ddechreuodd fel cynnydd mewn llwyth gwaith fel arwydd o ewyllys da gan feddygon teulu i gefnogi eu cymuned leol nid yn unig wedi dod yn norm, ond hefyd wedi arwain at sefyllfa lle mae'r gwasanaeth iechyd yn dibynnu’n helaeth ar y gwaith hwn. Os ydym yn credu o ddifrif yn yr agenda ataliol i fynd i’r afael â llesiant pobl a lleihau’r pwysau ar ofal eilaidd, dylem ddefnyddio pob agwedd ar ofal sylfaenol mewn ffordd lawer mwy rhagweithiol a’u cefnogi’n ariannol yn unol â hynny. Ni allaf bwysleisio hyn ddigon. Bydd parhau â busnes fel arfer ond yn arwain at lai a llai o wasanaethau’n cael eu darparu gan feddygon teulu, gan arwain at fwy o bwysau ar wasanaethau gofal eilaidd sydd eisoes yn gwegian.
Rwy’n falch fod y Prif Weinidog wedi cyhoeddi bod y GIG yn mynd i gael ei flaenoriaethu, a ddoe, clywsom awgrymiadau cadarnhaol, ond wrth ei flas y mae profi pwdin. Rwy'n awyddus iawn i weld sut olwg sydd ar y gweithredoedd hyn mewn gwirionedd. Ac fel y gwyddom yn rhy dda gyda'r Llywodraeth hon, bydd y manylion yn bwysig. Nid yn unig fod ein meddygon teulu yn ei chael hi'n anodd, ond mae gwasanaethau deintyddol y GIG hefyd yn gweld dirywiad cyflym yn dilyn cyflwyno'r contract deintyddol newydd. Nid yw'r contractau hyn yn gweithio i ddeintyddion nac i gleifion. Mewn gwirionedd, mae’r fformiwla ariannu yn ffafrio metrig Llywodraeth Cymru ar gyfer llwyddiant, sef cael cleifion newydd drwy’r drysau. Fodd bynnag, drwy alinio contractau â’r metrig hwn, nid yw cleifion sydd â phroblemau mwy cymhleth yn gallu cael apwyntiadau. Mae ganddynt ddewis rhwng rhestrau aros blynyddoedd o hyd neu dalu cannoedd o bunnoedd am ofal preifat.
Ers cyflwyno'r contractau newydd, mae gostyngiad o 60 y cant wedi bod yn nifer y swyddi deintyddol yn y GIG yng Nghymru o gymharu â’r flwyddyn flaenorol yn 2021. Mae’r sector wedi adleisio’r pryder ynghylch y contractau deintyddol hyn, gyda llythyr agored Cymdeithas Ddeintyddol Prydain at Lywodraeth Cymru yn rhybuddio ein bod yn wynebu trychineb posibl oherwydd y ffordd y mae'r pandemig wedi arwain at ddiwygio contractau a diffyg ymatebolrwydd gan y Llywodraeth. Mae’r diffyg hygyrchedd hwn wedi arwain at bobl yn cymryd camau eithafol mewn perthynas â gofal deintyddol, o straeon torcalonnus am bobl yn tynnu eu dannedd eu hunain â gefeiliau neu bobl yn cael eu gorfodi i fynd ar deithiau 200 milltir i gael apwyntiadau deintyddol. Yn amlwg, mae hyn yn gwbl annerbyniol yn yr unfed ganrif ar hugain.
Felly, beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud? I ddechrau, mae angen inni fynd i’r afael â mater contractio ein sector gofal sylfaenol. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau ei bod yn gweithio gyda meddygon teulu i sicrhau eu bod yn cael eu hariannu’n a'u paratoi'n briodol i allu ymdopi â’r cynnydd mewn llwyth gwaith. Mae angen inni adolygu ein contractau meddygon teulu, gan sicrhau bod ganddynt y cymorth sydd ei angen arnynt i gyflawni’r gwaith ychwanegol y mae’n ofynnol iddynt ei wneud. Nid yn unig hynny, ond mae angen diwygio contractau deintyddol ar fyrder i sicrhau y gallwn gadw darpariaeth GIG yma yng Nghymru. Fel ein cymheiriaid yn Lloegr, byddai cynyddu cyfradd yr uned o weithgaredd deintyddol ar gyfer triniaethau cymhleth yn mynd rywfaint o'r ffordd i annog deintyddion i aros yn y GIG.
