Y Cyfarfod Llawn
Plenary
02/05/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso i'r sesiwn lawn heddiw. Yn gyntaf, cwestiynau i'r Prif Weinidog. Cwestiwn 1, Mike Hedges.
Good afternoon and welcome to today's Plenary meeting. The first item today is questions to the First Minister. Question 1, Mike Hedges.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i leihau llygredd afonydd? OQ59418
1. What action is the Welsh Government taking to reduce river pollution? OQ59418
I thank Mike Hedges, Dirprwy Lywydd, for that question. With ministerial colleagues, I have chaired two summits, bringing together all those bodies and organisations with a responsibility to reduce river pollution. The agreed action plan commits all participants to accelerate the practical measures that each can take to tackle pollution in our waterways
Diolch i Mike Hedges, Dirprwy Lywydd, am y cwestiwn yna. Gyda chyd-Weinidogion, rwyf i wedi cadeirio dwy uwchgynhadledd, gan ddod â'r holl gyrff a sefydliadau hynny â chyfrifoldeb i leihau llygredd afonydd at ei gilydd. Mae'r cynllun gweithredu y cytunwyd arno yn ymrwymo'r holl gyfranogwyr i gyflymu'r mesurau ymarferol y gall pob un eu cymryd i fynd i'r afael â llygredd yn ein dyfrffyrdd.
I thank the First Minister for that response. River pollution is a problem across Wales, but I only want to talk about the River Tawe. We have raw sewerage discharge, agricultural pollution and microplastics. Some suggestions: has the Welsh Government considered taking action to stop water run-off mixing with sewerage? Things I believe that could help include the planting of trees and bushes, making it a planning condition on new developments that impervious coverings are not allowed, except for a driveway with limited width, to have greater control over the use of fertiliser on farmland, and to completely ban microplastic use in commonly used materials such as cosmetics.
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Mae llygredd afonydd yn broblem ledled Cymru, ond hoffwn siarad am Afon Tawe yn unig. Mae gennym ni ollyngiad carthion amrwd, llygredd amaethyddol a microblastigau. Rhai awgrymiadau: a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried cymryd camau i atal dŵr ffo rhag cymysgu â charthion? Mae pethau yr wyf i'n credu allai helpu yn cynnwys plannu coed a llwyni, gan ei wneud yn amod cynllunio ar ddatblygiadau newydd na fydd gorchuddion anhydraidd yn cael eu caniatáu, ac eithrio dreif â lled cyfyngedig, i fod â mwy o reolaeth dros ddefnyddio gwrtaith ar dir fferm, ac i wahardd defnydd o microblastig yn llwyr mewn deunyddiau a ddefnyddir yn gyffredin fel colur.
Well, Dirprwy Lywydd, I thank Mike Hedges for his unfailingly constructive suggestions as to how we might tackle the scourge of river pollution. A number of the points that he has mentioned I think we have embarked upon already. As far as separating water run-off from sewerage, then the future of sustainable drainage systems, I think, is fundamental to making sure that, for all new building developments, we can relieve pressure on the network, redirecting and slowing down the speed at which surface water enters the sewer system.
The Member made a number of points about agricultural pollution. Of course, we are committed to making sure that we have greater use control over fertilisers on farmland, and the sustainable farming scheme will contribute to a number of other points that Mike Hedges made. It will offer support to those farmers who choose to take it, to tree plant, particularly along river banks, but also more generally. And as for the point that the Member makes about making the planning condition on new developments, the Minister for Climate Change has undertaken to write to all local authorities, reminding them of the enforcement powers they already have in this regard. There are restrictions on paving over front gardens, for parking or any other purpose, without planning permission. And Mike Hedges is quite right to point to the fact that the way in which, increasingly in urban areas, people have turned what were previously gardens into hard standing and parking, means that there is increased run-off into sewers, adding to the risk of flooding and impacting on water quality. So, I hope the Member can see from that that a range of the suggestions that he has made are being taken forward already, and there are other ideas that he has suggested this afternoon that we will be able to explore and see if they can add to that overall cross-Government effort.
Wel, Dirprwy Lywydd, diolch i Mike Hedges am ei awgrymiadau adeiladol bob tro ynghylch sut y gallem ni fynd i'r afael â melltith llygredd afonydd. Rwy'n credu ein bod ni eisoes wedi cychwyn ar nifer o'r pwyntiau y mae wedi eu crybwyll. O ran gwahanu dŵr ffo oddi wrth garthion, yna mae dyfodol systemau draenio cynaliadwy, rwy'n credu, yn hanfodol i wneud yn siŵr y gallwn ni, ar gyfer pob datblygiad adeiladu newydd, leddfu pwysau ar y rhwydwaith, gan ailgyfeirio ac arafu'r cyflymder y mae dŵr wyneb yn mynd i mewn i'r system garthffosiaeth.
Fe wnaeth yr Aelod nifer o bwyntiau am lygredd amaethyddol. Wrth gwrs, rydym ni wedi ymrwymo i wneud yn siŵr bod gennym ni fwy o reolaeth defnydd dros wrteithiau ar dir fferm, a bydd y cynllun ffermio cynaliadwy yn cyfrannu at nifer o bwyntiau eraill a wnaeth Mike Hedges. Bydd yn cynnig cymorth i'r ffermwyr hynny sy'n dewis ei gymryd, i blannu coed, ar hyd glannau afonydd yn arbennig, ond hefyd yn fwy cyffredinol. Ac o ran y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ynghylch gwneud yr amod cynllunio ar ddatblygiadau newydd, mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi ymrwymo i ysgrifennu at bob awdurdod lleol, gan eu hatgoffa o'r pwerau gorfodi sydd ganddyn nhw eisoes yn hyn o beth. Ceir cyfyngiadau ar balmantu dros erddi ffrynt, ar gyfer parcio neu unrhyw ddiben arall, heb ganiatâd cynllunio. Ac mae Mike Hedges yn hollol gywir i gyfeirio at y ffaith bod y ffordd y mae pobl, yn gynyddol mewn ardaloedd trefol, wedi troi'r hyn a oedd yn erddi gynt yn arwyneb solet a mannau parcio, yn golygu bod mwy o ddŵr ffo yn llifo i garthffosydd, gan ychwanegu at y perygl o lifogydd ac effeithio ar ansawdd dŵr. Felly, rwy'n gobeithio y gall yr Aelod weld o hynny bod amrywiaeth o'r awgrymiadau y mae wedi eu gwneud yn cael sylw eisoes, ac mae syniadau eraill y mae wedi eu hawgrymu y prynhawn yma y byddwn ni'n gallu eu harchwilio a gweld a allan nhw ychwanegu at yr ymdrech draws-Lywodraeth gyffredinol honno.
It's clear, at the moment, that you're getting your action plan together. It is fair to say the UK Conservative Government now has a clear plan for reducing river pollution. By 2035—yes, they're well ahead of the game—water companies will have to improve all storm overflows discharging into or near every designated bathing water, and they will have to improve 75 per cent of overflows discharged into high-priority nature sites. By 2050, this will apply to all remaining storm overflows covered by our targets regardless of location. Wales has six out of the 20 most polluted rivers in the UK, and I am sure that you will agree that 600,000 hours of dumping into our waterways and our Welsh rivers is completely unacceptable. So, First Minister, would you agree with me and back the stance of the UK Conservative Government—the stance they've taken to address this issue—by holding water companies to account, and, if so, when are you going to do the same here in Wales?
Mae'n amlwg, ar hyn o bryd, eich bod chi wrthi'n llunio eich cynllun gweithredu. Mae'n deg dweud bod gan Lywodraeth Geidwadol y DU gynllun eglur nawr ar gyfer lleihau llygredd afonydd. Erbyn 2035—ydyn, maen nhw ymhell ar y blaen—bydd yn rhaid i gwmnïau dŵr wella'r holl orlifoedd storm sy'n gollwng i mewn i bob dŵr ymdrochi dynodedig, neu'n agos atyn nhw, a bydd yn rhaid iddyn nhw wella 75 y cant o orlifoedd sy'n cael eu gollwng i safleoedd natur â blaenoriaeth uchel. Erbyn 2050, bydd hyn yn berthnasol i'r holl orlifoedd storm sy'n weddill a gwmpesir gan ein targedau ni waeth beth fo'u lleoliad. Mae gan Gymru chwech o'r 20 o afonydd mwyaf llygredig yn y DU, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno bod 600,000 awr o waredu i'n dyfrffyrdd a'n hafonydd yng Nghymru yn gwbl annerbyniol. Felly, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi ac yn cefnogi safiad Llywodraeth Geidwadol y DU—y safiad y maen nhw wedi ei gymryd i fynd i'r afael â'r mater hwn—trwy ddwyn cwmnïau dŵr i gyfrif, ac, os felly, pryd ydych chi'n mynd i wneud yr un peth yma yng Nghymru?
Well, Dirprwy Lywydd, I don't think this is an area in which there is competition between the different nations of the United Kingdom. I believe that we need to reduce river pollution in Wales, and I'm quite sure that the UK Government takes action in England to do the same thing. It is a shared ambition, particularly with rivers that cross the border, where only combined action can have the impact that we wish. Many of the things that the Member has mentioned are happening in Wales. By 2030, Dŵr Cymru will have reduced their phosphorous pollution loading on our key areas by 90 per cent, and will have reduced it by 100 per cent by 2035. Of course, there is a great deal more that needs to be done. I agree with what the Member said that sewage dumping into rivers is not an acceptable practice, and that the industry has to invest more, and more quickly, to make sure that it tackles that. I believe that, in Dŵr Cymru, we have a company in Wales, a not-for-profit company, that is able to invest in the Welsh infrastructure without profit taking elsewhere. I think we're fortunate to have a company structured in that way and, I think, with a genuine commitment to playing its part in reducing river pollution.
Wel, Dirprwy Lywydd, nid wyf i'n credu bod hwn yn faes lle ceir cystadleuaeth rhwng gwahanol wledydd y Deyrnas Unedig. Rwy'n credu bod angen i ni leihau llygredd afonydd yng Nghymru, ac rwy'n eithaf siŵr bod Llywodraeth y DU yn cymryd camau yn Lloegr i wneud yr un peth. Mae'n uchelgais cyffredin, yn enwedig gydag afonydd sy'n croesi'r ffin, a dim ond camau cyfunol all gael yr effaith yr ydym ni'n ei dymuno. Mae llawer o'r pethau y mae'r Aelod wedi sôn amdanyn nhw yn digwydd yng Nghymru. Erbyn 2030, bydd Dŵr Cymru wedi lleihau eu llwytho llygredd ffosfforaidd ar ein hardaloedd allweddol 90 y cant, a bydd wedi ei leihau 100 y cant erbyn 2035. Wrth gwrs, mae llawer iawn mwy y mae angen ei wneud. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod nad yw gwaredu carthion i afonydd yn arfer derbyniol, a bod yn rhaid i'r diwydiant fuddsoddi mwy, ac yn gyflymach, i wneud yn siŵr ei fod yn mynd i'r afael â hynny. Rwy'n credu, yn Dŵr Cymru, bod gennym ni gwmni yng Nghymru, cwmni nid-er-elw, sy'n gallu buddsoddi yn seilwaith Cymru heb gymryd elw yn rhywle arall. Rwy'n credu ein bod ni'n ffodus bod gennym ni gwmni sydd wedi'i strwythuro yn y ffordd honno ac, yn fy marn i, sydd ag ymrwymiad gwirioneddol i chwarae ei ran i leihau llygredd afonydd.
Good afternoon, First Minister. I live in Hay-on-Wye. The River Wye is the second most polluted river in Wales, after the River Usk, and the River Tawe is the third most polluted river in Wales. Many of us get our postbags filled with people writing to us about the state of our rivers. And I realise it's not a political point, but I am really disappointed that, once again, Conservative MPs voted against taking a tougher stance against sewage dumping by our water companies, something that would have helped us across the UK. I also would take issue in Wales here on Dŵr Cymru. Dŵr Cymru executives get paid quite a lot of money—I think £600,000 was the last payment to a chief executive of Dŵr Cymru. This is at a time when Wales's water bills are the second highest across the country. May I ask you, in terms of river sewage, First Minister, whether you would support measures to make sewage dumping illegal?
Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwyf i'n byw yn y Gelli Gandryll. Afon Gwy yw'r ail afon fwyaf llygredig yng Nghymru, ar ôl Afon Wysg, ac Afon Tawe yw'r drydedd afon fwyaf llygredig yng Nghymru. Mae bagiau post llawer ohonom ni'n cael eu llenwi gan bobl yn ysgrifennu atom ni am gyflwr ein hafonydd. Ac rwy'n sylweddoli nad yw'n bwynt gwleidyddol, ond rwy'n siomedig iawn, unwaith eto, bod ASau Ceidwadol wedi pleidleisio yn erbyn cymryd safiad llymach yn erbyn gwaredu carthion gan ein cwmnïau dŵr, rhywbeth a fyddai wedi ein helpu ni ar draws y DU. Byddwn hefyd yn mynd i ddadl yma yng Nghymru ynghylch Dŵr Cymru. Mae swyddogion gweithredol Dŵr Cymru yn cael eu talu cryn dipyn o arian—rwy'n meddwl mai £600,000 oedd y taliad diwethaf i un o brif weithredwyr Dŵr Cymru. Mae hyn ar adeg pan fo biliau dŵr Cymru y rhai ail uchaf yn y wlad. A gaf i ofyn i chi, o ran carthion afonydd, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cefnogi mesurau i wneud gwaredu carthion yn anghyfreithlon?
Well, Dirprwy Lywydd, of course the Member is right in her simple factual point about the way Conservative MPs voted on this issue. If sewage dumping were to be made illegal, then the question would arise as to what happens when storm overflows inevitably cause pressure on the system. And while I'm completely with the Member in wanting to see all of that addressed seriously and quickly, it is simply the fact that combined sewage overflows operate in a way that means that sewage doesn't come through the floors of private businesses and private homes. So, if you banned it tomorrow, you would simply displace the problem and make the problem, I think, even less acceptable to Welsh citizens. The truth of the matter is, Dirprwy Lywydd, that this is a complex issue, where you can only make a difference by gathering together all the different contributions from those who have a part to play. That's why our action plan has buy-in from the Welsh Government, of course, but the regulators, the developers, the farming unions, the water companies, and we will need to see it from communities themselves. In the case of the River Wye, 72 per cent of pollution in the River Wye comes from agricultural sources. So, while I agree that Dŵr Cymru must play its part, and do it effectively, unless you're prepared to tackle the other sources of river pollution, then you won't make the difference that Jane Dodds and I would like to see.
Wel, Dirprwy Lywydd, wrth gwrs mae'r Aelod yn iawn yn ei phwynt ffeithiol syml am y ffordd y pleidleisiodd ASau Ceidwadol ar y mater hwn. Pe bai gwaredu carthion yn cael ei wneud yn anghyfreithlon, yna byddai'r cwestiwn yn codi o ran yr hyn sy'n digwydd pan fo gorlifoedd storm yn anochel yn achosi pwysau ar y system. Ac er fy mod i'n cytuno'n llwyr â'r Aelod o ran bod eisiau gweld hynny i gyd yn cael sylw o ddifrif a chyflym, y ffaith syml yw bod gorlifoedd carthion cyfunol yn gweithredu mewn ffordd sy'n golygu nad yw carthion yn dod trwy loriau busnesau preifat a chartrefi preifat. Felly, pe byddech chi'n ei wahardd yfory, yn syml iawn byddech yn dadleoli'r broblem ac yn gwneud y broblem, rwy'n meddwl, hyd yn oed yn llai derbyniol i ddinasyddion Cymru. Y gwir amdani, Dirprwy Lywydd, yw bod hwn yn fater cymhleth, lle gallwch chi wneud gwahaniaeth dim ond trwy gasglu'r holl wahanol gyfraniadau gan y rhai sydd â rhan i'w chwarae ynghyd. Dyna pam mae ein cynllun gweithredu'n cael cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, wrth gwrs, ond y rheoleiddwyr, y datblygwyr, yr undebau amaeth, y cwmnïau dŵr, a bydd angen i ni ei weld gan gymunedau eu hunain. Yn achos Afon Gwy, daw 72 y cant o lygredd yn Afon Gwy o ffynonellau amaethyddol. Felly, er fy mod i'n cytuno bod yn rhaid i Dŵr Cymru chwarae ei ran, a'i wneud yn effeithiol, oni bai eich bod chi'n barod i fynd i'r afael â'r ffynonellau eraill o lygredd afonydd, yna ni fyddwch yn gwneud y gwahaniaeth yr hoffai Jane Dodds a minnau ei weld.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau trên sy’n rhedeg o Fangor ar hyd rheilffordd arfordir y gogledd? OQ59456
2. Will the First Minister make a statement on train services that run from Bangor along the north Wales coast railway? OQ59456
Diolch i Siân Gwenllian. Dirprwy Lywydd, cyfrifoldeb Llywodraeth y Deyrnas Unedig yw llawer o’r gwasanaethau ar y prif reilffyrdd ar draws gogledd Cymru, ac maen nhw’n cael eu darparu gan Avanti West Coast. Mae perfformiad gwael a lefelau gwasanaeth annigonol ar y llwybr hanfodol hwn wedi rhoi pwysau ychwanegol ar wasanaethau rhanbarthol sy’n cael eu rhedeg gan Drafnidiaeth Cymru ac wedi rhoi profiad annerbyniol i deithwyr ar draws y gogledd.
I thank Siân Gwenllian. Dirprwy Lywydd, many of the mainline services across north Wales are a UK Government responsibility, and they are delivered by Avanti West Coast. Poor performance and inadequate service levels on this essential route has placed additional pressure on regional services run by Transport for Wales and delivered an unacceptable experience for passengers across north Wales.
Diolch yn fawr. Dwi'n cytuno efo'r dadansoddiad yna. Ond, ym Mangor, mae un o'r gorsafoedd trenau prysuraf yn y gogledd, ac mae yna gynlluniau ar droed i wella'r cyfleusterau. Ond y gwelliant mwyaf pellgyrhaeddol allai ddigwydd, er lles teithwyr y trên yn Arfon a thu hwnt, ydy trydaneiddio lein arfordir y gogledd. Byddai peth o'r arian sy'n ddyledus i Gymru yn sgil HS2 Lloegr yn gallu cael ei ddefnyddio ar gyfer y trydaneiddio yma. Ond, yn ogystal â'r buddsoddiad, mae angen inni gael y pwerau dros isadeiledd rheilffordd a dod â'r pwerau yma i'r Senedd. A wnewch chi gyflwyno'r achos cryf dros ddatganoli'r isadeiledd rheilffyrdd i'r Llywodraeth—gwneud yr achos yna'n gryf i'r Llywodraeth yn Llundain—a hefyd i'ch plaid eich hun?
Thank you very much. And I agree with that analysis. But, in Bangor, we have one of the busiest stations in the north of Wales, and there are plans afoot to improve the facilities there. But the most far-reaching improvement that could happen for the benefit of rail users in Arfon and beyond is electrification of the north Wales coast line. Some of the funding that is due to Wales as a result of HS2 in England would be able to be used for that electrification. But, as well as investment, we need to have the powers over rail infrastructure and bring those powers here to the Senedd. Will you make the strong case for the devolution of rail infrastructure to the Government, and make that case robustly to the UK Government, and to your own party, indeed?
Diolch yn fawr i Siân Gwenllian am y cwestiynau ychwanegol, Dirprwy Lywydd. A dwi'n cytuno—mae'n rhaid i ni gael y pwerau, y pwerau llawn yn y maes rheilffyrdd, a hefyd y buddsoddiadau sydd yn mynd gyda'r pwerau. Mae rhai pwerau gyda ni yn barod. Rydyn ni wedi defnyddio'r pwerau, fel mae pobl yn gallu gweld yn y buddsoddiad yn y rheilffordd yn y Cymoedd ac yng Nghaerdydd. Os gallwn ni gael y pwerau yn llawn, gallwn ni wneud job sy'n tynnu popeth gyda'i gilydd i wneud gwaith gwell yma yng Nghymru. Ond i wneud hynny—. Pwerau heb y buddsoddiadau, dyw hynny ddim yn mynd i ddigwydd. Dyna pam mae'r pwyntiau mae Sian Gwenllian wedi eu rhoi at ei gilydd yn bwysig i ni yma yng Nghymru.
I thank Siân Gwenllian for those supplementaries, Dirprwy Lywydd. And I do agree that we need the full powers over railways, as well as the investment to go along with those powers. We have some powers already, and we have used those powers, as people can see, in the investment into rail lines in the Valleys and in Cardiff. If we could have full powers, then we could do a more comprehensive job of work in order to make things better here in Wales. But, to do that, the powers without the investment simply couldn't work, and that's why Siân Gwenllian's points are important for us here in Wales.
Bangor station is already an important hub for university students and, now, with Welsh Government investing in a medical school, a dental academy and the National Slate Museum in its programme for government, Bangor station has significantly grown in importance. Do you share my disappointment to see that there will be just five services a day now between north Wales and London from May 2023, with no plans from the UK Government to restore the pre-COVID level of service? By awarding a six-month contract to Avanti, they are delaying a much needed reconsideration of the service provided, and such a short-term offer will not incentivise Avanti to improve the service or resolve any other outstanding issues. So, I am just concerned that this is another kick in the teeth for the people of north Wales and for trying to grow the economy there, and to get people to Bangor.
Mae gorsaf Bangor eisoes yn ganolbwynt pwysig i fyfyrwyr prifysgol a nawr, gyda Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn ysgol feddygol, academi ddeintyddol ac Amgueddfa Lechi Cymru yn ei rhaglen lywodraethu, mae gorsaf Bangor wedi tyfu'n sylweddol mewn pwysigrwydd. A ydych chi'n rhannu fy siom o weld mai dim ond pum gwasanaeth y dydd fydd yna bellach rhwng y gogledd a Llundain o fis Mai 2023, a dim cynlluniau gan Lywodraeth y DU i adfer lefel y gwasanaeth cyn COVID? Trwy ddyfarnu contract chwe mis i Avanti, maen nhw'n oedi ailystyriaeth y mae wir ei hangen o'r gwasanaeth a ddarperir, ac ni fydd cynnig byrdymor o'r fath yn cymell Avanti i wella'r gwasanaeth na datrys unrhyw faterion eraill sydd angen sylw. Felly, rwy'n poeni braidd fod hon yn gic arall yn nannedd pobl y gogledd ac am geisio tyfu'r economi yno, ac i gael pobl i Fangor.
Dirpwy Lywydd, I thank Carolyn Thomas for that. She makes a very important point. The decision of Avanti West Coast to reduce services between north Wales and London was made without any prior notification to the Welsh Government or to Transport for Wales, despite the very obvious knock-on effect onto those local train services. Not only did it arbitrarily reduce those services, but, clearly, that was good enough for the UK Government, because, despite that, they've gone ahead and awarded a six-month contract extension to Avanti West Coast. Now, I am told that Avanti is committed to improving that service. I am glad to see that the new chief executive of Avanti West Coast has offered a meeting with our transport Minister to set out the actions they are taking, but the truth of the matter is, Dirprwy Lywydd, that the problems on the railway are more basic than any single franchise. The way in which rail services are designed and delivered across the United Kingdom simply does not meet the needs of the travelling public. In order to have a more fundamental review, you need what Siân Gwenllian said in her original question—you need the powers transferred to Wales and the investment to go alongside it, and then, in the way that we have taken those parts of the railway that are under our control back under public control, we will be able to do that and make a much better job of rail services in Wales.
Dirprwy Lywydd, diolch i Carolyn Thomas am hynna. Mae hi'n gwneud pwynt pwysig iawn. Gwnaed penderfyniad Avanti West Coast i leihau gwasanaethau rhwng y gogledd a Llundain heb unrhyw rybudd ymlaen llaw i Lywodraeth Cymru nac i Trafnidiaeth Cymru, er gwaethaf yr effaith ganlyniadol amlwg iawn ar y gwasanaethau rheilffordd lleol hynny. Nid yn unig y gwnaeth leihau'r gwasanaethau hynny yn fympwyol, ond, yn amlwg, roedd hynny yn ddigon da i Lywodraeth y DU, oherwydd, er gwaethaf hynny, maen nhw wedi bwrw ymlaen a dyfarnu estyniad contract o chwe mis i Avanti West Coast. Nawr, rwy'n clywed bod Avanti wedi ymrwymo i wella'r gwasanaeth hwnnw. Rwy'n falch o weld bod prif weithredwr newydd Avanti West Coast wedi cynnig cyfarfod gyda'n Gweinidog trafnidiaeth i nodi'r camau y maen nhw'n eu cymryd, ond y gwir amdani, Dirprwy Lywydd, yw bod y problemau ar y rheilffyrdd yn fwy sylfaenol nag unrhyw fasnachfraint unigol. Yn syml, nid yw'r ffordd y mae gwasanaethau rheilffyrdd wedi'u cynllunio a'u darparu ar draws y Deyrnas Unedig yn diwallu anghenion y cyhoedd sy'n teithio. Er mwyn cael adolygiad mwy sylfaenol, rydych chi angen yr hyn a ddywedodd Siân Gwenllian yn ei chwestiwn gwreiddiol—rydych chi angen i'r pwerau gael eu trosglwyddo i Gymru a'r buddsoddiad i fynd ochr yn ochr â nhw, ac yna, yn y ffordd yr ydym ni wedi cymryd y rhannau hynny o'r rheilffordd sydd o dan ein rheolaeth yn ôl o dan reolaeth gyhoeddus, byddwn yn gallu gwneud hynny a gwneud darpariaeth lawer gwell o wasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru.
My colleague Siân Gwenllian is absolutely right to raise concerns again about the train services in north Wales. And I must say, First Minister, you have a refreshingly honest Deputy Minister for transport who clearly has concerns about the state of the Labour-run rail service here in Wales as well. He was recently quoted as saying that Transport for Wales could be 'awful' and has been 'pretty bleak for a while'. Do you agree with him, First Minister?
Mae fy nghyd-Aelod Siân Gwenllian yn hollol iawn i godi pryderon eto am y gwasanaethau rheilffyrdd yn y gogledd. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, Prif Weinidog, mae gennych chi Ddirprwy Weinidog trafnidiaeth gonest, sy'n galonogol iawn, y mae'n amlwg bod ganddo bryderon am gyflwr y gwasanaeth rheilffyrdd sy'n cael ei redeg gan Lafur yma yng Nghymru hefyd. Cafodd ei ddyfynnu yn ddiweddar yn dweud y gallai Trafnidiaeth Cymru fod yn 'ofnadwy' ac wedi bod yn 'eithaf llwm ers sbel'. A ydych chi'n cytuno ag ef, Prif Weinidog?
What I agree was the point that the Minister was actually making, because he was pointing to the decision of the UK Government to set out a future for rail services in Wales that can only be one of managed decline. That is the policy of your party and the Government that you support. That is why they have agreed the next period of investment for Network Rail that has Wales at the very foot of the league table. Every other region but one has better investment over the next period than is going to be offered in Wales, despite the fact that investment in the Welsh rail service has been dismal over the whole 13 years in which your Government has been in charge. That was the point the Deputy Minister was making, and it’s one I think any person who takes an objective look at the facts of rail investment in Wales would endorse.
Yr hyn yr wyf i'n cytuno ag ef oedd y pwynt yr oedd y Gweinidog yn ei wneud mewn gwirionedd, gan ei fod yn cyfeirio at benderfyniad Llywodraeth y DU i gyflwyno dyfodol ar gyfer gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru na all ond fod yn un o ddirywiad a reolir. Dyna bolisi eich plaid a'r Llywodraeth yr ydych chi'n ei chefnogi. Dyna pam maen nhw wedi cytuno ar y cyfnod nesaf o fuddsoddiad ar gyfer Network Rail sydd â Chymru ar waelod isaf tabl y gynghrair. Mae pob rhanbarth arall heblaw un yn cael buddsoddiad gwell dros y cyfnod nesaf na'r hyn sy'n mynd i gael ei gynnig yng Nghymru, er gwaethaf y ffaith bod buddsoddiad yng ngwasanaeth rheilffyrdd Cymru wedi bod yn druenus dros yr holl 13 mlynedd y mae eich Llywodraeth wedi bod wrth y llyw. Dyna oedd y pwynt yr oedd y Dirprwy Weinidog yn ei wneud, ac mae'n un rwy'n credu y byddai unrhyw berson sy'n cymryd golwg wrthrychol ar ffeithiau buddsoddiad mewn rheilffyrdd yng Nghymru yn ei gymeradwyo.
Symudwn ymlaen nawr i gwestiynau gan arweinwyr y pleidiau, ac, yn gyntaf, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
We move on now to questions from party leaders, and, first of all, the leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Last week, First Minister, the COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru issued a damning statement, in fairness, assessing the engagement so far the Welsh Government has had with the UK-wide COVID inquiry. Now, from these benches, we have time and time again said that there should be a Wales-wide independent inquiry; regrettably, the Labour benches have voted that proposal down, so we do rely on, obviously, the Welsh Government engaging with the UK inquiry to make sure that all the facts are presented and can be understood by that inquiry. Can you give us an update on how the Welsh Government is engaging with the COVID inquiry at a UK level? And are you as concerned as I am with the judgment that the COVID bereaved families have around non-disclosure and the timeliness of the evidence that the Welsh Government is submitting to the inquiry?
Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, Prif Weinidog, cyhoeddodd COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru ddatganiad damniol, er tegwch, yn asesu'r ymgysylltiad hyd yn hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ei gael ag ymchwiliad COVID y DU gyfan. Nawr, o'r meinciau hyn, rydym ni wedi dweud dro ar ôl tro y dylai fod ymchwiliad annibynnol Cymru gyfan; yn anffodus, mae'r meinciau Llafur wedi pleidleisio yn erbyn y cynnig hwnnw, felly rydym ni yn dibynnu, yn amlwg, ar Lywodraeth Cymru yn ymgysylltu ag ymchwiliad y DU i wneud yn siŵr bod yr holl ffeithiau yn cael eu cyflwyno ac y gall yr ymchwiliad hwnnw eu deall. A allwch chi roi diweddariad i ni ar sut mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â'r ymchwiliad COVID ar lefel y DU? Ac a ydych chi mor bryderus â mi ynghylch y farn sydd gan y teuluoedd mewn profedigaeth yn sgil COVID ar beidio â datgelu a phrydlondeb y dystiolaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei chyflwyno i'r ymchwiliad?
Llywydd, the Welsh Government engages fully with the UK inquiry. We are in receipt of numerous rule 9 requests to Ministers and to senior officials, and those multiple rule 9 requests are being complied with. The counsel to the inquiry said at the hearing that the Welsh Government had complied with all of those requests. They had asked for some further exhibits, as they are called—supporting documents—to go alongside the statements that had been submitted on time. Those further documents have now been submitted. It is part of thousands and thousands of documents that the Welsh Government has now provided to the inquiry.
On the point that the bereaved families made about non-disclosure of witness statements to them, that is absolutely not a matter for the Welsh Government at all. Once the statements are in the hands of the inquiry, it is a decision for the independent inquiry to make as to when those statements are submitted to other core participants. The Welsh Government has no say in that at all, nor should we. So, the bereaved families may have a concern about it, but it is not a concern that can be laid at the door of the Welsh Government.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu'n llawn ag ymchwiliad y DU. Rydyn ni'n derbyn nifer o geisiadau rheol 9 i Weinidogion ac i uwch swyddogion, a cheir cydymffurfiad â'r ceisiadau rheol 9 lluosog hynny. Dywedodd y cwnsler i'r ymchwiliad yn y gwrandawiad bod Llywodraeth Cymru wedi cydymffurfio â phob un o'r ceisiadau hynny. Roedden nhw wedi gofyn am rai arddangosion pellach, fel maen nhw'n cael eu galw—dogfennau ategol—i fynd ochr yn ochr â'r datganiadau a gyflwynwyd yn brydlon. Mae'r dogfennau pellach hynny wedi cael eu cyflwyno erbyn hyn. Mae'n rhan o filoedd ar filoedd o ddogfennau y mae Llywodraeth Cymru bellach wedi eu darparu i'r ymchwiliad.
Ar y pwynt a wnaeth y teuluoedd mewn profedigaeth am beidio â datgelu datganiadau tystion iddyn nhw, yn sicr nid yw hwnnw'n fater i Lywodraeth Cymru o gwbl. Unwaith y bydd y datganiadau yn nwylo'r ymchwiliad, mae'n benderfyniad i'r ymchwiliad annibynnol ei wneud o ran pryd y cyflwynir y datganiadau hynny i gyfranogwyr craidd eraill. Nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw lais yn hynny o gwbl, ac ni ddylai fod gennym ni chwaith. Felly, efallai fod gan y teuluoedd mewn profedigaeth bryder amdano, ond nid yw'n bryder y gellir ei osod wrth ddrws Llywodraeth Cymru.
So, for clarity, First Minister, the documentation that has been requested from the inquiry and the paperwork and other evidence that is required has been submitted on time, and actually the blame for non-disclosure is with the inquiry rather than the Welsh Government—or are there genuine examples where all the information has not been sent over from the Welsh Government and this has caused, obviously, the inquiry not to release the information because they’re only in possession of partial information? Because it is an important point to understand as to exactly why this information isn’t coming forward to the COVID bereaved families, who have core participation status in the inquiry, and the module 1 is due to start only in seven weeks’ time. They need that evidence to obviously be able to be in a position to present their case.
Felly, er eglurder, Prif Weinidog, mae'r dogfennau y gofynnwyd amdanyn nhw gan yr ymchwiliad a'r gwaith papur a'r dystiolaeth arall sy'n ofynnol wedi cael eu cyflwyno yn brydlon, ac mewn gwirionedd yr ymchwiliad sydd ar fai am beidio â datgelu yn hytrach na Llywodraeth Cymru—neu a oes enghreifftiau gwirioneddol lle nad yw'r holl wybodaeth wedi cael ei hanfon drosodd gan Lywodraeth Cymru a bod hyn wedi achosi, yn amlwg, i'r ymchwiliad beidio â chyhoeddi'r wybodaeth gan eu bod nhw'n meddu ar wybodaeth rannol yn unig? Oherwydd mae'n bwynt pwysig deall pam yn union nad yw'r wybodaeth hon yn cael ei chyhoeddi i'r teuluoedd mewn profedigaeth yn sgil COVID, sydd â statws cyfranogiad craidd yn yr ymchwiliad, a disgwylir i fodiwl 1 ddechrau ymhen saith wythnos yn unig. Maen nhw angen y dystiolaeth honno i allu bod mewn sefyllfa i gyflwyno eu hachos yn amlwg.
Llywydd, first of all, I cannot possibly sign up to the idea that the inquiry is to blame. There's no blame here; this is a decision of the inquiry. The leader of the opposition said that the inquiry was to blame—that’s the term he used; I listened to him very carefully—for non-disclosure of documents. It’s not for him or for me to blame the inquiry. The inquiry’s independent; it makes its decisions on when documents are released to all core participants. I don’t believe—I haven't checked today—I don't believe the Welsh Government has seen the statements of other core participants yet, and we will be giving evidence. The former Minister of health and I are both called as oral witnesses to the inquiry on module 1, and we haven't seen anybody else's statement yet either. That's a decision for the inquiry to make.
As far as the provision of information is concerned, I think the best I can do is just to read into the record what the counsel to the inquiry said at that module 1 hearing.
'The position in relation to the Welsh Government',
the KC said,
'was that in its draft response, although the response was full and complete, that there was an absence of supporting exhibits'.
He then says that he asked for those supporting exhibits, and, he says,
'we've received the material.'
Then he says at the end of the lengthy submission he was making—. 'So', he says to the chair of the inquiry,
'there is no, now, real issue in relation to the provision of material by material providers.'
So, just to simplify it, Dirprwy Lywydd: we provided what we were asked for in time. The inquiry, quite rightly, interrogates that material and sees whether there's anything else that it needs. It asked us for further supporting documentation. That has been supplied. And we will continue to co-operate with the inquiry, in full, at every stage.
Llywydd, yn gyntaf oll, mae'n amhosib i mi gytuno â'r syniad mai'r ymchwiliad sydd ar fai. Does dim bai yma; penderfyniad gan yr ymchwiliad yw hwn. Dywedodd arweinydd yr wrthblaid mai'r ymchwiliad oedd ar fai—dyna'r term a ddefnyddiodd; gwrandewais arno yn ofalus iawn—am beidio â datgelu dogfennau. Nid ei le ef na fy lle i yw rhoi'r bai ar yr ymchwiliad. Mae'r ymchwiliad yn annibynnol; mae'n gwneud ei benderfyniadau ynglŷn â phryd mae dogfennau yn cael eu rhyddhau i bawb sy'n gyfranogwyr craidd. Dydw i ddim yn credu—dydw i ddim wedi gwirio heddiw—dydw i ddim yn credu bod Llywodraeth Cymru wedi gweld datganiadau cyfranogwyr craidd eraill eto, a byddwn yn rhoi tystiolaeth. Mae'r cyn-Weinidog iechyd a minnau ill dau yn cael ein galw fel tystion llafar i'r ymchwiliad ar fodiwl 1, a dydyn ni ddim wedi gweld datganiad neb arall eto chwaith. Penderfyniad i'r ymchwiliad ei wneud yw hwnnw.
O ran y ddarpariaeth o wybodaeth, rwy'n credu mai'r gorau y gallaf i ei wneud yw darllen ar gyfer y cofnod yr hyn a ddywedodd y cwnsler i'r ymchwiliad yn y gwrandawiad modiwl 1 hwnnw.
'Dyma'r sefyllfa o ran Llywodraeth Cymru',
meddai'r CB,
'yn ei hymateb drafft, er bod yr ymateb yn llawn ac yn gyflawn, roedd arddangosion ategol yn absennol'.
Yna mae'n dweud ei fod wedi gofyn am yr arddangosion ategol hynny, ac, meddai,
'rydym ni wedi derbyn y deunydd.'
Yna mae'n dweud ar ddiwedd y cyflwyniad hir yr oedd yn ei wneud—. 'Felly', meddai wrth gadeirydd yr ymchwiliad,
'nid oes, bellach, unrhyw broblem wirioneddol o ran y ddarpariaeth o ddeunydd gan ddarparwyr perthnasol.'
Felly, dim ond i'w symleiddio, Dirprwy Lywydd: darparwyd yr hyn a ofynnwyd amdano gennym ni yn brydlon. Mae'r ymchwiliad, yn gwbl briodol, yn cwestiynu'r deunydd hwnnw ac yn gweld a oes unrhyw beth arall sydd ei angen arno. Gofynnodd i ni am ragor o ddogfennau ategol. Darparwyd y rheini. A byddwn yn parhau i gydweithredu â'r ymchwiliad, yn llawn, ar bob cam.
Thank you, First Minister, for that answer. I genuinely am not trying to trip you up, and I'm grateful for the one sentence that you put in that response, which is that what was required of you was presented in time. I think that that will be very helpful for especially the COVID bereaved families, but others, to understand that that information, in your words, was presented on time.
What I'd also like to try and explore with you in my final question is another issue that the COVID bereaved families highlighted as being an issue: the expert witnesses that might be called upon from the inquiry to reflect on actions taken here in Wales. As I think we all understand, expert witnesses are a very important part of any inquiry's evidence-gathering and understanding of the situation.
Are you confident that the expert witnesses that you understand that the inquiry will be dealing with or calling upon have the sufficient expertise to understand the policy, legislative and decision-making frameworks that exist here in Wales to be able to inform the inquiry in a meaningful way, so that they can reach conclusions that benefit the decision-making processes here in Wales, should another situation like this appear on our horizons?
Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Dydw i wir ddim yn ceisio eich baglu chi, ac rwy'n ddiolchgar am yr un frawddeg y gwnaethoch chi ei rhoi yn yr ymateb yna, sef bod yr hyn a oedd yn ofynnol gennych chi wedi cael ei gyflwyno yn brydlon. Rwy'n credu y bydd hynny o gymorth mawr, i deuluoedd mewn profedigaeth yn sgil COVID yn arbennig, ond eraill, i ddeall bod yr wybodaeth honno, yn eich geiriau chi, wedi cael ei chyflwyno yn brydlon.
Yr hyn yr hoffwn geisio ei archwilio gyda chi hefyd yn fy nghwestiwn olaf yw mater arall y tynnodd y teuluoedd mewn profedigaeth yn sgil COVID sylw ato fel mater: y tystion arbenigol a allai gael eu galw gan yr ymchwiliad i fyfyrio ar gamau a gymerwyd yma yng Nghymru. Fel yr wyf i'n credu ein bod ni i gyd yn deall, mae tystion arbenigol yn rhan bwysig iawn o waith casglu tystiolaeth a dealltwriaeth unrhyw ymchwiliad o'r sefyllfa.
A ydych chi'n hyderus bod gan y tystion arbenigol yr ydych chi'n deall y bydd yr ymchwiliad yn ymdrin â nhw neu'n galw arnyn nhw, yr arbenigedd digonol i ddeall y fframweithiau polisi, deddfwriaethol a gwneud penderfyniadau sy'n bodoli yma yng Nghymru i allu hysbysu'r ymchwiliad mewn ffordd ystyrlon, fel y gallan nhw ddod i gasgliadau sydd o fudd i'r prosesau gwneud penderfyniadau yma yng Nghymru, pe bai sefyllfa arall fel hon yn ymddangos ar ein gorwelion?
Well, Llywydd, I want to be careful in what I say, because I am a witness to the inquiry. What I did was to negotiate with the UK Government of the time to make sure that the inquiry had all the powers it needs to be able to secure evidence from whatever witnesses it thinks it needs in order to be able to explore the way decisions were made here in Wales. It cannot be for me, as a witness to the inquiry, to then try to influence the inquiry in who it calls to give other evidence. So, I'm just trying to be very careful that I observe the proper proprieties here.
What I am confident of is that, in the discussions that I held with the then Prime Minister, the terms of reference and the working practices of the inquiry are drawn up in a way that offers that independent inquiry—that it must decide who it wants to hear from. It has all the powers at its disposal in order to be able to do the important work—and I agree with the points that the leader of the opposition made: it is important that the inquiry is able to do that. It has the power that it needs, and we must allow it to exercise those responsibilities in that entirely independent way.
Wel, Llywydd, rwyf eisiau bod yn ofalus yn yr hyn yr wyf i'n ei ddweud, gan fy mod i'n dyst i'r ymchwiliad. Yr hyn a wnes i oedd negodi gyda Llywodraeth y DU ar y pryd i wneud yn siŵr bod gan yr ymchwiliad yr holl bwerau sydd eu hangen arno i allu sicrhau tystiolaeth gan ba bynnag dystion y mae'n credu sydd eu hangen arno i allu archwilio'r ffordd y cafodd penderfyniadau eu gwneud yma yng Nghymru. Ni allaf i, fel tyst i'r ymchwiliad, geisio dylanwadu ar yr ymchwiliad wedyn o ran pwy y mae'n galw arnyn nhw i roi tystiolaeth arall. Felly, rwyf i'n ceisio bod yn ofalus iawn fy mod i'n ymddwyn yn weddus yma.
Yr hyn yr wyf i'n ffyddiog yn ei gylch yw, yn y trafodaethau a gynhaliais gyda Phrif Weinidog y DU ar y pryd, bod cylch gorchwyl ac arferion gwaith yr ymchwiliad wedi cael eu llunio mewn ffordd sy'n cynnig i'r ymchwiliad annibynnol hwnnw—bod yn rhaid iddo benderfynu gan bwy y mae eisiau clywed. Mae ganddo'r holl bwerau sydd ar gael iddo er mwyn gallu gwneud y gwaith pwysig—ac rwy'n cytuno â'r pwyntiau a wnaeth arweinydd yr wrthblaid: mae'n bwysig bod yr ymchwiliad yn gallu gwneud hynny. Mae ganddo'r grym sydd ei angen arno, ac mae'n rhaid i ni ganiatáu iddo arfer y cyfrifoldebau hynny yn y ffordd gwbl annibynnol honno.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Just picking up on that last point, First Minister, if I may—. I accept that this is an evolving picture; it's a live inquiry. But, when I asked Baroness Hallett specifically about expert witnesses just over a month ago, I got a list of the expert witnesses that were appointed by that date. And there were—. Based on the area of instruction that I was given, none of them had any particular specific expertise in relation to Wales. Doesn't, at least, the First Minister—? I understand the point that you've just made that it's not your role as a witness to the inquiry to then tell the inquiry what expertise they need to avail themselves of. But isn't it a legitimate area of concern that, certainly as of 23 March, there were no expert witnesses appointed at that point, with only a few months to go to the beginning of module 1, with expertise in relation to Wales?
Dim ond i roi sylw i'r pwynt diwethaf yna, Prif Weinidog, os caf i—. Rwy'n derbyn mai darlun sy'n esblygu yw hwn; mae'n ymchwiliad byw. Ond, pan ofynnais i'r Farwnes Hallett yn benodol am dystion arbenigol ychydig dros fis yn ôl, cefais restr o'r tystion arbenigol a oedd wedi'u penodi erbyn y dyddiad hwnnw. Ac roedd—. Yn seiliedig ar y maes cyfarwyddyd a roddwyd i mi, nid oedd gan yr un ohonyn nhw unrhyw arbenigedd penodol yn ymwneud â Chymru. Onid yw'r Prif Weinidog, o leiaf—? Rwy'n deall y pwynt yr ydych chi newydd ei wneud nad eich swyddogaeth chi fel tyst i'r ymchwiliad yw dweud wrth yr ymchwiliad wedyn pa arbenigedd sydd ei angen arnyn nhw. Ond onid yw'n faes sy'n peri pryder dilys, yn sicr ar 23 Mawrth, nad oedd unrhyw dystion arbenigol wedi'u penodi bryd hynny, gyda dim ond ychydig fisoedd i fynd cyn dechrau modiwl 1, ag arbenigedd yn ymwneud â Chymru?
Llywydd, the assessment as to whether or not the witnesses that the inquiry have called so far have expertise is a matter of judgment, and the judgment that Adam Price makes is a judgment for him to make. He was right to put his points directly to the chair of the inquiry. Those are for her to resolve, and not for me. Do I believe that the committee should have available to it all the independent expertise that it requires? Of course I do. That is why I had those discussions with the UK Government at the time that the inquiry was being established. I believe it has the powers it needs in order to do that. If anybody believes, who is not themselves a core participant in the inquiry, that there are further sources of expertise that could help the inquiry in its work, of course those points can be made directly to the chair of the inquiry. I agree with what Adam Price said in opening, that this is an evolving position. The inquiry will, undoubtedly, look for further evidence and further expertise, and, if anybody believes that more could be done, that point should be made directly to the inquiry itself.
Llywydd, mae'r asesiad o ba un a oes gan y tystion y mae'r ymchwiliad wedi eu galw hyd yn hyn arbenigedd yn fater o farn, ac mae'r farn y mae Adam Price wedi ei mynegi yn farn iddo ef ei chyfleu. Roedd yn iawn i wneud ei bwyntiau yn uniongyrchol i gadeirydd yr ymchwiliad. Mae'r rheini iddi hi eu datrys, ac nid fi. A wyf i'n credu y dylai fod gan y pwyllgor yr holl arbenigedd annibynnol sydd ei angen arno ar gael iddo? Wrth gwrs fy mod i. Dyna pam y cefais i'r trafodaethau hynny gyda Llywodraeth y DU ar yr adeg yr oedd yr ymchwiliad yn cael ei sefydlu. Rwy'n credu bod y pwerau sydd eu hangen arno ganddo er mwyn gwneud hynny. Os oes unrhyw un yn credu, ac nad yw ef ei hun yn gyfranogwr craidd yn yr ymchwiliad, bod ffynonellau pellach o arbenigedd a allai helpu'r ymchwiliad yn ei waith, wrth gwrs gellir gwneud y pwyntiau hynny yn uniongyrchol i gadeirydd yr ymchwiliad. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Adam Price wrth agor, bod hon yn sefyllfa sy'n esblygu. Heb os, bydd yr ymchwiliad yn chwilio am dystiolaeth bellach ac arbenigedd pellach, ac, os oes unrhyw un yn credu y gellid gwneud mwy, dylid gwneud y pwynt hwnnw yn uniongyrchol i'r ymchwiliad ei hun.
The core participants, I believe, have advance access to the expert witness reports. Maybe the First Minister could correct me if I'm wrong in that, but the COVID bereaved families Cymru group have seen those expert reports that have been prepared so far, and they said in the preliminary hearing—their representative said—that:
'What is clear from all these reports is that the devolved administrations, including Wales, receive insufficient analysis and in some instances virtually no analysis.'
So, it's not just my judgment, it is the judgment of others that have seen the reports that have been produced so far. Based on the fact that, actually, there is no specific expertise, in the information that's been shared with me by the inquiry, that relates to Wales, this is hardly surprising.
So, could I ask the First Minister as well—? I was told by the inquiry that Cardiff and Vale University Health Board and the Association of Directors of Social Services Cymru did apply for core participant status, but they were refused that across all modules. Do you think that is a surprising decision given the necessity of having core participants from Wales, like the COVID families, that are able to do things like interrogate the level of expertise that relates to Wales?
Mae gan y cyfranogwyr craidd, rwy'n credu, fynediad ymlaen llaw at adroddiadau'r tystion arbenigol. Efallai y gallai'r Prif Weinidog fy nghywiro os wyf i'n anghywir, ond mae grŵp COVID bereaved families Cymru wedi gweld yr adroddiadau arbenigol hynny sydd wedi cael eu paratoi hyd yn hyn, ac fe wnaethon nhw ddweud yn y gwrandawiad rhagarweiniol—dywedodd eu cynrychiolydd—mai:
'Yr hyn sy'n amlwg o'r holl adroddiadau hyn yw bod y gweinyddiaethau datganoledig, gan gynnwys Cymru, yn derbyn dadansoddiad annigonol ac mewn rhai achosion bron dim dadansoddiad o gwbl.'
Felly, nid fy marn i yn unig yw hi, dyna farn pobl eraill sydd wedi gweld yr adroddiadau a luniwyd hyd yn hyn. Yn seiliedig ar y ffaith, mewn gwirionedd, nad oes unrhyw arbenigedd penodol, yn yr wybodaeth sydd wedi cael ei rhannu â mi gan yr ymchwiliad, sy'n ymwneud â Chymru, nid yw hyn yn fawr o syndod.
Felly, a allwn i ofyn i'r Prif Weinidog hefyd—? Cefais fy hysbysu gan yr ymchwiliad bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro a Chymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru wedi gwneud cais am statws cyfranogwyr craidd, ond gwrthodwyd hynny iddyn nhw ar draws yr holl fodiwlau. A ydych chi'n credu bod hwnnw'n benderfyniad annisgwyl o ystyried yr anghenraid o gael cyfranogwyr craidd o Gymru, fel y teuluoedd COVID, sy'n gallu gwneud pethau fel cwestiynu lefel yr arbenigedd sy'n ymwneud â Chymru?
Well, Llywydd, all core participants to the inquiry have responsibilities that come with being a core participant, and they have rights that come with that as well. That does give core participants rights to see documentation. I don't think it is sensible at all, Llywydd, to try to second-guess the inquiry before it has heard directly from a single witness. The purpose of the inquiry is to come to the conclusions on the matters that the leader of Plaid Cymru has raised this afternoon, and it is in the foothills of that work. Of course, individual contributors to the inquiry will have views. That's why they are core participants. But to quote the views of a single organisation as though that was the end of the matter, when, in fact, what the inquiry is there to do is to take those views, weigh them up against other people's views and itself come to the conclusion—that's why it's been established, that's why it works in the way that it does.
This afternoon, to try to say that something is clear because one participant in an inquiry has a view about it, I think just doesn't understand the way that this is to be conducted. It's not for me—it's not for me, Llywydd—to take a view either on who the inquiry chooses to hear from. It will have weighed up the different applications it has. If anybody believes it's made the wrong judgment, then the person to talk to is the chair of the inquiry, not the First Minister of Wales.
Wel, Llywydd, mae gan holl gyfranogwyr craidd yr ymchwiliad gyfrifoldebau sy'n dod o fod yn gyfranogwr craidd, ac mae ganddyn nhw hawliau sy'n dod gyda hynny hefyd. Mae hynny yn rhoi hawliau i gyfranogwyr craidd weld dogfennau. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n synhwyrol o gwbl, Llywydd, ceisio rhagweld yr ymchwiliad cyn iddo glywed yn uniongyrchol gan yr un tyst. Diben yr ymchwiliad yw dod i'r casgliadau ar y materion y mae arweinydd Plaid Cymru wedi eu codi y prynhawn yma, ac mae ar odre'r gwaith hwnnw. Wrth gwrs, bydd gan gyfranwyr unigol at yr ymchwiliad safbwyntiau. Dyna pam maen nhw'n gyfranogwyr craidd. Ond i ddyfynnu safbwyntiau un sefydliad fel pe bai hynny'n ddiwedd ar y mater, pan fo'r ymchwiliad, mewn gwirionedd, yr hyn y mae'r ymchwiliad yno i'w wneud yw cymryd y safbwyntiau hynny, eu pwyso a'u mesur yn erbyn safbwyntiau pobl eraill a dod i'r casgliad ei hun—dyna pam mae wedi cael ei sefydlu, dyna pam mae'n gweithio yn y ffordd honno.
Y prynhawn yma, nid wyf i'n credu bod ceisio dweud bod rhywbeth yn eglur oherwydd bod gan un cyfranogwr mewn ymchwiliad farn arno, yn deall y ffordd y bydd hwn yn cael ei gynnal. Nid fy lle i—nid fy lle i, Llywydd—yw mynegi barn chwaith ar bwy mae'r ymchwiliad yn dewis clywed ganddyn nhw. Bydd wedi pwyso a mesur y gwahanol geisiadau sydd ganddo. Os oes unrhyw un yn credu ei fod wedi gwneud y dyfarniad anghywir, yna'r person i siarad ag ef yw cadeirydd yr ymchwiliad, nid Prif Weinidog Cymru.
Well, I think it is certainly a reasonable conclusion to come to that the exclusion, so far, of any expert witnesses with particular expertise in Wales, and the exclusion of two important organisations from core participant status, is evidence in favour of the proposition that many of us here and outside this Chamber have represented: that there will be insufficient focus on Wales in this inquiry.
Could I turn to another matter, First Minister? Unite has called on the Welsh Government to convene an emergency summit on the future of bus routes in Wales, which they claim—echoing concerns that we have expressed on these benches—are facing decimation without urgent action on funding. I've heard possibilities that another route may be found to solve this crisis; the important thing is to find the solution. So, can the First Minister illuminate us on that, if possible, and will you heed the call of Unite, and gather all necessary stakeholders to find a way forward that avoids the cataclysmic crisis in terms of the future of bus services that we would want to see avoided at all cost?
Wel, rwy'n credu ei fod yn sicr yn gasgliad rhesymol i ddod iddo bod gwrthod, hyd yn hyn, unrhyw dystion arbenigol ag arbenigedd penodol yng Nghymru, a gwrthod statws cyfranogwyr craidd i ddau sefydliad pwysig, yn dystiolaeth o blaid y gosodiad y mae llawer ohonom ni yma a'r tu allan i'r Siambr hon wedi ei gynrychioli: na fydd digon o bwyslais ar Gymru yn yr ymchwiliad hwn.
A gaf i droi at fater arall, Prif Weinidog? Mae Unite wedi galw ar Lywodraeth Cymru i gynnull uwchgynhadledd frys ar ddyfodol llwybrau bysiau yng Nghymru, y maen nhw'n honni—gan adleisio pryderon yr ydym ni wedi eu mynegi ar y meinciau hyn—sy'n wynebu anrheithiad heb weithredu brys ar gyllid. Rwyf i wedi clywed posibiliadau y gellid dod o hyd i lwybr arall i ddatrys yr argyfwng hwn; y peth pwysig yw dod o hyd i'r ateb. Felly, a all y Prif Weinidog ein goleuo ni ar hynny, os yn bosibl, ac a wnewch chi wrando ar alwad Unite, ac ymgynnull yr holl randdeiliaid angenrheidiol i ddod o hyd i ffordd ymlaen sy'n osgoi'r argyfwng cataclysmig o ran dyfodol gwasanaethau bysiau y byddem ni eisiau ei osgoi ni waeth beth fo'r gost?
Llywydd, that is exactly what the Minister responsible is doing. The Welsh Government talks to the bus providers, to the local authorities, to the unions involved, in exactly that way, looking for any ideas that we can bring together to sustain a bus network here in Wales. But as I explained last week in an answer to a question from Siân Gwenllian, some fundamental facts on the ground have altered. Patronage of the bus network in Wales has not recovered to pre-pandemic levels. Therefore, the income coming into the industry from passengers is not what it was when the current network was being developed. There was emergency funding provided to the Welsh Government while the pandemic was in its crisis phase; that emergency funding is no longer available. We are making money through the Welsh Government's own budget available, so that there is time for the industry and its partners to plan a future that will have to reflect the patronage of the service in Wales. You could not go about this in any other way, and that is a difficult business, with some challenging decisions that the industry, local authorities and others are currently engaged in navigating, and engaged in navigating through the convening power of the Welsh Government.
Llywydd, dyna'n union y mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol yn ei wneud. Mae Llywodraeth Cymru yn siarad gyda'r darparwyr bysiau, gyda'r awdurdodau lleol, gyda'r undebau dan sylw, yn yr union ffordd honno, yn chwilio am unrhyw syniadau y gallwn ni ddod at ei gilydd i gynnal rhwydwaith bysiau yma yng Nghymru. Ond fel yr esboniais i yr wythnos diwethaf mewn ateb i gwestiwn gan Siân Gwenllian, mae rhai ffeithiau sylfaenol ar lawr gwlad wedi newid. Nid yw nifer y teithwyr ar y rhwydwaith bysiau yng Nghymru wedi dychwelyd i'r lefelau cyn y pandemig. Felly, nid yw'r incwm sy'n dod i mewn i'r diwydiant gan deithwyr yr un faint ag yr oedd pan oedd y rhwydwaith presennol yn cael ei ddatblygu. Darparwyd cyllid brys i Lywodraeth Cymru tra bod y pandemig yn ei gyfnod argyfwng; nid yw'r cyllid brys hwnnw ar gael mwyach. Rydym ni'n sicrhau bod arian ar gael trwy gyllideb Llywodraeth Cymru ei hun, fel bod amser i'r diwydiant a'i bartneriaid gynllunio dyfodol y bydd yn rhaid iddo adlewyrchu'r niferoedd sy'n defnyddio'r gwasanaeth yng Nghymru. Ni allech fynd ati i wneud hyn mewn unrhyw ffordd arall, ac mae hynny'n fusnes anodd, gyda rhai penderfyniadau anodd y mae'r diwydiant, awdurdodau lleol ac eraill wrthi'n ymgymryd â nhw ar hyn o bryd, ac yn ymgymryd â nhw trwy rym cynnull Llywodraeth Cymru.
3. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gynyddu nifer y tai cyngor yng Nghymru? OQ59452
3. What is the Welsh Government doing to increase the number of council houses in Wales? OQ59452
Dirprwy Lywydd, we are committed to supporting local authorities in delivering their housing ambitions. Since 2021, local authorities have been able to access social housing grant, tripling the level of support for Flintshire council, for example, in their ambitious plans to increase council house building for local residents.
Dirprwy Lywydd, rydym ni wedi ymrwymo i gynorthwyo awdurdodau lleol i gyflawni eu huchelgeisiau tai. Ers 2021, mae awdurdodau lleol wedi gallu manteisio ar grant tai cymdeithasol, gan dreblu lefel y cymorth i Gyngor Sir y Fflint, er enghraifft, yn eu cynlluniau uchelgeisiol i gynyddu'r gwaith o adeiladu tai cyngor i drigolion lleol.
I'm grateful to the First Minister for his answer. People need secure housing and that is exactly what council housing is. If we look over the border in England, they continue to sell off more social housing than is being built, putting people in incredibly precarious positions. I know, Llywydd, interested Members will have read the recent article I wrote for Nation.Cymru about the trauma that results from being evicted: people's lives being turned upside down as they are moved away from their schools, their families, GPs, and those wider support networks that we are all familiar with.
First Minister, it was 20 years ago yesterday when Dad was first elected to the then National Assembly for Wales, and I know you worked extremely closely with him as Welsh Government Ministers to set and deliver ambitious targets for social housing house building, and I would ask you today to commit again to setting such targets, but going further and looking at the future development of a more trauma-informed approach when it comes to housing policy in Wales.
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb. Mae pobl angen tai diogel a dyna'n union yw tai cyngor. Os edrychwn ni dros y ffin yn Lloegr, maen nhw'n parhau i werthu mwy o dai cymdeithasol nag sy'n cael eu hadeiladu, gan roi pobl mewn sefyllfaoedd anhygoel o ansicr. Gwn, Llywydd, y bydd Aelodau sydd â diddordeb wedi darllen yr erthygl ddiweddar a ysgrifennais i Nation.Cymru am y trawma sy'n deillio o gael eich troi allan: bywydau pobl yn cael eu troi wyneb i waered wrth iddyn nhw gael eu symud oddi wrth eu hysgolion, eu teuluoedd, meddygon teulu, a'r rhwydweithiau cymorth ehangach hynny yr ydym ni i gyd yn gyfarwydd â nhw.
Prif Weinidog, roedd hi'n 20 mlynedd yn ôl ddoe pan gafodd Dad ei ethol i Gynulliad Cenedlaethol Cymru fel yr oedd, am y tro cyntaf, a gwn eich bod chi wedi gweithio'n eithriadol o agos ag ef fel Gweinidogion Llywodraeth Cymru i bennu a chyflawni targedau uchelgeisiol ar gyfer adeiladu tai cymdeithasol, a byddwn yn gofyn i chi heddiw ymrwymo eto i bennu targedau o'r fath, ond gan fynd ymhellach ac edrych ar ddatblygu dull yn y dyfodol sy'n fwy ystyriol o drawma o ran polisi tai yng Nghymru.
Dirprwy Lywydd, I thank Jack Sargeant for those important points. He is right to point in this instance to what goes on across the border, where the Government's own most recent figures show that one house is being built for every two that are still being sold through right to buy.
Now, when Carl Sargeant became the Minister responsible for housing in Wales in 2016, I was the finance Minister, and Jack Sargeant is absolutely right: one of my very first conversations as finance Minister—I occupied the office directly next door to Carl—was when he came through the door to tell me that he needed an awful lot of money in order to meet the Welsh Government's ambitious targets for 20,000 affordable homes built in that 2016 term. Of course, in the end, partly as a result of those discussions, we exceeded that target and built 23,000 affordable homes in that Senedd term. But as well as taking responsibility for the house building programme, the social house building programme, Carl Sargeant was also responsible for taking the legislation through the Senedd that abolished the right to buy here in Wales. I read recently the statement that Rebecca Evans made when she actually brought the Bill to its very final stages here. She said in her statement, Dirprwy Lywydd:
'I'd also like to say how pleased Carl Sargeant would have been to see the Bill reach the final stage. He believed passionately in protecting our social housing stock for those who need it most,'
and that's exactly what that decision meant. Here in Wales, from the figures that we have available, between 2008 and 2011 local authorities in Wales built 128 homes. In the three years for which the most recent figures are available, 2019 to 2020, local authorities built 1,376 houses—over 1,000 more than at the start of the period to which Jack Sargeant has referred. And there is more to come, Dirprwy Lywydd, as here in Wales we make sure that our focus is on building homes for those who are most in need. Eighty-two per cent of new affordable housing in Wales in the last year was social housing. In England, that figure was 13 per cent. That just sums up the contrast between our focus on those most in need and what goes on across our border.
Dirprwy Lywydd, diolch i Jack Sargeant am y pwyntiau pwysig yna. Mae'n iawn i gyfeirio yn yr achos hwn at yr hyn sy'n digwydd dros y ffin, lle mae ffigurau diweddaraf y Llywodraeth ei hun yn dangos bod un tŷ yn cael ei adeiladu ar gyfer pob dau sy'n dal i gael eu gwerthu drwy'r hawl i'w brynu.
Nawr, pan ddaeth Carl Sargeant yn Weinidog â chyfrifoldeb dros dai yng Nghymru yn 2016, fi oedd y Gweinidog cyllid, ac mae Jack Sargeant yn llygad ei le: un o fy sgyrsiau cyntaf fel Gweinidog Cyllid—roeddwn i yn y swyddfa yn union drws nesaf i Carl—oedd pan ddaeth drwy'r drws i ddweud wrthyf i fod angen llawer iawn o arian arno er mwyn cyrraedd targedau uchelgeisiol Llywodraeth Cymru o 20,000 o dai fforddiadwy wedi'u hadeiladu yn y tymor hwnnw yn 2016. Wrth gwrs, yn y pen draw, yn rhannol o ganlyniad i'r trafodaethau hynny, fe wnaethom ni ragori ar y targed hwnnw ac adeiladu 23,000 o dai fforddiadwy yn nhymor y Senedd honno. Ond yn ogystal â chymryd cyfrifoldeb am y rhaglen adeiladu tai, y rhaglen adeiladu tai cymdeithasol, Carl Sargeant hefyd oedd yn gyfrifol am gymryd y ddeddfwriaeth drwy'r Senedd a ddiddymodd yr hawl i brynu yma yng Nghymru. Darllenais yn ddiweddar y datganiad a wnaeth Rebecca Evans pan ddaeth hi â'r Bil i'w gamau olaf un yma mewn gwirionedd. Dywedodd yn ei datganiad, Dirprwy Lywydd:
'Hoffwn hefyd ddweud pa mor falch y byddai Carl Sargeant o weld y Bil yn cyrraedd y cam terfynol. Bu'n frwdfrydig iawn dros ddiogelu ein stoc o dai cymdeithasol ar gyfer y rhai sydd ei hangen fwyaf,'
a dyna'n union oedd y penderfyniad hwnnw yn ei olygu. Yma yng Nghymru, o'r ffigurau sydd gennym ni ar gael, rhwng 2008 a 2011 adeiladodd awdurdodau lleol yng Nghymru 128 o gartrefi. Yn y tair blynedd y mae'r ffigurau diweddaraf ar gael ar eu cyfer, 2019 i 2020, adeiladodd awdurdodau lleol 1,376 o dai—dros 1,000 yn fwy nag ar ddechrau'r cyfnod y mae Jack Sargeant wedi cyfeirio ato. Ac mae mwy i ddod, Dirprwy Lywydd, wrth i ni wneud yn siŵr yma yng Nghymru bod ein pwyslais ar adeiladu cartrefi ar gyfer y rhai sydd â'r angen mwyaf. Tai cymdeithasol oedd 82 y cant o dai fforddiadwy newydd yng Nghymru yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Yn Lloegr, 13 y cant oedd y ffigur hwnnw. Mae hynny'n crynhoi'r gwrthgyferbyniad rhwng ein pwyslais ni ar y rhai sydd fwyaf mewn angen a'r hyn sy'n digwydd dros ein ffin.
I was also elected here for the first time 20 years ago, and I remember drinking a sociable drink with your father when we both arrived. [Laughter.]
But successive independent reports have shown that Wales needs 12,000 or more new homes annually if we're to break the housing crisis, which did not exist in 1999. StatsWales's figures show that the number of new social homes delivered in Wales during the first 12 years of devolved Labour Government was down 73 per cent on the number of new social homes delivered in Wales during the 12 years of UK Conservative Government up to 1997. The 2012 housing review said it was the Welsh Government itself that gave housing a lower priority in its overall budgets, so that by 2010 it had by far the lowest proportional level of housing expenditure of any of the four UK countries. Even last year, only 5,065 new homes of all tenures were registered in Wales. The UK Conservative-led Government after 2010 allowed local authorities to exit the housing revenue account system and invest in new council housing. In 2018, the UK Conservative Government announced that the local authority housing revenue account borrowing cap could be lifted. That's why there are more council houses now. But how will you ensure that Welsh local authorities work with housing associations to maximise the number of new social homes this can now deliver?
Cefais innau fy ethol yma am y tro cyntaf 20 mlynedd yn ôl hefyd, ac rwy'n cofio yfed diod gymdeithasol gyda'ch tad pan gyrhaeddodd y ddau ohonom ni. [Chwerthin.]
Ond mae adroddiadau annibynnol olynol wedi dangos bod Cymru angen 12,000 neu fwy o gartrefi newydd bob blwyddyn os ydym ni'n mynd i ddatrys yr argyfwng tai, nad oedd yn bodoli ym 1999. Mae ffigurau StatsCymru yn dangos bod nifer y cartrefi cymdeithasol newydd a ddarparwyd yng Nghymru yn ystod 12 mlynedd gyntaf Llywodraeth Lafur ddatganoledig 73 y cant yn is na nifer y cartrefi cymdeithasol newydd a ddarparwyd yng Nghymru yn ystod 12 mlynedd Llywodraeth Geidwadol y DU hyd at 1997. Dywedodd adolygiad tai 2012 mai Llywodraeth Cymru ei hun a roddodd flaenoriaeth is i dai yn ei chyllidebau cyffredinol, fel bod ganddi'r lefel gymesur isaf o bell ffordd o wariant ar dai o unrhyw un o bedair gwlad y DU. Hyd yn oed y llynedd, dim ond 5,065 o gartrefi newydd o bob deiliadaeth a gofrestrwyd yng Nghymru. Caniataodd Llywodraeth y DU dan arweiniad y Ceidwadwyr ar ôl 2010 i awdurdodau lleol adael y system cyfrifon refeniw tai a buddsoddi mewn tai cyngor newydd. Yn 2018, cyhoeddodd Llywodraeth Geidwadol y DU y gellid codi cap benthyg cyfrifon refeniw tai awdurdodau lleol. Dyna pam mae mwy o dai cyngor nawr. Ond sut gwnewch chi sicrhau bod awdurdodau lleol Cymru yn gweithio gyda chymdeithasau tai i sicrhau y gall hyn nawr ddarparu'r nifer fwyaf posibl o gartrefi cymdeithasol newydd?
Dirprwy Lywydd, the world moves on, and some of the points that Mark Isherwood made—. I congratulate him, by the way, on his 20 years here in the Senedd. In the figures for the last available year, 2021-22, Wales spent 2.8 per cent of our Government expenditure on housing, and the figure in England had fallen to 1.6 per cent. So, Wales is certainly not at the bottom of that expenditure league. We wanted to see more houses built in Wales by local authorities and by housing associations for those who need an affordable home to rent.
Last week, the leader of Plaid Cymru and I were in Haverfordwest together, looking at some of the housing initiatives that have been taken as a result of the co-operation agreement. We went to see an estate where the local authority, using money from the Welsh Government, has been able to secure nearly 50 houses that were previously used by the Ministry of Defence, but were being rented in the private rented sector. Now they will be social homes. We spoke to one of the very first people to be offered a tenancy in one of those homes, and he was far more eloquent than I can be about the difference it made having the local authority as his landlord, both because the rent was lower, at a social rent, but the security that it gave him and his family. It's more of that sort of development that we want to see here in Wales.
Dirprwy Lywydd, mae'r byd yn symud ymlaen, ac mae rhai o'r pwyntiau a wnaeth Mark Isherwood—. Rwy'n ei longyfarch, gyda llaw, ar ei 20 mlynedd yma yn y Senedd. Yn y ffigurau ar gyfer y flwyddyn ddiwethaf sydd ar gael, 2021-22, gwariodd Cymru 2.8 y cant o wariant ein Llywodraeth ar dai, ac roedd y ffigur yn Lloegr wedi gostwng i 1.6 y cant. Felly, yn sicr, nid yw Cymru ar waelod y gynghrair wariant honno. Roeddem ni eisiau gweld mwy o dai yn cael eu hadeiladu yng Nghymru gan awdurdodau lleol a gan gymdeithasau tai i'r rhai sydd angen cartref fforddiadwy i'w rentu.
Yr wythnos diwethaf, roedd arweinydd Plaid Cymru a minnau yn Hwlffordd gyda'n gilydd, yn edrych ar rai o'r mentrau tai yr ymgymerwyd â nhw o ganlyniad i'r cytundeb cydweithio. Aethom ni i weld ystad lle mae'r awdurdod lleol, gan ddefnyddio arian gan Lywodraeth Cymru, wedi gallu sicrhau bron i 50 o dai a oedd yn cael eu defnyddio gan y Weinyddiaeth Amddiffyn gynt, ond a oedd yn cael eu rhentu yn y sector rhentu preifat. Byddan nhw'n gartrefi cymdeithasol nawr. Cawsom sgwrs gydag un o'r bobl gyntaf un i gael cynnig tenantiaeth yn un o'r cartrefi hynny, ac roedd yn llawer mwy huawdl nag y gallaf i fod am y gwahaniaeth yr oedd yn ei wneud cael yr awdurdod lleol fel ei landlord, oherwydd bod y rhent yn is, ar rent cymdeithasol, ond y sicrwydd yr oedd yn ei roi iddo ef a'i deulu. Mwy o'r math hwnnw o ddatblygiad yr ydym ni eisiau ei weld yma yng Nghymru.
Diolch i Jack am y cwestiwn. Wrth gwrs, un ffordd fedrwn ni ei defnyddio er mwyn datblygu tai fforddiadwy, rhatach, ac ar sgêl ydy defnyddio tai modiwlar. Dwi'n gwybod eich bod chi wedi bod mewn partneriaeth efo Grŵp Cynefin rhai blynyddoedd yn ôl i ddatblygu tai modiwlar, felly pa wersi ydych chi wedi'u dysgu o'r peilot yna ac unrhyw beilot arall sydd wedi bod yma yng Nghymru ar ddatblygu tai modiwlar? Ac a fedrwn ni edych ymlaen i'r dyfodol i weld mwy o dai o'r math yma yn cael eu hadeiladu?
Thank you to Jack for the question. Of course, one way we could develop cheaper, affordable housing at scale is to use modular homes. Now, I know that you've been in partnership with Grŵp Cynefin some years ago to develop modular housing. So, what lessons have you learned from that pilot and any other pilots that may have been had here in Wales on the development of modular housing? And can we look forward to seeing more homes of this kind being built in the future?
Wel, diolch i Mabon ap Gwynfor, a dwi wedi darllen pethau ar y peilot sydd gyda ni i ddefnyddio, fel mae'n dweud yn Saesneg, modern methods of construction. Mae hynny'n cynnwys tai modiwlar, ond nifer o bethau eraill hefyd. Mae lot o ddiddordeb yn y maes yma yng Nghymru gan bobl dramor, er enghraifft cwmnïau o Japan sydd wedi bod draw yng Nghymru yn gweld sut maen nhw'n gallu ein helpu ni i ddefnyddio ffyrdd newydd i adeiladu tai i bobl, nid jest yng nghefn gwlad, wrth gwrs, ond dros Gymru i gyd. Mae tai modiwlar yn rhan o'r cynlluniau sydd gyda ni, ond yn fwy na hynny, mae'n rhan o'n huchelgais ni i ddefnyddio nifer o ffyrdd newydd sy'n gallu tynnu mwy o dai mas o'r buddsoddiadau rydym ni wedi eu rhoi yn y maes hwn ac yn mynd i'w rhoi drwy gyfnod y Senedd hon i gyd.
Well, I thank Mabon ap Gwynfor, and I have read about the pilot that we have to use, as it says in English, modern methods of construction. That includes modular homes, but a number of other things as well. There's a great deal of interest in this field in Wales from abroad, for example, including companies from Japan who have been over in Wales to see how they can help us to use these novel methods to construct homes for people, not just in rural areas, of course, but across all of Wales. Modular homes are part of the plans that we have, but more than that, they're part of the ambition that we have to use these various novel methods to derive more homes from the investments that we have made in housing and the investments that we will make throughout this Senedd term.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol Maes Awyr Caerdydd? OQ59425
4. Will the First Minister make a statement on the future of Cardiff Airport? OQ59425
I thank the Member for that, Dirprwy Llywydd. We remain committed to supporting the airport to recover from the impact of the pandemic and become a self-sustaining vital piece of Wales's national infrastructure. Recent announcements of more services and flights demonstrate that Welsh passengers have increasing opportunities to fly from closer to home.
Diolch i'r Aelod am hynna, Dirprwy Lywydd. Rydym ni'n dal i fod wedi ymrwymo i gynorthwyo'r maes awyr i adfer yn sgil effaith y pandemig a dod yn ddarn hanfodol hunangynhaliol o seilwaith cenedlaethol Cymru. Mae cyhoeddiadau diweddar o fwy o wasanaethau a hediadau yn dangos bod gan deithwyr Cymru gyfleoedd cynyddol i hedfan o le agosach i'w cartrefi.
Thanks, First Minister. First Minister, it's no secret that I firmly believe that Cardiff Airport has been a huge waste of money, with more than £200 million of taxpayers' cash pumped into it over the years. In my eyes, the best place for it is indeed in the private sector where it might actually stand some chance of success. Nearly £43 million has been given to the airport from the Welsh Government as part of the rescue and recovery package to help it become more profitable in future. The airport is yet to reach a level of annual profitability. With Wizz Air's recent withdrawal of services, we have been told that the airport's pathway to profit could be longer than indeed expected and anticipated. First Minister, this is a failing airport. At what point does one stop throwing good money after bad and call time of death on this particular Welsh Government vanity project?
Diolch, Prif Weinidog. Prif Weinidog, nid yw'n gyfrinach fy mod i'n credu'n gryf bod Maes Awyr Caerdydd wedi bod yn wastraff enfawr o arian, gyda mwy na £200 miliwn o arian trethdalwyr wedi cael ei bwmpio iddo dros y blynyddoedd. O'm safbwynt i, y lle gorau iddo yn wir yw'r sector preifat lle gallai fod â rhywfaint o obaith o lwyddiant. Rhoddwyd bron i £43 miliwn i'r maes awyr gan Lywodraeth Cymru yn rhan o'r pecyn achub ac adfer i'w helpu i ddod yn fwy proffidiol yn y dyfodol. Nid yw'r maes awyr wedi cyrraedd lefel o broffidioldeb blynyddol eto. Ar ôl i Wizz Air dynnu gwasanaethau yn ôl yn ddiweddar, dywedwyd wrthym ni y gallai llwybr y maes awyr i wneud elw fod yn hwy na'r hyn a ddisgwyliwyd ac a ragwelwyd yn wir. Prif Weinidog, mae hwn yn faes awyr sy'n methu. Ar ba bwynt y mae rhywun yn rhoi'r gorau i daflu arian da ar ôl drwg a galw amser marwolaeth y prosiect balchder penodol hwn gan Lywodraeth Cymru?
Well, Llywydd, the Conservative Party in Wales have always been the enemy of the airport. They have been ever since it was taken into public ownership, rescued from the private sector. Rescued from the private sector, where the airport was in terminal decline. Since then, and up to the onset of the pandemic, the airport was recovering that position rapidly. And far from being a failing airport, what have we seen in recent weeks? We have seen a new daily flight open between Cardiff and Orly airport in Paris, we have seen 40,000 more holiday places going from Cardiff as a result of TUI's investment, and we see a new route between Cardiff and Belfast daily as a result of Ryanair's confidence in the airport. Airport operators have confidence in Cardiff; what a shame the Welsh Conservative Party can't be part of that, rather than constantly talking the airport down.
Wel, Llywydd, mae'r Blaid Geidwadol yng Nghymru wedi bod yn elyn i'r maes awyr erioed. Maen nhw wedi bod ers iddo gael ei gymryd i berchnogaeth gyhoeddus, wedi'i achub o'r sector preifat. Wedi'i achub o'r sector preifat, lle'r oedd y maes awyr yn dirywio'n angheuol. Ers hynny, a hyd at ddechrau'r pandemig, roedd y maes awyr yn adfer y sefyllfa honno yn gyflym. Ac yn bell o fod yn faes awyr sy'n methu, beth ydym ni wedi ei weld yn ystod yr wythnosau diwethaf? Rydym ni wedi gweld hediad dyddiol newydd yn agor rhwng Caerdydd a maes awyr Orly ym Mharis, rydym ni wedi gweld 40,000 yn rhagor o leoedd gwyliau yn mynd o Gaerdydd o ganlyniad i fuddsoddiad TUI, ac rydym ni'n gweld llwybr newydd rhwng Caerdydd a Belfast yn ddyddiol o ganlyniad i hyder Ryanair yn y maes awyr. Mae gan weithredwyr meysydd awyr hyder yng Nghaerdydd; mae'n drueni na all Plaid Geidwadol Cymru fod yn rhan o hynny, yn hytrach na bychanu'r maes awyr yn barhaus.
I was delighted, First Minister, to use Cardiff Airport last week when coming back from Dublin, as I used Cardiff Airport last month to attend meetings in Brussels. Do you agree with me that it is the role of governments to invest in our infrastructure? I was very taken by the work of Ben Houchen, the Conservative mayor in Tees Valley, who has invested in operational expenditure in Teesside airport, who has invested in the capital of Teesside airport, who has extended a loan facility to Teesside airport, and who has provided additional pandemic support for Teesside airport. 'A good Conservative policy' he called it. I have to say, I didn't spend much time watching the Conservative conference over the weekend—[Interruption.] Presiding Officer, they haven't won in Wales since 1859, so I didn't see the point. But what I was taken by was the transport Minister from the UK, Richard Holden, who congratulated Ben Houchen on his investment in Teesside airport—a good policy, supporting local facilities, rather than being driven by a questioning ideology. And for the record, Teesside airport has 173,000 passengers and receives all that Conservative support, and Cardiff Airport has over 900,000 passengers every year and has no support from the Conservative Party at all.
Roeddwn i wrth fy modd, Prif Weinidog, yn defnyddio Maes Awyr Caerdydd yr wythnos diwethaf wrth ddod yn ôl o Ddulyn, gan fy mod i wedi defnyddio Maes Awyr Caerdydd fis diwethaf i fynd i gyfarfodydd ym Mrwsel. Ydych chi'n cytuno â mi mai rôl llywodraethau yw buddsoddi yn ein seilwaith? Gwnaeth gwaith Ben Houchen, y maer Ceidwadol yn Nyffryn Tees, sydd wedi buddsoddi mewn gwariant gweithredol ym maes awyr Teesside, sydd wedi buddsoddi yng nghyfalaf maes awyr Teesside, sydd wedi cynnig cyfleuster benthyg i faes awyr Teesside, ac sydd wedi darparu cefnogaeth pandemig ychwanegol i faes awyr Teesside, argraff arnaf i. 'Polisi Ceidwadol da' gwnaeth ef ei alw. Mae'n rhaid i mi ddweud, ni wnes i dreulio llawer o amser yn gwylio cynhadledd y Ceidwadwyr dros y penwythnos—[Torri ar draws.] Llywydd, nid ydyn nhw wedi ennill yng Nghymru ers 1859, felly nid oeddwn i'n gweld y pwynt. Ond yr hyn y gwnaeth argraff arnaf i oedd Gweinidog trafnidiaeth y DU, Richard Holden, a longyfarchodd Ben Houchen ar ei fuddsoddiad ym maes awyr Teesside—polisi da, yn cefnogi cyfleusterau lleol, yn hytrach na chael ei ysgogi gan ideoleg sy'n cwestiynu. Ac ar gyfer y cofnod, mae gan faes awyr Teesside 173,000 o deithwyr ac mae'n cael yr holl gefnogaeth honno gan y Ceidwadwyr, ac mae gan Faes Awyr Caerdydd dros 900,000 o deithwyr bob blwyddyn ac nid oes ganddo unrhyw gefnogaeth gan y Blaid Geidwadol o gwbl.
I thank Alun Davies for that. I heard Members from the Conservative benches shouting as he spoke; I understand they're not used to addressing audiences as large as this Chamber, but there's probably no need to shout.
I don't think I can do any better than to quote the Conservative mayor Ben Houchen himself. He said:
'You can't just run away from an airport and turn your back on the staff who have worked their socks off to keep the airport flying over the years'.
We agree with him. In other places, where more sensible voices are to be heard, people understand that a regional airport is an essential part of the transport infrastructure. It's certainly important for Wales as a nation to have Cardiff Airport. We will go on investing, we will go on supporting. It would be useful, I think, for colleagues on the Conservative benches here to speak to their colleague in Teesside.
Diolch i Alun Davies am hynna. Clywais i Aelodau o'r meinciau Ceidwadol yn gweiddi wrth iddo siarad; rwy'n deall nad ydyn nhw wedi arfer ag annerch cynulleidfaoedd mor fawr â'r Siambr hon, ond mae'n debyg nad oes angen gweiddi.
Nid ydw i'n credu y gallaf i wneud yn well na dyfynnu'r maer Ceidwadol Ben Houchen ei hun. Dywedodd ef:
"Ni allwch chi gilio rhag maes awyr a throi eich cefn ar y staff sydd wedi gweithio'n ddiwyd er mwyn cadw'r maes awyr ar agor dros y blynyddoedd'.
Rydyn ni'n cytuno ag ef. Mewn llefydd eraill, lle mae lleisiau mwy synhwyrol i'w clywed, mae pobl yn deall bod maes awyr rhanbarthol yn rhan hanfodol o seilwaith trafnidiaeth. Yn sicr mae'n bwysig bod gan Gymru fel cenedl Faes Awyr Caerdydd. Byddwn i'n parhau i fuddsoddi, byddwn ni'n parhau i gefnogi. Byddai'n ddefnyddiol, rwy'n credu, i gyd-Aelodau ar y meinciau Ceidwadol yma siarad â'u cydweithiwr yn Teesside.
Mae cwestiwn 5 [OQ59455] wedi'i dynnu yn ôl, felly cwestiwn 6, James Evans.
Question 5 [OQ59455] has been withdrawn, so question 6, James Evans.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am safbwynt Llywodraeth Cymru ar gynigion Bute Energy ar gyfer peilonau yng nghanolbarth Cymru? OQ59435
6. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's position on Bute Energy's proposals for pylons in mid Wales? OQ59435
The Welsh Government's position on the Bute Energy proposals is that they are likely to be a development of national significance. Welsh Ministers are the decision makers on such developments and, as a result, I am unable to comment on the specifics of this proposal.
Safbwynt Llywodraeth Cymru ar gynigion Bute Energy yw eu bod yn debygol o fod yn ddatblygiad o arwyddocâd cenedlaethol. Gweinidogion Cymru yw'r rhai sy'n gwneud y penderfyniadau ar ddatblygiadau o'r fath, ac o ganlyniad, nid wyf i'n gallu gwneud sylw ar fanylion y cynnig hwn.
I'd like to thank the First Minister for his answer. Since Bute Energy and Green GEN Cymru's proposals to erect 60 miles of pylons across my constituency, I've been inundated with e-mails from constituents who are very concerned about the scheme. As you said, this application, when it comes forward, will be via the DNS process, but many of my residents are concerned, as Welsh Government Ministers have previously overruled local planning committees and the planning inspector to grant applications against planning advice, such as Hendy windfarm, because they said that delivering renewable energy was a material consideration, and the Minister didn't agree with what the planning inspector said. First Minister, how can my residents be assured that the Welsh Labour Government will listen to communities and follow planning advice when determining a development of national significance?
Hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb. Ers cynigion Bute Energy a Green GEN Cymru i godi 60 milltir o beilonau ar draws fy etholaeth, mae llif o negeseuon e-bost wedi fy nghyrraedd oddi wrth etholwyr sy'n bryderus iawn am y cynllun. Fel y dywedoch chi, bydd y cais hwn, pan caiff ei gyflwyno, yn dod drwy'r broses datblygiad o arwyddocâd cenedlaethol, ond mae llawer o fy mhreswylwyr yn poeni, gan fod Gweinidogion Llywodraeth Cymru wedi diystyru pwyllgorau cynllunio lleol a'r arolygydd cynllunio yn y gorffennol gan ganiatáu ceisiadau yn erbyn cyngor cynllunio, fel fferm wynt Hendy, oherwydd iddyn nhw ddweud bod darparu ynni adnewyddadwy yn ystyriaeth berthnasol, ac nid oedd y Gweinidog yn cytuno â'r hyn a ddywedodd yr arolygydd cynllunio. Prif Weinidog, sut gall fy nhrigolion fod yn sicr y bydd Llywodraeth Lafur Cymru yn gwrando ar gymunedau ac yn dilyn cyngor cynllunio wrth benderfynu ar ddatblygiad o arwyddocâd cenedlaethol?
Any decisions that any Welsh Government Minister makes in such a context are challengeable through the courts. We are always open to judicial review if we do not act in accordance with the established procedures. That certainly means that we take into account the views of people who are affected by planning decisions. That is the confidence that people locally can have. We operate by open, available, challengeable decisions, and we do so always in a way that makes us confident that we are abiding by all the requirements of the law.
Mae unrhyw benderfyniadau mae unrhyw Weinidog Llywodraeth Cymru'n ei wneud yn y fath gyd-destun yn agored i her drwy'r llysoedd. Rydyn ni bob amser yn agored i adolygiad barnwrol os nad ydyn ni'n gweithredu yn unol â'r gweithdrefnau sefydledig. Yn sicr mae hynny'n golygu ein bod ni'n ystyried barn pobl yr effeithir arnyn nhw gan benderfyniadau cynllunio. Dyna'r hyder y gall pobl leol ei gael. Rydyn ni'n gweithredu drwy benderfyniadau agored, sydd ar gael, ac yn agored i her, ac rydyn ni'n gwneud hynny bob amser mewn ffordd sy'n ein gwneud ni'n ffyddiog ein bod ni'n cadw at holl ofynion y gyfraith.
7. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i daclo ansicrwydd bwyd yng Ngorllewin De Cymru? OQ59457
7. What action is the Welsh Government taking to tackle food insecurity in South Wales West? OQ59457
I thank the Member for that. Food insecurity in Wales is addressed through investment in the food manufacturing industry, supporting agriculture and providing significant support to a wide variety of community projects.
Diolch i'r Aelod am hynna. Ymdrinnir â diffyg diogeledd bwyd yng Nghymru drwy fuddsoddi yn y diwydiant gweithgynhyrchu bwyd, cefnogi amaeth a darparu cefnogaeth sylweddol i amrywiaeth eang o brosiectau cymunedol.
Diolch am yr ymateb yna, Brif Weinidog.
Thank you for that response, First Minister.
I'll declare an interest, Dirprwy Lywydd, as member of Baobab Bach, a network of community food pantries in Bridgend. The current situation is hand to mouth for community pantries in my region and surplus food shortages are acute. One community pantry that does transformational work in my region is Baobab Bach, and I was grateful for the Minister for social justice's visit down to the community pantry in Pencoed. They've reported a reduction of anywhere between 50 per cent and 90 per cent to their normal supply from FareShare across all their pantries. Meanwhile, the demand is 40 per cent higher than this time last year. FareShare haven't been able to give them an update or tell them for how long the situation will persist, meaning that Baobab Bach and other community pantries are unable to plan ahead and are now using contingency and unrestricted funds to supplement the shortfall. What further support is available from the Welsh Government for community pantries when it comes to procuring food? Because they are all struggling to provide affordable food at this moment in time.
Rwyf am ddatgan buddiant, Dirprwy Lywydd, fel aelod o Baobab Bach, rhwydwaith o bantrïau bwyd cymunedol ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae'r sefyllfa bresennol o'r llaw i'r genau ar gyfer pantrïau cymunedol yn fy rhanbarth i ac mae prinder bwyd dros ben yn enbyd. Un pantri cymunedol sy'n gwneud gwaith trawsnewidiol yn fy rhanbarth i yw Baobab Bach, ac roeddwn i'n ddiolchgar am ymweliad y Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol i'r pantri cymunedol ym Mhencoed. Maen nhw wedi nodi gostyngiad o unrhyw beth rhwng 50 y cant a 90 y cant i'w cyflenwad arferol o FareShare ledled eu holl bantrïau. Yn y cyfamser, mae'r galw 40 y cant yn uwch na'r adeg hon y llynedd. Nid yw FareShare wedi gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf iddyn nhw na dweud wrthyn nhw am ba mor hir y bydd y sefyllfa'n parhau, sy'n golygu nad yw Baobab Bach a phantrïau cymunedol eraill yn gallu cynllunio ymlaen llaw ac maen nhw nawr yn defnyddio cronfeydd wrth gefn a heb gyfyngiadau i leihau'r diffyg. Pa gymorth arall sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru ar gyfer pantrïau cymunedol o ran casglu bwyd? Oherwydd mae pob un yn ei chael hi'n anodd darparu bwyd fforddiadwy ar hyn o bryd.
The account that Luke Fletcher has offered us is repeated in many parts of Wales, where a combination of rapidly rising demand and the impact on household budgets of inflation means that donations into foodbanks and other forms of community initiatives are much harder to sustain. I know the Minister was very glad to make that visit, with the local Member, Huw Irranca-Davies, as well, to hear first-hand from people as to how they are doing everything they can to make up that shortfall. The Welsh Government has invested nearly £19 million in community food organisations since 2019. Last year alone, that figure was nearly £6 million, of which £0.5 million was directly for food purchases, so that those organisations seeking to provide help to people that are unable to meet that demand through donations or food pantry arrangements using good-quality surplus food could supplement that with money directly from the Welsh Government. We continue to review that situation all the time. It is a very, very difficult position for many families in our communities, and the systems set up to try to assist them are undoubtedly struggling under that combination of increasing demand and reducing availability of help from private individuals who are themselves under pressure because of the current cost-of-living crisis.
Mae'r wybodaeth y mae Luke Fletcher wedi'i chynnig i ni yn cael ei hailadrodd mewn sawl rhan o Gymru, lle mae cyfuniad o alw sy'n codi'n gyflym ac effaith chwyddiant ar gyllidebau cartrefi yn golygu bod rhoddion i fanciau bwyd a mathau eraill o fentrau cymunedol yn llawer anoddach eu cynnal. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn falch iawn o wneud yr ymweliad hwnnw, gyda'r Aelod lleol, Huw Irranca-Davies, hefyd, i glywed o lygad y ffynnon gan bobl ynglŷn â sut maen nhw'n gwneud popeth o fewn eu gallu i wneud yn iawn am y diffyg hwnnw. Mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi bron i £19 miliwn mewn sefydliadau bwyd cymunedol ers 2019. Y llynedd yn unig, roedd y ffigur hwnnw bron i £6 miliwn, ac roedd £0.5 miliwn ohono'n uniongyrchol ar gyfer prynu bwyd, fel y gallai'r sefydliadau hynny sy'n ceisio darparu cymorth i bobl nad ydyn nhw'n gallu bodloni'r galw hwnnw drwy roddion neu drefniadau pantrïau bwyd gan ddefnyddio bwyd dros ben o ansawdd da ychwanegu at hynny gydag arian gan Lywodraeth Cymru yn uniongyrchol. Rydyn ni'n parhau i adolygu'r sefyllfa honno drwy'r amser. Mae'n sefyllfa anodd iawn, iawn i lawer o deuluoedd yn ein cymunedau ni, ac mae'r systemau sydd wedi'u sefydlu i geisio rhoi cymorth iddyn nhw, heb os, yn ei chael hi'n anodd o dan y cyfuniad hwnnw o alw cynyddol a chymorth yn lleihau gan unigolion preifat sydd eu hunain o dan bwysau oherwydd yr argyfwng costau byw presennol.
Cwestiwn 8, Sarah Murphy.
Question 8, Sarah Murphy.
Diolch. First Minister—. I'm so sorry, I've got—.
Diolch. Prif Weinidog—. Mae'n ddrwg iawn gennyf i, mae gennyf i—.
You need to read the question on the paper.
Mae angen i chi ddarllen y cwestiwn ar y papur.
Yes, sorry. As many in this Chamber have already seen, the cost-of-living crisis—
Oes, mae'n ddrwg gennyf i. Fel y gwelodd llawer yn y Siambr hon eisoes, mae'r argyfwng costau byw—
No, no. The question is, 'How is the Welsh Government tackling the cost-of-living crisis for people in Bridgend?'
Na na. Y cwestiwn yw, 'Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw i bobl ym Mhen-y-bont ar Ogwr?'
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw i bobl ym Mhen-y-bont? OQ59420
8. How is the Welsh Government tackling the cost-of-living crisis for people in Bridgend? OQ59420
Thank you. I'm so sorry.
Diolch. Mae'n wir ddrwg gennyf i.
Thank you. I've heard the question, Dirprwy Lywydd. The Welsh Government supports vulnerable households in Bridgend, and throughout Wales, to manage the cost-of-living crisis. We invest in programmes to alleviate financial hardship, maximise individual income and keep money in the pockets of Welsh citizens.
Diolch. Rydw i wedi clywed y cwestiwn, Dirprwy Lywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi aelwydydd sy'n agored i niwed ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a ledled Cymru, i reoli'r argyfwng costau byw. Rydyn ni'n buddsoddi mewn rhaglenni i liniaru caledi ariannol, sicrhau'r incwm unigol mwyaf posibl a chadw arian ym mhocedi dinasyddion Cymru.
Diolch, First Minister. As many in this Chamber will have already seen, the cost-of-living crisis has not gone away. Although the UK Government were confident that inflation would come down to single digits by this summer, we are still seeing inflation at 10.1 per cent, the highest in any G7 nation, according to the consumer price index. And worse yet, we see that food inflation is at its worst level since 1977, at 19.2 per cent. We've heard this morning how that's affecting people right at the grass-roots level in our communities. In real terms, this means a reported 1.3 million emergency food parcels and a drop of 3.2 per cent in money left over at the end of the month. This follows a 3.1 per cent decrease over the three months earlier, according to the Office for Budget Responsibility. Despite this, I am pleased to see that the Welsh Government is continuing to provide real support, whether that's the £600,000 of funding for the credit unions to support lending, extending Flying Start, which is incredible, or whether it’s increasing the education maintenance allowance from £30 to £40, which doesn’t sound like a lot, but really does make a difference—it’s going to support 700 people just in my constituency. So, First Minister, would you agree with me that it is only the Welsh Labour Government that can shield people who are struggling in my constituency and across Wales from the worsening crisis across our border? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Fel y gwelodd llawer yn y Siambr hon eisoes, nid yw'r argyfwng costau byw wedi diflannu. Er bod Llywodraeth y DU yn hyderus y byddai chwyddiant yn dod i lawr i rifau sengl erbyn yr haf hwn, rydym yn dal i weld chwyddiant yn 10.1 y cant, yr uchaf mewn unrhyw genedl G7, yn ôl y mynegai prisiau defnyddwyr. Ac yn waeth byth, gwelwn ni fod chwyddiant bwyd ar ei lefel waethaf ers 1977, sef 19.2 y cant. Rydyn ni wedi clywed y bore yma sut mae hynny'n effeithio ar bobl ar lawr gwlad yn ein cymunedau ni. Mewn termau real, mae hyn yn golygu bod 1.3 miliwn o barseli bwyd brys wedi'u cofnodi a gostyngiad o 3.2 y cant mewn arian sy'n weddill ar ddiwedd y mis. Mae hyn yn dilyn gostyngiad o 3.1 y cant yn ystod y tri mis blaenorol, yn ôl y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Er gwaethaf hyn, rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu cefnogaeth wirioneddol, p'un ai'n £600,000 o gyllid i'r undebau credyd i gefnogi benthyca, ymestyn Dechrau'n Deg, sy'n anhygoel, neu gynyddu'r lwfans cynhaliaeth addysg o £30 i £40, nad yw'n swnio'n llawer, ond sydd wir yn gwneud gwahaniaeth—mae'n mynd i gefnogi 700 o bobl yn fy etholaeth i. Felly, Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi mai dim ond Llywodraeth Lafur Cymru sy'n gallu gwarchod pobl sy'n cael trafferth yn fy etholaeth i ac ar draws Cymru rhag yr argyfwng sy'n gwaethygu dros ein ffin? Diolch.
I thank Sarah Murphy for that. She’s right to point to the real impact that the cost-of-living crisis has on individuals and families in her constituency. Of course, the Welsh Government goes on doing everything we can. Let me just mention a few things that have an impact on families with children in particular, given that was a theme of what Sarah Murphy said. Our school essentials grant, available now in every school year, is benefiting nearly 100,000 children across the whole of Wales. The increase in the education maintenance allowance—one of the priorities we agreed with Plaid Cymru as part of the budget discussions—means that we will see a 33 per cent increase in the value of that grant, and Wales is the only part of the United Kingdom where help of that sort is available to our young people. The universal free school meals to which we are committed mean that Bridgend is already delivering universal free school meals to children in reception classes and in years 1 and 2. In Bridgend alone that means over 3,400 pupils are newly eligible for that form of help. Literally millions more meals have been provided since Siân Gwenllian and I appeared before the serving hatch in Ysgol Bro Preseli back in September. All of those things, together with the things that we are doing in extending childcare, the most generous scheme of student support anywhere in the United Kingdom, and other things too, are part of the practical demonstration that we make here in Wales, and go on making. Only today the Minister for education has published new uniform guidance for schools—another practical measure to keep the cost for those families most at risk from the cost-of-living crisis as manageable as we are able to make them.
Diolch i Sarah Murphy am hynna. Mae hi'n iawn i gyfeirio at yr effaith wirioneddol y mae'r argyfwng costau byw yn ei chael ar unigolion a theuluoedd yn ei hetholaeth. Wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud popeth o fewn ein gallu. Gadewch i mi sôn am ambell beth sy'n cael effaith ar deuluoedd gyda phlant yn arbennig, o ystyried mai hynny oedd thema'r hyn a ddywedodd Sarah Murphy. Mae ein grant hanfodion ysgol, sydd ar gael nawr ym mhob blwyddyn ysgol, o fudd i bron i 100,000 o blant ledled Cymru gyfan. Mae cynnydd yn y lwfans cynhaliaeth addysg—un o'r blaenoriaethau y gwnaethom ni eu cytuno â Phlaid Cymru fel rhan o'r trafodaethau cyllideb—yn golygu y byddwn ni'n gweld cynnydd o 33 y cant yng ngwerth y grant hwnnw, a Chymru yw'r unig ran o'r Deyrnas Unedig lle mae help o'r math hwnnw ar gael i'n pobl ifanc. Mae'r prydau ysgol am ddim cyffredinol yr ydyn ni wedi ymrwymo iddyn nhw yn golygu bod Pen-y-bont eisoes yn rhoi prydau ysgol am ddim cyffredinol i blant mewn dosbarthiadau derbyn ac ym mlynyddoedd 1 a 2. Ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn unig mae hynny'n golygu bod dros 3,400 o ddisgyblion newydd yn gymwys ar gyfer y math yna o gymorth. Yn llythrennol mae miliynau fwy o brydau wedi'u darparu ers i Siân Gwenllian a minnau ymddangos o flaen yr agorfa weini yn Ysgol Bro Preseli nôl ym mis Medi. Mae'r holl bethau hynny, ynghyd â'r pethau yr ydyn ni'n eu gwneud wrth ymestyn gofal plant, y cynllun mwyaf hael o gefnogaeth i fyfyrwyr yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, a phethau eraill hefyd, yn rhan o arddangos yn ymarferol yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yma yng Nghymru, ac yn parhau i'w wneud. Dim ond heddiw mae'r Gweinidog addysg wedi cyhoeddi canllawiau gwisg ysgol newydd i ysgolion—mesur ymarferol arall i gadw'r gost i'r teuluoedd hynny sy'n wynebu'r risg fwyaf o'r argyfwng costau byw mor hydrin ag y gallwn ni ei wneud.
Ac yn olaf, cwestiwn 9, Ken Skates.
And finally, question 9, Ken Skates.
9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynnydd a wnaed ar brosiect Porth Wrecsam? OQ59417
9. Will the First Minister make a statement about progress on the Wrexham Gateway project? OQ59417
I thank Ken Skates for that. The Wrexham Gateway Partnership has stepped in to support the redevelopment of the Racecourse ground and the return of competitive international football to the north of Wales in the light of UK Government’s failure to do so. Work to design a new public transport interchange at Wrexham General station is also now under way.
Diolch i Ken Skates am hynna. Mae Partneriaeth Porth Wrecsam wedi camu i'r adwy i gefnogi ailddatblygu'r Cae Ras a dychwelyd pêl-droed rhyngwladol cystadleuol i'r gogledd yn sgil methiant Llywodraeth y DU i wneud hynny. Mae gwaith i ddylunio cyfnewidfa trafnidiaeth gyhoeddus newydd yng ngorsaf Gyffredinol Wrecsam hefyd yn mynd rhagddo nawr.
First Minister, that really is magnificent news. It’s a very special day for Wrexham today. There’ll be an open-top bus progressing through the city with the team on board, with the owners, Rob and Ryan, with, no doubt, representatives of the club across the board, and hopefully the supporters trust as well. They all deserve huge thanks for what they’re doing to the city. First Minister, can you outline what you believe the Wrexham Gateway project, funded by the Welsh Government, will do to the city and the football club in terms of the economic benefits and the benefit to the prestige of Wrexham itself?
Prif Weinidog, mae hynny wir yn newyddion ardderchog. Mae'n ddiwrnod arbennig iawn i Wrecsam heddiw. Bydd bws to agored yn mynd drwy'r ddinas gyda'r tîm ar ei fwrdd, gyda'r perchnogion, Rob a Ryan, gyda, heb os, cynrychiolwyr y clwb drwodd draw, a gobeithio, ymddiriedolaeth y cefnogwyr hefyd. Maen nhw i gyd yn haeddu diolch enfawr am yr hyn maen nhw'n ei wneud i'r ddinas. Prif Weinidog, a wnewch chi amlinellu'r hyn yr ydych yn ei gredu y bydd prosiect Porth Wrecsam, sydd yn cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru, yn ei wneud ar gyfer y ddinas a'r clwb pêl-droed o ran y manteision economaidd a manteision i fri Wrecsam ei hun?
These are great days for Wrexham—of course, great days in football, but also everything that that has done to raise the profile of the city with its newly acquired city status. The Welsh Government goes on being absolutely committed to the Wrexham Gateway project. Twice it’s been turned down by the UK Government, and now Welsh authorities are stepping in to make sure that the redevelopment of the ground can be completed not simply to the standard that will be required for Wrexham’s return to the football league, but for international sport. Football, rugby union and rugby league have all been played internationally at the Wrexham ground, and we want to make sure that that is possible for Wrexham in the future.
But it’s not just the football ground itself—it’s everything that lies behind it. It’s all those years of dedication from volunteers and others who kept the club afloat during the difficult years and are now looking forward to what lies ahead—a story that, I’m sure, has many successful chapters to come. We will continue to work with all our partners in Wrexham to achieve our shared ambition for the redevelopment of that part of the city, and the message it sends out about the successful future that lies ahead for Wrexham itself.
Mae'r rhain yn ddyddiau gwych i Wrecsam—wrth gwrs, dyddiau gwych ym mhêl-droed, ond hefyd popeth y mae hynny wedi'i wneud i godi proffil y ddinas gyda'i statws dinas newydd ei ennill. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i brosiect Porth Wrecsam. Ddwywaith mae wedi cael ei wrthod gan Lywodraeth y DU, a nawr mae awdurdodau Cymru yn camu i mewn i wneud yn siŵr bod modd cwblhau ailddatblygu'r tir nid yn unig i'r safon y bydd ei angen ar gyfer dychweliad Wrecsam i'r gynghrair bêl-droed, ond ar gyfer chwaraeon rhyngwladol. Mae pêl-droed, rygbi'r undeb a rygbi'r gynghrair i gyd wedi cael eu chwarae yn rhyngwladol ar faes Wrecsam, ac rydyn ni eisiau gwneud yn siŵr bod hynny'n bosibl i Wrecsam yn y dyfodol.
Ond nid y cae pêl-droed ei hun yn unig—mae'n ymwneud â phopeth sydd y tu ôl iddo. Yr holl flynyddoedd hynny o ymroddiad gan wirfoddolwyr ac eraill a gadwodd y clwb i fynd yn ystod y blynyddoedd anodd ac sydd nawr yn edrych ymlaen at yr hyn sydd o'n blaenau—stori sydd, rwy'n siŵr, â llawer o benodau llwyddiannus i ddod. Byddwn ni'n parhau i weithio gyda'n holl bartneriaid yn Wrecsam er mwyn gwireddu ein huchelgais ar y cyd ar gyfer ailddatblygu'r rhan honno o'r ddinas, a'r neges y mae'n ei hanfon am y dyfodol llwyddiannus sydd o flaen Wrecsam ei hun.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Eitem 2 heddiw yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Trefnydd, Lesley Griffiths.
Item 2 today is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. There's just one change to this week's business, and that is to clarify the title of today's statement on higher education. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch. Dim ond un newid sydd i'r busnes yr wythnos hon, a hynny yw egluro teitl y datganiad heddiw ar addysg uwch. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Trefnydd, can I call for a statement on the impact of the higher rate of land transaction tax on the housing market here in Wales? I've been contacted by an elderly couple in my constituency, who own their own home, but have been on a waiting list for an apartment in sheltered accommodation for over seven years. An apartment has now become available, but they're unable, unfortunately, to fund the £1,500 in the higher rate land transaction taxes that they now have to pay, because they haven't yet sold their existing property. Now, I do know, of course, that they can get that money back once their property is sold, but they need to get their hands on that cash beforehand. They're unable to get a loan at the moment because of their age. They've begged and borrowed money from friends and family, but they still, unfortunately, have a shortfall, and they now face the prospect of having to turn this opportunity of the property away, simply because they haven't sold their own property.
Now, I appreciate that the Welsh Government didn't want to capture people like this elderly couple in this particular way, and that it might be an unintended consequence of the tax. So, given that there has been this unintended consequence, I wonder whether it is something that the Welsh Government could consider bringing forward a statement on, just to see how we can get around these sorts of issues, because I suspect that, whilst this couple has been in touch, there must be others in a similar situation.
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad ar effaith cyfradd uwch y dreth trafodiadau tir ar y farchnad dai yma yng Nghymru? Mae cwpl hŷn wedi cysylltu â mi yn fy etholaeth i, maen nhw'n berchen ar eu cartref eu hunain, ond maen nhw wedi bod ar restr aros am fflatiau mewn llety gwarchod ers dros saith mlynedd. Mae fflat ar gael erbyn hyn, ond nid ydyn nhw'n gallu, yn anffodus, ariannu £1,500 y dreth trafodiadau cyfradd uwch y mae'n rhaid iddyn nhw ei thalu erbyn hyn, oherwydd nad ydyn nhw wedi gwerthu eu heiddo presennol eto. Nawr, rwy'n gwybod, wrth gwrs, eu bod nhw'n gallu cael yr arian yna 'nôl ar ôl i'w heiddo gael ei werthu, ond mae angen iddyn nhw gael gafael ar yr arian yna ymlaen llaw. Nid ydyn nhw'n gallu cael benthyciad ar hyn o bryd oherwydd eu hoedran. Maen nhw wedi erfyn ar ffrindiau a theulu am arian ac wedi'i fenthyg ganddyn nhw, ond, yn anffodus, mae ganddyn nhw ddiffyg o hyd, ac maen nhw nawr yn wynebu'r posibilrwydd o orfod gwrthod cyfle'r eiddo hwn, dim ond oherwydd nad ydyn nhw wedi gwerthu eu heiddo eu hunain.
Nawr, rwy'n gwerthfawrogi nad oedd Llywodraeth Cymru eisiau cynnwys pobl fel y cwpl hŷn hwn yn y ffordd benodol hon, a gallai fod yn ganlyniad anfwriadol i'r dreth. Felly, o ystyried bod y canlyniad anfwriadol hwn wedi codi, tybed a yw'n rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ystyried cyflwyno datganiad yn ei gylch, dim ond i weld sut y gallwn ni osgoi y mathau hyn o broblemau, oherwydd fy mod i'n amau, er bod y cwpl hwn wedi cysylltu, bod eraill mewn sefyllfa debyg.
Thank you. I don't think need there's any need for a further statement. At the back of my mind, I don't think it's too long since the Minister for Finance and Local Government did make a statement. My understanding is that your constituents—and perhaps you can inform them of this—they do have three years to sell it.
Diolch. Nid ydw i'n credu bod angen datganiad arall. Yng nghefn fy meddwl, nid ydw i'n credu ei bod hi'n rhy hir ers i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol wneud datganiad. Fy nealltwriaeth i yw bod gan eich etholwyr chi—ac efallai y gallwch chi gyfleu hyn iddyn nhw—mae ganddyn nhw dair blynedd i'w werthu.
Over the weekend, there was another dog attack in Penyrheol, the third serious one in under 18 months. The two previous ones resulted in fatalities, claiming the lives of 10-year-old Jack Lis in the first incident, and 83-year-old Shirley Patrick in the second incident. The victim in this latest attack was a five-month-old baby, taken to hospital for non-life threatening injuries, and my thoughts and prayers, and, I'm sure, the thoughts and prayers of everybody here, go out to that family at this difficult time.
Only two days before this incident, Plaid Cymru councillor, Steve Skivens, hosted a meeting in Penyrheol to discuss the need to tackle the wave of serious dog attacks in the community. I attended the meeting, along with a number of other Plaid Cymru members, as well as representatives from organisations such as the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals and council officers, as well as Gwent Police. During the meeting, it emerged from the police that there is an initiative that's taking place in the North Wales Police area to tackle dangerous dogs and irresponsible dog ownership, which is often the root cause of problems. This initiative has yet to be applied throughout Wales.
Can we therefore have a Government statement on how we can improve public safety and responsible dog ownership, with a pan-Wales approach that is applied consistently throughout our country, and, also, a statement on what legislative solutions can be available to us here in Wales to tackle this issue? Diolch.
Dros y penwythnos, roedd ymosodiad arall gan gi ym Mhenyrheol, sef y trydydd un difrifol mewn llai na 18 mis. Gwnaeth y ddau flaenorol arwain at farwolaethau, gan hawlio bywydau Jack Lis, 10 oed, yn y digwyddiad cyntaf, a Shirley Patrick, 83 oed, yn yr ail ddigwyddiad. Y sawl a wnaeth ddioddef yr ymosodiad diweddaraf hwn oedd babi pum mis oed, a gafodd ei gludo i'r ysbyty gydag anafiadau nad ydyn nhw'n peryglu bywyd, ac rwyf i'n meddwl am y teulu, yn gweddïo drostyn nhw, ac, rwy'n siŵr, bod pawb yma, yn meddwl amdanyn nhw ac yn gweddïo drostyn nhw yn y cyfnod anodd hwn.
Ddeuddydd yn unig cyn y digwyddiad yma, gwnaeth cynghorydd Plaid Cymru, Steve Skivens, gynnal cyfarfod ym Mhenyrheol i drafod yr angen i ymdrin â'r don o ymosodiadau difrifol gan gŵn yn y gymuned. Fe es i i'r cyfarfod, ynghyd â nifer o aelodau eraill o Blaid Cymru, yn ogystal â chynrychiolwyr o sefydliadau fel y Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid a swyddogion y Cyngor, yn ogystal â Heddlu Gwent. Yn ystod y cyfarfod, daeth i'r amlwg gan yr heddlu bod yna fenter sy'n cael ei chynnal yn ardal Heddlu Gogledd Cymru i fynd i'r afael â chŵn peryglus a pherchnogaeth anghyfrifol ar gŵn, sydd yn aml wrth wraidd y broblem. Nid yw'r fenter hon wedi cael ei chymhwyso ledled Cymru eto.
Felly a gawn ni gael datganiad gan y Llywodraeth ar sut y gallwn ni wella diogelwch y cyhoedd a pherchnogaeth gyfrifol ar gŵn, gyda dull gweithredu ledled Cymru sy'n cael ei gymhwyso'n gyson ledled ein gwlad, a hefyd, ddatganiad ar ba atebion deddfwriaethol y gall fod ar gael i ni yma yng Nghymru i ymdrin â'r mater hwn? Diolch.
Thank you. Absolutely, this is a shocking incident, and our thoughts are with the family of the five-month-old baby. You referred to two previous incidents, and, clearly, there seems to be some sort of cluster, unfortunately, around the Caerphilly area. And it's not too long ago that I met with Hefin David and Wayne David, who are extremely concerned about this. And I thank you for raising this today. Obviously, it falls within my portfolio.
