Y Cyfarfod Llawn
Plenary
28/03/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jayne Bryant.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Jayne Bryant.
1. A wnaiff Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddefnyddio rhagnodi cymdeithasol yn ne-ddwyrain Cymru? OQ59374
1. Will the Welsh Government provide an update on the use of social prescribing in south-east Wales? OQ59374
Llywydd, I thank Jayne Bryant for the question. There are many examples of social prescribing services in south-east Wales, including the Ffrind i Mi project, which supports those who are lonely or isolated. Recent research demonstrates a clear year-on-year increase in referrals and use of social prescribing in all parts of Wales.
Llywydd, diolch i Jayne Bryant am y cwestiwn. Mae sawl enghraifft o wasanaethau rhagnodi cymdeithasol yn y de-ddwyrain, gan gynnwys prosiect Ffrind i Mi, sy'n cefnogi'r rheiny sy'n unig neu'n ynysig. Mae ymchwil diweddar yn dangos cynnydd clir o flwyddyn i flwyddyn yn nifer yr atgyfeiriadau a'r defnydd o ragnodi cymdeithasol ym mhob rhan o Gymru.
Diolch, Prif Weinidog. And it's good you've mentioned Ffrind i Mi—a great organisation. I fully welcome the Welsh Government's commitment to developing a national framework for social prescribing. At a time when A&E and GP surgeries are under pressure, it's vital that we grasp every opportunity at preventative care. One example of where this is happening is at the laundry garden at Tredegar House, which is run by the National Trust. Members of Growing Space, a mental health charity, help care for the garden, while members of Woodland Routes to Wellbeing use the garden to gain skills and improve people's mental and physical well-being. And I had the pleasure of inviting you, Prif Weinidog, to see Growing Space back in 2021, so I know you've seen first-hand the excellent work that they do.
This project in my constituency is an excellent example of using our past and our heritage to improve the well-being of the present. As a country, we pride ourselves on our castles, estates and landscapes; it would be fantastic to see more of them utilised in this way. Prif Weinidog, how are the Welsh Government working with partners like Cadw, Museum Wales, National Resources Wales and the National Trust to promote social prescribing projects, and how are bodies such as these able to work with NHS boards to ensure that front-line staff are aware of the local opportunities so they're best able to refer residents?
Diolch, Prif Weinidog. Ac mae'n dda eich bod chi wedi sôn am Ffrind i Mi—sefydliad gwych. Rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru yn llawn i ddatblygu fframwaith cenedlaethol ar gyfer rhagnodi cymdeithasol. Ar adeg pan fo adrannau damweiniau ac achosion brys a meddygfeydd o dan bwysau, mae'n hanfodol ein bod yn bachu ar bob cyfle o ran gofal ataliol. Un enghraifft o le mae hyn yn digwydd yw yng ngardd y golchdy yn Nhŷ Tredegar, sy'n cael ei rhedeg gan yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol. Mae aelodau o Growing Space, elusen iechyd meddwl, yn helpu i ofalu am yr ardd, tra bod aelodau Llwybrau Lles Coetiroedd yn defnyddio'r ardd i feithrin sgiliau a gwella lles meddyliol a chorfforol pobl. Ac fe ges i'r pleser o'ch gwahodd chi, Prif Weinidog, i weld Growing Space nôl yn 2021, felly rwy'n gwybod eich bod chi wedi gweld o lygad y ffynnon y gwaith ardderchog maen nhw'n ei wneud.
Mae'r prosiect hwn yn fy etholaeth yn enghraifft ardderchog o ddefnyddio ein gorffennol a'n treftadaeth i wella lles y presennol. Fel gwlad, rydym yn ymfalchïo yn ein cestyll, ystadau a thirluniau; byddai'n wych gweld mwy ohonynt yn cael eu defnyddio fel hyn. Prif Weinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn cydweithio â phartneriaid fel Cadw, Amgueddfa Cymru, Cyfoeth Cenedlaethol Cymru a'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol i hyrwyddo prosiectau rhagnodi cymdeithasol a sut mae cyrff fel hyn yn gallu gweithio gyda byrddau'r GIG i sicrhau bod staff rheng flaen yn ymwybodol o'r cyfleoedd lleol fel eu bod yn gallu cyfeirio trigolion yn y ffordd orau?
Well, Llywydd, I thank Jayne Bryant for that. And I've been fortunate enough to have a number of opportunities to visit Newport and to see the sorts of projects to which Jayne Bryant referred. In fact, I was with John Griffiths only on Saturday at the Maindee Triangle, where the Ffrind i Mi project operates, and not only was I lucky enough to be at Tredegar House for the Growing Space project, but, of course, the Member for Newport West invited me to the Road to Nature project, another example of where social prescribing—those non-clinical, community-based projects—connects people with nature in a way that we know to be so good for their own physical and mental health.
Llywydd, around 20 per cent of all GP consultations are with people who primarily have a social rather than a medical need for help. And what social prescribing does is it allows those people to be put in touch with that vast range of different services—befriending, book clubs, choirs, running clubs, community gardens, the national exercise and referral scheme. The list goes on and on of things that people can be put in touch with, and, if they're able to take up those opportunities, then it makes that long-term difference. What the Welsh Government seeks to do is to create a national framework where we have an agreed model, a common understanding, and a shared language that promotes social prescribing even further. There's been a consultation on all of that, and the plan is to publish the final framework, and an action plan to support it, later this summer.
Wel, Llywydd, diolch i Jayne Bryant am hynna. Ac mi fues i'n ddigon ffodus i gael nifer o gyfleoedd i ymweld â Chasnewydd ac i weld y mathau o brosiectau y cyfeiriodd Jayne Bryant atyn nhw. A dweud y gwir, roeddwn i gyda John Griffiths ddydd Sadwrn yn Nhriongl Maendy, lle mae prosiect Ffrind i Mi yn gweithredu, ac nid yn unig yr oeddwn i'n ddigon ffodus i fod yn Nhŷ Tredegar ar gyfer prosiect Growing Space, ond, wrth gwrs, gwahoddodd yr Aelod dros Orllewin Casnewydd fi i brosiect Road to Nature, enghraifft arall lle mae rhagnodi cymdeithasol—y rhai nad ydynt yn glinigol, prosiectau yn y gymuned—yn cysylltu pobl â byd natur mewn ffordd yr ydym yn gwybod eu bod mor dda i'w hiechyd corfforol a meddyliol eu hunain.
Llywydd, mae tua 20 y cant o'r holl ymgynghoriadau â meddygon teulu yn ymwneud â phobl sydd ag angen cymdeithasol yn bennaf yn hytrach nag angen meddygol am gymorth. A'r hyn y mae rhagnodi cymdeithasol yn ei wneud yw ei fod yn rhoi'r bobl hynny mewn cysylltiad â'r ystod eang honno o wahanol wasanaethau—cyfeillio, clybiau llyfrau, corau, clybiau rhedeg, gerddi cymunedol, y cynllun ymarfer corff a chyfeirio cenedlaethol. Mae'r rhestr yn mynd ymlaen ac ymlaen o bethau y gall pobl ddod i gysylltiad â nhw, ac, os ydyn nhw'n gallu manteisio ar y cyfleoedd hynny, yna mae'n gwneud y gwahaniaeth tymor hir hwnnw. Yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ceisio'i wneud yw creu fframwaith cenedlaethol lle mae gennym fodel y cytunir arno, dealltwriaeth gyffredin, ac iaith gyffredin sy'n hyrwyddo rhagnodi cymdeithasol hyd yn oed ymhellach. Mae ymgynghoriad wedi bod ar hynny i gyd, a'r bwriad yw cyhoeddi'r fframwaith terfynol, a chynllun gweithredu i'w gefnogi, yn ddiweddarach yr haf hwn.
Firstly, I'd like to thank my colleague for asking this important question. Now, I wholeheartedly agree with the need for social prescribing, as the service will undoubtedly help individuals whilst also reducing the pressure on GPs. Recently, I had the pleasure of meeting with the Caerphilly-based company, Signum Health, which uses artificial intelligence and cloud-based technology to deliver remote healthcare and social prescribing within harder-to-reach communities. This Welsh company has already used its technology to cut waiting times in England, managing to clear a dermatology backlog in Swindon in just six months. Most importantly, patients, GPs, pharmacies and other alternative health services can connect directly and share information, meaning patients can connect with local community providers without a GP appointment. Given that we are looking to reduce waiting lists, First Minister, and reduce pressure on primary care services, as well as increase access to important services such as social prescribing, what conversations has the Welsh Government had with companies such as Signum Health to assist in this area, First Minister? Thank you.
Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod am ofyn y cwestiwn pwysig hwn. Nawr, rwy'n cytuno'n llwyr â'r angen am ragnodi cymdeithasol, gan y bydd y gwasanaeth yn sicr o helpu unigolion tra bydd hefyd yn lleihau'r pwysau ar feddygon teulu. Yn ddiweddar, cefais y pleser o gyfarfod â'r cwmni o Gaerffili, Signum Health, sy'n defnyddio deallusrwydd artiffisial a thechnoleg gwmwl i ddarparu gofal iechyd o bell a rhagnodi cymdeithasol o fewn cymunedau anoddach eu cyrraedd. Mae'r cwmni hwn o Gymru eisoes wedi defnyddio ei dechnoleg i leihau amseroedd aros yn Lloegr, gan lwyddo i glirio ôl-groniad dermatoleg yn Swindon mewn dim ond chwe mis. Yn bwysicaf oll, mae cleifion, meddygon teulu, fferyllfeydd a gwasanaethau iechyd amgen eraill yn gallu cysylltu'n uniongyrchol a rhannu gwybodaeth, sy'n golygu bod cleifion yn gallu cysylltu â darparwyr cymunedol lleol heb apwyntiad meddyg teulu. O ystyried ein bod ni'n ceisio lleihau rhestrau aros, Prif Weinidog, a lleihau'r pwysau ar wasanaethau gofal sylfaenol, yn ogystal â chynyddu mynediad at wasanaethau pwysig fel rhagnodi cymdeithasol, pa sgyrsiau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda chwmnïau fel Signum Health i gynorthwyo yn y maes hwn, Prif Weinidog? Diolch.
Well, I thank Natasha Asghar, Llywydd, because she makes an important point, and it's one that's been made a number of times on the floor of the Senedd, that the future of health services has to be based on increased use of those contemporary opportunities that developments in technology and artificial intelligence bring us. We learnt a great deal of this during the COVID pandemic, and, as you know, the Welsh Government has an ambition that, in future, many more consultations will take place remotely, allowing people to avoid difficult journeys, and to increase efficiency in the system. I think the practical examples, through a Welsh company, that the Member has raised this afternoon sound very consistent with that general approach. And I know that the Minister has a very direct interest in making sure that we maximise those opportunities, so that the health service is able to provide in a way that takes advantage of opportunities that weren't there in the past but definitely need to be part of the future here in Wales.
Wel, diolch i Natasha Asghar, Llywydd, oherwydd, mae hi'n gwneud pwynt pwysig, ac mae'n un sydd wedi'i wneud sawl gwaith ar lawr y Senedd, sef bod yn rhaid i ddyfodol gwasanaethau iechyd fod yn seiliedig ar ddefnydd uwch o'r cyfleoedd cyfoes hynny y mae datblygiadau ym maes technoleg a deallusrwydd artiffisial yn eu rhoi i ni. Dysgom lawer iawn am hyn yn ystod pandemig COVID, ac, fel y gwyddoch chi, mae gan Lywodraeth Cymru uchelgais y bydd llawer mwy o ymgynghoriadau, yn y dyfodol, yn digwydd o bell, gan ganiatáu i bobl osgoi teithiau anodd, ac i gynyddu effeithlonrwydd yn y system. Rwy'n credu bod yr enghreifftiau ymarferol, trwy gwmni yng Nghymru, y mae'r Aelod wedi'i codi'r prynhawn yma yn swnio'n gyson iawn â'r dull cyffredinol hwnnw. Ac rwy'n gwybod bod gan y Gweinidog ddiddordeb uniongyrchol iawn mewn sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd hynny, fel bod y gwasanaeth iechyd yn gallu darparu mewn ffordd sy'n manteisio ar gyfleoedd nad oeddent yno yn y gorffennol y mae angen iddyn nhw fod yn rhan o'r dyfodol yma yng Nghymru yn bendant.
2. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymgysylltiad Llywodraeth Cymru ag ymchwiliad COVID-19 y DU? OQ59377
2. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's engagement with the UK COVID-19 inquiry? OQ59377
Diolch i Heledd Fychan am y cwestiwn. Llywydd, mae gan Lywodraeth Cymru statws cyfranogwr craidd ym modiwlau 1, 2, 2B a modiwl 3 o’r ymchwiliad cyhoeddus i COVID-19. Drwy ein statws cyfreithiol fel darparwyr deunyddiau, mae Llywodraeth Cymru yn cyflenwi llawer iawn o dystiolaeth fel y gall yr ymchwiliad graffu’n briodol ar y camau a gafodd eu cymryd yng Nghymru.
I thank Heledd Fychan for the question. Llywydd, the Welsh Government has been granted core participant status in modules 1, 2, 2B and module 3 of the public inquiry into COVID-19. Through our legal status as a material provider, the Welsh Government is supplying a significant volume of evidence to the inquiry to enable it to properly scrutinise action taken in Wales.
Diolch, Prif Weinidog. Following last week's visit to the Senedd by COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru, a number of constituents from South Wales Central who lost loved ones to COVID-19 have contacted me regarding the nosocomial investigation. I understand that the interim report is imminent, but many bereaved families are concerned, as they still haven't heard anything at all in relation to their loved ones, whilst others have received letters telling them that COVID wasn't the cause of death, despite it being on the death certificate. Their understanding is that only a coroner would be able to change the cause of death, yet families are being told this without being presented with any evidence to support the change. So, rather than receive answers about how their relative contracted COVID-19 in hospital, they are now having to fight, once more, for the cause of death to be acknowledged. Can you please confirm what the purpose of these investigations is: learn lessons and provide answers to families, or is it an exercise to try and reduce the official number of COVID deaths in Wales? Surely, this once again illustrates the need for a Wales-specific COVID inquiry.
Diolch, Prif Weinidog. Yn dilyn ymweliad â'r Senedd yr wythnos diwethaf gan COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru, mae nifer o etholwyr o Ganol De Cymru a gollodd anwyliaid i COVID-19 wedi cysylltu â mi ynglŷn â'r ymchwiliad nosocomiaidd. Rwy'n deall bod yr adroddiad interim ar fin digwydd, ond mae llawer o deuluoedd mewn profedigaeth yn bryderus, gan nad ydyn nhw wedi clywed unrhyw beth o gwbl mewn cysylltiad â'u hanwyliaid o hyd, tra bod eraill wedi cael llythyrau yn dweud wrthyn nhw nad COVID oedd achos y farwolaeth, er ei fod ar y dystysgrif marwolaeth. Eu dealltwriaeth yw mai dim ond crwner fyddai'n gallu newid achos marwolaeth, ond eto mae teuluoedd yn cael gwybod hyn heb gael unrhyw dystiolaeth i gefnogi'r newid. Felly, yn hytrach na derbyn atebion ynghylch sut y gwnaeth eu perthynas ddal COVID-19 yn yr ysbyty, maen nhw nawr yn gorfod ymladd, unwaith yn rhagor, er mwyn cydnabod achos y farwolaeth. A allwch gadarnhau beth yw diben yr ymchwiliadau hyn: dysgu gwersi a rhoi atebion i deuluoedd, neu a yw'n ymarferiad i geisio lleihau nifer swyddogol y marwolaethau COVID yng Nghymru? Siawns nad yw hyn unwaith eto yn dangos yr angen am ymchwiliad COVID sy'n benodol i Gymru.
Wel, Llywydd, the Member's allegation is both offensive and absurd. Of course the efforts that are being made are not some conspiratorial effort to change the number of people who died from COVID here in Wales. What an utterly, utterly absurd allegation to make here on the floor of the Senedd. The efforts that are being made are led by clinicians—are they part of your conspiracy as well? The purpose of the investment that the Welsh Government has made, the efforts that those clinicians are making, are to provide for family members an understanding of the way in which their family members were treated and what happened to them while they were in the care of the health service. By the end of February, 5,765 cases had been reviewed, with a further 2,301 in progress; there are still a further 10,320 cases to be investigated. Now, in line with everything that was said here on the floor of the Senedd, a national report of learning from this programme is due to be published by the end of this month, and that will lead in time to a comprehensive national learning report, to be published in 2024, at the end of the programme. Individual organisations will also publish their own reports, in line with the reporting requirements that the Minister set out for them when the additional funding to support them in this work was found. The Deputy Chief Medical Officer for Wales, Llywydd, meets with COVID-19 Bereaved Families for Justice; he met with them last on 16 March. Where there are concerns about the way the system is working, there are ways in which that can legitimately be raised, and those concerns, which are not founded on the sorts of allegations that the Member made, can be properly investigated, and if there are things that need to be improved, then, of course, we will want to see that happen.
Wel, Llywydd, mae honiad yr Aelod yn sarhaus ac yn hurt. Wrth gwrs nid rhyw ymdrech gynllwyngar ydi'r ymdrechion sy'n cael eu gwneud i newid nifer y bobl fu farw o COVID yma yng Nghymru. Am honiad hollol, hollol hurt i'w wneud yma ar lawr y Senedd. Mae'r ymdrechion sy'n cael eu gwneud yn cael eu harwain gan glinigwyr—ydyn nhw'n rhan o'ch cynllwyn hefyd? Pwrpas y buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud, yr ymdrechion y mae'r clinigwyr hynny yn ei wneud, yw darparu dealltwriaeth i aelodau o'r teulu o'r ffordd y cafodd aelodau eu teuluoedd eu trin a'r hyn a ddigwyddodd iddyn nhw tra oedden nhw yng ngofal y gwasanaeth iechyd. Erbyn diwedd Chwefror, roedd 5,765 o achosion wedi'u hadolygu, a 2,301 o rai eraill ar y gweill; mae 10,320 o achosion eraill i'w hymchwilio o hyd. Bellach, yn unol â phopeth a ddywedwyd yma ar lawr y Senedd, mae disgwyl i adroddiad cenedlaethol ar ddysgu o'r rhaglen hon gael ei gyhoeddi erbyn diwedd y mis hwn, a bydd hynny'n arwain mewn pryd at adroddiad dysgu cenedlaethol cynhwysfawr, a gyhoeddir yn 2024, ar ddiwedd y rhaglen. Bydd sefydliadau unigol hefyd yn cyhoeddi eu hadroddiadau eu hunain, yn unol â'r gofynion adrodd a nododd y Gweinidog ar eu cyfer pan ddaethpwyd o hyd i'r cyllid ychwanegol i'w cefnogi yn y gwaith hwn. Mae Dirprwy Brif Swyddog Meddygol Cymru, Llywydd, yn cwrdd â COVID-19 Bereaved Families for Justice; cyfarfu â nhw ddiwethaf ar 16 Mawrth. Pan geir bryderon am y ffordd y mae'r system yn gweithio, mae yna ffyrdd y gellir codi hynny'n gyfreithlon, a gall y pryderon hynny, nad ydynt wedi eu sylfaenu ar y mathau o honiadau a wnaeth yr Aelod, gael eu hymchwilio'n iawn, ac os oes pethau y mae angen eu gwella, yna, wrth gwrs, byddwn eisiau gweld hynny'n digwydd.
As the First Minister will be aware, COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru have submitted considerable concerns to the UK COVID-19 inquiry abut the capability of the Welsh NHS during the pandemic. The list is quite substantial, and one particular point I would like to pick up is their concern regarding the lack of long-term investment in IT infrastructure and digitisation of NHS Wales. We know that NHS Wales is lagging considerably behind its English counterpart on its IT infrastructure, and this ultimately has an impact in many different ways. For example, we have particular issues in interoperability of systems between primary and secondary care and between health systems and the police, which is vital in terms of helping to address mental health issues. With this in mind, First Minister, does this Government have any plans to now ring-fence resources for digital transformation to enable upgraded and new IT systems? And do you believe that we should have a national minimum standard for IT equipment in NHS Wales? Thank you.
Fel y bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol, mae COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru wedi cyflwyno cryn bryderon i ymchwiliad COVID-19 y DU ynghylch gallu GIG Cymru yn ystod y pandemig. Mae'r rhestr yn eithaf sylweddol, ac un pwynt penodol yr hoffwn ei godi yw eu pryder ynghylch diffyg buddsoddiad hirdymor yn seilwaith TG a digideiddio GIG Cymru. Rydym yn gwybod bod GIG Cymru ar ei hôl hi'n sylweddol o'i gymharu â'r gwasanaeth cyfatebol yn Lloegr o ran ei seilwaith TG, ac yn y pen draw mae hyn yn cael effaith mewn sawl ffordd wahanol. Er enghraifft, mae gennym broblemau penodol o ran y gallu i ryngweithredu systemau rhwng gofal sylfaenol ac eilaidd a rhwng systemau iechyd a'r heddlu, sy'n hanfodol o ran helpu i fynd i'r afael â materion iechyd meddwl. Gyda hyn mewn golwg, Prif Weinidog, a oes gan y Llywodraeth hon unrhyw gynlluniau nawr i neilltuo adnoddau ar gyfer trawsnewid digidol er mwyn cael systemau TG wedi'u huwchraddio a rhai newydd? Ac ydych chi'n credu y dylem ni fod â safon ofynnol genedlaethol ar gyfer offer TG yn GIG Cymru? Diolch.
Well, Llywydd, I certainly agree about the importance of digital investment in the health service, and, here in Wales, we have a national digital service, there for many years. I don't accept what the Member said in one of his throwaway remarks about Wales 'lagging behind'. In fact, we have shown the way in Wales as to how a genuinely national service can tackle some of the very real issues there are in other parts of the United Kingdom, where the service has been atomised, where there is no national approach and where there are real vulnerabilities as a result. I wish we had more money to invest in this area, Llywydd, of course I do, but, as Joel James will know, in the second year of the spring statement period, we have £1 million for every capital need that we have in Wales. We invest, I think, significantly and in a sustained way in making sure that those digital opportunities that Natasha Asghar mentioned are made available here in Wales. If we had more opportunities, through a proper capital settlement, then we would be able to do more in that field as in many others.
Wel, Llywydd, rwy'n sicr yn cytuno ynghylch pwysigrwydd buddsoddi digidol yn y gwasanaeth iechyd, ac, yma yng Nghymru, mae gennym wasanaeth digidol cenedlaethol, yno ers blynyddoedd lawer. Dydw i ddim yn derbyn yr hyn a ddywedodd yr Aelod yn un o'i sylwadau ffwrdd-â-hi sef bod Cymru 'ar ei hôl hi'. Mewn gwirionedd, rydym wedi dangos y ffordd yng Nghymru o ran sut y gall gwasanaeth cenedlaethol go iawn fynd i'r afael â rhai o'r materion real iawn sydd mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, lle mae'r gwasanaeth wedi cael ei atomeiddio, lle nad oes dull cenedlaethol a lle ceir gwendidau gwirioneddol o ganlyniad. Hoffwn i pe byddai gennym fwy o arian i'w fuddsoddi yn y maes hwn, Llywydd, wrth gwrs yr hoffwn i, ond, fel y bydd Joel James yn gwybod, yn ail flwyddyn cyfnod datganiad y gwanwyn, mae gennym £1 miliwn ar gyfer pob angen cyfalaf sydd gennym yng Nghymru. Rydym yn buddsoddi, rwy'n credu, yn sylweddol ac mewn ffordd barhaus wrth sicrhau bod y cyfleoedd digidol hynny y soniodd Natasha Asghar amdanyn nhw ar gael yma yng Nghymru. Pe bai gennym fwy o gyfleoedd, trwy setliad cyfalaf priodol, yna byddem yn gallu gwneud mwy yn y maes hwnnw fel mewn llawer o rai eraill.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, last week, the former chairman of the Betsi Cadwaldr University Health Board wrote an opinion piece for the press. He's also written to you, to which he says he hasn't had a response; he might have, by the time I'm asking you this question, had that response. But some of the assertions within that opinion piece do deserve a public answer from you, as leader of the Welsh Government, notably the concerns that were raised by him and the board members with the health Minister and the director general of the NHS here in Wales back in September, when he raised long-standing concerns and issues that simply went unaddressed—his words, not mine. Why did the Welsh Government not respond to these concerns and support the board at the time?
Diolch. Yr wythnos diwethaf, ysgrifennodd cyn-gadeirydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ddatganiad o'i farn i'r wasg. Mae hefyd wedi ysgrifennu atoch chi, ac mae'n dweud nad yw wedi cael ymateb; efallai y bydd wedi cael yr ateb hwnnw erbyn i mi ofyn y cwestiwn hwn i chi. Ond mae rhai o'r honiadau o fewn y datganiad hwnnw yn haeddu ateb cyhoeddus gennych chi, fel arweinydd Llywodraeth Cymru, yn arbennig y pryderon a godwyd ganddo ef ac aelodau'r bwrdd gyda'r Gweinidog iechyd a chyfarwyddwr cyffredinol y GIG yma yng Nghymru nôl ym mis Medi, pan gododd bryderon a materion hirsefydlog a oedd, yn syml, heb eu datrys—ei eiriau ef, nid fy ngeiriau i. Pam na wnaeth Llywodraeth Cymru ymateb i'r pryderon hyn a chefnogi'r bwrdd ar y pryd?
Well, Llywydd, I don't accept at all that those things went unnoticed, because the Minister and officials were in very regular dialogue with the Betsi Cadwaladr University Health Board, including the board. The board has responsibilities. You don't discharge your responsibilities simply by telling somebody else that you've got a problem. You have an obligation, as a board, to address the issues that are within your legal area of responsibilities. So, while there was undoubtedly a dialogue, and while the Minister and officials here were always responding to concerns that were raised with the Welsh Government, to simply say, 'We told the Welsh Government about that', as though that is the full extent of your responsibility, I simply don't think that that is the way the system is ever intended to operate.
Wel, Llywydd, dydw i ddim yn derbyn o gwbl na chafodd y pethau hynny sylw, oherwydd roedd y Gweinidog a'r swyddogion yn cael trafodaethau rheolaidd iawn â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, gan gynnwys y bwrdd. Mae gan y bwrdd gyfrifoldebau. Dydych chi ddim yn cyflawni eich cyfrifoldebau dim ond drwy ddweud wrth rywun arall bod gennych chi broblem. Mae gennych rwymedigaeth, fel bwrdd, i fynd i'r afael â'r materion sydd o fewn eich maes cyfreithiol o gyfrifoldebau. Felly, er bod trafod heb os, ac er bod y Gweinidog a'r swyddogion yma bob amser yn ymateb i bryderon a godwyd gyda Llywodraeth Cymru, mae dweud yn syml, 'Dywedom wrth Lywodraeth Cymru am hynny', fel pe bai dyna oedd pendraw eich cyfrifoldeb, nid wyf yn credu mai dyna'r ffordd y bwriadwyd i'r system weithredu erioed.
I don't believe that was the point that the chairman was making in his opinion piece. Bear in mind, this was a chairman who was a former chief constable, had served the public for 30 years plus, and then chose to do another public service role by being chair of the health board that covers the whole of north Wales. And he made, in his column in the press last week, that clear categorisation that he was not getting the support from the Welsh Government. He raised this as chair with the Welsh Government, which is the sponsoring body of any health board, because they send the cash and they set the priorities for the health board. I take it that you say that the former chair is not speaking the truth when he says that his concerns and those of the board were not responded to back in September, because that is quite an assertion from you, First Minister, if you believe that the former chair is seeking to mislead public opinion by saying that the Welsh Government stood back and didn't support the board when those concerns and long-standing issues were raised with the Minister and the director general as well.