Ac yn olaf, fy marn bersonol i yw bod angen adolygiad cyffredinol o ofal eilaidd, gan sicrhau bod pob £1 a werir yn ein GIG yn cael ei defnyddio'n effeithiol. Byddai hyn yn nodi meysydd i’w gwella, ond hefyd gallai ryddhau arian y gellid ei ddefnyddio i ariannu ein gwasanaethau gofal sylfaenol ledled Cymru, gan helpu i wneud mwy ar yr agenda ataliol. Rwy’n mawr obeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried y pwyntiau hyn ac yn sicrhau bod ein gwasanaethau gofal sylfaenol nid yn unig yn dal eu gafael, ond y gallant ffynnu a chefnogi cymunedau lleol ledled Cymru. Diolch.
Thank you to Peter Fox for giving a minute of your time in this short debate here today. As you mention, prevention is undoubtedly the best thing for people, when it comes to health issues and, as you highlighted, it also saves lots of money further down the line as well, and primary care certainly has a significant role to play in this agenda.
I was reading an article today about obesity rates in Wales, and I found it interesting, your reference about the proof is in the pudding on that matter of obesity. But the charity Nesta say the accurate figure for adult obesity rates in Wales is 34 per cent, which is a few percentage points above the official figure. And that's actually the highest level of the UK nations, an obesity rate of 34 per cent. Cabinet Secretary, I was pleased to hear you talk of—. Tackling obesity has been one of your top priorities, and there's certainly a lot that can be done in terms of prevention in tackling issues around obesity. But I'd be interested to hear today, in your response from this debate, and to understand some of the ideas that you might have in working with primary care to tackle obesity, but also in getting that balance right between personal responsibility in that area and Government frameworks as well, which is sometimes a fine balance to get. So, I'd be interested to hear some of your ideas in that area in particular and how primary care can help drive a preventative agenda around obesity in particular. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i Peter Fox am roi munud o’ch amser yn y ddadl fer hon yma heddiw. Fel y dywedwch, yn ddiamau, atal yw’r peth gorau i bobl, o ran materion iechyd, ac fel y dywedoch chi, mae hefyd yn arbed llawer o arian yn nes ymlaen yn ogystal, ac yn sicr, mae gan ofal sylfaenol ran bwysig i’w chwarae yn yr agenda hon.
Darllenais erthygl heddiw am gyfraddau gordewdra yng Nghymru, ac roedd eich cyfeiriad mai wrth ei flas y mae profi pwdin ar fater gordewdra yn ddiddorol. Ond dywed elusen Nesta mai’r ffigur cywir ar gyfer cyfraddau gordewdra ymhlith oedolion yng Nghymru yw 34 y cant, sydd ychydig o bwyntiau canran yn uwch na’r ffigur swyddogol. A hwnnw, mewn gwirionedd, yw'r ffigur uchaf ymhlith gwledydd y DU, cyfradd ordewdra o 34 y cant. Ysgrifennydd y Cabinet, roeddwn yn falch o’ch clywed yn sôn am—. Mae mynd i'r afael â gordewdra wedi bod yn un o'ch prif flaenoriaethau, ac yn sicr, mae llawer y gellir ei wneud ym maes atal wrth fynd i'r afael â materion sy'n ymwneud â gordewdra. Ond hoffwn glywed heddiw, yn eich ymateb i'r ddadl hon, a deall rhywfaint o'r syniadau a allai fod gennych ar weithio gyda gofal sylfaenol i fynd i'r afael â gordewdra, ond hefyd ar sicrhau'r cydbwysedd cywir rhwng cyfrifoldeb personol yn y maes hwnnw a fframweithiau'r Llywodraeth hefyd, sydd weithiau'n gydbwysedd anodd ei daro. Felly, hoffwn glywed rhai o'ch syniadau yn y maes hwnnw'n benodol, a sut y gall gofal sylfaenol helpu i ysgogi agenda ataliol mewn perthynas â gordewdra yn enwedig. Diolch yn fawr iawn.