A lot of the legislation around dangerous dogs is UK Government legislation, and I've certainly had—well, I've tried to have—correspondence with the previous Home Secretary, and, also, with other UK Government Ministers about what we can do at a legislative level to try and improve that. A lot of it isn't fit for purpose—it's centuries old, literally—and I think it's really important that that is one thing that we can do.
On the point—. Well, you've just raised two other points I wanted to mention around responsible dog ownership. Obviously, that is a priority for me as the Minister. We've got our code of practice for the welfare of dogs. That outlines the obligations on owners, and the promotion, I think, of responsible dog ownership. You mentioned a pilot that the north Wales rural crime team have run. I spoke at the first wildlife and rural crime conference last Thursday, at Llanelwedd, and it's very good to see that two other police authorities in Wales have also now got their own rural crime teams, with just South Wales to go. And I think it is really important that they learn from each other around what we can do. I think it's really important that we keep under constant review what more we can do, because it's very important that, while there are lots of benefits to dog ownership, aren't there, clearly, if we have irresponsible dog ownership, that's where we see these types of incidents. So, it is something I keep under review, and I'd be very happy to make a statement, perhaps a bit more down the line, when we've got some further information.
Diolch. Yn hollol, mae hwn yn ddigwyddiad brawychus, ac rydyn ni'n meddwl am deulu'r babi pum mis oed. Gwnaethoch chi gyfeirio at ddau ddigwyddiad blaenorol, ac yn amlwg, mae'n ymddangos bod rhyw fath o glwstwr, yn anffodus, o gwmpas ardal Caerffili. Ac nid ydy hi'n rhy bell yn ôl i mi gyfarfod â Hefin David a Wayne David, sy'n hynod bryderus am hyn. A diolch i chi am godi hwn heddiw. Yn amlwg, mae'n dod o fewn fy mhortffolio.
Mae llawer o'r ddeddfwriaeth ynghylch cŵn peryglus yn ddeddfwriaeth Llywodraeth y DU, ac yn sicr, rwyf i wedi cael—wel, rwyf i wedi ceisio cael—gohebiaeth â'r Ysgrifennydd Cartref blaenorol, ac, hefyd, â Gweinidogion eraill Llywodraeth y DU am yr hyn y gallwn ni ei wneud ar lefel ddeddfwriaethol i geisio gwella hynny. Nid yw llawer ohono yn addas i'r diben—mae'n ganrifoedd oed, yn llythrennol—ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod hynny'n un peth y gallwn ni ei wneud.
Ar y pwynt—. Wel, rydych chi newydd godi dau bwynt arall yr oeddwn i eisiau sôn amdanyn nhw ynghylch perchnogaeth gyfrifol ar gŵn. Yn amlwg, mae hynny'n flaenoriaeth i mi fel y Gweinidog. Mae gennym ni ein cod ymarfer ar gyfer lles cŵn. Mae hynny'n amlinellu rhwymedigaethau ar berchnogion o ran perchnogaeth gyfrifol ar gŵn, ac yn ei hyrwyddo, rwy'n credu. Gwnaethoch chi sôn am gynllun treialu y mae tîm troseddau gwledig y gogledd wedi'i gynnal. Gwnes i siarad yn y gynhadledd gyntaf ar fywyd gwyllt a throseddau gwledig ddydd Iau diwethaf, yn Llanelwedd, ac mae'n dda iawn gweld bod dau awdurdod heddlu arall yng Nghymru hefyd wedi cael eu timau troseddau gwledig eu hunain erbyn hyn, gyda dim ond De Cymru i fynd. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn eu bod nhw'n dysgu oddi wrth ei gilydd o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n parhau i adolygu'n gyson beth arall y gallwn ni ei wneud, oherwydd mae'n bwysig iawn, er bod llawer o fanteision o fod yn berchen ar gŵn, onid oes, yn amlwg, os oes gennym ni berchnogaeth anghyfrifol ar gŵn, dyna pryd yr ydym ni'n gweld y mathau hyn o ddigwyddiadau. Felly, mae'n rhywbeth rwy'n parhau i'w adolygu, a byddwn i'n hapus iawn i wneud datganiad, efallai ychydig nes ymlaen pan fydd gennym ni ragor o wybodaeth.
I would like a Government statement on the Welsh Government animal welfare plan to introduce compulsory microchipping of owned cats, and when consultation will begin. The 2022 cats report, published by Cats Protection, states that approximately 160,000 owned cats in Wales are not microchipped. Cats are roaming animals, therefore microchipping owned cats is very important, to potentially reunite lost cats with their owners, or give cat owners closure if their cat has unfortunately passed away while out of their home.
I would also like a Government statement on leasehold, including support for converting private leasehold into co-operative ownership by those living there. Major freeholders and associated management agents have successfully introduced practices that are, in my opinion, unfair and exploit leaseholders. These include ground rent doubling every 10 years; insurance deals to give management agents large dividends; companies who make an excessive charge for basic maintenance; and non-transparent service charges.
Hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth ar gynllun lles anifeiliaid Llywodraeth Cymru i gyflwyno microsglodynnu gorfodol ar gyfer cathod sy'n eiddo i rywun, a phryd bydd yr ymgynghoriad yn dechrau. Mae adroddiad cathod 2022, a gafodd ei gyhoeddi gan Cats Protection, yn dweud nad yw tua 160,000 o gathod yng Nghymru sy'n eiddo i rywun wedi cael eu microsglodynnu. Mae cathod yn anifeiliaid crwydrol, felly mae microsglodynnu cathod sy'n eiddo i rywun yn bwysig iawn, i ddod â chathod â'u perchnogion yn ôl at ei gilydd, o bosibl, neu i roi diweddglo i berchnogion cathod os yw eu cathod, yn anffodus, wedi marw oddi cartref.
Hoffwn i hefyd gael datganiad gan y Llywodraeth ar lesddaliad, gan gynnwys cefnogaeth i droi lesddaliadau preifat yn berchnogaeth gydweithredol gan y rhai sy'n byw yno. Mae prif rydd-ddeiliaid ac asiantau rheoli cysylltiedig wedi llwyddo i gyflwyno arferion sydd, yn fy marn i, yn annheg ac yn manteisio ar lesddeiliaid. Mae'r rhain yn cynnwys dyblu rhent tir bob 10 mlynedd; cytundebau yswiriant i roi difidendau mawr i asiantau rheoli; cwmnïau sy'n codi tâl gormodol am gynnal a chadw sylfaenol; a thaliadau gwasanaethau nad ydyn nhw'n dryloyw.
Thank you. Well, you heard me say in my earlier answer to Peredur Griffiths that we have been looking at responsible dog ownership and the code of practice for the welfare of dogs within the animal health and welfare plan. And the next stage now is to look at the compulsory microchipping of cats. The plan obviously is a five-year plan—we're now coming to the end of the second year—but I have asked officials to look at this as a matter of urgency, because I do think it's a natural progression, following on from the work we've done with the microchipping of dogs.
In relation to your second query, the Minister for Climate Change does have questions tomorrow, and it might be good to raise that with her tomorrow.
Diolch. Wel, gwnaethoch chi fy nghlywed i'n dweud yn fy ateb cynharach i Peredur Griffiths ein bod ni wedi bod yn edrych ar berchnogaeth gyfrifol ar gŵn a'r cod ymarfer ar gyfer lles cŵn o fewn y cynllun iechyd a lles anifeiliaid. A'r cam nesaf nawr yw edrych ar ficrosglodynnu cathod yn orfodol. Mae'r cynllun yn amlwg yn gynllun pum mlynedd—rydyn ni nawr yn dod at ddiwedd yr ail flwyddyn—ond rwyf i wedi gofyn i swyddogion ystyried hyn fel mater o frys, oherwydd rwy'n credu ei fod yn ddilyniant naturiol, gan ddilyn ymlaen o'r gwaith yr ydyn ni wedi'i wneud gyda microsglodynnu cŵn.
O ran eich ail ymholiad, mae gan y Gweinidog Newid Hinsawdd gwestiynau yfory, ac fe allai fod yn dda codi hynny gyda hi yfory.
I call for a statement from the health Minister, setting out what the Welsh Government is doing to improve treatment for people with asthma and lung conditions. Today is World Asthma Day, when we shine a light on the more than 314,000 people living with asthma here in Wales. In fact, after recovering from COVID-like symptoms during the first weeks of lockdown, when tests were unavailable, I was diagnosed as one of these. Today's launch of the Asthma and Lung UK Cymru report, 'Raising the Bar', in the Senedd, highlights the low levels of people receiving basic asthma care, the over-reliance that so many people have on reliever rather preventer medication, and the fact that two thirds of asthma deaths are preventable. I call for a statement accordingly.
I also call for a Welsh Government oral statement or debate on the delayed and late disclosure from Welsh Government in the UK COVID-19 inquiry. Now, I heard the First Minister responding to the leader of the opposition, and the leader of Plaid Cymru, earlier on this, but transparency and accountability demand full Senedd scrutiny. Following last Tuesday's third preliminary hearing for module 1 of the UK COVID-19 inquiry, COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru stated that delayed disclosure will limit their time to review and question the statements and evidence submitted on behalf of the Welsh Government, and that, despite assurance from the First Minister, Welsh Government failed to request Welsh expertise at the hearing. And in the transcript from last week's hearing, the barrister representing COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru stated that the Welsh Government's failure to prepare for the COVID-19 pandemic had catastrophic consequences, and that it is vitally important that the full extent of these failures are publicly exposed and identified so that all necessary lessons can be learnt, and that this must happen sooner rather than later. Yet, she said that, as at today's date, not a single witness statement has been disclosed from a Welsh-related witness of fact or from the Welsh Government. I call for a Welsh Government debate accordingly.
Rwy'n galw am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd, yn nodi'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella triniaeth i bobl sydd ag asthma a chyflyrau'r ysgyfaint. Mae heddiw'n Ddiwrnod Asthma'r Byd, pan fyddwn ni'n taflu goleuni ar y 314,000 a mwy o bobl sy'n byw gydag asthma yma yng Nghymru. A dweud y gwir, ar ôl gwella o symptomau tebyg i COVID yn ystod wythnosau cyntaf y cyfyngiadau symud, pan nad oedd profion ar gael, cefais i ddiagnosis fy mod i'n un o'r rhain. Mae lansiad adroddiad Asthma and Lung UK Cymru heddiw, 'Codi'r Bar', yn y Senedd, yn tynnu sylw at y lefelau isel o bobl sy'n cael gofal asthma sylfaenol, yr orddibyniaeth sydd gan gynifer o bobl ar feddyginiaeth liniaru, yn hytrach na meddyginiaeth ataliol a'r ffaith bod modd atal dwy ran o dair o farwolaethau asthma. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.
Rwy'n galw hefyd am ddatganiad llafar neu ddadl gan Lywodraeth Cymru o ran datgelu'n hwyr ac oedi o ran Llywodraeth Cymru yn ymchwiliad COVID-19 y DU. Nawr, clywais i'r Prif Weinidog yn ymateb i arweinydd yr wrthblaid, ac arweinydd Plaid Cymru, yn gynharach ar hyn, ond mae tryloywder ac atebolrwydd yn galw am graffu llawn ar waith y Senedd. Yn dilyn y trydydd gwrandawiad rhagarweiniol ddydd Mawrth diwethaf ar gyfer modiwl 1 ymchwiliad COVID-19 y DU, dywedodd COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru y bydd oedi wrth ddatgelu yn cyfyngu ar eu hamser i adolygu a chwestiynu'r datganiadau a'r dystiolaeth sydd wedi'u cyflwyno ar ran Llywodraeth Cymru, ac er gwaethaf sicrwydd gan y Prif Weinidog, methodd Llywodraeth Cymru â gofyn am arbenigwyr Cymru yn y gwrandawiad. Ac yn nhrawsgrifiad y gwrandawiad yr wythnos diwethaf, nododd y bargyfreithiwr sy'n cynrychioli COVID-19 Bereaved Families for Jus Cymru fod methiant Llywodraeth Cymru i baratoi ar gyfer pandemig COVID-19 wedi arwain at ganlyniadau catastroffig, a'i bod yn hanfodol bwysig bod llawn faint y methiannau hyn yn cael ei amlygu a'i nodi'n gyhoeddus fel bod modd dysgu'r holl wersi angenrheidiol, a bod rhaid i hyn ddigwydd cyn gynted â phosibl. Eto i gyd, dywedodd hi hyd heddiw nad oes yr un datganiad tyst wedi'i ddatgelu gan dyst ffaith yn gysylltiedig â Chymru, neu gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n galw am ddadl gan Lywodraeth Cymru yn unol â hynny.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Thank you. I think it's very important that Mark Isherwood highlighted that today is indeed World Asthma Day. I am sure there are several people here in the Chamber, as you say, who suffer from asthma, as well as many, many of our constituents. I do think it's a very important day to recognise the challenges that people here in Wales and, indeed, right across the world, face in dealing with the impact of asthma. Welsh Government set out, back in November of last year, our approach to improving healthcare services in the quality statement for respiratory disease, and that will be supported by the establishment of a national respiratory disease clinical network. The Member will also be aware that we have the clean air plan for Wales and the Environment (Air Quality and Soundscapes) (Wales) Bill coming forward, and that will support action to reduce the impact of air pollution on people's health, and especially respiratory conditions, such as asthma.
In relation to your second request, I think the First Minister perfectly explained the position of the Welsh Government, and I don't think there's any need for a further debate.
Diolch. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod Mark Isherwood wedi amlygu bod heddiw yn wir, yn Ddiwrnod Asthma'r Byd. Rwy'n siŵr bod sawl person yma yn y Siambr, fel y dywedwch chi, yn dioddef o asthma, yn ogystal â llawer iawn o'n hetholwyr. Rwy'n credu ei fod yn ddiwrnod pwysig iawn i gydnabod yr heriau y mae pobl yma yng Nghymru ac, yn wir, ar draws y byd, yn eu hwynebu wrth ymdrin ag effaith asthma. Nododd Llywodraeth Cymru, yn ôl ym mis Tachwedd y llynedd, ein dull gweithredu o wella gwasanaethau gofal iechyd yn y datganiad ansawdd ar gyfer clefydau anadlol, a bydd hynny'n cael ei gefnogi gan sefydlu rhwydwaith clinigol clefydau anadlol cenedlaethol. Bydd yr Aelod hefyd yn ymwybodol bod gennym ni'r cynllun aer glân i Gymru a Bil Yr Amgylchedd (Ansawdd Aer a Seinweddau) (Cymru) yn cael ei gyflwyno, a bydd hynny'n cefnogi camau i leihau effaith llygredd aer ar iechyd pobl, ac yn enwedig cyflyrau anadlol, fel asthma.
O ran eich ail gais, rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi esbonio safbwynt Llywodraeth Cymru mewn ffordd berffaith, ac nid ydw i'n credu bod angen dadl arall.
Good afternoon, Trefnydd. Could I please request a statement from the Minister for Education and the Welsh Language on what steps Welsh Government is taking to improve the mental well-being of higher education students? Today, students at Aberystwyth University are holding an event in memory of Charlie McLeod, a computer science student who sadly became a victim to suicide in February. The students are calling for better well-being services, a clear definition for higher education institutions and their duty of care, and to make higher education institutions subject to serious incident reviews. I would welcome a statement from the Minister on those matters. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ynghylch pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella llesiant meddyliol myfyrwyr addysg uwch? Heddiw, mae myfyrwyr ym Mhrifysgol Aberystwyth yn cynnal digwyddiad er cof am Charlie McLeod, myfyrwraig cyfrifiadureg a wnaeth, yn anffodus, gyflawni hunanladdiad ym mis Chwefror. Mae'r myfyrwyr yn galw am wasanaethau llesiant gwell, diffiniad clir i sefydliadau addysg uwch a'u dyletswydd gofal, ac i wneud sefydliadau addysg uwch yn destun adolygiadau digwyddiad difrifol. Byddwn i'n croesawu datganiad gan y Gweinidog ar y materion hynny. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Well, certainly, I read the story in the press at the weekend, as many of us did, and found it very upsetting and distressing, particularly, I think, taking on board Charlie's mum's comments. I'm aware of the event taking place today in Aberystwyth University, and preventing suicide is absolutely a priority for Welsh Government. As you're aware, we have established an expert group to provide advice on how to improve access to mental health services, and we want to ensure that universities across Wales have consistent and accessible support for students.
Diolch. Wel, yn sicr, darllenais i'r hanes yn y wasg dros y penwythnos, fel y gwnaeth llawer ohonom ni, a'i chael hi'n gynhyrfiol ac yn ofidus iawn, yn enwedig, rwy'n credu, o ystyried sylwadau mam Charlie. Rwy'n ymwybodol o'r digwyddiad sy'n cael ei gynnal heddiw ym Mhrifysgol Aberystwyth, ac mae atal hunanladdiad wir yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Fel y gwyddoch chi, rydyn ni wedi sefydlu grŵp arbenigol i roi cyngor ar sut i wella cyfleoedd i fanteisio ar wasanaethau iechyd meddwl, ac rydyn ni eisiau sicrhau bod gan brifysgolion ledled Cymru gefnogaeth gyson a hygyrch i fyfyrwyr.
Trefnydd, I'd welcome an opportunity to discuss the written statement that you issued last week on nutrient management. I understand why the Government has delayed the implementation of the 170 kg/ha nitrogen whole-farm limit again, but it's imperative that we now stick to that 31 October deadline if we are to meet our environmental habitat and biodiversity goals. It would be good to get that assurance and have a clear timetable for the consideration of the consultation response and the time that farmers will have to prepare for those incoming changes.
Trefnydd, byddwn i'n croesawu cyfle i drafod y datganiad ysgrifenedig a gafodd ei gyhoeddi gennych chi'r wythnos diwethaf ar reoli maethynnau. Rwy'n deall pam bod y Llywodraeth wedi oedi cyn gweithredu'r terfyn fferm gyfan 170 kg/ha nitrogen eto, ond mae'n hanfodol ein bod ni nawr yn cadw at y dyddiad cau hwnnw o 31 Hydref os ydyn ni eisiau cyrraedd ein nodau cynefinoedd amgylcheddol a bioamrywiaeth. Byddai'n dda cael y sicrwydd hwnnw a chael amserlen glir ar gyfer ystyried yr ymateb i'r ymgynghoriad a'r amser y bydd gan ffermwyr i baratoi ar gyfer y newidiadau hynny sydd i ddod.
Thank you. Well, I certainly don't want to have to extend the date again, but what I do want is time to consider all the responses we had to the recent consultation, and that is going to be our priority, and has been indeed for a little while for my officials, who are looking at this. But, as soon as that consultation—sorry, those consultations—have been scrutinised by officials and they've come forward with advice to me, I'd be very happy to provide a further statement.
Diolch. Wel, yn sicr nid wyf i eisiau gorfod ymestyn y dyddiad eto, ond yr hyn yr wyf i eisiau yw amser i ystyried yr holl ymatebion oedd gennym ni i'r ymgynghoriad diweddar, a dyna fydd ein blaenoriaeth, a dyna fuodd hi ers tro i fy swyddogion, sy'n ystyried hyn. Ond, cyn gynted ag y bydd swyddogion wedi gorffen craffu ar yr ymgynghoriad hwnnw—sori, yr ymgynghoriadau hynny—a'u bod nhw wedi cyflwyno cyngor i mi, byddwn i'n hapus iawn i ddarparu datganiad arall.
Good afternoon, Trefnydd. Could I ask for a statement today on care home fees, particularly in north Wales and Denbghshire? I've been reading an article today in the Rhyl Journal saying that Mario Kreft, the chair of Care Forum Wales, has, indeed, written to yourself about the north-south divide in terms of care home funding. What Care Forum Wales are saying is that, essentially, they're missing out on some vital funding up to the sum of around £10,000 in some of the worse cases, and particularly for my constituents in Denbighshire, that's not very good news, seeing as we've got a high concentration of an elderly population, particularly in Rhyl and Prestatyn, and it's not very reassuring to my constituents to read these stories. In light of the fact that Mario Kreft has written to yourself, could I ask for a statement and comments in response to this, detailing whether you have received the correspondence from Care Forum Wales, whether you have had the opportunity to digest the contents of the correspondence, what your view is on that, and whether you see the credit in having an inquiry into a north-south divide in care home fees across my area? Thank you.
Prynhawn da, Trefnydd. Gaf i ofyn am ddatganiad heddiw am ffioedd cartrefi gofal, yn enwedig yn y gogledd a sir Ddinbych? Rwyf i wedi bod yn darllen erthygl heddiw yn y Rhyl Journal yn dweud bod Mario Kreft, cadeirydd Fforwm Gofal Cymru, wedi ysgrifennu atoch chi eich hun am y gwahaniaeth rhwng y gogledd a'r de o ran cyllid cartrefi gofal. Yr hyn mae Fforwm Gofal Cymru yn ei ddweud yw eu bod, yn y bôn, yn colli cyfle o ran cyllid hanfodol hyd at tua £10,000 mewn rhai o'r achosion gwaethaf, ac yn arbennig ar gyfer fy etholwyr i yn sir Ddinbych, nid yw hynny'n newyddion da iawn, o ystyried bod gennym ni grynhoad mawr o bobl hŷn, yn enwedig yn y Rhyl a Phrestatyn, Ac nid yw'n gysur mawr i fy etholwyr i ddarllen y straeon hyn. Yng ngoleuni'r ffaith bod Mario Kreft wedi ysgrifennu atoch chi eich hun, a gaf i ofyn am ddatganiad a sylwadau mewn ymateb i hyn, gan nodi a ydych chi wedi derbyn yr ohebiaeth gan Fforwm Gofal Cymru, p'un a ydych chi wedi cael cyfle i ddarllen cynnwys yr ohebiaeth, beth yw eich barn am hynny, ac a ydych chi'n gweld y fantais o gael ymchwiliad i'r gwahaniaeth rhwng y gogledd a'r de o ran ffioedd cartrefi gofal ar draws fy ardal i? Diolch.
Thank you. I am aware of the correspondence from the chair of Care Forum Wales, which has been written to me in my capacity as Minister for north Wales. As is always appropriate with Welsh Government correspondence, it's now for consideration by Julie Morgan, as the Minister with responsibility for care home fees. She will respond to Care Forum Wales, and obviously I will be copied into that correspondence.
Diolch. Rwy'n ymwybodol o ohebiaeth cadeirydd Fforwm Gofal Cymru, sydd wedi ei hysgrifennu ataf i yn rhinwedd fy swydd fel Gweinidog y Gogledd. Fel sy'n briodol bob amser gyda gohebiaeth Llywodraeth Cymru, mae hi nawr yn cael ei hystyried gan Julie Morgan, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am ffioedd cartrefi gofal. Bydd hi'n ymateb i Fforwm Gofal Cymru, ac yn amlwg byddaf i'n cael copi o'r ohebiaeth honno.
Trefnydd, could I please have a statement on the Strikes (Minimum Service Levels) Bill, on the response from the UK Government to the Senedd withholding its consent for the Bill last week, and the next steps that the Welsh Government intends to take? I see that Matt Wrack of the Fire Brigades Union has written to the Welsh Government and the Scottish Government, urging you to organise summits with the unions to plan a united campaign of resistance. Will you or the First Minister convene such a summit, and will the Welsh Government pledge, as the Scottish Government has already done, that it would never issue or enforce a single work notice if this legislation does become law? And will you be urging Labour Westminster MPs to support the amendment from the Lords by the former Lord Chief Justice of England and Wales, Lord Thomas, which, if adopted by MPs when the legislation returns to the House of Commons, would see the Bill only applying in England, and not in Wales?
Trefnydd, a gaf i ddatganiad ar y Bil Streiciau (Lefelau Gwasanaeth Gofynnol), ar yr ymateb gan Lywodraeth y DU i'r Senedd yn atal ei chydsyniad ar gyfer y Bil yr wythnos diwethaf, a'r camau nesaf y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd? Rwy'n gweld bod Matt Wrack o Undeb y Brigadau Tân wedi ysgrifennu at Lywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban, yn eich annog chi i drefnu uwchgynadleddau gyda'r undebau i gynllunio ymgyrch unedig o wrthsafiad. A wnewch chi, neu'r Prif Weinidog, gynnal uwchgynhadledd o'r fath, ac a fydd Llywodraeth Cymru yn rhoi addewid, fel y mae Llywodraeth yr Alban eisoes wedi'i wneud, na fydd byth yn cyhoeddi na gorfodi un hysbysiad gwaith os daw'r ddeddfwriaeth hon yn gyfraith? Ac a wnewch chi'n annog Aelodau Seneddol Llafur San Steffan i gefnogi'r gwelliant o Dŷ'r Arglwyddi gan gyn Arglwydd Brif Ustus Cymru a Lloegr, yr Arglwydd Thomas, a fyddai, pe bai'n cael ei fabwysiadu gan Aelodau Seneddol pan fydd y ddeddfwriaeth yn dychwelyd i Dŷ'r Cyffredin, yn gweld y Bil dim ond yn berthnasol yn Lloegr, ac nid yng Nghymru?
Thank you. Well, I'm not aware that the Counsel General—he's in the Chamber and can hear your question—has had any response back from the UK Government following the item in the Chamber last week. But I think that what the Counsel General did make very clear is that we will certainly have nothing to do with this legislation.
Diolch. Wel, nid ydw i'n ymwybodol bod y Cwnsler Cyffredinol—mae ef yn y Siambr ac yn gallu clywed eich cwestiwn—wedi cael unrhyw ymateb yn ôl gan Lywodraeth y DU yn dilyn yr eitem yn y Siambr yr wythnos diwethaf. Ond rwy'n credu mai'r hyn a wnaeth y Cwnsler Cyffredinol yn glir iawn yw, yn sicr, na fydd gennym ni ddim i'w wneud â'r ddeddfwriaeth hon.
Business manager, the Welsh Government commissioned an independent evaluation of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. After much delay, the report was finally published at the end of March. The evaluation sets out the many ways in which what was called flagship legislation has failed to deliver its intended outcomes. A month ago, the Welsh Government published a written response, but I would suggest that that isn't adequate. I would ask for, and request, an oral statement on this matter, so that Members of the Senedd can test this further with the Minister.
Secondly, 19 May marks World Inflammatory Bowel Disease Day. Now, I'm aware that patients tend to wait longer with diagnosis for Crohn's and colitis, which are the two main forms of IBD. One of the key contributors to that is delayed diagnosis and the lack of awareness of symptoms. So, can I request a statement on this from the Minister, in terms of helping to improve public awareness of the symptoms of Crohn's and colitis, please? Thank you.
Trefnydd, gwnaeth Llywodraeth Cymru gomisiynu gwerthusiad annibynnol o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Ar ôl llawer o oedi, cafodd yr adroddiad ei gyhoeddi, o'r diwedd ar ddiwedd mis Mawrth. Mae'r gwerthusiad yn nodi'r nifer o ffyrdd y mae'r hyn a gafodd ei galw'n ddeddfwriaeth flaenllaw wedi methu â chyflawni ei chanlyniadau arfaethedig. Fis yn ôl, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ymateb ysgrifenedig, ond byddwn i'n awgrymu nad yw hynny'n ddigonol. Rwy'n gofyn am ddatganiad llafar ar y mater hwn, fel y gall Aelodau'r Senedd brofi hyn ymhellach gyda'r Gweinidog.
Yn ail, mae 19 Mai yn nodi Diwrnod Clefyd Llid y Coluddyn y Byd. Nawr, rwy'n ymwybodol bod cleifion yn dueddol o aros yn hirach am ddiagnosis ar gyfer clefyd Crohn a cholitis, sef y ddau brif fath ar Glefyd Llid y Coluddyn. Un o'r pethau sy'n cyfrannu'n allweddol at hynny yw oedi cyn cael diagnosis a'r diffyg ymwybyddiaeth o symptomau. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad am hyn gan y Gweinidog, o ran helpu i wella ymwybyddiaeth y cyhoedd o symptomau clefyd Crohn a cholitis, os gwelwch yn dda? Diolch.
Thank you. With regard to your first question regarding the evaluation of the report on the social services Bill, which was indeed flagship legislation—I think that it was about 10 years ago that that legislation came through this place—I don't think that there's a need for a further statement on top of the written statement that's already been issued.
I can't remember what date you said the day was for the inflammatory bowel condition awareness day, but I do think that there are many, many sufferers of Crohn's disease and other ones, and I will certainly ask the Minister if perhaps she could do a written statement to coincide with that date.
Diolch. O ran eich cwestiwn cyntaf ynghylch gwerthuso'r adroddiad ar y Bil gwasanaethau cymdeithasol, a oedd yn wir yn ddeddfwriaeth flaenllaw—rwy'n credu mai tua 10 mlynedd yn ôl y daeth y ddeddfwriaeth honno drwy'r lle hwn—nid wyf i'n credu bod angen datganiad arall ar ben y datganiad ysgrifenedig sydd eisoes wedi'i gyhoeddi.
Ni allaf i gofio pa ddyddiad y dywedoch chi oedd y dyddiad ar gyfer diwrnod ymwybyddiaeth cyflwr llid y coluddyn, ond rwy'n credu bod llawer iawn o ddioddefwyr clefyd Crohn a rhai eraill, ac yn sicr gwnaf i ofyn i'r Gweinidog a oes modd iddi hi wneud datganiad ysgrifenedig i gyd-fynd â'r dyddiad hwnnw.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Dyma ni'n cyrraedd, felly, eitem 3, a'r eitem yma yw datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar goroni Ei Fawrhydi Brenin Charles III. Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud ei ddatganiad—Mick Antoniw.
That brings us to item 3, which is a statement by the Counsel General and Minister for the Constitution on the coronation of His Majesty King Charles III. I call on Mick Antoniw, the Counsel General, to make the statement.
Diolch, Llywydd. Dros y penwythnos, bydd y Deyrnas Unedig yn dyst i ddigwyddiad na welwyd ei debyg ers 70 o flynyddoedd. Bydd coroni’r Brenin Charles yn ddefod bersonol ddwys i’w Fawrhydi y Brenin, a bydd yn achlysur pwysig i lawer ledled y Deyrnas Unedig. Mae’r Deyrnas Unedig heddiw yn lle gwahanol iawn i’r wlad a welodd goroni’r Frenhines Elizabeth II yn 1953. Mae newidiadau cymdeithasol a gwleidyddol y 70 mlynedd diwethaf wedi creu cymdeithas o wladwriaethau modern, amlddiwylliant ac aml-ffydd, ac ni allwn ond croesawu'r sôn am yr addasu a fu ar seremoni’r coroni er mwyn adlewyrchu’r gymdeithas fodern sydd ohoni ac i sicrhau cynrychiolaeth aml-ffydd.
Rhoddwyd ei lle i bob rhan o'r Deyrnas Unedig yn angladd y diweddar Frenhines a’r trefniadau ar gyfer proclamasiwn yr esgyniad, a hynny'n adlewyrchu'r tirwedd gwleidyddol newydd lle mae gwladwriaethau yn rhan o undeb o'u gwirfodd. Ac unwaith eto eleni, bydd y coroni yn adlewyrchu lle Cymru o fewn yr undeb, a bydd y Prif Weinidog a minnau yn mynychu'r seremoni yn Abaty Westminster i gynrychioli Llywodraeth Cymru.
Thank you, Llywydd. This weekend, the United Kingdom will witness an event not seen for 70 years. The coronation of King Charles will be a solemn occasion for His Majesty personally, and an important one for many across the United Kingdom as a whole. The United Kingdom of today is a very different place to the country that witnessed the coronation of Queen Elizabeth II in 1953. The social and political changes of the last 70 years have created a modern, multicultural, multi-faith association of nations, and reports of changes to the coronation ceremony to better reflect this modern society, including representation from the other faiths, are to be welcomed.
The constituent parts of the United Kingdom were involved in the late Queen’s funeral and the arrangements for the succession proclamation, and this reflected the new political landscape of a union of voluntary nations. And the coronation this year will similarly reflect Wales's place in the union, and the First Minister and I will be attending the ceremony at Westminster Abbey to represent the Welsh Government.
The use of the new Cross of Wales, a gift from the King to the Church in Wales, made of Welsh materials such as slate, reclaimed wood, and silver from the Royal Mint in Llantrisant, to lead the King’s coronation procession at Westminster Abbey, places Wales at the forefront of the ceremony. The coronation will also feature music by Welsh composers and Welsh musicians, reflecting his affection and support for Welsh culture. The coronation orchestra, which includes musicians from the orchestra of the Welsh National Opera, will be joined by royal harpist, Alis Huws, for 'Tros y Garreg', a new arrangement of Sir Karl Jenkins’s setting of a Welsh folk song, a combination of harp and strings, commissioned by the then Prince of Wales over two decades ago. The 'Coronation Kyrie', by Welsh composer Professor Paul Mealor from St Asaph, was specifically commissioned to be set in the Welsh language, rather than the usual Greek. This will be the first Welsh language performance at a coronation, and will be sung by Sir Bryn Terfel and the choir of Westminster Abbey. The coronation will be a moment when they will make a personal commitment to the service of their country. Whilst that service will be in a different role, there can be no doubt about the commitment His Majesty has already shown to this country, his interest in its people and culture, and more recently in our devolved institutions and Parliament.
Members will also recognise their pioneering work in pursuing campaigns that are close to their hearts. He has also been a long-standing champion of environmental causes, warning of risks to our climate and natural habitat long before these entered the political mainstream. The Queen has also been a passionate advocate for victims of domestic violence and sexual abuse, working with charities and partners including Ukraine’s First Lady Olena Zelenska.
This weekend provides us all with an opportunity to consider and reflect on our own commitments to the life of our communities. Starting on the Monday following the coronation, events taking place as part of the Big Help Out will enable people to get involved in supporting the work of local community groups and charities. No matter how much time people give, supporting the work of organisations who often make a vital contribution to the experience of many is one way we can celebrate the life of our communities and our nation.
As has often happened with national celebrations, it will be in many of our communities across Wales, the UK and throughout the Commonwealth that celebrations will be taking place. We have been working closely with the UK Government and the other devolved Governments to ensure the coronation is marked appropriately in Wales. A coronation working group for Wales has also been set up, which comprises of key partners such as lord lieutenants, local authorities, the National Lottery Community Fund and the Wales Council for Voluntary Action, to ensure that towns and communities across Wales are aware of the opportunities in their localities. There will be opportunities to gather together and watch the coronation on big screens at Cardiff Castle, Cardiff Bay, Knighton and Llandegla. Picnics, lunches, concerts, and street parties are being organised in Mumbles, Llangennith, Tonteg, Magor, Brecon, Aberporth and many other Welsh towns. A firework display will be held in Penarth. Services of thanksgiving will be held at cathedrals and churches across Wales and within other faith communities as well.
Mae defnyddio'r Groes Cymru newydd, sy'n rhodd gan y Brenin i'r Eglwys yng Nghymru, wedi'i gwneud o ddeunyddiau o Gymru fel llechfaen, pren adferedig, ac arian o'r Bathdy Brenhinol yn Llantrisant, i arwain gorymdaith coroni'r Brenin yn Abaty Westminster, yn rhoi lle blaenllaw i Gymru yn y seremoni. Fe fydd y coroni yn cynnwys cerddoriaeth hefyd gan gyfansoddwyr o Gymru a cherddorion o Gymru, sy'n adlewyrchu hoffter y Brenin o ddiwylliant Cymru a'i gefnogaeth i'r diwylliant hwnnw. Yn ymuno â cherddorfa'r Coroni, sy'n cynnwys cerddorion o gerddorfa Opera Cenedlaethol Cymru, y bydd y delynores frenhinol, Alis Huws, a fydd yn perfformio trefniant newydd Syr Karl Jenkins o 'Dros y Garreg', cân werin Gymreig, sy'n cynnwys y delyn ynghyd ag offerynnau llinynnol eraill, a gomisiynwyd gan Dywysog Cymru fel yr oedd bryd hynny, dros ddau ddegawd yn ôl. Cafodd trefniant cerddorol o'r weddi 'Kyrie Eleison', 'Arglwydd, trugarha wrthym', ar gyfer y coroni, gan y cyfansoddwr o Gymru, Athro Paul Mealor o Lanelwy, ei gomisiynu yn benodol i'w ganu yn yr iaith Gymraeg, yn hytrach nag mewn Groeg fel sydd fwyaf arferol. Hwnnw fydd y perfformiad cyntaf yn y Gymraeg mewn gwasanaeth coroni, ac fe gaiff ei ganu gan Syr Bryn Terfel a chôr Abaty Westminster. Bydd y coroni yn foment i'r Brenin ddatgan ei ymrwymiad personol i wasanaeth y genedl. Er mai mewn swyddogaeth arall y bydd y gwasanaeth hwnnw, nid oes unrhyw amheuaeth am yr ymrwymiad a arddangosodd Ei Fawrhydi eisoes i'r genedl hon, ei ddiddordeb yn ei phobl a'i diwylliant, ac yn fwy diweddar yn ein sefydliadau datganoledig ni a'n Senedd ni.
Bydd yr aelodau yn cydnabod ei waith arloesol hefyd o ran yn ymgyrchoedd sydd wrth fodd ei galon. Bu ef yn hyrwyddwr achosion amgylcheddol ers llawer o flynyddoedd, gan rybuddio am risgiau i'n hinsawdd a'n cynefinoedd naturiol ymhell cyn i'r rhain fynd i'r brif ffrwd wleidyddol. Mae'r Frenhines wedi bod yn eiriol yn angerddol hefyd dros ddioddefwyr trais yn y cartref a cham-drin rhywiol, gan weithio gydag elusennau a phartneriaid, gan gynnwys Gwraig Arlywydd Wcráin, Olena Zelenska.
Mae'r penwythnos hwn yn gyfle i bob un ohonom ni ystyried a myfyrio ar ein hymrwymiadau personol i fywyd ein cymunedau. Gan ddechrau ar y dydd Llun wedi'r coroni, fe fydd digwyddiadau sy'n cael eu cynnal yn rhan o'r Help Llaw Mawr yn caniatáu pobl i fod â rhan wrth gefnogi gwaith grwpiau ac elusennau cymunedol lleol. Ni waeth faint o amser y mae pobl yn ei roi, mae cefnogi gwaith sefydliadau sydd yn aml yn gwneud cyfraniad allweddol i brofiadau llawer yn un ffordd y gallwn ni ddathlu bywyd ein cymunedau a'n cenedl.
Fel sydd wedi digwydd yn aml gyda dathliadau cenedlaethol, fe fydd digwyddiadau yn cael eu cynnal yn nifer o'n cymunedau ni ledled Cymru, y DU, a'r Gymanwlad hefyd. Rydym ni wedi bod yn gweithio yn agos gyda Llywodraeth y DU a'r Llywodraethau datganoledig eraill i sicrhau bod y coroni yn cael ei nodi yn briodol yng Nghymru. Sefydlwyd gweithgor y coroni i Gymru hefyd, sy'n cynnwys partneriaid allweddol fel Arglwyddi Raglawiaid, awdurdodau lleol, Cronfa Gymunedol y Loteri Genedlaethol a Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, er mwyn sicrhau bod trefi a chymunedau ledled Cymru yn ymwybodol o'r cyfleoedd yn eu bröydd nhw. Bydd cyfleoedd i ymgasglu at ein gilydd a gwylio'r coroni ar sgriniau mawr yng Nghastell Caerdydd, Bae Caerdydd, Trefyclo a Llandegla. Bydd picnics, ciniawau, cyngherddau, a phartïon stryd yn cael eu trefnu yn Y Mwmbwls, Llangynydd, Tonteg, Magwyr, Aberhonddu, Aberporth a llawer o drefi eraill Cymru. Bydd sioe dân gwyllt yn cael ei chynnal ym Mhenarth. Bydd gwasanaethau diolchgarwch yn cael eu cynnal mewn eglwysi cadeiriol ac eglwysi ar hyd a lled Cymru ac o fewn cymunedau ffydd eraill hefyd.
Os byddwch chi'n dathlu dros y penwythnos i ddod, mwynhewch. Ond, yn anad dim, ar ran Llywodraeth Cymru ac ar ran pobl Cymru, dyma anfon ein cofion cynhesaf a'n llongyfarchion. Diolch, Llywydd.
If you will be celebrating over the coming weekend, I hope you have a wonderful time. But, most especially, on behalf of the Welsh Government and on behalf of the people of Wales, I offer our sincerest warm wishes and congratulations. Thank you, Llywydd.
Can I thank the Minister for his statement today on behalf of the Welsh Government? My house will be decorated with some bunting this weekend, and a large union jack flag, in order to commemorate what is a very historic occasion in our nation. Of course, we know that it's over 70 years since we last had the opportunity to witness a coronation event, and I know that many people will be gathered in my constituency in different places and in their own homes in order to celebrate the coronation of His Majesty King Charles and indeed Queen Camilla, the Queen Consort.
Can I say, as well, that I think it's an opportunity to promote Wales? You listed a number of things that will feature in the coronation event from Wales, and I think it shows that Wales is really at the heart of this United Kingdom—the kingdom that Charles will of course be presiding over as our monarch. We know that the cross, which you refer to, is a very special cross. It includes a relic of the true cross that was given by Pope Francis to His Majesty the King, and that of course will be something that many people, I am sure, will want to see for many years to come once it returns to Wales—the Cross of Wales—after the event. But that will literally be leading this coronation event, right at the front of the procession, and then we will have that wonderful sound of the Welsh harp, Welsh music, Welsh voices, as well, that will also be singing too.
Can I ask you, Minister—? One of the things that people are asking me is what is the Welsh Government doing to capitalise on the coronation so that we have a legacy from this, because, we know that Wales is—. We have a very strong affection for King Charles. He served as our longest ever serving Prince of Wales—over 64 years he held that title—and that means that we have a special bond with our King that isn't there in England, Scotland or Northern Ireland, because of that long service. Therefore, I think that there will be a renewed interest in Wales, particularly from those who are watching the coronation from afar internationally, and I want to know what the Welsh Government is doing in order to lever this opportunity for the benefit of our economy and our visitor economy in the future.
Of course, we have a monarch, as well, that speaks Welsh. Whilst he may not be fluent, we heard his excellent Welsh here in the Chamber when he came to speak to us after the death of Her late Majesty, Queen Elizabeth. That gives us, too, an opportunity to promote an interest in the Welsh language and engagement with the Welsh language. So, can I ask you what you are doing to capitalise on that opportunity too?
In addition, you referred to King Charles's interest in climate change and the environment. In fact, he's well ahead of the curve in terms of his campaigning on these things for many decades before he became King. That also, I think, gives us the opportunity to amplify the very important messages that we, as a Senedd, which has declared a climate change emergency, give to the people of Wales, so that people can renew their efforts in order to tackle that particular issue.
Now, we know that some people might be volunteering for the very first time with the Big Help Out on Monday after the coronation events and the Big Lunch on Sunday. That, I think, also provides an opportunity to engage people in more regular volunteering in the future. Where is the Welsh Government looking to capitalise on this event and the huge opportunity that it provides to us all?
On Saturday, at the coronation event, I will be watching a live stream of it in church—Festival Church in Towyn. I shall have my handbell at the ready in order to ring out my congratulations, because we don't have a church bell in the same way that some other churches do, and I'll be screaming at the top of my lungs, 'God save the King' and 'God save the Queen', because of the enthronement that is taking place, and I know that there will be celebrations across the piece.
One of the other interesting things, I think, which we must never forget, is the fantastic work of the Prince’s Trust, which has been going on since 1976. We know that over a million people have benefited from support from the Prince's Trust. Just last year alone, I think it was over 60,000 individuals that actually were helped in terms of getting into employment or establishing their own businesses. A tremendous asset. And one of the things that I would like to see the Welsh Government do is to invest in the Prince's Trust to improve its reach across Wales, to improve engagement with it, so that we can reap even more benefits from its work in the future.
And just finally, one final question. Can I ask you what funding the Welsh Government has made available to local authorities and local communities in order to assist in the recognition of this momentous event so that we can help to mark it properly? I haven't seen any information in relation to funding. I know that many local authorities, town and community councils are helping to fund, in their own small way, events across the nation, but I would like to know, and I think the people of Wales would like to know, what investment the Welsh Government has put into making sure that this event is the roaring success we're all expecting it to be this weekend. Thank you.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ef heddiw ar ran Llywodraeth Cymru? Fe fydd yna rywfaint o fflagiau yn addurno fy nhŷ i'r penwythnos hwn, a baner jac yr undeb fawr, er mwyn nodi'r hyn sy'n achlysur hanesyddol iawn yn ein cenedl. Wrth gwrs, fe wyddom ni fod dros 70 mlynedd wedi mynd heibio ers i ni gael y cyfle diwethaf i weld coroni yn digwydd, ac rwy'n gwybod y bydd llawer o bobl yn ymgasglu mewn gwahanol fannau yn fy etholaeth i ac ar eu haelwydydd eu hunain i ddathlu coroni Ei Fawrhydi'r Brenin Charles ac yn wir Frenhines Camilla, y Frenhines Gydweddog.
A gaf i ddweud hefyd fy mod i'n credu bod hwn yn gyfle i hyrwyddo Cymru? Fe wnaethoch chi restru nifer o bethau a fydd yn ymddangos yn ystod y coroni o Gymru, ac rwy'n credu bod hynny'n dangos bod Cymru wir wrth galon y Deyrnas Unedig hon—y deyrnas y bydd Charles wrth gwrs yn teyrnasu drosti. Fe wyddom ni fod y groes, yr ydych chi'n cyfeirio ati, yn groes arbennig iawn. Mae hi'n cynnwys crair o'r wir groes a roddwyd gan y Pab Francis i'w Fawrhydi'r Brenin, ac fe fydd honno wrth gwrs yn rhywbeth y bydd llawer o bobl, rwy'n siŵr, yn awyddus i'w gweld am flynyddoedd lawer i ddod pan ddaw hi'n ôl i Gymru—Croes Cymru—ar ôl y seremoni. Ond dyna yn llythrennol a fydd yn arwain y digwyddiad coroni hwn, ar flaen yr orymdaith, ac yna fe gawn ni sain beraidd telyn Cymru, cerddoriaeth o Gymru, lleisiau o Gymru hefyd a fydd yn canu.
A gaf i ofyn i chi, Gweinidog—? Un o'r pethau mae pobl yn ei ofyn i mi yw beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fanteisio ar y coroni fel y bydd gwaddol gennym ni wedi hynny, oherwydd, fe wyddom ni fod Cymru—. Mae gennym ni feddwl mawr o'r Brenin Charles. Fe roddodd wasanaeth hwyaf erioed fel Tywysog Cymru—am dros 64 mlynedd fe ddaliodd ef y teitl hwnnw—ac mae hynny'n golygu bod gennym ni gysylltiad arbennig gyda'n Brenin nad yw'r un fath yn Lloegr, yr Alban na Gogledd Iwerddon, oherwydd y gwasanaeth hir hwnnw. Felly, rwy'n credu y bydd diddordeb o'r newydd yng Nghymru, yn enwedig gan y rhai sy'n gwylio'r coroni o bell yn rhyngwladol, ac fe hoffwn i wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud er mwyn sbarduno'r cyfle hwn er budd ein heconomi a'n heconomi ymwelwyr ni yn y dyfodol.
Wrth gwrs, mae gennym ni frenin, hefyd, sy'n siarad Cymraeg. Er efallai nad yw'n rhugl, clywsom ei Gymraeg ardderchog yma yn y Siambr pan ddaeth i siarad â ni ar ôl marwolaeth Ei diweddar Fawrhydi, y Frenhines Elizabeth. Mae hynny'n rhoi cyfle i ni, hefyd, feithrin diddordeb yn yr iaith Gymraeg ac ymgysylltiad â'r iaith Gymraeg. Felly, a gaf i ofyn i chi beth rydych chi'n ei wneud i fanteisio ar y cyfle hwnnw hefyd?
Yn ogystal â hynny, roeddech chi'n cyfeirio at ddiddordeb y Brenin Charles mewn newid hinsawdd a'r amgylchedd. Yn wir, mae ymhell ar y blaen i'r gromlin o ran ei ymgyrchu ynghylch y pethau hyn am ddegawdau lawer cyn iddo ddod yn Frenin. Mae hynny hefyd, rwy'n credu, yn rhoi cyfle i ni ymhelaethu ar y negeseuon pwysig iawn yr ydym ni, yn y Senedd, sydd wedi datgan argyfwng newid hinsawdd, yn ei roi i bobl Cymru, er mwyn i bobl adnewyddu eu hymdrechion o ran mynd i'r afael â'r mater arbennig hwnnw.
Nawr, fe wyddom ni y gallai rhai pobl fod yn gwirfoddoli am y tro cyntaf erioed gyda'r Help Llaw Mawr ddydd Llun ar ôl digwyddiadau'r coroni a'r Cinio Mawr ddydd Sul. Mae hwnnw hefyd, yn fy marn i, yn gyfle i ennyn diddordeb pobl mewn gwirfoddoli mwy rheolaidd yn y dyfodol. Ym mha fodd y mae Llywodraeth Cymru am fanteisio ar y digwyddiad hwn a'r cyfle enfawr y mae'n ei ddarparu i bawb ohonom ni?
Ddydd Sadwrn, yn ystod y coroni ei hun, rwyf i am fod yn gwylio llif byw ohono yn yr eglwys—Festival Church yn Nhowyn. Fe fydd gennyf i fy nghloch yn fy llaw yn barod i'w chanu i longyfarch y Brenin, oherwydd nid oes gennym ni gloch yn yr eglwys fel sydd gan rai eglwysi eraill, ac fe fyddaf i'n gweiddi ar dop fy llais, 'Duw gadwo'r Brenin' a 'Duw gadwo'r Frenhines', wrth iddyn nhw ddod i'r orsedd, ac rwy'n gwybod y bydd dathliadau ym mhobman.
Un o'r pethau diddorol eraill, yn fy marn i, na ddylem ni fyth mo'i anghofio, yw gwaith penigamp Ymddiriedolaeth y Tywysog, sydd wedi bod ar waith ers 1976. Fe wyddom ni fod dros filiwn o bobl wedi elwa ar gefnogaeth Ymddiriedolaeth y Tywysog. Dim ond y llynedd, rwy'n credu bod dros 60,000 o unigolion wedi cael eu cynorthwyo mewn gwirionedd o ran mynd i gyflogaeth neu sefydlu eu busnesau eu hunain. Dyna ased aruthrol. Ac un o'r pethau yr hoffwn i weld Llywodraeth Cymru yn ei wneud yw buddsoddi yn Ymddiriedolaeth y Tywysog i wella ei chyrhaeddiad hi ledled Cymru, i wella'r ymgysylltiad â hi, fel y gallwn ni elwa hyd yn oed mwy ar ei gwaith yn y dyfodol.
Ac yn olaf, un cwestiwn olaf. A gaf i ofyn i chi pa gyllid y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi i awdurdodau lleol a chymunedau lleol er mwyn cynorthwyo cydnabod y digwyddiad pwysig hwn fel y gallwn ni helpu i'w nodi mewn ffordd deilwng? Nid wyf i wedi gweld unrhyw wybodaeth o ran cyllid. Fe wn i fod llawer o awdurdodau lleol, cynghorau tref a chymuned yn helpu i ariannu, yn eu ffordd fechan eu hunain, ddigwyddiadau ledled y genedl, ond fe hoffwn i wybod, ac rwy'n credu yr hoffai pobl Cymru wybod, pa fuddsoddiad a roddodd Llywodraeth Cymru i wneud yn siŵr y bydd y digwyddiad hwn yn llwyddiant ysgubol fel rydym ni gyd yn disgwyl y bydd y penwythnos hwn. Diolch i chi.
Yes, the Minister to respond. Just reminding myself that it was a statement.
Ie, y Gweinidog i ymateb. Dim ond f'atgoffa fy hun mai datganiad oedd hwn.
Firstly, thank you for your comments, and I can, of course, reiterate the fact that Welsh Government has been working with the UK Government and other devolved Governments, and that also there has been the coronation working group for Wales that has been set up, which has a whole series of partners, and they no doubt are not only ensuring that there a certain number of activities around Wales, but that those will carry through for the future.
You make a number of important points, and I think whatever people's views are, whether it be on the monarchy and on the issues around the coronation, there is no doubt, in his former capacity as Prince Charles, that the King has raised environmental issues on a very consistent basis over a number of decades.
I think what is important for any event that takes place, and, again, whatever people's views are, that you look for the way in which communities can nevertheless come together, can use those opportunities, whether it be volunteering, but also for communities, particularly bearing in mind we're still relatively new out of the COVID period, to come together and to enjoy events, to enjoy each other's company and to work together.
In terms of the important ways in which I think Welsh Government can move forward, I actually think it's going to be around issues around the cost-of-living crisis that people are facing. At this moment in time, up and down the country, we are seeing very, very real poverty, very real difficulties that people are facing, and perhaps one of the opportunities coming out of maybe volunteering and out of the events that are around the coronation might well be to focus on some of those who are I think really most in need at this moment in time.
Yn gyntaf, diolch i chi am eich sylwadau, ac fe allaf i, wrth gwrs, ailadrodd y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a Llywodraethau datganoledig eraill, ac fe gafodd Gweithgor y Coroni i Gymru ei sefydlu, sydd â chyfres eang o bartneriaid, ac mae'n siŵr eu bod nhw nid yn unig yn sicrhau bod nifer penodol o weithgareddau o amgylch Cymru, ond y bydd y rhain yn gadael eu hôl i'r dyfodol.
Rydych chi'n gwneud nifer o bwyntiau pwysig, ac rwy'n credu beth bynnag yw barn pobl, boed hynny ar y frenhiniaeth ac ar y materion yn ymwneud â'r coroni, nid oes unrhyw amheuaeth, yn rhinwedd ei hen swydd yn Dywysog Charles, fod y Brenin wedi codi materion amgylcheddol yn gyson iawn dros nifer o ddegawdau.
Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig i unrhyw ddigwyddiad a gynhelir, ac, eto, beth bynnag yw barn pobl, eich bod chi'n chwilio serch hynny am ffordd i gymunedau ddod at ei gilydd, a defnyddio'r cyfleoedd hynny, boed yn gwirfoddoli, ond i gymunedau cyfan hefyd, yn enwedig o gofio ein bod ni newydd ddod allan o gyfnod COVID i ryw raddau, i ddod at ei gilydd a mwynhau digwyddiadau, mwynhau cwmni ei gilydd a chydweithio.
O ran y ffyrdd pwysig yr wyf i'n credu y gall Llywodraeth Cymru symud ymlaen, rwyf i o'r farn wirioneddol y bydd hyn yn ymwneud â materion ynglŷn â'r argyfwng costau byw y mae pobl yn ei wynebu. Ar hyn o bryd, ac ar hyd a lled y wlad, rydym ni'n gweld tlodi gwirioneddol ac anawsterau gwirioneddol y mae pobl yn eu hwynebu, ac efallai mai un o'r cyfleoedd a ddaw o wirfoddoli ac yn sgil digwyddiadau sydd ynghlwm â'r coroni, mae hi'n ddigon posibl, fydd canolbwyntio ar y rheiny sydd yn fy marn i â'r angen mwyaf ar hyn o bryd.
Diolch, Llywydd, and I was umming and ahing about whether or not I'd speak to this statement today, but I'm glad I am. There is a significant constituency of us within society that would ask a number of questions around this ceremony, and an important moral question as well that needs to be asked. I represent communities, like many Members in this Chamber, that consistently rank high in the index of multiple deprivation. I'm from one of those communities. I still live in that community, where I see people struggling daily. But what's the figure we are now spending on the coronation? What is it—£100 million, £200 million? That's £100 million, £200 million, on a pageant at a time when people in social housing are expected to put up with living conditions that are no good for their health because housing associations can't afford to repair those homes, at a time when students are dropping out of education because they can't afford to learn, at a time when people are going without the essentials to feed their kids or just can't put food on the table or fuel their cars, pay for bus or train tickets, or heat their homes. These people aren't in some far-off place—they live in our communities. They live on our streets. So, tell me: how can we justify spending on such extravagance, a one-off event, when that is the state of the country? We're told that this will bring everyone together, that we can all get up and pledge allegiance. Well, if you want to bring everyone together, sort out the problems that I've outlined; make life easier for the millions that are struggling to survive, rather than spending an exorbitant amount of money on a pageant.
Now, Counsel General, I'd like to ask what discussions have been had on the future of such events, given the fact that the UK is the only country in the world that holds coronation ceremonies like this, because let's face it, and you've already outlined it, 70 years ago was the last one—they're a thing of the past, and they should remain in the past.
Diolch, Llywydd, ac roeddwn i'n hemian a hymian ynghylch a oeddwn i am siarad ynglŷn â'r datganiad hwn heddiw ai peidio, ond rwy'n falch fy mod i'n gwneud felly. Mae cyfran sylweddol ohonom ni yn y gymdeithas a fyddai'n gofyn nifer o gwestiynau ynghylch y seremoni hon, a chwestiwn moesol pwysig hefyd y mae angen ei ofyn. Rwy'n cynrychioli cymunedau, fel llawer o Aelodau yn y Siambr hon, sy'n aml iawn yn uchel ar fynegai amddifadedd lluosog. Rwy'n hanu o un o'r cymunedau hynny. Rwy'n dal i fyw yn y gymuned honno, lle rwy'n gweld pobl yn brwydro bob dydd. Ond beth yw'r ffigur yr ydyn ni'n ei wario nawr ar y coroni? Beth yw e—£100 miliwn, £200 miliwn? Dyna £100 miliwn, £200 miliwn, ar sbloet mewn cyfnod pan fo disgwyl i bobl mewn tai cymdeithasol fyw ag amodau byw sy'n niweidio eu hiechyd oherwydd nad yw cymdeithasau tai yn gallu fforddio trwsio'r cartrefi hynny, mewn adeg pan fo myfyrwyr yn rhoi'r gorau i'w haddysg oherwydd nad ydyn nhw'n gallu fforddio dysgu, mewn adeg pan fo pobl yn gwneud heb hanfodion er mwyn bwydo eu plant nhw neu ddim yn gallu rhoi bwyd ar y bwrdd neu danwydd yn eu ceir, neu dalu am docynnau bws neu drên, neu dwymo eu cartrefi nhw. Nid yw'r bobl hyn mewn gwlad bellennig—maen nhw'n byw yn ein cymunedau ni. Maen nhw'n byw ar ein strydoedd ni. Felly, dywedwch chi wrthyf i: sut allwn ni gyfiawnhau gwario ar y fath foethusrwydd, digwyddiad untro, a dyna gyflwr ein gwlad? Fe ddywedir wrthym ni y bydd hyn yn dod â phawb at ei gilydd, y gall pob un ohonom godi a gwneud adduned o deyrngarwch. Wel, os ydych chi'n awyddus i ddod â phawb at ei gilydd, sortiwch y problemau yr ydw i wedi eu hamlinellu; a gwnewch fywyd yn haws i'r miliynau sy'n brwydro i fyw bob dydd, yn hytrach na gwario swm echrydus o arian ar sbloet.