Dydw i ddim yn credu mai dyna'r pwynt yr oedd y cadeirydd yn ei wneud yn ei ddatganiad o'i farn. Gan gofio, roedd hwn yn gadeirydd a oedd yn gyn-brif gwnstabl, wedi gwasanaethu'r cyhoedd am 30 mlynedd a mwy, ac yna dewisodd swyddogaeth gwasanaeth cyhoeddus arall drwy fod yn gadeirydd y bwrdd iechyd sy'n cwmpasu'r gogledd yn gyfan. Ac fe wnaeth, yn ei golofn yn y wasg yr wythnos diwethaf, y categoreiddio clir hwnnw nad oedd yn cael y gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru. Cododd hyn fel cadeirydd gyda Llywodraeth Cymru, sef corff noddi unrhyw fwrdd iechyd, oherwydd eu bod yn anfon yr arian ac yn gosod blaenoriaethau'r bwrdd iechyd. Rwy'n cymryd eich bod yn dweud nad yw'r cyn-gadeirydd yn siarad y gwir pan ddywed nad ymatebwyd i'w bryderon ef na rhai'r bwrdd yn ôl ym mis Medi, oherwydd mae hynny'n dipyn o haeriad gennych chi, Prif Weinidog, os ydych yn credu fod y cyn-gadeirydd yn ceisio camarwain barn y cyhoedd trwy ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi sefyll yn ôl ac nad oedden nhw'n cefnogi'r bwrdd pan godwyd y pryderon hynny a'r problemau hirsefydlog gyda'r Gweinidog a'r cyfarwyddwr cyffredinol hefyd.
Well, Llywydd, I think the leader of the opposition must allow me to answer his questions, rather than to tell me in his question what I have said. It's my answers that lie on the record, rather than his interpretation of them. First of all, let me say that I do share what the leader of the opposition said about the many years of distinguished public service that the former chair of the board had rendered in north Wales, and I include in that the service that he gave as chair of the board.
The assessment of the Minister and the Welsh Government was that the reports that we had received from independent bodies of the dysfunctional nature of the board could not simply be allowed to lie there without action being taken. That is the culmination of a long dialogue between the board and the Welsh Government, a dialogue in which the Welsh Government took action time after time in order to support the board: significant additional investment above and beyond what its population share would have justified through the normal formula, intervention through national programmes, giving advice, attempting to support the board in the efforts it was making to improve services. Nothing in what the Minister decided should be read as indicating that the board and its chair were not making efforts to put things right. It is simply that the conclusion of independent oversight was that those efforts were not succeeding and that it would have been impossible to put the board as currently, or as then constituted, in a position where it could successfully address those challenges. That is why action was taken. It was necessary action and it will lead, I believe, to a better platform for improvement in the future.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod yn rhaid i arweinydd yr wrthblaid ganiatáu i mi ateb ei gwestiynau, yn hytrach na dweud wrthyf yn ei gwestiwn beth rwyf wedi'i ddweud. Fy atebion i sydd ar y cofnod, yn hytrach na'i ddehongliad ef ohonyn nhw. Yn gyntaf oll, gadewch i mi ddweud fy mod yn rhannu'r hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid am y blynyddoedd lawer o wasanaeth cyhoeddus nodedig yr oedd cyn-gadeirydd y bwrdd wedi'u cyflawni yn y gogledd, ac rwy'n cynnwys y gwasanaeth a roddodd fel cadeirydd y bwrdd.
Asesiad y Gweinidog a Llywodraeth Cymru oedd nad oedd yr adroddiadau yr oeddem wedi eu cael gan gyrff annibynnol ynghylch natur gamweithredol y bwrdd yn gallu gorwedd yno heb i gamau gweithredu gael eu cymryd. Dyna benllanw deialog hir rhwng y bwrdd a Llywodraeth Cymru, deialog pan fu i Lywodraeth Cymru weithredu dro ar ôl tro er mwyn cefnogi'r bwrdd: buddsoddiad ychwanegol sylweddol y tu hwnt i'r hyn fyddai ei chyfran o'r boblogaeth wedi'i gyfiawnhau drwy'r fformiwla arferol, ymyrraeth trwy raglenni cenedlaethol, gan roi cyngor, ceisio cefnogi'r bwrdd yn yr ymdrechion yr oedd yn eu gwneud i wella gwasanaethau. Ni ddylid ystyried dim yn yr hyn a benderfynodd y Gweinidog fel awgrym nad oedd y bwrdd a'i gadeirydd yn gwneud ymdrechion i gywiro pethau. Yn syml, casgliad trosolwg annibynnol oedd nad oedd yr ymdrechion hynny'n llwyddo ac y byddai wedi bod yn amhosib rhoi'r bwrdd yn ei ffurf bresennol neu yn ei ffurf bryd hynny, mewn sefyllfa lle gallai fynd i'r afael â'r heriau hynny yn llwyddiannus. Dyna pam y cymerwyd camau. Roedd yn angenrheidiol gweithredu a bydd yn arwain, rwy'n credu, at lwyfan gwell ar gyfer gwella yn y dyfodol.
First Minister, my question was relatively straightforward: why didn't the Welsh Government offer the support when it was requested back last September? I've used two of my three questions and I don't feel that we've advanced any further forward in trying to find out why the Minister or the director general did not respond to that direct—and these are the words of the chairman—that direct escalation of matters to the Welsh Government. That stands on the record, those are his comments, not my comments. I've relayed them to you, and we don't seem to have made much progress towards finding an explanation for why Welsh Government did not respond to those comments. But, you've identified the audit report as being the flashpoint for intervention by the Welsh Government and making sure that the board changed and the chairman was removed. In the same article, the chairman highlighted that there were, in his words, clandestine moves to recruit replacement board members to form a new board at least four weeks prior to the publication of the audit report. So, if this clandestine recruitment was going on, can you today tell us when the recruitment process began to find new board members, even though the existing board was in place? And what would that do to give confidence that the Government was working with the then board to rectify matters in north Wales?
Roedd fy nghwestiwn i, yn gymharol syml: pam na wnaeth Llywodraeth Cymru gynnig y gefnogaeth pan ofynnwyd amdano nôl ym mis Medi diwethaf? Rydw i wedi defnyddio dau o fy nhri chwestiwn ac nid wyf yn teimlo ein bod ni wedi symud ymlaen wrth geisio darganfod pam na wnaeth y Gweinidog na'r cyfarwyddwr cyffredinol ymateb i hwnnw'n uniongyrchol—a dyma eiriau'r cadeirydd—yr uwchgyfeirio hwnnw o faterion yn uniongyrchol at Lywodraeth Cymru. Mae hynny ar y cofnod, dyna'i sylwadau, nid fy sylwadau i. Rydw i wedi eu trosglwyddo i chi, ac nid yw'n ymddangos ein bod wedi gwneud llawer o gynnydd o ran dod o hyd i esboniad pam na wnaeth Llywodraeth Cymru ymateb i'r sylwadau hynny. Ond, rydych chi wedi nodi mai'r adroddiad archwilio oedd y fflachbwynt ar gyfer ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru gan sicrhau bod y bwrdd yn newid ac yna cael gwared â'r cadeirydd. Yn yr un erthygl, amlygodd y cadeirydd fod yna, yn ei eiriau ei hun, symudiadau dirgel i recriwtio aelodau'r bwrdd newydd i ffurfio bwrdd newydd o leiaf bedair wythnos cyn cyhoeddi'r adroddiad archwilio. Felly, os oedd y recriwtio dirgel hwn yn digwydd, a allwch chi heddiw ddweud wrthym pryd ddechreuodd y broses recriwtio ddod o hyd i aelodau newydd y bwrdd, er bod y bwrdd presennol yn dal yn ei le? A beth fyddai hynny'n ei wneud i greu hyder bod y Llywodraeth yn gweithio gyda'r bwrdd ar y pryd i gywiro materion yn y gogledd?
Well, Llywydd, let me return to the leader of the opposition's first questions, because he asked what support the Welsh Government provided to the board. So, let me put them on the record again. The Welsh Government supported the board through financial assistance—£82 million over and above what the board would otherwise have had available to it. Secondly, the Welsh Government corralled a set of professional advice, available to the board through our national programmes, to make sure that the efforts that were being made could draw on expertise from beyond the board itself.
Thirdly, there was a pattern of continuous monitoring of the board. That's the nature of the relationship between the Welsh Government and the board, and senior civil servants here were involved in that continuous dialogue.
Fourthly, the delivery unit—the arm of the Welsh Government that assists boards across Wales in addressing those difficult issues that boards face. The resources of the delivery unit were made available to the board as well. Any idea that the Welsh Government simply stood back and allowed the board to flounder would not be borne out by that continuous set of engagements [Interruption.] Well, I'm explaining to the leader of the opposition why I don't accept that the board was simply left to its own devices. It absolutely and clearly was not.
As to the responsible actions that the Minister took in assessing her options, given the advice that had come from those independent sources, when the Minister was considering whether or not to remove some members of the board, it would have been utterly irresponsible to have done that without giving some thought to what would follow. Imagine what the leader of the opposition would be saying to me today if the Minister had removed the board and had no plan at all for how those legal responsibilities were to be fulfilled. In planning ahead and assessing the options available to the Welsh Government, the Minister absolutely properly asked the question, 'If the current incumbents are not to be there, do we have credible other individuals able to fulfil those legal responsibilities?' It would have been a dereliction of her duty had she not done that.
Wel, Llywydd, gadewch i mi ddychwelyd at gwestiynau cyntaf arweinydd yr wrthblaid, oherwydd gofynnodd pa gefnogaeth yr oedd Llywodraeth Cymru yn ei roi i'r bwrdd. Felly, gadewch i mi gofnodi eto. Cefnogodd Llywodraeth Cymru y bwrdd drwy gymorth ariannol—£82 miliwn yn fwy na'r hyn a fyddai ar gael i'r bwrdd fel arall. Yn ail, fe wnaeth Llywodraeth Cymru ategu cyfres o gyngor proffesiynol, oedd ar gael i'r bwrdd drwy ein rhaglenni cenedlaethol, i wneud yn siŵr y gallai'r ymdrechion a oedd yn cael eu gwneud dynnu ar arbenigedd o'r tu hwnt i'r bwrdd ei hun.
Yn drydydd, roedd patrwm o fonitro'r bwrdd yn barhaus. Dyna natur y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a'r bwrdd, ac roedd uwch weision sifil yma'n ymwneud â'r ddeialog barhaus honno.
Yn bedwerydd, yr uned gyflawni—cangen Llywodraeth Cymru sy'n cynorthwyo byrddau ledled Cymru i fynd i'r afael â'r materion anodd hynny sy'n wynebu byrddau. Roedd adnoddau'r uned gyflawni ar gael i'r bwrdd hefyd. Ni fyddai unrhyw awgrymiadau bod Llywodraeth Cymru wedi sefyll yn ôl a chaniatáu i'r bwrdd golli trywydd yn cael eu cadarnhau gan y gyfres barhaus honno o ymgysylltiadau [Torri ar draws.] Wel, rwy'n egluro i arweinydd yr wrthblaid pam nad ydw i'n derbyn y gadawyd y bwrdd i wneud fel y mynnai. Doedd hynny ddim yn wir o gwbl yn amlwg.
O ran y camau cyfrifol a gymerodd y Gweinidog wrth asesu ei hopsiynau, o ystyried y cyngor a oedd wedi dod o'r ffynonellau annibynnol hynny, pan oedd y Gweinidog yn ystyried a ddylid cael gwared ar rai aelodau o'r bwrdd ai peidio, byddai wedi bod yn gwbl anghyfrifol i wneud hynny heb roi rhywfaint o ystyriaeth i'r hyn fyddai'n dilyn. Dychmygwch beth fyddai arweinydd yr wrthblaid yn ei ddweud wrthyf i heddiw pe bai'r Gweinidog wedi dileu'r bwrdd heb gynllun o gwbl ar gyfer sut oedd y cyfrifoldebau cyfreithiol hynny i'w cyflawni. Wrth gynllunio ymlaen llaw ac asesu'r opsiynau a oedd ar gael i Lywodraeth Cymru, fe ofynnodd y Gweinidog y cwestiwn yn hollol gywir, 'Os nad yw'r swyddogion presennol i fod yno, a oes gennym unigolion eraill credadwy sy'n gallu cyflawni'r cyfrifoldebau cyfreithiol hynny?' Byddai wedi bod yn esgeulustod ar ei rhan pe na bai wedi gwneud hynny.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. On Thursday, Ofwat is due to announce its draft decision on whether the plan to extract up to 180 million litres of water a day from Llyn Efyrnwy in Powys and transfer it to the south-east of England is to proceed to the next stage of its rapid investment programme. Do you think it's right, First Minister, that a water regulator answerable to the UK Secretary of State should be making decisions on what should happen to water in Wales? Do you think that Thames Water, which loses 635 million litres a day through leakages, should be able to make up for its own failings by accessing our own water resources? And do you think it's right that Thames Water should be planning to pay just over £5 million for the use of this precious resource when we in Wales pay among the highest water bills anywhere in the UK?
Diolch, Llywydd. Ddydd Iau, mae disgwyl i Ofwat gyhoeddi ei benderfyniad drafft ynghylch a yw'r cynllun i dynnu hyd at 180 miliwn litr o ddŵr y dydd o Lyn Efyrnwy ym Mhowys a'i drosglwyddo i dde-ddwyrain Lloegr yn mynd ymlaen i gam nesaf ei raglen fuddsoddi gyflym. Ydych chi'n meddwl ei bod hi'n iawn, Prif Weinidog, y dylai rheoleiddiwr dŵr sy'n atebol i Ysgrifennydd Gwladol y DU fod yn gwneud penderfyniadau ynghylch beth ddylai ddigwydd i ddŵr yng Nghymru? Ydych chi'n meddwl y dylai Thames Water, sy'n colli 635 miliwn litr y dydd trwy ollyngiadau, allu gwneud yn iawn am ei fethiannau ei hun trwy gael mynediad at ein hadnoddau dŵr ni ein hunain? Ac ydych chi'n meddwl ei bod hi'n iawn fod Thames Water yn bwriadu talu ychydig dros £5 miliwn am ddefnyddio'r adnodd gwerthfawr hwn pan fyddwn ni yng Nghymru yn talu ymhlith y biliau dŵr uchaf yn unrhyw le yn y DU?
Well, Llywydd, I believe that the position may have moved ahead a little today. I am relying simply on a newspaper report of the end of this morning. The Guardian is reporting that the Environment Agency has turned down the Thames Water plan and instructed it to return to the drawing board and to come forward with a better plan, including the plan to extract water from Wales via the River Severn. The Guardian reports that the Environment Agency has told Thames Water that it is not convinced that this is a viable solution and that it will not be prepared to endorse the plan that Thames Water has advanced so far. And it's for the many reasons that the leader of Plaid Cymru set out in his question. Thames Water, instead of producing a plan that relied on remarkable ideas, it seemed to me, extracting water from the Thames itself and replacing it with sewage-polluted water, and taking water from Lake Vyrnwy, that it should do two things. First of all, it should focus on reducing demand for water. We have, in the United Kingdom, some of the highest daily usages of water per head of the population of anywhere. We use on average 141 litres per day. In Belgium, a country just across the channel, the average is 95 litres a day. So, the first thing that Thames Water should be doing is to come forward with credible plans to reduce the use of water, a precious resource that we don't regard preciously enough. And then, as the Environment Agency is being reported as saying, it needs to fix the leaks in its own system—leaks which, if they were to be fixed, would almost match entirely its plan for extracting water out of the Severn and backfilling that through drawing water out of Welsh resources. It looks as though some outbreak of sense may have occurred, and that would be very welcome.
As to what would have happened had the plan gone ahead, then, of course, there are rights for Welsh Ministers in all of this—rights to intervene, rights in relation to the approval of any plan, and Welsh Ministers here would have exercised those rights very much with the points that the leader of Plaid Cymru has made in mind.
Wel, Llywydd, credaf efallai fod y sefyllfa wedi symud ymlaen ychydig heddiw. Rwy'n dibynnu'n syml ar adroddiad papur newydd o ddiwedd y bore 'ma. Mae The Guardian yn adrodd bod Asiantaeth yr Amgylchedd wedi gwrthod cynllun Thames Water a'i gyfarwyddo i ddychwelyd i'r bwrdd darlunio ac i gyflwyno cynllun gwell, gan gynnwys y cynllun i dynnu dŵr o Gymru drwy Afon Hafren. Dywed The Guardian fod Asiantaeth yr Amgylchedd wedi dweud wrth Thames Water nad yw wedi ei argyhoeddi bod hwn yn ateb hyfyw ac na fydd yn barod i gymeradwyo'r cynllun y mae Thames Water wedi'i ddatblygu hyd yn hyn. Ac am y rhesymau niferus a nodwyd gan arweinydd Plaid Cymru yn ei gwestiwn ef. Yn lle llunio cynllun oedd yn dibynnu ar syniadau rhyfeddol, fel roedd yn ymddangos i mi, sef tynnu dŵr o'r afon Tafwys ei hun a rhoi dŵr wedi ei lygru gan garthion yn ei le, a chymryd dŵr o Lyn Efyrnwy, dylai Thames Water wneud dau beth. Yn gyntaf oll, dylai ganolbwyntio ar leihau'r galw am ddŵr. Mae gennym ni, yn y Deyrnas Unedig, rai o'r defnyddiau dyddiol uchaf o ddŵr y pen o'r boblogaeth mewn unrhyw le. Rydyn ni'n defnyddio 141 litr y dydd ar gyfartaledd. Yng Ngwlad Belg, gwlad ar draws y sianel, mae'r cyfartaledd yn 95 litr y dydd. Felly, y peth cyntaf y dylai Thames Water ei wneud yw cyflwyno cynlluniau credadwy i leihau'r defnydd o ddŵr, adnodd gwerthfawr nad ydym yn ei ystyried yn ddigon gwerthfawr. Ac yna, fel y dywedodd Asiantaeth yr Amgylchedd yn ôl yr hyn a adroddir, mae angen iddo drwsio'r gollyngiadau yn ei system ei hun—gollyngiadau a fyddai, pe baen nhw'n cael eu trwsio, bron yn cyfateb yn llwyr â'i gynllun ar gyfer tynnu dŵr allan o afon Hafren ac ôl-lenwi hynny drwy dynnu dŵr allan o adnoddau Cymru. Mae'n ymddangos fel pe bai rhywfaint o synnwyr wedi gorchfygu, a byddai croeso mawr i hynny.
O ran yr hyn a fyddai wedi digwydd petai'r cynllun wedi mynd rhagddo, yna, wrth gwrs, mae gan Weinidogion Cymru hawliau yn hyn i gyd—hawliau i ymyrryd, hawliau mewn cysylltiad â chymeradwyo unrhyw gynllun, a byddai Gweinidogion Cymru yma wedi arfer yr hawliau hynny'n gryf iawn gan ystyried y pwyntiau a wnaeth arweinydd Plaid Cymru.
I suppose, if you forgive me, First Minister, this is one leak, I think, that we would welcome, isn't it? But, of course, that's one of the three regulators that have been quoted. There is the Drinking Water Inspectorate, and it's Ofwat that will be publishing the formal response on Thursday. We await to see what those two other bodies—. But the point stands, of course, that we have three regulators here, which are answerable to the Secretary of State, making a decision, and hopefully they'll make the right decision, but it's not a decision made here in Wales. Now, Wales already exports 320 million litres a day of water to England from cwm Elan, and Welsh Water receives just £7 million from Severn Trent Water for that as part of an agreement they were obliged to accept in 1984. It's an agreement that will last for almost 100 years and possibly 100 years after that. The Welsh Government, the Minister has said, has no formal powers to change the terms of that agreement, but you are considering how trading agreements can be revised to better reflect current and future circumstances. What does that mean in practice, First Minister, to the price of water currently now being supplied from Wales to England?
Am wn i, os maddeuwch i mi, Prif Weinidog, dyma un gollyngiad, rwy'n credu, y byddem ni yn ei groesawu, onid yw e? Ond, wrth gwrs, dyna un o'r tri rheoleiddiwr sydd wedi cael eu dyfynnu. Mae yna'r Arolygiaeth Dŵr Yfed, ac Ofwat fydd yn cyhoeddi'r ymateb ffurfiol ddydd Iau. Rydyn ni'n aros i weld beth fydd y ddau gorff arall yna—. Ond mae'r pwynt yn sefyll, wrth gwrs, bod gennym dri rheoleiddiwr yma, sy'n atebol i'r Ysgrifennydd Gwladol, yn gwneud penderfyniad, a gobeithio y byddan nhw'n gwneud y penderfyniad cywir, ond nid yw'n benderfyniad a wneir yma yng Nghymru. Nawr, mae Cymru eisoes yn allforio 320 miliwn litr y dydd o ddŵr i Loegr o Gwm Elan, ac mae Dŵr Cymru'n cael £7 miliwn yn unig gan gwmni Severn Trent Water am hynny fel rhan o gytundeb roedd yn rhaid iddyn nhw ei dderbyn ym 1984. Mae'n gytundeb fydd yn para am bron i 100 mlynedd ac o bosib 100 mlynedd ar ôl hynny. Does gan Lywodraeth Cymru, meddai'r Gweinidog, ddim pwerau ffurfiol i newid telerau'r cytundeb hwnnw, ond rydych chi'n ystyried sut y gellir diwygio cytundebau masnachu er mwyn adlewyrchu'n well amgylchiadau presennol ac yn y dyfodol. Beth mae hynny'n ei olygu yn ymarferol, Prif Weinidog, i bris dŵr sy'n cael ei gyflenwi i Loegr o Gymru ar hyn o bryd?
Well, I don't think it probably does mean anything actually here today because there are existing commercial, contractual relationships in place that govern the price of water today. The leader of Plaid Cymru is right to say that the Welsh Government has a direct interest in how those contracts are shaped for the future. I do not, myself, sign up to a nationalist view of water; I don't object to English people drinking Welsh water. But what I do say is that the economic, environmental and wider benefits for Wales must be demonstrated in any relationship in which the natural resources of Wales are used to the benefit of other citizens in the United Kingdom, and in any renegotiation of those contractual arrangements, then the price that is paid for that precious natural resource must reflect the value of that resource to Wales as well as allowing its beneficial use for other UK citizens.
Wel, dydw i ddim yn credu ei fod, mae'n debyg, yn golygu unrhyw beth yma mewn gwirionedd heddiw oherwydd bod perthnasoedd masnachol, cytundebol presennol ar waith sy'n rheoli pris dŵr heddiw. Mae arweinydd Plaid Cymru'n iawn i ddweud bod gan Lywodraeth Cymru ddiddordeb uniongyrchol mewn sut mae'r cytundebau hynny'n cael eu llunio ar gyfer y dyfodol. Nid oes gennyf i safbwynt cenedlaetholgar ynghylch dŵr; dydw i ddim yn gwrthwynebu pobl o Loegr yn yfed dŵr o Gymru. Ond yr hyn a ddywedaf yw bod yn rhaid dangos buddion economaidd, amgylcheddol ac ehangach i Gymru mewn unrhyw berthynas lle defnyddir adnoddau naturiol Cymru er budd dinasyddion eraill yn y Deyrnas Unedig, ac mewn unrhyw ail-negodi'r trefniadau cytundebol hynny, yna rhaid i'r pris a delir am yr adnodd naturiol gwerthfawr hwnnw adlewyrchu gwerth yr adnodd hwnnw i Gymru yn ogystal â chaniatáu ei ddefnydd buddiol ar gyfer dinasyddion eraill y DU.
That's the point, isn't it? It's about fairness, isn't it? The current agreement doesn't reflect a fair price, particularly when Welsh Water customers face the second highest bills in the whole of England and Wales. Now, it's six years since the UK Government promised to transfer the power to Wales over all of our water resources and infrastructure, not just those controlled by the two Welsh water companies. But to date, the provisions in the Wales Act 2017, which would have given effect to this, have not been brought into force by the UK Secretary of State. Why is that? And is the practical effect of this that the Welsh Government cannot, at the moment, legislate for example to regulate the use of Welsh water by United Utilities, who own Llyn Efyrnwy? So the water could be transferred in the future, but the power is not.
And to the point that you earlier made, can you just say a little bit about the veto power that the Welsh Government would have under those circumstances, given that the transfer of power that was promised six years ago hasn't actually happened yet?
Dyna'r pwynt, onid yw e? Mae'n ymwneud â thegwch, onid yw e? Dyw'r cytundeb presennol ddim yn adlewyrchu pris teg, yn enwedig pan fo cwsmeriaid Dŵr Cymru yn wynebu'r biliau uchaf ond un yng Nghymru a Lloegr. Nawr, mae hi'n chwe blynedd ers i Lywodraeth y DU addo trosglwyddo'r pŵer i Gymru dros ein holl adnoddau dŵr a'n seilwaith, nid dim ond y rhai dan reolaeth y ddau gwmni dŵr Cymreig. Ond hyd yma, nid yw'r darpariaethau yn Neddf Cymru 2017, a fyddai wedi rhoi grym i hyn, nid wedi dod i rym gan Ysgrifennydd Gwladol y DU. Pam felly? Ac ai effaith ymarferol hyn yw na all Llywodraeth Cymru, ar hyn o bryd, ddeddfu er enghraifft, i reoleiddio'r defnydd o ddŵr Cymru gan United Utilities, sy'n berchen ar Lyn Efyrnwy? Felly gallai'r dŵr gael ei drosglwyddo yn y dyfodol, ond nid y pŵer.
Ac o ran y pwynt a wnaethoch chi'n gynharach, a allwch chi ddweud ychydig am y pŵer feto fyddai gan Lywodraeth Cymru o dan yr amgylchiadau hynny, o ystyried nad yw trosglwyddo grym a gafodd ei addo chwe blynedd yn ôl wedi digwydd eto?
Well, Llywydd, it's a very good question indeed that the leader of Plaid Cymru raises, because the 2017 Act was a Conservative Government Act. It wasn't an Act made here, it wasn't an Act that reflected the policy preferences of the Welsh Government; it was an Act that a Conservative Secretary of State took through the House of Commons and put on the statute book. What happened, I believe, is the general election of 2019 and the arrival of a very different regime at Westminster. The history of devolution is that, from 1999 to 2019, under Governments of different political persuasion at Westminster, it was possible to have rational discussions about where powers best lay, and that's why the 2017 Act, the result of very significant negotiations over the water issue, allowed for the transfer of those responsibilities. Since 2019, we have faced a Government in Westminster that doesn't respond to issues on that rational basis; it responds to them on the entirely ideological basis that devolution was a mistake and that the work of the Westminster Government is to roll it back in the opposite direction wherever it can, and quite certainly never to transfer new powers to Scotland or Wales, even when it was a Conservative Government that had made the arrangements that would have allowed that to take place.
So, that's my answer to the leader of Plaid Cymru's question: that, when we were dealing with a reasonable and rational Government, albeit of a Conservative nature, we made the progress that the 2017 Act embodied; all of that has been at a standstill over the last four years.
As far as the rights of Welsh Ministers, water companies wholly or mainly in Wales must follow the Welsh Government's guiding principles, principles that we have published and set out, and then Welsh Ministers have a statutory role in the sign-off process for any plans. So, while the powers are not in our hands in the coherent way that we would have wished to see and that the 2017 Act would have assisted, we're not without powers in this area, and, if the reports from this morning don't turn out to be true and further regulators take a different view, then the Welsh Government will use the powers we have to defend Welsh interests in this area.