Independent primary care providers are commissioned by every NHS health board in Wales to provide specialist eye health services in the community, but adult hearing loss services in Wales are provided exclusively by NHS health boards. In common with other developed nations, Wales has a large and growing population of adults with age-related hearing loss. There is considerable evidence that community audiology is highly cost-effective and can be safely delivered by independent providers supported by the service delivery models operating in England and the Republic of Ireland. Although the Welsh model of primary care audiology improves accessibility, patients continue to face substantial delays. A fully-fledged primary care audiology service in Wales is needed, providing high-quality and timely treatment in the community, including wax management, delivered by independent primary care providers commissioned by NHS Wales. This would help to prevent a myriad of further health complications at primary care level as an integral part of a preventative agenda.
Mae darparwyr gofal sylfaenol annibynnol yn cael eu comisiynu gan bob un o fyrddau iechyd y GIG yng Nghymru i ddarparu gwasanaethau iechyd llygaid arbenigol yn y gymuned, ond caiff gwasanaethau colli clyw oedolion yng Nghymru eu darparu gan fyrddau iechyd y GIG yn unig. Yn yr un modd â gwledydd datblygedig eraill, mae gan Gymru boblogaeth fawr a chynyddol o oedolion â cholled clyw sy’n gysylltiedig ag oedran. Ceir tystiolaeth sylweddol fod awdioleg gymunedol yn gosteffeithiol iawn ac y gellir ei darparu’n ddiogel gan ddarparwyr annibynnol a gefnogir gan y modelau darparu gwasanaeth sy'n gweithredu yn Lloegr a Gweriniaeth Iwerddon. Er bod model Cymru o awdioleg gofal sylfaenol yn gwella hygyrchedd, mae cleifion yn parhau i wynebu oedi sylweddol. Mae angen gwasanaeth awdioleg gofal sylfaenol llawn yng Nghymru, sy’n darparu triniaeth amserol o ansawdd uchel yn y gymuned, gan gynnwys gwasanaethau rheoli cwyr clustiau, a ddarperir gan ddarparwyr gofal sylfaenol annibynnol a gomisiynir gan GIG Cymru. Byddai hyn yn helpu i atal myrdd o gymhlethdodau iechyd pellach ar lefel gofal sylfaenol fel rhan ganolog o agenda ataliol.
It's really good that Peter Fox has brought this debate to the Chamber today because prevention is always better than cure. Most health conditions that people face could actually be prevented if they had a healthier, more active lifestyle. As Sam Rowlands said about obesity, it does play a huge part in conditions, but one thing that continually gets on my nerves is that we see far too much money sometimes being put into these programmes because a lot of the money is then absorbed in actually creating the strategy. In health boards, they spend millions and millions of pounds creating a lovely strategy that they put on the shelf and never gets implemented, and then when they actually want to implement it, they realise that the manager who was employed has taken all the money, so they can't actually put the money into the service to deliver it. So, what I would actually like to hear from the Minister is how you actually follow the money of these prevention strategies, because I've been talking to GP practices in my constituency on the 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy who tell me that the health board create a lovely document that sits on the shelf, and actually the GP practices have got no money themselves to actually implement these changes.