Nawr, Cwnsler Cyffredinol, fe hoffwn i ofyn pa drafodaethau a gafwyd ar ddyfodol digwyddiadau o'r fath, o ystyried y ffaith mai'r DU yw'r unig wlad yn y byd sy'n cynnal seremonïau coroni fel hyn, oherwydd gadewch i ni wynebu'r peth, ac rydych chi wedi amlinellu hyn eisoes, 70 mlynedd yn ôl oedd yr un diwethaf—maen nhw'n rhan o'r gorffennol, ac fe ddylen nhw aros yn y gorffennol.
Well, thank you for those comments. Of course, the coronation is a reserved matter. The spending on the coronation is not a matter within the decision making of Welsh Government. What I've tried to do in the statement I've made is to say that we recognise the pressures and the issues that exist now—I've already expressed my own view in terms of Welsh Government, in terms of the importance of the volunteering, communities coming together, but also how there may be opportunities to look at how we actually reflect on the cost-of-living crisis out of this, how it is that out of events such as this people may come together. There is no choice in terms of this matter with regard to Welsh Government, but what we will do is seek to recognise our own responsibilities within the constitutional structure as it exists. We will also then, within our communities, look to represent the views of all the people of Wales to see how the people of Wales can come together, to see how the people of Wales can maximise the opportunities that may come in dealing with the issues that exist in their own communities, the challenges that we face, but how we in Wales come together as a nation as a consequence. Diolch.
Wel, diolch i chi am y sylwadau yna. Wrth gwrs, mae'r coroni yn fater a gedwir yn ôl. Nid penderfyniad i Lywodraeth Cymru yw'r gwariant ar y coroni. Yr hyn yr wyf i wedi ceisio ei wneud yn y datganiad a wnes i oedd dweud ein bod ni'n cydnabod y pwysau a'r materion sy'n bodoli nawr—rwyf eisoes wedi mynegi fy marn fy hun o ran Llywodraeth Cymru, o ran pwysigrwydd gwirfoddoli, cymunedau yn dod at ei gilydd, ond hefyd sut o bosib y bydd cyfleoedd i edrych ar sut yr ydym ni'n myfyrio ar yr argyfwng costau byw oherwydd hyn, sut y mae pobl efallai oherwydd digwyddiadau fel hyn yn dod at ei gilydd. Nid oes unrhyw ddewis ynglŷn â'r mater hwn gan Lywodraeth Cymru, ond yr hyn y byddwn ni'n ei wneud yw ceisio cydnabod ein cyfrifoldebau ein hunain o fewn y strwythur cyfansoddiadol fel mae'n bodoli. Hefyd, fe fyddwn ni wedyn yn ceisio cynrychioli, yn ein cymunedau ni, farn pobl Cymru i gyd ar gyfer ystyried sut y gall pobl Cymru ddod at ei gilydd, a gweld sut y gall pobl Cymru wneud y mwyaf o'r cyfleoedd a allai ddod wrth ymdrin â'r materion sy'n bodoli yn eu cymunedau nhw eu hunain, yr heriau sy'n ein hwynebu ni, ond sut yr ydym ni yng Nghymru yn dod at ein gilydd yn genedl o ganlyniad i hynny. Diolch.
Can I first of all thank the Counsel General for making the statement today? It's a very welcome statement indeed, and tomorrow we'll have a further opportunity to debate the coronation, given the Conservatives' debate in the Chamber, and I'm sure that Members across the Chamber will be taking part in that.
For sure, the coronation will be a very inclusive occasion. I'm delighted that Paul Mealor is conducting the event, given that he hails originally from Connah's Quay—in fact, very close to where our colleague Hannah Blythyn grew up, in Jack Sargeant's constituency. It gives us an opportunity to celebrate the best of the culture that exists in our country, right across our diverse communities.
Today, I'd just like to ask two questions. First of all, in the view of the Welsh Government, and in a reformed United Kingdom, as outlined by the proposals from Gordon Brown and his experts, how best could the monarchy serve all parts of the union in the future? And second, Counsel General, would you agree that it would be appropriate now to have a formal mechanism in place for consulting the royal family and, indeed, all of our communities, when it comes to naming landmarks in their names? When we were building the Newtown bypass, we consulted with the community in terms of the naming of key elements of that piece of infrastructure, notably the bridges, and it proved to be incredibly popular; it gave ownership to the community of that piece of infrastructure. I do think that there is great value in empowering and enabling people in that respect. So, would it be right for the naming of infrastructure, including buildings, to be put to communities, and, of course, for a formal mechanism to consult the royal family before a naming actually occurs? Diolch.
A gaf i'n gyntaf ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ddatganiad heddiw? Mae hwn yn ddatganiad i'w groesawu yn fawr iawn wir, ac yfory fe gawn ni gyfle pellach i drafod y coroni, o ystyried y ddadl o eiddo'r Ceidwadwyr a fydd yn cael ei chynnal yn y Siambr, ac rwy'n siŵr y bydd aelodau ar draws y Siambr yn cymryd rhan yn honno.
Yn sicr, fe fydd y coroni yn ddigwyddiad cynhwysol iawn. Rwy'n falch iawn mai Paul Mealor fydd yn arwain y digwyddiad, o gofio ei fod yn hanu o Gei Connah yn wreiddiol—yn wir, yn agos iawn at y lle y cafodd ein cydweithiwr Hannah Blythyn ei magu, yn etholaeth Jack Sargeant. Fe fydd yn estyn cyfle i ni ddathlu'r hyn sydd orau yn niwylliant ein cenedl, ledled ein cymunedau amrywiol i gyd.
Fe hoffwn i ofyn dau gwestiwn heddiw. Yn gyntaf i gyd, ym marn Llywodraeth Cymru, ac mewn Teyrnas Unedig ddiwygiedig, fel mae'r cynigion gan Gordon Brown a'i arbenigwyr ef yn amlinellu, sut allai'r frenhiniaeth wasanaethu pob rhan o'r undeb yn fwyaf effeithiol yn y dyfodol? Ac yn ail, Cwnsler Cyffredinol, a fyddech chi'n cytuno y byddai hi'n briodol nawr i fod â mecanwaith ffurfiol yn ei le ar gyfer ymgynghori â'r teulu brenhinol ac, yn wir, ein holl gymunedau ni, o ran enwi tirnodau ar eu holau nhw? Pan oeddem ni'n adeiladu ffordd osgoi'r Drenewydd, fe fuom ni'n ymgynghori â'r gymuned o ran enwi elfennau allweddol o'r darn hwnnw o seilwaith, y pontydd yn arbennig felly, ac fe brofodd hynny'n boblogaidd tu hwnt; roedd yn rhoi perchnogaeth i gymuned o'r darn hwnnw o seilwaith. Rwy'n credu bod gwerth mawr mewn grymuso a galluogi pobl mewn ffordd fel honno. Felly, a fyddai hi'n iawn i ymgynghori â chymunedau o ran enwi seilwaith, gan gynnwys adeiladau, sydd i'w hadeiladu yn y cymunedau hynny, ac, wrth gwrs, i fod â mecanwaith ffurfiol i ymgynghori â'r teulu brenhinol cyn i enwi ddigwydd mewn gwirionedd? Diolch.
Well, can I thank the Member firstly for his comments and the two questions that he has put? You raised a constitutional issue with regard to a reformed UK, and really what might be the role of the royal family and role of the King with regard to, I suppose, the aspirations that we specifically have within Wales. I think what is very interesting is that you have two types of events: sometimes, those are events that are specifically UK Government-organised events, and those that are actually organised specifically around the royal family. What is very clear—and I tried to make this in my statement—is that—. I attended, of course, the recent funeral of Queen Elizabeth II, and what was very noticeable about that was the very specific role that the devolved nations had within that. They had a very formalised role; it was a recognition there. And I think what is very, very clear about the coronation is that there's going to be very specifically identified input in terms of Wales, its culture and its identity within that. I have to say that I don't see that same level of recognition taking place in UK Government events and international events, where, it seems to me, from time to time, Wales is either marginalised or excluded, probably more on ideological grounds. So, I think there is something to take out in terms of a positive on that.
And in terms of the point you make about names and so on, well, of course there has been some sort of reporting around the issue of that more recently. I think it is important to engage. I think we might be pushing at an open door in terms of the idea that everything new that opens should have some sort of royal connection rather than a community connection and sometimes even a historic connection, and I think we might well be pushing at an open door now, that there is a common view on that, because it's in the benefit, the broader benefit, in terms of the identity of our communities and the identity of Wales as a nation, and as a nation that is very much recognised within those specifically royal constitutional events that take place.
Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod yn gyntaf am ei sylwadau a'r ddau gwestiwn a ofynnodd ef? Roeddech chi'n codi'r mater cyfansoddiadol o ran Teyrnas Unedig ddiwygiedig, ac mewn gwirionedd beth allai swyddogaeth y teulu brenhinol a'r Brenin fod o ran, rwy'n dychmygu, y dyheadau sydd gennym ni yng Nghymru yn benodol. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n ddiddorol iawn yw bod dau fath o ddigwyddiadau yn dod ar eich traws chi: weithiau, maen nhw'n ddigwyddiadau a drefnir yn benodol gan Lywodraeth y DU, ac weithiau yn rhai a gafodd eu trefnu yn benodol ynghylch y teulu brenhinol mewn gwirionedd. Yr hyn sy'n eglur iawn—ac fe wnes i geisio gwneud hyn eglur yn fy natganiad—yw bod—. Roeddwn i'n bresennol, wrth gwrs, yn angladd diweddar y Frenhines Elizabeth II, a'r hyn a oedd yn amlwg iawn bryd hynny oedd swyddogaeth benodol iawn y gwledydd datganoledig o fewn hynny. Roedd ganddyn nhw swyddogaeth ffurfiol iawn; roedd yna gydnabyddiaeth yno. Ac rwy'n credu mai'r hyn sy'n eglur iawn am y coroni yw y bydd yna fewnbwn penodol a nodir yn bendant iawn o ran Cymru, ei diwylliant a'i hunaniaeth o fewn i hynny. Mae'n rhaid i mi ddweud nad wyf i'n gweld yr un gyfradd o gydnabyddiaeth yn digwydd yn nigwyddiadau Llywodraeth y DU na digwyddiadau rhyngwladol, lle, mae hi'n ymddangos i mi, o bryd i'w gilydd, fod Cymru naill ai ar yr ymylon neu wedi ei hallgáu, yn fwy na thebyg ar sail ideolegol. Felly, rwy'n credu bod rhywbeth cadarnhaol i'w gymryd o hynny.
Ac o ran y pwynt yr ydych chi'n ei wneud am enwau ac ati, wel, wrth gwrs, fe fu yna rywfaint o adrodd ynghylch y mater hwnnw'n fwy diweddar. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ymgysylltu. Rwy'n credu y gallem ni fod yn gwthio drws agored o ran y syniad y dylai popeth newydd sy'n agor gael rhyw fath o gysylltiad brenhinol yn hytrach na chysylltiad cymunedol a hyd yn oed gysylltiad hanesyddol weithiau, ac rwy'n credu y gallem ni fod, debyg iawn, yn gwthio drws sy'n agored yn barod, a bod barn gyffredin ar hynny, oherwydd ei bod yn rhoi budd, budd mwy eang, o ran hunaniaeth ein cymunedau ni a hunaniaeth cenedl Cymru, yn genedl sy'n cael ei chydnabod i raddau helaeth iawn yn y digwyddiadau cyfansoddiadol brenhinol penodol sy'n digwydd.
I'm a trustee of PANTRY foodbank in Pontardawe and, indeed, in our trustees' meeting last week, we heard that PANTRY foodbank have supplied 692 food parcels since January—up over 40 per cent since last year. PANTRY used to spend a couple of hundred pounds each month topping up the donations with shopping for these parcels; now it's well over £1,000 a month. And as we heard in a report last week on foodbank use, Wales has seen the sharpest increase in foodbank use of all the UK nations. I just want to make it clear that this is the context in which the coronation ceremony is happening. Even if you're a supporter of the monarchy, you can't deny that it thus demonstrates the profound economic and geographical divides in our unequal, disunited kingdom. It almost feels to me like a displacement activity, encouraging us to look away from the cavernous divisions in our society and the consequent suffering that is happening in each of our constituencies and regions each day.
Minister, you raise, in your statement, the role of the new King in Welsh national life. I agree it raises issues that are pertinent not only to Welsh nationhood, both in terms of our identity and sovereignty, but I would say also to the kind of society in which we wish to live. We're told the new liturgy, authorised by the Archbishop of Canterbury for the coronation, includes several new elements: recognising, celebrating, diversity and the unity of communities will be at the heart of the ceremony. We've heard reference to that today. Counsel General, do you agree that unity and diversity can be fostered and promoted by celebrating a system that represents the exclusive pinnacle of wealth and privilege, completely closed to all those who do not share a certain genetic pedigree? Diolch.
Rwyf i'n un o ymddiriedolwyr banc bwyd PANTRY ym Mhontardawe ac, yn wir, yng nghyfarfod ein hymddiriedolwyr ni'r wythnos diwethaf, fe glywsom ni fod banc bwyd PANTRY wedi cyflenwi 692 o barseli bwyd ers mis Ionawr—i fyny dros 40 y cant ers y llynedd. Roedd PANTRY yn arfer gwario cwpl o gannoedd o bunnau bob mis yn ychwanegu at y rhoddion gydag eitemau i'r parseli hyn; erbyn hyn, mae hynny ymhell dros £1,000 y mis. Ac fel clywsom ni mewn adroddiad wythnos diwethaf ynglŷn â'r defnydd o fanciau bwyd, Cymru sydd wedi gweld y cynnydd mwyaf yn y defnydd o fanciau bwyd ymhlith holl wledydd y DU. Fe hoffwn ni ei gwneud hi'n glir mai hwnnw yw'r cyd-destun y mae seremoni'r coroni yn digwydd ynddo. Hyd yn oed os ydych chi'n cefnogi'r frenhiniaeth yn frwd, ni allwch chi wadu bod hynny'n amlygu'r rhaniadau economaidd a daearyddol dwys sydd yn ein teyrnas anghyfartal, anunedig. Mae hyn yn ymddangos i mi fel rhywbeth a wneir i dynnu sylw, yn ein hannog ni i droi ein golygon oddi wrth y rhaniadau enfawr yn ein cymdeithas a'r dioddefaint sy'n digwydd o ganlyniad i hynny ym mhob un o'n hetholaethau a'n rhanbarthau bob dydd.
Gweinidog, rydych chi'n codi, yn eich datganiad, swyddogaeth y Brenin newydd ym mywyd cenedlaethol Cymru. Rwy'n cytuno bod hyn yn codi materion sy'n berthnasol nid yn unig i genedlgarwch Cymru, o ran ein hunaniaeth a'n sofraniaeth, ond fe fyddwn i'n dweud hefyd o ran y math o gymdeithas yr ydym ni'n dymuno byw ynddi hi. Maen nhw'n dweud wrthym ni fod y litwrgi newydd, a awdurdodwyd gan Archesgob Caergaint ar gyfer y coroni, yn cynnwys sawl elfen newydd: cydnabod, dathlu, amrywiaeth ac undod cymunedau fydd wrth wraidd y seremoni. Rydym ni wedi clywed cyfeiriad at hynny heddiw. Cwnsler Cyffredinol, a ydych chi'n cytuno y gellir meithrin a hyrwyddo undod ac amrywiaeth drwy ddathlu system sy'n cynrychioli pinacl caeëdig cyfoeth a braint, sydd wedi ei gau yn gyfan gwbl i'r sawl nad ydynt yn rhannu tras enidol arbennig? Diolch.
Well, thank you for your question. Let me start, first of all, with the issue of foodbanks, and I fully understand the point that is made in terms of money being spent and in terms of the dire state in terms of some of our communities and the increasing dependence on foodbanks, and it's a dependency on foodbanks and a growth of foodbanks that is probably the legacy, the real legacy, of this Tory Government. I want to see an end to foodbanks; I don't want to see foodbanks there. I want to see a welfare system that enables people to live decently, and I also want people who work for a living to be able to have a decent standard of living.
I visited a school in my constituency recently and discussed there, with the family liaison representative in the school, the fact that you have a school that is giving out food hampers. It is identifying where food hampers need to go, where children need to actually have clothing. So, we now have a situation where, building on the foodbank issue, we actually have schools recognising that they now have to have a role in actually supporting some of the poorest within those schools. And that's not just in the one school; it's happening all around in our society. The crux of solving that problem is really to do with the policies of the UK Government and the way in which wealth is distributed in our country, the way in which the benefits system has been undermined. The benefits system has led to cuts, which have directly increased poverty. The main lever in terms of addressing poverty in our communities is through the welfare system. We don’t have most of those levers, we don’t have access to the levers in terms of resources, but there’s no doubt in my mind that it is the cuts in the benefits system that have been the major cause of that dependency on foodbanks, and it is the minimum wage economy that has been fostered that has led to people in work also being dependent, increasingly, on foodbanks. We see some of this response now in terms of the industrial action that’s taking place across, predominantly, England at the moment.
What I would say is that it is the core macroeconomic policies of the Government that are the key factors in terms of doing what’s needed to address the issue of poverty in our society, and also to move towards the elimination of the need for foodbanks. But all the points you raise in terms of what foodbanks mean within our communities, the dependency on them and the fact that so many of our communities are now so increasingly dependent, those sympathies are ones that I am fully in agreement with, as I’m sure most of the people in Wales are, and I think that’s why people are looking for a desperate change in Government at the forthcoming general election.
Wel, diolch i chi am eich cwestiwn. Gadewch i mi ddechrau, yn gyntaf oll, gyda mater y banciau bwyd, ac rwy'n deall yn iawn y pwynt sy'n cael ei wneud o ran arian sy'n cael ei wario ac o ran y cyflwr enbyd rhai o'n cymunedau a'r ddibyniaeth gynyddol ar fanciau bwyd, a'r ddibyniaeth honno ar fanciau bwyd a thwf o fanciau bwyd, mae'n debyg, yw gwaddol, gwir waddol, y Llywodraeth Dorïaidd hon. Rwy'n awyddus i weld diwedd ar fanciau bwyd; nid wyf i'n dymuno gweld banciau bwyd ar waith. Rwyf i'n awyddus i weld gwladwriaeth les sy'n galluogi pobl i fyw yn weddus, ac rwy'n awyddus hefyd i bobl sy'n gweithio allu bod â safon byw gweddus.
Fe wnes i ymweld ag ysgol yn fy etholaeth i'n ddiweddar a thrafod yn y fan honno, gyda'r cynrychiolydd cyswllt teuluol yn yr ysgol, y ffaith bod gennych chi ysgol sy'n dosbarthu hamperi bwyd. Mae'n nodi lle mae'r angen i'r hamperi bwyd fynd, lle mae angen gwirioneddol am ddillad ar blant, mae'r sefyllfa hon gennym ni nawr lle, gan adeiladu ar fater y banciau bwyd, mae gennym ni ysgolion, mewn gwirionedd, yn cydnabod ei bod yn rhaid iddyn nhw fod â rhan nawr yn y gefnogaeth i rai o'r teuluoedd tlotaf yn yr ysgolion hynny. Ac nid dim ond mewn un ysgol y mae hynny; mae hynny'n digwydd ym mhobman yn ein cymdeithas. Mae hanfod datrys y broblem honno mewn gwirionedd yn ymwneud â pholisïau Llywodraeth y DU a'r ffordd y mae cyfoeth yn cael ei ddosbarthu yn ein gwlad ni, y ffordd y mae'r system fudd-daliadau wedi cael ei thanseilio. Mae'r system fudd-daliadau wedi arwain at doriadau, sydd wedi cynyddu tlodi mewn modd uniongyrchol. Y prif ysgogydd o ran mynd i'r afael â thlodi yn ein cymunedau yw drwy'r wladwriaeth les. Nid yw'r rhan fwyaf o'r ysgogiadau hyn gennym ni, nid yw'r ysgogiadau hyn ar gael i ni o ran adnoddau, ond nid oes unrhyw amheuaeth gennyf i mai'r toriadau yn y system fudd-daliadau sydd wedi bod yn brif achos y ddibyniaeth hon ar fanciau bwyd, a'r economi ar sail isafswm cyflog am swydd sydd wedi arwain at bobl mewn gwaith hefyd yn mynd yn fwyfwy ddibynnol ar fanciau bwyd. Fe welwn ni rywfaint o'r ymateb i hyn nawr yn y gweithredu diwydiannol sy'n digwydd ledled Lloegr, yn bennaf, ar hyn o bryd.
Yr hyn a fyddwn i'n ei ddweud yw mai polisïau macroeconomaidd craidd y Llywodraeth sy'n ffactorau allweddol o ran gwneud yr hyn sydd ei angen i fynd i'r afael â mater tlodi yn ein cymdeithas, a symud hefyd tuag at ddiddymu'r angen am fanciau bwyd. Ond mae'r holl bwyntiau yr ydych chi'n eu codi o ran beth mae banciau bwyd yn ei olygu o fewn ein cymunedau, y ddibyniaeth arnyn nhw a'r ffaith bod cymaint o'n cymunedau ni mor gynyddol ddibynnol arnyn nhw, mae'r cydymdeimlad hwnnw'n un yr wyf innau'n ei lwyr ategu, fel rwy'n siŵr y byddai'r rhan fwyaf o bobl Cymru, ac rwy'n credu mai dyna pam mae pobl yn chwilio yn enbyd am newid Llywodraeth yn yr etholiad cyffredinol a ddaw.
I’m grateful to the Minister for his statement this afternoon. I think he outlined very well the importance of the event in terms of the story of our national history. This isn’t the time to have a debate on the structures of the finances of the United Kingdom, but it is a point at which a change of reign provides an opportunity for a reflection. I felt that the King, in his contribution here last September, gave us a very moving speech, and he also clearly had been reflecting on his role, and the way that his role was changing constitutionally, and how he would approach his new role at that time as our new King. I think it is important that we have that conversation, and quite often, I think, in terms of the story of devolution, for example, the royal family have been far more clear-sighted on the change in democracy within the United Kingdom than most politicians of both parties, frankly, that have been in Government over that period of time. Certainly, the King in his former role as the Prince of Wales was always very clear that he wanted to see Wales play a full part in the United Kingdom and elsewhere.
Is it possible now, do you think, Minister, for us to have a conversation about where Wales sits in the kingdom, if you like? Because we know that there is an in-built inequality in the sense of the UK as a union between the kingdoms of England and Scotland, and that Wales does not sit in the same position in that constitutional structure. And perhaps at the beginning of a new reign we can now look at these structures that we have inherited from history and perhaps look again at ensuring that Wales is a full part of the United Kingdom, and that Wales is represented on the badges and insignia and standards of the royal family and of the UK as a whole.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad ef y prynhawn yma. Rwy'n credu iddo amlinellu pwysigrwydd y digwyddiad yn effeithiol iawn o ran stori ein hanes cenedlaethol. Nid dyma'r amser i gael dadl ar strwythurau cyllid y Deyrnas Unedig, ond mae teyrnasiad newydd yn cynnig cyfle i fyfyrio. Roeddwn i'n teimlo bod y Brenin, yn ei gyfraniad yma fis Medi diwethaf, wedi rhoi araith deimladwy iawn i ni, ac mae'n amlwg ei fod ef hefyd wedi bod yn myfyrio ar ei swyddogaeth, a'r ffordd yr oedd ei swyddogaeth yn newid yn gyfansoddiadol, a sut y byddai'n ymagweddu at ei swydd newydd bryd hynny yn Frenin newydd arnom ni. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gael y sgwrs yna, ac yn reit aml, rwy'n meddwl, o ran stori datganoli, er enghraifft, bod y teulu brenhinol wedi bod yn llawer mwy eglur ar y newid yn y ddemocratiaeth o fewn y Deyrnas Unedig na'r rhan fwyaf o wleidyddion o'r ddwy blaid, a dweud y gwir, sydd wedi bod yn y Llywodraeth dros y cyfnod hwnnw. Yn sicr, roedd y Brenin yn ei hen swydd yn Dywysog Cymru bob amser yn eglur iawn ei fod yn awyddus i weld Cymru â chyfran lawn yn y Deyrnas Unedig ac mewn mannau eraill.
A yw hi'n bosibl nawr, yn eich barn chi, Gweinidog, i ni gael sgwrs ynglŷn â safle Cymru yn y deyrnas, os hoffech chi? Oherwydd fe wyddom ni fod anghydraddoldeb wedi ei adeiladu i mewn i'r ystyr o'r DU yn undeb rhwng teyrnasoedd Lloegr a'r Alban, ac nad yw Cymru yn yr un safle o ran y strwythur cyfansoddiadol hwnnw. Ac efallai ar ddechrau teyrnasiad newydd fe allwn ni edrych nawr ar y strwythurau hyn y gwnaethom ni eu hetifeddu o hanes ac edrych eto efallai ar sicrhau bod Cymru yn rhan lawn o'r Deyrnas Unedig, a bod Cymru yn cael ei chynrychioli ar fathodynnau ac arwyddluniau a baneri'r teulu brenhinol a'r DU yn gyffredinol.
Thank you for those comments. The point you made at the end, I think, is actually quite an important one. We certainly do have a whole variety of views within our country, and all the opinion polls show that, whether they be views on the monarchy and so on. But the fact of the matter is that we want our people in Wales and across the UK to unite for common purpose, to unite to look for opportunities that there are. But the point you make, of course, is that where we are has a whole series of historical, cultural, economic anomalies, constitutional anomalies, and those at some stage need to be rectified.
To some extent, that’s why we have our independent commission on the constitution set up. It’s also why the Labour Party set up the Gordon Brown commission, because it’s recognised that there’s a whole series of contradictions that exist. Some of those are inherited, many of them have actually been aggravated by this Government, by the undermining of conventions that existed to enable things to work—the undermining of the Sewel convention, for example. For 20 years the Sewel convention worked, there were no breaches; this year alone it looks as though we have eight major breaches of the Sewel convention. So, there’s no doubt that constitutional reform needs to take place, but I think that that also means that some of the inherited customs and traditions and conventions that do exist now are ones that probably do need to be examined as part of that review, which will take place when there is the next Labour Government.
But I think that it is also the fact that there are a number of emblematic, iconic things—you mentioned the herald, the flag and so on—where Wales isn't recognised. Let's be totally honest about it: historically, Wales is part of the United Kingdom because it was conquered. It was a different position that occurred with Scotland, and of course the Irish position has been one of considerable complications as well. But the reality is: is it the case that Wales is better off in having a progressive and democratic structure in terms of the interdependencies that exist between Wales, England, Scotland and Northern Ireland, and indeed, internationally? The view of this Government is that, quite clearly, it is. But it is one that needs reform, and it is one that needs change.
I think that there are, clearly, indications and opportunities for that engagement with the new King. I think that there are opportunities in terms of what you mentioned earlier about that engagement, more broadly, with the royal family, in terms of the way in which, traditionally, things have been named and so on. And I think that that's a matter that will certainly be part, I think, of the broader discussions that take place once we have the final report of our own independent commission. I look forward to having those debates within this Chamber.
Diolch i chi am y sylwadau yna. Mae'r pwynt a wnaethoch chi ar y diwedd, rwy'n credu, yn un pwysig iawn mewn gwirionedd. Yn sicr, mae gennym ni amrywiaeth fawr o safbwyntiau yn ein gwlad, ac mae'r holl arolygon barn yn dangos hynny, boed honno'n farn ar y frenhiniaeth ac ati. Ond y gwir amdani yw ein bod ni'n awyddus i'n pobl ni yng Nghymru a ledled y DU uno i bwrpas cyffredin, ac uno i chwilio am y cyfleoedd sydd ar gael. Ond y pwynt yr ydych chi'n ei wneud, wrth gwrs, yw ei bod ni mewn sefyllfa o fod â chyfres gyfan o anghysonderau hanesyddol, diwylliannol, economaidd, anghysonderau cyfansoddiadol, ac fe fydd angen unioni'r rhain ryw bryd.
I ryw raddau, dyna pam mae'r comisiwn annibynnol ar y cyfansoddiad wedi ei sefydlu gennym ni. Dyna hefyd pam y sefydlodd y Blaid Lafur gomisiwn Gordon Brown, oherwydd mae hi'n hysbys bod cyfres gyfan o wrthddywediadau yn bodoli. Mae rhai o'r rhain wedi eu hetifeddu, mae llawer ohonyn nhw wedi cael eu gwaethygu gan y Llywodraeth hon yn San Steffan mewn gwirionedd, gan danseilio confensiynau a oedd yn bodoli i ganiatáu i bethau weithio—tanseilio confensiwn Sewel, er enghraifft. Am 20 mlynedd fe fu confensiwn Sewel yn gweithio, ni thorrwyd ef o gwbl; dim ond yn ystod eleni mae hi'n ymddangos y bu wyth toriad mawr o gonfensiwn Sewel. Felly, nid oedd unrhyw amheuaeth fod angen diwygio cyfansoddiadol, ond rwy'n credu bod hynny hefyd yn golygu y bydd angen ymchwilio i rai o'r arferion a'r traddodiadau a'r confensiynau etifeddol sy'n bodoli nawr, mae'n debyg, yn rhan o'r ymchwiliad hwnnw, ac fe fydd hwnnw'n digwydd pan fydd Llywodraeth Lafur nesaf.
Ond rwy'n credu mai'r ffaith hefyd yw bod nifer o bethau arwyddluniol, eiconig—fe wnaethoch chi sôn am yr herodr, y faner ac yn y blaen—lle nad oes darluniad i gynrychioli Cymru. Gadewch i ni fod yn gwbl onest am y peth: yn hanesyddol, mae Cymru yn rhan o'r Deyrnas Unedig am iddi gael ei choncro. Roedd hi'n sefyllfa wahanol i'r hyn a ddigwyddodd gyda'r Alban, ac wrth gwrs mae sefyllfa Iwerddon wedi bod yn un o gymhlethdodau sylweddol hefyd. Ond y gwir amdani yw: ai'r achos yw bod Cymru yn well ei byd o ran bod â strwythur blaengar a democrataidd o ran y gyd-ddibyniaeth sy'n bodoli rhwng Cymru, Lloegr, Yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac yn wir, yn rhyngwladol? Barn y Llywodraeth hon yw, yn gwbl amlwg, mai dyna'r achos. Ond mae angen diwygio'r sefyllfa, ac mae angen newidiadau.
Rwy'n credu bod, yn amlwg, arwyddion a chyfleoedd i'r ymgysylltiad hwnnw â'r Brenin newydd. Rwy'n credu bod cyfleoedd o ran yr hyn y gwnaethoch chi sôn amdano'n gynharach am yr ymgysylltiad hwnnw, yn fwy eang, gyda'r teulu brenhinol, o ran y ffordd y mae pethau, yn draddodiadol, wedi cael eu henwi ac ati. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n fater a fydd yn sicr yn rhan, rwy'n credu, o'r trafodaethau ehangach a ddaw pan fydd adroddiad terfynol ein comisiwn annibynnol ein hunain gennym ni. Rwy'n edrych ymlaen at gael y dadleuon hynny yn y Siambr hon.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yna.
I thank the Minister for that statement.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar y wybodaeth ddiweddaraf am ddiwygio trethi lleol. Dwi'n galw ar y Gweinidog, Rebecca Evans.
The next item, therefore, is a statement by the Minister for Finance and Local Government: an update on local tax reform. I call on the Minister, Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. Today, I am updating Members on our work to reform the local taxes in Wales. Taxes are the admission charge that we pay to live in a civilised society, and the reforms to our local taxes are shaped by our tax policy principles. These are: to raise revenue to fund public services as fairly as possible; to support the delivery of our wider Welsh Government policy objectives; to ensure that taxes are clear, stable and simple, and developed through collaboration and involvement, and contribute directly to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 goal of creating a more equal Wales.
The revenue brought in by our local taxes—more than £3 billion a year—is stable, predictable and cost-effective. It forms the bedrock of a working system—a system that epitomises local democracy. Across our communities we see this money in action, from schools and social care to waste collection. The local taxes that we pay anchor us to the places in which we live. Just as we see the excellent work of local government, day in, day out, we also know that wealth inequality persists across our communities. Our taxes need to move with the times, or we risk them becoming outdated and unfair.
The Welsh Government is delivering reforms to both council tax and non-domestic rates during this Government term, to make them fairer and fit for Wales. Turning first to council tax, Wales is recognised as leading the way on council tax reform. The tax base is already more up to date here than elsewhere and we have an additional tax band for the highest value properties. We have been pioneers in tackling the blight of empty and second homes through taxation. And we have maintained national support for low-income households, which has never been cut.
But we know that there is more to do. Council tax is still regressive in the way that it is designed. It places a higher relative burden on those with lower wealth. And, even though our system is more up to date than elsewhere, it is still 20 years out of date. I sought views last summer on a broad plan and, across the Senedd, the need for reform was recognised. I proposed a fairer council tax, with more progressive bands reflecting the latest data; regular revaluations to ensure fairness into the future; and a review of all of the arrangements for discounts and reductions.
A wide range of stakeholders welcomed the plan. However, I do recognise that some local taxpayers raised concerns. Some people said that they do not know what their council tax pays for, so we will work with local government to improve public information, raise awareness and further understanding. People were also fearful that this exercise was about raising more tax through the reforms. So, I want to be absolutely clear today: this is not about raising a single penny more in overall revenue. It’s about ensuring that the money that we do raise is raised as fairly as possible, based on the ability to pay for essential public services that benefit everyone in Wales.
Diolch, Llywydd. Heddiw, rwy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein gwaith i ddiwygio'r trethi lleol yng Nghymru. Trethi yw'r tâl mynediad rydyn ni'n ei dalu i fyw mewn cymdeithas wâr, ac mae'r diwygiadau i'n trethi lleol yn cael eu llywio gan ein hegwyddorion polisi treth sef: codi refeniw i ariannu gwasanaethau cyhoeddus mor deg â phosib; cefnogi cyflawni ein hamcanion polisi ehangach fel Llywodraeth Cymru; sicrhau bod trethi'n glir, yn sefydlog ac yn syml, ac yn cael eu datblygu drwy gydweithio a chyfranogiad, a chyfrannu'n uniongyrchol at nod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 o greu Cymru sy'n fwy cyfartal.
Mae'r refeniw a ddaw i law drwy ein trethi lleol—mwy na £3 biliwn y flwyddyn—yn sefydlog, yn rhagweladwy ac yn gost-effeithiol. Mae'n ffurfio sylfaen gadarn i system sy'n gweithio—system sy'n cyfleu democratiaeth leol. Ledled ein cymunedau, gwelwn yr arian hwn ar waith, o ysgolion a gofal cymdeithasol i gasglu gwastraff. Mae'r trethi lleol rydyn ni'n eu talu yn ein hangori i'r llefydd rydyn ni'n byw ynddynt. Yn union fel y gwelwn waith rhagorol llywodraeth leol, ddydd ar ôl dydd, rydyn ni hefyd yn gwybod bod anghydraddoldeb cyfoeth yn parhau ar draws ein cymunedau. Mae angen i'n trethi symud gyda'r oes, neu mae perygl iddyn nhw ddyddio a bod yn annheg.
Mae Llywodraeth Cymru yn cyflwyno diwygiadau i'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig yn ystod tymor y Llywodraeth hon, er mwyn eu gwneud yn decach ac yn addas i Gymru. Gan droi yn gyntaf at y dreth gyngor, cydnabyddir bod Cymru'n arwain y ffordd ar ddiwygio'r dreth gyngor. Mae sylfaen y dreth eisoes yn fwy diweddar yma nag mewn mannau eraill ac mae gennym fand treth ychwanegol ar gyfer yr eiddo gwerth uchaf. Rydyn ni wedi bod yn arloeswyr wrth fynd i'r afael â malltod tai gwag ac ail gartrefi drwy drethi. Ac rydyn ni wedi cynnal cefnogaeth genedlaethol i aelwydydd incwm isel, nad yw byth wedi'i thorri.
Ond rydyn ni'n gwybod bod mwy i'w wneud. Mae'r dreth gyngor yn dal i fod yn atchweliadol yn y ffordd y mae wedi ei chynllunio. Mae'n rhoi baich cymharol uwch ar y rhai sydd â llai o gyfoeth. Ac, er bod ein system yn fwy diweddar nag mewn mannau eraill, mae'n dal i fod wedi dyddio 20 mlynedd. Fe geisiais i farn yr haf diwethaf ar gynllun eang, ac ar draws y Senedd, cydnabuwyd yr angen am ddiwygio. Cynigiais dreth gyngor decach, gyda bandiau mwy blaengar yn adlewyrchu'r data diweddaraf; ailbrisiadau rheolaidd i sicrhau tegwch i'r dyfodol; ac adolygiad o'r holl drefniadau ar gyfer disgowntiau a gostyngiadau.
Croesawodd ystod eang o randdeiliaid y cynllun. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod rhai trethdalwyr lleol wedi codi pryderon. Dywedodd rhai pobl nad ydyn nhw'n gwybod beth mae eu treth cyngor yn talu amdano, felly byddwn ni'n gweithio gyda llywodraeth leol i wella gwybodaeth gyhoeddus, codi ymwybyddiaeth a hybu dealltwriaeth. Roedd pobl hefyd yn ofni bod yr ymarfer hwn yn ymwneud â chodi mwy o dreth drwy'r diwygiadau. Felly, rwyf eisiau bod yn gwbl glir heddiw: nid yw hyn yn ymwneud â chodi yr un geiniog yn fwy mewn refeniw cyffredinol. Mae'n ymwneud â sicrhau bod yr arian rydyn ni'n ei godi yn cael ei godi mor deg â phosib, ar sail y gallu i dalu am wasanaethau cyhoeddus hanfodol sydd o fudd i bawb yng Nghymru.
I have been working to translate this broad plan into detailed action, working closely with the Plaid Cymru designated member, Cefin Campbell, on this shared priority. I have commissioned the Valuation Office Agency to undertake revaluation work, using the latest technology to assess property values. I will use this information to build a new system of bands from the bottom up, as we work towards a more progressive tax. I will bring forward legislation in due course to set regular revaluation updates on a statutory footing. As I mentioned earlier, we remain the only part of the UK that has grasped the issue of revaluations, and let’s not underestimate what an achievement that is. My officials have also been collaborating with local authorities and other experts to review each category of discount, exemption, and reduction, and I want to thank everyone who is contributing to that work.
I will deliver a fairer council tax in April 2025 and, later this year, I will set out how the new system will look. I recognise that these are complex changes, and there will be winners and losers. Every year that we continue with the current arrangements brings more unfairness, often experienced most acutely by the poorest households. The evidence and the experts agree that reforming council tax is one of the most beneficial actions we can take to reduce wealth inequalities, and the benefits will be felt in the pockets of those who are most in need by the end of this Government term. As we develop our proposals and modelling, I will consider whether transitional arrangements may be necessary.
Turning now to non-domestic rates: the contributions made by businesses and other ratepayers remain crucial for the delivery of public services, and businesses too reap the benefits of the stronger, fairer and greener Wales that we are building. We are a step closer to a more responsive tax, and I will now make further changes to ensure that it is fit for Wales.
Using non-domestic rates to support economic development continues to be a key objective of this Government, and this has been reflected in our offer to establish a rates retention process, to support city regions and free ports in Wales. Driving collaboration between partners and communities across regional areas is essential to growth, and I remain committed to exploring how best to use all of the levers available to us to support our economic ambitions.
In April of this year, we successfully delivered a non-domestic rates revaluation. This aligns with our commitment to go on building a fairer tax that more accurately reflects the economy. Revaluations inevitably result in tax changes for some ratepayers, but the way that we delivered this exercise clearly evidences our commitment to support Welsh businesses through our £460 million package of support, a fair and straightforward transitional relief scheme, a commitment to freeze the multiplier, and an enhanced retail, leisure and hospitality relief scheme.
We've also made significant steps to improve the appeals system for ratepayers in Wales, working with the Valuation Office Agency to bring forward a new appeals process. This will incorporate the feedback we received through the consultation and the experiences of ratepayers throughout the previous rating list. We remain committed to continually improving the appeals process, and we continue to work in collaboration with the valuation tribunal for Wales to review and improve every aspect of the appeals journey.
Building on the successful delivery of the most recent revaluation and recent changes made to the non-domestic rating system, we have embarked on the wider reforms that we consulted on at the end of 2022. The summary of responses to that consultation was published in February of this year, and I remain focused on establishing new powers to set revaluation cycles, flexibility to make decisions around the multiplier, and delivering relief schemes specifically designed for Wales's needs. We also remain committed to improving the overall administration of the tax, pursuing improvements across every aspect of the system. These changes will utilise primary legislative opportunities to create a fundamentally better local tax for Wales, and one which continues to recognise the vital contribution made by ratepayers.
Thinking about the longer term, we have also made progress on a longer term ambition, examining the potential for a local land value tax to replace both council tax and non-domestic rates, with a view to publishing more information on our work by the end of this term.
I am proud to be driving forward these changes on behalf of the people of Wales, who expect us to tackle the big issues with the levers that we have. I'm pleased with the collaborative and constructive working relationship between local authorities, the Valuation Office Agency and the Welsh Government to deliver fundamental and progressive changes to the local tax system—changes that will deliver real benefits for both citizens and businesses. Our work will transform the way that local taxpayers contribute in society. We are making great progress, and I’m very pleased to discuss this work with Members today.
Rwyf wedi bod yn gweithio i drosi'r cynllun eang hwn yn gamau gweithredu manwl, gan gydweithio'n agos ag aelod dynodedig Plaid Cymru, Cefin Campbell, ar y flaenoriaeth gyffredin hon. Rwyf wedi comisiynu Asiantaeth y Swyddfa Brisio i wneud gwaith ailbrisio, gan ddefnyddio'r dechnoleg ddiweddaraf i asesu gwerth eiddo. Byddaf yn defnyddio'r wybodaeth hon i greu system newydd o fandiau o'r gwaelod i fyny, wrth i ni weithio tuag at dreth fwy blaengar. Byddaf yn cyflwyno deddfwriaeth maes o law i bennu diweddariadau ailbrisio rheolaidd ar sail statudol. Fel y soniais yn gynharach, rydyn ni'n parhau i fod yr unig ran o'r DU sydd wedi mynd i'r afael â'r mater ailbrisio, a gadewch i ni beidio â thanbrisio faint o gyflawniad yw hynny. Mae fy swyddogion hefyd wedi bod yn cydweithio gydag awdurdodau lleol ac arbenigwyr eraill i adolygu pob categori o ddisgownt, esemptiad, a gostyngiad, ac rwyf eisiau diolch i bawb sy'n cyfrannu at y gwaith hwnnw.
Byddaf yn cyflwyno treth gyngor decach ym mis Ebrill 2025 ac, yn ddiweddarach eleni, byddaf yn amlinellu sut olwg fydd ar y system newydd. Rwy'n cydnabod bod y rhain yn newidiadau cymhleth, a bydd enillwyr a chollwyr. Bob blwyddyn y byddwn yn parhau gyda'r trefniadau presennol bydd mwy o annhegwch, yn aml yn cael ei brofi'n fwyaf dwys gan yr aelwydydd tlotaf. Mae'r dystiolaeth a'r arbenigwyr yn cytuno bod diwygio'r dreth gyngor yn un o'r camau mwyaf buddiol y gallwn ni ei gymryd i leihau anghydraddoldebau cyfoeth, a bydd y manteision i'w teimlo ym mhocedi'r rhai sydd â'r angen mwyaf erbyn diwedd tymor y Llywodraeth hon. Wrth i ni ddatblygu ein cynigion a'n gwaith modelu, byddaf yn ystyried a allai fod angen trefniadau pontio.
Gan droi yn awr at drethi annomestig: mae cyfraniadau busnesau a thalwyr ardrethi eraill yn parhau i fod yn hanfodol ar gyfer darparu gwasanaethau cyhoeddus, ac mae busnesau hefyd yn elwa ar y Gymru gryfach, decach a gwyrddach yr ydym yn ei chreu. Rydyn ni gam yn nes at dreth sy'n fwy ymatebol, a byddaf yn awr yn gwneud newidiadau pellach i sicrhau ei bod yn addas i Gymru.
Mae defnyddio trethi annomestig i gefnogi datblygiad economaidd yn parhau i fod yn un o brif amcanion y Llywodraeth hon, ac mae hyn wedi'i adlewyrchu yn ein cynnig i sefydlu proses cadw ardrethi, i gefnogi dinas-ranbarthau a phorthladdoedd rhydd yng Nghymru. Mae ysgogi cydweithio rhwng partneriaid a chymunedau ar draws meysydd rhanbarthol yn hanfodol i dwf, ac rwy'n parhau i fod yn ymrwymedig i archwilio'r ffordd orau o ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael inni i gefnogi ein huchelgeisiau economaidd.
Ym mis Ebrill eleni, gwnaethom lwyddo i gyflwyno ailbrisiad ardrethi annomestig yn llwyddiannus. Mae hyn yn cyd-fynd â'n hymrwymiad i fynd ati i greu treth decach sy'n adlewyrchu'r economi yn fwy cywir. Yn anochel, mae ailbrisiadau yn arwain at newidiadau treth i rai talwyr ardrethi, ond mae'r ffordd y gwnaethom gyflawni'r ymarfer hwn yn dangos yn glir dystiolaeth o'n hymrwymiad i gefnogi busnesau Cymru trwy ein pecyn cymorth o £460 miliwn, cynllun rhyddhad pontio teg a syml, ymrwymiad i rewi'r lluosydd, a chynllun rhyddhad manwerthu, hamdden a lletygarwch gwell.
Rydyn ni hefyd wedi gwneud camau sylweddol i wella'r system apelio ar gyfer talwyr ardrethi yng Nghymru, gan weithio gydag Asiantaeth y Swyddfa Brisio i gyflwyno proses apelio newydd. Bydd hyn yn ymgorffori'r adborth a gawsom trwy'r ymgynghoriad a phrofiadau talwyr ardrethi trwy gydol y rhestr ardrethi flaenorol. Rydyn ni'n parhau i fod yn ymrwymedig i wella'r broses apelio yn barhaus, ac rydyn ni'n parhau i weithio ar y cyd â thribiwnlys prisio Cymru i adolygu a gwella pob agwedd ar y daith apeliadau.
Gan ategu cyflawni yn llwyddiannus yr ailbrisiad diweddaraf a'r newidiadau diweddar a wnaed i'r system ardrethu annomestig, rydyn ni wedi dechrau ar y diwygiadau ehangach y buom yn ymgynghori arnynt ar ddiwedd 2022. Cafodd y crynodeb o'r ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw ei gyhoeddi ym mis Chwefror eleni, ac rwy'n parhau i ganolbwyntio ar sefydlu pwerau newydd i osod cylchoedd ailbrisio, hyblygrwydd i wneud penderfyniadau ynghylch y lluosydd, a chyflawni cynlluniau rhyddhad wedi'u cynllunio'n benodol ar gyfer anghenion Cymru. Rydyn ni hefyd yn parhau i fod yn ymrwymedig i wella gweinyddiaeth gyffredinol y dreth, gan ddilyn gwelliannau ar draws pob agwedd o'r system. Bydd y newidiadau hyn yn defnyddio cyfleoedd deddfwriaethol sylfaenol i greu treth leol sylfaenol well i Gymru, ac un sy'n parhau i gydnabod y cyfraniad hanfodol a wneir gan dalwyr ardrethi.
Wrth feddwl am y tymor hirach, rydyn ni hefyd wedi gwneud cynnydd ar uchelgais tymor hwy, gan archwilio'r potensial i dreth ar werth tir lleol gymryd lle'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig, gyda'r bwriad o gyhoeddi mwy o wybodaeth am ein gwaith erbyn diwedd y tymor hwn.
Rwy'n falch o fod yn sbarduno'r newidiadau hyn ar ran pobl Cymru, sy'n disgwyl inni fynd i'r afael â'r materion mawr gyda'r ysgogiadau sydd gennym. Rwy'n falch o'r berthynas waith gydweithredol ac adeiladol rhwng awdurdodau lleol, Asiantaeth y Swyddfa Brisio a Llywodraeth Cymru i sicrhau newidiadau sylfaenol a blaengar i'r system dreth leol— newidiadau a fydd yn sicrhau manteision gwirioneddol i ddinasyddion a busnesau. Bydd ein gwaith yn trawsnewid y ffordd y mae trethdalwyr lleol yn cyfrannu mewn cymdeithas. Rydyn ni'n gwneud cynnydd mawr, ac rwy'n falch iawn o drafod y gwaith hwn gydag Aelodau heddiw.
Thank you, Minister, for your statement this afternoon. I certainly appreciate that this whole topic is challenging for Governments, not just here in Wales, but it is an important, ongoing issue that deserves time and attention today, because, of course, council tax and non-domestic rates do impact people across Wales.
There are a few points I'd like to raise with you this afternoon, Minister. The first is on the issue of revenue raising. As you stated this afternoon, the Welsh Government is not seeking to raise more money from the changes that are proposed. We do, though, hear a lot from either yourself or other Ministers around a lack of money, especially within local authorities as well, so forgive my scepticism slightly if, with extensive, lengthy and protracted reforms, the outcome really is going to be revenue neutral. So, would you be able to reconfirm today that additional tax revenue is not the intention behind this reform?
You also acknowledge that there'll be winners and losers. I'd like to know who you think those winners and losers will be. Of course, there are many people going through difficult times at the moment. We know the pressures of Putin's illegal war in Ukraine, and it's essential that we protect people as much as possible, instead of creating more—to use your word—losers in the system. With this in mind, Minister, can you provide any further detail as to what any transitional arrangements may look like for taxpayers caught up in any changes?
I'd also like to ask about the non-domestic ratings of your statement today. The parts relating to smoothing the process for businesses are certainly welcome, but I expect there is to be a devil in the detail of much of what is to be produced. To be clear, on this side of the benches, we believe that business rates are still too high, and reducing those rates would be a great way to support Welsh businesses at a difficult time, especially for small and medium enterprises, which we know are the engines of growth in our economy. I know, Minister, there is some concern around fraud and avoidance in the area of business rates, so I'd be grateful if you'd be able to expand on what you and the Government are doing to tackle some of this as well.
Going back to the council tax, you briefly mentioned exemptions in your statement, and this is something that really needs urgent clarity in my mind to put people at ease. We know that people who are the only adult in a property are currently given a 25 per cent discount on their council tax. This is certainly something that supports a huge range of people in Wales, from young people to single people who are perhaps elderly, perhaps those who are widowed and living on their own. It also supports groups like single mothers, with that 25 per cent making a huge difference to their quality of life and ability to manage the cost of day-to-day living. Of course, if this exemption or level of support is removed, it will equate to a 33 per cent council tax rise for those single-person households, which will be on top of the significant council tax rises that people across Wales are already seeing from local authorities. It will be a direct hit on a large number of vulnerable and worse-off people in Wales. Minister, can you confirm today that this exemption, this level of support, will remain the same with any reform? Thank you very much.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Rwy'n sicr yn gwerthfawrogi bod yr holl bwnc hwn yn heriol i Lywodraethau, nid yn unig yma yng Nghymru, ond mae'n fater pwysig, parhaus sy'n haeddu amser a sylw heddiw, oherwydd, wrth gwrs, mae'r dreth gyngor ac ardrethi annomestig yn effeithio ar bobl ledled Cymru.
Mae yna ambell bwynt yr hoffwn i eu codi gyda chi y prynhawn yma, Gweinidog. Mae'r cyntaf ar y mater o godi refeniw. Fel y dywedoch chi y prynhawn yma, nid yw Llywodraeth Cymru yn ceisio codi mwy o arian o'r newidiadau sy'n cael eu cynnig. Er hynny, rydyn ni'n clywed llawer gennych chi neu Weinidogion eraill am ddiffyg arian, yn enwedig o fewn awdurdodau lleol hefyd, felly maddeuwch fy amheuaeth ryw ychydig os, gyda diwygiadau helaeth, hir a hirfaith, a yw'r canlyniad mewn gwirionedd yn mynd i fod yn niwtral o ran refeniw. Felly, a fyddech chi'n gallu ail-gadarnhau heddiw nad refeniw treth ychwanegol yw'r bwriad y tu ôl i'r diwygiad hwn?
Rydych chi hefyd yn cydnabod y bydd enillwyr a chollwyr. Hoffwn wybod pwy ydych chi'n meddwl y bydd yr enillwyr a'r collwyr hynny. Wrth gwrs, mae llawer o bobl yn mynd trwy gyfnodau anodd ar hyn o bryd. Rydyn ni'n gwybod am y pwysau oherwydd rhyfel anghyfreithlon Putin yn Wcráin, ac mae'n hanfodol ein bod ni'n amddiffyn pobl gymaint â phosib, yn lle creu mwy—i ddefnyddio eich gair chi—o gollwyr yn y system. Gyda hyn mewn golwg, Gweinidog, a allwch chi roi unrhyw fanylion pellach ynglŷn â sut olwg y gallai fod ar unrhyw drefniadau pontio ar gyfer trethdalwyr sy'n cael eu dal mewn unrhyw newidiadau?
Hoffwn hefyd ofyn am yr ardrethi annomestig yn eich datganiad heddiw. Yn sicr mae croeso i'r rhannau sy'n ymwneud â hwyluso'r broses i fusnesau, ond rwy'n disgwyl y bydd y manylion yn datgelu problemau o ran llawer o'r hyn sydd i'w gynhyrchu. I fod yn glir, ar yr ochr hon i'r meinciau, rydyn ni'n credu bod ardrethi busnes yn dal i fod yn rhy uchel, a byddai lleihau'r ardrethi hynny'n ffordd wych o gefnogi busnesau Cymru ar adeg anodd, yn enwedig i fentrau bach a chanolig, y gwyddom mai nhw yw peiriannau twf ein heconomi. Rwy'n gwybod, Gweinidog, bod yna rywfaint o bryder ynghylch twyll ac osgoi ym maes ardrethi busnes, felly byddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n gallu ehangu ar yr hyn yr ydych chi a'r Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â rhywfaint o hyn hefyd.
Wrth fynd yn ôl i'r dreth gyngor, fe wnaethoch chi sôn yn fyr am esemptiadau yn eich datganiad, ac mae hyn yn rhywbeth y mae gwir angen eglurder arno ar frys, yn fy meddwl i, i dawelu meddyliau pobl. Rydym yn gwybod bod person sydd yr unig oedolyn mewn eiddo yn cael gostyngiad o 25 y cant ar ei dreth gyngor ar hyn o bryd. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth sy'n cefnogi amrywiaeth enfawr o bobl yng Nghymru, o bobl ifanc i bobl sengl sydd efallai'n oedrannus, efallai'r rhai sy'n weddwon ac yn byw ar eu pennau eu hunain. Mae hefyd yn cefnogi grwpiau fel mamau sengl, a'r 25 y cant hwnnw yn gwneud gwahaniaeth enfawr i ansawdd eu bywyd a'u gallu i reoli costau byw o ddydd i ddydd. Wrth gwrs, os caiff yr esemptiad hwn neu lefel o gymorth ei dileu, bydd yn cyfateb i godiad o 33 y cant yn y dreth gyngor i'r cartrefi un person hynny, a fydd ar ben y cynnydd sylweddol yn y dreth gyngor y mae pobl ledled Cymru eisoes yn ei weld gan awdurdodau lleol. Bydd yn ergyd uniongyrchol ar nifer fawr o bobl agored i niwed a gwaeth eu byd yng Nghymru. Gweinidog, a wnewch chi gadarnhau heddiw y bydd yr esemptiad hwn, y lefel hon o gefnogaeth, yn aros yr un fath mewn unrhyw ddiwygiad? Diolch yn fawr iawn.
I'm very grateful to Sam Rowlands for his questions this afternoon, and for the very constructive approach that he's been taking from the start to the whole agenda of making improvements to our local taxes in order to ensure fairness in the system.
I'll just begin by answering that first question that Sam Rowlands raised about revenue neutrality. Just to reassure Sam Rowlands, and everybody who has an interest in this, the purpose of this exercise is not to raise a penny more in council tax from people living in Wales. Instead, it's about ensuring that the tax that we do raise is done in a much fairer way. I think that that is one of the important messages that we need to continue to work on, in terms of that communication that we have with the public, because it was a concern that was raised through the consultation process. Some people are worried that their homes have increased in value since the last revaluation 20 years ago; that's probably the case for almost all properties. But again, it's not the case that, just because your home has increased in value, you will see an increase in your council tax rates, because, actually, what matters is the relative position of your home across all properties in Wales, and also, of course, any discounts and exemptions that you might be eligible for.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Sam Rowlands am ei gwestiynau y prynhawn yma, ac am y dull adeiladol iawn y mae wedi bod yn ei gymryd o'r cychwyn o ran yr holl agenda o wneud gwelliannau i'n trethi lleol er mwyn sicrhau tegwch yn y system.