Wel, Llywydd, mae'n gwestiwn da iawn yn wir y mae arweinydd Plaid Cymru yn ei godi, gan mai Deddf Llywodraeth Geidwadol oedd Deddf 2017. Nid Deddf a wnaed yma, nid Deddf oedd yn adlewyrchu dewisiadau polisi Llywodraeth Cymru; roedd yn Ddeddf a aeth Ysgrifennydd Gwladol Ceidwadol â hi drwy Dŷ'r Cyffredin a'i rhoi ar y llyfr statud. Yr hyn ddigwyddodd, rwy'n credu, yw etholiad cyffredinol 2019 a dyfodiad trefn wahanol iawn yn San Steffan. Hanes datganoli yw, o 1999 i 2019, o dan Lywodraethau o wahanol berswâd gwleidyddol yn San Steffan, roedd modd cael trafodaethau rhesymegol ynglŷn â lle roedd pwerau'n gorwedd orau, a dyna pam roedd Deddf 2017, canlyniad trafodaethau sylweddol iawn dros fater y dŵr, yn caniatáu trosglwyddo'r cyfrifoldebau hynny. Ers 2019, rydym wedi wynebu Llywodraeth yn San Steffan nad yw'n ymateb i faterion ar y sail resymegol honno; mae'n ymateb iddyn nhw ar y sail gwbl ideolegol mai camgymeriad oedd datganoli ac mai gwaith Llywodraeth San Steffan yw ei wrthdroi i'r cyfeiriad arall ble bynnag y gall, ac yn ddigon sicr, byth i drosglwyddo pwerau newydd i'r Alban na Chymru, hyd yn oed pan mai Llywodraeth Geidwadol oedd wedi gwneud y trefniadau a fyddai wedi caniatáu i hynny ddigwydd.
Felly, dyna fy ateb i gwestiwn arweinydd Plaid Cymru: pan oeddem yn ymdrin â Llywodraeth resymol a rhesymegol, er o natur Geidwadol, gwnaethom y cynnydd yr oedd Deddf 2017 yn ei ymgorffori; mae hynny i gyd wedi bod ar stop dros y pedair blynedd diwethaf.
O ran hawliau Gweinidogion Cymru, rhaid i gwmnïau dŵr sy'n gyfan gwbl neu'n bennaf yng Nghymru ddilyn egwyddorion arweiniol Llywodraeth Cymru, egwyddorion yr ydym wedi eu cyhoeddi a'u nodi, ac yna mae gan Weinidogion Cymru rôl statudol yn y broses arwyddo ar gyfer unrhyw gynlluniau. Felly, er nad yw'r pwerau yn ein dwylo yn y ffordd gydlynol y byddem wedi dymuno ei gweld ac y byddai Deddf 2017 wedi cynorthwyo hynny, nid ydym heb bwerau yn y maes hwn, ac, os nad yw'r adroddiadau o'r bore 'ma yn troi allan i fod yn wir ac mae rheoleiddwyr pellach yn cymryd safbwynt gwahanol, yna bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r pwerau sydd gennym i amddiffyn buddiannau Cymru yn y maes hwn.
3. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella mynediad at ddarpariaeth ddeintyddol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ59370
3. What is the Welsh Government doing to improve access to dental provision in Mid and West Wales? OQ59370
Wel, diolch i Cefin Campbell, Llywydd. Diwygio contractau, buddion ariannol, mwy o fuddsoddi ac amrywio’r proffesiwn yw rhai o’r camau sy’n cael eu cymryd i wella mynediad i bobl yn rhanbarth yr Aelod.
I thank Cefin Campbell, Llywydd. Contract reform, financial incentives, additional investment and diversification of the profession are among the actions being taken to improve access for the people of the Member's region.
Diolch. Llandeilo, Hwlffordd, Abergwaun—enghreifftiau o ddeintyddion yn fy rhanbarth i lle mae darpariaeth NHS wedi dod i ben dros y misoedd diwethaf. Mae'r sefyllfa ddeintyddol yng Nghymru wledig yn argyfyngus ar hyn o bryd, a'r newid, fel roeddech chi'n cyfeirio atyn nhw, yn y cytundebau diweddar, wedi achosi pryderon sylweddol, fel cafodd eu mynegi i mi mewn gohebiaeth ddiweddar gan bwyllgor deintyddol Dyfed Powys. Mae hyd yn oed deintyddion sy'n llwyddo cwrdd â gofynion y cytundebau newydd wedi nodi eu bod nhw'n gwneud hynny ar draul trin eu cleifion presennol, ac mae'r newidiadau hyn yn achosi straen, sy'n golygu bod nifer fawr o ddeintyddion bellach yn ystyried eu dyfodol fel partneriaid NHS. Ym Mhowys yn unig, mae dros 4,500 ar y rhestr aros am ddeintyddion NHS—10 y cant ohonyn nhw'n blant—ac mae mwy a mwy o deuluoedd yn wynebu dewisiadau anodd, gyda nifer yn mynd tramor i gael triniaeth.
Thank you. Llandeilo, Haverfordwest, Fishguard—examples of dental practices in my area where NHS provision has come to an end over recent months. The dental situation in rural Wales is critical at the moment, and the change to contracts recently has caused real concern, as was expressed to me in recent correspondence from the Dyfed Powys dental committee. Even dentists who succeed in meeting the requirements of the new contracts have noted that they're doing so at the expense of treating their current patients, and these changes are causing real stress, which means that many dentists are now considering their future as NHS partners. In Powys alone, over 4,500 are on the waiting list for NHS dentists—10 per cent of those are children—and more and more families are facing difficult decisions, with many travelling abroad for dental treatment.
First Minister, do you agree with the sentiment expressed in the recent Government statement on dental reform that private dentistry is an acceptable alternative, or will we see a real commitment from Welsh Government to work with the profession to ensure a dental service that works for everyone in Wales?
Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â'r farn a fynegwyd yn natganiad diweddar y Llywodraeth ar ddiwygio deintyddol bod deintyddiaeth breifat yn ddewis arall derbyniol, neu a welwn wir ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i weithio gyda'r proffesiwn i sicrhau gwasanaeth deintyddol sy'n gweithio i bawb yng Nghymru?
Well, Llywydd, 20 per cent of dental practices in Wales are private practices; that is simply a fact of life, and it has been a fact of life since the NHS was established. There is nothing new in that at all. I see regularly from dental interests this theme that contracts are being handed back across Wales. I spoke to the Chief Dental Officer for Wales myself last night about this. He tells me that 20 contracts out of 400 have actually been handed back. Many of them are small contracts, and health boards, and health boards in rural parts of Wales, are succeeding when they put those contracts out for retendering. So, in the Member's own area, a major contract in Ammanford—a £1 million contract—has been successfully retendered. In Powys, to which he referred, a contract that was handed back in Newtown has been successfully retendered. It will provide NHS treatment for between 2,000 and 2,500 patients in that part of Wales.
Last year, Llywydd, just under 1 million people in Wales received NHS dental treatment. There were well over 1 million treatments on the NHS, and that included 155,000 additional NHS patients because of contract reform, 20,000 of those shared between Hywel Dda and Powys health board. So, while there are undoubtedly challenges in the field of dentistry, and a lot more ground that we need to gain, actually, it's fewer and fewer, not more and more, Welsh citizens who are needing to find treatment elsewhere. And as we move forward with the contract, in consultation and negotiation with the dental profession, we will be able to do even more, and that will include, Llywydd, the £5,000 salary uplift that we are offering to future dental trainees who are willing to complete their foundation year in dental practices in rural Wales rather than taking up opportunities in the more popular urban areas. That combination of contract reform, further financial investment, liberalisation of the profession—there is a way to go, but there is a formula in Wales that we have started to put in practice and is beginning to succeed.
Wel, Llywydd, mae 20 y cant o'r practisau deintyddol yng Nghymru yn bractisau preifat; mae hynny'n ffaith, ac mae wedi bod yn ffaith ers sefydlu'r GIG. Does dim byd newydd yn hynny o gwbl. Rwy'n gweld yn rheolaidd o ddiddordebau deintyddol y thema hon bod contractau'n cael eu trosglwyddo'n ôl ledled Cymru. Siaradais â Phrif Swyddog Deintyddol Cymru fy hun neithiwr am hyn. Mae'n dweud wrthyf fod 20 o gontractau allan o 400 wedi'u trosglwyddo'n ôl mewn gwirionedd. Contractau bychain yw llawer ohonyn nhw, ac mae byrddau iechyd, a byrddau iechyd mewn rhannau gwledig o Gymru, yn llwyddo pan fo nhw'n rhoi'r cytundebau hynny allan ar gyfer ail-dendro. Felly, yn ardal yr Aelod ei hun, mae contract mawr yn Rhydaman—contract gwerth £1 miliwn—wedi cael ei ail-lenwi'n llwyddiannus. Ym Mhowys, y cyfeiriodd ato, mae contract a gafodd ei drosglwyddo'n ôl yn Y Drenewydd wedi cael ei ail-dendro'n llwyddiannus. Bydd yn darparu triniaeth gan y GIG i rhwng 2,000 a 2,500 o gleifion yn y rhan honno o Gymru.
Y llynedd, Llywydd, cafodd ychydig o dan un filiwn o bobl yng Nghymru driniaeth ddeintyddol y GIG. Roedd yna ymhell dros un filiwn o driniaethau o dan y GIG, ac roedd hynny'n cynnwys 155,000 o gleifion ychwanegol y GIG oherwydd diwygio contractau, Rhannwyd 20,000 o'r rheiny rhwng Hywel Dda a bwrdd iechyd Powys. Felly, er bod heriau heb os ym maes deintyddiaeth, a llawer mwy o dir y mae angen i ni ei ennill, mewn gwirionedd, mae'n llai a llai, nid mwy a mwy, o ddinasyddion Cymru sydd angen dod o hyd i driniaeth mewn mannau eraill. Ac wrth i ni symud ymlaen â'r contract, mewn ymgynghoriad a thrafod â'r proffesiwn deintyddol, byddwn yn gallu gwneud mwy fyth, a bydd hynny'n cynnwys, Llywydd, y codiad cyflog o £5,000 yr ydym yn ei gynnig i hyfforddeion deintyddol yn y dyfodol sy'n fodlon cwblhau eu blwyddyn sylfaen mewn practisau deintyddol yng nghefn gwlad Cymru yn hytrach na manteisio ar gyfleoedd yn yr ardaloedd trefol mwy poblogaidd. Mae'r cyfuniad hwnnw o ddiwygio contractau, buddsoddiad ariannol pellach, ystwytho'r proffesiwn—mae ffordd i fynd, ond mae yna fformiwla yng Nghymru rydyn ni wedi dechrau ei roi ar waith ac sy'n dechrau llwyddo.
Diolch, Prif Weinidog. I've previously raised the serious concern amongst local dentists in Carmarthen West and South Pembrokeshire about the Welsh Government's current policy direction. And like Cefin, a senior member of Dyfed Powys's local dental committee shared his views that the large financial penalties that were being threatened on dentists if they failed to meet what were described as 'unevidenced and unachievable contract reform targets'—quote—'were driving NHS dentistry provision in Wales towards a cliff edge'—another quote. But a possible solution to this, put to me by a local dentist and orthodontist in my constituency, is to reward the dentist when treatment starts, incentivising practices to see patients. So, would the Welsh Government explore this suggestion, which could help keep dentists in the NHS and support patients across Wales? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Yn y gorffennol rwyf wedi codi'r pryder difrifol sydd ymhlith deintyddion lleol yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Penfro ynglŷn â chyfeiriad polisi presennol Llywodraeth Cymru. Ac fel Cefin, rhannodd uwch aelod o bwyllgor deintyddol lleol Dyfed Powys ei farn bod y cosbau ariannol mawr a oedd yn cael eu bygwth ar ddeintyddion pe baen nhw'n methu â chyrraedd yr hyn a ddisgrifiwyd fel 'targedau diwygio contract amhrofedig ac anghyflawnadwy'—dyfyniad—'a oedd yn gyrru darpariaeth deintyddiaeth y GIG yng Nghymru tuag at ymyl clogwyn'—dyfyniad arall. Ond ateb posib i hyn, a roddwyd i mi gan ddeintydd ac orthodontydd lleol yn fy etholaeth, yw gwobrwyo'r deintydd pan fydd triniaeth yn dechrau, gan gymell practisau i weld cleifion. Felly, a fyddai Llywodraeth Cymru'n archwilio'r awgrym hwn, a allai helpu i gadw deintyddion yn y GIG a chefnogi cleifion ledled Cymru? Diolch.
Well, Llywydd, we're always willing to look at ideas that come forward from practitioners. The fact of the matter is that dentistry, uniquely of primary care professions, is paid for the work before they do it, not after it. At the end of the year, there always has been, under the previous contract as well as the current contract, a reconciliation, when you look to see what a practice has actually been able to achieve. If it has not been able to fulfil the terms of its contract, nobody can expect public money to be offered to somebody for a service that hasn't been provided.
Now, we have always had a pragmatic approach to that end-of-year reconciliation, and I know, from my discussions with the chief dental officer last night, that that is exactly the way in which it is being approached this year as well, and particularly because, with a new contract, some of the metrics that are being used are inevitably being used for the first time and need to be tested in practice. The system is not designed at all to penalise practices where there is a reasonable accommodation that can be reached with them. If there are other and better ideas as to how that can be navigated, then of course the system and the people who work in it will be very willing to think those through.
Wel, Llywydd, rydyn ni bob amser yn barod i edrych ar syniadau a gyflwynir gan ymarferwyr. Y gwir amdani yw bod deintyddiaeth, sy'n unigryw ymhlith proffesiynau gofal sylfaenol, yn cael ei dalu am y gwaith cyn iddo gael ei wneud, nid ar ei ôl. Ar ddiwedd y flwyddyn, bu ar hyd yr amser, o dan y contract blaenorol yn ogystal â'r contract presennol, gysoni yn digwydd, pan edrychwch i weld beth mae practis wedi gallu ei gyflawni mewn gwirionedd. Os nad yw wedi gallu cyflawni telerau ei gytundeb, ni all neb ddisgwyl i arian cyhoeddus gael ei gynnig i rywun am wasanaeth na chafodd ei ddarparu.
Nawr, rydym bob amser wedi cael dull o weithredu pragmataidd o ran y cysoni diwedd blwyddyn hwnnw, ac rwy'n gwybod, o fy nhrafodaethau gyda'r prif swyddog deintyddol neithiwr, mai dyna'r union ddull fydd yn cael ei weithredu eleni hefyd, ac yn enwedig oherwydd, gyda chontract newydd, mae rhai o'r metrigau sy'n cael eu defnyddio yn anochel yn cael eu defnyddio am y tro cyntaf ac mae angen eu profi'n yn y practis. Nid yw'r system wedi'i chynllunio o gwbl i gosbi practisau pryd y gellir dod i ddealltwriaeth resymol gyda nhw. Os oes syniadau eraill a gwell ynglŷn â sut y gellir llywio hynny, yna wrth gwrs bydd y system a'r bobl sy'n gweithio ynddi yn barod iawn i'w hystyried.
Good afternoon, First Minister. Today the Welsh Liberal Democrats published a report looking at dentistry, particularly focusing on our concern around two-tier dentistry—and I do make no apology in using that term. We have a system at the moment that means that, if you can pay for dentistry, then you don't have to wait; if you can't, then you do have to wait. And that is the basic truth.
I want to just focus my question, if I may, on children and young people. I'm sure we'd all agree that they should be able to access NHS dentistry. In Powys, as Cefin has mentioned, over 800 children are waiting for an NHS dentist, and, to be fair to Powys, they are one of only two health boards who keep data on children waiting for NHS dentistry. I just wonder if you could provide an update, an outline of the plan the Government has in order to help children who are waiting for NHS dentistry across Wales. Thank you, diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Heddiw cyhoeddodd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru adroddiad yn edrych ar ddeintyddiaeth, gan ganolbwyntio yn arbennig ar ein pryder ynghylch deintyddiaeth ddwy haen—ac nid wyf yn ymddiheuro wrth ddefnyddio'r term hwnnw. Mae gennym system ar hyn o bryd sy'n golygu, os gallwch chi dalu am ddeintyddiaeth, yna does dim rhaid aros; os na allwch chi, yna mae'n rhaid i chi aros. A dyna'r gwir sylfaenol.
Rwyf eisiau canolbwyntio fy nghwestiwn, os caf, ar blant a phobl ifanc. Rwy'n siŵr y byddem i gyd yn cytuno y dylen nhw gael mynediad i ddeintyddiaeth y GIG. Ym Mhowys fel mae Cefin wedi sôn, mae dros 800 o blant yn aros am ddeintydd y GIG, ac er mwyn bod yn deg i Bowys, maen nhw'n un o ddim ond dau fwrdd iechyd sy'n cadw data ar blant sy'n aros am ddeintyddiaeth y GIG. Tybed a allech chi ddarparu diweddariad, amlinelliad o'r cynllun sydd gan y Llywodraeth er mwyn helpu plant sy'n aros am ddeintyddiaeth y GIG ledled Cymru. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i Jane Dodds am y cwestiwn ychwanegol.
Thank you to Jane Dodds for the additional question.
The Minister set out in her oral statement here on the floor of the Senedd practical action that is being taken to increase the provision of NHS dentistry for children, including the pilot that the Minister set out in secondary schools—a pilot being carried out in north Wales in the first instance, and we hope, if it is successful, to be able to do more of that elsewhere. In Powys, to which Jane Dodds referred directly, I think I was able to say in answering a question last week that the health board has been successful in recruiting a paediatric specialist dentist who can carry out more of the specialist treatment that is necessary without children needing to leave the county, and an additional dental therapist focusing exclusively on children. I understand that the figure of 800 to which Jane Dodds referred has already been reduced by more than 100 as a result of that additional resource that the health board has, and, when I spoke with the chief executive of Powys health board before questions last week, she said to me that she felt that the health board had been really successful in recruiting new staff in the dental profession, of a variety of contributions that they could make, to come to be able to make sure that adults, but children as well, are able to receive the sort of service that we would wish to see in that part of Wales.
Nododd y Gweinidog yn ei datganiad llafar yma ar lawr y Senedd y camau ymarferol sy'n cael eu cymryd i gynyddu'r ddarpariaeth o ddeintyddiaeth y GIG i blant, gan gynnwys y cynllun treialu mewn ysgolion uwchradd a nododd y Gweinidog—cynllun treialu sy'n cael ei gynnal yn y gogledd yn y lle cyntaf, a gobeithiwn, os yw'n llwyddiannus, y gallwn wneud mwy o hynny mewn mannau eraill. Ym Mhowys y cyfeiriodd Jane Dodds ato'n uniongyrchol, rwy'n credu fy mod wedi gallu dweud wrth ateb cwestiwn yr wythnos diwethaf bod y bwrdd iechyd wedi llwyddo i recriwtio deintydd arbenigol pediatrig sy'n gallu cynnal mwy o'r driniaeth arbenigol sy'n angenrheidiol heb fod angen i blant adael y sir, a therapydd deintyddol ychwanegol sy'n canolbwyntio'n llwyr ar blant. Deallaf fod y ffigur o 800 y cyfeiriodd Jane Dodds ato eisoes wedi gostwng mwy na 100 o ganlyniad i'r adnodd ychwanegol hwnnw sydd gan y bwrdd iechyd, a phan siaradais â phrif weithredwr bwrdd iechyd Powys cyn cwestiynau yr wythnos diwethaf, dywedodd wrthyf ei bod yn teimlo bod y bwrdd iechyd wedi llwyddo'n dda i recriwtio staff newydd yn y proffesiwn deintyddol, o amrywiaeth o gyfraniadau y gallen nhw ei wneud, i allu nawr sicrhau bod oedolion, a phlant hefyd, yn cael y math o wasanaeth y byddem ni'n dymuno ei weld yn y rhan honno o Gymru.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i gefnogi gofal lliniarol a hosbisau ledled Cymru? OQ59361
4. How is the Welsh Government working to support palliative care and hospices across Wales? OQ59361
Llywydd, phase 1 of our programme for government commitment to palliative care has been completed. Phase 2 reported at the end of January. The full programme will conclude by January of next year, as part of our continuing investment in a high-quality service across Wales.
Llywydd, mae cam 1 ein rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth i ofal lliniarol wedi'i gwblhau. Adroddodd cam 2 ddiwedd Ionawr. Daw'r rhaglen lawn i ben erbyn mis Ionawr y flwyddyn nesaf, fel rhan o'n buddsoddiad parhaus mewn gwasanaeth o ansawdd uchel ar draws Cymru.
Thank you, First Minister. Earlier this month I had the pleasure of visiting Sandville self-help centre, which is in Ton Kenfig in my constituency, and they have provided life-changing support for those diagnosed with cancer, Parkinson's disease, multiple sclerosis, dementia and other serious life-limiting and life-changing conditions for over 40 years. Sandville relies on the generosity of fundraisers, and they've recently done the most incredible refurbishment of the whole centre, and it includes, but is not limited to, a hydrotherapy pool, counselling rooms, a gym and mobility suite, and also, at the moment, they're working towards having a cabin that can be used for families when a child has cancer, so that the whole family can have respite together.
Minister, I'm not alone, either, in recognising the work that Sandville does. Callum Hughes, service improvement adviser at Parkinson's UK, recently visited the site and said there is nothing like this in Wales or the rest of the UK, especially with their free, open-to-anyone, drop-in therapy sessions for people with Parkinson's each week. As you can tell, I'm incredibly proud of the Sandville centre, and I would like people from across Wales to be able to benefit from the incredible support, and also learn from their model of care, so that we can have this service across Wales for everybody who needs it.
So, First Minister, I'm just asking you today, really, to join me in congratulating the team and the trustees and the volunteers, as well as so many people from across Wales who have fundraised for Sandville. Diolch.
Diolch. Prif Weinidog. Yn gynharach y mis hwn cefais y pleser o ymweld â chanolfan hunangymorth Sandville, sydd yn Nhon Cynffig yn fy etholaeth, ac maen nhw wedi darparu cefnogaeth sy'n newid bywyd i'r rhai sy'n cael diagnosis o ganser, clefyd Parkinson, sglerosis ymledol, dementia a chyflyrau difrifol eraill sy'n cyfyngu ar fywyd a chyflyrau sy'n newid bywyd ers dros 40 mlynedd. Mae Sandville yn dibynnu ar haelioni codwyr arian, ac yn ddiweddar maen nhw wedi gwneud y gwaith adnewyddu mwyaf anhygoel i'r ganolfan gyfan, ac mae'n cynnwys, ond nid yw'n gyfyngedig i bwll hydrotherapi, ystafelloedd cwnsela, campfa ac ystafell symudedd, a hefyd, ar hyn o bryd, maen nhw'n gweithio tuag at gael caban y gellir ei ddefnyddio gan deuluoedd pan fydd gan blentyn ganser, er mwyn i'r teulu cyfan gael seibiant gyda'i gilydd.
Gweinidog, nid fi yw'r unig un, chwaith, sy'n cydnabod y gwaith mae Sandville yn ei wneud. Fe wnaeth Callum Hughes, ymgynghorydd gwella gwasanaethau yn Parkinson's UK, ymweld â'r safle yn ddiweddar a dywedodd nad oes unrhyw beth tebyg i hyn yng Nghymru na gweddill y DU, yn enwedig gyda'u sesiynau therapi galw heibio am ddim, agored i unrhyw un, i bobl â Parkinson's bob wythnos. Fel y gallwch ddweud, rwy'n hynod falch o ganolfan Sandville, a hoffwn i bobl o bob cwr o Gymru allu elwa ar y gefnogaeth anhygoel, a dysgu hefyd o'u model o ofal, fel y gallwn gael y gwasanaeth hwn ledled Cymru i bawb sydd ei angen.
Felly, Prif Weinidog, rwy'n gofyn i chi heddiw, mewn gwirionedd, i ymuno â mi i longyfarch y tîm a'r ymddiriedolwyr a'r gwirfoddolwyr, yn ogystal â chymaint o bobl o bob rhan o Gymru sydd wedi codi arian ar gyfer Sandville. Diolch.
Llywydd, I absolutely echo what Sarah Murphy has said in congratulating Sandville hospice. It is a fine example of the work that hospices do in every part of Wales. It has always been an outstanding example of voluntary and committed effort that people make in improving services in the way that the Member has set out, and the fact that Sandville hospice has been able to offer that service to the people of Bridgend and the surrounding areas for over 40 years is an incredible achievement, and something of which I know Sarah and many other people in that part of Wales are immensely proud. In the work that the Welsh Government is doing, of course, we look forward to continuing to work with the hospice and other hospices in Wales to ensure that anyone with life-changing or life-limiting illnesses has access to the best possible care.
Llywydd, rwy'n adleisio'n llwyr yr hyn y mae Sarah Murphy wedi'i ddweud wrth longyfarch Hosbis Sandville. Mae'n enghraifft wych o'r gwaith mae hosbisau'n ei wneud ym mhob rhan o Gymru. Bu bob amser yn enghraifft ragorol o ymdrech wirfoddol ac ymroddedig y mae pobl yn ei gwneud wrth wella gwasanaethau yn y ffordd y mae'r Aelod wedi'i nodi, ac mae'r ffaith bod hosbis Sandville wedi gallu cynnig y gwasanaeth hwnnw i bobl Pen-y-bont ar Ogwr a'r cyffiniau ers dros 40 mlynedd yn gamp anhygoel, a rhywbeth rwy'n gwybod y mae Sarah a llawer o bobl eraill yn y rhan honno o Gymru yn hynod falch ohono. Yn y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, wrth gwrs, rydym yn edrych ymlaen at barhau i weithio gyda'r hosbis a hosbisau eraill yng Nghymru i sicrhau bod unrhyw un sydd â salwch sy'n newid bywyd neu'n cyfyngu ar fywyd yn gallu cael mynediad at y gofal gorau posibl.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi twristiaeth yng nghanolbarth Cymru? OQ59353
5. How is the Welsh Government supporting tourism in mid Wales? OQ59353
Llywydd, the 'Welcome to Wales' strategy sets out our three key ambitions for the sector: to increase spend in the visitor economy, to spread benefits to all parts of Wales and to extend the tourism season, promoting Wales as a destination to be visited all year round.
Llywydd, mae strategaeth 'Croeso i Gymru' yn nodi ein tri uchelgais allweddol ar gyfer y sector: cynyddu gwariant economi ymwelwyr, lledu manteision i bob rhan o Gymru ac ymestyn y tymor twristiaeth gan hyrwyddo Cymru fel cyrchfan i'w hymweld â hi trwy gydol y flwyddyn.
Thank you, First Minister, and I am pleased that the strategy does include increased spend. But my concern is that there are huge concerns that remain with regard to the Welsh Government's changes requiring many holiday let businesses to be let for 182 days a year, and making them move from the business rates system to the council tax system, which would then increase their tax burden and make many of those businesses unviable.
Can I say, First Minister, of course, that many of these businesses as well are being encouraged to diversify—farming businesses are being encouraged to diversify into that holiday let sector? Many businesses tell me, and I believe it from the casework that I see, that they will simply fold if further exemptions are not brought forward. I'm afraid, so far, that I do believe that the Welsh Government has paid lip service to the concerns that have been raised. I do welcome very much the exemption that has come forward in regard to planning matters—very much welcome indeed—but when are we going to see further exemptions brought forward?
The specific examples that I would bring forward would be where holiday let properties are co-located, so in the same location as, perhaps, where the owner lives, or where holiday let properties share utilities. Those types of properties can't be used for any other purpose except for holiday lets, or it would certainly make it very, very difficult to change from that position. So, can I ask, First Minister: when are we going to see further exemptions that clarify these matters and make sure that these businesses don't fold?