Mae'n dda iawn fod Peter Fox wedi dod â'r ddadl hon i'r Siambr heddiw oherwydd mae atal bob amser yn well na gwella. Gall y rhan fwyaf o gyflyrau iechyd y mae pobl yn eu hwynebu gael eu hatal pe bai ganddynt ffordd iachach a mwy egnïol o fyw. Fel y dywedodd Sam Rowlands am ordewdra, mae'n chwarae rhan enfawr mewn cyflyrau, ond un peth sy'n mynd ar fy nerfau'n barhaus yw ein bod weithiau'n gweld llawer gormod o arian yn cael ei roi i'r rhaglenni hyn am fod llawer o'r arian yn cael ei amsugno i greu'r strategaeth. Mewn byrddau iechyd, maent yn gwario miliynau ar filiynau o bunnoedd yn creu strategaeth hyfryd y maent yn ei rhoi ar y silff ac nad yw byth yn cael ei gweithredu, ac yna pan fyddant eisiau ei gweithredu, maent yn sylweddoli bod y rheolwr a gyflogwyd wedi mynd â'r holl arian fel na allant roi'r arian i'r gwasanaeth i'w ddarparu. Felly, yr hyn yr hoffwn ei glywed gan y Gweinidog mewn gwirionedd yw sut rydych chi'n dilyn arian y strategaethau atal hyn, oherwydd bûm yn siarad am y strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' gyda meddygfeydd yn fy etholaeth sy'n dweud wrthyf fod y bwrdd iechyd yn creu dogfen hyfryd sy'n segur ar y silff, ac nad oes gan y meddygfeydd arian eu hunain i weithredu'r newidiadau hyn.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl—Eluned Morgan.
I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care to reply to the debate—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. I'd like to thank Peter Fox for bringing this debate to the floor of the house today. I'm really grateful for the opportunity to talk about this really important topic of prevention and the primary care agenda. Our long-term strategy for health and care in Wales, 'A Healthier Wales', emphasises the importance of well-being, prevention and early intervention to ensure health and care systems are more effective, equitable and sustainable, not just for today but for future generations. It highlights the need to enable and encourage good health and well-being throughout life, whilst anticipating and predicting that poor health and well-being of our citizens is something that none of us want to see.
We have an ageing population, and we should rightly celebrate that we're living longer and surviving what were once life-ending diseases and events, and that's thanks to improvements in medicine and also living standards. But, changing demographics, coupled with a rise in chronic conditions and unhealthy lifestyle behaviours are placing new and potentially unsustainable demands on both the NHS and our care services. To respond and maintain a universal NHS service, we have to move from focusing on treating illnesses to supporting and promoting wellness across the population, putting prevention at its heart. But, we have a responsibility as a Government to support people to look after their own health, to prevent disease later in life by encouraging people to stop smoking, to reduce their alcohol intake, and to adopt healthier lifestyles by eating better, being physically active and maintaining social relationships and connections.
Now, this is not the role of the health service alone; responsibility for the preventative agenda sits with each of us as individuals. You've heard that obesity is going to be one of the top new priorities in terms of my responsibilities. I've asked for that to come into my portfolio. I'm more than happy, Sam, to give you a bit more detail on that; I'm just working up a comprehensive programme, but it's going to take me a while to get there, so if you'll bear with me with some patience. But, I recognise that this is a time bomb that we absolutely need to address. But, better health and well-being also had its foundations in the first 1,000 days, in a good education, in the skills that we have to earn a fair, living wage, in good-quality housing and in the vibrant communities in which we live.
I want to turn now to the focus of this short debate, to primary care. The majority of contacts with the NHS are in primary care—up to 1.5 million contacts a month in a population of 3 million people. As the first point of contact, primary care professionals can play a key and trusted role in prevention by supporting people to maintain their own health and well-being, but our primary care model for Wales supports a much wider range of local services—it's not all about the GP—including the third sector, making sure that prevention and self-care are central. So, whilst GPs are often the first point of contact for trusted advice, as well as being the front door to other specialised services, it's important to note that those other services might sometimes be more appropriate, and I know, especially being married to a GP, the extreme pressure they're under at the moment. On the contract last year, just to make it clear, we did give them an uplift, 5 per cent, not just to the GPs, but also to the staff who work in their surgeries. They do more than treat illness to keep the population well, and it's important we make every contact with the GP count, as they actively promote and administer our vaccination programmes, offer advice about lifestyle choices, screen for risk factors for a wide range of conditions, and they signpost and refer to other services, including smoking cessation, weight management and third sector support. But some of this could be taken away from them and be given to other professionals in the community.