Fe ddechreuaf i drwy ateb y cwestiwn cyntaf hwnnw a gododd Sam Rowlands am niwtraliaeth refeniw. Dim ond i dawelu meddwl Sam Rowlands, a phawb sydd â diddordeb yn hyn, nid pwrpas yr ymarfer yma yw codi ceiniog yn fwy mewn treth gyngor ar bobl sy'n byw yng Nghymru. Yn hytrach, mae'n ymwneud â sicrhau bod y dreth rydyn ni'n ei chodi yn cael ei gwneud mewn ffordd llawer tecach. Rwy'n credu mai dyna un o'r negeseuon pwysig y mae angen i ni barhau i weithio arno, o ran y cyfathrebu hwnnw sydd gennym gyda'r cyhoedd, oherwydd roedd yn bryder a godwyd drwy'r broses ymgynghori. Mae rhai pobl yn poeni bod eu cartrefi wedi cynyddu mewn gwerth ers yr ailbrisiad diwethaf 20 mlynedd yn ôl; mae'n debyg bod hynny'n wir am bron pob eiddo. Ond eto, nid yw'n wir, dim ond oherwydd bod eich cartref wedi cynyddu mewn gwerth, y byddwch yn gweld cynnydd yng nghyfraddau eich treth gyngor, oherwydd, mewn gwirionedd, yr hyn sy'n bwysig yw sefyllfa gymharol eich cartref ar draws pob eiddo yng Nghymru, a hefyd, wrth gwrs, unrhyw ostyngiadau ac esemptiadau y gallech fod yn gymwys i'w cael.
I know Sam Rowlands was asking about our review of the discounts. Just to confirm, the reforms include reviewing whether our system of discounts, disregards, exemptions and premiums could be improved in any way, in order to help achieve a fairer and more modernised system. Any proposals that do come forward will be subject to consultation, of course. We do have a working group of Welsh Government officials, alongside local authority practitioners, who have been working to review every single category of discount, disregard, exemption and premium. They've had a series of workshops and carried out initial reviews, at this point, of all of the 53 different categories that we have there, to determine if they remain fit for purpose, both from a policy perspective and an operational perspective. The group has advised that a number of the categories remain fit for purpose, and that others will need some more consideration in terms of how they work, or they might need some additional guidance to assist effective implementation. Alongside that, then, the group will consider whether there needs to be any new discounts or disregards or exemptions. Obviously, we'll be seeking views from stakeholders beyond local government in that. Beyond that, no specific decisions have been taken in relation to that range of exemptions and so on.
Of course, it is the case that there will be winners and losers. In terms of those impacts on households, we're really aware that council tax changes will affect households and their finances in a very direct way. We're assessing the implications at the moment, and considering the options, and we'll outline more details alongside our next phase of consultation, later on in the year. At the moment, we are in the process of receiving new data, which will help us to design a system. When we do have that data, and we've considered it, and done the modelling that we need to do, we'll know more then about the number of households that will benefit or be impacted adversely by the changes. We are exploring whether there is a need for transitional arrangements. But again, until we've done the modelling and made decisions about what the bands might look like in future, then it's hard to go further than just considering things at the moment.
When we did the previous research, commissioned from the Institute for Fiscal Studies, which was in 2019, they estimated that undertaking revaluation and keeping the current nine bands—that's something, of course, that is up for consideration at the moment—would move 25 per cent of properties up bands, 26 per cent would move down bands, and around 49 per cent would stay the same. Of course, that doesn't take into account our ambitions to introduce new bands and to reform the system, but it does give a flavour, at least, of the changes that there might be as a result of the changes.
Moving on to non-domestic rates and the points that were made there, the consultation that we undertook previously included a wide range of areas, including the move to more frequent revaluations—we're committed to doing that, to keep the system fair and up to date; the potential to vary the multiplier—we're considering what that might look like, and what the different choices might be there; the importance of improved information flows—again, that's really part and parcel of our approach to tackling fraud and avoidance; and reviewing the existing package of reliefs and exemptions, which, again, is really important to make sure that we have a system that is fair and appropriate.
Just to give an update on some of the progress that we've been making in terms of tackling fraud and avoidance, information from local authorities does suggest that £10 million to £20 million might be lost through rates avoidance every year. Obviously, that's funding that is vital for public services. And while avoidance might only be undertaken by a small minority of ratepayers, when they don't contribute their fair share, obviously, it's to the detriment of local services and the wider community, and, of course, other ratepayers as well. In 2018, we announced a package of measures to tackle fraud and avoidance of NDR, and that requires a mix of primary and secondary legislation to be bring in. But we have made some progress in that area, for example in terms of the new regulations, which have applied for a year or so now, to tackle the misuse of empty property relief. That was a real concern, I think, for local government. We've extended the period now for which properties must be occupied before receiving any period of relief. I think that that's something thta was warmly welcomed by local government and something that I discussed in some detail with the Charity Commission as well. We're making very good progress in that area, but I think there's still more that we can go at.
Rwy'n gwybod bod Sam Rowlands yn holi am ein hadolygiad o'r gostyngiadau. Dim ond i gadarnhau, mae'r diwygiadau yn cynnwys adolygu a ellid gwella ein system o ostyngiadau, diystyriadau, esemptiadau a phremiymau mewn unrhyw ffordd, er mwyn helpu i gyflawni system decach ac wedi ei moderneiddio yn fwy. Bydd unrhyw gynigion sy'n cael eu cyflwyno yn destun ymgynghoriad, wrth gwrs. Mae gennym weithgor o swyddogion Llywodraeth Cymru, ochr yn ochr ag ymarferwyr awdurdodau lleol, sydd wedi bod yn gweithio i adolygu pob un categori o ddisgownt, diystyriad, esemptiad a phremiwm. Maen nhw wedi cael cyfres o weithdai ac wedi cynnal adolygiadau cychwynnol, ar hyn o bryd, o bob un o'r 53 o wahanol gategorïau sydd gennym yn y fan yna, i benderfynu a ydyn nhw'n parhau i fod yn addas i'r diben, o safbwynt polisi a safbwynt gweithredol. Mae'r grŵp wedi dweud bod nifer o'r categorïau yn parhau i fod yn addas i'r diben, ac y bydd angen rhywfaint mwy o ystyriaeth ar eraill o ran sut maen nhw'n gweithio, neu efallai y bydd angen rhywfaint o arweiniad ychwanegol arnyn nhw i gynorthwyo eu gweithredu'n effeithiol. Ochr yn ochr â hynny, felly, bydd y grŵp yn ystyried a oes angen unrhyw ostyngiadau neu ddiystyriadau neu esemptiadau newydd. Yn amlwg, byddwn yn gofyn am farn gan randdeiliaid y tu hwnt i lywodraeth leol ar hynny. Y tu hwnt i hynny, nid oes unrhyw benderfyniadau penodol wedi'u gwneud o ran yr ystod honno o esemptiadau ac ati.
Wrth gwrs, mae'n wir y bydd enillwyr a chollwyr. O ran yr effeithiau hynny ar aelwydydd, rydym yn ymwybodol iawn y bydd newidiadau i'r dreth gyngor yn effeithio ar aelwydydd a'u cyllid mewn ffordd uniongyrchol iawn. Rydyn ni'n asesu'r goblygiadau ar hyn o bryd, ac yn ystyried yr opsiynau, a byddwn yn amlinellu mwy o fanylion yng ngham nesaf yr ymgynghoriad, yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Ar hyn o bryd, rydyn ni yn y broses o dderbyn data newydd, a fydd yn ein helpu i ddylunio system. Pan fydd gennym y data hwnnw, a phan fyddwn wedi ei ystyried, ac wedi gwneud y modelu y mae angen i ni ei wneud, byddwn yn gwybod mwy wedyn am nifer yr aelwydydd a fydd yn elwa neu yr effeithir yn andwyol arnyn nhw gan y newidiadau. Rydyn ni'n archwilio a oes angen trefniadau pontio. Ond eto, nes ein bod ni wedi gwneud y modelu a gwneud penderfyniadau ynglŷn â sut allai'r bandiau edrych yn y dyfodol, wedyn mae'n anodd mynd ymhellach nag ystyried pethau yn unig ar hyn o bryd.
Pan wnaethom ni'r ymchwil flaenorol, a gomisiynwyd gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllidol, a oedd yn 2019, fe wnaethon nhw amcangyfrif y byddai ailbrisio a chadw'r naw band presennol—mae hynny, wrth gwrs, yn rhywbeth sy'n cael ei ystyried ar hyn o bryd—yn symud 25 y cant o eiddo i fyny'r bandiau, byddai 26 y cant yn symud i lawr y bandiau, a byddai tua 49 y cant yn aros yr un fath. Wrth gwrs, nid yw hynny'n ystyried ein huchelgeisiau i gyflwyno bandiau newydd ac i ddiwygio'r system, ond mae'n rhoi blas, o leiaf, o'r newidiadau y gallai fod o ganlyniad i'r newidiadau.
Gan symud ymlaen i ardrethi annomestig a'r pwyntiau a wnaed yn y fan yna, roedd yr ymgynghoriad a gynhaliwyd gennym yn flaenorol yn cynnwys ystod eang o feysydd, gan gynnwys symud i ailbrisiadau amlach—rydym wedi ymrwymo i wneud hynny, i gadw'r system yn deg ac yn gyfredol; y potensial i amrywio'r lluosydd—rydyn ni'n ystyried sut olwg allai fod ar hynny, a beth allai'r gwahanol ddewisiadau fod yn y fan yna; pwysigrwydd gwella'r llif gwybodaeth—eto, mae hynny'n rhan annatod o'n dull o fynd i'r afael â thwyll ac osgoi; ac adolygu'r pecyn presennol o ryddhad ac esemptiadau, sydd, eto, yn bwysig iawn i wneud yn siŵr bod gennym system sy'n deg ac yn briodol.
Dim ond i roi diweddariad ar rywfaint o'r cynnydd yr ydym wedi bod yn ei wneud o ran mynd i'r afael â thwyll ac osgoi, mae gwybodaeth gan awdurdodau lleol yn awgrymu y gallai £10 miliwn i £20 miliwn gael ei golli drwy osgoi ardrethi bob blwyddyn. Yn amlwg, mae hynny'n gyllid sy'n hanfodol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Ac er mai dim ond lleiafrif bach o drethdalwyr sy'n ymgymryd ag osgoi, pan nad ydynt yn cyfrannu eu cyfran deg, yn amlwg, mae ar draul gwasanaethau lleol a'r gymuned ehangach, ac, wrth gwrs, trethdalwyr eraill hefyd. Yn 2018, fe gyhoeddom ni becyn o fesurau i fynd i'r afael â thwyll ac osgoi ardrethi annomestig, ac mae hynny'n gofyn am gyflwyno cymysgedd o ddeddfwriaeth sylfaenol ac eilaidd. Ond rydyn ni wedi gwneud rhywfaint o gynnydd yn y maes hwnnw, er enghraifft o ran y rheoliadau newydd, sydd wedi bod yn gymwys am ryw flwyddyn bellach, i fynd i'r afael â chamddefnyddio rhyddhad eiddo gwag. Roedd hwnnw'n bryder gwirioneddol, rwy'n credu, i lywodraeth leol. Rydyn ni wedi ymestyn y cyfnod bellach y mae'n rhaid meddiannu eiddo cyn derbyn unrhyw gyfnod o ryddhad. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a gafodd groeso cynnes gan lywodraeth leol ac yn rhywbeth y bues i'n ei drafod mewn rhywfaint o fanylder gyda'r Comisiwn Elusennau hefyd. Rydyn ni'n gwneud cynnydd da iawn yn y maes hwnnw, ond rwy'n credu bod mwy y gallwn ni ei wneud o hyd.
Diolch yn fawr i'r Gweinidog am ei datganiad. Dwi'n croesawu'r datganiad yn fawr iawn, oherwydd mae e'n dangos ein bod ni'n symud i'r cyfeiriad mae Plaid Cymru wedi bod eisiau i'r Llywodraeth yma symud ers blynyddoedd mawr, sef, wrth gwrs, tuag at greu system trethiant lleol tecach, llai regressive, rhywbeth sydd yn adlewyrchu yn well gallu trigolion i dalu. Dwi ddim yn rhannu sinigiaeth y Ceidwadwyr. A bod yn deg â'r Gweinidog, bob tro mae hi wedi codi ar ei thraed i sôn am dreth y cyngor mae hi wedi gwneud y pwynt bod y broses yma yn mynd i fod yn un niwtral o ran refeniw. Mae hi hefyd wedi gwneud y pwynt y byddai unrhyw gynnydd yn relative, o safbwynt gwerth tai a faint fyddai unigolion yn talu. A hefyd, wrth sôn am enillwyr a chollwyr, rŷn ni wedi clywed yr ystadegyn y bydd tua 75 y cant naill ai yn gweld gostyngiad neu ddim newid. Yn amlwg, mi fydd cyflwyno bandiau newydd, efallai, yn amrywio hynny ychydig bach, ond, yn fras, dwi'n meddwl ein bod ni yn sicr ar y llwybr cywir yn hyn o beth.
Thank you to the Minister for her statement. I warmly welcome the statement, because it does show that we are moving in the direction that Plaid Cymru has wanted this Government to move in for many years now, that's towards a local taxation system that is fairer and less regressive, and better reflects residents' ability to pay. I don't share the cynicism of the Conservatives. To be fair with the Minister, every time she's got up to talk about council tax, she's made the point that this process will be revenue neutral. She's also made the point that any increase will be relative in terms of the value of homes and how much individuals will pay. And, also, in talking about winners and losers, we have heard about the statistic that some 75 per cent with either see a reduction or no change. Clearly, introducing new bands may change that slightly, but, broadly speaking, I think we are certainly on the right track in this regard.
Plaid Cymru made it clear in our Senedd election manifesto that the council tax, as it is, is out of date, it's regressive and it's distortionary. The values of properties in different parts of Wales, of course, have changed in very different ways over the 20 years since the last revaluation. I've heard examples of it increasing more than twice as much in Blaenau Gwent compared to Wrexham, for example, and we know that properties are in increasingly arbitrary tax bands. You can have two households living in equally valuable properties within the same local authority that find themselves paying tax bills that are hundreds of pounds different to each other, just because, of course, the value of their properties 20 years ago. In our manifesto, we committed to reform council tax to make it fairer and more progressive. We committed to revaluations, increasing the number of bands et cetera, and in the longer term as well, not just these initial changes. We committed to bring forward proposals for a new and fairer land and property tax. This statement, as I say, shows that we are delivering on those commitments as part of the co-operation agreement.
Gwnaeth Plaid Cymru hi'n glir yn ein maniffesto yn etholiad y Senedd bod y dreth gyngor, fel y mae hi, wedi dyddio, yn atchweliadol ac yn afluniol. Wrth gwrs, mae gwerthoedd eiddo mewn gwahanol rannau o Gymru wedi newid mewn ffyrdd gwahanol iawn dros yr 20 mlynedd ers yr ailbrisiad diwethaf. Rwyf wedi clywed enghreifftiau ohono yn cynyddu mwy na dwywaith cymaint ym Mlaenau Gwent o'i gymharu â Wrecsam, er enghraifft, ac fe wyddom fod eiddo mewn bandiau treth cynyddol fympwyol. Gallwch fod â dwy aelwyd yn byw mewn eiddo o'r un gwerth yn yr un awdurdod lleol sy'n canfod eu hunain yn talu biliau treth sydd gannoedd o bunnoedd yn wahanol i'w gilydd, dim ond oherwydd, wrth gwrs, werth eu heiddo 20 mlynedd yn ôl. Yn ein maniffesto, fe wnaethom ni ymrwymo i ddiwygio'r dreth gyngor i'w gwneud yn decach ac yn fwy blaengar. Fe wnaethom ymrwymo i ailbrisio, cynyddu nifer y bandiau ac ati, ac yn y tymor hwy hefyd, nid dim ond y newidiadau cychwynnol hyn. Fe wnaethom ni ymrwymo i gyflwyno cynigion ar gyfer treth tir ac eiddo newydd a thecach. Mae'r datganiad hwn, fel y dywedais i, yn dangos ein bod yn cyflawni'r ymrwymiadau hynny fel rhan o'r cytundeb cydweithio.
Gwnaf symud at ambell i gwestiwn penodol. Dwi jest yn chwilio am ychydig o eglurder. Rŷch chi'n dweud bydd y system newydd yma yn barod erbyn Ebrill 2025. A fydd e'n barod o ran y gwaith dŷn ni fel seneddwyr angen ei wneud, neu a fydd e'n cael ei gyflwyno ar lawr gwlad o Ebrill 2025? Pa mor uchelgeisiol ac ymarferol yw hynny? Gallwch chi ddweud wrthym ni, efallai. Ond mae e hefyd yn codi'r cwestiwn arall dwi eisiau gofyn ynglŷn â pha gefnogaeth rŷch chi am ei rhoi i awdurdodau lleol wrth gyflwyno a gweithredu y system newydd yma. Yn amlwg, mi fydd yna angen newidiadau gweinyddol, efallai i feddalwedd, ac yn y blaen. Yn sicr, rŷch chi wedi cyffwrdd â'r pwynt ynglŷn â'r angen i godi ymwybyddiaeth nid yn unig ynglŷn â beth mae'r dreth yma yn talu amdano fe, ond, wrth gwrs, ynglŷn â'r ffaith bod y newid yn mynd i ddigwydd.
Rŷch chi wedi rhoi sicrwydd ynglŷn â gostyngiadau ac eithriadau yn parhau o fewn y gyfundrefn newydd, ac mae hynny'n bwysig. Mi oeddwn i'n siomedig i weld adroddiadau yn y wasg ynglŷn â'r posibilrwydd o ddiddymu'r gostyngiad i gartrefi un deiliad. Efallai y gallwch chi sôn yn benodol am hynny, oherwydd mae'n bwysig tawelu meddyliau yr unigolion hynny, ond hefyd distewi unrhyw rai sy'n trio codi bwganod o gwmpas y newidiadau arfaethedig. A allwch chi hefyd roi diweddariad i ni ar waith Asiantaeth y Swyddfa Brisio, sydd yn gwneud y gwaith o ailbrisio eiddo domestig ar hyn o bryd? Ble maen nhw arni? Pryd ŷch chi'n disgwyl iddyn nhw gwblhau? Oherwydd dwi'n cymryd mai hwnnw fydd yn help i ni osod y gwaelodlin wedyn ar gyfer unrhyw fandiau newydd posib.
Yn olaf, mewn perthynas ag amserlen y diwygiadau ehangach, rŷch chi'n sôn am y dreth gwerth tir lleol. Rŷch chi'n sôn am wneud datganiad erbyn diwedd y tymor hwn. Rwy'n cymryd bod hynny'n golygu cyn yr haf. Ond beth yw'r uchelgais? Ydyn ni'n debygol o weld unrhyw newid ar lawr gwlad cyn diwedd y Senedd yma? Dwi ddim yn meddwl ein bod ni, efallai, ond gewch chi esbonio beth yw eich nod chi. Ydych chi'n gobeithio bydd y ddeddfwriaeth a'r rheoliadau yn eu lle ar gyfer gweithredu yn ystod y seithfed Senedd, neu ydych chi ddim ond yn edrych i wyntyllu rhai syniadau ac efallai mynd â hynny i mewn i'r Senedd nesaf? Rwy'n credu byddai hi'n help inni gael syniad o hyd a lled y newidiadau mwy hirdymor. Diolch.
I'll move on to a few specific questions. I'm just looking for some clarity. You say that this new system will be ready by April 2025. Is that ready in terms of the work that we as parliamentarians need to do, or will it be introduced on the ground from April 2025? How ambitious or practical is that? Perhaps you could tell us. But it also raises another question as to what support you will provide to local authorities in introducing and implementing this new system. Clearly, there will need to be administrative changes, changes to software and so on. And you've touched on the point on the need to raise awareness not only in terms of what this tax pays for, but also on the fact that the change is going to occur.
You've given an assurance on exemptions remaining within the new regime, and that's important. I was disappointed to see some press reports on the possibility of scrapping the reduction to single-person households. Perhaps you could mention that, because it's important that we reassure those people, but also silence those who are scaremongering around the proposed changes. Can you also give us an update on the work of the Valuation Office Agency, which is doing this revaluation of domestic property? Where are they in the process? When do you expect them to complete the process? Because I assume that will help us set a baseline for any new possible bands.
Finally, in relation to the timetable for broader changes, you talk about a local land tax. You talk about making a statement by the end of this term. I assume that means before the summer. But what's the ambition? Are we likely to see any change on the ground before the end of this Senedd term? I don't think we are, but perhaps you could explain your ambitions. Do you hope that the legislation and regulation will be in place to take action during the seventh Senedd, or are you just looking to air some ideas and to take that into the next Senedd? I think it would be useful for us to have an idea as to the length and breadth of the longer term changes. Thank you.
I'm very grateful to Llyr Gruffydd for those questions this afternoon. Just again to pick up on that point about the importance of us all doing what we can to communicate that this is a revenue-neutral activity, I think that once you get past that with the public, then you can start talking about the benefits of council tax, because it really did come through quite strongly in the consultation that people didn't really understand what their council tax paid for, or some people didn't understand and some people were concerned about it being a revenue-raising activity. So, I think one of the things that we have decided to do—and this was a decision that I know I've discussed at length with Cefin Campbell—is about the importance of creating a place where there is a better exchange of information with the public, and just some place where they can go to find out the facts, really, about council tax and what it means for them locally. That came through strongly in the consultation, and Cefin Campbell and I are really keen that we respond to that particular point.
In terms of the governance arrangements for the whole project, we have a local tax reform working group, and that comprises key stakeholders in local government, the Valuation Office Agency and the Valuation Tribunal for Wales, and also a range of other representative bodies. They're helping us think through the implications of each decision that we will have to take on this particular journey. But in terms of the revaluation and rebanding, of course, we are the only place in the UK that has updated its valuations since council tax was introduced, meaning that council tax bills in England and Scotland are actually based on 1991 valuations, so it is a real undertaking in order to do this work. There are around 1.5 million domestic dwellings in Wales that are liable for council tax, and obviously, they are placed in those bands that were set on the property values as of 1 April 2003. Obviously, it can't be right for people to be taxed on a 20-years-out-of-date system.
So, in terms of the work that we have commissioned the VOA to undertake, that is a revaluation, and that will update everybody's tax band from 1 April 2025, on the basis of property values of 1 April 2023, because at the moment, it's set in legislation that there have to be two years between the date of the new incoming valuation list and the changes that might take place in terms of council tax. Now, we can look to potentially address that in the legislation that will come forward, but at the moment, that means that April 2025 will be when we move to the new system of council tax, so people should start seeing those changes in terms of fairer council tax by the end of this Government.
There is a lot of work to do as well in terms of the impact on local government. The reforms would obviously change the nature of the tax base in each area of Wales, and our phase 1 consultation proposed that we would redistribute the settlement allocations accordingly, and local government and the WLGA are signed up to that principle. But our phase 2 consultation, now, which will come forward in the autumn, will consider those impacts in greater detail. Obviously, it will still remain for local councils to take into account all of the sources of funding available to them locally and to set their own council tax rates, but they will obviously have to continue to make difficult decisions as they do now, but again, the tax base will be changing, so we need to really understand what the impact is of that on each local authority, and consider again if there are any particular arrangements that we need to put in place to address that.
On the issue of the land value tax, at the moment, obviously, we're exploring replacing both local taxes over time with a new way of generating funding for local services. Taxing land as an asset is potentially more progressive and can have some wider benefits, including the better use of land, for example, but obviously it is a harder thing to do, and it is important that we get that right. So, I don't envisage the work in this Government term involving more than the preparatory work, the exploratory work going further than the work that Bangor University undertook for us in terms of its detailed technical assessment of last term. We need to draw on a really wide range of expertise to develop an understanding of what the change might look like for Wales, but we have said that it will include a potential road map for how we would get there. So, I imagine that that road map would be something that we would be in a position to share by the end, again, of this Government term, because the amount of work involved in this is immense, and the need to understand the implications of the very, very huge choices, which might need to be made in that space, are very serious. But I really want to keep the entire Senedd fully involved with and up to date on all of this work, because I do think that we all have a shared interest in making the system fairer and more progressive.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Llŷr Gruffydd am y cwestiynau yna y prynhawn yma. Dim ond eto i godi y pwynt hwnnw am bwysigrwydd pob un ohonom yn gwneud yr hyn y gallwn ni i gyfleu bod hwn yn weithgaredd niwtral o ran refeniw, rwy'n credu, pan fyddwch chi'n cael y cyhoedd i ddeall hynny, yna gallwch chi ddechrau siarad am fanteision y dreth gyngor, oherwydd nodwyd hynny yn eithaf cryf yn yr ymgynghoriad nad oedd pobl wir yn deall beth oedd eu treth gyngor yn talu amdano, neu doedd rhai pobl ddim yn deall ac roedd rhai pobl yn poeni ei fod yn weithgaredd codi refeniw. Felly, rwy'n credu mai un o'r pethau rydyn ni wedi penderfynu ei wneud—ac roedd hwn yn benderfyniad yr wyf yn gwybod yr wyf wedi'i drafod yn helaeth gyda Cefin Campbell—yn ymwneud â phwysigrwydd creu sefyllfa lle mae gwell cyfnewid gwybodaeth gyda'r cyhoedd, a rhyw le lle gallan nhw fynd i gael gwybod y ffeithiau, mewn gwirionedd, am y dreth gyngor a'r hyn y mae'n ei olygu iddyn nhw yn lleol. Nodwyd hynny yn gryf yn yr ymgynghoriad, ac mae Cefin Campbell a minnau'n awyddus iawn ein bod yn ymateb i'r pwynt penodol hwnnw.
O ran y trefniadau llywodraethu ar gyfer yr holl brosiect, mae gennym weithgor diwygio trethi lleol, ac mae hwnnw'n cynnwys rhanddeiliaid allweddol mewn llywodraeth leol, Asiantaeth y Swyddfa Brisio a Thribiwnlys Prisio Cymru, a hefyd ystod o gyrff cynrychioliadol eraill. Maen nhw'n ein helpu i ystyried goblygiadau pob penderfyniad y bydd yn rhaid i ni ei wneud ar y daith benodol hon. Ond o ran yr ailbrisio a'r ailfandio, wrth gwrs, ni yw'r unig le yn y DU sydd wedi diweddaru ei brisiadau ers cyflwyno'r dreth gyngor, sy'n golygu bod biliau'r dreth gyngor yn Lloegr a'r Alban mewn gwirionedd yn seiliedig ar brisiau 1991, felly mae'n ymgymeriad go iawn er mwyn gwneud y gwaith hwn. Mae tua 1.5 miliwn o anheddau domestig yng Nghymru sy'n atebol am y dreth gyngor, ac yn amlwg, maen nhw'n cael eu rhoi yn y bandiau hynny a osodwyd ar werthoedd eiddo ar 1 Ebrill 2003. Yn amlwg, ni all fod yn iawn i bobl gael eu trethu ar system sydd wedi dyddio 20 mlynedd.
Felly, o ran y gwaith yr ydym wedi comisiynu Asiantaeth y Swyddfa Brisio i'w wneud, ailbrisio yw hynny, a bydd hynny'n diweddaru band treth pawb o 1 Ebrill 2025 ymlaen, ar sail gwerthoedd eiddo 1 Ebrill 2023, oherwydd ar hyn o bryd, mae wedi'i osod mewn deddfwriaeth bod yn rhaid cael dwy flynedd rhwng dyddiad y rhestr brisio newydd sydd i ddod a'r newidiadau a allai ddigwydd o ran y dreth gyngor. Nawr, gallwn ni ystyried mynd i'r afael â hynny o bosibl yn y ddeddfwriaeth a fydd yn cael ei chyflwyno, ond ar hyn o bryd, mae hynny'n golygu mai ym mis Ebrill 2025 y byddwn ni'n symud i'r system newydd o dreth gyngor, felly dylai pobl ddechrau gweld y newidiadau hynny o ran treth gyngor decach erbyn diwedd y Llywodraeth hon.
Mae llawer o waith i'w wneud hefyd o ran yr effaith ar lywodraeth leol. Byddai'r diwygiadau yn amlwg yn newid natur y sylfaen dreth ym mhob ardal o Gymru, a chynigiodd ein hymgynghoriad cam 1 y byddem yn ailddosbarthu dyraniadau'r setliadau yn unol â hynny, ac mae llywodraeth leol a CLlLC wedi ymrwymo i'r egwyddor honno. Ond bydd ein hymgynghoriad cam 2, nawr, a fydd yn dod yn yr hydref, yn ystyried yr effeithiau hynny'n fanylach. Yn amlwg, bydd yn dal angen i gynghorau lleol ystyried yr holl ffynonellau cyllid sydd ar gael iddyn nhw yn lleol ac i bennu eu cyfraddau treth gyngor eu hunain, ond yn amlwg bydd yn rhaid iddyn nhw barhau i wneud penderfyniadau anodd fel y maen nhw ar hyn o bryd, ond eto, bydd y sylfaen dreth yn newid, felly mae angen i ni ddeall yn iawn beth yw effaith hynny ar bob awdurdod lleol, ac ystyried eto a oes unrhyw drefniadau penodol y mae angen i ni eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â hynny.
Ar fater y dreth gwerth tir, ar hyn o bryd, yn amlwg, rydyn ni'n ystyried disodli'r ddwy dreth leol dros amser gyda ffordd newydd o gynhyrchu cyllid ar gyfer gwasanaethau lleol. Mae trethu tir fel ased o bosib yn fwy blaengar a gall fod â rhai buddion ehangach, gan gynnwys y defnydd gwell o dir, er enghraifft, ond yn amlwg mae'n beth anoddach i'w wneud, ac mae'n bwysig ein bod ni'n gwneud hynny'n iawn. Felly, nid wyf yn rhagweld y gwaith yn nhymor y Llywodraeth hon yn cynnwys mwy na'r gwaith paratoi, y gwaith archwiliol yn mynd ymhellach na'r gwaith a gyflawnodd Prifysgol Bangor i ni o ran ei asesiad technegol manwl yn ystod y tymor diwethaf. Mae angen i ni ddefnyddio ystod eang iawn o arbenigedd i ddatblygu dealltwriaeth o sut olwg allai fod ar y newid i Gymru, ond rydym wedi dweud y bydd yn cynnwys map ffordd posib ar gyfer sut y byddem yn cyrraedd yno. Felly, rwy'n dychmygu y byddai'r map ffordd hwnnw'n rhywbeth y byddem ni mewn sefyllfa i'w rannu erbyn diwedd, eto, tymor y Llywodraeth hon, oherwydd mae'r gwaith sy'n gysylltiedig â hyn yn aruthrol, a'r angen i ddeall goblygiadau'r dewisiadau enfawr iawn, iawn, a allai fod angen eu gwneud yn y maes hwnnw, yn ddifrifol iawn. Ond rydw i wir eisiau sicrhau bod y Senedd gyfan yn ymwneud yn llawn â'r holl waith hwn ac yn cael gwybod y diweddaraf, oherwydd rwy'n credu bod gan bob un ohonom ni ddiddordeb cyffredin mewn gwneud y system yn decach ac yn fwy blaengar.
I welcome the statement. Council tax and business rates are the most disliked taxes by the rich. They are very difficult to avoid. Compare these taxes to taxes such as income tax and corporation tax, which are easily reduced and avoided. The revenue brought in by our local taxes is more than £3 billion a year—it's stable, predicable and cost effective. The value of a house is probably the best way of identifying someone's personal wealth. Will the Minister be considering increasing the number of bands, making them narrower, increasing the number of upper bands, and changing the multiplier, creating a system where the proportion of the house value paid is the same for each band, or as a fixed percentage of the value of the property, and ending the 25 per cent discount on properties that are currently band E and higher?
On rates, it's important to have businesses paying into the public services. Has the Minister considered returning business rates to local authorities? Has the Minister considered changing the rates system to raise more from supermarkets and online retail warehouses? And finally, has the Minister thought of the effect of a land value tax on social housing in areas of very high land value?
Rwy'n croesawu'r datganiad. Y dreth gyngor ac ardrethi busnes yw'r trethi sy'n cael eu casáu fwyaf gan y cyfoethogion. Maen nhw'n anodd iawn i'w hosgoi. Cymharwch y trethi hyn â threthi fel treth incwm a threth gorfforaeth, sy'n hawdd eu lleihau a'u hosgoi. Mae'r refeniw a ddaw i mewn gan ein trethi lleol yn fwy na £3 biliwn y flwyddyn—mae'n sefydlog, yn rhagweladwy ac yn gost-effeithiol. Mae'n debyg mai gwerth tŷ yw'r ffordd orau o nodi cyfoeth personol rhywun. A fydd y Gweinidog yn ystyried cynyddu nifer y bandiau, gan eu gwneud yn gulach, cynyddu nifer y bandiau uchaf, a newid y lluosydd, creu system lle mae cyfran o werth tŷ yn cael ei dalu yr un fath ar gyfer pob band, neu fel canran sefydlog o werth yr eiddo, a rhoi diwedd ar y gostyngiad o 25 y cant ar eiddo sydd ar hyn o bryd ym mand E ac uwch?
O ran ardrethi, mae'n bwysig bod busnesau yn talu i mewn i'r gwasanaethau cyhoeddus. A yw'r Gweinidog wedi ystyried dychwelyd ardrethi busnes i awdurdodau lleol? A yw'r Gweinidog wedi ystyried newid y system ardrethi i godi mwy gan archfarchnadoedd a warysau manwerthu ar-lein? Ac yn olaf, a yw'r Gweinidog wedi meddwl am effaith treth gwerth tir ar dai cymdeithasol mewn ardaloedd sydd â gwerth tir uchel iawn?
I'm very grateful to Mike Hedges for those questions and for his ongoing interest I know spans many years in terms of improving council tax.
I completely agree with him that there are some benefits, absolutely, of property tax regimes being stable, predictable and cost effective. The administration of council tax is extremely cost effective. It's possible for authorities to have a longer term understanding, at least, of the kind of revenues that might be raised locally. So, there's certainly a lot to commend council tax, but the problem that we do have with it is that it is regressive in its current design, and that's really what we need to be addressing and what our proposals seek to address. So, yes, the ideas that Mike Hedges has suggested form part of our considerations, and particularly those about increasing the number of bands. So, we could, you know—. Again, all of these things are things that we're currently considering at the moment, but it might be that we have more bands at the top end and that at the bottom end, the gaps between those bands are smaller. So, these are things that we're considering at the moment. What we really need now is to consider the work that the VOA has been undertaking for us. So, when we do have that data and we've been able to look at it properly, we can model different choices that are available to us, and then we'll be able to understand what the impact will be on various different types of households, so we can do that distributional analysis and think about it alongside, then, the work that we're doing on the discounts, exemptions, premiums, and so on, to ensure that the system that we do have going forward is much fairer and more progressive.
In terms of the point about devolving business rates to local authorities, it's not the intention to devolve business rates to local authorities; it's actually the case, as I know Mike Hedges knows, that only a small number of authorities actually pay more into the pot than they receive. So, the system that we do have at the moment does allow us to redistribute the funding raised through non-domestic rates in an effective, fair and reliable way. But what we are doing is thinking about ways in which the city deals, or free ports, for example, might, in future, be able to retain some of the additional non-domestic rates that they generate as a result of the additional business that is developed in those particular areas because of the choices and the investment that they make. So, that is something that we are considering, and something that we've had some discussions about in terms of the city regions.
The point about an online sales tax is really important. It was disappointing that, following consultation, the UK Government decided against the introduction of an online sales tax. I just think it suggests that the UK Government is not willing to move with the times. So much of what people buy nowadays is bought through online retailers, and I think that we can't ignore that fact and it does need to be part of our considerations going forward. I think it really does reflect the complexity of this, but I know that the UK Government was concerned about the complexity and the risk of creating unintended distortion or unfair outcomes between different business models, but I think that there's certainly more that needs to be done in terms of thinking about how we create a system that reflects the ways in which people are purchasing things now.
We don't have the power ourselves to introduce our own version of an online sales tax, so it's something that we'll continue, through our officials, to have discussions with the UK Government about. I think relations are good between officials in Welsh Government and UK Government in terms of the discussions around non-domestic rates.
Again, I think the questions about land value tax and how that might operate in future will be things that we will need to consider very carefully as we move forward with that work.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Mike Hedges am y cwestiynau hynny ac am ei ddiddordeb parhaus yr wyf yn gwybod sydd wedi bod dros flynyddoedd lawer o ran gwella'r dreth gyngor.
Rwy'n cytuno'n llwyr ag ef fod rhai manteision, yn sicr, o fod â chyfundrefnau treth eiddo sefydlog, rhagweladwy a chost-effeithiol. Mae gweinyddu'r dreth gyngor yn hynod o gost-effeithiol. Mae'n bosib i awdurdodau fod â dealltwriaeth tymor hirach, o leiaf, o'r math o refeniw allai gael ei godi'n lleol. Felly, yn sicr mae llawer i ganmol y dreth gyngor, ond y broblem sydd gennym yw ei bod yn atchweliadol ar ei ffurf bresennol, a dyna mewn gwirionedd y mae angen i ni fod yn mynd i'r afael ag ef a'r hyn y mae ein cynigion yn ceisio mynd i'r afael ag ef. Felly, ydyn, mae'r syniadau y mae Mike Hedges wedi'u hawgrymu yn rhan o'n hystyriaethau, ac yn arbennig y rhai hynny am gynyddu nifer y bandiau. Felly, gallen ni, wyddoch chi—. Eto, mae'r holl bethau hyn yn bethau rydyn ni'n eu hystyried ar hyn o bryd, ond efallai y bydd gennym ni fwy o fandiau ar y pen uchaf ac ar y pen isaf, bod y bylchau rhwng y bandiau hynny'n llai. Felly, mae'r rhain yn bethau rydyn ni'n eu hystyried ar hyn o bryd. Yr hyn y mae wir ei angen arnom ar hyn o bryd yw ystyried y gwaith y mae Asiantaeth y Swyddfa Brisio wedi bod yn ei wneud i ni. Felly, pan fydd gennym y data hwnnw a'n bod wedi gallu edrych arno'n iawn, gallwn ni fodelu dewisiadau gwahanol sydd ar gael i ni, ac yna byddwn ni'n gallu deall beth fydd yr effaith ar wahanol fathau o aelwydydd, fel y gallwn ni wneud y dadansoddiad dosbarthiadol hwnnw a meddwl amdano ochr yn ochr, yna, mae'r gwaith yr ydym yn ei wneud ar y disgowntiau, esemptiadau, premiymau, ac yn y blaen, i sicrhau bod y system sydd gennym wrth symud ymlaen yn llawer tecach ac yn fwy blaengar.
O ran y pwynt am ddatganoli ardrethi busnes i awdurdodau lleol, nid y bwriad yw datganoli ardrethi busnes i awdurdodau lleol; mae'n wir mewn gwirionedd, fel rwy'n gwybod bod Mike Hedges yn gwybod, mai dim ond nifer fach o awdurdodau sy'n talu mwy i'r pot mewn gwirionedd nag y maen nhw'n ei dderbyn. Felly, mae'r system sydd gennym ni ar hyn o bryd yn caniatáu inni ailddosbarthu'r cyllid a godir trwy ardrethi annomestig mewn ffordd effeithiol, deg a dibynadwy. Ond yr hyn rydyn ni'n ei wneud yw meddwl am ffyrdd y byddai'r bargeinion dinesig, neu borthladdoedd rhydd, er enghraifft, efallai, yn y dyfodol, yn gallu cadw rhai o'r ardrethi annomestig ychwanegol y maen nhw'n eu cynhyrchu o ganlyniad i'r busnes ychwanegol sy'n cael ei ddatblygu yn y meysydd penodol hynny oherwydd y dewisiadau a'r buddsoddiad y maen nhw'n eu gwneud. Felly, mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n ei ystyried, ac yn rhywbeth yr ydym ni wedi cael rhai trafodaethau amdano o ran y dinas-ranbarthau.
Mae'r pwynt am dreth gwerthu ar-lein yn bwysig iawn. Roedd yn siomedig, ar ôl ymgynghori, bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu yn erbyn cyflwyno treth ar werthu ar-lein. Rwy'n credu bod hynny'n awgrymu nad yw Llywodraeth y DU yn fodlon symud gyda'r oes. Mae cymaint o'r hyn y mae pobl yn ei brynu y dyddiau hyn yn cael ei brynu drwy fanwerthwyr ar-lein, ac nid wyf i'n credu y gallwn ni anwybyddu'r ffaith honno ac mae angen iddo fod yn rhan o'n hystyriaethau wrth symud ymlaen. Rwy'n credu ei fod wir yn adlewyrchu cymhlethdod hyn, ond rwy'n gwybod bod Llywodraeth y DU yn poeni am y cymhlethdod a'r risg o greu afluniad anfwriadol neu ganlyniadau annheg rhwng gwahanol fodelau busnes, ond rwy'n credu bod mwy, yn sicr, y mae angen ei wneud o ran meddwl am sut rydyn ni'n creu system sy'n adlewyrchu'r ffyrdd y mae pobl yn prynu pethau nawr.
Nid oes gennym y pŵer ein hunain i gyflwyno ein fersiwn ein hunain o dreth gwerthu ar-lein, felly mae'n rhywbeth y byddwn ni'n parhau, drwy ein swyddogion, i gael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU amdano. Rwy'n credu bod y berthynas yn dda rhwng swyddogion yn Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU o ran y trafodaethau ynghylch ardrethi annomestig.
Unwaith eto, rwy'n credu y bydd y cwestiynau am dreth gwerth tir a sut y gallai hynny weithredu yn y dyfodol yn bethau y bydd angen i ni eu hystyried yn ofalus iawn wrth i ni symud ymlaen gyda'r gwaith hwnnw.
Thank you for your statement today, Minister, and thank you for the work you've done to make council tax fairer and the plans you have to make it fairer still. One thing I'd like to raise with you today, Minister, is the approach of local authorities in Wales to collection and recovery of council tax arrears, because I think that's part of having a fairer system and that's something that could be addressed, and is being addressed, to some extent, here and now.
I welcome the fact that the Senedd and Welsh Government made it no longer a criminal offence to not pay council tax. I think that's absolutely right. I just wonder what work you might be doing, Minister, with local authorities to have what I would describe as a more enlightened and productive approach to preventing debt, and if people are in debt, for example, with regard to their council tax, to the recovery of arrears. Because I think, for example, the use of bailiffs very often is counterproductive; bailiffs add to the debt with their charges, and that can make it much more difficult for repayment to take place. And I think, very often, when households or individuals are faced with large debts, they cannot see a way through in terms of making repayments, and sometimes, nothing is recovered when a more realistic repayment plan would recover moneys.
So, I just wonder what you're doing to work with local authorities to provide support for things like assigning a money adviser to families and individuals to help them get their affairs in better order, and also, Minister, whether local authorities are encouraged to use bailiffs that are part of the voluntary registration scheme that addresses the standards and the conduct of those bailiffs. And finally, whether local authorities are encouraged to have and to use vulnerability policies to inform debt recovery and their attitude to these matters.
Diolch am eich datganiad heddiw, Gweinidog, a diolch am y gwaith rydych chi wedi'i wneud i wneud y dreth gyngor yn decach a'r cynlluniau sydd gennych i'w gwneud yn decach eto. Un peth yr hoffwn ei godi gyda chi heddiw, Gweinidog, yw dull awdurdodau lleol yng Nghymru o gasglu ac adennill ôl-ddyledion y dreth gyngor, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n rhan o fod â system decach ac mae hynny'n rhywbeth y gellid mynd i'r afael ag ef, ac sy'n cael sylw, i ryw raddau, yn y fan yma nawr.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Senedd a Llywodraeth Cymru wedi gwneud hi'n drosedd bellach i beidio â thalu'r dreth gyngor. Rwy'n credu bod hynny'n hollol iawn. Tybed pa waith y gallech chi fod yn ei wneud, Gweinidog, gydag awdurdodau lleol i fod â'r hyn y byddwn i yn ei ddisgrifio yn ddull mwy goleuedig a chynhyrchiol o atal dyled, ac os yw pobl mewn dyled, er enghraifft, o ran eu treth gyngor, i adennill ôl-ddyledion. Oherwydd, rwy'n credu, er enghraifft, bod defnyddio beilïaid yn aml iawn yn wrthgynhyrchiol; mae beilïaid yn ychwanegu at y ddyled gyda'u taliadau, a gall hynny ei gwneud yn llawer anoddach i ad-daliad ddigwydd. Ac rwy'n credu, yn aml iawn, pan fo aelwydydd neu unigolion yn wynebu dyledion mawr, ni allant weld ffordd drwodd o ran gwneud ad-daliadau, ac weithiau, does dim yn cael ei adennill pan fyddai cynllun ad-dalu mwy realistig yn adennill arian.
Felly, tybed beth rydych chi'n ei wneud i weithio gydag awdurdodau lleol i ddarparu cefnogaeth i bethau fel neilltuo cynghorydd arian i deuluoedd ac unigolion i'w helpu i roi gwell drefn ar eu materion ariannol, a hefyd, Gweinidog, a yw awdurdodau lleol yn cael eu hannog i ddefnyddio beilïaid sy'n rhan o'r cynllun cofrestru gwirfoddol sy'n mynd i'r afael â safonau ac ymddygiad y beilïaid hynny. Ac yn olaf, a yw awdurdodau lleol yn cael eu hannog i fod â pholisïau bregusrwydd a'u defnyddio i lywio adennill dyledion a'u hagwedd at y materion hyn.
Thank you. I'm very grateful to John Griffiths for raising these important points around the collection and recovery of council tax. We have incredibly high levels of collection of council tax in Wales, which I think is important, and it does reflect on the success, I think, of our council tax reduction scheme, which we have in place at the moment, which does support those households that are least able to pay by either providing them with a level of support or ensuring that they pay no council tax at all. That council tax reduction scheme is part of our work looking at the reform programme, examining whether the scheme is fit for purpose and what we need to do in terms of reflecting the fact that universal credit has come in. People are sometimes falling through gaps, so we need to make sure that everybody who is entitled to support receives it.
But I think the point, really, that John Griffiths was making was around ensuring that we deliver on the protocol that we have with local government in terms of council tax collection, which local government is signed up to, and it really is about having that person-centred approach to the collection of council tax. That's about ensuring that it's trauma informed, that the first instinct is always to find out what's happening in that household, why are they struggling, are they entitled to support they're not receiving, do we need to undertake a benefits check with this family—you know, those kinds of things, rather than taking a heavy-handed approach. I will raise the point that John Griffiths raised around the voluntary register scheme for bailiffs. I think that's an important one, so, the next opportunity I get, I will make that point with colleagues in local government. But I think one of the most important things that we're thinking through how we introduce, as part of the legislation that we'll be bringing forward, is to change the law. So, at the moment, where a household misses one payment on their council tax, they automatically become liable for the whole year, and obviously that puts a household that is in potentially a difficult position, into a much, much more difficult one. So, we're looking, at the moment, at how we can remove that as part of our legislative approach. And I think it follows some of the other things that we've been trying to do to take a more understanding and person-centred approach.
So, the reference was made to it no longer being a criminal offence to miss payment or not pay your council tax. Well, we've also done things, for example, such as ensuring that care leavers are exempt from council tax up to the age of 25. And another thing that I want to look at, in our legislation moving forward, is just some of the terminology that is used. So, at the moment, you're eligible for exemption, potentially, if you have what's referred to as 'a serious mental impairment', and I just think that's just such a horrible way to refer to people. It does have, at the moment, a legal standing, which is why it's used, but just looking again at some of this terminology, I think, will be important as part of our legislation as well.
Diolch. Rwy'n ddiolchgar iawn i John Griffiths am godi'r pwyntiau pwysig hyn ynghylch casglu ac adennill y dreth gyngor. Mae gennym lefelau anhygoel o uchel o gasglu'r dreth gyngor yng Nghymru, sy'n bwysig yn fy marn i, ac mae'n adlewyrchu llwyddiant, rwy'n credu, ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, sydd gennym ar waith ar hyn o bryd, sy'n cefnogi'r aelwydydd hynny sydd leiaf yn gallu talu trwy naill ai roi lefel o gefnogaeth iddyn nhw neu sicrhau nad ydyn nhw'n talu unrhyw dreth gyngor o gwbl. Mae cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn rhan o'n gwaith wrth edrych ar y rhaglen ddiwygio, gan archwilio a yw'r cynllun yn addas i'r diben a'r hyn y mae angen i ni ei wneud o ran adlewyrchu'r ffaith bod y credyd cynhwysol wedi'i gyflwyno. Mae pobl yn disgyn trwy fylchau weithiau, felly mae angen i ni sicrhau bod pawb sydd â hawl i gefnogaeth yn ei chael.
Ond rwy'n credu mai'r pwynt, mewn gwirionedd, yr oedd John Griffiths yn ei wneud oedd ynghylch sicrhau ein bod yn cyflawni'r protocol sydd gennym gyda llywodraeth leol o ran casglu'r dreth gyngor, y mae llywodraeth leol wedi'i hymrwymo iddo, ac mae'n ymwneud â bod â'r dull hwnnw sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn o gasglu'r dreth gyngor. Mae hynny'n ymwneud â sicrhau ei fod yn ystyriol o drawma, mai'r reddf gyntaf bob amser yw darganfod beth sy'n digwydd ar yr aelwyd honno, pam maen nhw'n ei chael hi'n anodd, oes ganddyn nhw hawl i gefnogaeth nad ydyn nhw'n ei chael, oes angen i ni gynnal gwiriad budd-daliadau gyda'r teulu hwn—wyddoch chi, y mathau hynny o bethau, yn hytrach na bod ag agwedd llawdrwm. Fe wnaf godi'r pwynt y cododd John Griffiths ynghylch cynllun y gofrestr wirfoddol ar gyfer beilïaid. Rwy'n credu bod hwnnw'n un pwysig, felly, y cyfle nesaf a gaf i, byddaf yn gwneud y pwynt hwnnw gyda chydweithwyr mewn llywodraeth leol. Ond rwy'n credu mai un o'r pethau pwysicaf rydyn ni'n ei ystyried yw sut rydyn ni'n cyflwyno, yn rhan o'r ddeddfwriaeth y byddwn ni'n ei chyflwyno, yw newid y gyfraith. Felly, ar hyn o bryd, pan fo aelwyd yn methu un taliad ar eu treth gyngor, maen nhw'n dod yn atebol yn awtomatig am y flwyddyn gyfan, ac yn amlwg mae hynny'n rhoi aelwyd sydd o bosib mewn sefyllfa anodd, mewn un llawer iawn anoddach. Felly, rydyn ni'n ystyried, ar hyn o bryd, sut y gallwn ni gael gwared ar hynny fel rhan o'n dull deddfwriaethol. Ac rwy'n credu ei fod yn dilyn rhai o'r pethau eraill yr ydym ni wedi bod yn ceisio eu gwneud i fod â mwy o ddealltwriaeth a chanolbwyntio ar yr unigolyn.
Felly, cyfeiriwyd at y ffaith nad yw bellach yn drosedd i fethu taliad neu beidio â thalu eich treth gyngor. Wel, rydyn ni hefyd wedi gwneud pethau, er enghraifft, fel sicrhau bod pobl sy'n gadael gofal yn cael eu hesemptio rhag y dreth gyngor tan eu bod yn 25 oed. A pheth arall rwyf eisiau ei ystyried, yn ein deddfwriaeth wrth symud ymlaen, yw rhywfaint o'r derminoleg a ddefnyddir. Felly, ar hyn o bryd, rydych chi'n gymwys i gael eich esemptio, o bosib, os oes gennych chi'r hyn sy'n cael ei alw'n 'nam meddyliol difrifol', ac rwy'n credu bod hynny'n ffordd ofnadwy o gyfeirio at bobl. Mae ganddo, ar hyn o bryd, statws cyfreithiol, a dyna pam mae'n cael ei ddefnyddio, ond bydd edrych eto ar rywfaint o'r derminoleg hon, rwy'n credu, yn bwysig yn rhan o'n deddfwriaeth hefyd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf fydd eitem 5, a hwnnw yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y wybodaeth ddiweddaraf am raglen y chwe nod ar gyfer gofal mewn argyfwng. A'r Gweinidog iechyd, felly, i wneud y datganiad yma—Eluned Morgan.
The next item is item 5, a statement by the Minister for Health and Social Services, update on the six goals for emergency care programme. The Minister for health to make the statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd. Thank you for this opportunity to update Members on progress made by the six goals for urgent and emergency care in the 12 months since establishment. I'm pleased to publish a report today outlining progress in detail and to set out plans for 2023-24.
We know that timely access to effective urgent and emergency care services when people need them is incredibly important to the population of Wales, and supporting clinical teams to deliver optimal services is a priority for the Welsh Government. This has not always been possible over recent times, with many people waiting long periods for a response, assessment and treatment, and that's partly because of a huge increase in demand. For example, the latest data shows the number of ambulance red—that's life-threatening—calls were 93 per cent higher in March 2023 than they were in March 2019. The significantly increased demand has resulted in additional challenges to dedicated and skilled staff working across the urgent and emergency care pathway. This is why, alongside a range of key stakeholders, we developed our six policy goals for urgent and emergency care. The six goals act as a whole-system framework for health boards, NHS trusts, regional partnership boards and local authority partners, to guide them in the development of their integrated plans. Delivery of the six policy goals is a priority for the Welsh Government.
To help health boards and partners deliver the goals, I commissioned a new programme, which was launched in April 2022, and I also agreed to provide £25 million in recurring funding to enable accelerated progress. In year 1 of the programme, important foundations have been laid, including the establishment of a programme board and robust governance structure; the appointment of a national programme director and clinical/professional leadership representing urgent primary care, emergency medicine, social care and frailty; and the implementation of local six goals programmes by health boards and the appointment of their own leadership teams. This has enabled some stability across the urgent and emergency care pathway. So, despite the unprecedented demand over the winter, performance at major emergency departments in Wales has bettered English performance for the last seven months and has remained steady, in contrast to all other parts of the United Kingdom.
Diolch yn fawr, Llywydd. Diolch am y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau am y cynnydd a wnaed yn rhaglen y chwe nod ar gyfer gofal brys ac argyfwng yn y 12 mis ers ei sefydlu. Rwy'n falch o gyhoeddi adroddiad heddiw sy'n amlinellu'r cynnydd yn fanwl ac yn nodi'r cynlluniau ar gyfer 2023-24.
Rydym yn gwybod bod mynediad amserol at wasanaethau gofal argyfwng effeithiol pan fydd pobl eu hangen yn hynod bwysig i boblogaeth Cymru, ac mae cefnogi timau clinigol i ddarparu'r gwasanaethau gorau posibl yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Nid yw hyn wastad wedi bod yn bosib dros y cyfnod diweddar, gyda nifer o bobl yn aros am gyfnodau hir am ymateb, asesiadau a thriniaeth, ac mae hynny'n rhannol oherwydd cynnydd aruthrol yn y galw. Er enghraifft, mae'r data diweddaraf yn dangos bod nifer y galwadau coch am ambiwlans—sef perygl i fywyd—93 y cant yn uwch ym mis Mawrth 2023 nag yr oedden nhw ym mis Mawrth 2019. Mae'r galw cynyddol sylweddol, wedi arwain at heriau ychwanegol i staff ymroddedig a medrus sy'n gweithio ar draws y llwybr gofal brys a gofal argyfwng. Dyma pam, ochr yn ochr ag ystod o randdeiliaid allweddol, fe wnaethom ddatblygu ein chwe nod polisi ar gyfer gofal brys ac argyfwng. Mae'r chwe nod yn gweithredu fel fframwaith system gyfan ar gyfer byrddau iechyd, ymddiriedolaethau'r GIG, byrddau partneriaeth rhanbarthol a phartneriaid awdurdodau lleol, i'w harwain wrth ddatblygu eu cynlluniau integredig. Mae cyflwyno'r chwe nod polisi yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.
Er mwyn helpu byrddau iechyd a phartneriaid i gyflawni'r nodau, comisiynais raglen newydd, a lansiwyd ym mis Ebrill 2022, a chytunais hefyd i ddarparu £25 miliwn mewn cyllid cyson i alluogi cynnydd cyflym. Ym mlwyddyn 1 y rhaglen, gosodwyd sylfeini pwysig, gan gynnwys sefydlu bwrdd y rhaglen a strwythur llywodraethu cadarn; penodi cyfarwyddwr rhaglen genedlaethol ac arweinyddiaeth glinigol/broffesiynol yn cynrychioli gofal sylfaenol brys, meddygaeth frys, gofal cymdeithasol ac eiddilwch; a gweithredu rhaglenni chwe nod lleol gan fyrddau iechyd a benododd eu timau arwain eu hunain. Mae hyn wedi galluogi rhywfaint o sefydlogrwydd ar draws y llwybr gofal brys a gofal argyfwng. Felly, er y galw digynsail dros y gaeaf, mae perfformiad mewn adrannau brys mawr yng Nghymru wedi rhagori ar berfformiad Lloegr am y saith mis diwethaf ac wedi aros yn sefydlog, yn wahanol i bob rhan arall o'r Deyrnas Unedig.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
The board oversaw delivery of a programme plan in year 1 that has enabled real progress to be made at a national, regional and local level against two priority areas and other key deliverables. The key priority was to support the establishment of new urgent primary care centres and services that help people access urgent care in their local communities, and reduce pressure on in-hours GP and emergency department services. Since the start of this project, 13 urgent primary care centres have been established across Wales through cluster-based, co-located models at hospitals, and they serve a population of 2.2 million people.
The latest NHS data shows that 9,000 people access urgent primary care centres every month without needing a traditional GP appointment or presentation at emergency departments. These new centres have been particularly valuable during the winter period, when a combination of strep A and COVID-related activity threatened to overwhelm the system.
The second key priority was to establish and increase access to same-day emergency care services—SDECS—to help people access diagnostics and treatments and to return to sleep in their own bed on the same day. There are now same-day emergency care services operating across 12 sites in Wales, as well as a new innovative new community-based model. There have been extensions of available hours of operation in year 1 of the programme, with some services now operating seven days a week.
Fe wnaeth y bwrdd oruchwylio'r gwaith o gyflwyno cynllun rhaglen ym mlwyddyn 1 sydd wedi galluogi cynnydd go iawn ar lefel genedlaethol, ranbarthol a lleol yn erbyn dau faes blaenoriaeth a meysydd cyflawnadwy allweddol eraill. Y flaenoriaeth allweddol oedd cefnogi sefydlu canolfannau a gwasanaethau gofal sylfaenol brys newydd sy'n helpu pobl i gael gofal brys yn eu cymunedau lleol, a lleihau'r pwysau ar wasanaethau meddygon teulu ac adrannau achosion brys yn ystod oriau agor. Ers dechrau'r prosiect hwn, mae 13 o ganolfannau gofal sylfaenol brys wedi eu sefydlu ar draws Cymru trwy fodelau ar ffurf clystyrau, cydweithredol, wedi'u cydleoli mewn ysbytai, ac maent yn gwasanaethu poblogaeth o 2.2 miliwn o bobl.