Diolch i chi, Prif Weinidog, ac rwy'n falch bod y strategaeth yn cynnwys mwy o wariant. Ond fy mhryder i yw bod pryderon enfawr yn parhau o ran newidiadau Llywodraeth Cymru sy'n gofyn i fusnesau llety gwyliau osod am 182 diwrnod y flwyddyn, a gwneud iddyn nhw symud o'r system ardrethi busnes i'r system y dreth gyngor, a fyddai wedyn yn cynyddu eu baich treth ac yn gwneud llawer o'r busnesau hynny yn anhyfyw.
A gaf i ddweud, Prif Weinidog, wrth gwrs, fod llawer o'r busnesau hyn hefyd yn cael eu hannog i arallgyfeirio—mae busnesau ffermio'n cael eu hannog i arallgyfeirio i'r sector llety gwyliau hwnnw? Mae llawer o fusnesau'n dweud wrthyf, ac rwy'n credu hynny o'r gwaith achos a welaf, y byddant yn mynd i'r wal os na chyflwynir eithriadau pellach. Mae gen i ofn, hyd yn hyn, fy mod i'n credu bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi sylw arwynebol yn unig i'r pryderon sydd wedi eu codi. Rwy'n croesawu'n fawr yr eithriad sydd wedi ei gyflwyno o ran materion cynllunio—croeso mawr yn wir—ond pryd rydyn ni'n mynd i weld eithriadau pellach yn cael eu cyflwyno?
Yr enghreifftiau penodol y byddwn i'n eu cyflwyno fyddai pan fo adeiladau llety gwyliau yn cael eu cydleoli, felly yn yr un lleoliad â lle mae'r perchennog yn byw efallai, neu lle mae llety gwyliau'n rhannu cyfleustodau. Ni ellir defnyddio'r mathau hynny o eiddo at unrhyw bwrpas arall heblaw fel llety gwyliau, neu byddai'n sicr yn ei gwneud hi'n anodd iawn, iawn newid o'r sefyllfa honno. Felly, a gaf i ofyn, Prif Weinidog: pryd ydyn ni'n mynd i weld eithriadau pellach sy'n egluro'r materion hyn a gwneud yn siŵr nad yw'r busnesau hyn yn mynd i'r wal?
Well, Llywydd, I think the Minister has shown her willingness to listen to cases made in the industry by the way in which—and I know that Russell George welcomed it—she has provided an exemption for properties that can only be occupied for certain times in the year. But let's be clear about what the changes are there to do. They are there to make sure that proper businesses are able to take advantage of small business rate relief, and when they are properties that are let out on an infrequent basis and are not businesses in that sense, then they pay council tax like anybody else.
If you're a business, then I do not think it is unreasonable to say that you should be making your property available to be let for 252 days and that you should actually let it for 182 days; then you are a business. If you're not operating as a business, it doesn't mean you have to fold; it just means that you pay the council tax like anybody else. I think that is a fair basis on which people can be treated. The Minister has shown her flexibility where a case can be made, but the basic principle that people who seek to be treated as businesses operate as businesses, and people who don't operate in a business way are treated like anybody else, that's the basic principle and I don't think we're going to move away from that.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod y Gweinidog wedi dangos ei pharodrwydd i wrando ar achosion a wnaed yn y diwydiant yn y ffordd—ac rwy'n gwybod bod Russell George wedi ei groesawu—y mae hi wedi darparu eithriad ar gyfer eiddo na ellir ond ei feddiannu ar adegau penodol yn ystod y flwyddyn. Ond gadewch i ni fod yn glir beth yw diben y newidiadau yna. Maen nhw yno i wneud yn siŵr bod busnesau priodol yn gallu manteisio ar ryddhad ardrethi busnesau bach, a phan fyddant yn eiddo sy'n cael eu gosod allan yn anaml ac nad ydynt yn fusnesau yn yr ystyr hwnnw, yna maen nhw'n talu'r dreth gyngor fel unrhyw un arall.
Os ydych chi'n fusnes, yna nid wyf yn credu ei fod yn afresymol dweud y dylech sicrhau bod eich eiddo ar gael i'w osod am 252 diwrnod ac y dylech ei osod am 182 diwrnod mewn gwirionedd; wedyn rydych chi'n fusnes. Os nad ydych chi'n gweithredu fel busnes, nid yw'n golygu bod yn rhaid i chi fynd i'r wal; mae'n golygu eich bod yn talu'r dreth gyngor fel unrhyw un arall. Rwy'n credu bod honno'n sail deg y gellir ymdrin â phobl arni. Mae'r Gweinidog wedi dangos ei hyblygrwydd lle gellir gwneud achos, ond yr egwyddor sylfaenol yw bod pobl sy'n ceisio cael eu trin fel busnesau, yn gweithredu fel busnesau, ac mae pobl nad ydyn nhw'n gweithredu mewn ffordd fusnes yn cael eu trin fel unrhyw un arall, dyna'r egwyddor sylfaenol a dydw i ddim yn credu ein bod ni'n mynd i wyro o hynny.
6. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r effaith y bydd cyllideb Llywodraeth y DU yn ei chael ar allu awdurdodau lleol Cymru i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus? OQ59337
6. What assessment has the Welsh Government made of the impact the UK Government's budget will have on the ability of Welsh local authorities to deliver public services? OQ59337
Llywydd, I thank Carolyn Thomas for that question. The UK Government’s budget contained almost nothing for public services. Following a decade of Tory austerity, the latest budget continues to let down the people, communities and businesses across Wales who rely on the essential services local authorities provide.
Llywydd, Diolch i Carolyn Thomas am y cwestiwn yna. Roedd cyllideb Llywodraeth y DU yn cynnwys bron dim ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Yn dilyn degawd o gyni Torïaidd, mae'r gyllideb ddiweddaraf yn parhau i siomi'r bobl, cymunedau a busnesau ledled Cymru sy'n dibynnu ar y gwasanaethau hanfodol y mae awdurdodau lleol yn eu darparu.
Thank you for that answer, First Minister. Local authorities are dependent on the dedicated staff who manage and provide front-line services, day in, day out. But they are not immune to the cost-of-living crisis we all face. The Resolution Foundation has said that wage stagnation over the last 15 years means that an average household in the UK is now £11,000 worse off thanks to successive Conservative Governments. First Minister, do you agree with me that UK Government should be growing the economy by putting money into the pockets of our workforce, encouraging people into public sector jobs, and creating better working conditions with better hours? After all, the economy cannot grow without public services, planning, housing, transport and all the support services they deliver, which also take the pressure off our NHS. Thank you.
Diolch am yr ateb yna Prif Weinidog. Mae awdurdodau lleol yn ddibynnol ar y staff ymroddedig sy'n rheoli ac yn darparu gwasanaethau rheng flaen, ddydd ar ôl dydd. Ond dydyn nhw ddim yn ddiogel rhag yr argyfwng costau byw rydyn ni i gyd yn ei wynebu. Mae'r Resolution Foundation wedi dweud bod diffyg twf cyflog dros y 15 mlynedd diwethaf yn golygu bod cartref cyfartalog yn y DU bellach £11,000 yn waeth ei fyd diolch i Lywodraethau Ceidwadol olynol. Prif Weinidog Cymru, a ydych yn cytuno â mi y dylai Llywodraeth y DU fod yn tyfu'r economi drwy roi arian ym mhocedi ein gweithlu, annog pobl i swyddi yn y sector cyhoeddus, a chreu amodau gwaith gwell gydag oriau gwell? Wedi'r cyfan, ni all yr economi dyfu heb wasanaethau cyhoeddus, cynllunio, tai, trafnidiaeth a'r holl wasanaethau cymorth y maen nhw'n eu darparu, sydd hefyd yn tynnu'r pwysau oddi ar ein GIG. Diolch.
I thank Carolyn Thomas for that very important supplementary question, because she puts her finger exactly on the flaw at the heart of the current UK Government's prospectus. The Chancellor said that his was a budget for growth, but he failed to do the most basic things on which growth depends. It tells us why, since 2010 and the current run of Conservative Governments, growth in the United Kingdom economy has collapsed compared to anything that was achieved in the previous 60 years.
The two basic components of a genuine growth strategy, Llywydd, are investment in people and investment in the infrastructure that allows an economy to grow. Far, far from investing in people, as Carolyn Thomas says, families in every part of Wales are thousands of pounds worse off than they otherwise would have been had the failed and flawed policies of austerity not been followed. There was nothing for those people in the budget, the spring statement of 10 days ago.
As for investment in infrastructure, the derisory £1 million of capital investment that's been offered here in Wales means that those things that would create growth in the economy—investment in digital infrastructure, for example—all of that will be far more difficult. Carolyn Thomas has highlighted and exposed this afternoon, Llywydd, the flaws at the heart of the UK Government's strategy, and the fact that there is a prescription available for them were they to be serious about reversing the 13 years of Tory decline.
Diolch i Carolyn Thomas am y cwestiwn atodol pwysig iawn yna, oherwydd mae hi'n rhoi ei bys yn union ar y diffyg sydd wrth wraidd prosbectws presennol Llywodraeth y DU. Dywedodd y Canghellor mai cyllideb ar gyfer twf oedd hon, ond methodd â gwneud y pethau mwyaf sylfaenol y mae twf yn dibynnu arnyn nhw. Mae'n dweud wrthym pam, ers 2010 a'r rhediad presennol o Lywodraethau Ceidwadol, bod twf yn economi'r Deyrnas Unedig wedi dymchwel o'i gymharu ag unrhyw beth a gyflawnwyd yn y 60 mlynedd blaenorol.
Dwy elfen sylfaenol strategaeth dwf go iawn, Llywydd, yw buddsoddiad mewn pobl a buddsoddiad yn y seilwaith sy'n caniatáu economi i dyfu. Ymhell, ymhell o fuddsoddi mewn pobl, fel y dywed Carolyn Thomas, mae teuluoedd ym mhob rhan o Gymru filoedd o bunnau yn waeth eu byd na fydden nhw fel arall pe na bai polisïau aflwyddiannus a gwallus cyni wedi'u dilyn. Doedd dim byd i'r bobl hynny yn y gyllideb, datganiad y gwanwyn 10 diwrnod yn ôl.
O ran buddsoddi mewn seilwaith, mae'r un filiwn o bunnau gwawdlyd o fuddsoddiad cyfalaf sydd wedi'i gynnig yma yng Nghymru yn golygu bydd y pethau hynny a fyddai'n creu twf yn yr economi—buddsoddi mewn seilwaith digidol, er enghraifft—i gyd yn llawer anoddach. Mae Carolyn Thomas wedi tynnu sylw ac amlygu'r prynhawn yma, Llywydd, y diffygion oedd wrth wraidd strategaeth Llywodraeth y DU, a'r ffaith bod presgripsiwn ar gael iddyn nhw pe baen nhw o ddifrif ynglŷn â gwrthdroi 13 mlynedd o ddirywiad dan y Torïaid.
7. Pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru yn eu darparu i awdurdodau lleol ynglŷn â gwneud penderfyniadau am ofal cymdeithasol? OQ59336
7. What guidance does the Welsh Government provide to local authorities on social care decision making? OQ59336
I thank the Member for that, Llywydd. Under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, the Welsh Government provides local authorities with guidance in the form of codes of practice and statutory guidance. Topics covered include autism services, prevention, assessment, eligibility and care planning, charging and financial assessment, children who are looked after, safeguarding and partnership working.
Diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. O dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, mae Llywodraeth Cymru'n rhoi canllawiau i awdurdodau lleol ar ffurf codau ymarfer a chanllawiau statudol. Ymhlith y pynciau dan sylw mae gwasanaethau awtistiaeth, atal, asesu, cymhwysedd a chynllunio gofal, codi tâl ac asesu ariannol, plant sy'n derbyn gofal, diogelu a gweithio mewn partneriaeth.
Thank you. The findings of the recent Equality and Human Rights Commission's report 'Challenging adult social care decisions in England and Wales' include: local authorities make daily decisions about people's access to social care and people have a right to challenge them, but people are not given crucial information about how to challenge decisions. They fear that if they challenge decisions, they will face negative consequences and lose access to care, and that, as a result, the system is failing those who need it. People are deterred from seeking help and feel ignored and disempowered. Some people are in crisis and desperate for help.
This is certainly reflected in my own constituent casework, particularly in certain counties. How will you therefore respond to the report's recommendation that the Welsh Government work with local authorities and others to improve the collection and analysis of equality data from social care users, including those who challenge decisions? They state this data should be
'used to identify and address poor outcomes'
where they're experienced by people who share particular protected characteristics.
Diolch. Mae canfyddiadau adroddiad diweddar y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol 'Herio penderfyniadau gofal cymdeithasol i oedolion yng Nghymru a Lloegr' yn cynnwys y canlynol: mae awdurdodau lleol yn gwneud penderfyniadau dyddiol ynghylch mynediad pobl at ofal cymdeithasol ac mae gan bobl yr hawl i'w herio, ond nid yw pobl yn cael gwybodaeth hanfodol am sut i herio penderfyniadau. Maen nhw'n ofni pe baen nhw'n herio penderfyniadau, y byddan nhw'n wynebu canlyniadau negyddol ac yn colli mynediad at ofal, a bod y system, o ganlyniad, yn methu'r rhai sydd ei angen. Mae pobl yn cael eu rhwystro rhag gofyn am gymorth ac yn teimlo eu bod yn cael eu hanwybyddu a'u datgysylltu. Mae rhai pobl mewn argyfwng ac yn ysu am gymorth.
Mae hyn yn sicr yn cael ei adlewyrchu yn fy ngwaith achos etholwyr fy hun, yn enwedig mewn rhai siroedd. Sut fyddwch felly yn ymateb i argymhelliad yr adroddiad bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol ac eraill i wella'r gwaith o gasglu a dadansoddi data cydraddoldeb gan ddefnyddwyr gofal cymdeithasol, gan gynnwys y rhai sy'n herio penderfyniadau? Maen nhw'n nodi y dylai'r data yma
'gael ei ddefnyddio i nodi a mynd i'r afael â chanlyniadau gwael'
pryd maen nhw'n cael eu profi gan bobl sy'n rhannu nodweddion gwarchodedig penodol.
I certainly agree that people who feel that decisions made in relation to their own care ought to have the right to challenge that decision, and that right of challenge ought to be available to them in a way that is real, that's accessible, and where they feel that their voice has been properly heard. So, in taking forward any recommendation, one of the ways in which we will want to make sure that here in Wales we improve the system is to make sure that the voice of the user is at the heart of any data collection or any improvement in that system in the future.
Under the terms of the guidance that the Welsh Government has provided, Part 10 of the social services and well-being Act—the advocacy section of the Act—means that a code of practice has been provided to local authorities, and the purpose of advocacy is to make sure that those people who feel that their own voice has not been heard fully in the way that services have been provided, that that voice can be supported and amplified, and the active offer of advocacy to children and young people is a particular feature of the way in which that service is provided here in Wales.
But I agree with the basic point that the Member made. People who feel they’ve not received the service to which they were entitled, they have a right to challenge those decisions and the way in which they do so ought to be properly reflected in data capture, and where improvements need to be made, the voice of the user ought to be influential in those decisions.
Rwy'n sicr yn cytuno y dylai pobl, pan wneir penderfyniadau mewn cysylltiad â'u gofal eu hunain, gael yr hawl i herio'r penderfyniad hwnnw, ac y dylai'r hawl i herio fod ar gael iddyn nhw mewn ffordd sy'n real, sy'n hygyrch, a'u bod nhw'n teimlo bod eu llais wedi cael ei glywed yn iawn. Felly, wrth fwrw ymlaen ag unrhyw argymhelliad, un o'r ffyrdd y byddwn eisiau sicrhau yma yng Nghymru ein bod yn gwella'r system yw sicrhau bod llais y defnyddiwr wrth wraidd unrhyw gasglu data neu unrhyw welliant yn y system honno yn y dyfodol.
O dan delerau'r canllawiau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu darparu, mae Rhan 10 o'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant—adran eiriolaeth y Ddeddf—yn golygu bod cod ymarfer wedi cael ei ddarparu i awdurdodau lleol, a phwrpas eiriolaeth yw gwneud yn siŵr bod y bobl hynny sy'n teimlo nad yw eu llais eu hunain wedi cael ei glywed yn llawn o ran y ffordd y cafodd gwasanaethau eu darparu, bod modd cefnogi ac ymhelaethu ar y llais hwnnw, ac mae'r arlwy gweithredol o eiriolaeth i blant a phobl ifanc yn nodwedd arbennig o'r modd y darperir y gwasanaeth hwnnw yma yng Nghymru.
Ond rwy'n cytuno â'r pwynt sylfaenol a wnaeth yr Aelod. Pobl sy'n teimlo nad ydyn nhw wedi derbyn y gwasanaeth yr oedd ganddyn nhw hawl iddo, mae ganddyn nhw hawl i herio'r penderfyniadau hynny a dylai'r ffordd y maen nhw'n gwneud hynny gael ei hadlewyrchu'n iawn wrth gipio data, a phan fo angen gwneud gwelliannau, dylai llais y defnyddiwr fod yn ddylanwadol yn y penderfyniadau hynny.
Yn olaf, cwestiwn 8, Darren Millar.
Finally, question 8, Darren Millar.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i hyrwyddo mabwysiadu diffiniad Cynghrair Ryngwladol Cofio'r Holocost o wrthsemitiaeth gan sefydliadau sy'n derbyn arian gan Lywodraeth Cymru? OQ59334
8. What action is the Welsh Government taking to promote the adoption of the International Holocaust Remembrance Alliance’s definition of antisemitism by organisations in receipt of Welsh Government funding? OQ59334
Well, Llywydd, I thank Darren Millar for that. The Welsh Government has adopted the International Holocaust Remembrance Alliance’s definition of antisemitism in full and without qualification. Our 'Anti-racist Wales Action Plan' provides the framework through which we will take concerted action to tackle antisemitism, including our ongoing support for victims of hate crime.
Wel, Llywydd, diolch i Darren Millar am hynna. Mae Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu diffiniad Cynghrair Cofio'r Holocost Rhyngwladol o wrthsemitiaeth yn llawn ac yn ddi-amod. Mae ein 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn darparu'r fframwaith y byddwn yn ei ddefnyddio i gymryd camau ar y cyd i fynd i'r afael â gwrthsemitiaeth, gan gynnwys ein cefnogaeth barhaus i ddioddefwyr troseddau casineb.
I’m very grateful for that response, First Minister, and I applaud the leadership that the Welsh Government had shown back in 2017 when it did adopt the IHRA definition in full, but we are six years on, and there are still organisations across Wales that are in significant receipt of funds from the Welsh Government that are yet to adopt the IHRA definition; and indeed, some of them have outright rejected it.
This is particularly concerning, I think, in our higher education sector. We have eight universities in Wales; only one, Bangor University, has adopted the IHRA definition, and that compares extremely badly to the higher education system in other parts of the United Kingdom. Can I ask you, as a condition of funding being given to organisations like our universities, colleges, other places of learning, and indeed, the wider public sector, that you require those organisations to adopt this very important definition of antisemitism, which will help to put to bed some of the horrors that we’ve seen in our society in recent years?
Rwy'n ddiolchgar iawn am yr ymateb yna, ac rydw i'n cymeradwyo'r arweinyddiaeth yr oedd Llywodraeth Cymru wedi ei dangos yn ôl yn 2017 pan wnaeth fabwysiadu diffiniad yr IHRA yn llawn, ond rydym chwe blynedd yn ddiweddarach, ac mae sefydliadau o hyd ledled Cymru sydd yn derbyn arian sylweddol gan Lywodraeth Cymru sydd eto i fabwysiadu diffiniad yr IHRA; ac yn wir, mae rhai ohonynt wedi ei wrthod yn llwyr.
Mae hyn yn arbennig o bryderus, rwy'n credu, yn ein sector addysg uwch. Mae gennym wyth prifysgol yng Nghymru; dim ond un, Prifysgol Bangor, sydd wedi mabwysiadu diffiniad yr IHRA, ac mae hynny'n cymharu'n eithriadol o wael â'r system addysg uwch mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. A gaf ofyn i chi, fel amod o'r cyllid sy'n cael ei roi i sefydliadau fel ein prifysgolion, colegau, mannau dysgu eraill, ac yn wir, y sector cyhoeddus ehangach, eich bod yn ei gwneud yn ofynnol i'r sefydliadau hynny fabwysiadu'r diffiniad pwysig iawn hwn o wrthsemitiaeth, a fydd yn helpu i roi terfyn ar rai o'r erchyllterau a welsom yn ein cymdeithas yn ystod y blynyddoedd diwethaf?
Well, I share the Member’s view of the horror of antisemitism and there’s no doubt at all that there has been a rise in such incidents, and that we all have an obligation to play our part in resisting that. Universities, in the end, Llywydd, are autonomous bodies. The Welsh Government cannot instruct, but the Minister has made it clear in his dealings with universities that while he respects their autonomy, the Welsh Government is keen for them to adopt the IHRA definition of antisemitism.
We don’t intend to pursue this through the funding route to which Darren Millar referred, but this is how we intend to take that conversation further forward: higher education institutions in Wales have an obligation to carry out their functions in full recognition of their obligations under their public sector equality duty. We are to carry out a review of that duty here in Wales, and in that review, we will make sure that we engage with those organisations in Wales in receipt of Welsh Government funding—including the university sector—to make sure that the review of the equality and human rights duty in Wales includes consideration of relevant definitions such as the IHRA, so that that definition will be part of the review, universities are obliged under the public sector equality duty to have regard to their responsibilities, and we will be exploring that with them as part of that review.
Wel, rwy'n rhannu barn yr Aelod am erchylltra gwrthsemitiaeth a does dim amheuaeth o gwbl fod cynnydd wedi bod mewn digwyddiadau o'r fath, a bod rhwymedigaeth ar bob un ohonom i chwarae ein rhan i wrthsefyll hynny. Mae prifysgolion, yn y pen draw, Llywydd, yn gyrff ymreolaethol. Ni all Llywodraeth Cymru gyfarwyddo, ond mae'r Gweinidog wedi ei gwneud yn eglur wrth ymwneud â phrifysgolion bod Llywodraeth Cymru yn awyddus iddynt fabwysiadu diffiniad yr IHRA o wrthsemitiaeth er ei fod yn parchu eu hymreolaeth.
Nid ydym yn bwriadu mynd ar ôl hyn drwy'r llwybr ariannu y cyfeiriodd Darren Millar ato, ond dyma sut rydym yn bwriadu mynd â'r sgwrs honno ymhellach ymlaen: mae rhwymedigaeth ar sefydliadau addysg uwch yng Nghymru i gyflawni eu swyddogaethau i gydnabod eu rhwymedigaethau'n llawn o'u rhwymedigaethau o dan eu dyletswydd cydraddoldeb yn y sector cyhoeddus. Byddwn ni'n cynnal adolygiad o'r ddyletswydd honno yma yng Nghymru, ac yn yr adolygiad hwnnw, byddwn ni'n sicrhau ein bod ni'n ymgysylltu â'r sefydliadau hynny yng Nghymru sy'n derbyn arian Llywodraeth Cymru—gan gynnwys y sector prifysgol—i wneud yn siŵr bod yr adolygiad o'r ddyletswydd cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru yn cynnwys ystyriaeth o ddiffiniadau perthnasol fel yr IHRA, er mwyn i'r diffiniad hwnnw fod yn rhan o'r adolygiad, mae'n ofynnol i brifysgolion o dan ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus roi sylw i'w cyfrifoldebau, a byddwn ni'n archwilio hynny gyda nhw fel rhan o'r adolygiad hwnnw.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.
The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are three changes to this week's business. Firstly, the Minister for Economy will make a statement on the free-port programme in Wales. To accommodate this, the statement on the taxi and private hire vehicle White Paper has been withdrawn. Finally, the legislative consent debate on the Procurement Bill will consist of two motions rather than one. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae tri newid i'r busnes yr wythnos hon. Yn gyntaf, bydd Gweinidog yr Economi yn gwneud datganiad ar y rhaglen porthladd rhydd yng Nghymru. Er mwyn darparu ar gyfer hyn, mae'r datganiad ar y Papur Gwyn ar dacsi a cherbyd hurio preifat wedi'i dynnu'n ôl. Yn olaf, bydd y ddadl cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Caffael yn cynnwys dau gynnig yn hytrach nag un. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, can I call for two statements this week? The first is from the Deputy Minister for Climate Change in relation to his transport responsibilities and seeking an update on the blue badge scheme in Wales. I've had a number of constituents who've been coming forward with concerns about the renewals process for the blue badge scheme. I appreciate that it's only right that these things are reviewed periodically, from time to time, but some of the evidence that they're having to provide seems a little bit ridiculous. I had one constituent who was asked to take a photograph of her walking aid in order to see whether she was eligible for a blue badge. Of course, she did point out to the person asking her for a photograph that she could take a photograph of anybody's walking aid and send that across, but, for whatever reason, that's what she had to do. Clearly, there needs to be some stricter guidance, with some common sense, to make sure that these obstacles can be overcome.
The second statement that I'd like, please, is from the Deputy Minister for the armed forces on veteran welfare in Wales. I know that this is an issue that the Welsh Government takes very seriously. I met with the Royal British Legion last week, and was alarmed to hear that the number of veterans coming forward for support from their welfare officers has fallen quite significantly post the pandemic. There appears to be no explanation as to why that is the case. Of course, it may be that demand is just generally lower, but given the cost-of-living pressures that we're seeing across Wales at the moment, I really don't believe that that is the case, and I think it requires some further investigation. We know that the Royal British Legion has resources that it wants to make available, and SSAFA and other organisations have resources that they want to make available to support veterans, particularly in their old age. Therefore, I would be grateful if the Minister could commit to working with those organisations to try and do what they can to promote the opportunities that are there.
Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad yr wythnos yma? Y cyntaf gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynglŷn â'i gyfrifoldebau trafnidiaeth ac i ofyn am ddiweddariad ar y cynllun bathodynnau glas yng Nghymru. Rwyf wedi bod â nifer o etholwyr sydd wedi bod yn nodi pryderon am y broses adnewyddu ar gyfer y cynllun bathodyn glas. Rwy'n gwerthfawrogi ei bod hi ond yn iawn fod y pethau hyn yn cael eu hadolygu yn gyfnodol, o bryd i'w gilydd, ond mae rhywfaint o'r dystiolaeth y mae'n rhaid iddyn nhw ei darparu yn ymddangos ychydig yn hurt. Roedd gen i un etholwr y gofynnwyd iddi dynnu llun o'i chymorth cerdded er mwyn gweld a oedd hi'n gymwys i gael bathodyn glas. Wrth gwrs, fe wnaeth hi dynnu sylw y person a oedd wedi gofyn iddi am lun at y ffaith y gallai hi dynnu llun o gymorth cerdded unrhyw un ac anfon hwnnw, ond, am ba bynnag reswm, dyna oedd yn rhaid iddi ei wneud. Yn amlwg, mae angen rhywfaint o arweiniad llymach, gyda rhywfaint o synnwyr cyffredin, i wneud yn siŵr bod modd goresgyn y rhwystrau hyn.