Diolch yn fawr. Hoffwn ddiolch i Peter Fox am ddod â'r ddadl hon i lawr y tŷ heddiw. Rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i siarad am bwnc pwysig yr agenda atal a gofal sylfaenol. Mae ein strategaeth hirdymor ar gyfer iechyd a gofal yng Nghymru, 'Cymru Iachach', yn pwysleisio pwysigrwydd llesiant, atal ac ymyrraeth gynnar i sicrhau bod systemau iechyd a gofal yn fwy effeithiol, teg a chynaliadwy, nid yn unig ar gyfer heddiw ond ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Mae'n tynnu sylw at yr angen i alluogi ac annog iechyd da a llesiant gydol oes, gan ragweld a darogan bod iechyd a llesiant gwael ein dinasyddion yn rhywbeth nad oes yr un ohonom eisiau ei weld.
Mae gennym boblogaeth sy'n heneiddio, a dylem ddathlu ein bod yn byw'n hwy ac yn goroesi afiechydon a digwyddiadau a oedd unwaith yn dod â bywyd i ben, a hynny oherwydd gwelliannau mewn meddygaeth a safonau byw. Ond mae newid yn y ddemograffeg, ynghyd â chynnydd mewn cyflyrau cronig ac ymddygiadau ffordd o fyw afiach yn gosod galwadau newydd a allai fod yn anghynaliadwy ar y GIG a'n gwasanaethau gofal. Er mwyn ymateb a chynnal gwasanaeth cyffredinol y GIG, mae'n rhaid inni symud o ganolbwyntio ar drin afiechydon i gefnogi a hyrwyddo iechyd gwell ar draws y boblogaeth, gydag atal yn ganolog i hynny. Ond mae gennym gyfrifoldeb fel Llywodraeth i gefnogi pobl i ofalu am eu hiechyd eu hunain, i atal afiechyd yn ddiweddarach mewn bywyd drwy annog pobl i roi'r gorau i ysmygu, i gyfyngu ar faint o alcohol y maent yn ei yfed, ac i fabwysiadu ffyrdd iachach o fyw drwy fwyta'n well, bod yn egnïol yn gorfforol a chynnal perthnasoedd a chysylltiadau cymdeithasol.
Nawr, nid rôl y gwasanaeth iechyd yn unig mo hon; mae pob un ohonom fel unigolion yn gyfrifol am yr agenda ataliol. Rydych chi wedi clywed bod gordewdra yn mynd i fod yn un o brif flaenoriaethau newydd fy nghyfrifoldebau i. Rwyf wedi gofyn i hynny ddod yn rhan o fy mhortffolio. Sam, rwy'n fwy na hapus i roi ychydig mwy o fanylion i chi am hynny; rwy'n gweithio ar raglen gynhwysfawr, ond mae'n mynd i gymryd amser imi gyrraedd yno, felly os caf ofyn am eich amynedd. Rwy'n cydnabod bod hwn yn fom amser y mae gwir angen inni fynd i'r afael ag ef. Ond mae gan iechyd a lles gwell ei sylfeini yn y 1,000 diwrnod cyntaf hefyd, mewn addysg dda, yn y sgiliau sydd gennym i ennill cyflog byw teg, mewn tai o ansawdd da ac yn y cymunedau bywiog lle rydym yn byw.