Mae data diweddaraf y GIG yn dangos bod 9,000 o bobl yn cael mynediad i ganolfannau gofal sylfaenol brys bob mis heb fod angen apwyntiad meddyg teulu traddodiadol neu ymgyflwyno mewn adrannau brys. Mae'r canolfannau newydd hyn wedi bod yn arbennig o werthfawr yn ystod cyfnod y gaeaf, pan oedd cyfuniad o weithgarwch strep A a COVID yn bygwth gorlethu'r system.
Yr ail flaenoriaeth allweddol oedd sefydlu a chynyddu mynediad at wasanaethau gofal brys yr un diwrnod—SDECS—i helpu pobl i gael mynediad at ddiagnosteg a thriniaethau a dychwelyd i gysgu yn eu gwelyau eu hunain yr un diwrnod. Erbyn hyn mae gwasanaethau gofal argyfwng yr un diwrnod yn gweithredu ar draws 12 safle yng Nghymru, yn ogystal â model arloesol newydd yn y gymuned. Bu estyniadau i oriau gweithredu a oedd ar gael ym mlwyddyn 1 y rhaglen, gyda rhai gwasanaethau bellach yn gweithredu saith diwrnod yr wythnos.
Mae data NHS yn dangos bod tua 75 y cant o gleifion sy'n defnyddio'r gwasanaethau hyn yn derbyn y gofal maen nhw ei angen ac yn mynd adref heb fod angen eu derbyn i'r ysbyty. Dylai hyn helpu i roi'r profiad a'r canlyniad gorau posibl iddyn nhw, gan hefyd ryddhau capasiti gwelyau i bobl eraill sydd angen aros yn ysbyty am resymau clinigol. Rŷn ni hefyd wedi gweld cynnydd gwirioneddol o ran datblygu a gweithredu llwybrau clinigol allweddol yn y gymuned.
Dyma rhai enghreifftiau. Yn ogystal â'r llinell gymorth 111, mae llwybr argyfwng iechyd meddwl '111—pwyswch 2' yr NHS yng Nghymru, sy'n helpu wyth o bob 10 o bobl i osgoi'r angen i gael gwasanaeth gofal brys neu argyfwng. Mae yna dechnoleg ymgynghori fideo newydd sy'n cyfrannu at lefelau uchel iawn—hyd at 15 y cant—o gleifion 999 yn cael eu rhyddhau'n ddiogel ar ôl asesiad clinigol o bell. Rŷn ni wedi darparu 687 o welyau cam i lawr ychwanegol neu becynnau gofal cyfatebol yn y gymuned drwy gydweithio rhwng llywodraeth leol a phartneriaid y gwasanaeth iechyd drwy'r pwyllgor gweithredu gofal, sy'n cael ei gefnogi gan dîm y rhaglen chwe nod. Rŷn ni wedi cyflwyno fframwaith newydd ar gyfer llif cleifion optimal mewn ysbytai, sy'n cyfrannu at wella a lleihau arosiadau hir yn ôl data newydd y gwasanaeth iechyd. Ac mae gyda ni system newydd i gasglu data am ryddhau cleifion o'r ysbyty, yn sicrhau bod gennym ni ddata perthnasol, cymharol a chywir wrth symud ymlaen. Bydd hyn yn ei dro yn helpu i wneud cynlluniau o ran ble mae cleifion yn y system a beth yw eu hanghenion nhw.
Mae fferyllfaoedd cymunedol hefyd yn chwarae rhan gynyddol bwysig yn ein hymateb i'r galw cynyddol am wasanaethau'r NHS. Rhwng Tachwedd a diwedd Mawrth y gaeaf yma gwnaeth fferyllfaoedd cymunedol ddarparu mwy na 100,000 o apwyntiadau i bobl â mân anhwylderau cyffredin, cynnydd o 46 y cant o'i gymharu â'r un cyfnod y gaeaf cynt. Er ein bod ni'n cydnabod nad oes un ateb hawdd i oresgyn yr heriau mae cleifion a staff yn eu hwynebu bob dydd, rŷn ni'n disgwyl gweld rhagor o effaith gadarnhaol a gwelliant parhaus yn unol â mesurau allweddol y rhaglen a fydd mewn lle ar gyfer y flwyddyn nesaf.
Mae'r cynllun wedi'i esblygu eleni i ganolbwyntio ar rai egwyddorion allweddol. Mae hyn yn cynnwys cefnogi byrddau iechyd i ddarparu’r capasiti cywir mewn meysydd gwasanaeth allweddol yn y cyfnodau y tu allan i oriau arferol; darpariaeth saith diwrnod; a sicrhau ein bod ni'n cael y peth sylfaenol yn iawn mewn meysydd fel cynllunio i ryddhau cleifion.
Ar ben hyn, byddwn ni'n datblygu ac yn gweithredu llwybrau clinigol allweddol sy’n canolbwyntio ar iechyd meddwl, gofal deintyddol brys a gofal diwedd oes. Byddwn ni'n datblygu model gofal brys integredig bob awr o bob dydd, fydd yn cynnwys NHS 111 Cymru, canolfannau gofal sylfaenol brys, llinellau cyngor ac arweiniad arbenigol, gofal sylfaenol y tu allan i oriau arferol, ac unedau mân anafiadau.
Byddwn ni'n lleihau yn ddiogel nifer y bobl sy’n cael eu cludo mewn ambiwlans i adrannau brys yn dilyn galwad 999. Byddwn ni'n cynyddu nifer y cleifion sy’n defnyddio gwasanaethau gofal argyfwng yr un diwrnod ac yn mynd adref yr un diwrnod. A byddwn ni'n lleihau nifer y cleifion sy’n aros dros saith diwrnod, a hefyd y rhai sy’n aros 22 o ddiwrnodau yn yr ysbyty.
Bydd y byrddau iechyd yn parhau i gael bron i £20 miliwn o gyllid ychwanegol i helpu i wireddu’r blaenoriaethau hyn, a bydd £5 miliwn yn cael ei ddefnyddio i ddatblygu offer newydd, comisiynu cynlluniau peilot cenedlaethol a phrofi newidiadau fel bo modd gwneud cynnydd yn gyflymach. Ym mlwyddyn 2, dwi’n disgwyl i gynlluniau cenedlaethol a chynlluniau rhaglen gael mwy o effaith ar brofiadau pobl sy’n defnyddio’r NHS yma yng Nghymru. Diolch.
NHS data show that around 75 per cent of patients accessing these services are receiving the care they need and are returning home without need for hospital admission. This should help to optimise their experience and outcomes whilst also freeing up bed capacity for others with a need for a hospital stay for clinical reasons. We have also seen real progress in developing and implementing key clinical pathways in communities.
These are some examples. As well as the 111 support line, NHS Wales's '111—press 2' mental health crisis pathway is helping eight in 10 people to avoid the need to access an urgent or emergency care service. New video consultation technology is contributing to very high levels—up to 15 per cent—of 999 patients being safely discharged following remote clinical assessment. We've provided an additional 687 step-down beds or community equivalent packages of care through joint working between local government and NHS partners via the care action committee, which is supported by the six goals programme team. We've introduced a new optimal hospital patient flow framework, which is contributing to improvement and reduction in long hospital stays according to new NHS data. We also have a new hospital discharge data collection system, which will ensure we have relevant, comparable and accurate data going forward. This in turn will help us to determine more clearly where patients are in the system and what their needs are.
Community pharmacies also play an increasingly important part in our response to rising demand for NHS services. Between November and the end of March this winter community pharmacies provided more than 100,000 appointments for people with common minor ailments, a 46 per cent increase on the number in the same period the previous winter. Whilst we recognise that there is not a silver bullet to overcome the ongoing daily challenges experienced by patients and staff, we do expect further positive impacts and continuous improvement against key programme measures in this coming year.
The plan has evolved this year to focus on some key principles. This includes supporting health boards to deliver the right capacity in key service areas in the out-of-hours periods; it also includes seven-day delivery; and, ultimately, focusing on getting the basics right in areas such as discharge planning.
On top of this, we will also be developing and implementing key clinical pathways focused on mental health, urgent dental care and also palliative care. We will be developing an integrated urgent care model, 24/7, which will incorporate NHS 111 Wales, urgent primary care centres, speciality advice and guidance lines, out-of-hours primary care, and minor injuries units.
We'll be safely reducing 999 ambulance conveyances to emergency departments. We will be increasing the volumes of patients who access same-day emergency care services and are discharged home on the same day. And we will be reducing the volumes of patients who experience a length of stay over seven days, and those who remain in hospital for over 21 days.
Health boards will continue to receive nearly £20 million in additional funding to support the delivery of these priorities, and £5 million will be used to develop new tools, nationally commissioned pilots and tests of change to enable accelerated progress. In year 2, I expect national and programme plans to have more impact on the outcomes and experiences of those people who use the NHS here in Wales. Thank you.
Can I thank the Minister for the update, as, of course, the six goals were published, I think, two years ago? Staff and patients in emergency care in that period have had a very difficult time. I think that’s probably an understatement and something, of course, that we regularly see in the news.
So, the Welsh NHS recorded its worst ever A&E waiting times, as well as its slowest ambulance response times and longest treatment list as well. So, even looking at the latest statistics, we see Cwm Taf Morgannwg University Health Board failing to see nearly 40 per cent of patients within the four-hour target, and the Grange in Gwent barely saw half of A&E patients in that time.
I'd also point out the over 10,000 patients across Wales waiting for over 12 hours for emergency treatment in March alone—10,000 patients over 12 hours in March alone. That’s 11 per cent of all attendances. That’s six times the proportion in England. So, I hear the Minister making reference to some of the statistics in England, and that’s how I would respond to that.
So, this is certainly an area, I think, where the health Minister and the Welsh Government need to act, as I don’t think we’ve seen the sufficient progress that is needed. We were supposed to, of course, see average ambulance response times in both red and amber calls improve year on year. We haven’t seen that, unfortunately, and the only reason why we may get an annual improvement from now on is because they've been driven so low—so, working from a low base.
Now, in fairness, and looking comparatively, it seems that England and Wales were performing fairly equally when it comes to average response times to red calls—usually only a few seconds away from each other. But, when it comes to amber calls, those in England take half an hour to arrive, and those in Wales take twice as long. So, I simply ask why that is the case. I think we need to understand the ‘why’ in order to drive improvement.
On goals 5 and 6, despite promises to get healthy patients discharged safely and appropriately as fast as possible, last winter saw hundreds of patients stuck in hospital due to the lack of community care packages available. I note the earlier goal about having more ambulance availability, but of course the real issue is people being in hospital when they don't need to be there. On 3 January, Swansea bay health board had 280 patients who were medically well enough to leave hospital, but could not yet be at home independently. There was an equivalent number also at Singleton Hospital. Three days later, the number of patients waiting to leave hospital across Wales reached 1,800, so that's 3,500 people not being in the right place. This was an enormous backlog at that point in time, so I probably would ask the Minister a question now: was it this enormous backlog and the need to meet your planned objectives that made the Welsh Government advise health boards to discharge patients even though there was no care package in place, against the advice of, of course, the British Medical Association, and patients' families felt that that was a negative step?
And, again, in our Health and Social Care Committee, in our discharge work, from hospitals, communications were a real big issue, with patients and patients' families not receiving communications about their discharge in a timely manner. So, I wonder if the Minister can comment on any update in that regard.
I note, as well, the Welsh Government have taken great pride in launching the 24/7 mental health service provision. That is good. I welcome that, but this has only just happened now, three years after England. I wonder if the Minister could tell us whether she considered working with NHS England instead of delaying access to this vital service in the name of duplication.
This brings me to the NHS app. One of the six goals is co-ordinating planning and support for populations at greater risk of needing urgent or emergency care. However, in order to achieve this, it is of course crucial that GPs and hospital doctors can easily and quickly communicate with each other and share information about a patient. To achieve this, primary and secondary care need, I'd suggest, IT and technology that can communicate with each other, and, in part, this means getting the NHS Wales app up and running. I wonder if the Minister can tell us when the app is going to move from its pilot phase to an active phase, and also whether that app will actually help health professionals themselves communicate with each other.
Finally, I noticed you talked a lot about hospital flow. I'd like to ask you a little bit about the role of artificial intelligence. I'm aware that technology is currently being tested in hospitals in Hywel Dda health board, predicting when patients will be ready to leave hospital upon their arrival in accident and emergency, and I was reading with interest that the software analyses data, including age, medical conditions, previous stays, to estimate how long a patient will need a bed. Hospital managers can then, of course, alert care services in advance about the dates when patients are expected to be discharged, allowing care beds or community care packages, et cetera, to be prepared. So, I'd be grateful if the Minister, if she's aware of this pilot, could update the Senedd in this regard on this pilot, whether there's any consideration of rolling this out further, and why there was no mention of AI at all in the plan. Thanks.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y diweddariad, wrth gwrs, cyhoeddwyd y chwe nod, rwy'n credu, ddwy flynedd yn ôl? Mae staff a chleifion mewn gofal argyfwng yn y cyfnod yna wedi cael cyfnod anodd iawn. Rwy'n credu bod hynny'n danddatganiad mae'n debyg ac yn rhywbeth wrth gwrs yr ydym yn ei weld yn rheolaidd yn y newyddion.
Felly, cofnododd GIG Cymru ei amseroedd aros gwaethaf erioed o ran damweiniau ac achosion brys, yn ogystal â'i amseroedd ymateb arafaf gan ambiwlansys a'i restr driniaeth hiraf hefyd. Felly, hyd yn oed wrth edrych ar yr ystadegau diweddaraf, gwelwn Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn methu â gweld bron i 40 y cant o gleifion o fewn y targed pedair awr, a phrin y gwelodd y Faenor yng Ngwent hanner y cleifion damweiniau ac achosion brys yn yr amser hwnnw.
Byddwn i hefyd yn nodi'r 10,000 a mwy o gleifion ar draws Cymru sy'n aros am dros 12 awr am driniaeth argyfwng ym mis Mawrth yn unig—10,000 o gleifion dros 12 awr ym mis Mawrth yn unig. Mae hynny'n 11 y cant o'r holl dderbyniadau. Dyna chwe gwaith y gyfran yn Lloegr. Felly, rwy'n clywed y Gweinidog yn cyfeirio at rai o'r ystadegau yn Lloegr, a dyna sut fyddwn i'n ymateb i hynny.
Felly, mae hwn yn sicr yn faes, rwy'n credu, lle mae angen i'r Gweinidog Iechyd a Llywodraeth Cymru weithredu, gan nad ydw i'n credu ein bod ni wedi gweld y cynnydd digonol sydd ei angen. Wrth gwrs roeddem i fod i weld amseroedd ymateb ambiwlans ar gyfartaledd o ran galwadau coch ac oren yn gwella o flwyddyn i flwyddyn. Dydyn ni ddim wedi gweld hynny, yn anffodus, a'r unig reswm pam efallai y gwelwn ni welliant blynyddol o hyn ymlaen yw oherwydd eu bod nhw wedi cael eu gostwng mor isel—felly, gweithio o sylfaen isel.
Nawr, er tegwch, gan edrych yn gymharol, mae'n ymddangos bod Cymru a Lloegr yn perfformio'n weddol gyfartal pan ddaw hi at amseroedd ymateb cyfartalog i alwadau coch—fel arfer dim ond ychydig eiliadau i ffwrdd o'i gilydd. Ond o ran galwadau oren, mae'r rhai yn Lloegr yn cymryd hanner awr i gyrraedd, ac mae'r rhai yng Nghymru yn cymryd dwywaith yr amser. Felly, yn syml, rwy'n gofyn pam mae hynny'n digwydd. Rwy'n credu bod angen i ni ddeall y 'pam' er mwyn ysgogi gwelliant.
Ar nodau 5 a 6, er gwaethaf addewidion y byddai cleifion iach yn cael eu rhyddhau'n ddiogel ac yn briodol mor gyflym â phosib, y gaeaf diwethaf gwelwyd cannoedd o gleifion yn gorfod aros yn yr ysbyty oherwydd diffyg pecynnau gofal cymunedol. Rwy'n nodi'r nod cynharach o sicrhau bod mwy o ambiwlansys ar gael, ond wrth gwrs y gwir broblem yw bod pobl yn yr ysbyty pan nad oes angen iddyn nhw fod yno. Ar 3 Ionawr, roedd gan fwrdd iechyd Bae Abertawe 280 o gleifion a oedd yn ddigon da yn feddygol i adael yr ysbyty, ond doedd dim modd iddyn nhw fod gartref yn annibynnol ar y pryd. Roedd nifer cyfatebol hefyd yn Ysbyty Singleton. Dridiau'n ddiweddarach, roedd nifer y cleifion a oedd yn aros i adael yr ysbyty ar draws Cymru yn 1,800, felly dyna 3,500 o bobl nad oedden nhw yn y lle iawn. Roedd hwn yn ôl-groniad enfawr bryd hynny, felly mae'n debyg y byddwn yn gofyn cwestiwn i'r Gweinidog nawr: ai'r ôl-groniad enfawr hwn a'r angen i gyflawni'ch amcanion arfaethedig a wnaeth i Lywodraeth Cymru gynghori byrddau iechyd i ryddhau cleifion er nad oedd pecyn gofal yn ei le, yn erbyn cyngor, wrth gwrs, y Gymdeithas Feddygol Brydeinig, ac roedd teuluoedd cleifion yn teimlo bod hynny'n gam negyddol?
Ac, unwaith eto, yn ein Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, yn ein gwaith rhyddhau, o ysbytai, roedd cyfathrebu'n broblem fawr iawn, gyda chleifion a theuluoedd cleifion heb gael gwybod mewn modd amserol eu bod yn cael eu rhyddhau. Felly, tybed a all y Gweinidog wneud sylw ar unrhyw ddiweddariad yn hynny o beth.
Rwy'n nodi hefyd, fod Llywodraeth Cymru wedi ymfalchïo'n fawr yn lansiad y ddarpariaeth gwasanaeth iechyd meddwl 24/7. Mae hynny'n dda. Rwy'n croesawu hynny, ond dim ond newydd ddigwydd nawr mae hyn, dair blynedd ar ôl Lloegr. Tybed a allai'r Gweinidog ddweud wrthym a oedd hi'n ystyried gweithio gyda GIG Lloegr yn lle oedi mynediad i'r gwasanaeth hanfodol hwn yn enw dyblygu.
Mae hyn yn dod â fi at ap y GIG. Un o'r chwe nod yw cydlynu cynllunio a chefnogaeth i boblogaethau sydd mewn mwy o berygl o fod angen gofal brys neu argyfwng. Ond er mwyn cyflawni hyn, mae'n hanfodol, wrth gwrs, bod meddygon teulu a meddygon ysbyty yn gallu cyfathrebu'n rhwydd ac yn gyflym â'i gilydd a rhannu gwybodaeth am glaf. Er mwyn cyflawni hyn, mae gofal sylfaenol ac eilaidd, byddwn i'n awgrymu, angen TG a thechnoleg sy'n gallu cyfathrebu â'i gilydd, ac yn rhannol, mae hyn yn golygu bod ag ap GIG Cymru ar waith. Tybed a all y Gweinidog ddweud wrthym pryd mae'r ap yn mynd i symud o'i gyfnod treialu i gyfnod gweithredol, a hefyd a fydd yr ap hwnnw mewn gwirionedd yn helpu gweithwyr iechyd proffesiynol eu hunain i gyfathrebu â'i gilydd.
Yn olaf, sylwais eich bod yn siarad llawer am lif ysbyty. Hoffwn ofyn i chi am rôl deallusrwydd artiffisial. Rwy'n ymwybodol bod technoleg yn cael ei phrofi ar hyn o bryd mewn ysbytai ym mwrdd iechyd Hywel Dda, sy'n rhagweld pryd y bydd cleifion yn barod i adael yr ysbyty ar ôl iddynt gyrraedd adrannau damweiniau ac achosion brys, ac roeddwn yn darllen gyda diddordeb bod y feddalwedd yn dadansoddi data, gan gynnwys oedran, cyflyrau meddygol, arosiadau blaenorol, i amcangyfrif am ba hyd y bydd claf angen gwely. Gall rheolwyr ysbyty wedyn, wrth gwrs, rybuddio gwasanaethau gofal ymlaen llaw am y dyddiadau pan fo disgwyl i gleifion gael eu rhyddhau, gan ganiatáu i welyau gofal neu becynnau gofal cymunedol ac ati, gael eu paratoi. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe bai'r Gweinidog, os yw'n ymwybodol o'r cynllun treialu hwn, yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynllun treialu hwn i'r Senedd, ac a oes unrhyw ystyriaeth o ran cyflwyno hwn ymhellach, a pham nad oedd sôn am ddeallusrwydd artiffisial o gwbl yn y cynllun. Diolch.
Thanks very much. It has been probably the most challenging winter that the NHS has ever seen, and one of the reasons for that is because we've seen demand like we've never seen before. Whilst the Member wants to look at a half-empty glass, I'm trying to look at a more positive picture. Now, I know it's challenging, but what I can tell you is that our four-hour release is better and has been better than England for the past seven months, and that, actually, English officials of the NHS are coming to Wales to look at our six goals programme, because, actually, our system was stable whilst theirs went pretty much out of control. So, they're coming to us to find out and to learn from what we've done.
The demand has increased everywhere, in England and in Wales. I do think it's worth just focusing on that 93 per cent increase in the number of red calls since 2019. So, however much we'd have prepared, I think it would have been really, really difficult for us to foresee that kind of increase in demand. But what we have done is to recruit an extra 350 ambulance staff over the past couple of years, which has helped to alleviate that situation, and also, of course, continued to invest in ambulances themselves, but also in the kit that ambulances use. And I think it's really worth emphasising that this new remote ability to assess a patient with cameras, with new equipment, means that we've released 15 per cent of people just through that one mechanism, who would otherwise have been transported to hospital. So, new technology is helping us in that regard.
In relation to goals 5 and 6, as you pointed out, what we have got is a keen focus on how we provide alternatives to hospital care, and I'm very keen to shift our focus to prevention. So, if people don't come in in the first place, then we don't have the flow issue. So, providing the support in the community is crucial, and I'll have more to say about our ambitions in that space very shortly. But one of the key things that we've changed is that we've reintroduced a new way of collecting data. So, prior to the pandemic, we did have data, but everyone was collecting it differently, so you couldn't do the comparisons. That's now all changed so that everybody is collecting and reporting on data in the same way, which in turn will make it easier for us, in time, to identify not just where the patients are, but what's wrong with them and what's the blockage in the system, and everybody will be reporting in the same way. So, that's a significant shift as well. You'll be aware also that those 687 beds that we developed in partnership with local government over winter have saved tens of thousands of hospital bed days, and that was a huge effort, and I think that was a very commendable effort by everybody.
In terms of discharge, I'm not going to apologise for asking for people to be discharged if it's clinically safe for them to be discharged. So, we were very clear when we gave an instruction to health boards that it's got to be when they're clinically safe. But time after time, report after report has said the best thing to do is to get people home and to make the assessment at home. People are more comfortable at home, and every day they're in a hospital bed, they are losing muscle tone and muscle mass. And that's not good for them. I've just heard from somebody just now who's looking after a very poorly parent who's just caught COVID. You're less likely to catch COVID if you're not in a hospital. So, it makes absolute sense for us to get people home as soon as we can, as soon as it's safe for them to do so, but to provide that support within the community.
And when it comes to '111 press 2', I think we should be really proud of the speed at which this has been brought online, and I know that the Deputy Minister will be making a more detailed statement on this very soon. Digital issues: oh, I spend a lot of my time trying to drive digital change within the NHS, and it's never fast, I'm afraid. But we're getting there with the NHS app. It is being used in practice, in many GP surgeries already, but I'll have a statement again to get into more detail on that very soon. And obviously, we're rolling out e-prescribing in primary care centres; that's coming soon as well. But you can't do AI unless your data collection is robust. So, collecting the right data, making sure there's consistency is the first step towards that.
Diolch yn fawr. Mae'n debyg mai dyma'r gaeaf mwyaf heriol i'r GIG ei weld erioed, ac un o'r rhesymau am hynny yw ein bod ni wedi gweld galw na welwyd ei debyg erioed o'r blaen. Tra bod yr Aelod eisiau edrych ar wydr hanner gwag, rwy'n ceisio edrych ar ddarlun mwy positif. Nawr, rwy'n gwybod ei bod hi'n heriol, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw bod ein rhyddhau pedair awr yn well ac wedi bod yn well na Lloegr am y saith mis diwethaf, a bod swyddogion y GIG yn Lloegr, mewn gwirionedd, yn dod i Gymru i edrych ar ein rhaglen chwe nod, oherwydd, mewn gwirionedd, roedd ein system ni yn sefydlog tra bod eu system nhw wedi mynd fwy neu lai allan o reolaeth. Felly, maen nhw'n dod atom ni i ddarganfod ac i ddysgu o'r hyn rydyn ni wedi'i wneud.
Mae'r galw wedi cynyddu ym mhob man, yn Lloegr ac yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod hi'n werth canolbwyntio ar y cynnydd hwnnw o 93 y cant yn nifer y galwadau coch ers 2019. Felly, er cymaint y byddem ni wedi paratoi, rwy'n credu y byddai wedi bod yn anodd iawn, iawn i ni ragweld y math yna o gynnydd yn y galw. Ond yr hyn rydyn ni wedi'i wneud yw recriwtio 350 o staff ambiwlans ychwanegol dros y blynyddoedd diwethaf, sydd wedi helpu i leddfu'r sefyllfa honno, a hefyd, wrth gwrs, parhau i fuddsoddi mewn ambiwlansys eu hunain, ond hefyd yn y cyfarpar y mae ambiwlansys yn ei ddefnyddio. Ac rwy'n credu ei bod hi'n werth pwysleisio bod y gallu newydd hwn i asesu claf o bell gyda chamerâu, gydag offer newydd, yn golygu ein bod wedi rhyddhau 15 y cant o bobl trwy'r un dull hwnnw, a fyddai fel arall wedi cael eu cludo i'r ysbyty. Felly, mae technoleg newydd yn ein helpu ni yn hynny o beth.
O ran nodau 5 a 6, fel y nodwyd gennych, yr hyn sydd gennym ni yw pwyslais manwl ar y ffordd yr ydym yn darparu dewisiadau amgen i ofal ysbyty, ac rwy'n awyddus iawn i ganolbwyntio ar atal. Felly, os nad yw pobl yn dod i mewn yn y lle cyntaf, yna does gennym ni ddim y broblem o lif. Felly, mae darparu'r gefnogaeth yn y gymuned yn hollbwysig, a bydd gennyf i fwy i'w ddweud am ein huchelgeisiau yn y maes hwnnw yn fuan iawn. Ond un o'r prif bethau rydyn ni wedi newid yw'r ffaith ein bod ni wedi ailgyflwyno ffordd newydd o gasglu data. Felly, cyn y pandemig, roedd gennym ni ddata, ond roedd pawb yn ei gasglu'n wahanol, felly doeddech chi ddim yn gallu gwneud y cymariaethau. Mae hynny i gyd wedi newid erbyn hyn fel bod pawb yn casglu ac yn adrodd am ddata yn yr un ffordd, a fydd yn ei dro yn ei gwneud hi'n haws i ni, ymhen amser, nodi nid yn unig lle mae'r cleifion, ond beth sy'n bod arnyn nhw a beth yw'r rhwystr yn y system, a bydd pawb yn adrodd yn yr un ffordd. Felly, mae hynny'n newid sylweddol hefyd. Byddwch yn ymwybodol hefyd bod y 687 o'r gwelyau hynny a ddatblygwyd gennym mewn partneriaeth â llywodraeth leol dros y gaeaf wedi arbed degau o filoedd o ddyddiau gwely ysbyty, ac roedd hynny'n ymdrech enfawr, ac rwy'n credu bod honno'n ymdrech gymeradwy iawn gan bawb.
O ran rhyddhau, dydw i ddim yn mynd i ymddiheuro am ofyn i bobl gael eu rhyddhau os yw'n glinigol ddiogel iddyn nhw gael eu rhyddhau. Felly, roeddem ni'n glir iawn pan wnaethom ni roi cyfarwyddyd i fyrddau iechyd bod rhaid iddo ddigwydd pan fo'n glinigol ddiogel. Ond tro ar ôl tro, mae adroddiad ar ôl adroddiad wedi dweud mai'r peth gorau i'w wneud yw cael pobl gartref a gwneud yr asesiad gartref. Mae pobl yn fwy cyfforddus gartref, a bob dydd maen nhw mewn gwely ysbyty, maen nhw'n colli ffyrfder cyhyrau a màs cyhyrau. A dydy hynny ddim yn llesol. Rwyf newydd glywed gan rywun nawr sy'n edrych ar ôl rhiant gwael iawn sydd newydd ddal COVID. Rydych yn llai tebygol o ddal COVID os nad ydych mewn ysbyty. Felly, mae'n gwneud synnwyr llwyr i ni gael pobl gartref cyn gynted ag y gallwn ni, cyn gynted ag y mae'n ddiogel iddyn nhw wneud hynny, ond darparu'r gefnogaeth honno o fewn y gymuned.
Ac o ran '111 Dewis 2', rwy'n credu y dylem fod yn falch iawn o gyflymder cyflwyno hwn ar-lein, ac rwy'n gwybod y bydd y Dirprwy Weinidog yn gwneud datganiad manylach ar hyn yn fuan iawn. Materion digidol: o, rwy'n treulio llawer o fy amser yn ceisio ysgogi newid digidol o fewn y GIG, ac nid yw byth yn gyflym, mae gen i ofn. Ond rydyn ni'n cyrraedd y nod gydag ap y Gwasanaeth Iechyd. Mae'n cael ei ddefnyddio'n ymarferol, mewn llawer o feddygfeydd yn barod, ond bydd gennyf i ddatganiad eto i fanylu mwy ar hynny yn fuan iawn. Ac yn amlwg, rydym yn cyflwyno e-ragnodi mewn canolfannau gofal sylfaenol; mae hynny'n dod yn fuan hefyd. Ond ni allwch weithredu deallusrwydd artiffisial oni bai bod eich casgliad data yn gadarn. Felly, casglu'r data cywir, gwneud yn siŵr bod cysondeb yw'r cam cyntaf tuag at hynny.
Diolch i’r Gweinidog am y datganiad y prynhawn yma. Dwi, wrth gwrs, yn cytuno ar yr angen i roi rhaglen waith mewn lle i gryfhau a thynnu pwysau oddi ar wasanaethau brys ysbytai yn benodol. Mae’r Llywodraeth yn iawn i wneud hynny; mae'n addas ein bod ni'n mesur cynnydd flwyddyn ar ôl lansio hyn.
Mewn rhai ffyrdd, mae'n rhaid dweud, rydyn ni yn gallu gweld bod yna gynnydd arwyddocaol wedi bod yn erbyn rhai o’r addewidion wnaed, gan gynnwys sefydlu rhwydwaith o ganolfannau gofal sylfaenol brys, gan gynnwys un yn fy etholaeth i yn Ysbyty Penrhos Stanley. Un cwestiwn yn ymwneud â hynny: mae'r ystadegau ynglŷn â'r ganolfan benodol honno yn dangos bod canran uchel iawn, iawn o'r cleifion sydd wedi cael eu cyfeirio yno yn dod o ddwy syrjeri sydd wedi bod mewn trafferth yn y blynyddoedd diwethaf. Mae llond llaw yn cael eu cyfeirio yno o'r rhan fwyaf o feddygfeydd Ynys Môn a channoedd o feddygfeydd Longford Road a Cambria. Dydy hynny ddim yn rhoi'r argraff bod y canolfannau yma yn rhywbeth sydd yn gynaliadwy. Mae o'n rhoi'r argraff eu bod nhw yna ar gyfer diben firefighting, mewn ffordd. Tybed a all y Gweinidog wneud sylw ynglŷn â sut mae sicrhau bod y canolfannau yma yn dod yn rhan gynaliadwy o'r gyfundrefn iechyd drwyddi draw.
Dwi'n deall yn iawn fod y Gweinidog yn eiddgar i roi'r darlun gorau posib o'r sefyllfa, ond dwi'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno mai'r fersiwn orau posib o sefyllfa sy'n dal yn enbyd o wael o ran gofal brys yng Nghymru ydy hyn. Dwi'n nodi bod y Gweinidog yn dweud bod Cymru yn perfformio llawer iawn gwell na Lloegr. Mi wnaf i sylw ynglŷn â hynny. Mae'r Gweinidog yn gwneud hynny yn aml. Mae'r Ceidwadwyr yn leicio tynnu sylw at y ffaith bod Lloegr yn well na Chymru. Mi fydd y Gweinidog yn sylwi nad ydw i'n treulio gormod o amser yn cymharu Cymru â Lloegr yn benodol. Dwi eisiau cymharu Cymru, ie, efo Lloegr, os yn berthnasol, ond efo'r llefydd gorau yn y byd o ran darpariaeth iechyd.
Felly, efallai fod rhai o'r ystadegau ynglŷn â gwasanaethau brys yn edrych yn well na Lloegr ar hyn o bryd, ond maen nhw'n wael. Y ffigurau am y rheini sydd yn cael eu trin mewn llai na pedair awr—llawer gwell na'r sefyllfa yn Lloegr, meddai'r Gweinidog. Ond y gwir amdani ydy bod y ffigurau diweddaraf yn dangos bod yna gynnydd sylweddol wedi bod yn y nifer sydd yn aros mewn adrannau brys—rhyw 14.7 y cant yn fwy ym mis Mawrth nag yn y mis blaenorol. Mae yna lai wedi cael eu trin o fewn pedair awr, a mwy wedi aros dros wyth awr. Felly, dyna ydy'r cefndir i'r ffigurau yma. Gadewch inni beidio cael ein tynnu i mewn i gymharu Cymru efo Lloegr pan yw'r sefyllfa yn Lloegr yn amlwg yn ofnadwy o wael. Dydy'r sefyllfa yng Nghymru ddim digon da, a dyna ydy'r gwir amdani.
Y pryder arall sy'n dod allan o'r ystadegau o'm mlaen i ydy pryderon ynglŷn â'r gweithlu. Mae'r cyfrifiad o'r gweithlu meddygaeth frys yng Nghymru yn dangos unwaith eto fod yna heriau sylweddol yn ein wynebu ni o ran denu a chadw staff. Does yna ddim llawer o gyfeiriad wedi bod gan y Gweinidog heddiw at y gweithlu gofal brys yn benodol. Tybed a all y Gweinidog felly ddweud wrthym ni beth ydy'r gwaith sy'n cael ei wneud mewn perthynas â'r datganiad yma heddiw i sicrhau bod y nifer cywir o'r bobl gywir yn y lle cywir, er mwyn sicrhau ein bod ni'n gallu darparu gwasanaethau brys o safon ac yn effeithiol yng Nghymru. Diolch.
Thank you to the Minister for this afternoon's statement. Of course, I agree on the need to put a programme in place in order to strengthen and to take pressure off emergency services in hospitals specifically. The Government is right in doing that, and it's appropriate that we measure progress a year after the launch of this.
In some ways, I have to say that we can see that there has been significant progress against some of the pledges made, including the establishment of a network of urgent primary care centres, including one in my own constituency in the Penrhos Stanley hospital. One question in relation to that: the statistics on that particular centre show that a very, very high percentage of patients who've been referred there come from two surgeries that have been facing troubles in recent years. A handful have been referred there from most of the surgeries on Anglesey and hundreds from the Longford Road and Cambria surgeries. That doesn't give one the impression that the centres are sustainable. It gives the impression that they are there for the purposes of firefighting, in a way. I wonder if the Minister could comment on how we ensure that these centres do become a sustainable part of the broader health system.
I fully understand that the Minister is eager to give the best possible impression of the situation as it currently stands, but I'm sure the Minister would agree that the best possible version of a situation that is still terribly bad in terms of emergency care in Wales is what we have here. I note that the Minister states that Wales is performing far better than England. I will make a comment on that. The Minister says that often. The Conservatives like to highlight the fact that England is doing better than Wales. The Minister will notice that I don't spend too much time comparing Wales with England specifically. Yes, I want to compare Wales with England, where relevant, but also with the best places in the world in terms of healthcare provision.
So, perhaps some of the statistics on emergency services do look better than England at the moment, but they are still poor. The figures for those treated in less than four hours—far better than England, according to the Minister. But the reality of the situation is that the latest figures do demonstrate that there has been a significant increase in the numbers waiting in A&E departments—some 14.7 per cent more in March than in the previous month. Fewer have been treated within four hours and more have waited more than eight hours. So, that's the background to these figures. Let's not be drawn into comparisons between Wales and England when the situation in England is clearly exceptionally poor. Things aren't good enough in Wales either, and that's the truth of the matter.
The other concern that emerges from the statistics I have in front of me is a concern about the workforce. The workforce census in terms of emergency medicine in Wales shows, once again, that there are substantial challenges facing us in terms of the recruitment and retention of staff. There hasn't been much reference from the Minister today to the emergency care workforce specifically. So, I wonder if the Minister could tell us what work is being done in relation to this afternoon's statement to ensure that we have the right number of the right people in the right places, in order to ensure that we can provide emergency services that are effective and of quality here in Wales. Thank you.
Diolch yn fawr. Un o'r rhaglenni rŷn ni wedi bod yn ei wneud i sicrhau bod pobl yn deall y system newydd yw'r rhaglen 'Help Us to Help You', ac mae yna bobl ar draws Cymru—. Os nad yw pobl wedi ei gweld hi, rŷch chi wedi bod yn byw mewn ogof, achos mae hi wedi bod bobman yn ystod y gaeaf yma, fel bod pobl yn deall bod yna lefydd eraill i fynd, a beth sy'n dda yw bod pobl yn dechrau defnyddio'r rhain: 10,000 o gleifion y mis yn defnyddio urgent primary care centres, 4,500 o bobl yn defnyddio same-day emergency care centres, 78,000 o alwadau i 111 ym mis Mawrth, 338,000 o bobl yn ymweld â gwefan 111. Felly, mae hynny i gyd yn helpu i osgoi pobl yn mynd tuag at ein hadrannau brys ni. Felly, mae hi'n sefyllfa sydd yn anodd, ond dro ar ôl tro rwy'n meddwl, 'Diolch byth ein bod ni wedi cyflwyno hyn cyn ein bod ni wedi gweld y gaeaf welon ni yn ddiweddar.'
Thank you very much. One of the programmes that we have been focusing on to ensure that people understand the new system is the 'Help Us to Help You' programme, and people across Wales—. If people haven't seen it, you've been living in a cave, because it's been everywhere over the winter, so that people understand there are other places that they can go, and what's good is that people are starting to use these: 10,000 patients per month using urgent primary care centres, 4,500 people using same-day emergency care centres, 78,000 calls to 111 in March, 338,000 people visiting the 111 website. So, that all helps to avoid people having to go to our emergency departments. So, that is a situation that is very difficult, but time and time again I think, 'Thank goodness we introduced this programme before going into the winter that we've just gone through.'
Dwi'n diolch ichi am gydnabod y cynnydd arwyddocaol—a dwi'n meddwl ei bod hi. Dyw hi ddim drosodd, a beth sy'n bwysig nawr yw ein bod ni'n mynd ymhellach gyda'r urgent primary care centres, er enghraifft. Rydych chi'n gofyn sut ydym ni'n mynd i wneud hyn yn gynaliadwy a pha wahaniaeth sy'n mynd i fod, yn enwedig os yw pobl yn cael eu hanfon yno o GP surgeries—ydy hynna actually yn help? Wel, rhan o'r rheswm am hynny yw achos ambell waith mae cit yn yr urgent primary care centre sydd ddim gyda'r GP surgeries, ac felly dŷn nhw ddim yn gallu diagnosio pethau yn y GP surgeries, ond maen nhw'n gallu yn yr urgent primary care centres. Hefyd, wrth gwrs, mae lot o'r urgent primary care centres yma yn gweithredu eisoes tu fas i'r oriau mae GP surgeries yn gweithio, ac un o'r pethau rŷn ni eisiau sicrhau yw ein bod ni'n gweld 24-hour coverage o ran urgent primary care centres, a bod hynny, unwaith eto, yn cymryd y pwysau oddi wrth yr adrannau brys.
O ran gofal, beth dwi'n awyddus i'w wneud yw gweld os allwn ni weld y sifft yna i'r gymuned, i stopio pobl rhag mynd i'r ysbyty yn y lle cyntaf. Mae yna ychydig o waith gyda ni i'w wneud, dwi'n meddwl, gyda'n poblogaeth ni yng Nghymru i'w cael nhw i ddeall nad yr ysbyty yw'r lle cywir bob tro. Mae yna waith gyda ni i gyd i'w wneud, achos os mai eich rhiant chi sydd yn sâl, rŷch chi eisiau gwneud y gorau drostyn nhw, ac rŷch chi efallai'n ystyried ambell waith mai'r peth gorau iddyn nhw yw mynd i'r ysbyty. Yn aml, dŷn nhw ddim eisiau mynd i'r ysbyty, ond rŷn ni eisiau gwneud y gorau drostyn nhw. Felly, dwi'n meddwl bod gwaith gyda ni i gyd, achos does neb eisiau marw yn yr ysbyty. Mae'n rili bwysig ein bod ni'n dechrau cydnabod ein bod ni i gyd yn marw rhywbryd, a bod yn rhaid inni ddysgu pobl sut i farw'n dda, ac mae hynny'n gam anodd iawn, achos dŷn ni ddim, fel cymdeithas, yn siarad am farwolaeth mewn ffordd iach. Mae hynny'n swnio'n od, ond dwi'n meddwl bod angen inni gael y drafodaeth, sy'n sensitif ac yn anodd.
O ran yr ystadegau, yr ymateb ar gyfartaledd i alwad coch yw wyth munud a 24 eiliad. Hwnna yw'r average response time. Mae 80 y cant o alwadau coch yn cael ymateb o fewn 15 munud. Felly, mae'n rili bwysig, dwi'n meddwl, achos mae lot o sôn am does dim ambiwlans yn dod. Os yw'n wasanaeth coch, mae'n mynd i ddod. Efallai dŷn ni ddim yn cyrraedd y targed, ond beth dwi ddim eisiau ei wneud yw gweld bod pobl ofn galw'r ambiwlans, achos bydd hi'n dod, ond efallai ddim digon ar hyn o bryd o fewn y cyfnod rŷn ni wedi'i roi fel her, fel targed. Ond maen nhw'n dod, a'r average response time yw wyth munud a 24 eiliad.
O ran y cleifion sy'n mynd i'r adrannau brys, yr amser cyn triage, ar gyfartaledd, yw 23 munud, a'r amser ar gyfartaledd cyn bod asesiad gan feddyg priodol yw tua awr a hanner. Felly, hwnna yw'r cyfartaledd, ac mae'n rili bwysig bod pobl yn deall. Wrth gwrs, mae yna enghraifft ar ôl enghraifft o bobl yn aros lot hirach na hynny. Mae lot o waith da wedi cael ei wneud yng Nghaerdydd yn arbennig. Maen nhw wedi cadw y tu mewn i'r pedair awr rŷn wedi'i osod fel targed am fisoedd nawr, ac felly rŷn ni'n anfon pobl o'r byrddau iechyd eraill i edrych ar beth mae Caerdydd yn ei wneud a dysgu oddi wrthyn nhw.
Mae'r gweithlu yn broblem. Rŷch chi'n ymwybodol ein bod ni wedi recriwtio mwy nag erioed o'r blaen, yn arbennig yn y gwasanaeth ambiwlans. Mi fyddwn ni'n recriwtio mwy o bobl i 111 fel bod mwy o bobl yn gallu defnyddio'r gwasanaeth yna. Mae yna raglen gweithlu sy'n mynd law yn llaw gyda hyn, ac wrth gwrs mae honno’n cael ei datblygu gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru.
I thank you for recognising the significant progress—I think it is significant. It's not over yet, and what's important is that we now go further with the urgent primary care centres, for example. You asked how we're going to place this on a sustainable footing and what differences are going to be made, particularly if people are being sent there from GP surgeries—does that actually help? Well, one of the reasons for that is that often there is kit in the urgent primary care centres that GP surgeries don't have, so they can't diagnose such conditions in the GP surgeries, but they can in the urgent primary care centres. Also, many of these urgent primary care centres are already operating out of hours as compared to GP surgeries, and one of the things that we do want to ensure is that we see 24-hour coverage in terms of urgent primary care centres, and that again alleviates some of the pressure on the emergency departments.
In terms of care, what I'm eager to do is to see whether we can see that shift to the community, to stop people from having to go to hospital in the first instance. We do have some work to do with our population in Wales so that they can understand that hospital isn't always the right place. We all have a job of work to do in that regard, because if your parent is the one who is poorly, then you of course want to do the best for them, and perhaps you consider sometimes the best thing for them is to go to the hospital. Often, they don't want to go to the hospital, but we want to do the best for them. So, I think we all have work to do, because nobody wants to die in hospital. It's very important that we all start to recognise that we will all die at some point, and that we have to educate people how to die well, and that is a very difficult step to take, because very often we don't talk about death as a society in a healthy way. That sounds odd, but I do think we need to be having these conversations, which are sensitive and difficult.
In terms of the statistics, the average response to red calls is eight minutes and 24 seconds. That's the average response time. Now, 80 percent of red calls receive a response within 15 minutes. So, it's really important, I think, because there's a great deal of mention made of an ambulance not attending. If it's a red call, it will attend. Perhaps we don't hit that target, but what I don't want to do is see people being afraid to call for an ambulance, because it will come, but perhaps not often enough at present within the period of time that we've set as a challenge and as a target. But they do attend, and the average response time is eight minutes and 24 seconds.
In terms of those patients who attend emergency departments, the pre-triage period on average is 23 minutes, and the average time before an assessment by an appropriate doctor is undertaken is around about an hour and a half. Those are average times, and it's very important that people understand that. Of course, there are examples of people waiting far longer than that. A great deal of good work has been done in Cardiff in particular, in terms of people waiting. They've kept within the four-hour target that we've set for months now, so we are sending people from the other health boards to look what Cardiff is doing and to learn from them.
The workforce is an issue. You are aware that we are trying to recruit more than ever before, particularly in terms of the ambulance service. We will be recruiting more people to 111 so that more people can use that service. There is a workforce programme that goes hand in hand with this job of work, and that is being developed with Health Education and Improvement Wales.
Thank you, Minister, for your statement today. This focus on ensuring that people who need urgent or unplanned healthcare can access the very best services is one that is really important to my constituents in Cynon Valley, so it's good to see progress on delivering this, and also the renewed commitment to delivering further improvements over the next 12 months.
The positive results you mentioned from the roll-out of the '111 press 2' service that's supporting 80 per cent of users from having to access an alternative urgent or emergency care service is very welcome. In fact, I'm due to visit Cwm Taf Morgannwg University Health Board to learn more about the local roll-out next week, which is something that I'm really looking forward to. What sort of interventions have you put in place to ensure the service remains high quality and is able to meet demand, especially as we know that this is the type of service that people will try to access at moments of crisis?
My second and final question. I was pleased to hear mention of minor injuries units in the context of access to 24/7 urgent care provision, which is a priority for the second year of the plan. I've been in discussion with the health board regarding their plans for the MIU at Ysbyty Cwm Cynon, to expand provision to include minor injuries and illness services outside of the current office-hour arrangement and seven days a week. As you may know, Llais have suggested that YCC is the most central location for such a roll-out. So, what conversations are you having with health boards about expanding this type of provision sustainably, and in particular around ensuring the safe staffing levels, which has been a key factor when services have been limited previously?
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Mae'n canolbwyntio ar sicrhau bod pobl sydd angen gofal iechyd brys neu sydd heb ei gynllunio yn gallu cael gafael ar y gwasanaethau gorau un sy'n bwysig iawn i fy etholwyr yng Nghwm Cynon, felly mae'n dda gweld cynnydd o ran cyflawni hyn, a hefyd yr ymrwymiad newydd i gyflawni gwelliannau pellach dros y 12 mis nesaf.
Mae'r canlyniadau cadarnhaol y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw yn sgil cyflwyno'r gwasanaeth '111 Dewis 2' sy'n cefnogi 80 y cant o ddefnyddwyr rhag gorfod cael mynediad at wasanaeth gofal brys neu argyfwng arall i'w groesawu'n fawr. Yn wir, rwy'n bwriadu ymweld â Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg i ddysgu mwy am y cynllun cyflwyno'n lleol yr wythnos nesaf, mae'n rhywbeth rwy'n edrych ymlaen ato'n fawr. Pa fath o ymyriadau ydych chi wedi'u rhoi ar waith i sicrhau bod y gwasanaeth yn parhau i fod o ansawdd uchel ac yn gallu ateb y galw, yn enwedig gan ein bod yn gwybod mai dyma'r math o wasanaeth y bydd pobl yn ceisio ei gyrchu ar adegau o argyfwng?
Fy ail gwestiwn a'r olaf. Roeddwn yn falch o glywed sôn am unedau mân anafiadau yng nghyd-destun mynediad at ddarpariaeth gofal brys 24/7, sy'n flaenoriaeth ar gyfer ail flwyddyn y cynllun. Rydw i wedi bod yn trafod gyda'r bwrdd iechyd ynglŷn â'u cynlluniau ar gyfer yr uned mân anafiadau yn Ysbyty Cwm Cynon, i ehangu'r ddarpariaeth i gynnwys mân anafiadau a gwasanaethau salwch y tu allan i'r trefniant oriau agor swyddfa bresennol a saith diwrnod yr wythnos. Fel y gwyddoch chi efallai, mae Llais wedi awgrymu mai YCC yw'r lleoliad mwyaf canolog ar gyfer cyflwyno hyn. Felly, pa sgyrsiau ydych chi'n eu cael gyda'r byrddau iechyd am ehangu'r math hwn o ddarpariaeth mewn ffordd gynaliadwy, ac yn benodol ynghylch sicrhau'r lefelau staffio diogel, a oedd yn ffactor allweddol pan gafodd gwasanaethau eu cyfyngu o'r blaen?
Thanks very much, Vikki. As I mentioned, I'm hoping that my colleague Lynne Neagle will be able to give a lot more detail on the '111 press 2' service very shortly. I was given a briefing last week on it, and I must say that the results already are incredibly impressive. It's great to hear that. I hope you enjoy your visit, because I think there is some really good and high quality support. It's very clear that the vast majority of people who are phoning that service are getting the support that they need, and not then having to be pushed on to somewhere where they need further support.
On the minor injuries unit, I really think we need to start understanding that this shift into community care is something that we're all going to have to embrace, that the model of care is going to have to change a bit in Wales, because, actually, the profile of our population is changing; we have an older population with more complex and multifaceted issues that we'll need to address. They're not necessarily, again, best helped within a hospital setting. If we're going to make the shift into the community, I think we've got to recognise that there's no more money, so we are going to have to see the shift happening from our secondary care into the community. That's going to be difficult, but I think it's the right direction. Certainly all of the academic reports that I've been reading around this suggest that that is absolutely the direction of travel that we're going to need to take. There will, I'm sure, be a bit of noise around this at some point, but that is certainly something that I'm determined to see. Staffing levels are going to be key, but we are going to have to hopefully see a bit more of that shift in terms of pulling people out of hospitals and into the communities.
Diolch yn fawr, Vikki. Fel y soniais i, rwy'n gobeithio y bydd fy nghyd-Weinidog Lynne Neagle yn gallu rhoi llawer mwy o fanylion ar wasanaeth '111 Dewis 2' yn fuan iawn. Cefais sesiwn friffio yr wythnos diwethaf arno, a rhaid i mi ddweud bod y canlyniadau eisoes yn hynod drawiadol. Mae'n wych clywed hynny. Gobeithio y byddwch chi'n mwynhau eich ymweliad, oherwydd rwy'n credu bod yna gefnogaeth dda iawn ac o ansawdd uchel. Mae'n amlwg iawn bod y mwyafrif llethol o bobl sy'n ffonio'r gwasanaeth hwnnw yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw, ac wedyn ddim yn gorfod cael eu gwthio i rywle lle mae angen rhagor o gymorth arnyn nhw.
O ran yr uned mân anafiadau, rwy'n wir yn credu bod angen i ni ddechrau deall bod y newid hwn i ofal cymunedol yn rhywbeth y bydd yn rhaid i ni i gyd ei gofleidio, bod y model gofal yn mynd i orfod newid ychydig yng Nghymru, oherwydd, mewn gwirionedd, fod proffil ein poblogaeth yn newid; mae gennym boblogaeth hŷn gyda phroblemau mwy cymhleth ac amlweddog y bydd angen i ni fynd i'r afael â nhw. Dydyn nhw ddim o reidrwydd, eto, yn cael y cymorth gorau o fewn lleoliad ysbyty. Os ydym yn mynd i wneud y newid i'r gymuned, rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod nad oes mwy o arian, felly rydyn ni'n mynd i orfod gweld y symudiad yn digwydd o'n gofal eilaidd i'r gymuned. Mae hynny'n mynd i fod yn anodd, ond rwy'n credu mai dyma'r cyfeiriad cywir. Yn sicr mae pob un o'r adroddiadau academaidd yr wyf wedi bod yn eu darllen ynghylch hyn yn awgrymu yn bendant mai dyma'r cyfeiriad teithio y bydd angen i ni ei fabwysiadu. Mi fydd yna, rwy'n siŵr, dipyn o sŵn ynghylch hyn rywbryd, ond mae hynny'n sicr yn rhywbeth rwy'n benderfynol o'i weld. Mae lefelau staffio yn mynd i fod yn allweddol, ond rydyn ni'n mynd i orfod, gobeithio, gweld ychydig mwy o'r symudiad yna o ran tynnu pobl allan o ysbytai ac i'r cymunedau.
Ac yn olaf, Jane Dodds.
Finally, Jane Dodds.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a diolch am y datganiad hefyd, Weinidog.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and thank you for the statement, Minister.
I just want to focus on the sixth of the goals, reducing the risk of readmission after patients are discharged from hospital. These all knit together, don't they, particularly after what you've said to Vikki Howells, and that is around social care. In your statement in July last year, you set out a challenge to health boards and local authorities to create 1,000 social care places to reduce the risk of patients becoming stuck in hospitals. And of course, the co-operation agreement between yourselves and Plaid Cymru has made a commitment to integrate health and social care, but we've heard very little about progress on this commitment. I just wonder if I could ask for an update and when you plan to publish an implementation plan in terms of the progress to integrate health and social care. Diolch yn fawr iawn.
Rwyf eisiau canolbwyntio ar y chweched nod, sef lleihau'r risg o aildderbyn ar ôl i gleifion gael eu rhyddhau o'r ysbyty. Mae'r rhain i gyd yn gwau gyda'i gilydd, on'd ydyn nhw, yn enwedig ar ôl yr hyn yr ydych chi wedi'i ddweud wrth Vikki Howells, ac mae hynny ynghylch gofal cymdeithasol. Yn eich datganiad ym mis Gorffennaf y llynedd, fe wnaethoch chi amlinellu her i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol i greu 1,000 o leoedd gofal cymdeithasol i leihau'r risg o gleifion yn gorfod aros mewn ysbytai. Ac wrth gwrs, mae'r cytundeb cydweithio rhyngoch chi a Phlaid Cymru wedi ymrwymo i integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol, ond ychydig iawn rydyn ni wedi'i glywed am gynnydd o ran yr ymrwymiad hwn. Tybed a gaf i ofyn am ddiweddariad a phryd ydych chi'n bwriadu cyhoeddi cynllun gweithredu o ran y cynnydd i integreiddio gofal iechyd a chymdeithasol. Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. Actually, I think what we did over this winter, which was a very intensive discussion with local government—. You know, every two weeks we met and talked about, 'Right, how are we going to deliver these community beds?' We started really early—we started in September. We didn't get to 1,000; we got to 687, which was proportionately lots more than they did in England. While they were talking about it in England in January, we'd already delivered most of ours. And it's not easy to deliver these, because the key thing with this is all about staffing. We'd get to a point where we get a local authority to say, 'Yes, we're up for this', they'd recruit someone and then they'd lose them. So, it's not at all straightforward, and the fragility of our social care system, as you know, is something that concerns, I know, you, and all of us.
There's a huge amount of work being done, obviously with the expert group, which gave their recommendation on social care and the future of that. We do need to see further integration. You'll be aware that there's already £144 million that cannot be spent by health boards or local authorities unless they work together through a particular programme. I can certainly send you more information on that, if it would be useful, but there is a huge amount of work being done on how much further we can go to, certainly looking at the long-term future of social care. It's not going to be easy, because there's not much money in the system at the moment. Obviously, here in Wales, we have introduced the real living wage, but when you see the competition and inflation that occurs, and the fact that so many eastern European people who were working in that sector have gone home, it is undoubtedly a huge challenge.
Diolch yn fawr. Mewn gwirionedd, rwy'n credu mai'r hyn wnaethom ni dros y gaeaf hwn, a oedd yn drafodaeth ddwys iawn gyda llywodraeth leol—. Wyddoch chi, bob pythefnos fe wnaethom ni gyfarfod a dweud, 'Iawn, sut ydym ni'n mynd i gyflawni'r gwelyau cymunedol hyn?' Dechreuom ni'n gynnar iawn—dechreuom ni ym mis Medi. Wnaethom ni ddim cyrraedd y 1,000; fe gyrhaeddom ni 687, a oedd fel cyfran yn llawer mwy na wnaethon nhw yn Lloegr. Tra'r oedden nhw'n siarad amdano yn Lloegr ym mis Ionawr, roedden ni eisoes wedi cyflawni'r rhan fwyaf o'n rhai ni. Ac nid yw'n hawdd cyflawni'r rhain, oherwydd y peth allweddol gyda hyn yw staffio. Byddem ni'n cyrraedd pwynt pan fyddai awdurdod lleol yn dweud, 'Ydym, rydyn ni'n fodlon gwneud hyn', bydden nhw'n recriwtio rhywun ac yna bydden nhw'n ei golli. Felly, nid yw'n syml o gwbl, ac mae breuder ein system gofal cymdeithasol, fel y gwyddoch chi, yn rhywbeth sy'n eich poeni chi, rwy'n gwybod, a phob un ohonom.
Mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud, yn amlwg gyda'r grŵp arbenigol, a roddodd eu hargymhelliad ar ofal cymdeithasol a dyfodol hwnnw. Mae angen i ni weld integreiddio pellach. Byddwch yn ymwybodol bod yna eisoes £144 miliwn na ellir ei wario gan fyrddau iechyd neu awdurdodau lleol oni bai eu bod yn gweithio gyda'i gilydd drwy raglen benodol. Yn sicr, gallaf anfon mwy o wybodaeth atoch am hynny, os byddai'n ddefnyddiol, ond mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud ar ba mor bell y gallwn ni fynd, yn sicr o edrych ar ddyfodol hirdymor gofal cymdeithasol. Nid yw'n mynd i fod yn hawdd, oherwydd does dim llawer o arian yn y system ar hyn o bryd. Yn amlwg, yma yng Nghymru, rydym wedi cyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol, ond pan welwch chi'r gystadleuaeth a'r chwyddiant sy'n digwydd, a'r ffaith bod cymaint o bobl o ddwyrain Ewrop a oedd yn gweithio yn y sector hwnnw wedi mynd adref, mae'n her enfawr heb os.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 6 sydd nesaf, datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg, diweddariad ar addysg uwch. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg, Jeremy Miles.
Item 6 is next, a statement by the Minister for Education and the Welsh Language, an update on higher education. I call on the Minister for Education and the Welsh Language, Jeremy Miles.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. This Government believes that higher education should be available to all, and we are committed to using every lever available to ensure that can happen. We know that living costs can be a real barrier to accessing university. That's why we maintain a link between the level of undergraduate maintenance support and the national living wage, which means Wales has the highest level of maintenance support available in the UK. Despite continuing budget pressures, we've ensured that the value of undergraduate maintenance support is increased significantly by 9.4 per cent in the 2023-24 academic year for new students and those continuing on a course started on or after 1 August 2018. Substantial finance support is also available to part-time and postgraduate learners, an approach that is in fact unique in the United Kingdom. Indeed, these reforms have led to a 14 per cent increase in the number of undergraduates studying part time in the last five years and a 38 per cent increase in postgraduates.
This progressive approach to student finance has meant that Welsh undergraduate students have less to repay, on average, than their English peers, as they receive a guaranteed level of maintenance support, irrespective of their household income. Earlier this year, the UK Government introduced new student finance repayment arrangements. Though Wales's repayment system has historically been aligned to England's, my view is that the new English system is not a good deal for students. England's reforms benefit the highest earners and worsen the position for middle and lower earning graduates. Women are also disproportionately affected. I am clear that we certainly should not be asking teachers, nurses and social workers to pay more, while the highest earners pay less. I am therefore announcing today that we will not move to the system adopted in England, but will retain the current system. This means Welsh graduates will continue to repay loans under the 30-year repayment period rather than England's 40-year repayment period.
I recognise the impact that the cost-of-living crisis can have on students and how worrying about finances can adversely impact mental health and well-being, both of which are crucial for students to get the most out of their time at university. I’m pleased to have been able to provide £2.3 million of additional funding via HEFCW to invest in this support and extend hardship funding to help ease the financial pressures on students. We have done this in partnership with student unions, and it is by working in partnership that we are able to ensure that the maximum impact is felt by students.
I would like to express my support for the NUS 'Turn up' campaign. Voting is a key part of citizenship, it gives power, influence and a stake in society, and encouraging students to vote and make voting a lifetime habit is something, obviously, I endorse. We have increased the franchise here in Wales and encourage people to vote rather than put barriers in their path to the polling booth.
As I said, student mental health is important and that is why we are reviewing our mental health strategy. The Deputy Minister for Mental Health and Well-being is chairing an advisory group for mental health in further education and higher education, bringing together professionals across both tertiary and health sectors. The group will identify and support the implementation of improving access to mental health services by post-16 students and ensure consistency across institutions of accessible resources to support prevention and/or early intervention. The group’s work will help inform the commission’s development of the new registration and funding condition related to learner welfare and well-being.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r Llywodraeth hon yn credu y dylai addysg uwch fod ar gael i bawb, ac rydym wedi ymrwymo i ddefnyddio yr holl ysgogiadau sydd ar gael i sicrhau y gall hynny ddigwydd. Rydym yn gwybod y gall costau byw fod yn rhwystr gwirioneddol rhag cael mynediad i brifysgol. Dyna pam rydyn ni'n cynnal cysylltiad rhwng lefel y cymorth cynhaliaeth i israddedigion a'r cyflog byw cenedlaethol, sy'n golygu bod gan Gymru'r lefel uchaf o gymorth cynhaliaeth sydd ar gael yn y DU. Er gwaethaf pwysau parhaus ar y gyllideb, rydym wedi sicrhau bod gwerth cymorth cynhaliaeth i israddedigion yn cynyddu'n sylweddol, 9.4 y cant yn y flwyddyn academaidd 2023-24 i fyfyrwyr newydd a'r rhai sy'n parhau ar gwrs a ddechreuwyd ar neu ar ôl 1 Awst 2018. Mae cymorth ariannol sylweddol hefyd ar gael i ddysgwyr rhan-amser ac ôl-raddedig, dull sydd mewn gwirionedd yn unigryw yn y Deyrnas Unedig. Yn wir, mae'r diwygiadau hyn wedi arwain at gynnydd o 14 y cant yn nifer yr israddedigion yn astudio'n rhan amser yn ystod y pum mlynedd diwethaf a chynnydd o 38 y cant mewn ôl-raddedigion.
Mae'r dull blaengar hwn o ran cyllid myfyrwyr wedi golygu bod gan fyfyrwyr israddedig Cymru lai i'w ad-dalu, ar gyfartaledd, na'u cyfoedion yn Lloegr, gan eu bod yn cael lefel warantedig o gymorth cynhaliaeth, ni waeth beth yw incwm eu haelwydydd. Yn gynharach eleni, fe gyflwynodd Llywodraeth y DU drefniadau ad-dalu cyllid myfyrwyr newydd. Er bod system ad-dalu Cymru yn hanesyddol wedi'i halinio â Lloegr, fy marn i yw nad yw'r system newydd yn Lloegr yn gytundeb da i fyfyrwyr. Mae diwygiadau Lloegr o fudd i'r enillwyr uchaf ac yn gwaethygu'r sefyllfa i raddedigion ag enillion canol ac is. Effeithir yn anghymesur ar fenywod hefyd. Rwyf i yn sicr na ddylem ni fod yn gofyn i athrawon, nyrsys a gweithwyr cymdeithasol dalu mwy, tra bod yr enillwyr uchaf yn talu llai. Felly, rwy'n cyhoeddi heddiw na fyddwn yn symud i'r system a fabwysiadwyd yn Lloegr, ond y byddwn yn cadw'r system bresennol. Mae hyn yn golygu y bydd graddedigion o Gymru yn parhau i ad-dalu benthyciadau o dan y cyfnod ad-dalu 30 mlynedd yn hytrach na chyfnod ad-dalu 40 mlynedd Lloegr.
Rwy'n cydnabod yr effaith y gall yr argyfwng costau byw ei chael ar fyfyrwyr a sut y gall poeni am gyllid gael effaith andwyol ar iechyd meddwl a llesiant, ac mae'r ddau beth yn hanfodol er mwyn i fyfyrwyr fanteisio i'r eithaf ar eu hamser yn y brifysgol. Rwy'n falch o allu darparu £2.3 miliwn o gyllid ychwanegol drwy CCAUC i fuddsoddi yn y cymorth hwn ac ymestyn y gronfa galedi i helpu i leddfu'r pwysau ariannol ar fyfyrwyr. Rydym wedi gwneud hyn mewn partneriaeth ag undebau myfyrwyr, a thrwy weithio mewn partneriaeth yr ydym yn gallu sicrhau bod yr effaith fwyaf yn cael ei theimlo gan fyfyrwyr.
Hoffwn fynegi fy nghefnogaeth i ymgyrch 'Troi fyny' UCM. Mae pleidleisio yn rhan allweddol o ddinasyddiaeth, mae'n rhoi pŵer, dylanwad a rhan mewn cymdeithas, ac mae annog myfyrwyr i bleidleisio a gwneud pleidleisio yn arfer oes yn rhywbeth, yn amlwg, rwy'n ei gymeradwyo. Rydym wedi cynyddu'r etholfraint yma yng Nghymru ac yn annog pobl i bleidleisio yn hytrach na rhoi rhwystrau ar eu llwybr i'r bwth pleidleisio.
Fel y dywedais i, mae iechyd meddwl myfyrwyr yn bwysig a dyna pam rydym yn adolygu ein strategaeth iechyd meddwl. Mae'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant yn gadeirydd grŵp cynghori ar gyfer iechyd meddwl mewn addysg bellach ac addysg uwch, gan ddod â gweithwyr proffesiynol ar draws y sectorau trydyddol ac iechyd ynghyd. Bydd y grŵp yn nodi ac yn cefnogi gweithredu er mwyn gwella mynediad at wasanaethau iechyd meddwl i fyfyrwyr ôl-16 oed a sicrhau cysondeb ar draws sefydliadau adnoddau hygyrch i gefnogi atal a/neu ymyrraeth gynnar. Bydd gwaith y grŵp yn helpu i lywio gwaith datblygu amodau cofrestru ac ariannu newydd y comisiwn sy'n gysylltiedig â lles a llesiant dysgwyr.
Ar fyfyrwyr mae'r prif ffocws wedi bod heddiw, ond, cyn i fi gloi, hoffwn i droi at ein sefydliadau addysg uwch. A gaf i ddweud ar y cychwyn fy mod i'n deall y pryderon ariannol? Mae pob sector, boed gyhoeddus neu breifat, yn teimlo'r pwysau cynyddol sy'n dod o'r chwyddiant uchel rŷn ni i gyd yn ei wynebu. Mae setliad Llywodraeth Cymru i fyny at £900 miliwn yn llai mewn termau real na'r hyn a ddisgwylid yn 2021, ar adeg yr adolygiad gwariant. Yn sgil hynny, mae angen ystyriaeth ofalus o sut i fynd i'r afael â hyn.
Rŷn ni i gyd yn gwybod nad yw hyn yn rhywbeth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud ar ei phen ei hun. Mae sefydliadau yng Nghymru yn gweithredu o fewn system ar hyd y Deyrnas Gyfunol sydd o dan bwysau ym mhob rhan o'r Deyrnas Gyfunol. Rwyf wedi cwrdd â'r is-gangellorion i drafod â nhw sut allwn ni fynd i'r afael â hyn ar y cyd.
Hoffwn i gloi gan ddiolch i'n prifysgolion am eu hymrwymiad i'r ymateb dyngarol yn sgil yr ymosodiad ar Wcráin, eu bod nhw'n brifysgolion lloches yn ein cenedl lloches. Mae pob prifysgol yn parhau i weithio gyda CARA, cyngor academyddion mewn risg, ac yn cefnogi academyddion sydd yn ceisio lloches rhag gwrthdaro yn Wcráin, Afghanistan a thu hwnt. Maen nhw hefyd yn cefnogi nifer sylweddol o fyfyrwyr gan dalu eu ffioedd dysgu a chostau llety, gan ganiatáu iddyn nhw barhau â'u dysgu.
Mae ein prifysgolion ni yn parhau i gefnogi'r creisis yn Wcráin drwy fod yn ganolfannau croeso i newydd-ddyfodiaid a hefyd darparu llety ar gyfer y cynnydd uchel ar draws Cymru. Dyma i chi addysg uwch sydd yng Nghymru, ar gyfer Cymru, ac ar gyfer y byd. Addysg uwch sydd ar gael i bawb ac sy'n cefnogi pawb yn ystod eu hastudiaethau, ac yn creu dinasyddion iach a hyddysg a fydd yn gallu cyfrannu tuag at ddyfodol Cymru a thu hwnt. Diolch yn fawr.
The main focus today has been on students, but, before I close, I would like to turn to our higher education institutions. Let me say at the outset that I understand their financial concerns. Every sector, be it public or private, is feeling the pressure of the high inflation that we are all facing. The Welsh Government settlement is up to £900 million lower in real terms than expected at the time of the 2021 spending review. So, thoughtful consideration is needed to address this issue.
We all know that this is not something that the Welsh Government can do on its own. Welsh institutions operate within a wider UK system, which is under pressure in all parts of the United Kingdom. I have met with all vice-chancellors to discuss with them how we can tackle these issues on a joint basis.
I would like to close by thanking our universities for their commitment to the humanitarian response to the invasion of Ukraine. I thank them for being universities of sanctuary within our nation of sanctuary. All universities continue to work with CARA, the Council for At-Risk Academics, supporting academics seeking refuge from conflict in Ukraine, Afghanistan and beyond. They have also sponsored a number of students, covering tuition fees and accommodation costs, thereby enabling them to continue their education.
Our universities are continuing to support the Ukraine crisis by becoming welcome centres for new arrivals and providing accommodation to meet the increasing demand across Wales. This is higher education that is in Wales, for Wales, and indeed for the world. It's higher education that is available to all and supports them during their studies, creating healthy and educated citizens that will contribute to the future of Wales and beyond. Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog, am eich datganiad heddiw.
Thank you very much, Minister, for your statement today.
Can I welcome the majority of the sentiments expressed in your statement today, although I'll come back later to some areas where perhaps we feel you could have gone further? But can I start by associating myself and my group with your sentiments regarding supporting academics from Ukraine, Afghanistan and elsewhere who have faced persecution, and for whom we must do everything we can to help?
First of all, can I just start by saying that anything that helps students from all backgrounds to take part in university and build themselves a better future with higher incomes as a consequence is to be welcomed? As a result, we want to see more and more students in Wales paying back those loans in full, because that's a clearer sign of a vibrant high-wage economy, which we in the Welsh Conservatives aspire to see in Wales. We know that average wages in Wales lag significantly behind the rest of the United Kingdom, and that creates a problem, not only for our economy, but our society too. After 25 years of devolution here in Wales, it's worth remembering that Scottish and Welsh workers were earning roughly the same back then, but a Welsh worker today earns an average of £3,000 less than a Scottish one. So, how are you working with the economy Minister to reverse this Government's record and deliver wages in Wales that are more akin to other parts of the United Kingdom?
As I said, I do think this statement lacked some ambition today when it comes to higher education, and given that lots of the powers here are devolved, it's a great shame that the Welsh Government hasn't gone further. Fortunately, we have some suggestions to reverse what is an unfortunate brain drain that we've seen in Wales and deliver the skills needed for our economy and public services. For instance, you could have announced some of our plans to refund tuition fees for those who choose to work for at least five years as doctors, nurses or teachers in Wales after their studies have concluded. You could also have adopted our plans to cut tuition fees in half for Welsh students studying STEM and modern foreign language subjects at Welsh universities. So, where is the overall vision for higher education in Wales? And what's your plan to incentivise high-skilled STEM courses and encourage more people not just to study in Wales, but to remain in Wales after they graduate?
You also touched on the support for students with their mental health in your statement, and I think that's important. And with the pressures being put on students today being more acute than ever, particularly post pandemic, that is really important. And whilst I'm pleased to hear you mention that the Deputy Minister for Mental Health and Well-being is chairing an advisory group on mental health in FE and HE, the reality is that it's action that matters. So, when can we hear the outcomes and the progress of the advisory group you mentioned, so that we can make a discernible difference to helping support the mental health of students in Wales? And staying with mental health, one of the things I think is often overlooked, certainly from my own perspective and that of friends who graduated at a similar time to me, is the transition out of university and into the world of work at the conclusion of a degree. Many just aren't prepared, for example, for how different the world of work can be compared to the world of education, particularly higher education, once they choose to end their studies. And the pressure perhaps of not being able to find the job that you imagined, for example, can cause a significant strain on an individual's mental health. So, Minister, would you commit to asking the Deputy Minister to include those individuals in the years after leaving FE and HE in the considerations of her advisory group on mental health so that you don't create that cliff edge for where mental health support exists?
And, finally, at the end of your statement, you alluded to the long-term health of university funding in Wales. And, on the topic of funding, it would be remiss of me not to mention my most recent short debate that concerned access to research funding for Welsh universities, which remains significantly behind that of other parts of the UK. As I said then, and according to the Office for National Statistics, out of the three devolved nations of the UK and each of the nine regions of England, Wales has proportionately the lowest expenditure on research and development, with the lowest performing of the 12 UK nations and regions. Despite Wales making up 5 per cent of the population, we account for just 2 per cent of the R&D spend in the UK and only 3 per cent of competitive funding. Indeed, the Wales Innovation Network has been described by Richard Wyn Jones, director of the Wales Governance Centre and the dean of public affairs at Cardiff University, as extremely modest. So, you mentioned that funding—that long-term security funding—obviously, an increase in the availability of our universities to go for research funding is integral to that. So, what are you doing to make sure that universities in Wales can access the funding necessary for research so that our universities have full access to the funding they need and they can stop punching below their weight?
A gaf i groesawu'r rhan fwyaf o'r teimladau a fynegwyd yn eich datganiad heddiw, er y byddaf yn dod yn ôl yn hwyrach i rai meysydd lle efallai yr ydym yn teimlo y gallech fod wedi mynd ymhellach? Ond a gaf i ddechrau drwy gysylltu fy hun a fy ngrŵp â'ch teimladau ynghylch cefnogi academyddion o Wcráin, Affganistan a mannau eraill sydd wedi wynebu erledigaeth, y mae'n rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i'w helpu?
Yn gyntaf oll, a gaf i ddechrau drwy ddweud bod unrhyw beth sy'n helpu myfyrwyr o bob cefndir i gymryd rhan yn y brifysgol ac adeiladu dyfodol gwell iddyn nhw eu hunain gydag incwm uwch o ganlyniad, i'w groesawu? O ganlyniad, rydym eisiau gweld mwy a mwy o fyfyrwyr yng Nghymru yn talu'r benthyciadau hynny'n ôl yn llawn, oherwydd mae hynny'n arwydd cliriach o economi gyflog uchel bywiog, yr ydym ni yn y Ceidwadwyr Cymreig yn dyheu am ei gweld yng Nghymru. Rydyn ni'n gwybod bod cyflogau cyfartalog Cymru ar ei hôl hi'n sylweddol o gymharu â gweddill y Deyrnas Unedig, ac mae hynny'n creu problem, nid yn unig i'n heconomi, ond i'n cymdeithas ni hefyd. Ar ôl 25 mlynedd o ddatganoli yma yng Nghymru, mae'n werth cofio bod gweithwyr o Gymru a'r Alban yn ennill tua'r un peth adeg hynny, ond mae gweithiwr o Gymru heddiw yn ennill £3,000 yn llai nag un o'r Alban ar gyfartaledd. Felly, sut ydych chi'n gweithio gyda Gweinidog yr economi i wyrdroi hanes y Llywodraeth hon a sicrhau cyflogau yng Nghymru sy'n debycach i rannau eraill o'r Deyrnas Unedig?
Fel y dywedais i, rwy'n credu bod diffyg uchelgais yn y datganiad hwn heddiw o ran addysg uwch, ac o ystyried bod llawer o'r pwerau yma wedi'u datganoli, mae'n drueni mawr nad yw Llywodraeth Cymru wedi mynd ymhellach. Yn ffodus, mae gennym ni rai awgrymiadau i wyrdroi'r hyn sy'n ddraen dawn anffodus yr ydym wedi'i weld yng Nghymru a darparu'r sgiliau sydd eu hangen ar gyfer ein heconomi a'n gwasanaethau cyhoeddus. Er enghraifft, gallech fod wedi cyhoeddi rhai o'n cynlluniau i ad-dalu ffioedd dysgu i'r rhai sy'n dewis gweithio am o leiaf bum mlynedd fel meddygon, nyrsys neu athrawon yng Nghymru wedi i'w hastudiaethau ddod i ben. Gallech hefyd fod wedi mabwysiadu ein cynlluniau i dorri ffioedd dysgu yn hanner ar gyfer myfyrwyr o Gymru sy'n astudio pynciau STEM ac iaith dramor fodern ym mhrifysgolion Cymru. Felly, ble mae'r weledigaeth gyffredinol ar gyfer addysg uwch yng Nghymru? A beth yw eich cynllun i gymell cyrsiau STEM sgiliau uchel ac annog mwy o bobl nid yn unig i astudio yng Nghymru, ond i aros yng Nghymru ar ôl iddyn nhw raddio?
Fe wnaethoch chi hefyd grybwyll y gefnogaeth i fyfyrwyr o ran eu hiechyd meddwl yn eich datganiad, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig. A gyda'r pwysau sy'n cael ei roi ar fyfyrwyr heddiw yn fwy acíwt nag erioed, yn enwedig ar ôl y pandemig, mae hynny'n wirioneddol bwysig. Ac er fy mod yn falch o'ch clywed yn sôn bod y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant yn cadeirio grŵp cynghori ar iechyd meddwl mewn addysg bellach ac addysg uwch, y gwir yw mai gweithredu sy'n bwysig. Felly, pryd gawn ni glywed canlyniadau a chynnydd y grŵp cynghori y gwnaethoch chi sôn amdano, er mwyn i ni wneud gwahaniaeth amlwg i helpu i gefnogi iechyd meddwl myfyrwyr yng Nghymru? A gan aros gydag iechyd meddwl, un o'r pethau rwy'n credu sy'n cael ei anwybyddu'n aml, yn sicr o fy mhersbectif fy hun a ffrindiau a raddiodd yn yr un cyfnod â mi, yw'r pontio o'r brifysgol i fyd gwaith ar ddiwedd gradd. Mae llawer heb baratoi, er enghraifft, ar gyfer y gwahaniaeth rhwng byd gwaith a byd addysg, yn enwedig addysg uwch, ar ôl iddyn nhw ddewis dod â'u hastudiaethau i ben. Ac efallai gall y pwysau o fethu â dod o hyd i'r swydd a ddychmygoch chi, er enghraifft, achosi straen sylweddol ar iechyd meddwl unigolyn. Felly, Gweinidog, a fyddech chi'n ymrwymo i ofyn i'r Dirprwy Weinidog gynnwys yr unigolion hynny yn y blynyddoedd ar ôl gadael AB ac AU yn ystyriaethau ei grŵp cynghori ar iechyd meddwl fel nad ydych chi'n creu'r ymyl clogwyn hwnnw o ran lle mae cymorth iechyd meddwl yn bodoli?
Ac yn olaf, ar ddiwedd eich datganiad, fe wnaethoch chi gyfeirio at iechyd hirdymor ariannu prifysgolion yng Nghymru. Ac, ar y pwnc ariannu, fe fyddwn ar fai am beidio â sôn am fy nadl fer ddiweddaraf a oedd yn ymwneud â mynediad at gyllid ymchwil i brifysgolion Cymru, sy'n dal ar ei hôl hi'n sylweddol o gymharu â rhannau eraill o'r DU. Fel y dywedais i bryd hynny, ac yn ôl y Swyddfa Ystadegau Gwladol, o dair gwlad ddatganoledig y DU a phob un o naw rhanbarth Lloegr, mae gan Gymru, fel cyfran, y gwariant isaf ar ymchwil a datblygu, a'r perfformiad isaf o 12 gwlad a rhanbarth y DU. Er bod gan Gymru 5 y cant o'r boblogaeth, rydyn ni'n cyfrif am 2 y cant yn unig o'r gwariant ar Ymchwil a Datblygu yn y DU a dim ond 3 y cant o gyllid cystadleuol. Yn wir, disgrifiwyd Rhwydwaith Arloesi Cymru gan Richard Wyn Jones, cyfarwyddwr Canolfan Llywodraethiant Cymru a deon materion cyhoeddus Prifysgol Caerdydd, fel un hynod fach. Fe wnaethoch chi sôn am y cyllid—y cyllid diogelwch tymor hir hwnnw—yn amlwg, mae cynnydd yng ngallu ein prifysgolion i geisio cyllid ymchwil yn rhan annatod o hynny. Felly, beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau bod prifysgolion yng Nghymru yn gallu cael y cyllid angenrheidiol ar gyfer ymchwil fel bod gan ein prifysgolion fynediad llawn i'r cyllid sydd ei angen arnynt a'u bod yn gallu rhoi'r gorau i berfformio ar lefel is na'r hyn a ddisgwylir ganddynt?
I thank the Member for those questions. In relation to the point on mental health, he asked when there would be a progress report on the work of the advisory group, and the point at which that will happen is when the work of the advisory group is complete. I agree with him: it's important, isn't it, that we avoid artificial cliff edges between the support available to students, young people, at any point in their careers. He will recognise that that is partly behind the whole-system approach to mental health and well-being, which the Welsh Government advocates and on which I am working closely with, as he is aware, the Deputy Minister. So, this is not compartmentalised in the way that I think his question assumes; it's a much more holistic approach to that, which I'm sure he would agree is the only real way of being able to provide the level of support that individuals need, and rightly would expect.
In relation to the other two points on research, I commend him for his boldness in going on the attack in relation to a research landscape in Wales that is entirely the product of the betrayal by Conservatives of people in Wales during the Brexit campaign. Promises were made in relation to structural funds in Wales, which, as he will know, are a principal source of funding for research in Welsh institutions, and they have simply been broken. So, perhaps he might reflect on what more he can do with the Government that he supports in Westminster. I know he will feel strongly that his colleagues in Westminster are doing the right thing, so perhaps he can answer for those actions when he next reflects on the position in which universities find themselves in relation to research. We as a Government consistently take every opportunity to encourage the Conservative Government to relent and to keep its promises so that the situation that he describes isn't worsened, and, indeed, so that we can see the funding available to universities that we were told we could expect.
In relation to the policies that he is suggesting we might consider as alternatives, I'm afraid we just need to look at what Conservative Governments do in practice if we want to see what, in reality, student finance looks like from a Conservative perspective. We see increases in next year's funding of 2.8 per cent by a Conservative Government, 9.4 per cent by a Welsh Labour Government. We see a Conservative Government seeking to make it easier for those who are higher paid to pay off their student loans, and harder for those on middle and lower incomes to do so. We see a Conservative Government starting the repayment period for student loans at a lower threshold than a Labour Government. We see an absence of any commitment to student grants as we have here in Wales, and no commitment to write off, as we have in Wales, where the first £1,500 of debt is written off. So, there is no world in which a Conservative solution to student finance is more progressive. Every single piece of evidence that we have, I'm afraid, tells you that a Conservative Government in practice seeks a regressive policy in this area. The Welsh Labour Government—I'm very content to stand by our actions—has always been committed to the most progressive available student finance regime, as today's announcement evidences.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna. O ran y pwynt ar iechyd meddwl, gofynnodd pryd y byddai adroddiad cynnydd ar waith y grŵp cynghori, bydd hynny'n digwydd pan fydd gwaith y grŵp cynghori wedi ei gwblhau. Rwy'n cytuno ag ef: mae'n bwysig, on'd yw e, ein bod yn osgoi ymylon clogwyni artiffisial rhwng y gefnogaeth sydd ar gael i fyfyrwyr, pobl ifanc, ar unrhyw adeg yn eu gyrfaoedd. Bydd yn cydnabod bod hynny yn rhannol y tu ôl i'r dull system gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl a llesiant, y mae Llywodraeth Cymru yn ei argymell ac yr wyf i'n cydweithio'n agos arno, fel y mae'n ymwybodol, â'r Dirprwy Weinidog. Felly, nid yw hyn yn adranedig yn y ffordd rwy'n credu bod ei gwestiwn yn tybio; mae'n ddull llawer mwy cyfannol, ac rwy'n siŵr y byddai'n cytuno mai dyma'r unig ffordd go iawn o allu darparu lefel y gefnogaeth y mae unigolion ei hangen, ac yn briodol, yn ei disgwyl.
O ran y ddau bwynt arall sy'n ymwneud ag ymchwil, rwy'n ei ganmol am ei feiddgarwch wrth fod mor ymosodol mewn cysylltiad â thirwedd ymchwil yng Nghymru sy'n ganlyniad i'r ffordd y bradychodd y Ceidwadwyr bobl Cymru yn ystod ymgyrch Brexit. Cafodd addewidion eu gwneud mewn cysylltiad â chronfeydd strwythurol yng Nghymru, sydd, fel y bydd yn gwybod, yn brif ffynhonnell cyllid ar gyfer ymchwil mewn sefydliadau Cymreig, ac yn syml maen nhw wedi'u torri. Felly, efallai y gallai fyfyrio ar beth arall y gall ei wneud gyda'r Llywodraeth y mae'n ei chefnogi yn San Steffan. Rwy'n gwybod y bydd yn teimlo'n gryf bod ei gydweithwyr yn San Steffan yn gwneud y peth iawn, felly efallai y gall fod yn atebol am y camau hynny pan fydd yn myfyrio nesaf ar y sefyllfa y mae prifysgolion yn cael eu hunain ynddi mewn cysylltiad ag ymchwil. Rydym ni fel Llywodraeth yn cymryd pob cyfle yn gyson i annog y Llywodraeth Geidwadol i ildio ac i gadw ei haddewidion fel nad yw'r sefyllfa y mae'n ei disgrifio yn gwaethygu, ac, yn wir, fel y gallwn weld bod yr arian ar gael i brifysgolion y dywedwyd wrthym y gallem ei ddisgwyl.
O ran y polisïau y mae'n awgrymu y gallem ni eu hystyried fel dewisiadau amgen, rwy'n ofni bod angen i ni edrych ar yr hyn y mae Llywodraethau Ceidwadol yn ei wneud yn ymarferol os ydym eisiau gweld sut mewn gwirionedd mae cyllid myfyrwyr yn edrych o safbwynt y Ceidwadwyr. Rydyn ni'n gweld cynnydd o 2.8 y cant yn y cyllid y flwyddyn gan Lywodraeth Geidwadol, 9.4 y cant gan Lywodraeth Lafur Cymru. Rydyn ni'n gweld Llywodraeth Geidwadol yn ceisio ei gwneud hi'n haws i'r rhai sy'n cael eu talu'n uwch i ad-dalu eu benthyciadau myfyrwyr, ac yn anoddach i'r rhai ar incwm canol ac is i wneud hynny. Rydyn ni'n gweld Llywodraeth Geidwadol yn dechrau'r cyfnod ad-dalu ar gyfer benthyciadau myfyrwyr ar drothwy is na Llywodraeth Lafur. Rydym yn gweld absenoldeb unrhyw ymrwymiad i grantiau myfyrwyr fel sydd gennym yma yng Nghymru, a dim ymrwymiad i ddileu, fel sydd gennym yng Nghymru, lle mae'r £1,500 cyntaf o'r ddyled yn cael ei ddileu. Felly, does dim un byd lle mae ateb Ceidwadol i gyllid myfyrwyr yn fwy blaengar. Mae pob un darn o dystiolaeth sydd gennym, mae gen i ofn, yn dweud wrthych chi fod Llywodraeth Geidwadol yn ymarferol yn mynd ar ôl polisi atchweliadol yn y maes hwn. Mae Llywodraeth Lafur Cymru—rwy'n hollol fodlon cefnogi ein gweithredoedd—wedi ymrwymo erioed i'r drefn gyllid myfyrwyr fwyaf blaengar sydd ar gael, fel y mae cyhoeddiad heddiw yn ei ddangos.
Hoffwn ddatgan y budd fod fy ngŵr yn gyflogedig ym Mhrifysgol Abertawe ac yn aelod o UCU. Rwy'n diolch i'r Gweinidog am y datganiad ac yn croesawu'r gydnabyddiaeth fod angen gwneud mwy i gefnogi myfyrwyr wrth iddyn nhw wynebu heriau anferthol yn ystod yr argyfwng costau byw, ac hefyd o ran y gefnogaeth sydd ei hangen o ran eu hiechyd meddwl nhw.
I droi at hynny'n gyntaf, rôn i'n rhan o ymchwiliad Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Senedd i effeithiolrwydd cymorth iechyd meddwl yng Nghymru mewn addysg uwch, ac roedd y dystiolaeth glywon ni gan fyfyrwyr eu hunain yn dangos yn glir bod angen mwy o gydweithio rhwng darparwyr addysg uwch a gwasanaethau statudol yng Nghymru i sicrhau lefel gyson o gymorth. Er bod holl brifysgolion Cymru wedi ymuno â fframweithiau StepChange a Suicide-Safer Universities, Universities UK, ac mae'n rhaid i bob un o ddarparwyr addysg uwch Cymru fod â siarter myfyrwyr, fe glywon ni am achosion torcalonnus a phryderus sy'n golygu nad yw ein pobl ifanc yn medru elwa yn llawn ar gyfleon addysg, ac yn wir bod rhai ohonyn nhw mewn perygl. Dim ond ddoe, wrth gwrs, glywon ni am achos trist myfyriwr ym Mhrifysgol Aberystwyth, Charlie McLeod, a fu farw drwy hunanladdiad ym mis Chwefror. Felly, hoffwn wybod a fydd y Llywodraeth yn derbyn argymhellion yr adroddiad—33 ohonyn nhw—yr ydym ni fel pwyllgor yn grediniol y bydd yn helpu sicrhau nad oes neb yn colli'r cyfle i wireddu ei botensial yn y brifysgol oherwydd iechyd meddwl.
Hoffwn dynnu sylw'n benodol at fyfyrwyr rhyngwladol, sy'n wynebu pwysau gwahanol i eraill—roedd hwn yn rhywbeth wnaethon ni ei weld yn yr ymchwiliad—ac anghenion hefyd myfyrwyr sydd â phrofiad o ofal, neu rai oedd eisoes â phroblemau iechyd meddwl cyn dechrau ar eu taith addysg uwch. Felly, a fydd gwaith y grŵp dan gadeiryddiaeth y Dirprwy Weinidog yn edrych ar y grwpiau penodol yna o fyfyrwyr? A allwch chi roi gwybod a fydd gan fyfyrwyr eu hunain lais yn y grŵp hwn?
Wrth gwrs, yn yr adroddiad hwnnw, fe soniwyd nad oedd modd arllwys o gwpan gwag, hynny yw nad yw staff yn y sector addysg uwch, sydd dan straen aruthrol eu hunain ac mewn anghydfod gyda'u cyflogwr er mwyn mynnu tâl ac amodau teg, yn y safle gorau bob tro i fedru cynnig y cymorth a’r gefnogaeth sydd angen ar eu myfyrwyr nhw yn sgil y pwysau sydd arnynt hwythau. Mae UCU Cymru wedi galw bwriad y sefydliadau addysg uwch yng Nghymru i leihau cyflogau staff sy’n cymryd rhan yn y boicot marcio ac asesu cwbl gyfreithlon, mewn modd sy’n gosbol, yn ymosodol ac yn anghymesur. Ŷch chi’n cytuno y bydd agwedd y prifysgolion at hyn yn peryglu dwysáu’r anghydfod, a hefyd yn gwbl anghyfiawn, ac, os felly, a wnewch chi annog is-gangellorion Cymru i ailfeddwl, ac i gorff y cyflogwyr, yr Universities and Colleges Employers Association, i ddychwelyd i’r ford negodi?
O ran Wcráin, hoffwn hefyd ddiolch i'r prifysgolion am eu hymateb a'r croeso sydd wedi cael ei estyn i academwyr a myfyrwyr sydd wedi dod i Gymru i barhau eu hastudiaethau. Rŷch chi’n cofio, efallai, i fi godi o’r blaen gyda chi achos Lisa Veta, myfyriwr o Dnipro sydd wedi dod i Brifysgol Abertawe i astudio gwaith Dylan Thomas. Mae ei fisa hi yn dod i ben ar 9 Mai ac, er iddi wneud cais i’w ymestyn, dyw hi ddim wedi clywed dim gan UK Visas and Immigration. Ydy’r gefnogaeth sy’n cael ei estyn i fyfyrwyr o Wcráin gan ein prifysgolion ni’n cael ei fonitro gan y Llywodraeth o gwbl, ac a oes yna rywbeth y gallwch chi fel Llywodraeth ei wneud i geisio arbed Lisa, ac eraill fel hi, rhag dioddef rhagor o bryder ac ansicrwydd am eu dyfodol wrth geisio parhau nawr â'u hastudiaethau, ar ôl bod yma am gyfnod?
Ar gyllid myfyrwyr, wedyn, rwy’n croesawu bod y Llywodraeth yma yng Nghymru yn dilyn trywydd gwahanol i Lywodraeth San Steffan, gan ystyried yr effaith yna ar grwpiau gwahanol o fyfyrwyr, ac yn annog pobl i ymgymryd â’r mathau o swyddi rŷn ni’n dirfawr eu hangen, fel nyrsys, athrawon, gweithwyr cymdeithasol, ac yn wir, darlithwyr ac ymchwilwyr. Ond, Weinidog, a fyddai codi’r trothwy ar gyfer ad-daliadau yn fwy buddiol, efallai, yn y cyd-destun presennol?
A byddwn hefyd yn gofyn a ydy Llywodraeth Cymru yn cefnogi tro pedol arweinydd Llafur y Deyrnas Gyfunol, Keir Starmer, a ddatgelwyd yn ddiweddar, na fyddai Llywodraeth Lafur yn San Steffan yn cefnogi galwadau myfyrwyr i leihau neu ddileu ffioedd dysgu yn gyfan gwbl, rhywbeth y mae ef ei hunan wedi dweud yn y gorffennol sy’n gosod baich annioddefol ar bobl ifanc ac wedi galw’r ddyled y mae’n achosi yn sgandal genedlaethol. Diolch.
I'd like to declare an interest in that my husband is employed by Swansea University and is a member of UCU. I thank the Minister for his statement and I welcome the recognition that more needs to be done to support students as they face huge challenges during the cost-of-living crisis, and also in terms of the support required in terms of their mental health.
Turning to that first, I was part of the Senedd's Children, Young People and Education Committee's inquiry into the effectiveness of mental health support in Welsh higher education, and the evidence we heard from the students themselves showed clearly that there needs to be more co-operation between higher education providers and statutory services in Wales to ensure a consistent level of support. Although all Welsh universities have joined the StepChange and Suicide-Safer Universities by Universities UK frameworks, and every Welsh HE provider has to have a students' charter, we heard of heartbreaking and very concerning cases that mean that our young people cannot benefit fully from education opportunities, and some of them are at risk. Just yesterday, we heard about the sad case of a student at Aberystwyth University, Charlie McLeod, who died by suicide in February. So, I would like to know if the Government would accept the recommendations of the report—there were 33 in total—as we as a committee are convinced they would help to ensure that nobody loses the opportunity to realise their potential at university because of mental health issues.
I'd also like to highlight the issue of international students, who face different pressures—this was something that we saw clearly in that inquiry—and the needs of care-experienced students, or those who already had mental health problems before starting on their HE journey. So, will the group chaired by the Deputy Minister look at those specific groups of students? Can you tell us whether students themselves will have a voice in this group?
Of course, in that report, it was mentioned that you couldn't pour from an empty cup, namely that staff in the HE sector who are under immense pressure themselves and are in dispute with their employer for fair pay and conditions, aren't best placed always to provide the support needed by their students because of the pressures already on them. UCU Cymru has described the intention of HE institutions in Wales to cut the salaries of staff who are participating in the assessment and marking boycott, which is an entirely legal boycott, punitive, aggressive and disproportionate. Do you agree that the attitude of universities threatens to intensify the dispute, and is unjust, and if you do, would you encourage vice-chancellors in Wales to rethink, and for the Universities and Colleges Employers Association to return to the negotiating table?
In terms of Ukraine, I'd also like to thank our universities for their response and the welcome that's been extended to students and academics who've come to Wales to continue with their studies. You'll recall that I've raised with you in the past the case of Lisa Veta, a student from Dnipro who came to Swansea University to study the work of Dylan Thomas. Her visa expires on 9 May and, although she has applied for an extension, she has heard nothing from UK Visas and Immigration. Is the support extended to Ukrainian students by our universities being monitored by the Government at all, and is there anything that you as a Government can do to try and save Lisa, and others like her, from suffering more anxiety and uncertainty about their future as they try and continue with their studies, having been here for a time?
In terms of student finance, I welcome that the Government here in Wales is following a different course to that adopted by the Westminster Government, given that impact on different groups of students, and will encourage people to undertake the kinds of jobs that we desperately need: teachers, nurses, social workers, and, indeed, lecturers and researchers. But, Minister, would raising the threshold for repayments be more beneficial in the current climate?
And I would also ask whether the Welsh Government supports the u-turn of the UK Labour leader, Keir Starmer, which was revealed recently, that the UK Government in Westminster would not support student demands to reduce or abolish tuition fees entirely, something that he himself has said in the past places an unacceptable burden on young people, describing the debt as a national scandal. Thank you.
Diolch i Sioned Williams am yr ystod o gwestiynau hynny. A gaf i ategu a chydnabod yr hyn mae hi wedi dweud ynglŷn â’r myfyriwr yn Aberystwyth? Amgylchiadau trist iawn. Mae’r gwaith mae StepChange a suicide-safer yn gwneud yn waith pwysig iawn, ac mae hynny'n ein hatgoffa ni o pa mor bwysig yw'r gwaith hwnnw. Ŷn ni, wrth gwrs, yn gweithio, ac wedi gweithio, gyda sefydliadau i’w cefnogi nhw yn y gwaith y maen nhw'n gwneud dros iechyd meddwl a llesiant, yn cynnwys gyda chefnogaeth ariannol drwy law HEFCW, fel y gwnes i sôn yn y datganiad.
O ran yr argymhellion, byddwn ni, wrth gwrs, yn ymateb yn swyddogol i'r rheini, ond mi wnes i a’r Dirprwy Weinidog gael cyfle, wrth gwrs, i roi tystiolaeth o flaen y pwyllgor, ac rŷn ni wedi bod yn dilyn trywydd y trafodaethau gyda diddordeb agos, ac, yn sicr, mae’r dystiolaeth rŷch chi wedi clywed fel pwyllgor yn dystiolaeth bwysig iawn, a byddwn ni eisiau cymryd hynny i mewn i lawn ystyriaeth. Yr argraff oedd gyda fi o’r drafodaeth gawsom ni yn y pwyllgor oedd bod nifer o’r blaenoriaethau sydd gyda ni yn flaenoriaethau ar y cyd, ac felly rwy'n edrych ymlaen i allu ymateb yn llawnach i hynny.
O ran y cwestiynau penodol ynglŷn â gwaith y grŵp ymgynghori, bydd llais myfyrwyr yn rhan o hynny, ac mae gyda ni ddealltwriaeth bod sefyllfa myfyrwyr rhyngwladol yn sefyllfa benodol, ac mae’n amlwg, dwi’n credu, fod prifysgolion yn deall efallai fod myfyrwyr o dramor yn ei ffeindio hi’n anoddach i allu ymgymryd â’r gefnogaeth sydd ar gael, oherwydd pryder ynglŷn â phethau fel fisas, fel y gwnaeth hi sôn am brofiad un myfyriwr fanna. Felly, mae gan sefydliadau ffocws penodol, dwi’n credu, ar ymateb i hynny. Rŷn ni yn gweithio gyda'r prifysgolion i fonitro'r hyn maen nhw’n gwneud fel sefydliadau i gefnogi myfyrwyr ac academyddion o Wcráin, fel y gwnaeth hi ofyn yn ei chwestiwn.
Ac, yn olaf, o ran lle ŷn ni gyda cefnogaeth i fyfyrwyr, rŷn ni’n browd iawn fel Llywodraeth mai egwyddor flaengar sydd yn llywio’r hyn rŷn ni'n ceisio gwneud, i sicrhau bod pob myfyriwr o Gymru yn cael elfen o grant. Mae nifer yn cael y rhan fwyaf o'u cefnogaeth ariannol yn y brifysgol o'r grant, ac mae hynny'n rhywbeth rŷn ni'n falch iawn ohono fe. Fe wnes i glywed Keir Starmer yn dweud ei fod e'n credu nad yw'r system gyfredol yn system deg. Buaswn i'n cytuno gydag e am hynny ac mae gyda ni enghraifft yma yng Nghymru o sut allwn ni, o fewn y system sydd gyda ni, hyd yn oed, weithio i gael y canlyniadau mwyaf blaengar, ac mae'r datganiad wnes i heddiw yn enghraifft o hynny.
I thank Sioned Williams for that range of questions. May I echo and acknowledge what she has said with regard to the student in Aberystwyth University? They are very sad circumstances. The work that suicide-safer and StepChange is doing is very important work, and that reminds us of how important that work is. We are, of course, working, and we have been working, with organisations to support them in the work that they do on mental health and well-being, which includes financial support via HEFCW, as I mentioned in the statement.
In terms of the recommendations, we will be responding officially to those, but I and the Deputy Minister had an opportunity to give evidence to the committee, and we have been following the discussions with a great deal of interest, and, certainly, the evidence that you have heard as a committee is very important evidence that we would want to take into full consideration. The impression that I had from the discussion that we had in committee was that a number of the priorities that we have are shared priorities, so I look forward to responding more fully to the recommendations.
In terms of the specific questions regarding the advisory group, the student voice will be part of that, and we have an understanding that the situation of international students is a specific and separate issue, and it's clear that universities understand that international students perhaps find it harder to take up the support that is available, because of concerns about visas, as she mentioned with regard to the experience of a particular student. So, institutions and organisations have a specific focus on that response. We are working with the universities to monitor what they are doing as institutions to support students and academics from Ukraine, as she asked in her question.
And finally, in terms of where we are with support for students, we are very proud as a Government that the principle that is driving what we are trying to do is to ensure that every student from Wales receives an element of a grant. Many receive the majority of their financial support at university via the grant, and that is something that we are very proud of. I heard Keir Starmer saying that he feels that the current system isn't a fair system. I would agree with him on that. We have an example of how we can, even within the system that we have, work to get the most progressive results, and the statement that I have made today is an example of that.
Many have pointed out the unsustainable nature of the income and expenditure of Welsh universities. Indeed, two higher education institutions based here in Cardiff are in deficit—Cardiff University and Cardiff Metropolitan University. Does the Minister agree that the steeply declining real value of tuition fees has placed Welsh universities in a perilous financial position, and, if so, what is he planning to do about it?
Some universities have managed to attract a number of international students to boost their incomes. Prifysgolion Cymru-Universities Wales research revealed that one job was generated for every two international students at Welsh universities. Would the Minister agree with me that we as a nation have an obligation to give international students the welcome and the environment they deserve when they come to study here in Wales? Some of my constituents here in Cardiff who are members of the African Students Society have written to me, concerned about the poor housing conditions that they endure while studying here. Some landlords ask for a year's rent upfront. As the students cannot provide a UK citizen to act as a guarantor, a year's rent upfront is impossible for the vast majority of international students and, therefore, that means that they and their families, quite often, are living in temporary accommodation, such as Airbnbs and other hotels.
I'm sure you can agree with me, Minister, that this is no way to treat any student, let alone international students, who contribute so much to the viability of our universities, but who are also potential ambassadors for Wales and for Welsh croeso across the world. What encouragement can you give, Minister, to universities for them then to act as guarantors for international students? Diolch yn fawr.
Mae llawer wedi tynnu sylw at natur anghynaladwy incwm a gwariant prifysgolion Cymru. Yn wir, mae dau sefydliad addysg uwch yma yng Nghaerdydd mewn diffyg—Prifysgol Caerdydd a Phrifysgol Metropolitan Caerdydd. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod gwerth gwirioneddol ffioedd dysgu sy'n gostwng yn sylweddol wedi gosod prifysgolion Cymru mewn sefyllfa ariannol beryglus, ac, os felly, beth mae'n bwriadu ei wneud am y peth?
Mae rhai prifysgolion wedi llwyddo i ddenu nifer o fyfyrwyr rhyngwladol i hybu eu hincwm. Dangosodd ymchwil Prifysgolion Cymru y cynhyrchwyd un swydd ar gyfer pob dau fyfyriwr rhyngwladol ym mhrifysgolion Cymru. A fyddai'r Gweinidog yn cytuno â mi fod dyletswydd arnom ni fel cenedl i roi i fyfyrwyr rhyngwladol y croeso a'r amgylchedd maen nhw'n ei haeddu pan fyddan nhw'n dod i astudio yma yng Nghymru? Mae rhai o fy etholwyr yma yng Nghaerdydd sy'n aelodau o Gymdeithas y Myfyrwyr Affricanaidd wedi ysgrifennu ataf, yn pryderu am yr amodau tai gwael maen nhw'n eu dioddef wrth astudio yma. Mae rhai landlordiaid yn gofyn am rent blwyddyn o flaen llaw. Gan na all y myfyrwyr gynnig dinesydd Prydeinig i fod yn warantwr, mae rhent blwyddyn ymlaen llaw yn amhosib i'r mwyafrif helaeth o fyfyrwyr rhyngwladol ac, felly, mae hynny'n golygu eu bod nhw a'u teuluoedd, yn eithaf aml, yn byw mewn llety dros dro, fel Airbnbs a gwestai eraill.
Rwy'n siŵr y gallwch chi gytuno â mi, Gweinidog, nad yw hyn yn ffordd o drin unrhyw fyfyriwr, heb sôn am fyfyrwyr rhyngwladol, sy'n cyfrannu cymaint at hyfywedd ein prifysgolion, ond sydd hefyd yn llysgenhadon posibl dros Gymru ac yn gallu sôn am ar draws y byd am y croeso Cymreig y cawson nhw. Pa anogaeth allwch chi ei rhoi, Gweinidog, i brifysgolion iddyn nhw wedyn weithredu fel gwarantwyr fyfyrwyr rhyngwladol? Diolch yn fawr.
Both of those questions are very important and I can hopefully offer the Member some reassurance that they were both the subject of a recent discussion that I had, also dealing with other topics, with vice-chancellors. The implication in his question, I think, is that there would be some merit in not limiting tuition fees to where they are. I'm afraid I don't share that view, if that was the implication he was making. But I do recognise, as I indicated in my statement, that there are very real financial pressures that institutions in Wales face, and I'm engaged in an active discussion with vice-chancellors and others in relation to how best to address some of those pressures. There are no straightforward answers, as I know that he will appreciate, in relation to that.
And the second point that he made is also something that we have discussed. I agree with him that, consistent with our values in so many other areas, it's very important for us in Wales to be able to provide that welcome to students from overseas when they come here to study. That is something that we want to see people do—it helps us to create a network of relationships around the world of which we are very, very proud, and they make a significant contribution to the life of Wales in choosing to come here to study.
I recognise the point that I think he was making in relation to some institutions in particular—that the experience of some students have been certainly very, very concerning and absolutely unsatisfactory. And I have had a very good discussion with vice-chancellors in relation to this to ensure that students who come to Wales to study understand the context in which they are doing so and understand the support available to them when they come here to live—and they may have family who may wish to come here to work—so that they have a very clear understanding of that before they make the choice to come to study here. But they should know that they have a Government that is, as with other people who choose to come and live in Wales for however long, always happy to extend a hand of welcome to them.
Mae'r ddau gwestiwn yna'n bwysig iawn a gallaf gynnig rhywfaint o sicrwydd i'r Aelod gobeithio eu bod y ddau yn destun trafodaeth ddiweddar a gefais, hefyd yn ymdrin â phynciau eraill, gydag is-gangellorion. Yr awgrym yn ei gwestiwn, rwy'n meddwl, yw y byddai'n beth da peidio â chyfyngu ffioedd dysgu i le maen nhw. Mae gen i ofn nad ydw i'n rhannu'r farn honno, os mai dyna'r awgrym roedd e'n ei wneud. Ond rwy'n cydnabod, fel y nodais yn fy natganiad, fod pwysau ariannol gwirioneddol iawn y mae sefydliadau'n eu hwynebu, ac rwy'n trafod yn frwd iawn gydag is-gangellorion ac eraill o ran y ffordd orau o fynd i'r afael â rhai o'r pwysau hynny. Does dim atebion syml, fel y gwn i y bydd yn sylweddoli, mewn perthynas â hynny.
Ac mae'r ail sylw a wnaeth hefyd yn rhywbeth yr ydym ni wedi ei drafod. Rwy'n cytuno ag ef, yn gyson â'n gwerthoedd mewn cymaint o feysydd eraill, mae'n bwysig iawn i ni yng Nghymru allu darparu'r croeso hwnnw i fyfyrwyr o dramor pan maen nhw'n dod yma i astudio. Mae hynny'n rhywbeth yr hoffem ni weld pobl yn ei wneud—mae'n ein helpu ni i greu rhwydwaith o berthnasau ledled y byd yr ydym ni'n falch iawn, iawn ohonyn nhw, ac maen nhw'n gwneud cyfraniad sylweddol i fywyd Cymru wrth ddewis dod yma i astudio.
Rwy'n cydnabod y pwynt a wnaeth rwy'n credu mewn perthynas â rhai sefydliadau yn benodol—y bu profiad rhai myfyrwyr yn sicr yn destun pryder mawr iawn, ac yn gwbl anfoddhaol. Ac rwyf wedi cael trafodaeth dda iawn gydag is-gangellorion mewn perthynas â hyn i sicrhau bod myfyrwyr sy'n dod i Gymru i astudio yn deall y cyd-destun y maen nhw'n gwneud hynny ynddo ac yn deall y gefnogaeth sydd ar gael iddyn nhw pan fyddan nhw'n dod yma i fyw—ac efallai fod ganddyn nhw deulu sydd efallai eisiau dod yma i weithio—fel bod ganddyn nhw ddealltwriaeth glir iawn o hynny cyn iddyn nhw wneud y dewis i ddod i astudio yma. Ond fe ddylen nhw wybod bod ganddyn nhw Lywodraeth sydd, fel gyda phobl eraill sy'n dewis dod i fyw yng Nghymru am ba mor hir bynnag, sydd bob amser yn hapus i estyn llaw i'w croesawu nhw.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch i'r Gweinidog. Na—un eto. James Evans.
I thank the Minister. No—we have one further speaker. James Evans.
Diolch, Llywydd. Minister, it's very positive to see—[Inaudible.]—the advisory group, but one thing I'd like to know from you—. Obviously, there will be recommendations that come out of that and that will obviously come with resource implications, so I'd just like to know what sort of budgeting analysis you've done within your department to make sure there are enough resources available to actually fund some of the interventions that that advisory group will come forward with.
Diolch, Llywydd. Gweinidog, mae'n bositif iawn i weld—[anhyglyw.]—y grŵp cynghori, ond un peth yr hoffwn i ei wybod gennych chi—. Yn amlwg, bydd argymhellion yn deillio o hynny ac yn amlwg bydd goblygiadau adnoddau i hynny, felly fe hoffwn i wybod pa fath o ddadansoddiad cyllidebu rydych chi wedi'i wneud yn eich adran i sicrhau bod digon o adnoddau ar gael i ariannu rhai o'r ymyriadau y bydd y grŵp cynghori hwnnw'n eu cyflwyno.
Well, we don't know what they are yet, so it's impossible to quantify at this stage what resources will be required in order to address them, but you will have my assurance that both the Deputy Minister and I will look very constructively at recommendations that the group make, and those that we feel able to support, obviously, we will also resource.
Wel, dydym ni ddim yn gwybod beth ydyn nhw eto, felly mae'n amhosib mesur ar hyn o bryd pa adnoddau fydd eu hangen er mwyn mynd i'r afael â nhw, ond bydd gennych fy sicrwydd y bydd y Dirprwy Weinidog a minnau'n edrych yn gadarnhaol iawn ar argymhellion y mae'r grŵp yn eu gwneud, a'r rhai y teimlwn ni y gallwn ni eu cefnogi, yn amlwg, byddwn ni hefyd yn darparu adnoddau ar eu cyfer.
Diolch, nawr, i'r Gweinidog am y datganiad yna.
I thank the Minister for that statement.
Y datganiad nesaf a'r un olaf y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ar y rhaglen gwella niwrowahaniaeth. Y Dirprwy Weinidog i wneud y datganiad—Julie Morgan.
The next statement and the final one this afternoon is the statement by the Deputy Minister for Social Services on the neurodivergence improvement programme update. The Deputy Minister to make that statement—Julie Morgan.
Diolch, Llywydd, and thank you very much for the opportunity to update Members on the progress we're making on delivering on our programme for government commitment to improve services and support for neurodivergent people.
We delivered the statutory code of practice on the delivery of autism services in September 2021, and we are now going much further to ensure that the infrastructure to deliver real improvements in neurodivergence services support is put in place.
Demand for assessment and support has risen very sharply in recent years as the general awareness of neurodivergent conditions has increased, leading to lengthening waiting times for assessment. We have undertaken a demand and capacity review of existing services and, in response, I have provided an additional £12 million of investment over three years to reduce the immense pressures in the system, to improve waiting times for assessment and to address gaps in current provision in both children and adult services. To fully understand the current challenges in the system, the NHS delivery unit is working closely with services to identify what more we can do to improve services quickly and to reduce waiting times.
I want to emphasise that the programme is, very importantly, being genuinely co-produced. We are working in partnership with people who have lived experience of neurodivergence and their families, and with practitioners who are delivering services and providing much needed and valued support. We also fund the national autism team, which is expanding its role to work across neurodivergent conditions. We're supporting new roles in the team to facilitate this transformation and to bring additional expertise to develop services for children and young people. In addition, the neurodivergence ministerial advisory group is also guiding our work. It is co-chaired by three neurodivergent individuals, and we have representation from across our communities to make sure everyone's voice is heard. We're making sure that all of the development work we are now undertaking in work streams, stakeholder groups and clinical groups is influenced and shaped by people with lived experience and their families.
In November 2022, we undertook intensive stakeholder engagement across Wales to consult on our proposals for the neurodivergence improvement programme, and I am pleased to say that we received broad support for our plans, which acknowledged the complex issues that children, young people, adults and their families are experiencing.
I'm taking a very active interest in ensuring that we are delivering the support neurodivergent people tell me they need. I have met with many families and heard about the struggles they experience in accessing help and support for autism, ADHD and Tourette's. That is why it was so important for me, in March, to meet with the Children's Commissioner for Wales to provide reassurances around the findings and recommendations of their recent report, 'A No Wrong Door Approach to Neurodiversity: a book of experiences', which clearly sets out the difficulties families are facing every day.