Yr ail ddatganiad yr hoffwn i ei gael, os gwelwch yn dda, yw un gan Ddirprwy Weinidog y lluoedd arfog ar les cyn-filwyr yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod hwn yn fater y mae Llywodraeth Cymru yn ei gymryd o ddifrif. Fe wnes i gyfarfod â'r Lleng Brydeinig Frenhinol yr wythnos diwethaf, ac fe ges i fraw o glywed bod nifer y cyn-filwyr sy'n gofyn am gefnogaeth gan eu swyddogion lles wedi gostwng yn eithaf sylweddol ar ôl y pandemig. Ymddengys nad oes eglurhad pam y mae hynny'n wir. Wrth gwrs, efallai fod y galw hwnnw ar y cyfan yn is, ond o ystyried y pwysau costau byw yr ydym yn eu gweld ledled Cymru ar hyn o bryd, dydw i wir ddim yn credu bod hynny'n wir, ac rwy'n credu bod angen ymchwilio ymhellach iddo. Rydym yn gwybod bod gan y Lleng Brydeinig Frenhinol adnoddau y mae eisiau eu darparu, ac mae gan SSAFA a sefydliadau eraill adnoddau y maen nhw eisiau eu darparu i gefnogi cyn-filwyr, yn enwedig yn eu henaint. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog ymrwymo i weithio gyda'r sefydliadau hynny i geisio gwneud yr hyn a allant i hyrwyddo'r cyfleoedd sydd yno.
Thank you. In relation to your second point, the Deputy Minister is in her seat and has heard your questions. I'm sure she is, and will continue to be, committed to working both with the third sector and any other service provider or organisation in supporting our veterans.
Regarding the blue badge scheme, I am aware that, obviously, the system was looked at holistically—it was probably about three years ago now—and it came forward with a new scheme. I do recognise some of the points that you made from my own constituency mailbag. I will certainly ask the Deputy Minister to update us if there is something further he is able to tell us. I do think there is a difference between local authorities and the criteria that they use, and it could be that it needs to be looked at to make sure there is a level playing field across Wales.
Diolch. O ran eich ail bwynt, mae'r Dirprwy Weinidog yn ei sedd ac wedi clywed eich cwestiynau. Rwy'n siŵr ei bod hi, a bydd yn parhau i fod, wedi ymrwymo i weithio gyda'r trydydd sector ac unrhyw ddarparwr gwasanaeth neu sefydliad arall wrth gefnogi ein cyn-filwyr.
O ran y cynllun bathodyn glas, rwy'n ymwybodol yr edrychwyd ar y system, yn amlwg, yn gyfannol—mae'n debyg mai tua thair blynedd yn ôl oedd hi nawr—a daeth cynllun newydd. Rwy'n cydnabod rhai o'r pwyntiau a wnaethoch chi o fy mag post yn fy etholaeth fy hun. Byddaf yn sicr yn gofyn i'r Dirprwy Weinidog ein diweddaru os oes rhywbeth arall y mae'n gallu ei ddweud wrthym. Rwy'n credu bod yna wahaniaeth rhwng awdurdodau lleol a'r meini prawf y maen nhw'n eu defnyddio, a gallai fod angen edrych arno i wneud yn siŵr bod chwarae teg ar draws Cymru.
I'd like to ask for a statement, please, setting out how the Government will urgently increase capacity in community hospitals. A few weeks ago, I raised concerns with the First Minister that ambulances were in effect being used as waiting rooms because of a lack of hospital beds. I've been contacted by a constituent this week whose story, I think, has highlighted another way in which that lack of beds is affecting patients, which is that a lack of capacity in community hospitals means people are being kept in hospitals further away from home for a longer period of time than is necessary. My constituent's wife, who has lung cancer, collapsed at home, and there were no ambulances, so he drove her to the Grange. After waiting for hours on a trolley, she was moved to another unit, but even after she was assessed and she was stable, she couldn't be released, because they were told that there were no beds available in Ystrad Mynach or in Ebbw Vale for her continued treatment and rehabilitation. My constituent said, 'It's real people's lives who are being blighted by this situation', and I agree with him. Could a statement please set out how the Government will get to grips with the serious lack of capacity in community hospitals that's delaying people getting to where they need to be?
Hoffwn ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn nodi sut y bydd y Llywodraeth yn cynyddu'r capasiti ar frys mewn ysbytai cymunedol. Ychydig wythnosau yn ôl, fe wnes i godi pryderon gyda'r Prif Weinidog bod ambiwlansys mewn gwirionedd yn cael eu defnyddio fel ystafelloedd aros oherwydd diffyg gwelyau ysbyty. Mae etholwr wedi cysylltu â mi yr wythnos hon, y mae ei stori, rwy'n credu, wedi tynnu sylw at ffordd arall y mae'r diffyg gwelyau hwnnw'n effeithio ar gleifion, sef bod diffyg capasiti mewn ysbytai cymunedol yn golygu bod pobl yn cael eu cadw mewn ysbytai ymhellach o'u cartrefi am gyfnod hirach nag sy'n angenrheidiol. Cwympodd gwraig fy etholwr, sydd â chanser yr ysgyfaint, yn eu cartref, a doedd dim ambiwlansys, felly fe wnaeth ei gyrru hi i'r Faenor. Ar ôl aros am oriau ar droli, cafodd ei symud i uned arall, ond hyd yn oed ar ôl iddi gael ei hasesu ac roedd hi'n sefydlog, doedd dim modd ei rhyddhau, oherwydd dywedwyd wrthyn nhw nad oedd gwelyau ar gael yn Ystrad Mynach nac yng Nglyn Ebwy ar gyfer ei thriniaeth barhaus a'i hadferiad. Dywedodd fy etholwr, 'Bywydau pobl go iawn sy'n cael eu difetha gan y sefyllfa yma', ac rwy'n cytuno ag ef. A allai datganiad nodi sut y bydd y Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r diffyg capasiti difrifol mewn ysbytai cymunedol sy'n achosi oedi i bobl gyrraedd lle mae angen iddyn nhw fod?
Thank you. We know, not just in our community hospitals, but in our district general hospitals as well, that delayed transfers of care are causing a great deal of consternation with bed capacity. Obviously, this is something that the Minister for Health and Social Services is looking at across the piece.
Diolch. Rydyn ni'n gwybod, nid yn unig yn ein hysbytai cymunedol, ond yn ein hysbytai cyffredinol dosbarth hefyd, bod oedi cyn trosglwyddo gofal yn achosi llawer iawn o bryder o ran capasiti gwelyau. Yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth y mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn edrych arno ar draws y maes.
I would like to ask for a Government statement on the future of the Heart of Wales railway line. I'm told by constituents that trains are regularly cancelled, and that, during summer, they are overcrowded. Can the Government outline its plans for the Heart of Wales railway line?
I would also like a Government statement on how the Government decides on funding to support tourist businesses. Surely, if a tourism operator has a good commercial idea, they should be able to raise money from the financial markets. My concern is that Welsh Government money that could be better spent is supporting these businesses. In Swansea East, £4 million is being given to a zip wire company, at a cost of £40,000 per job.
Hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ddyfodol rheilffordd Calon Cymru. Rwy'n cael gwybod gan etholwyr bod trenau'n cael eu canslo'n rheolaidd, a'u bod nhw, yn ystod yr haf, yn orlawn. A wnaiff y Llywodraeth amlinellu ei chynlluniau ar gyfer rheilffordd Calon Cymru?
Hoffwn hefyd gael datganiad gan y Llywodraeth ar sut mae'r Llywodraeth yn penderfynu ar gyllid i gefnogi busnesau twristiaeth. Heb os nac oni bai, os oes gan weithredwr twristiaeth syniad masnachol da, dylai allu codi arian o'r marchnadoedd ariannol. Fy mhryder i yw bod arian Llywodraeth Cymru y gellid ei wario'n well yn cefnogi'r busnesau yma. Yn Nwyrain Abertawe, mae £4 miliwn yn cael ei roi i gwmni gwifren wib, ar gost o £40,000 fesul swydd.
The Deputy Minister for Climate Change recently issued a written statement on the Welsh Government's plans for improving rural transport. This confirmed that we would be submitting a proposal shortly to the UK Government's union connectivity fund to develop plans to increase capacity across the Cambrian and Heart of Wales rail lines, and, in doing so, increase cross-border connectivity. I know that the Deputy Minister recently met with Transport for Wales and the Heart of Wales Line Travellers' Association regarding the performance of the line and the importance of Transport for Wales making sure that they provide very clear information to passengers about any disruption to the services.
The methodology applied in deciding investments in relation to tourism is very comprehensive, and it follows a strict code of governance. The due diligence process involves a combination of both Welsh Government investment analysis and expert advice and support commissioned from an outside body.
Yn ddiweddar, cyhoeddodd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ddatganiad ysgrifenedig am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella trafnidiaeth wledig. Cadarnhawyd yn hwn y byddem yn cyflwyno cynnig yn fuan i gronfa cysylltedd undeb Llywodraeth y DU i ddatblygu cynlluniau i gynyddu capasiti ar linellau rheilffyrdd y Cambrian a Chalon Cymru, ac, wrth wneud hynny, cynyddu cysylltedd trawsffiniol. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog, yn ddiweddar, wedi cwrdd â Trafnidiaeth Cymru a Chymdeithas Teithwyr Rheilffordd Calon Cymru ynglŷn â pherfformiad y rheilffordd a phwysigrwydd Trafnidiaeth Cymru yn gwneud yn siŵr eu bod yn darparu gwybodaeth glir iawn i deithwyr ynglŷn ag unrhyw amharu ar y gwasanaethau.
Mae'r fethodoleg a ddefnyddir wrth benderfynu ar fuddsoddiadau mewn cysylltiad â thwristiaeth yn gynhwysfawr iawn, ac mae'n dilyn cod llywodraethu llym. Mae'r broses diwydrwydd dyladwy yn cynnwys cyfuniad o ddadansoddiad buddsoddi Llywodraeth Cymru a chyngor a chefnogaeth arbenigol a gomisiynir gan gorff allanol.
Minister, can I ask for a statement about the terms and conditions of Welsh Government funding grants? The reason why I ask for this is because Blaenau Gwent council has missed out on nearly £250,000 of funding, which it was going to use for a bus infrastructure project. The project's contractor had been unable to deliver the project within the funding timescale, due to unforeseen circumstances, meaning the money now has to be sent back to the Welsh Government. It now leaves the council in a rather difficult situation, and the project, ultimately, in limbo. One of the things the Welsh Government could do to stop something similar happening again is perhaps having an 'exceptional circumstances' clause—just as an example. Please can we have a statement about what steps the Welsh Government can take to make the grant funding process for Welsh councils easier? Because it would be a shame to see great projects fail because of rigid processes that will only disadvantage the people of Wales in the long term.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad am delerau ac amodau grantiau ariannu Llywodraeth Cymru? Y rheswm pam rwy'n gofyn am hwn yw oherwydd bod cyngor Blaenau Gwent ar ei golled o £250,000 o gyllid, yr oedd yn mynd i'w ddefnyddio ar gyfer prosiect seilwaith bysiau. Nid oedd contractwr y prosiect wedi gallu cyflawni'r prosiect o fewn yr amserlen ariannu, oherwydd amgylchiadau annisgwyl, sy'n golygu bod yn rhaid anfon yr arian yn ôl at Lywodraeth Cymru yn awr. Mae bellach yn gadael y cyngor mewn sefyllfa eithaf anodd, a'r prosiect, yn y pen draw, mewn limbo. Un o'r pethau y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i atal rhywbeth tebyg rhag digwydd eto yw cael cymal 'amgylchiadau eithriadol' efallai—fel esiampl. A gawn ni ddatganiad am ba gamau all Llywodraeth Cymru eu cymryd i wneud y broses arian grantiau ar gyfer cynghorau Cymru yn haws? Oherwydd byddai'n drueni gweld prosiectau mawr yn methu oherwydd prosesau caeth a fydd dim ond yn rhoi pobl Cymru dan anfantais yn yr hirdymor.
The Welsh Government allocates a great deal of funding to local authorities, on a great number of schemes, so I'm not aware of the particular grant that you refer to. But I'm sure the Member would expect—and it is, indeed, the case—that there are very strict criteria, and it's not something that you can just leave to chance. I would think that it's probably best to write to the Minister directly about that specific grant you refer to.
Mae Llywodraeth Cymru yn dyrannu llawer iawn o gyllid i awdurdodau lleol, ar nifer fawr o gynlluniau, felly dydw i ddim yn ymwybodol o'r grant penodol rydych chi'n cyfeirio ato. Ond rwy'n siŵr y byddai'r Aelod yn disgwyl—ac, yn sicr, mae'n wir—bod meini prawf llym iawn, ac nid yw'n rhywbeth y gallwch chi ei adael i hap a damwain. Byddwn i'n meddwl mae'n debyg mai'r peth gorau yw ysgrifennu at y Gweinidog yn uniongyrchol am y grant penodol hwnnw yr ydych yn cyfeirio ato.
Mae'r clociau wedi eu troi ymlaen ac mae'r gwanwyn o'n blaenau ni. Mae hynny'n destun llawenydd, ac yn rhywbeth sy'n codi calon nifer ohonom ni. Mae'n ddechrau'r tymor twristiaeth traddodiadol, ac wrth gwrs mae hynny'n dod â phob math o fuddiannau a chyfleoedd i rannau helaeth o Gymru. Ond mae yna rai cymunedau lle mae'r adeg yma o'r flwyddyn yn golygu cychwyn ar drafferthion parcio, problemau sbwriel, gwersylla anghyfreithlon, a phwysau difrifol ar isadeiledd lleol. Yr wythnos diwethaf, mi ges i gyfarfod â chynghorau cymuned Capel Curig a Betws-y-coed, ynghyd â phartneriaid yn cynnwys Cyfoeth Naturiol Cymru, parc cenedlaethol Eryri, yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol ac eraill, i drafod rhai o'r heriau a'r gofidiau yma. Gaf i ofyn felly am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am dwristiaeth ynglŷn â beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gefnogi'r cymunedau yma, efallai drwy helpu i wella isadeiledd, sicrhau bod gan y partneriaid perthnasol adnoddau angenrheidiol i ddelio â'r problemau, a hefyd help i amddiffyn ecoleg yr ardaloedd yma? Oherwydd mae hynny'n rhywbeth sy'n cael ei ddifrodi gan rai ymwelwyr anghyfrifol, sydd nid yn unig ddim yn parchu'r rheolau ond yn aml iawn yn torri'r gyfraith.
The clocks have gone forward and spring is facing us. That's a cause of joy, and it raises the spirits of many of us. It's the start of the traditional tourism season, and of course that brings all sorts of opportunities and benefits to large parts of Wales. But there are some communities where this time of the year does mean the beginning of parking difficulties, littering, illegal camping, and great pressures on local infrastructure. Last week, I had a meeting with Capel Curig and Betws-y-coed community councils, as well as partners including Natural Resources Wales, Eryri national park, the National Trust and others, to discuss some of these challenges and concerns. Can I ask therefore for a statement from the Minister responsible for tourism on what the Welsh Government is doing to support these communities, perhaps by helping to improve infrastructure, ensuring that the relevant partners have the necessary resources to deal with problems, and also to help to protect the ecology of these areas? Because that is something that is damaged by some irresponsible visitors, who not only don't respect the rules but very often break the law.
Thank you. You raise a very important point. Obviously, while we want to see tourism absolutely boom here in Wales, unfortunately, as is often the case, the minority spoil it for the majority. I know the Deputy Minister has recently taken tourism into her portfolio and is looking at a variety of issues around tourism, and I'm sure she'll be very happy to update us via a written statement.
Diolch. Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn. Yn amlwg, er ein bod ni eisiau gweld twristiaeth yn ffynnu yn sicr yma yng Nghymru, yn anffodus, fel sy'n digwydd yn aml, mae'r lleiafrif yn ei ddifetha i'r mwyafrif. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog wedi derbyn twristiaeth i'w phortffolio yn ddiweddar ac yn edrych ar amrywiaeth o faterion yn ymwneud â thwristiaeth, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n hapus iawn i'n diweddaru trwy ddatganiad ysgrifenedig.
Good afternoon, Minister. It is reported that the chief executive of Dŵr Cymru is to receive a bonus payment of nearly £0.25 million. This is despite sewage being in our rivers and our seas, and our beaches being in a terrible condition. I wonder if I could ask for a statement, please, from the relevant Minister on the performance of Dŵr Cymru, as well as the payment of bonuses to senior staff in the public sector. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Adroddir y bydd prif weithredwr Dŵr Cymru yn derbyn taliad bonws o bron i £0.25 miliwn. Mae hyn er bod carthion yn ein hafonydd a'n moroedd, a'n traethau mewn cyflwr ofnadwy. Tybed a gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog perthnasol ar berfformiad Dŵr Cymru, yn ogystal â thalu taliadau bonws i uwch staff yn y sector cyhoeddus. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Welsh Ministers do not have a formal role in determining executive pay for Wales's water companies, but the Welsh Government does monitor pay and performance, and we do expect relevant remuneration committees to reflect very carefully on performance and delivery against the breadth of current water sector and environmental challenges that need to be addressed—and you pointed one out immediately. I think we should also remember the way that Dŵr Cymru was set up. I think they should bear that in mind when setting these bonuses that you referred to.
Diolch. Nid oes gan Weinidogion Cymru rôl ffurfiol wrth benderfynu ar gyflog swyddogion gweithredol cwmnïau dŵr Cymru, ond mae Llywodraeth Cymru yn monitro cyflog a pherfformiad, ac rydyn ni'n disgwyl i'r pwyllgorau cydnabyddiaeth ariannol perthnasol fyfyrio'n ofalus iawn ynghylch perfformiad a chyflawniad o'u cymharu â'r holl heriau i'r sector dŵr a heriau amgylcheddol ar hyn o bryd y mae angen mynd i'r afael â nhw—ac fe wnaethoch chi nodi un ar unwaith. Rwy'n credu y dylem ni hefyd gofio sut y cafodd Dŵr Cymru ei sefydlu. Rwy'n credu y dylen nhw gofio hynny wrth bennu'r bonysau hyn y cyfeirioch chi atyn nhw.
Could I ask for two statements, please? The first is on the support that's available for swimming pools to get us through the runaway costs that they are facing at the moment. Swimming pools tend to be something of a money pit to run at normal times; at the moment, they're under intense pressure. Some of the public pools in my area have contacted me to ask the question, which is a genuine question—. Apparently, there has been additional money—new money, according to the Chancellor—announced for distribution via Sport England to pools within England for the next 12 months. So, they're asking—I have to say they're quite sceptical about this—whether we can hear from the Welsh Government whether there are any consequentials that we'll be able to pass on to pools here. I don't expect you can answer now, Trefnydd, on that, but a statement on it would be really welcome.
The second statement I'd like to ask for is one on the money that has now been clawed back to the UK Treasury—the £155.5 million. I know the committee has reported on this, but the precedent in previous years has been to be flexible in this. I understand that the finance Minister made suggestions to the Treasury to actually change this into capital from revenue spending. This was declined, and several options were declined. We have, in effect, lost £155.5 million. I would like to see a statement on that, how we can avoid this in future, and why it was clawed back from Wales, when, actually, the amount was significantly bigger in some UK Government departments. I'd like to see a statement on that. Thank you, Trefnydd.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Mae'r cyntaf ar y gefnogaeth sydd ar gael ar gyfer pyllau nofio i'n helpu ni drwy'r costau diddiwedd y maen nhw'n eu hwynebu ar hyn o bryd. Mae pyllau nofio yn dueddol o fod yn dipyn o ddraen ar arian i'w gweithredu ar adegau arferol; ar hyn o bryd, maen nhw dan bwysau dwys. Mae rhai o'r pyllau cyhoeddus yn fy ardal i wedi cysylltu â mi i ofyn y cwestiwn, sy'n gwestiwn dilys—. Mae'n debyg bod arian ychwanegol—arian newydd, yn ôl y Canghellor—wedi ei gyhoeddi i'w ddosbarthu drwy Chwaraeon Lloegr i byllau yn Lloegr am y 12 mis nesaf. Felly, maen nhw'n gofyn—mae'n rhaid i mi ddweud eu bod nhw'n eithaf amheus o hyn—a allwn ni glywed gan Lywodraeth Cymru a oes unrhyw symiau canlyniadol y byddwn ni'n gallu eu trosglwyddo i byllau yma. Dydw i ddim yn disgwyl y gallwch chi ateb nawr, Trefnydd, ar hynny, ond byddai croeso mawr i ddatganiad amdano.
Yr ail ddatganiad yr hoffwn ofyn amdano yw un ar yr arian sydd bellach wedi ei gymryd yn ôl gan Drysorlys y DU—y £155.5 miliwn. Rwy'n gwybod bod y pwyllgor wedi adrodd ar hyn, ond y cynsail mewn blynyddoedd blaenorol oedd bod yn hyblyg yn hyn. Rwy'n deall bod y Gweinidog cyllid wedi gwneud awgrymiadau i'r Trysorlys i newid hwn mewn gwirionedd yn gyfalaf o wariant refeniw. Gwrthodwyd hyn, a gwrthodwyd sawl opsiwn. I bob pwrpas, rydyn ni wedi colli £155.5 miliwn. Fe hoffwn i weld datganiad ar hynny, sut y gallwn ni osgoi hyn yn y dyfodol, a pham y cafodd ei gymryd yn ôl o Gymru, pan oedd y swm, mewn gwirionedd, yn llawer mwy mewn rhai adrannau o Lywodraeth y DU. Hoffwn weld datganiad ar hynny. Diolch, Trefnydd.
Thank you. In relation to the additional funding for swimming pools, as you say, the UK Government budget did announce further funding for that. As a Cabinet, we are looking at the additional funding that came forward from the spring budget, and obviously decisions will be made collectively.
In relation to the £155 million, obviously that was our money. As a Government, we had plans for how to spend that money, and the rules were changed. In relation to what you were saying about UK Government departments, you're quite right: departments in Whitehall returned about £25 billion to the Treasury. If you look at the Department of Health and Social Care in England alone, they returned £18.6 billion to the Treasury. If you think about what our Barnett consequential share would have been of that funding, we would have had an additional £1 billion. But we didn't return that £1 billion, because we spent more in Wales. Our offer to businesses during the COVID pandemic was much more generous, for example, and we also spent better, avoiding the scandals of those dodgy PPE contracts.
Diolch. O ran y cyllid ychwanegol ar gyfer pyllau nofio, fel y dywedwch chi, fe wnaeth cyllideb Llywodraeth y DU gyhoeddi rhagor o arian ar gyfer hynny. Fel Cabinet, rydyn ni'n edrych ar y cyllid ychwanegol a ddaeth o gyllideb y gwanwyn, ac yn amlwg bydd penderfyniadau'n cael eu gwneud ar y cyd.
O ran y £155 miliwn, yn amlwg ein harian ni oedd hwnnw. Fel Llywodraeth, roedd gennym ni gynlluniau ar gyfer sut i wario'r arian hwnnw, a newidiwyd y rheolau. O ran yr hyn yr oeddech chi'n ei ddweud am adrannau Llywodraeth y DU, rydych chi yn llygad eich lle: fe wnaeth adrannau yn Whitehall ddychwelyd tua £25 biliwn i'r Trysorlys. Os edrychwch chi ar yr Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn Lloegr yn unig, fe wnaethon nhw ddychwelyd £18.6 biliwn i'r Trysorlys. Os ydych chi'n meddwl am yr hyn y byddai ein cyfran o gyllid canlyniadol Barnett wedi bod o'r cyllid hwnnw, byddem wedi cael £1 biliwn yn ychwanegol. Ond wnaethom ni ddim dychwelyd yr £1 biliwn hwnnw, oherwydd fe warion ni fwy yng Nghymru. Roedd ein cynnig ni i fusnesau yn ystod pandemig COVID yn llawer mwy hael, er enghraifft, ac fe wnaethom ni hefyd wario'n well, gan osgoi sgandalau'r contractau PPE amheus hynny.
Trefnydd, could I ask for statement this afternoon from the Government in response to the recent Daily Telegraph survey on the town of Rhyl, which claimed it was one of the least desirable seaside towns in Britain to visit, describing it as having 'no past, no arts or entertainment, no fun'? Even in the past, it's been described as 'Costa del Dole' and 'Blackpool after a neutron bomb', which is quite a nasty way to describe Rhyl, really. Being from the local area, I beg to differ with a lot of those statements, as there are a lot of attractive features in the town. I would encourage anybody to visit the town themselves to see what it's got on offer, including three miles of unspoilt beaches, a sea life centre, SC2, 1891, to just name a few. But generally, how are we ever going to turn round Rhyl's fortunes with this sort of attitude? I know it's had its problems over the years, but there has been a lot of work locally to try and turn things around. What is the Welsh Government's response to this article? Do you accept that such stories don't help Rhyl at all? What partnership working is the Welsh Government undertaking with the likes of Denbighshire County Council, local tourism boards and the public to attract people to visit the town? And what efforts are being made by Welsh Government to invest in seaside towns such as Rhyl to ensure a more buoyant economy and to create well-paid, sustainable jobs in the area to give local people opportunities? Thank you.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad y prynhawn yma gan y Llywodraeth mewn ymateb i arolwg diweddar y Daily Telegraph ar dref Y Rhyl, a honnodd ei bod yn un o'r trefi glan môr lleiaf dymunol ym Mhrydain i ymweld â nhw, gan ei disgrifio fel un â 'dim gorffennol, dim celfyddydau nac adloniant, dim hwyl'? Hyd yn oed yn y gorffennol, mae wedi cael ei disgrifio fel 'Costa del Dole' a 'Blackpool ar ôl bom niwtron', sydd yn ffordd eithaf cas o ddisgrifio'r Rhyl, mewn gwirionedd. Gan fy mod i o'r ardal leol, rwy'n anghytuno'n llwyr â llawer o'r datganiadau hynny, gan fod llawer o nodweddion deniadol yn y dref. Byddwn yn annog unrhyw un i ymweld â'r dref ei hun i weld beth sydd ar gael, gan gynnwys tair milltir o draethau godidog, canolfan bywyd môr, SC2, 1891, i enwi ond ychydig. Ond yn gyffredinol, sut ydyn ni byth yn mynd i newid ffawd y Rhyl gyda'r math yma o agwedd? Rwy'n gwybod y bu ganddi ei phroblemau dros y blynyddoedd, ond mae yna lawer o waith wedi bod yn lleol i drio newid pethau. Beth yw ymateb Llywodraeth Cymru i'r erthygl yma? Ydych chi'n derbyn nad yw straeon o'r fath yn helpu'r Rhyl o gwbl? Pa waith partneriaeth mae Llywodraeth Cymru yn ymgymryd ag ef gyda sefydliadau fel Cyngor Sir Ddinbych, byrddau twristiaeth lleol a'r cyhoedd i ddenu pobl i ymweld â'r dref? A pha ymdrechion sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru i fuddsoddi mewn trefi glan môr fel y Rhyl i sicrhau economi fwy bywiog a chreu swyddi cynaliadwy, â chyflog da yn yr ardal i roi cyfleoedd i bobl leol? Diolch.
Well, I don't read The Daily Telegraph, and I'd advise the Member not to either. I think you make a serious point about Rhyl and, as somebody from north-east Wales, I know Rhyl very well. And you're quite right—some significant funding has gone into the regeneration of Rhyl, and certainly your predecessor, Ann Jones, always ensured that, for whatever money was around, Rhyl was absolutely at the top of every Minister's list when they had a look. I visited Denbighshire County Council last year. We did a day of visits, and I spent a significant part of that day in Rhyl, and it was very pleasing to see the investment that had gone into a number of significant investments—looking at the market, for instance, and the other plans that Denbighshire council has for it. And, alongside that, not just making it a pleasant place to visit, if you look at the funding that's gone into, for instance, flooding defence, because I think that's very important when we talk about seaside towns.