Rwyf am droi nawr at ffocws y ddadl fer hon, at ofal sylfaenol. Mae mwyafrif y cysylltiadau â'r GIG yn digwydd mewn gofal sylfaenol—hyd at 1.5 miliwn o gysylltiadau y mis mewn poblogaeth o 3 miliwn o bobl. Fel y pwynt cyswllt cyntaf, gall gweithwyr gofal sylfaenol proffesiynol chwarae rhan allweddol a dibynadwy mewn gwaith atal drwy gefnogi pobl i gynnal eu hiechyd a'u lles eu hunain, ond mae ein model gofal sylfaenol i Gymru yn cefnogi ystod lawer ehangach o wasanaethau lleol—nid yw'r cyfan yn ymwneud â'r meddyg teulu—gan gynnwys y trydydd sector, gan sicrhau bod atal a hunanofal yn ganolog. Felly, er mai meddygon teulu yw'r pwynt cyswllt cyntaf yn aml ar gyfer cyngor dibynadwy, yn ogystal â bod yn ddrws blaen i wasanaethau arbenigol eraill, mae'n bwysig nodi y gallai'r gwasanaethau eraill hynny fod yn fwy priodol weithiau, ac rwy'n gwybod, yn enwedig o fod yn briod â meddyg teulu, am y pwysau eithafol sydd arnynt ar hyn o bryd. Ar y contract y llynedd, os caf egluro, fe wnaethom roi codiad cyflog iddynt, 5 y cant, nid yn unig i'r meddygon teulu, ond hefyd i'r staff sy'n gweithio yn eu meddygfeydd. Maent yn gwneud mwy na thrin salwch i gadw'r boblogaeth yn iach, ac mae'n bwysig ein bod yn gwneud i bob cyswllt â meddyg teulu gyfrif, wrth iddynt fynd ati i hyrwyddo a gweinyddu ein rhaglenni brechu, cynnig cyngor am ddewisiadau ffordd o fyw, sgrinio am ffactorau risg ar gyfer ystod eang o gyflyrau, ac wrth iddynt gyfeirio ac atgyfeirio at wasanaethau eraill, gan gynnwys rhoi'r gorau i ysmygu, rheoli pwysau a chefnogaeth trydydd sector. Ond gellid tynnu rhywfaint o hyn oddi ar eu hysgwyddau a'i roi i weithwyr proffesiynol eraill yn y gymuned.
Will the Minister take an intervention?
A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad?
Sure.
Wrth gwrs.
I agree wholeheartedly about that community intervention, community pharmacy, optometry et cetera, but the issue is the commissioning of those services differs from health board to health board, especially Cardiff and Vale, for example, as opposed to Swansea bay health board, which is very often used as an example in my own electoral region. So, that inconsistency of commissioning is holding back the development of community services that most people would welcome. I've sat in this Chamber since 2007 and I've heard various health Ministers say they want greater community services, but it just doesn't seem to be consistent around Wales.
Rwy'n cytuno'n llwyr ynglŷn ag ymyrraeth gymunedol, fferylliaeth gymunedol, optometreg ac ati, ond y broblem yw bod comisiynu'r gwasanaethau hynny'n amrywio rhwng un bwrdd iechyd a'r llall, yn enwedig rhwng Caerdydd a'r Fro, er enghraifft, a bwrdd iechyd bae Abertawe, a ddefnyddir yn aml iawn fel enghraifft yn fy rhanbarth etholiadol fy hun. Felly, mae'r anghysondeb gyda chomisiynu'n llesteirio datblygiad gwasanaethau cymunedol y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn ei groesawu. Rwyf wedi eistedd yn y Siambr hon ers 2007 a chlywais amryw o Weinidogion iechyd yn dweud eu bod eisiau mwy o wasanaethau cymunedol, ond nid yw'n ymddangos ei fod yn gyson ledled Cymru.
Well, it is a national contract. The pharmacy contract is a national contract, so I don't quite understand that. Obviously, if you don't have a high-street optometrist in your local area, then it's difficult for us to provide that service if it doesn't exist. But it is a national contract.
Let me just give you some examples of where we are able to help. So, the dietician-led diabetes prevention programme has already supported people with an increased risk of type 2 diabetes to change their diet and increase physical activity. So, if you get in there early, you can actually stop them from developing type 2 diabetes. You get type 2 diabetes, you're into a whole range of new complexities, so getting in there early is crucial.