Many families have expressed to me a need to be able to share their anxieties and that having someone who is able to listen to them without judgment would make a difference to their lives and well-being. I am pleased to say that we have been listening and we are taking action. I am delighted to announce that, from April, we have been piloting an expansion to our C.A.L.L. community advice listening line, a mental health helpline for Wales to provide a 24-hour, confidential listening service to support neurodivergent people and their families. The already skilled and experienced staff have received additional training on neurodivergence from the national autism team. We will review the service, and I do hope that it'll become a successful and much used and valuable service.
Families have also told us that there needs to be more training and development for staff, and that many individuals can have other co-existing conditions that need tailored support. Again, we are taking action to improve workforce skills, and, on 18 May, we've organised a national event to bring practitioners together to share good practice and to work collaboratively on service improvement. This will form the basis for an ongoing national children’s neurodivergence network and community of practice.
We're also working closely with Health Education Improvement Wales and Social Care Wales to develop pre- and post-qualification training for the workforce, whilst also widening our workforce ability to diagnose.
We've also made great strides in addressing many gaps in autism services in particular, which we must now build on to develop our vision for sustainable neurodivergence services. Since 2016, we've supported the successful implementation of the integrated autism service, and the vital learning from this has helped to shape this new programme, with a focus on several key features that form the basis for change. These include developing robust outcome measures, taking an integrated approach to service delivery, peer-led support, and scaling up best practice to create a robust national model for future services—a model that is intended to not only tackle diagnostic waiting times, but also will fill the identified gaps in support for other neurodivergent conditions, such as attention deficit hyperactivity disorder and Tourette's. Indeed, it'll go even further than this as our expertise develops.
And although we recognise that many people will want a medical assessment, we want the early help and support to be available that isn’t solely reliant on receiving a diagnosis. There should be support whilst waiting for an assessment, and afterwards, irrespective of whether a diagnosis of autism, ADHD or other neurodivergent conditions is made. The focus on early help is essential, and recently I had the pleasure of visiting A.S.D. Rainbows, a charitable service for autistic children, and I was pleased to hear how they deliver early intervention therapies, and the difference this service makes to families. I look forward to the development of other innovative services through the neurodivergence improvement programme as it progresses.
Families also tell us that schools are vital in identifying issues early, and in providing early help and support. So, we're taking a whole-systems approach with cross-Government working. We're also engaging with services to ensure they are joined up, particularly in relation to referral for assessments and the provision of support in schools and additional learning needs provision. And I very recently met with Lucy Marie Phillips, a young person who has written a book about how Tourette's syndrome is affecting her life, which was a very striking book, which shows the real problems that young people have in struggling with a condition such as Tourette's. And the more we can raise awareness of the impact of neurodivergence, the better it'll be to help everyone’s understanding and reduce barriers that people might otherwise face.
So, today, I've described our approach and just some of the actions we're taking to deliver meaningful improvements to the lives of neurodivergent people and their families, and the improvements we all want to see for our local communities. Thank you.
Diolch, Llywydd, a diolch yn fawr iawn i chi am y cyfle i ddiweddaru'r Aelodau ar y cynnydd rydym ni'n ei wneud ar gyflawni ein rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth i wella gwasanaethau a chefnogaeth i bobl niwrowahanol.
Fe wnaethom ni ddarparu'r cod ymarfer statudol ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth ym mis Medi 2021, ac rydym ni nawr yn mynd ymhellach o lawer i sicrhau y darperir y seilwaith i ddarparu gwelliannau go iawn mewn cymorth gwasanaethau niwrowahanol.
Mae'r galw am asesu a chefnogi wedi codi'n sydyn iawn yn ystod y blynyddoedd diwethaf wrth i'r ymwybyddiaeth gyffredinol o gyflyrau niwrowahanol gynyddu, gan arwain at ymestyn amseroedd aros ar gyfer asesu. Rydym ni wedi cynnal adolygiad galw a chapasiti o'r gwasanaethau presennol ac, mewn ymateb, rwyf wedi darparu buddsoddiad ychwanegol o £12 miliwn dros dair blynedd i leihau'r pwysau aruthrol yn y system, i wella amseroedd aros ar gyfer asesu ac i fynd i'r afael â bylchau yn y ddarpariaeth bresennol yn y gwasanaethau plant ac oedolion. Er mwyn deall yr heriau presennol yn y system yn llawn, mae uned gyflenwi'r GIG yn gweithio'n agos gyda gwasanaethau er mwyn canfod beth arall y gallwn ni ei wneud i wella gwasanaethau'n gyflym ac i leihau amseroedd aros.
Hoffwn bwysleisio bod y rhaglen, yn bwysig iawn, yn cael ei chyd-gynhyrchu yng ngwir ystyr y gair. Rydym yn cydweithio â phobl sydd â phrofiad o fod yn niwrowahanol, a'u teuluoedd, a gydag ymarferwyr sy'n darparu gwasanaethau ac yn darparu cefnogaeth werthfawr y mae ei dirfawr angen. Rydym hefyd yn ariannu'r tîm awtistiaeth cenedlaethol, sy'n ehangu ei swyddogaeth i weithio ar draws cyflyrau niwrowahanol. Rydym yn cefnogi swyddogaethau newydd yn y tîm i hwyluso'r gwaith trawsnewid hwn ac i ddod ag arbenigedd ychwanegol i ddatblygu gwasanaethau ar gyfer plant a phobl ifanc. Yn ogystal, mae'r grŵp cynghori gweinidogol niwrowahanol hefyd yn arwain ein gwaith. Caiff ei gyd-gadeirio gan dri unigolyn niwroamrywiol, ac mae gennym ni gynrychiolaeth o bob rhan o'n cymunedau i wneud yn siŵr y clywir llais pawb. Rydym yn sicrhau bod yr holl waith datblygu yr ydym ni bellach yn ei wneud mewn ffrydiau gwaith, grwpiau rhanddeiliaid a grwpiau clinigol yn cael ei ddylanwadu a'i siapio gan bobl sydd â phrofiad byw a'u teuluoedd.
Ym mis Tachwedd 2022, aethom ati i ymgysylltu'n drylwyr â rhanddeiliaid ledled Cymru i ymgynghori ar ein cynigion ar gyfer y rhaglen wella niwrowahaniaeth, ac rwy'n falch o ddweud i ni gael cefnogaeth eang i'n cynlluniau, a oedd yn cydnabod y materion cymhleth y mae plant, pobl ifanc, oedolion a'u teuluoedd yn eu profi.
Mae gen i ddiddordeb mawr iawn sicrhau ein bod yn darparu'r gefnogaeth mae pobl niwrowahanol yn dweud wrthyf i fod arnyn nhw ei hangen. Rwyf wedi cwrdd â llawer o deuluoedd a chlywed am y trafferthion y maen nhw'n eu profi wrth gael cymorth a chefnogaeth i awtistiaeth, anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd, a syndrom Tourette. Dyna pam y bu hi mor bwysig i mi, ym mis Mawrth, gyfarfod â Chomisiynydd Plant Cymru i roi sicrwydd ynghylch canfyddiadau ac argymhellion eu hadroddiad diweddar, 'Dull Dim Drws Anghywir i Niwroamrywiaeth: llawlyfr profiadau', sy'n nodi'n glir yr anawsterau y mae teuluoedd yn eu hwynebu bob dydd.
Mae llawer o deuluoedd wedi mynegi i mi yr angen i allu rhannu eu pryderon ac y byddai cael rhywun sy'n gallu gwrando arnyn nhw heb farnu yn gwneud gwahaniaeth i'w bywydau a'u lles. Mae'n dda gen i ddweud y buom ni'n gwrando ac ein bod ni'n gweithredu. Mae'n bleser gen i gyhoeddi y buom ni, o fis Ebrill ymlaen, yn treialu ehangu ein llinell wrando cyngor cymunedol C.A.L.L. llinell gymorth iechyd meddwl i Gymru i ddarparu gwasanaeth gwrando cyfrinachol 24 awr, i gefnogi pobl niwrowahanol a'u teuluoedd. Mae'r staff sydd eisoes yn fedrus a phrofiadol wedi cael hyfforddiant ychwanegol ar niwrowahaniaeth gan y tîm awtistiaeth cenedlaethol. Byddwn yn adolygu'r gwasanaeth, ac rwy'n gobeithio y daw yn wasanaeth llwyddiannus a gwerthfawr y bydd defnydd mawr arno.
Mae teuluoedd hefyd wedi dweud wrthym ni fod angen mwy o hyfforddiant a datblygiad i staff, a bod gan lawer o bobl gyflyrau eraill efallai sy'n bodoli ar yr un pryd sydd angen cefnogaeth benodol ar eu cyfer. Unwaith eto, rydym yn gweithredu i wella sgiliau'r gweithlu, ac, ar 18 Mai, rydym ni wedi trefnu digwyddiad cenedlaethol i ddod ag ymarferwyr at ei gilydd i rannu arferion da ac i weithio ar y cyd ar wella gwasanaethau. Bydd hyn yn sail i rwydwaith niwrowahanol cenedlaethol a chymuned ymarfer parhaus i blant.
Rydym ni hefyd yn gweithio'n agos gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru i ddatblygu hyfforddiant cyn-gymhwyster ac ôl-gymhwyster ar gyfer y gweithlu, gan ehangu gallu ein gweithlu hefyd i roi diagnosis.
Rydym ni hefyd wedi cymryd camau breision i fynd i'r afael â llawer o fylchau mewn gwasanaethau awtistiaeth yn benodol, y mae'n rhaid i ni nawr adeiladu arnyn nhw i ddatblygu ein gweledigaeth ar gyfer gwasanaethau niwrowahanol cynaliadwy. Ers 2016, rydym ni wedi cefnogi gweithredu'r gwasanaeth awtistiaeth integredig yn llwyddiannus, ac mae'r dysgu hanfodol o hyn wedi helpu i lunio'r rhaglen newydd hon, gan ganolbwyntio ar sawl nodwedd allweddol sy'n sail i newid. Mae'r rhain yn cynnwys datblygu mesurau canlyniadau cadarn, darparu gwasanaethau mewn modd cyfunol, cefnogaeth dan arweiniad cyfoedion, a graddio'r arferion gorau i greu model cenedlaethol cadarn ar gyfer gwasanaethau'r dyfodol—model y bwriedir iddo nid yn unig fynd i'r afael ag amseroedd aros diagnostig, ond hefyd bydd yn llenwi'r bylchau a nodwyd mewn cefnogaeth ar gyfer cyflyrau niwrowahanol eraill, megis anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd a syndrom Tourette. Yn wir, bydd yn mynd ymhellach fyth na hyn wrth i'n harbenigedd ddatblygu.
Ac er ein bod yn cydnabod y bydd ar lawer o bobl eisiau asesiad meddygol, rydym ni am i'r cymorth a'r gefnogaeth gynnar fod ar gael mewn nad yw'n ddibynnol ar dderbyn diagnosis yn unig. Dylai fod cefnogaeth wrth aros am asesiad, ac wedi hynny, waeth a wneir diagnosis o awtistiaeth, anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd neu gyflyrau niwrowahanol eraill. Mae'r pwyslais ar gymorth cynnar yn hanfodol, ac yn ddiweddar cefais y pleser o ymweld ag A.S.D. Rainbows, gwasanaeth elusennol i blant awtistig, ac roeddwn yn falch o glywed sut maen nhw'n darparu therapïau ymyrraeth gynnar, a'r gwahaniaeth mae'r gwasanaeth hwn yn ei wneud i deuluoedd. Rwy'n edrych ymlaen at ddatblygu gwasanaethau arloesol eraill drwy'r rhaglen wella niwrowahanol wrth iddi fynd yn ei blaen.
Mae teuluoedd hefyd yn dweud wrthym ni fod ysgolion yn hanfodol wrth adnabod materion yn gynnar, ac wrth ddarparu cymorth a chefnogaeth gynnar. Felly, rydym ni'n cymryd agwedd systemau cyfan i weithio traws-Lywodraethol. Rydym ni hefyd yn ymgysylltu â gwasanaethau i sicrhau eu bod yn asio, yn enwedig o ran cyfeirio ar gyfer asesiadau a darparu cefnogaeth mewn ysgolion a darpariaeth anghenion dysgu ychwanegol. Ac mi wnes i gyfarfod â Lucy Marie Phillips yn ddiweddar iawn, person ifanc sydd wedi ysgrifennu llyfr am sut mae syndrom Tourette yn effeithio ar ei bywyd, oedd yn llyfr trawiadol iawn, sy'n dangos y gwir broblemau sydd gan bobl ifanc wrth ymrafael gyda chyflwr fel syndrom Tourette. A'r mwyaf y gallwn ni godi ymwybyddiaeth o effaith niwrowahaniaeth, gorau oll y gellir helpu dealltwriaeth pawb a lleihau rhwystrau y gallai pobl eu hwynebu fel arall.
Felly, heddiw, rwyf wedi disgrifio ein dull gweithredu a dim ond rhai o'r camau yr ydym ni'n eu cymryd i sicrhau gwelliannau ystyrlon i fywydau pobl niwrowahanol a'u teuluoedd, a'r gwelliannau yr hoffem ni i gyd eu gweld ar gyfer ein cymunedau lleol. Diolch.
In the interests of openness, I'll just declare an interest, as a member of my family is waiting for an autism diagnosis. Deputy Minister, I'd like to thank you for your statement today, and I welcome any Government efforts to increase support and resources to help deliver improvements to neurodivergent services in Wales. However, the Welsh Government has been talking about this for some years now, and, whilst I acknowledge that there has been a massive increase in demand in services, they are still falling further and further behind. There are over 9,000 children waiting for an autism and ADHD assessment, a third of which have been on the waiting list for over a year just to receive the diagnosis. During this wait, and because of a lack of diagnosis, these children are not receiving the support and help that they so desperately need. Many are dropping out of mainstream education as a result. I was talking to a constituent not so long ago whose daughter, at the age of 14, dropped out of school and never received any contact from the school or any support services and has yet to receive, actually, their diagnosis.
So, Deputy Minister, I'd like to know what you're doing to reduce the waiting list times, and do you think that the £4 million here of the £12 million extra you provided will be sufficient to address these problems? And I'd like to know what work you're doing with the education Minister to make sure that, if people are dropping out of school, they can get back into mainstream education or appropriate education as soon as possible so young people are not missing out on any of their education.
Diagnosis is important to many, but it's not the magic key to unlock all of the services. After a considerable wait for diagnosis, many constituents and people across Wales tell me there is a further battle to access services and support. There is no surprise there when the report identifies failings in many areas, from staffing structures to clinical spaces, so can you inform the Senedd and myself today how you intend to increase expertise in this area to sort out the recruitment challenges that you have? One in 20 people are thought to have ADHD, and one in 100 children are thought to have Tourette's. It should not have taken this long for it to be realised, and the neurodivergent strategy needs to be expanded to include other areas as well, and conditions—it's not just about autism. You outlined in your speech that you're looking to expand the strategy, but I'd like to know how and when you're going to do this.
I urge you to take on board the report's recommendations and any developments must focus on being a person-centred approach, and you did raise that through your speech, so I recognise that. But many individuals do not fit into existing services or labels, and a holistic, all-round approach is a must. And I do commend the Government for taking that measure.
The review identifies that there have been further failures to identify and effectively engage with some groups, such as autistic girls, and that constituent who I told you about that went to get support and they were actually told, 'Because you're a girl you don't have autism.' They were told that by a professional person. I'm afraid that's not right and there needs to be bit of education done around that. I see the Minister for Health and Social Services shaking her head. I'm quite happy to share that case with you. I'm sure that constituent would be as well.
So, Minister, on autism specifically, do you now think it's time and right that the Welsh Government bring forward an autism Act, the same sort of Bill that my friend and colleague Paul Davies from Preseli Pembroke championed for in this place, to make sure that we can actually get some of the support available for these people as soon as possible? Diolch yn fawr iawn.
Er mwyn bod yn agored, fe wna i ddatgan diddordeb, gan fod aelod o fy nheulu'n aros am ddiagnosis awtistiaeth. Hoffwn ddiolch i chi am eich datganiad heddiw, ac rwy'n croesawu unrhyw ymdrechion gan y Llywodraeth i gynyddu cefnogaeth ac adnoddau i helpu i gyflawni gwelliannau i wasanaethau niwrowahanol yng Nghymru. Ond mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn siarad am hyn ers rhai blynyddoedd bellach, ac er fy mod yn cydnabod y bu cynnydd enfawr mewn galw am wasanaethau, maen nhw'n dal i gwympo ymhellach ac ymhellach ar ei hôl hi. Mae dros 9,000 o blant yn aros am asesiad awtistiaeth ac anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd, traean o'r rheini wedi bod ar y rhestr aros am dros flwyddyn dim ond er mwyn derbyn y diagnosis. Yn ystod yr oedi hwn, ac oherwydd diffyg diagnosis, nid yw'r plant hyn yn derbyn y gefnogaeth a'r cymorth y mae cymaint o'u hangen arnynt. Mae llawer yn rhoi'r gorau i addysg prif ffrwd o ganlyniad. Roeddwn i'n siarad ag etholwr yn lled ddiweddar y bu i'w merch, yn 14 oed, roi'r gorau i'r ysgol ac ni chafodd erioed unrhyw gysylltiad gan yr ysgol nac unrhyw wasanaethau cymorth ac nid yw wedi derbyn eto, mewn gwirionedd, ei diagnosis.
Felly, Dirprwy Weinidog, hoffwn wybod beth rydych chi'n ei wneud i leihau'r amseroedd aros, ac a ydych chi'n credu y bydd y £4 miliwn yma o'r £12 miliwn ychwanegol a ddarparwyd gennych chi yn ddigon i fynd i'r afael â'r problemau hyn? A hoffwn i wybod pa waith rydych chi'n ei wneud gyda'r Gweinidog addysg i sicrhau, os yw pobl yn rhoi'r gorau i'r ysgol, y gallan nhw fynd yn ôl i addysg prif ffrwd neu addysg briodol cyn gynted â phosib fel nad yw pobl ifanc yn colli allan ar unrhyw elfen o'u haddysg.
Mae diagnosis yn bwysig i lawer, ond nid dyma'r allwedd hud i ddatgloi'r holl wasanaethau. Ar ôl aros cryn dipyn am ddiagnosis, mae nifer o etholwyr a phobl ledled Cymru yn dweud wrthyf i fod yna frwydr bellach i gael mynediad at wasanaethau a chefnogaeth. Does dim syndod pan fydd yr adroddiad yn nodi methiannau mewn sawl maes, o strwythurau staffio i fannau clinigol, felly a allwch chi roi gwybod i'r Senedd a minnau heddiw sut rydych chi'n bwriadu cynyddu arbenigedd yn y maes hwn i ddatrys yr heriau recriwtio sydd gennych chi? Credir bod gan un o bob 20 o bobl anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd, a chredir bod gan un o bob 100 o blant syndrom Tourette. Ni ddylai fod wedi cymryd mor hir â hyn iddo gael ei wireddu, ac mae angen ehangu'r strategaeth niwrowahanol i gynnwys meysydd eraill hefyd, a chyflyrau—nid yw'n ymwneud ag awtistiaeth yn unig. Fe wnaethoch chi amlinellu yn eich araith eich bod chi'n ceisio ehangu'r strategaeth, ond hoffwn wybod sut a phryd rydych chi'n mynd i wneud hyn.
Rwy'n eich annog i ymgymryd ag argymhellion yr adroddiad ac mae'n rhaid i unrhyw ddatblygiadau ganolbwyntio ar fod yn ddull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, ac fe wnaethoch chi godi hynny drwy eich araith, felly rwy'n cydnabod hynny. Ond nid yw llawer o unigolion yn ffitio i'r gwasanaethau neu'r labeli presennol, ac mae'n rhaid cael dull cyfannol, cynhwysfawr. Ac rwy'n cymeradwyo'r Llywodraeth am wneud hynny.
Mae'r adolygiad yn nodi y bu methiannau pellach o ran adnabod ac ymgysylltu'n effeithiol â rhai grwpiau, fel merched awtistig, a'r etholwr hwnnw y soniais wrthych chi amdano a aeth i gael cefnogaeth ac fe ddywedwyd wrthyn nhw mewn gwirionedd, 'Oherwydd eich bod yn ferch does gennych chi ddim awtistiaeth.' Fe gawson nhw wybod hynny gan berson proffesiynol. Mae gen i ofn nad yw hynny'n iawn ac mae angen gwneud tipyn o addysgu ynghylch hynny. Gwelaf y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ysgwyd ei phen. Rwy'n ddigon hapus i rannu'r achos yna gyda chi. Rwy'n siŵr y byddai'r etholwr hwnnw hefyd.
Felly, Gweinidog, ynghylch awtistiaeth yn benodol, ydych chi nawr yn credu ei bod hi'n bryd ac yn briodol fod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno Deddf awtistiaeth, yr un math o Fil y gwnaeth fy nghyfaill a'm cyd-Aelod Paul Davies o Breseli Penfro eirioli drosto yn y fan yma, i wneud yn siŵr y gallwn ni gael rhywfaint o'r cymorth sydd ar gael i'r bobl hyn cyn gynted â phosibl? Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much for that contribution, and thank you very much for your general support for the proposals I've put forward today. I think it is a complex situation and we are starting off on this improvement programme, which I believe will deliver concrete results. You asked about what are we doing specifically to reduce neurodevelopment waiting times for assessment for children. So, we're working with the NHS delivery unit, which is undertaking a mapping exercise to try to better understand the complexities of the assessment process for children and young people, because we do have figures from all the different health boards, but they vary enormously. For example, some show no delays virtually, and others show hundreds of delays. And so it's very difficult to get a clear picture from that. So, we want to clearly address the barriers and focus on getting urgent support in to families, but I think it's really important we get the data right. So, the NHS delivery unit is going to look at that.
And then, as I said, we have got an extra £12 million that we're putting in over the three-year period, and I allocated an initial £1.4 million to regional partnership boards to support urgent need and to encourage innovation, and we are evaluating the results of that work. We've set up a clinical advisory group to provide expert advice on the development of services and to look at the waiting lists. And we're also developing a children's neurodevelopmental practitioners' network. Waiting times are not where we want them to be, I absolutely acknowledge that, and they vary so much that we really think we've got to have a good look at them and see where they are, as our first step towards tackling the waiting times, to get the actual evidence.
Some of the other questions that you raised—I think you said that everything has been concentrated on autism, and that we should develop that to make sure we have the whole spectrum, and we intend to move towards that. We've started with ADHD and Tourette's, and I've had quite a considerable number of meetings with families involved with those conditions, and there's absolutely no doubt in my mind that we need to develop a neurodiverse service that is beyond autism and covers all the conditions. So, that's definitely where we will move.
Then the issue about girls—yes, I think this is a really important issue, because there's no doubt that girls have not been diagnosed with autism because their symptoms have been masked. And I think that's happened because girls, maybe more than boys, have, in school, for example, been in friendship groups where they've copied the behaviour of other girls, so it hasn't been recognised. But now I think we're actually on to that, and in the integrated autism service we are now having more girls referred than—well, it's more women than men, basically, because that's mainly for adults. So, I think we have grasped that, and the clinicians are very aware of that.
And then, on the autism Act, I think we need to press ahead with what we're actually doing now, and I don't think there's any point, really, in revisiting that issue. Under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, I think we have the duties that we need in order to tackle all these complex issues. And I think that we absolutely—. Just to cover one of the points you were making about education, it's absolutely essential that we work very closely with education, because that's where these conditions are often first spotted, and we need to get in there very quickly and do what we can.
Diolch yn fawr iawn am y cyfraniad yna, a diolch yn fawr iawn am eich cefnogaeth gyffredinol i'r cynigion rydw i wedi'u cyflwyno heddiw. Rwy'n credu ei bod hi'n sefyllfa gymhleth ac rydym yn dechrau ar y rhaglen wella hon, a fydd, yn fy marn i, yn sicrhau canlyniadau pendant. Fe wnaethoch chi holi am yr hyn rydym ni'n ei wneud yn benodol i leihau amseroedd aros cael asesiadau niwroddatblygiad i blant. Felly, rydym ni'n gweithio gydag uned gyflenwi'r GIG, sy'n cynnal ymarfer mapio i geisio deall cymhlethdodau'r broses asesu i blant a phobl ifanc yn well, oherwydd mae gennym ni ffigyrau o'r holl wahanol fyrddau iechyd, ond maen nhw'n amrywio'n aruthrol. Er enghraifft, nid yw rhai yn dangos bron unrhyw oedi, ac eraill yn dangos cannoedd o achosion o oedi. Ac felly mae'n anodd iawn cael darlun clir o hynny. Felly, rydym ni eisiau mynd i'r afael yn glir â'r rhwystrau a chanolbwyntio ar gael cefnogaeth frys i deuluoedd, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod y data'n gywir gennym ni. Felly, mae uned gyflenwi'r GIG yn mynd i edrych ar hynny.
Ac yna, fel y dywedais i, mae gennym ni £12 miliwn ychwanegol yr ydym yn ei gyfrannu dros y cyfnod o dair blynedd, ac fe wnes i ddyrannu £1.4 miliwn cychwynnol i fyrddau partneriaeth rhanbarthol i gefnogi angen brys ac i annog arloesi, ac rydym yn gwerthuso canlyniadau'r gwaith hwnnw. Rydym ni wedi sefydlu grŵp cynghori clinigol i roi cyngor arbenigol ar ddatblygu gwasanaethau ac i edrych ar y rhestrau aros. Ac rydym ni hefyd yn datblygu rhwydwaith ymarferwyr niwroddatblygiadol plant. Nid yw'r amseroedd aros yr hyn rydym ni eisiau iddyn nhw fod, rwy'n cydnabod hynny'n llwyr, ac maen nhw'n amrywio cymaint fel ein bod ni wir yn meddwl bod yn rhaid i ni gael golwg dda arnyn nhw a gweld beth yw'r sefyllfa, fel ein cam cyntaf tuag at fynd i'r afael â'r amseroedd aros, i gael y dystiolaeth wirioneddol.
Rhai o'r cwestiynau eraill a godwyd gennych—credaf ichi ddweud fod popeth wedi'i ganolbwyntio ar awtistiaeth, ac y dylem ni ddatblygu hynny i sicrhau bod gennym ni' sbectrwm cyfan, ac rydym ni'n bwriadu symud tuag at hynny. Rydym ni wedi dechrau gydag anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd a syndrom Tourette, ac rwyf wedi cael cryn dipyn o gyfarfodydd gyda theuluoedd sy'n ymwneud â'r cyflyrau hynny, a does dim amheuaeth o gwbl yn fy meddwl i bod angen i ni ddatblygu gwasanaeth niwrowahanol sydd y tu hwnt i awtistiaeth ac sy'n cwmpasu'r holl gyflyrau. Felly, dyna'n bendant y byddwn ni'n ei wneud.
Yna'r mater am ferched—ydw, rwy'n credu bod hwn yn fater pwysig iawn, oherwydd does dim amheuaeth nad yw merched wedi cael diagnosis o awtistiaeth oherwydd bod eu symptomau ynghudd. A chredaf fod hynny wedi digwydd oherwydd bod merched, efallai mwy na bechgyn, yn yr ysgol, er enghraifft, wedi bod mewn grwpiau cyfeillgarwch lle maen nhw wedi copïo ymddygiad merched eraill, felly dyw e ddim wedi cael ei gydnabod. Ond nawr rwy'n credu ein bod ni mewn gwirionedd yn dechrau deall hynny, ac yn y gwasanaeth awtistiaeth integredig rydym ni nawr yn cael mwy o ferched yn cael eu cyfeirio na—wel, mwy o fenywod na dynion, yn y bôn, oherwydd mae hynny'n bennaf ar gyfer oedolion. Felly, rwy'n credu ein bod ni wedi deall hynny, ac mae'r clinigwyr yn ymwybodol iawn o hynny.
Ac yna, o ran y Ddeddf awtistiaeth, rwy'n credu bod angen i ni fwrw ymlaen â'r hyn rydym ni'n ei wneud nawr mewn gwirionedd, a dydw i ddim yn credu bod unrhyw ddiben, mewn gwirionedd, ailedrych ar y mater hwnnw. O dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, rwy'n credu bod gennym y dyletswyddau sydd eu hangen arnom ni er mwyn mynd i'r afael â'r holl faterion cymhleth hyn. Ac rwy'n credu ein bod ni'n hollol—. Dim ond i gwmpasu un o'r pwyntiau roeddech chi'n eu gwneud am addysg, mae'n gwbl hanfodol ein bod ni'n gweithio'n agos iawn gydag addysg, oherwydd dyna lle mae'r amodau hyn yn aml yn cael eu gweld gyntaf, ac mae angen i ni weithredu'n gyflym iawn a gwneud yr hyn y gallwn ni.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad yma—sawl diweddariad digon defnyddiol yn y fan yna, a dwi'n croesawu sawl elfen, yn croesawu'n sicr y bwriad i ymestyn y llinell alw iechyd meddwl. Mi fyddwn i'n croesawu, gan y Gweinidog, ychydig yn rhagor o fanylion ynglŷn â sut mae'r prosiect peilot hwnnw yn mynd i gael ei rolio allan i fod yn rhywbeth ehangach. Dwi'n croesawu hefyd yr ymrwymiad i ddarparu mwy o gyfleon hyfforddiant i bobl sy'n gweithio yn y maes yma. Eto, mi fyddwn i'n croesawu mwy o fanylion, yn benodol faint o weithwyr ydych chi'n rhagweld fydd yn gallu mynd drwy gynlluniau hyfforddiant o'r math yma, a dros ba fath o gyfnod. A hefyd, wrth gwrs, mae angen denu mwy o bobl i mewn i'r maes yma i weithio, felly mi ofynnaf i hefyd beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod gyrfaoedd yn y maes cyflyrau niwrowahanol yn ddeniadol a bod digon o bobl newydd yn dod i mewn i'r sector sydd eisiau gweithio yn y maes yma, yn ogystal â'n bod ni yn gwellau sgiliau y rhai sydd yn y maes yn barod.
Ac un cwestiwn olaf eithaf sylfaenol, am wn i. Rydym ni'n clywed eto yn y datganiad yma fod galw am wasanaethau wedi cynyddu yn fawr a'r broblem fawr ydy bod galw yn fwy na'r ddarpariaeth sydd ar gael. Wel, a gaf i ofyn, felly, pa bryd mae'r Gweinidog yn disgwyl y bydd y capasiti gennym ni i ddarparu ar gyfer y bobl sydd yn chwilio am wasanaethau, pa un ai yn asesu, yn y lle cyntaf, neu yn gefnogaeth a thriniaeth maes o law? Mi fyddwn i'n gwerthfawrogi amserlen uchelgeisiol gan y Gweinidog fyddai'n dweud wrthym ni pa bryd rydym ni'n ystyried y gallem ni fod mewn sefyllfa gynaliadwy, achos mae'n berffaith amlwg nad ydy'r sefyllfa yn gynaliadwy ar hyn o bryd.
Thank you to the Deputy Minister for this statement—several useful updates here, and I welcome several elements; I welcome, certainly, the intention to extend the helpline for mental health. I would welcome, from the Deputy Minister, more details about how that pilot project is going to be rolled out to be a wider programme. I also welcome the commitment to provide more training opportunities for people working in this field. Again, I would welcome more detail, specifically how many individuals you foresee will be able to go through these training schemes and over what kind of period. And also, of course, we need to attract more people into this field, so I would ask what the Government is doing to ensure that careers in the neurodivergent conditions field are sufficiently attractive and that sufficient numbers of young people come into the sector who want to work in this area, as well as that we improve the skills of those who are already working in the field.
And one final question, a fundamental question. We hear once again in this statement that demand for services has increased a great deal and that the major problem is that demand is greater than the provision that's available. Well, can I ask, therefore, when does the Deputy Minister expect that we will have the capacity to provide for those people who are seeking services, whether that be assessment, in the first instance, or support and treatment in due course? I would appreciate an ambitious timeline from the Deputy Minister that would tell us when we think that we will be able to be in a sustainable situation, because it's perfectly clear that the situation isn't currently sustainable.
I thank Rhun ap Iorwerth for his contribution and for his welcome for some of the elements in my statement. The call roll-out is very early; it only started at the beginning of April, so it will be evaluated, so I hope we'll have a lot more information that we can give you soon. But we actually did this in direct response to what families said, because I met a lot of groups of families, which were very distressing meetings, because they'd had a terrible struggle to get recognition and help for the condition that they were in. And this is one of the things they wanted. So, we have set this up. It's 24 hours, it's confidential, the people who have been working on the mental health line have had specific training in neurodivergent conditions and are very eager to do what they can for people who do phone up. I think we had some figures—I think, over the first week or so, about 40 families had contacted the line, particularly on neurodivergence. So, I think that was a good start, but, obviously, we've got to make sure that the line is well known, and we will evaluate it before—we hope—it will become a permanent feature, which will be available to everybody.
Yes, we do need to upskill the workforce, and we do need to give as many training opportunities as we possibly can. So, a variety of bespoke training will be developed for specific professional groups, such as people working in CAMHS, social workers. And all of the resources that are used are co-produced with individuals with a range of neurodivergent conditions. And that is one of the key things that we're trying to embed in our practice now, is to work jointly, in a co-productive way, with people with actual lived experience. So, the national autism team have rolled out two e-learning modules, around understanding autism and understanding effective communication. Local authorities have received those well, and most areas have made arrangements to access this training. Tourettes Action have also got an e-learning module that is readily available. And we're working closely with Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales, and we hope to develop pre- and post-qualification training for the workforce. Schools and further education can access the learning with autism training packages, through the national autism team. So, we are trying, as widely as possible, to roll out training programmes.
I think it's an important point he makes about how we're going to attract people into the service, and that's something that we hope, when people who are involved in this sort of work realise the investment we're putting into the service and the need that is there, that they will be attracted to do that. But, obviously, that's something we need to work on as we go along. I don't think it's possible to say when we would ever say, 'Right, we've got everything we need, and we've reached the situation where we've solved it', because we're still at the stage, really, where, as I say, we've got the NHS delivery unit looking in to see exactly what the figures are and where it exists. There is so much more awareness of what's happening, which I think is great, but it obviously brings more demand. So, I don't think I could ever say when we'd reached a stage that we'd say, 'Yes, we've managed to solve it all.'
Diolch i Rhun ap Iorwerth am ei gyfraniad ac am ei groeso i rai o'r elfennau yn fy natganiad. Mae hi'n ddyddiau cynnar iawn; dim ond ar ddechrau mis Ebrill y dechreuodd y broses, felly caiff ei werthuso, felly gobeithio y bydd gennym ni lawer mwy o wybodaeth y gallwn ni ei rhoi i chi'n fuan. Ond mewn gwirionedd, fe wnaethom ni hyn mewn ymateb uniongyrchol i'r hyn a ddywedodd teuluoedd, oherwydd cwrddais â llawer o grwpiau o deuluoedd, a oedd yn gyfarfodydd trallodus iawn, oherwydd roedden nhw wedi brwydro'n ofnadwy i gael cydnabyddiaeth a chymorth gyda'r cyflwr yr oedden nhw ynddo. A dyma un o'r pethau roedden nhw eisiau. Felly, rydym ni wedi sefydlu hyn. Mae'n wasanaeth 24 awr, mae'n gyfrinachol, mae'r bobl sydd wedi bod yn gweithio ar y llinell iechyd meddwl wedi cael hyfforddiant penodol mewn cyflyrau niwrowahanol ac yn awyddus iawn i wneud yr hyn y gallan nhw i bobl sy'n ffonio. Rwy'n credu bod gennym ni rai ffigyrau—rwy'n credu, dros yr wythnos gyntaf, fod tua 40 o deuluoedd wedi cysylltu â'r llinell, yn enwedig ynghylch niwrowahaniaeth. Felly, rwy'n credu bod hynny'n ddechrau da, ond, yn amlwg, mae'n rhaid i ni sicrhau bod y llinell yn adnabyddus, a byddwn ni'n ei gwerthuso cyn—rydym ni'n gobeithio—y daw yn nodwedd barhaol, a fydd ar gael i bawb.
Oes, mae angen i ni uwchsgilio'r gweithlu, ac mae angen i ni roi cymaint o gyfleoedd hyfforddi ag y gallwn ni. Felly, caiff amrywiaeth o hyfforddiant pwrpasol ei ddatblygu ar gyfer grwpiau proffesiynol penodol, megis pobl sy'n gweithio yn CAMHS, gweithwyr cymdeithasol. A chaiff yr holl adnoddau a ddefnyddir eu cyd-gynhyrchu gydag unigolion ag ystod o gyflyrau niwrowahanol. A dyna un o'r prif bethau rydym ni'n ceisio ei ymgorffori yn ein harfer nawr, yw gweithio ar y cyd, mewn ffordd gydgynhyrchiol, gyda phobl sydd â phrofiad byw go iawn. Felly, mae'r tîm awtistiaeth cenedlaethol wedi cyflwyno dau fodiwl e-ddysgu, ynghylch deall awtistiaeth a deall cyfathrebu effeithiol. Mae awdurdodau lleol wedi rhoi croeso gwresog i'r rheini, ac mae'r rhan fwyaf o ardaloedd wedi gwneud trefniadau i fanteisio ar yr hyfforddiant yma. Mae gan Tourettes Action hefyd fodiwl e-ddysgu sydd ar gael yn rhwydd. Ac rydym ni'n gweithio'n agos gydag Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru, a gobeithiwn ddatblygu hyfforddiant cyn-gymhwyster ac ôl-gymhwyster ar gyfer y gweithlu. Gall ysgolion ac addysg bellach gael mynediad at y dysgu gyda phecynnau hyfforddiant awtistiaeth, drwy'r tîm awtistiaeth cenedlaethol. Felly, rydym ni'n ceisio, mor eang â phosib, i gyflwyno rhaglenni hyfforddi.
Credaf ei fod yn gwneud sylw pwysig am sut rydym ni'n mynd i ddenu pobl i'r gwasanaeth, ac mae hynny'n rhywbeth rydym ni'n gobeithio, pan fydd pobl sy'n ymwneud â'r math yma o waith yn sylweddoli'r buddsoddi rydym ni'n ei wneud yn y gwasanaeth a'r angen sydd yna, y cânt eu denu i wneud hynny. Ond, yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth sydd angen i ni weithio arno yn y dyfodol. Dydw i ddim yn credu ei bod hi'n bosib dweud pryd fydden ni byth yn dweud, 'Iawn, mae gennym ni bopeth sydd ei angen arnom ni, ac rydym ni wedi cyrraedd y sefyllfa lle rydyn ni wedi'i ddatrys', oherwydd rydym ni'n dal yn y cyfnod, mewn gwirionedd, lle, fel rwy'n dweud, mae gennym ni uned gyflenwi'r GIG yn ymchwilio i weld beth yn union yw'r ffigyrau a lle mae'n bodoli. Mae cymaint mwy o ymwybyddiaeth o'r hyn sy'n digwydd, sy'n wych yn fy marn i, ond mae'n amlwg yn dod â mwy o alw. Felly, dydw i ddim yn meddwl y gallwn ni fyth ddweud pan fydden ni wedi cyrraedd adeg y bydden ni'n dweud, 'Ie, rydyn ni wedi llwyddo i ddatrys y cyfan.'
As James Evans did, I'll declare an interest here, as my daughter is autistic, and she's currently in receipt of public care—she's in a resource base. I've lived the challenges that the Deputy Minister's mentioned today, and I feel that a lot of what's been said today is a response to some of the things I raised in my short debate a year ago—a year ago this month. And I feel that the Deputy Minister's listened intently to what I said, given that the progress that we've made in that year has followed the path of the statement she's made, and I very much welcome that. I'd just say to James Evans: I don't think that a law is going to help us; I think the progress that's being made here and is being demonstrated will help more. And as to whether we'll resolve this, I think clinicians are learning all the time about neurodiversity, and therefore it's impossible to identify an end point, because we are learning all the time.
One thing I'd say to the Deputy Minister that could be enhanced, and some questions I'd have is: there is more to neurodiversity than autism; there is also dyslexia, dyspraxia, dyscalculia, and those additional things that happen in school. And I feel that there's something's missing; there is a paragraph in there about schools, but I think that the connection with education is missing. And if it is to be a true whole-system approach, I think education needs to be brought in, alongside health and social care, on a more rigorous basis. And also, if you take that a step further, I wonder why you can't have mandatory training for schools in dealing with neurodivergent conditions. I think that would be a further step forward. And I'd like to learn in future more about how the Deputy Minister will see that better connection with education, to further enhance the progress that she's clearly making in this area.
Fel y gwnaeth James Evans, byddaf yn datgan diddordeb yma, gan fod fy merch yn awtistig, ac mae hi'n derbyn gofal cyhoeddus ar hyn o bryd—mae hi mewn canolfan adnoddau. Rwyf wedi byw'r heriau y soniodd y Dirprwy Weinidog amdanyn nhw heddiw, ac rwy'n teimlo bod llawer o'r hyn sydd wedi cael ei ddweud heddiw yn ymateb i rai o'r pethau a godais yn fy nadl fer flwyddyn yn ôl—flwyddyn yn ôl y mis hwn. Ac rwy'n teimlo bod y Dirprwy Weinidog wedi gwrando'n astud ar yr hyn a ddywedais i, o ystyried bod y cynnydd rydym ni wedi'i wneud yn y flwyddyn honno wedi dilyn llwybr y datganiad mae hi wedi'i wneud, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr. Byddwn i'n dweud wrth James Evans: dydw i ddim yn meddwl bod deddf yn mynd i'n helpu ni; rwy'n credu y bydd y cynnydd sy'n cael ei wneud yma ac sy'n cael ei ddangos yn helpu mwy. Ac o ran a fyddwn ni'n datrys hyn, rwy'n credu bod clinigwyr yn dysgu drwy'r amser am niwrowahaniaeth, ac felly mae'n amhosib nodi pwynt terfynol, oherwydd ein bod yn dysgu drwy'r amser.
Un peth y byddwn i'n ei ddweud wrth y Dirprwy Weinidog y gellid ei wella, a rhai cwestiynau fyddai gen i yw: mae mwy i niwrowahaniaeth nag awtistiaeth; mae yna hefyd ddyslecsia, dyspracsia, dyscalculia, a'r pethau ychwanegol hynny sy'n digwydd yn yr ysgol. A theimlaf fod yna rywbeth ar goll; mae paragraff yn y fan yna am ysgolion, ond credaf fod y cysylltiad gydag addysg ar goll. Ac os yw am fod yn ddull system gyfan mewn difrif, rwy'n credu bod angen cynnwys addysg, ochr yn ochr ag iechyd a gofal cymdeithasol, yn fwy trwyadl. A hefyd, os cymerwch chi hynny gam ymhellach, tybed pam na allwch chi gael hyfforddiant gorfodol i ysgolion wrth ddelio â chyflyrau niwrowahanol. Rwy'n credu y byddai hynny'n gam pellach ymlaen. A hoffwn ddysgu yn y dyfodol mwy am sut y bydd y Dirprwy Weinidog yn gweld y cysylltiad gwell hwnnw ag addysg, i wella'r cynnydd y mae hi'n amlwg yn ei wneud yn y maes hwn.
I'd like to thank Hefin very much for his contribution and for all the work he's done in this field, because I think he has been a champion here, speaking up. And I absolutely recognise the debate you made early on and some of the changes that have come about since then. Because I’m not trying to hide the fact—we are making progress, but it needs a lot of time and effort in order to achieve that progress. And certainly dyslexia, dyspraxia, all the other conditions, we do intend to provide a service that will cover all those conditions. Obviously, we started off with autism and all the concentration on autism. We’ve got Tourette’s and ADHD now where we’re putting some emphasis on, and that’s because of the demand that has come to us, basically. But we do want to look at all those other conditions as well, and we will be a team. It won’t be the national autism team; it will become a team that will cover all those conditions, and we will have to learn from the statutory code for autism. We’ll need some other codes, or we’ll need to convert that to a code that will cover all the conditions. So, thank you very much for making that important point.
And, yes, this link with education is absolutely crucial. We’re doing our utmost to improve the links between health and education, and we’re aware of the barriers and the processes that do overcomplicate referral pathways. What we would do by setting up the practitioners network that we’ll be setting up is we want to show the best practice models that do already exist in some areas and in some schools, in particular in Newport and in west Wales, where there are early help referral pathways between education, health, social care and families that are extremely effective, because they draw in all elements. I know that, in some schools, at the earliest point of identification the school is involved and works with the children and young people with individual development plans and carries on working with them, and if the need then becomes for health to be involved, education is involved and works with health. There are very good examples, but they’re scattered examples, and what we want to do is to try and improve the whole system.
Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i Hefin am ei gyfraniad ac am yr holl waith mae wedi ei wneud yn y maes yma, oherwydd rwy'n credu y bu'n hyrwyddwr yma, yn codi llais. Ac rwy'n cydnabod yn llwyr y ddadl a wnaethoch chi o'r blaen a rhai o'r newidiadau a fu ers hynny. Oherwydd nid wyf i'n ceisio cuddio'r ffaith—rydym ni'n gwneud cynnydd, ond mae angen llawer o amser ac ymdrech arno er mwyn cyflawni'r cynnydd hwnnw. Ac yn sicr dyslecsia, dyspracsia, yr holl gyflyrau eraill, rydym yn bwriadu darparu gwasanaeth a fydd yn cwmpasu'r holl gyflyrau hynny. Yn amlwg, fe ddechreuon ni gydag awtistiaeth a'r holl ganolbwyntio ar awtistiaeth. Mae gennym ni syndrom Tourette ac anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd nawr lle rydym ni'n rhoi rhywfaint o bwyslais, ac mae hynny oherwydd y galw sydd wedi dod atom ni, yn y bôn. Ond rydym ni eisiau edrych ar yr holl gyflyrau eraill hynny hefyd, a byddwn ni'n dîm. Nid dyma fydd y tîm awtistiaeth cenedlaethol; bydd yn dod yn dîm a fydd yn cwmpasu'r holl gyflyrau hynny, a bydd yn rhaid i ni ddysgu o'r cod awtistiaeth statudol. Bydd angen rhai codau eraill arnom ni, neu bydd angen i ni drosi hynny i god a fydd yn cwmpasu'r holl amodau. Felly, diolch yn fawr iawn am wneud y pwynt pwysig hwnnw.
Ac ydy, mae'r cysylltiad yma gydag addysg yn gwbl hanfodol. Rydym yn gwneud ein gorau glas i wella'r cysylltiadau rhwng iechyd ac addysg, ac rydym yn ymwybodol o'r rhwystrau a'r prosesau sy'n gwneud gor-gymhlethu llwybrau cyfeirio. Yr hyn y byddem yn ei wneud drwy sefydlu'r rhwydwaith ymarferwyr y byddwn yn ei sefydlu yw ein bod eisiau dangos y modelau arfer gorau sy'n bodoli eisoes mewn rhai ardaloedd ac mewn rhai ysgolion, yn enwedig yng Nghasnewydd ac yng ngorllewin Cymru, lle mae llwybrau cyfeirio cymorth cynnar rhwng addysg, iechyd, gofal cymdeithasol a theuluoedd sy'n hynod effeithiol, am eu bod yn tynnu pob elfen ynghyd. Rwy'n gwybod, mewn rhai ysgolion, ar yr adeg adnabod cynharaf bod yr ysgol yn cymryd rhan ac yn gweithio gyda'r plant a'r bobl ifanc gyda chynlluniau datblygu unigol ac yn parhau i weithio gyda nhw, ac os yw'r angen wedyn yn dod i iechyd gymryd rhan, mae addysg yn rhan o'r hafaliad ac yn gweithio gydag iechyd. Mae enghreifftiau da iawn, ond maen nhw'n enghreifftiau gwasgaredig, a'r hyn rydym ni eisiau ei wneud yw ceisio gwella'r system gyfan.
I also sought to introduce an autism Bill before Paul Davies, and I have to disagree, based on my daily casework, with the Minister when she said there’s no point in revisiting this issue, because I assure you that where good practice exists it’s laudable, and it’s good for the people who live in those areas, but bad practice is being allowed to continue to exist because we still don’t have the legal duties that would have been introduced by my Act and then Paul’s Act. I should also declare I have members of my family who have neurodiverse conditions.
Neurodevelopmental conditions are covered by the Equality Act 2010, requiring understanding of and adjustments for people known or believed to have lifelong neurodevelopmental conditions, including ADHD and autism spectrum conditions. However, although you state that
'We are working in partnership with people who have lived experience of neurodivergence and their families,'
and that
'The focus on early help is essential',
I hear almost daily from neurodiverse people, their families and carers, who are still having to fight for the support and services they need to enable them to lead independent lives, only to be blamed by senior officials who refuse to understand either their neurodiversity or their legal duties under the Equality Act, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, and of course the statutory code you referred to.
How do you therefore respond to—? I’ll just give one example, an example of a Flintshire constituent with diagnosed conditions, including autism and ADHD, who e-mailed me within the last fortnight, speaking on behalf of both herself and the ever growing number of other Flintshire families in a similar position, who are having to support each other, and she e-mailed as follows:
'We’re concerned about the number of children being removed instead of preventative services being put in place for those families who need support. I’m sure I’ll have a target on my back now, so I may as well make it worth it, given their gaslighting, discrimination, unlawful and corrupt behaviours. We’re tired of the bullying and failures whilst they pretend to be autism friendly under the guise of the north Wales integrated autism service. They’re a danger to society and have traumatised many, but what makes it worse is they show no remorse, no compassion and no sign of changing.'
How will you listen to these people whose lived experience is horrifying to listen to on a daily basis, and of course deeply, not just traumatising, but agonising for them, and in some cases leading to outcomes that are shocking and in some cases unbelievable for those families?
Ceisiais i hefyd gyflwyno Bil awtistiaeth cyn Paul Davies, ac mae'n rhaid i mi anghytuno, yn seiliedig ar fy ngwaith achos dyddiol, gyda'r Gweinidog pan ddywedodd nad oes diben ailedrych ar y mater hwn, oherwydd rwy'n eich sicrhau, lle mae arfer da yn bodoli mae'n ganmoladwy, ac mae'n dda i'r bobl sy'n byw yn yr ardaloedd hynny, ond mae arferion drwg yn cael parhau i fodoli oherwydd nad oes gennym y dyletswyddau cyfreithiol o hyd a fyddai wedi'u cyflwyno gan fy Neddf i ac yna Deddf Paul. Ddylwn i hefyd ddatgan bod gen i aelodau o fy nheulu sydd â chyflyrau niwrowahanol.
Mae cyflyrau niwroddatblygiadol yn dod o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, sy'n ei gwneud hi'n ofynnol deall ac addasu i bobl y gwyddys neu y credir bod ganddyn nhw gyflyrau niwroddatblygiadol gydol oes, gan gynnwys cyflyrau sbectrwm anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd ac awtistiaeth. Fodd bynnag, er eich bod yn datgan
'Rydym yn cydweithio â phobl sydd â phrofiad o fod yn niwrowahanol, a'u teuluoedd,'
a bod y
'pwyslais ar gymorth cynnar yn hanfodol',
rwy'n clywed bron yn ddyddiol gan bobl niwrowahanol, eu teuluoedd a'u gofalwyr, sy'n dal i orfod brwydro am y gefnogaeth a'r gwasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw i'w galluogi i fyw bywydau annibynnol, dim ond i uwch-swyddogion sy'n gwrthod deall naill ai eu niwrowahaniaeth neu eu dyletswyddau cyfreithiol dan y Ddeddf Cydraddoldeb, Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, ac wrth gwrs y cod statudol y cyfeirioch chi ato.
Sut ydych chi felly'n ymateb i—? Byddaf ond yn rhoi un enghraifft, enghraifft o etholwr o sir y Fflint sydd â chyflyrau sydd wedi cael diagnosis, gan gynnwys awtistiaeth ac anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd, a wnaeth fy e-bostio yn y pythefnos diwethaf, gan siarad ar ran ei hun a'r nifer cynyddol o deuluoedd eraill yn sir y Fflint mewn sefyllfa debyg, sy'n gorfod cefnogi ei gilydd, ac fe wnaeth hi e-bostio fel a ganlyn:
'Rydym ni'n pryderu am nifer y plant sy'n cael eu tynnu allan yn lle bod gwasanaethau ataliol yn cael eu rhoi ar waith ar gyfer y teuluoedd hynny sydd angen cymorth. Rwy'n siŵr y byddaf yn tynnu sylw at fy hun drwy ddweud hyn, felly waeth imi wneud sioe iawn ohoni, o ystyried eu hymddygiad dibwyllo, gwahaniaethu, anghyfreithlon a llygredig. Rydym ni wedi blino ar y bwlio a'r methiannau wrth iddyn nhw esgus bod yn ystyriol o awtistiaeth dan gochl gwasanaeth awtistiaeth integredig y gogledd. Maen nhw'n beryg i gymdeithas ac wedi trawmateiddio llawer, ond yr hyn sy'n ei wneud yn waeth yw nad ydyn nhw'n dangos unrhyw edifeirwch, dim tosturi a dim arwydd o newid.'
Sut fyddwch chi'n gwrando ar y bobl hyn y mae eu profiad byw yn arswydus i wrando arno yn ddyddiol, ac wrth gwrs, nid dim ond drallodus, ond yn hynod boenus iddyn nhw, ac mewn rhai achosion yn arwain at ganlyniadau sy'n frawychus ac mewn rhai achosion yn anghredadwy i'r teuluoedd hynny?
Thank you very much, Mark, for that series of questions. Again, I know you have been a champion for autism in particular in this Chamber. As I have said throughout this statement, I am not in any way denying the difficult experiences that people are having and have had. I think that what you described in terms of your constituents about discrimination and bullying and about children being removed, I think that is shocking and I think I would need to see more details of what happened there in order to tackle those issues, because I certainly do not think that anything like that should be happening in the services that we provide.
In terms of people supporting each other, I think that is a very effective way of managing to carry on, basically, and we are working closely with the voluntary sector, which is particularly involved with neurodivergent conditions, and they advise us, they're on our advisory board, and we think that support groups are things that we really want to encourage, and it means so much. In the groups that I've held, I think it has been absolutely great to see how the—mainly—parents in the groups have supported each other in describing the activities that they've been through, and I think the more we can do to help that, we will.
In terms of working in partnership, we are committed to working in partnership, in co-production, and I acknowledge that that is something that's not easy to do, because obviously to work in true co-production you have to produce things together and it takes much longer in order to truly co-produce. We are, as I think I said in the speech, involved with many people who have either neurodiversity itself or have people in the family who are affected, and we do have a number of those people on our advisory group. We've got a wider stakeholder group and we are listening to their voices and they are part of what we're doing. So, I'd like to reassure him that we are doing everything we can to work together in partnership with people who have got that lived experience, in order to inform the progress that we are planning to make.
Diolch yn fawr iawn, Mark, am y gyfres honno o gwestiynau. Unwaith eto, rwy'n gwybod y buoch yn eiriol dros awtistiaeth yn enwedig yn y Siambr hon. Fel y dywedais trwy gydol y datganiad hwn, nid wyf mewn unrhyw ffordd yn gwadu'r profiadau anodd y mae pobl yn eu cael ac wedi eu cael. Rwy'n credu bod yr hyn a ddisgrifiwyd gennych chi yn nhermau eich etholwyr am wahaniaethu a bwlio ac am blant yn cael eu tynnu ymaith, rwy'n credu bod hynny'n frawychus ac rwy'n credu y byddai angen i mi weld mwy o fanylion am yr hyn a ddigwyddodd yno er mwyn mynd i'r afael â'r materion hynny, oherwydd yn sicr nid wyf yn credu y dylai unrhyw beth fel yna fod yn digwydd yn y gwasanaethau yr ydym ni'n eu darparu.
O ran pobl yn cefnogi ei gilydd, rwy'n credu bod hynny'n ffordd effeithiol iawn o lwyddo i ddyfalbarhau, yn y bôn, ac rydym yn gweithio'n agos gyda'r sector gwirfoddol, sy'n ymwneud yn arbennig â chyflyrau niwrowahanol, ac maen nhw'n ein cynghori, maen nhw ar ein bwrdd cynghori, ac rydym yn credu bod grwpiau cymorth yn bethau yr ydym ni wir eisiau eu hannog, ac mae'n golygu cymaint. Yn y grwpiau rwyf wedi eu cynnal, credaf y bu hi'n hollol wych gweld sut mae'r rhieni—yn bennaf—yn y grwpiau wedi cefnogi ei gilydd wrth ddisgrifio'r gweithgareddau maen nhw wedi bod trwyddyn nhw, a chredaf y mwyaf y gallwn ni ei wneud i helpu hynny, fe wnawn ni.
O ran cydweithio, rydym ni wedi ymrwymo i gydweithio, i gyd-gynhyrchu, ac rwy'n cydnabod bod hynny'n rhywbeth nad yw'n hawdd ei wneud, oherwydd yn amlwg i gydweithio i wir gyd-gynhyrchu mae'n rhaid i chi gynhyrchu pethau gyda'ch gilydd ac mae'n cymryd llawer mwy o amser er mwyn gwir gyd-gynhyrchu. Rydym, fel rwy'n credu i mi ddweud yn yr araith, yn ymwneud â llawer o bobl sydd naill ai yn niwrowahanol eu hun neu sydd â phobl yn y teulu sy'n cael eu heffeithio, ac mae gennym ni nifer o'r bobl hynny ar ein grŵp cynghori. Mae gennym ni grŵp rhanddeiliaid ehangach ac rydym ni'n gwrando ar eu lleisiau ac maen nhw'n rhan o'r hyn rydym ni'n ei wneud. Felly, hoffwn ei sicrhau ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gydweithio â phobl sydd wedi cael y profiad byw hwnnw, yn sail i'r cynnydd y bwriadwn ei wneud.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yna. Dyna ni felly yn dod at ddiwedd ein gwaith ni am heddiw. Diolch yn fawr i chi i gyd.
I thank the Minister for that statement. That brings today's proceedings to a close. Thank you all very much.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:43.
The meeting ended at 17:43.