Wel, dydw i ddim yn darllen y Daily Telegraph, a byddwn i'n cynghori'r Aelod i beidio â gwneud hynny chwaith. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt difrifol am Y Rhyl, ac fel rhywun o'r gogledd-ddwyrain, rwy'n adnabod Rhyl yn dda iawn. Ac rydych chi yn llygad eich lle—mae swm sylweddol o gyllid wedi'i fuddsoddi i adfywio'r Rhyl, ac yn sicr fe wnaeth eich rhagflaenydd, Ann Jones, wneud yn siŵr bob amser, fod y Rhyl, am beth bynnag yr oedd yr arian ar ei gyfer, ar frig rhestr pob Gweinidog pan oedden nhw'n cael golwg. Fe ymwelais i â Chyngor Sir Ddinbych y llynedd. Gwnaethom ddiwrnod o ymweliadau, a threuliais ran sylweddol o'r diwrnod hwnnw yn y Rhyl, a braf iawn oedd gweld y buddsoddiad oedd wedi'i wneud i nifer o fuddsoddiadau sylweddol—gan edrych ar y farchnad, er enghraifft, a'r cynlluniau eraill sydd gan Gyngor Sir Ddinbych ar ei gyfer. Ac, ochr yn ochr â hynny, nid dim ond ei wneud yn lle dymunol i ymweld, os edrychwch chi ar y cyllid sydd wedi'i fuddsoddi, er enghraifft, mewn amddiffynfeydd llifogydd, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn pan fyddwn ni'n siarad am drefi glan môr.
Trefnydd, I'd like a written statement, please, on rail infrastructure funding. I'd like to know how much money has Wales lost over the years due to the delay in the electrification of the Great Western rail line, the fact that HS2 and probably the Northern Powerhouse rail are classified as England-and-Wales projects. Last week, I raised during First Minister's questions the upgrading of the Cardiff west junction in Canton to enable four trains an hour to run through all Cardiff stations. This is the responsibility of Network Rail and UK Government. Since then, it has been pointed out to my office that this originally was included in the Department for Transport Network Rail Cardiff area resignalling and renewal project 2012-15, but, for whatever reason, it didn't happen. They said they were going to do it between 2012 and 2015, but we're still waiting in 2023. Can we please have it set out how much we have missed out on and why we are missing out on this money? The answers we're receiving back from the UK Government are becoming more and more weak, and that is to put it mildly. Diolch yn fawr, Trefnydd.
Trefnydd, hoffwn i ddatganiad ysgrifenedig, os gwelwch yn dda, ar gyllid seilwaith y rheilffyrdd. Hoffwn wybod faint o arian y mae Cymru wedi'i golli dros y blynyddoedd oherwydd yr oedi cyn trydaneiddio llinell reilffordd y Great Western, y ffaith bod HS2 a rheilffordd Pwerdy'r Gogledd, mae'n debyg, yn cael eu dosbarthu fel prosiectau Cymru-a Lloegr. Yr wythnos diwethaf, yn ystod sesiwn gwestiynau'r Prif Weinidog, codais uwchraddio cyffordd gorllewin Caerdydd yn Nhreganna er mwyn galluogi pedwar trên yr awr i redeg drwy holl orsafoedd Caerdydd. Cyfrifoldeb Network Rail a Llywodraeth y DU yw hyn. Ers hynny, mae fy swyddfa wedi cael gwybod bod hyn wedi'i gynnwys yn wreiddiol ym mhrosiect ail-signalu ac adnewyddu ardal Caerdydd yr Adran Drafnidiaeth a Network Rail 2012-15, ond, am ba bynnag reswm, ni ddigwyddodd hynny. Dywedon nhw eu bod nhw'n mynd i'w wneud rhwng 2012 a 2015, ond rydyn ni'n dal i aros yn 2023. A allwn ni os gwelwch chi'n dda gael gwybod faint rydyn ni wedi ei golli a pham ein bod ar ein colled o ran yr arian hwn? Mae'r atebion rydyn ni'n eu cael yn ôl gan Lywodraeth y DU yn mynd yn fwy a mwy gwan, a dweud y lleiaf. Diolch yn fawr, Trefnydd.
Thank you. Well, as you know, the Welsh Government continues to press for the UK Government to call Northern Powerhouse rail exactly what it is, and that's an England-only project, and the same with HS2. I think it would be interesting for Members to see the significant funding that we haven't received in Wales, and I will certainly ask the Deputy Minister, if he has all that information to hand, to update Members in a written statement.
Diolch. Wel, fel y gwyddoch chi, mae Llywodraeth Cymru'n parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i alw rheilffordd Pwerdy'r Gogledd yn union beth ydy o, sef prosiect i Loegr yn unig, a'r un peth gyda HS2. Rwy'n credu y byddai'n ddiddorol i'r Aelodau weld yr arian sylweddol nad ydym wedi ei gael yng Nghymru, ac fe wnaf yn sicr ofyn i'r Dirprwy Weinidog, os oes ganddo'r holl wybodaeth honno wrth law, i ddiweddaru Aelodau mewn datganiad ysgrifenedig.
I would like a statement from the Minister for rural affairs, please. Currently, as she is aware, we are in lambing season and we're still having far too many dog attacks on sheep. I know that, recently, Dan Jones from the Great Orme in Llandudno and other farmers have approached me about the horrific sights and scenes that you see. There needs to be more education, really, for dog owners. There needs to be more education. I know that, in the days when we had dog wardens, they would go in and liaise with pupils so that they could go home and say, 'We need to have our dogs on leads at all times.' I was just wondering—. The north Wales rural crime division are amazing, but they've only got so many resources and they can't be everywhere. What do you think in terms of more actions that we can do so that people realise you do not wander around sheep with your dogs running loose, and also if your dogs are missing and are not at home, that they're not potentially exhausting and chasing sheep until, ultimately, the sheep die, and sometimes, often, the lambs? Thank you.
Hoffwn gael datganiad gan y Gweinidog materion gwledig, os gwelwch yn dda. Ar hyn o bryd, fel y mae hi'n ymwybodol, rydyn ni yn y tymor wyna ac rydyn ni'n dal i gael llawer gormod o ymosodiadau gan gŵn ar ddefaid. Rwy'n gwybod, yn ddiweddar, bod Dan Jones o'r Gogarth yn Llandudno a ffermwyr eraill wedi dod ataf ynghylch y golygfeydd a'r sefyllfaoedd erchyll yr ydych yn eu gweld. Mae angen mwy o addysg, mewn gwirionedd, ar berchnogion cŵn. Mae angen mwy o addysg. Rwy'n gwybod, yn y dyddiau pan oedd gennym ni wardeniaid cŵn, y bydden nhw'n mynd i mewn ac yn cyd-gysylltu gyda disgyblion fel eu bod nhw'n gallu mynd adref a dweud, 'Mae angen i'n cŵn ni fod ar dennyn bob amser.' Meddwl oeddwn i—. Mae adran troseddau gwledig y gogledd yn anhygoel, ond dim ond hyn a hyn o adnoddau sydd ganddyn nhw a dydyn nhw ddim yn gallu bod ym mhob man. Beth ydych chi'n ei feddwl o ran mwy o gamau gweithredu y gallwn ni eu cymryd fel bod pobl yn sylweddoli nad ydych chi'n crwydro o amgylch defaid gyda'ch cŵn yn rhedeg yn rhydd, a hefyd os yw'ch cŵn ar goll ac nad ydynt gartref, nad ydynt o bosib yn blino ac yn hel defaid tan, yn y pen draw, mae'r defaid yn marw, ac weithiau, yn aml, yr ŵyn? Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thank you. The Member raises a very important point and something that concerns me greatly, and we have done some significant work in relation to it. You mentioned the north Wales rural crime team, and I absolutely agree, along with the other two across the country, that they do some excellent work. And, of course, we've got Rob Taylor, our rural wildlife crime commissioner, who just yesterday—I don't know if Members will have picked it up on social media—was doing a significant piece of work on a farm in the Vale of Glamorgan, and he's very happy to go anywhere to help educate people in relation to responsible dog ownership, something that I obviously publicise as well. I'm continuing to have discussions with my UK Government counterparts to see what legislation they could perhaps bring up to date, because some of the dog legislation that we have is incredibly outdated and certainly, I think, the Dangerous Dogs Act 1991, but not all dogs that attack lambs, of course, are dangerous, so it is really important that we use every tool that we have in the box.
Diolch. Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn a rhywbeth sy'n fy mhryderu i'n fawr, ac rydyn ni wedi gwneud gwaith sylweddol yn gysylltiedig ag o. Fe wnaethoch chi sôn am dîm troseddau gwledig y gogledd, ac rwy'n cytuno'n llwyr, ynghyd â'r ddau arall ledled y wlad, eu bod yn gwneud gwaith rhagorol. Ac wrth gwrs, mae gennym ni Rob Taylor, ein comisiynydd troseddau bywyd gwyllt gwledig, a oedd dim ond ddoe—dydw i ddim yn gwybod a fydd Aelodau wedi ei weld ar y cyfryngau cymdeithasol—yn gwneud darn sylweddol o waith ar fferm ym Mro Morgannwg, ac mae'n hapus iawn i fynd i unrhyw le i helpu i addysgu pobl mewn cysylltiad â pherchnogaeth gyfrifol ar gŵn, rhywbeth yr wyf i yn amlwg yn rhoi cyhoeddusrwydd iddo hefyd. Rwy'n dal i gael trafodaethau gyda fy ngweinidogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU i weld pa ddeddfwriaeth y gallen nhw ei diweddaru efallai, oherwydd mae peth o'r ddeddfwriaeth cŵn sydd gennym yn hynod hen ffasiwn ac yn sicr, rwy'n credu, Deddf Cŵn Peryglus 1991, ond nid yw pob ci sy'n ymosod ar ŵyn, wrth gwrs, yn beryglus, felly mae'n bwysig iawn ein bod yn defnyddio pob offeryn sydd gennym yn y bocs.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 y prynhawn yma yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi ar raglen porthladdoedd rhydd Cymru. Galwaf ar y Gweinidog, Vaughan Gething.
Item 3 this afternoon is a statement by the Minister for Economy on the free-port programme in Wales. I call on the Minister, Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. On 23 March, the Welsh Government and the UK Government jointly announced that the Celtic free port and the porthladd rhydd Ynys Môn Anglesey free port will proceed to the next stage of the Welsh free-ports programme process. This outcome was reached through a transparent and competitive application process, with selection being jointly undertaken by both the Welsh Government and the UK Government.
I am pleased that our negotiations secured the important conditions set out by the Welsh Government. We were clear that free ports in Wales must enjoy funding parity with successful bids in England, that the process must be advanced across a partnership of equals where devolution was respected, and that the prospectus provided protections on our priorities of fair work, sustainability and our net-zero future. Dirprwy Lywydd, we also worked to make the case for an additional free port, securing the opportunity for a strong bid to win designation beyond the initial offer from the UK Government of one site. And I believe it was right for Welsh Ministers to hold to those conditions to ensure fair funding for Welsh free ports, clarity on governance, as well as progress on social and environmental justice. I welcome the positive moves made in response to me by the UK Government to recognise the significance of these matters. I'm also grateful for the work undertaken by officials in both Governments that has allowed us to reach this positive outcome.
The strength of the bids was aided by an agreement between both Governments that led to the joint prospectus and a clear path for businesses and communities to plan against. The First Minister has called again for the UK Government to learn from this positive and constructive process. It offered a level of clarity that is badly needed at a time of such economic uncertainty.
Dirprwy Lywydd, both the Celtic and the Ynys Môn bids are clearly aligned to our economic mission and have the potential to play a key role in creating a stronger, fairer, greener Welsh economy. The Welsh model that we have developed for free ports will ensure that Wales is not set at a disadvantage as compared to English and Scottish sites as they move ahead. At the same time, it should bolster our long-term investments across both sites.
The Celtic free port will be based around the port of Port Talbot and the port of Milford Haven. I was in Port Talbot yesterday, in the Deputy Presiding Officer's constituency—I understand he won't be asking questions today from the chair—and the plans there focus on low-carbon technologies, such as floating offshore wind, hydrogen, carbon capture and utilisation, and storage, and biofuels to help support the accelerated reduction of carbon emissions. The Welsh Government has already intervened to support the proposed tax sites of Pembrokeshire Science and Technology Park and the Baglan Energy Park because we recognise the long-term role that these assets will play in supporting high-quality jobs.
The Anglesey free port will be based around the port of Holyhead, the Anglesey prosperity zone, Rhosgoch and M-Sparc. The free port will develop the energy island programme by focusing on marine energy technology testing on the seabed—that's both tidal and wind power. The bid focuses on Morlais and M-Sparc as innovation priorities, both of which, of course, have been backed by major investment from the Welsh Government in recent years.
Dirprwy Lywydd, these are not fly-by-night projects based on low-value rental income. The bids demonstrate how the model we have developed in Wales will add to, rather than take away from, the long-term plans we are building for a just transition that delivers the jobs dividend that Wales deserves.
I'm very pleased that both bids demonstrated sufficiently strong cases that allowed Ministers here in the Welsh Government and in Westminster to designate two free ports for Wales to proceed to the next stage. Both bids provided a compelling narrative of how they intend to boost the distinct strengths that both sites boast, harnessing the unique opportunities from offshore wind and marine energy to advanced manufacturing and innovation. With sites in north and south Wales, progressing two free ports is a real win for Wales and, indeed, the whole of UK, with the opportunities for regeneration, the embedding of fair work, the establishment of hubs for global trade, and fostering an innovative environment to be felt in both north and south of our country.
Each free port would be supported by up to £26 million of seed investment funding. That's confirmed parity with England free-port sites. Each site would be able to access a range of customs benefits and tax reliefs. The next phase is an important one, with the development of an outline business case that, again, must be agreed again by both Governments. A package of trade and innovation support will also be available to each free port. Through their outline business cases, the currently successful bids will now need to articulate their overarching strategic vision. This will involve significant development of the content of the original bid.
Dirprwy Lywydd, unfortunately, the Newport free-port bid was unsuccessful. I know this will be very disappointing news for all involved, and I do appreciate the huge amount of resource that went into the development of their bid. We are keen to build on that in any way that we can outside of the free-port process. I continue to recognise the pivotal role that the semiconductor industry plays in the area and how crucial that sector is to both the Welsh and UK economy, now and in the future. It was a particular focus of my time in California last week, and I will be remaking this case to the UK Government, who urgently need to bring forward a funded strategy for the semiconductor sector. This would deliver a major boost for Newport, a city that with global standing in this sector.
Dirprwy Lywydd, people and businesses across the UK remain under intense pressure from the cost-of-living crisis and subdued economic growth. This is all in addition to the ever present geographical inequality, which is why a place-based policy like free ports is an important lever for the Welsh Government to have as part of our economic tool kit. We worked extensively with the UK Government to ensure that the Welsh free-port programme was designed to help deliver our ambitions for fair work. This includes engaging the voice of workers and their trade unions in future governance arrangements, alongside driving a prosperous, green economic future for Wales. Free ports can act as drivers of growth and employment in their areas and, collectively, the bidders estimate that their proposals could create as many as 20,000 high-quality new jobs.
As well as maximising the growth potential of the local area, we also set out that proposals needed to embody the values in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and ensure dignity and fairness for people are at their core. Prioritising the social and environmental needs of Wales and building a more prosperous and resilient well-being economy were essential. That is why the Welsh Government's economic contract was included in the prospectus. This is another distinctive feature of the Welsh model, based on our values and priorities.
Dirprwy Lywydd, I would like to note again the constructive engagement and working relationship that has been developed between the UK Government and the Welsh Government on free ports. Through that engagement with the UK Government, we have been clear that any proposals for investment zones in Wales should follow the same principles and design as outlined for Welsh free ports. Investment zones too would need to align with our policies on fair work and net zero, as well as representing value for money for the people of Wales. I look forward to working with all partners as we move to the next phase of work and to exploring the opportunity to turn the current choice and the next phase of bidding into a catalyst for major investment in high-quality jobs and, of course, a just transition.
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Ar 23 o fis Mawrth, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar y cyd y bydd y porthladd rhydd Celtaidd a phorthladd rhydd Ynys Môn yn mynd ymlaen i gam nesaf proses y rhaglen porthladdoedd rhydd yng Nghymru. Daethpwyd i'r canlyniad hwn drwy broses ymgeisio dryloyw a chystadleuol, gyda'r dewis yn cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar y cyd.
Rwy'n falch fod ein trafodaethau ni wedi sicrhau'r amodau pwysig a nodwyd gan Lywodraeth Cymru. Roeddem ni'n eglur y byddai hi'n rhaid i borthladdoedd rhydd yng Nghymru fod â chydraddoldeb ariannol gyda cheisiadau llwyddiannus yn Lloegr, ac y byddai hi'n rhaid datblygu'r broses ar draws partneriaeth o bobl gydradd â'i gilydd gan barchu datganoli, a bod y prosbectws yn darparu amddiffyniadau o ran ein blaenoriaethau ni o waith teg, cynaliadwyedd a dyfodol sero net. Dirprwy Lywydd, fe wnaethom ni weithio hefyd i ddadlau'r achos dros borthladd rhydd ychwanegol, gan sicrhau'r cyfle i gais cryf allu ennill y dynodiad y tu hwnt i gynnig dechreuol Llywodraeth y DU o un safle. Ac rwy'n credu ei bod hi'n iawn i Weinidogion Cymru ddal at yr amodau hynny i sicrhau cyllid teg i borthladdoedd rhydd Cymru, eglurder ar lywodraethu, yn ogystal â gweld cynnydd o ran cyfiawnder cymdeithasol ac amgylcheddol. Rwy'n croesawu'r symudiadau cadarnhaol sydd wedi bod mewn ymateb i mi oddi wrth Lywodraeth y DU i gydnabod pwysigrwydd y materion hyn. Rwy'n ddiolchgar hefyd am y gwaith a wnaeth swyddogion yn y ddwy Lywodraeth sydd wedi caniatáu inni ddod at y canlyniad cadarnhaol hwn.
Cafodd cryfder y ceisiadau ei ategu gan gytundeb rhwng y ddwy Lywodraeth a arweinodd at brosbectws ar y cyd a'r llwybr eglur i fusnesau a chymunedau gynllunio yn unol ag ef. Mae Prif Weinidog Cymru wedi galw unwaith eto ar Lywodraeth y DU i ddysgu o'r broses gadarnhaol ac adeiladol hon. Roedd yn cynnig cyfradd o eglurder y mae angen taer amdano mewn cyfnod o ansicrwydd economaidd fel hwn.
Dirprwy Lywydd, mae ceisiadau'r porthladd rhydd Celtaidd a phorthladd rhydd Ynys Môn yn amlwg yn cyd-fynd â'n cenhadaeth economaidd ni ac mae'r posibilrwydd ganddyn nhw i fod â rhan allweddol yn lluniad economi gryfach, decach, wyrddach Cymru. Bydd y model a wnaethom ni ei ddatblygu i Gymru ar gyfer porthladdoedd rhydd yn sicrhau nad yw Cymru yn cael ei rhoi dan anfantais o gymharu â safleoedd yn Lloegr a'r Alban wrth symud ymlaen. Ar yr un pryd, fe ddylai gryfhau ein buddsoddiadau hirdymor ni ar draws y ddau safle.
Lleolir y porthladd rhydd Celtaidd o amgylch porthladd Port Talbot a phorthladd Aberdaugleddau. Roeddwn i ym Mhort Talbot ddoe, yn etholaeth y Dirprwy Lywydd—rwy'n deall gan y cadeirydd na fydd ef yn gofyn cwestiynau heddiw—ac mae'r cynlluniau yno'n canolbwyntio ar dechnolegau carbon isel, fel gwynt arnofiol ar y môr, hydrogen, dal, defnyddio a storio carbon, a biodanwyddau i helpu i gefnogi'r gostyngiad cyflym o ran allyriadau carbon. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymyrryd eisoes i gefnogi safleoedd treth arfaethedig Parc Gwyddoniaeth a Thechnoleg Sir Benfro a Pharc Ynni Baglan oherwydd ein bod ni'n cydnabod swyddogaeth hirdymor yr asedau hyn o ran cefnogi swyddi o ansawdd uchel.
Caiff porthladd rhydd Ynys Môn ei leoli o amgylch porthladd Caergybi, parth ffyniant Môn, Rhosgoch ac M-Sparc. Bydd y porthladd rhydd yn datblygu rhaglen ynni'r ynys drwy ganolbwyntio ar brofion technoleg ynni morol ar wely'r môr—dyna ynni llanw a gwynt. Mae'r cais yn canolbwyntio ar Morlais ac M-Sparc fel blaenoriaethau o ran arloesi, gyda chefnogaeth i'r ddau beth, wrth gwrs, gan fuddsoddiad mawr oddi wrth Lywodraeth Cymru yn y blynyddoedd diwethaf.
Dirprwy Lywydd, nid prosiectau amheus mo'r rhain sy'n seiliedig ar incwm rhent o werth isel. Mae'r ceisiadau yn dangos sut y bydd y model y gwnaethom ni ei ddatblygu yng Nghymru yn ategu, yn hytrach na chymryd oddi wrth, y cynlluniau hirdymor yr ydym ni'n eu meithrin i bontio teg sy'n cynnig y difidend swyddi y mae Cymru yn eu haeddu.
Rwy'n falch iawn fod y ddau gais wedi dangos achosion digon cryf a oedd yn caniatáu i Weinidogion yma yn Llywodraeth Cymru ac yn San Steffan ddynodi dau borthladd rhydd yng Nghymru ar gyfer mynd ymlaen i'w camau nesaf. Roedd y ddau gais y rhoi naratif grymus o sut y bydden nhw'n rhoi hwb i'r cryfderau amrywiol amlwg sydd gan y ddau safle, gan harneisio'r cyfleoedd unigryw o ynni gwynt arnofiol ar y môr ac ynni'r môr ar gyfer gweithgynhyrchu uwch ac arloesi. Gyda safleoedd yn y gogledd a'r de, mae bwrw ymlaen â dau borthladd rhydd yn fuddugoliaeth wirioneddol i Gymru ac, yn wir, i'r DU gyfan, gyda'r cyfleoedd i adfywio, gwreiddio gwaith teg, sefydlu canolfannau ar gyfer masnach fyd-eang, a meithrin amgylchedd o arloesi a gaiff ei deimlo yng ngogledd a de ein cenedl ni.
Byddai pob porthladd rhydd yn cael ei gefnogi gan hyd at £26 miliwn o gyllid sbarduno buddsoddiad. Mae hynny wedi cadarnhau cydraddoldeb gyda safleoedd porthladd rhydd Lloegr. Fe fyddai pob safle yn gallu cael gafael ar ystod o fuddion tollau a rhyddhad treth. Mae'r cam nesaf yn un pwysig, gyda datblygiad achos busnes amlinellol y mae'n rhaid i'r ddwy Lywodraeth gytuno arno unwaith eto. Bydd pecyn o gymorth masnach ac arloesi ar gael i bob porthladd rhydd hefyd. Trwy eu hachosion busnes amlinellol nhw, fe fydd angen i'r ceisiadau sy'n llwyddiannus ar hyn o bryd fynegi eu gweledigaeth strategol gyffredinol. Fe fydd hyn yn golygu datblygu cynnwys y cais gwreiddiol yn sylweddol.
Dirprwy Lywydd, yn anffodus, bu cais porthladd rhydd Casnewydd yn aflwyddiannus. Fe wn i y bydd hyn yn newyddion siomedig iawn i bawb sy'n gysylltiedig, ac rwy'n gwerthfawrogi'r swm enfawr o adnoddau a aeth i ddatblygu eu cais nhw. Rydym ni'n awyddus i adeiladu ar hynny mewn unrhyw ffordd y gallwn ni'r tu allan i broses y porthladdoedd rhydd. Rwy'n parhau i gydnabod swyddogaeth bwysig y diwydiant lled-ddargludyddion yn yr ardal a pha mor hanfodol yw'r sector hwnnw i economi Cymru a'r DU, nawr ac i'r dyfodol. Roedd hwnnw'n ganolbwynt arbennig yn ystod yr amser a dreuliais i yr wythnos diwethaf yng Nghaliffornia, ac fe fyddaf i'n dadlau'r achos hwn unwaith eto gyda Llywodraeth y DU, y mae angen iddi gyflwyno strategaeth a ariennir ar frys i'r sector lled-ddargludyddion. Fe fyddai honno'n rhoi hwb enfawr i Gasnewydd, dinas sydd ag enw drwy'r byd yn y sector hwn.
Dirprwy Lywydd, mae pobl a busnesau ledled y DU yn parhau i fod o dan bwysau mawr oherwydd yr argyfwng costau byw a thwf economaidd gwan. Mae hyn i gyd yn ychwanegol at yr anghydraddoldeb daearyddol sy'n bresennol bob amser, a dyna pam mae polisi ar sail lleoedd fel porthladdoedd rhydd yn sbardun pwysig i Lywodraeth Cymru yn rhan o'n pecyn ni o offer economaidd. Rydym ni wedi gweithio llawer gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod rhaglen Porthladdoedd Rhydd Cymru wedi ei chynllunio i helpu i wireddu ein huchelgeisiau ni ar gyfer gwaith teg. Mae hyn yn cynnwys ymgysylltu â llais gweithwyr a'u hundebau llafur mewn trefniadau llywodraethu yn y dyfodol, ochr yn ochr ag ysgogi dyfodol economaidd ffyniannus, gwyrdd i Gymru. Gall porthladdoedd rhydd fod yn ysgogyddion i dwf a chyflogaeth yn eu hardaloedd nhw a, gyda'i gilydd, mae'r cynigwyr yn amcangyfrif y gallai eu cynigion nhw greu cymaint â 20,000 o swyddi newydd o ansawdd uchel.
Yn ogystal â sicrhau'r potensial gorau o ran twf yr ardal leol, rydym ni'n nodi'r angen hefyd i gynigion ymgorffori'r gwerthoedd yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a sicrhau urddas a thegwch gan mai pobl sy'n graidd iddynt. Roedd blaenoriaethu anghenion cymdeithasol ac amgylcheddol Cymru a chodi economi llesiant mwy llewyrchus a chydnerth yn hanfodol. Dyna pam y cafodd contract economaidd Llywodraeth Cymru ei gynnwys yn y prosbectws. Mae honno'n nodwedd arbennig arall o'r model Cymreig, sydd wedi'i seilio ar ein gwerthoedd a'n blaenoriaethau ni.
Dirprwy Lywydd, fe hoffwn i nodi unwaith eto'r berthynas o ymgysylltiad a gwaith adeiladol a ddatblygwyd rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ynglŷn â phorthladdoedd rhydd. Drwy'r ymgysylltiad hwnnw â Llywodraeth y DU, rydym ni wedi bod yn eglur y dylai unrhyw gynigion ar gyfer parthau buddsoddi yng Nghymru ddilyn yr un egwyddorion a'r dyluniad a amlinellwyd ar gyfer porthladdoedd rhydd Cymru. Byddai angen i'r parthau buddsoddi ymagweddu â'n polisïau ni ar waith teg a sero net, yn ogystal â chynrychioli gwerth am arian i bobl Cymru. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r holl bartneriaid wrth i ni symud i'r cam nesaf o waith ac archwilio'r cyfle i wneud y dewis presennol a cham nesaf y cynnig yn gatalyddion ar gyfer buddsoddiad aruthrol mewn swyddi o ansawdd uchel ac, wrth gwrs, ar gyfer pontio teg.
Can I thank you, Minister, for your statement today? It is indeed wonderful news that Wales is getting two free ports, not just one, and I'm delighted that there's been such close and effective working between both the Welsh and UK Governments in delivering this objective that all of us in this Chamber, I know, shared a passion to achieve. I have to say as well, my colleague Paul Davies, the Chair of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, isn't here today, but I know that he was leaping for joy as well with the announcement of the free-port bids being successful, particularly, of course, the one that affects his own constituency, the Celtic free-port bid, with Milford Haven being sited in his constituency.