And our Flying Start programme is meeting children's speech, language and communication needs also to make sure that they are school ready. Our award-winning dietetic programme has introduced schemes like 'come and cook with your child' in north Wales, helping families make healthy and affordable meals from scratch. So, we've been reforming primary care for a number of years. This is not something new. It's not a new idea. We've actually been delivering on this. And as some of you have noted, dentists and opticians play a key role in preventing oral and eye health problems. I know Mark mentioned community audiology. He's always a champion of people with hearing loss. It is important that we are doing things differently in Wales. We are trying to develop these community audiology systems, delivered by the NHS. And there is an option to go to the private sector. It's not a cost-free option, though, Mark. You've got to find the money to give to the private sector in order to do that, and at the moment, obviously, we are very challenged financially.
Wel, mae'n gytundeb cenedlaethol. Mae'r contract fferylliaeth yn gontract cenedlaethol, felly nid wyf yn deall hynny'n iawn. Yn amlwg, os nad oes gennych optometrydd stryd fawr yn eich ardal leol, mae'n anodd inni ddarparu'r gwasanaeth hwnnw os nad yw'n bodoli. Ond mae'n gytundeb cenedlaethol.
Gadewch imi roi rhai enghreifftiau i chi o ble y gallwn helpu. Felly, mae'r rhaglen atal diabetes dan arweiniad deietegydd eisoes wedi cefnogi pobl sydd â risg uwch o ddiabetes math 2 i newid eu deiet a chynyddu gweithgarwch corfforol. Felly, os ydych chi'n ei ddal yn gynnar, gallwch eu hatal rhag datblygu diabetes math 2. Os ydych chi'n cael diabetes math 2, rydych chi'n wynebu ystod eang o gymhlethdodau newydd, felly mae ei ddal yn gynnar yn allweddol.
Ac mae ein rhaglen Dechrau'n Deg yn diwallu anghenion lleferydd, iaith a chyfathrebu plant i sicrhau eu bod yn barod ar gyfrer yr ysgol. Mae ein rhaglen ddeietegol arobryn wedi cyflwyno cynlluniau fel 'dewch i goginio gyda'ch plentyn' yng ngogledd Cymru, gan helpu teuluoedd i wneud prydau iach a fforddiadwy o'r dechrau. Felly, rydym wedi bod yn diwygio gofal sylfaenol ers nifer o flynyddoedd. Nid yw hyn yn rhywbeth newydd. Nid yw'n syniad newydd. Rydym wedi bod yn cyflawni hyn mewn gwirionedd. Ac fel y mae rhai ohonoch chi wedi nodi, mae deintyddion ac optegwyr yn chwarae rhan allweddol yn atal problemau iechyd y geg a'r llygaid. Rwy'n gwybod bod Mark wedi sôn am awdioleg gymunedol. Mae bob amser yn cefnogi pobl sydd â cholled clyw. Mae'n bwysig ein bod yn gwneud pethau'n wahanol yng Nghymru. Rydym yn ceisio datblygu'r systemau awdioleg gymunedol hyn, wedi'u darparu gan y GIG. Ac mae yna opsiwn i fynd i'r sector preifat. Fodd bynnag, nid yw'n opsiwn rhad ac am ddim, Mark. Mae'n rhaid ichi ddod o hyd i'r arian i'w roi i'r sector preifat er mwyn gwneud hynny, ac ar hyn o bryd, yn amlwg, rydym yn wynebu heriau ariannol mawr.
Mae clefyd y gymiau a phydredd dannedd yn aml yn gallu cael ei atal drwy fyw’n iach a brwsio dannedd yn iawn. Rŷn ni am ddiwygio contract deintyddol y gwasanaeth iechyd ar sail atal, risg ac angen, ac rŷn ni wedi cyflwyno i fyny at 300,000 o apwyntiadau i gleifion NHS newydd.