A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad heddiw? Mae hyn yn wir yn newyddion ardderchog fod Cymru am fod â dau borthladd rhydd, nid dim ond un yn unig, ac rwy'n falch iawn fod gweithio mor agos ac effeithiol wedi bod rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU wrth gyflawni'r amcan hwn y mae pob un ohonom ni yn y Siambr hon, fe wn i, mor eiddgar i'w gyflawni. Mae hi'n rhaid i mi ddweud hefyd, nid yw fy nghyd-Aelod Paul Davies, Cadeirydd y Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig, yma heddiw, ond fe wn i ei fod yn neidio mewn gorfoledd hefyd oherwydd y cyhoeddiad am lwyddiant y ceisiadau am borthladdoedd rhydd, yn arbennig felly, wrth gwrs, yr un sy'n effeithio ar ei etholaeth ef, y cais am y porthladd rhydd Celtaidd, ac mae Aberdaugleddau yn ei etholaeth ef.
They do have a huge opportunity to drive significant growth across Wales, make that huge impact as well on the UK economy as a whole, levering in billions of pounds worth of investment and creating at least 20,000 jobs overall. It was obviously a disappointment for Newport that their free-port bid was not successful, but I was very pleased to hear you refer to the need to look for other opportunities to support Newport, particularly that all-important semiconductor industry, and I think that you'll certainly have support on this side of the Chamber in order to achieve that end, because that is going to be important for delivering growth, particularly in south-east Wales.
I think what this whole thing shows us in terms of being able to secure two free-port bids is that, when the Welsh and UK Governments work constructively together and in a collaborative way, we really can achieve great things for our nation, and for me, it's music to my ears hearing a Government Minister, instead of criticizing the UK Government, cheering on the fact that there has been such a close working relationship.
Now, as you would expect, I've got a few questions that I wanted to ask you about the next steps forward, because we do know, of course, that the Welsh Government has got its enterprise zone initiative and that there is already an enterprise zone in the Haven—Haven Waterway enterprise zone—and that Anglesey's got its own enterprise zone, alongside the energy island sort of focus. So, to me, it's really important now that these are strategically aligned with the free ports so that we can maximise the delivery of all of those programmes. So, can I ask you, what work are you going to do to make sure that they are properly aligned, so that they're not working against one another but that they're working in concert to deliver and squeeze out the maximum possible benefits from these opportunities now that we have these free ports here in Wales?
In addition to that, of course, we're going to need to have the right skills for the individuals who are going to work and hopefully glean the benefits of these incredible new jobs, which I hope will be well-paid jobs across the whole of Wales, as a result of the zones. And, therefore, there's going to need to be a very close working relationship with the higher education sector and the further education college sector as well. So, I wonder what action the Welsh Government is taking to make sure that there is a dialogue and an alignment with our education system so that we can make sure that it is reflecting the needs of these new free ports as they go forward.
You mentioned green technology; we do have ambitious plans to reach net zero by 2050, and obviously, the contribution that these free ports can make, particularly given their focus on green energy and renewables, is going to be huge. But given that you published your net-zero strategy before the free ports were announced, will you now review that strategy to make sure that it reflects perhaps a little more broadly the opportunities that the free ports can bring to contribute to achieving that 2050 goal?
Just finally, if I may, can I also ask what's next from the Welsh Government's perspective? You've hinted at the fact that there's further work to do, obviously, to develop the overarching strategy in each free-port area, but what is the Welsh Government going to do in collaboration with the UK Government to track progress, to make sure that these opportunities aren't missed, that we are holding people's feet to the fire to deliver against the promises that people are expecting to be delivered about growth, about investment, and about jobs? Thank you.
Mae ganddyn nhw gyfle enfawr i ysgogi twf sylweddol ledled Cymru, a chael yr effaith enfawr honno hefyd ar economi'r DU gyfan, gan ddenu gwerth biliynau o bunnoedd o fuddsoddiad a chreu o leiaf 20,000 o swyddi i gyd. Roedd hi'n amlwg yn siom i Gasnewydd nad oedd eu cais nhw am borthladd rhydd yn llwyddiannus, ond roeddwn i'n falch iawn o'ch clywed yn cyfeirio at yr angen i chwilio am gyfleoedd eraill i gefnogi Casnewydd, yn enwedig y diwydiant lled-ddargludyddion holl bwysig, ac rwy'n credu y byddwch chi'n sicr yn cael cefnogaeth ar yr ochr hon i'r Siambr i'r perwyl hwnnw, oherwydd fe fydd hynny'n bwysig ar gyfer meithrin twf, yn enwedig yn y de-ddwyrain.
Rwy'n credu mai'r hyn y mae hyn i gyd yn ei amlygu i ni o ran gallu sicrhau dau gais am borthladd rhydd yw, pan fydd Llywodraethau Cymru a'r DU yn gweithio mewn ffordd adeiladol gyda'i gilydd ac mewn ffordd gydweithredol, fe allwn ni gyflawni pethau gwych i'n cenedl ni mewn gwirionedd, ac yn fy marn i, mae hi'n felys i'w ryfeddu i glywed Gweinidog yn y Llywodraeth, yn lle beirniadu Llywodraeth y DU, yn rhoi bonllef i'r berthynas waith mor agos sydd wedi bod.
Nawr, fel byddech chi'n ei ddisgwyl, mae gen i ambell gwestiwn yr hoffwn ei ofyn i chi am y camau nesaf ymlaen, oherwydd fe wyddom ni, wrth gwrs, fod gan Lywodraeth Cymru ei menter ardaloedd menter a bod parth menter eisoes yn yr Hafan—Ardal Fenter Dyfrffordd y Ddau Gleddau—a bod gan Ynys Môn ei hardal fenter ei hun, ochr yn ochr â'r math o ganolbwyntio ar yr ynys ynni. Felly, i mi, mae hi'n bwysig iawn nawr fod y rhain yn cyd-fynd yn strategol â'r porthladdoedd rhydd er mwyn i ni wneud y mwyaf o gyflawniad y rhaglenni hynny i gyd. Felly, a gaf i ofyn i chi, pa waith a fyddwch chi'n ei wneud i sicrhau eu bod nhw'n cyd-fynd yn iawn, fel nad ydyn nhw'n gweithio yn groes i'w gilydd ond eu bod nhw'n gweithio ar y cyd i gyflwyno a gwasgu'r buddion mwyaf posibl o'r cyfleoedd hyn am fod y porthladdoedd rhydd hyn gennym ni nawr yma yng Nghymru?
Yn ogystal â hynny, wrth gwrs, fe fydd angen i ni fod â'r sgiliau cywir ar gyfer yr unigolion a fydd am weithio ac elwa ar fanteision y swyddi newydd anhygoel hyn, ac rwy'n gobeithio y bydden nhw'n swyddi sy'n talu yn dda ledled Cymru, o ganlyniad i'r parthau hyn. Ac, felly, fe fydd angen perthynas waith agos iawn gyda'r sector addysg uwch a'r sector colegau addysg bellach hefyd. Felly, tybed pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wneud yn siŵr bod deialog a chydweddiad gyda'n system addysg ni er mwyn gwneud yn siŵr ei bod hi'n adlewyrchu anghenion y porthladdoedd rhydd newydd hyn wrth symud ymlaen.
Fe wnaethoch chi sôn am dechnoleg werdd; mae gennym ni gynlluniau uchelgeisiol i gyrraedd sero net erbyn 2050, ac yn amlwg, bydd y cyfraniad y gall y porthladdoedd rhydd hyn ei wneud, yn enwedig o ystyried eu canolbwyntio ar ynni gwyrdd ac ynni adnewyddadwy, yn enfawr. Ond o ystyried eich bod chi wedi cyhoeddi eich strategaeth sero net cyn cyhoeddi'r porthladdoedd rhydd, a fyddwch chi'n adolygu'r strategaeth honno nawr i wneud yn siŵr ei bod hi'n adlewyrchu ychydig yn fwy eang, efallai, y cyfleoedd y gall y porthladdoedd rhydd eu cyflwyno i gyfrannu at gyrraedd y nod hwnnw yn 2050?
Yn olaf, os caf i, a gaf i ofyn hefyd beth sydd am ddod nesaf o safbwynt Llywodraeth Cymru? Rydych chi wedi awgrymu'r ffaith bod gwaith i'w wneud eto, yn amlwg, i ddatblygu'r strategaeth drosfwaol ym mhob ardal lle bydd porthladd rhydd, ond beth mae Llywodraeth Cymru am ei wneud ar y cyd â Llywodraeth y Deyrnas Unedig i olrhain cynnydd, i wneud yn siŵr nad yw'r cyfleoedd hyn yn cael eu colli, ein bod ni'n pwyso ar bobl mewn gwirionedd i gyflawni o gymharu â'r addewidion y mae pobl yn disgwyl gweld eu gwireddu ynglŷn â thwf, buddsoddiad, a swyddi? Diolch i chi.
Thank you for the comments and the couple of questions in there as well. I should start by saying that I wish Paul Davies well. I look forward to him returning to the Chamber. I also suspect he'll have sent a map to the leader of the Welsh Conservatives. I saw the video in Cardiff Bay that suggested that the free port was in Carmarthen; I think Milford is still in Pembrokeshire.
But actually, I'm sure that there is lots to be positive about and, on that, it does show that, when we do work together, there are things that we can do, which is what I've set out to do in all of the conversations I've had with UK Ministers. We want to have a pragmatic conversation about what we can do, and what the UK Government can do, whether it's on steel, whether it's on semiconductors or here, on free ports. The challenge is that there are times when the UK Government works in this way and other times when there's a less collaborative approach taken. We talked about the shared prosperity fund and others, and I'm sure that we'll spend time talking about those on other occasions.
On free ports, I'm positive that the process now will take us into further alignment with the work we're already doing. It's part of what we expected in the prospectus, it's why it was designed in that way, and if you look at what each of the free port consortia have been suggesting they want to do, it is aligned with what we're doing and, indeed, with what growth deal areas are looking to do as well. It was one of the conditions that, for any bid, they had to secure the backing of the growth deal area in which they were based. The free-port prospectus that we have agreed and published, and the outlined business case with more detail in it, is in alignment with our economic mission. So, I recognise the points that you make and the question you've asked about what we will need to review again what we're doing to align with free ports; I think it's the other way around, actually. The free-ports process has been done in a way that successful bids should align with what we're already intending to do. And it will build on work that's already undertaken. For example, your question about skills; there is work already under way with the consortia of marine energy businesses and bidders, and they've always included the ports, who recognise that significant investment in port infrastructure is essential to unlocking not just the opportunities to generate low-carbon power, but the jobs that should come from that as well. So, we'll build on that work, and the work that we have already set out with further and higher education providers.
One of the things that businesses are already doing is looking at where they think there are gaps and opportunities and the skills base of where they are, as well as a number of people who could come into work there. So, some of that could be transitioned from workers in other sectors, some of that will be people already in the sector and reskilling them to do the sorts of jobs that will be required in the next three, five and 10 years, and some of that also will be with people who are yet to enter the world of work. So, there'll be a period of time where we'll be developing a network with the bidders, with the businesses, not just around the two free ports, understanding what the gaps are and then planning how we can meet those. So, again, I don't think the net-zero strategy is in conflict with where we are on free ports either; it adds to where we want to go.
The free ports themselves are about trying to incentivise more activity and more pace. They're not about trying to set out on an entirely different direction, not the way they've been designed in Wales. And our challenge will be at the next stage of development, which is your point about holding people's feet to the fire. We expect to see more detail in how the headline promises, the headline expectations, are actually going to be delivered in practice. When we're through that stage and when we've made a decision on the outline business case, I'll expect to provide a further statement to Members, following a joint decision between myself and the UK Government.
Diolch i chi am y sylwadau a'r cwpl o gwestiynau yna hefyd. Fe ddylwn i ddechrau drwy ddweud fy mod i eisiau dymuno yn dda i Paul Davies. Rwy'n edrych ymlaen at ei weld yn dychwelyd i'r Siambr. Rwy'n amau hefyd ei fod wedi anfon map at arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig. Fe welais i'r fideo ym Mae Caerdydd a oedd yn awgrymu mai yn sir Gaerfyrddin yr oedd y porthladd rhydd; rwy'n credu mai yn sir Benfro y mae Aberdaugleddau o hyd.
Ond mewn gwirionedd, rwy'n siŵr fod llawer i fod yn bositif yn ei gylch, ac ar hynny, mae hynny'n dangos, pan fyddwn ni'n gweithio gyda'n gilydd, fod yna bethau y gallwn ni eu gwneud, sef yr hyn yr wyf i wedi bwriadu ei wneud ym mhob un o'r sgyrsiau a gefais i gyda Gweinidogion y DU. Rydyn ni'n dymuno sgwrs bragmataidd ynglŷn â'r hyn y gallwn ni ei wneud, a'r hyn y gall Llywodraeth y DU ei wneud, boed hynny o ran dur, boed hynny o ran lled-ddargludyddion neu fel hyn, o ran porthladdoedd rhydd. Yr hyn sy'n heriol yw'r ffaith fod Llywodraeth y DU yn gweithio fel hyn weithiau a thro arall mae yna ymagwedd lai cydweithredol yn cael ei chymryd. Fe wnaethom ni siarad am y gronfa ffyniant gyffredin a rhai eraill, ac rwy'n siŵr y byddwn ni'n treulio amser yn siarad am y rhain ar achlysuron eraill.
O ran porthladdoedd rhydd, rwy'n bositif y bydd y broses nawr yn mynd â ni i alinio ymhellach gyda'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud eisoes. Mae hynny'n rhan o'r hyn yr oeddem ni'n ei ddisgwyl yn y prosbectws, dyna pam y cafodd ei ddylunio yn y ffordd honno, ac os edrychwch chi ar yr hyn y mae pob un o'r consortia porthladd rhydd wedi bod yn awgrymu eu bod yn dymuno ei wneud, mae hynny'n cyd-fynd â'r hyn yr ydym ninnau'n ei wneud ac, yn wir, â'r hyn y mae ardaloedd bargen dwf yn bwriadu ei wneud hefyd. Roedd hwnnw'n un o'r amodau y bu'n rhaid iddyn nhw, ynglŷn ag unrhyw gais, sicrhau cefnogaeth ardal y fargen dwf a oedd yn lleol iddyn nhw. Mae'r prosbectws porthladd rhydd y gwnaethom ni gytuno arno a'i gyhoeddi, a'r achos busnes a amlinellwyd gyda mwy o fanylion ynddo, yn cyd-fynd â'n cenhadaeth economaidd ni. Felly, rwy'n cydnabod y pwyntiau a wnaethoch chi a'r cwestiwn y gwnaethoch chi ei ofyn am yr hyn y bydd angen i ni ei adolygu eto o ran yr hyn a wnawn i gydweddu â phorthladdoedd rhydd; rwy'n credu mai i'r gwrthwyneb y mae hi, mewn gwirionedd. Mae'r broses borthladdoedd rhydd wedi cael ei llunio mewn ffordd fel y dylai ceisiadau llwyddiannus gyd-fynd â'r hyn yr ydym ni eisoes yn bwriadu ei wneud. Ac fe fydd yn adeiladu ar waith yr ymgymerwyd ag ef eisoes. Er enghraifft, eich cwestiwn chi ynglŷn â sgiliau; mae gwaith ar y gweill eisoes gyda chonsortia busnesau a chynigwyr ynni'r môr, ac maen nhw wastad wedi cynnwys y porthladdoedd, sy'n cydnabod bod buddsoddiad sylweddol mewn seilwaith porthladdoedd yn hanfodol i ddatgloi nid yn unig y cyfleoedd i gynhyrchu pŵer carbon isel, ond y swyddi a ddylai ddod yn sgil hynny hefyd. Felly, fe fyddwn ni'n adeiladu ar y gwaith hwnnw, a'r gwaith y gwnaethom ni ei nodi eisoes gyda darparwyr addysg bellach ac addysg uwch.
Un o'r pethau y mae busnesau yn ei wneud yn barod yw edrych ar y mannau y maen nhw o'r farn fod bylchau a chyfleoedd a sylfaen sgiliau lle cânt eu lleoli, yn ogystal â'r niferoedd o bobl a allai ddod yno i weithio. Felly, fe allai peth o hynny gael ei drosglwyddo i weithwyr mewn sectorau eraill, gallai peth o hynny fod yn bobl sydd eisoes yn y sector a'u hailsgilio nhw i wneud y mathau o swyddi y bydd eu hangen yn y tair, pump a deng mlynedd nesaf, ac fe fydd peth o'r gwaith hwnnw hefyd gyda phobl sydd heb fynd i mewn i fyd gwaith hyd yn hyn. Felly, fe fydd cyfnod pan fyddwn ni'n datblygu rhwydwaith gyda'r cynigwyr, gyda'r busnesau, nid dim ond o ran y ddau borthladd rhydd, a deall yn lle mae'r bylchau a chynllunio wedyn sut y gallwn ni ymdrin â'r rhain. Felly, unwaith eto, nid wyf i'n credu bod y strategaeth sero net yn gwrthdaro â'n sefyllfa ni o ran porthladdoedd rhydd chwaith; mae hi'n ychwanegu at ein hamcanion ni yn y pen draw.
Mae'r porthladdoedd rhydd yn ymwneud â cheisio cymell mwy o weithgaredd a mwy o gyflymder. Ni fydden nhw'n ceisio darganfod cyfeiriad cwbl wahanol, nid honno yw'r ffordd y maen nhw wedi cael eu dylunio yng Nghymru. A'n her ni fydd, ar gam nesaf y datblygiad, sef eich pwynt chi am bwyso yn wirioneddol ar bobl. Rydym ni'n disgwyl gweld mwy o fanylion yn y modd y bydd y prif addewidion, y prif ddisgwyliadau, yn cael eu cyflawni yn ymarferol mewn gwirionedd. Pan fyddwn ni wedi mynd drwy'r cam hwnnw a phan fyddwn ni wedi gwneud penderfyniad ynglŷn â'r achos busnes amlinellol, fe fyddaf i'n disgwyl rhoi datganiad pellach i Aelodau, yn dilyn penderfyniad ar y cyd rhwng Llywodraeth y DU a minnau.
I thank the Minister for the statement, and I'd also like to place on record my thanks for the Minister's approach on this issue. We've come on quite a long journey, I think. When the UK Government announced its free port prospectus, it was clearly unacceptable that they proposed to offer £26 million for English free ports, only £8 million for one in Wales, and some may have been happy to roll over and say, 'Just take what you’re offered and be grateful for it'. Others of us could see that this lack of parity, this completely unjustified difference, had to be addressed, and I am grateful to Welsh Government for sharing that view, and also the view that we needed assurances around workers' rights and on environmental regulations.
The result, as the Minister said—we got that funding fair play. We'd have been short-changed by £18 million under those original Conservative Government plans. We also got those further assurances. So, when Plaid Cymru-led Anglesey council and Stena put together their plan—and I was only too happy to work with them and support them—they were working from a much stronger, I think, Welsh free-ports prospectus. We were in a much better place.
Now, the Minister also heard my numerous appeals for two free ports to be considered. Again, I congratulate the negotiators on both sides for making that happen. Why did I think two would be valuable? Because I think there were real synergies between the proposals to develop offshore energy proposals in particular, major decarbonising schemes in the north-west and the south-west, and I think the Welsh economy as a whole can benefit from that.
So, now we move forwards; we need to do so with purpose, but with care also. So, a number of questions. How does the Minister intend to work with the winning bids to ensure that jobs created are truly sustainable, because that has to happen, and also, that our social and economic values are respected and pushed forward, as those jobs are created? Also, what opportunities—? Or, how will he ensure, rather, that opportunities for the local workforce are maximised through the skills agenda and through effective upskilling? Because it’s got to be about employing our local workforce. And also, does the Minister agree that there needs to be honesty around the impact of this? This is a valuable economic tool, but there’s never one single lever, so we have to be driving forward with other opportunities too, and here, Government has to work across departmental boundaries.
I would invite the Minister to encourage looking again at how funding could work for strengthening the Menai crossing in response to the free-port designation. That should be another opportunity looked into. And also, we have to see pressing by Welsh Government for UK Government to look again at the issue of consequentials from English rail projects. The fact that we have HS2 and now Northern Powerhouse Rail being designated as English and Welsh projects when they’re clearly England-only projects, leading to the loss of many, many millions of pounds—hundreds of millions of pounds that could be spent on improving Welsh rail that could feed into this free-port project—I would suggest that we use this designation as a springboard to encouraging the UK Conservative Government to look again at that, rather than short-changing Wales.
Rwy'n diolch i'r Gweinidog am y datganiad, ac fe hoffwn innau ddiolch ar goedd am ymagwedd y Gweinidog ynglŷn â'r mater hwn. Rydym ni wedi teithio ffordd bell iawn, rwy'n credu. Pan gyhoeddodd Llywodraeth y DU ei phrosbectws porthladdoedd rhydd, roedd hi'n amlwg yn annerbyniol eu bod nhw am gynnig £26 miliwn i borthladdoedd rhydd Lloegr, ond £8 miliwn yn unig i un yng Nghymru, ac efallai y byddai rhai wedi bod yn ddigon hapus i ildio ar unwaith a dweud, 'Cymerwch yr hyn a gynigir i chi a byddwch ddiolchgar am hynny'. Fe allai eraill o'n plith ni weld ei bod hi'n rhaid mynd i'r afael â diffyg cydraddoldeb fel hyn, y gwahaniaeth hwn heb unrhyw gyfiawnhad iddo, ac rwy'n ddiolchgar i Lywodraeth Cymru am fod o'r unfarn honno, a'r farn fod angen sicrwydd hefyd ynglŷn â hawliau gweithwyr a rheoliadau amgylcheddol.
Y canlyniad, fel dywedodd y Gweinidog—fe gawsom ni degwch ariannu fel hyn. Fe fyddem ni wedi bod £18 miliwn yn brin o dan gynlluniau gwreiddiol y Llywodraeth Geidwadol. Fe gawsom ni'r sicrwydd pellach hwnnw hefyd. Felly, pan roddodd Cyngor Môn dan arweiniad Plaid Cymru a Stena eu cynllun at ei gilydd—ac nid oeddwn i ond yn rhy hapus i weithio gyda nhw a'u cefnogi—roedden nhw'n gweithio o brosbectws llawer cryfach, rwy'n credu, sef prosbectws porthladdoedd rhydd Cymru. Roeddem ni mewn sefyllfa lawer gwell.
Nawr, fe glywodd y Gweinidog hefyd fy apeliadau niferus am ystyried cael dau borthladd rhydd. Unwaith eto, rwy'n llongyfarch y trafodwyr ar y ddwy ochr am beri i hynny ddigwydd. Pam oeddwn i o'r farn y byddai dau yn werthfawr? Achos rwy'n credu bod synergedd gwirioneddol rhwng y cynigion i ddatblygu cynigion ynni ar y môr yn benodol, cynlluniau datgarboneiddio mawr yn y gogledd-orllewin a'r de-orllewin, ac rwy'n credu y gall economi Cymru gyfan elwa ar hynny.
Felly, nawr fe symudwn ni ymlaen; mae angen i ni wneud hynny gyda phwrpas, ond gyda gofal hefyd. Felly, nifer o gwestiynau. Sut mae'r Gweinidog yn bwriadu gweithio gyda'r ceisiadau buddugol i sicrhau bod y swyddi sy'n cael eu creu yn wirioneddol gynaliadwy, oherwydd mae'n rhaid i hynny ddigwydd, a hefyd, y bydd ein gwerthoedd cymdeithasol ac economaidd yn cael eu parchu a'u gwthio ymlaen, wrth i'r swyddi hynny gael eu creu? Hefyd, pa gyfleoedd—? Neu, sut mae sicrhau, yn hytrach, y gwneir y mwyaf o'r cyfleoedd i'r gweithlu lleol drwy'r agenda sgiliau a thrwy uwchsgilio yn effeithiol? Oherwydd mae'n rhaid bod a wnelo hyn â chyflogi ein gweithlu lleol ni. A hefyd, a yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen gonestrwydd ynghylch effaith hyn? Mae hwn yn arf economaidd gwerthfawr, ond nid yw unrhyw ysgogiad unigol fyth yn ddigonol ynddo'i hunan, felly mae'n rhaid i ni fod yn gyrru ymlaen gyda chyfleoedd eraill hefyd, ac yn hyn o beth, mae'n rhaid i'r Llywodraeth weithio ar draws ffiniau adrannol.
Byddwn i'n gwahodd y Gweinidog i annog edrych unwaith eto ar sut y gallai arian weithio i gryfhau achos pont arall dros y Fenai mewn ymateb i'r dynodiad o borthladd rhydd. Fe ddylai hwnnw fod yn gyfle arall i edrych arno. A hefyd, mae'n rhaid i ni weld pwysau gan Lywodraeth Cymru ar Lywodraeth y DU i edrych eto ar fater cyllid canlyniadol yn sgil prosiectau rheilffyrdd yn Lloegr. Mae'r ffaith bod gennym ni HS2 a nawr Rheilffordd Pwerdy'r Gogledd yn cael eu dynodi yn brosiectau i Gymru a Lloegr pan eu bod nhw'n amlwg yn brosiectau i Loegr yn unig, sy'n arwain at golli llawer, miliynau lawer o bunnau—cannoedd o filiynau o bunnau y gellid eu gwario ar wella rheilffyrdd Cymru ac a allai fwydo i mewn i'r prosiect hwn o borthladdoedd rhydd—fe fyddwn i'n awgrymu ein bod yn defnyddio'r dynodiad hwn fel sbardun i annog Llywodraeth Geidwadol y DU i edrych unwaith eto ar hynny, yn hytrach na gwneud i Gymru fodloni ar lai.
Thank you for the comments and questions. Look, on your point around the approach we took, we were very clear that parity had to be delivered for Wales or we wouldn’t be prepared to sign up to a free-ports programme. I think we wasted the first year in a rather circular argument where one of the previous Secretaries of State for Wales said that there would be a free port whether the Welsh Government liked it or not, and that we'd have to take the money that was offered. I wasn’t prepared to do that, and I can certainly tell you that the finance Minister was giving me significant encouragement not to agree to anything less than exactly the same funding settlement that English free ports had received as well.
Having got there now, we do need to see that the detail in the delivery plan is to deliver sustainable employment, but actually, the money, the seed capital and the release are there to try to advance and expand the rate of growth in a sector that we think will need investment in any event. If you’re going to exploit tidal and wider marine power, including floating offshore wind, the jobs we’re talking about are not small or time-limited jobs. There’ll be jobs, of course, in the construction phase, but we’re actually talking, though, about a long-term deployment of manufacturing to go into the Celtic sea. So, these jobs aren’t going to be for two or three years if we get it right, and actually, both free-port bids looked to try to take advantage of the first-mover advantage that is still available in the developing and yet-to-mature sectors of floating offshore wind and tidal energy. Both north and south have something clear to offer on that, and that will help to deliver us a greater economic return, with more jobs being created there rather than things manufactured in other parts of Europe and then put together in Wales at a much later stage.
On skills, there is still a need to see—the construction sector is actually quite resilient, actually, there is still lots of opportunity, but think of the construction that will be required around both of the current free-port bids if they proceed to the final stage, and then, also, the skills for those jobs. I think I covered some of that in answer to Darren Millar as well, but it’s definitely a key focus for us to understand the skills need and be able to plan and to deliver those as well. A more coherent approach and the ability to work with different regions in Wales would help with that. So, there will be a need to try to knit together the way that some of the skills landscape has been pulled apart in the way that different funding streams are put in place. The shared prosperity fund does not allow for that sort of strategic joined-up approach in regions, let alone across the whole country, so there is definitely work to do to take proper advantage of that. We're already seeing that, in this area, a number of Ministers have an interest—so, not just the finance Minister—when it comes to the sort of tax reliefs and what's on offer from Wales as well as the UK. The climate change Minister has an obvious interest in this as well, as, indeed, does the Minister for north Wales. So, we do have a number of departments and we want to see how we can take proper advantage of the opportunity that's there. Regardless of free-port status, I want to see that investment made in the future of the economy and a low-carbon economy, and this, I think, helps us on the way.