I wella gofal llygaid, rŷn ni wedi cyflwyno deddfwriaeth newydd a rhoi cyllid ychwanegol i wneud yn siŵr bod mwy o wasanaethau ar gael yn lleol. Rŷn ni wedi gwneud hyn yn unol â’r syniad o atal. Mae fferyllfeydd cymunedol yn cynnig gwasanaethau hanfodol ac yn hyrwyddo ffyrdd iach o fyw. Maen nhw'n helpu i leihau’r pwysau ar feddygon a rhannau eraill o'r system iechyd a gofal. Mae'r rhan fwyaf o fferyllfeydd Cymru yn darparu gwasanaeth am ddim ar gyfer anhwylderau cyffredin. Yng Nghymru, mae 27 math o anhwylder yn gallu cael eu trin o gymharu â saith sy'n gallu cael eu trin mewn fferyllfeydd yn Lloegr. Gan fod mwy o wasanaethau ar gael mewn fferyllfeydd cymunedol, mae cannoedd o filoedd o bobl wedi osgoi’r angen i weld meddyg. Rŷn ni'n ymgynghori ar ddwy strategaeth newydd, sef y strategaeth iechyd meddwl a llesiant meddyliol, a'r strategaeth atal hunanladdiad a hunan-niweidio. Ein nod yw hyrwyddo a chefnogi lles a rhoi’r gallu i bobl wella eu hiechyd meddwl a’u lles.
Mae atal yn hanfodol i sicrhau dyfodol cynaliadwy i ofal iechyd yng Nghymru. Yr unigolyn sydd â'r cyfrifoldeb i ddechrau'r daith at fod yn iach. Bydd y camau ar eu newydd wedd ar gyfer 'Cymru Iachach' yn nodi sut byddwn ni'n cyfleu hyn i'r cyhoedd. Dyw atal ddim yn rhywbeth sy'n cael ei wneud ar ben ei hun. Mae'n strategaeth eang sy'n rhan annatod o'n system iechyd. Rŷn ni am roi'r gallu i bobl reoli eu hiechyd eu hunain, rŷn ni am gefnogi ein gweithwyr gofal iechyd yn eu gwaith hanfodol, ac rŷn ni am gryfhau adnoddau cymunedol. Drwy wneud hyn, byddwn yn lleihau baich clefydau ac yn gwella ansawdd bywyd i bawb. Diolch yn fawr.
Gum disease and tooth decay can often be prevented by a healthy lifestyle and proper tooth brushing. We want to reform the dental contract on a preventative basis, in terms of responding to risk and need, and we have introduced up to 300,000 appointments to new dental patients.
To improve eye care, we've introduced new legislation and provided additional funding to ensure that more services are available locally. We've done this in accordance with the idea of preventative care. Community pharmacies are providing vital services and are promoting healthy ways of living. They are helping to reduce the pressure on GPs and other parts of the health and care system. The majority of pharmacies in Wales provide a free service for common ailments. In Wales, 27 kinds of ailments can be treated as compared to seven that can be treated in pharmacies in England. As there are more services available in community pharmacies, hundreds of thousands of people have avoided the need to see their GP. We are consulting on two new strategies, namely the mental health and well-being strategy, and the strategy for suicide prevention and to prevent self harm. Our aim is to promote and support well-being and to provide people with the ability to improve their mental health and well-being.
Prevention is key to ensuring a sustainable future for healthcare in Wales. It's the individual who has the responsibility to start on that journey to being healthy. The reformed steps for 'A Healthier Wales' will set out how we will convey this to the public. Prevention isn't something that is done in isolation. It's a wide-ranging strategy that is an inextricable part of our health service. We want to provide people with the ability to manage their own health, we want to support our healthcare staff in their vital roles, and we want to strengthen community resources. Through doing this, we will decrease the pressure of disease on healthcare services and improve people's quality of life. Thank you very much.
Diolch i bawb. Daw hynny â busnes heddiw i ben.
Thank you, all. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:10.
The meeting ended at 18:10.