Finally, I completely agree with you about HS2 and Northern Powerhouse consequentials. I don't think the Government here could have been any clearer: they're England-only projects, where there should be a consequential for Wales, and that would make a significant difference to our ability to invest in transport infrastructure. To be fair, I think there is a gathering of people who have recognised that and agree with it. Even the Welsh Affairs Select Committee have agreed that HS2 is plainly an England-only project, and that's a committee with a majority of Conservative members. I look forward to more Conservatives joining the cause in both Parliaments to make it clear to the UK Government that we want the rules to be respected and the consequentials that Wales is plainly entitled to to be delivered.
Diolch i chi am y sylwadau a'r cwestiynau. Edrychwch, ynglŷn â'ch pwynt chi o ran yr ymagwedd y gwnaethom ni ei gymryd, roeddem ni'n eglur iawn ei bod hi'n rhaid i ni sicrhau cydraddoldeb i Gymru neu ni fyddem ni'n barod i gyd-fynd â'r rhaglen porthladdoedd rhydd. Rwy'n credu i ni wastraffu'r flwyddyn gyntaf mewn dadl braidd yn gylchol pryd roedd un o Ysgrifenyddion Gwladol blaenorol Cymru yn dweud y byddai yna borthladd rhydd pe byddai Llywodraeth Cymru yn hoffi hynny neu beidio, ac y byddai'n rhaid i ni dderbyn yr arian a gynigiwyd. Nid oeddwn i'n barod i wneud felly, ac yn sicr fe allaf i ddweud wrthych chi fod y Gweinidog cyllid yn rhoi anogaeth sylweddol i mi beidio â chytuno i unrhyw beth a fyddai'n llai na'r setliad ariannu llawn y byddai porthladdoedd rhydd Lloegr yn ei gael hefyd.
Wedi cyrraedd y fan nawr, mae angen i ni weld y bydd y manylion yn y cynllun cyflawni yn darparu cyflogaeth sy'n gynaliadwy, ond mewn gwirionedd, mae'r arian, y cyfalaf sbarduno a'r rhyddhau yn eu lle i geisio datblygu ac ehangu cyfradd y twf mewn sector yr ydym ni o'r farn bydd angen buddsoddiad mewn unrhyw achos. Os ydych chi am fanteisio ar ynni llanw ac ynni'r môr yn ehangach, gan gynnwys gwynt arnofiol ar y môr, nid yw'r swyddi yr ydym ni'n siarad amdanyn nhw yn swyddi bychain na chyfyngedig o ran amser. Fe fydd yna swyddi, wrth gwrs, yn y cyfnod adeiladu, ond rydym ni'n siarad mewn gwirionedd, er hynny, am ddefnyddio gweithgynhyrchu yn yr hirdymor yn y môr Celtaidd. Felly, nid yw'r swyddi hyn am fod am ddwy neu dair blynedd o hyd os byddwn ni'n gwneud hyn yn iawn, ac mewn gwirionedd, roedd y ddau gais am borthladd rhydd yn golygu manteisio ar fod yn symudwr cyntaf sy'n dal i fod yn bosibl mewn sectorau sy'n datblygu a heb aeddfedu eto fel ynni gwynt arnofiol a llanw. Mae gan y gogledd a'r de rywbeth amlwg i'w gynnig yn hynny o beth, ac fe fydd hynny'n helpu i sicrhau y bydd mwy o enillion economaidd ar gael i ni, gyda mwy o swyddi yn cael eu creu yno yn hytrach na phethau yn cael eu cynhyrchu mewn rhannau eraill o Ewrop ac yn cael eu rhoi at ei gilydd yng Nghymru wedyn, yn llawer diweddarach.
O ran sgiliau, mae angen gweld o hyd—mae'r sector adeiladu yn gydnerth iawn, mewn gwirionedd, mae llawer o gyfle yn parhau yno, ond meddyliwch chi am y gwaith adeiladu y bydd ei angen o ran y ddau gais presennol am borthladd rhydd pe bydden nhw'n mynd ymlaen i'r cam olaf, ac yna, hefyd, y sgiliau ar gyfer y swyddi hynny. Rwy'n credu fy mod i wedi ymdrin â hynny'n rhannol mewn ateb i Darren Millar hefyd, ond yn bendant mae hwnnw'n ganolbwynt allweddol wrth i ni ddeall mwy am y sgiliau sydd eu hangen a gallu cynllunio a chyflawni'r rhain hefyd. Fe fyddai dull mwy cydlynol a gallu i weithio gyda gwahanol ranbarthau yng Nghymru yn helpu yn hynny o beth. Felly, fe fydd angen ceisio ymblethu'r ffordd y mae peth o'r dirwedd sgiliau wedi cael ei thynnu yn ddarnau o ran y ffordd y mae gwahanol ffrydiau ariannu yn cael eu rhoi ar waith. Nid yw'r gronfa ffyniant gyffredin yn caniatáu'r math hwnnw o ddull cydgysylltiedig strategol mewn rhanbarthau, heb sôn am ledled y wlad, felly, yn bendant, mae yna waith i'w wneud i fanteisio ar hynny'n llawn. Fe welwn ni eisoes, yn y maes hwn, fod gan nifer o Weinidogion ddiddordeb—felly, nid y Gweinidog cyllid yn unig—o ran y math o ryddhad treth a'r hyn a gynigir gan Gymru yn ogystal â'r DU. Mae gan y Gweinidog newid hinsawdd ddiddordeb amlwg yn hyn hefyd, fel Gweinidog gogledd Cymru, yn wir. Felly, mae gennym ni nifer o adrannau ac rydym ni eisiau gweld sut y gallwn fanteisio yn iawn ar y cyfle sydd yno. Nid oes gwahaniaeth beth yw statws porthladd rhydd, rwyf i'n dymuno gweld y buddsoddiad hwnnw'n cael ei wneud yn nyfodol yr economi ac yn yr economi carbon isel, ac mae hyn, yn fy marn i, yn ein helpu ni ar y daith.
Yn olaf, rwy'n cytuno yn llwyr â chi am gyllid canlyniadol HS2 a Phwerdy Gogledd Lloegr. Nid wyf i'n credu y gallai'r Llywodraeth hon fod wedi bod yn fwy eglur: prosiectau i Loegr yn unig ydyn nhw, felly fe ddylai fod cyllid canlyniadol i Gymru, ac fe fyddai hynny'n gwneud gwahaniaeth sylweddol i'n gallu ni i fuddsoddi mewn seilwaith trafnidiaeth. A bod yn deg, rwy'n credu bod cnewyllyn o bobl wedi cydnabod hynny ac yn cytuno ag ef. Mae hyd yn oed y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig wedi cytuno bod HS2 yn amlwg yn brosiect i Loegr yn unig, a phwyllgor gyda mwyafrif o aelodau Ceidwadol yw hwnnw. Rwy'n edrych ymlaen at weld mwy o Geidwadwyr yn ymuno â'r achos yn y ddwy Senedd i'w gwneud hi'n amlwg i Lywodraeth y DU ein bod ni'n dymuno gweld y rheolau yn cael eu parchu yn ogystal â'r cyllid canlyniadol sydd gan Gymru'r hawl amlwg iddo.
Before I call the next speaker, I want to remind Members that most of the time allocated has already been used up. I have seven speakers who wish to speak. Make sure you ask your question within your time limit, otherwise, you may not be able to get to it. Mike Hedges.
Cyn i mi alw'r siaradwr nesaf, rwy'n atgoffa'r Aelodau bod y rhan fwyaf o'r amser a ddyrannwyd wedi cael ei ddefnyddio eisoes. Mae gen i saith siaradwr sy'n awyddus i siarad. Gwnewch yn siŵr eich bod chi'n gofyn eich cwestiwn o fewn eich amser, fel arall, efallai na fydd gennych chi amser i'w ofyn. Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the statement today. Anything that helps the economy of the Swansea bay city region I will support. Using the site of Port Talbot to build and then take out to sea offshore wind turbines will benefit our fight against global warming and create well-paid jobs. I agree with the Minister that, as well as maximising the growth potential of the local area, proposals need to embody the values of the well-being of future generations Act and ensure dignity and fairness for people. Levelling up must be about increasing average wages. How is the Welsh Government going to ensure that employment rights, environmental standards and health and safety rules are followed in the free port?
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu datganiad heddiw. Fe fyddwn i'n cefnogi unrhyw beth sy'n helpu economi dinas-ranbarth bae Abertawe. Fe fydd defnyddio safle Port Talbot i adeiladu tyrbinau cyn mynd â nhw allan ar y môr o fudd i'n brwydr ni yn erbyn cynhesu byd eang ac yn creu swyddi a fydd yn talu'n dda. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog, yn ogystal â sicrhau'r potensial mwyaf o ran twf yr ardal leol, mae angen i gynigion ymgorffori gwerthoedd Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol a sicrhau urddas a thegwch i bobl. Mae'n rhaid i ffyniant bro olygu cynyddu cyflogau cyfartalog. Sut mae Llywodraeth Cymru am sicrhau y bydd hawliau cyflogaeth, safonau amgylcheddol a rheolau iechyd a diogelwch yn cael eu dilyn yn y porthladd rhydd?
We've been very clear in the bidding process, and in going through all of these stages, that the bids have to be able to match that—we've been very clear. That's why the regard to the future generations and well-being Act is in the bidding process—you won't find that in England—it's why the points about fair work—you won't find those in England—you won't find the points about the economic contract in Scotland either—that's a unique phase here in Wales—and the workers' collective forum as well. So, we're very clear about the sort of free-port activity that we're prepared to support and not, which is why we're at this point and why we don't have the same outline of what might happen in England.
For example, DP World, which is the company that was behind the sacking of all of those people in P&O Ferries—the unlawful sacking—well, they're apparently going to run a free port in Wales. I don't think they could demonstrate they'd meet all the criteria that we have for a free-ports process here in Wales. We're also going to benchmark where we are with economic activity, so we can actually understand where there's genuine growth and not simply displacement of jobs and other opportunities.
Rydyn ni wedi bod yn eglur iawn yn y broses gynnig, ac wrth fynd drwy'r holl gamau hyn, bod rhaid i'r ceisiadau allu cydweddu â hynny—rydyn ni wedi bod yn eglur iawn. Dyna pam mae ystyriaeth i'r Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol yn y broses gynnig—ni fyddwch ni'n gweld hynny yn Lloegr—dyna pam mae'r pwyntiau ynglŷn â gwaith teg—ni fyddwch yn dod o hyd i'r rheiny yn Lloegr—ni fyddwch yn dod o hyd i'r pwyntiau am y contract economaidd yn yr Alban chwaith—mae hwnnw'n gyfnod unigryw yma yng Nghymru—a fforwm cyfunol y gweithwyr hefyd. Felly, rydym ni'n eglur iawn o ran y math o weithgaredd porthladd rhydd yr ydym ni'n barod i'w gefnogi neu beidio, a dyna pam rydyn ni ar y pwynt hwn a pham nad yw'r un amlinelliad gennym ni yma o gymharu â'r hyn a allai ddigwydd yn Lloegr.
Er enghraifft, DP World, sef y cwmni a oedd y tu ôl i ddiswyddo'r holl bobl hynny yn P&O Ferries—y diswyddo anghyfreithlon—wel, mae'n debyg eu bod nhw'n am fod yn rhedeg porthladd rhydd yng Nghymru. Nid wyf i'n credu y gallen nhw ddangos y bydden nhw'n bodloni'r holl feini prawf sydd gennym ni ar gyfer proses porthladdoedd rhydd yma yng Nghymru. Fe fyddwn ni hefyd yn meincnodi ein sefyllfa ni o ran gweithgarwch economaidd, er mwyn i ni allu deall lle mae twf gwirioneddol ac nid dadleoli swyddi a chyfleoedd eraill yn unig.
I recognise and welcome this really positive statement, but I would like to remind Members that, of course, this doesn't replace the unfettered access we had to the world's largest single market prior to us leaving the EU. But this is a reset for some of our coastal communities that have really struggled. I wondered if I could focus just on one specific question to you, Minister. There are significant concerns about the opportunity and significant risks around money laundering and the trafficking of goods and people. May I ask you what discussions you are having with the UK Government and other agencies to minimise these risks? Thank you—diolch yn fawr iawn.
Rwy'n cydnabod ac yn croesawu'r datganiad cadarnhaol iawn hwn, ond fe hoffwn atgoffa'r Aelodau nad yw hyn, wrth gwrs, yn cymryd lle'r mynediad didramgwydd a oedd gennym ni i farchnad sengl fwyaf y byd cyn i ni adael yr UE. Ond mae hwn yn ddechrau o'r newydd i rai o'n cymunedau arfordirol ni sydd wedi ei chael hi'n anodd iawn. Tybed a gaf i ganolbwyntio ar ddim ond un cwestiwn penodol i chi, Gweinidog. Fe geir pryderon sylweddol ynglŷn â'r cyfle a'r risgiau sylweddol ynghylch gwyngalchu arian a masnachu nwyddau a phobl. A gaf i ofyn i chi pa drafodaethau ydych chi'n eu cael chi gyda Llywodraeth y DU ac asiantaethau eraill i leihau'r risgiau hyn? Diolch yn fawr iawn.
Well, there'll still be customs arrangements in place; these won't be customs-free places. Part of the challenge will be, like I said, reliefs and incentives, rather than saying that rules simply don't apply. I have the fortunate responsibility within the Welsh Government of having borders as part of my suite of responsibilities. So, I'm very much looking at arrangements with the island of Ireland, which I hope we'll be able to take a step forward with in the near future as well, and that's really important for the economic potential and the continued survivorship of a number of our ports as well. We have a particular interest in westward-facing ports here in Wales. So, that will form part of the discussions about what we'll look at when it comes to final bids and the process that should be in place.
I should make it clear that I have never advocated free ports as somehow replacing the way that we were able to trade with our nearest European partners. It's a matter of fact, not opinion, that Wales has more traders reporting overall trade with the European Union than other parts of UK, and, of course, there were free ports whilst we were members of the European Union. This is a new version, and I'm looking forward to seeing what we can do to deliver on the promises that we have been made and the criteria that Welsh Government have set out for what a successful free port should look like.
Wel, bydd trefniadau tollau ar waith o hyd; ni fydd y rhain yn fannau heb dollau. Rhan o'r her fydd, fel dywedais i, o ran rhyddhad a chymhellion, yn hytrach na dweud yn syml nad yw rheolau yn berthnasol. Yn ffodus, y fi sydd â chyfrifoldeb o fewn Llywodraeth Cymru o fod â ffiniau yn rhan o fy nghyfres i o gyfrifoldebau. Felly, rwy'n edrych yn fanwl iawn ar drefniadau gydag ynys Iwerddon, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu cymryd cam ymlaen yn hynny o beth yn y dyfodol agos hefyd, ac mae hynny'n bwysig iawn i'r posibiliadau economaidd a'r gallu i oroesi sy'n parhau i fod yn bwysig i nifer o'n porthladdoedd ni hefyd. Mae gennym ni ddiddordeb arbennig mewn porthladdoedd sy'n wynebu'r gorllewin yma yng Nghymru. Felly, fe fydd hynny'n rhan o'r trafodaethau am yr hyn y byddwn ni'n ei ystyried o ran y ceisiadau terfynol a'r broses a ddylai fod ar waith.
Fe ddylwn ei gwneud hi'n glir nad wyf erioed wedi argymell porthladdoedd rhydd fel rhywbeth yn lle'r ffordd yr oeddem ni'n gallu masnachu ynddi hi gyda'n partneriaid Ewropeaidd agosaf. Mae hi'n fater o ffaith, nid barn, fod gan Gymru fwy o fasnachwyr sy'n adrodd am fasnach gyffredinol gyda'r Undeb Ewropeaidd nag am rannau eraill o'r DU, ac, wrth gwrs, roedd yna borthladdoedd pan oeddem ni'n aelodau o'r Undeb Ewropeaidd. Fersiwn newydd yw hwn, ac rwy'n edrych ymlaen at weld yr hyn y gallwn ni ei wneud i gyflawni'r addewidion sydd wedi cael eu gwneud a'r meini prawf y mae Llywodraeth Cymru wedi eu pennu ar gyfer beth y dylai ffurf a natur porthladd rhydd llwyddiannus fod.
Sam Rowlands.
Sam Rowlands.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you also, Minister, for your statement today, and I join you, certainly, in welcoming the news that the UK Government plans to establish the two free ports in Wales, and also join the Member for Ynys Môn in highlighting the free port in Anglesey, and also in paying credit to both the work of the local authority and to Stena Line, and also to applaud the efforts of my Conservative colleague Virginia Crosbie, the MP for Ynys Môn, in championing the Holyhead free-port bid in Westminster. Minister, you will be aware, of course, that good transport links will be vital to make sure that the new free ports achieve their potential, creating new jobs, attracting the new investment we want to see and spreading prosperity as well. So, in light of the announcement of the free ports, in particular for Anglesey, what assessment have you made of the roads review on the current and future transport links between Ynys Môn and the rest of Wales? Also, I'm not sure if you answered Rhun ap Iorwerth's question earlier on the third Menai crossing, so what assessment would you make, also, of the third Menai crossing as a result of the announcement last week?
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd, a diolch hefyd, Gweinidog, am eich datganiad chi heddiw, ac rwy'n ymuno â chi, yn sicr, i groesawu'r newyddion bod Llywodraeth y DU yn bwriadu sefydlu'r ddau borthladd rhydd yng Nghymru, ac yn ymuno ag Aelod Ynys Môn hefyd i dynnu sylw at y porthladd rhydd ym Môn, a hefyd i ganmol gwaith yr awdurdod lleol a Stena Line, a chanmol hefyd ymdrechion fy nghyd-Aelod Ceidwadol, Virginia Crosbie, AS Ynys Môn, wrth hyrwyddo cais porthladd rhydd Caergybi yn San Steffan. Gweinidog, fe wyddoch chi, wrth gwrs, y bydd cysylltiadau trafnidiaeth da yn hanfodol i sicrhau bod y porthladdoedd rhydd newydd yn cyflawni eu potensial nhw, a chreu swyddi newydd, a denu'r buddsoddiad newydd yr ydym ni'n awyddus i'w weld a ffyniant yn ymledu hefyd. Felly, yn sgil cyhoeddi'r porthladdoedd rhydd, yn benodol i Ynys Môn, pa asesiad a wnaethoch chi o'r adolygiad ffyrdd a'r cysylltiadau trafnidiaeth presennol ac i'r dyfodol rhwng Ynys Môn a gweddill Cymru? Hefyd, nid wyf i'n siŵr y gwnaethoch chi ateb cwestiwn Rhun ap Iorwerth yn gynharach ar drydedd bont dros y Fenai, felly pa asesiad a fyddwch chi'n ei wneud, hefyd, ynghylch trydedd bont dros y Fenai yn sgil cyhoeddiad wythnos diwethaf?
We're not going to be able to make a formal announcement on the basis of the free-port bid moving forward to the next stage. Understanding the level of economic activity that the free port can deliver—we'll have greater clarity on that once the outline business case is returned. So, we're going to do exactly what we said we'd do, in understanding whether it moves through the next stage successfully, as I hope it will do, and the sort of economic activity that will get generated, the time frame for that, and we'll, of course, need to take infrastructure choices around that. We would be in a better position to make infrastructure choices, of course, if we had the consequentials from HS2 and Northern Powerhouse that were referred to earlier on. I look forward to Sam Rowlands joining and giving his voice to that call as well on the new free ports that are being jointly established by the Welsh Government and the UK Government, and I look forward to making decisions in the next stage of that process.
Ni fyddwn ni'n gallu gwneud cyhoeddiad ffurfiol gan fod y cais porthladd rhydd yn symud yn ei flaen i'r cam nesaf. Gan ddeall cyfradd y gweithgarwch economaidd y gall y porthladd rhydd ei gyflawni—fe fydd gennym ni fwy o eglurder ynglŷn â hynny pan fydd yr achos busnes amlinellol yn cael ei ddychwelyd. Felly, rydym ni am wneud yr union beth y gwnaethom ni ei ddweud y byddem ni'n ei wneud, o ran deall a yw'n symud drwy'r cam nesaf yn llwyddiannus, fel rwy'n gobeithio y bydd yn digwydd, a'r math o weithgarwch economaidd a fydd yn cael ei gynhyrchu, y ffrâm amser ar gyfer hynny, ac fe fydd, wrth gwrs, angen i ni wneud dewisiadau o ran seilwaith yn y cyswllt hwnnw. Fe fyddem mewn sefyllfa well i wneud dewisiadau o ran seilwaith, wrth gwrs, pe byddai'r cyllid canlyniadol gennym ni yn sgil HS2 a Phwerdy Gogledd Lloegr y cyfeiriwyd atyn nhw'n gynharach. Rwy'n edrych ymlaen at weld Sam Rowlands yn ymuno ac yn ychwanegu ei lais ef i'r alwad honno hefyd ynglŷn â'r porthladdoedd rhydd newydd sydd am gael eu sefydlu ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ac rwy'n edrych ymlaen at wneud penderfyniadau yng ngham nesaf y broses honno.
I'm sure the Minister won't be surprised to learn that my opinion hasn't changed when it comes to free ports. This is nothing more than an abdication of power to companies through creating deregulated zones—trickle-down economics in its purest form, extractive by design. Now, there are a number of questions that need answering in detail. I'm really interested to know how the Government will monitor the free ports going forward. For example, we've talked about safeguarding workers' rights and a living wage. How will the Government ensure that companies operating in a free port zone will meet the requirements in the first instance, but, equally, in the long term, once they're established, what are the mechanisms available to Government to enforce this?
I also think it's important for Government to further elaborate on the role of trade unions. In his statement, the Minister referred to engaging worker voice and trade unions in future governance arrangements. Will they have genuine power and ability—actual decision making—or will their role be merely consultative? Because, if it is the latter, we know how that story goes.
As I said, my view on the concept of free ports remains the same, but my challenge to the Minister, Welsh Government and other Members is to prove me wrong and prove communities wrong. Because time and time again, Welsh workers have been fed the promise of regeneration, and, time and time again, little has changed.
Rwy'n siŵr na fydd y Gweinidog yn synnu o glywed nad yw fy marn wedi newid o ran porthladdoedd rhydd. Nid yw hyn yn ddim mwy nag ildio grym i gwmnïau drwy greu parthau wedi'u dadreoleiddio—economeg diferu ar ei ffurf buraf, yn echdynnol drwy ddyluniad. Nawr, mae nifer o gwestiynau yn gofyn am ateb manwl. Fe hoffwn yn fawr gael gwybod sut mae'r Llywodraeth am fonitro'r porthladdoedd rhydd wrth symud ymlaen. Er enghraifft, rydym ni wedi siarad am ddiogelu hawliau gweithwyr a chyflog byw. Sut mae'r Llywodraeth am sicrhau y bydd cwmnïau sy'n gweithredu ym mharth unrhyw borthladd rhydd yn bodloni'r gofynion yn y lle cyntaf, ond, yn yr un modd, yn yr hirdymor, pan fydd y rhain wedi cael eu sefydlu, beth yw'r mecanweithiau sydd ar gael i'r Llywodraeth i orfodi hyn?
Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig i'r Llywodraeth ymhelaethu ymhellach ar swyddogaeth yr undebau llafur. Yn ei ddatganiad ef, fe gyfeiriodd y Gweinidog at ymgysylltu â llais gweithwyr ac undebau llafur mewn trefniadau llywodraethu yn y dyfodol. A fydd ganddyn nhw bŵer a gallu gwirioneddol—i wneud penderfyniadau gwirioneddol—neu ai swyddogaeth ymgynghorol yn unig a fydd ganddyn nhw? Oherwydd, os hynny, fe wyddom ni sut mae'r stori honno'n mynd.
Fel dywedais i, mae fy marn i ynglŷn â'r cysyniad o borthladdoedd rhydd yn aros yn ddigyfnewid, ond rwy'n herio'r Gweinidog, Llywodraeth Cymru ac Aelodau eraill i ddangos fy mod i'n camgymryd a phrofi cymunedau yn anghywir. Oherwydd dro ar ôl tro, mae gweithwyr Cymru wedi clywed addewidion am adfywiad ond, dro ar ôl tro, nid oes fawr ddim wedi newid.
With respect, I think the Member is being consistent in his broad scepticism over free ports, but I think he's judging them on a model that has existed previously, and not the one we've been talking about, the one where we've got into the prospectus that everyone has to bid against and succeed against where fair work is not negotiable, it is part of the expectation that you have to deliver; where not regressing on our environmental standards is part of what has to be delivered. The economic contract that everyone will have to sign up to is part of what has to be agreed to. So, it's a very different type of economic development tool, and, in the next stage, we're going to have more on how we measure a baseline of activity and understand, from each of the bids, how they can demonstrate that they will grow, not displace, the economy. That was one of the concerns we had at the outline of this process, and it's a fair one, as well. But, of course, the seed capital and the devolved reliefs that are coming in have actually got to help deliver much more significant investment—not just sums of money spent, but what that will mean in terms of the number of jobs and the quality of jobs we want to see created.
Now, part of that will be in areas of devolved levers—so, non-domestic rates and our understanding in conversations with the free port bids around how that will be deployed, what that will look like, and what we expect in return. So, there is an active conversation to be had that we'll go through in the next few phases of the process.
And when it comes to trade unions, it was a specific area that we wanted inserted into the prospectus, so there's a workers' collective forum mentioned—that's a work council by any other name—and the challenge and the strength in the trade union voice is how successfully they recruit and they organise. We'll be really clear that the sort of union-busting activities, the sort of awful employment practices, that we saw with DP World when they sacked all of the P&O Ferries staff is exactly the sort of thing that we won't tolerate in Wales. The challenge is whether partners in the UK Government are prepared to follow through, because they appeared, in public, to be outraged when all those workers were unlawfully sacked. There's a challenge now on how they choose to behave, but I'll be very clear that all the devolved levers we have will be used to make sure that people bid against what was said in the prospectus, and we'll then be looking to see how we can hold people to those, including the way that devolved levers and incentives are used.
Gyda pharch, rwy'n credu bod yr Aelod yn amlygu cysondeb yn ei amheuaeth gyffredinol ynglŷn â phorthladdoedd rhydd, ond rwy'n credu ei fod yn eu barnu ar sail model sydd wedi bodoli yn flaenorol, ac nid hwnnw yw'r un yr ydym ni wedi bod yn sôn amdano, yr un a gawsom ni i mewn i'r prosbectws sef bod yn rhaid i bawb wneud cais yn unol ag ef a llwyddo yn unol â bod yn ddigyfaddawd o ran gwaith teg, mae hynny'n rhan o'r disgwyliad sy'n rhaid i chi ei gyflawni; pan nad yw cilio yn ôl oddi wrth ein safonau amgylcheddol ni'n rhan o'r hyn sy'n rhaid ei gyflawni. Mae'r contract economaidd y bydd yn rhaid i bawb ymrwymo iddo yn rhan o'r hyn y mae'n rhaid cytuno i'w wneud. Felly, mae hwn yn offeryn gwahanol iawn i gael datblygiad economaidd, ac, yn y cam nesaf, fe fydd gennym ni fwy ar sut rydym ni'n mesur llinell sylfaen gweithgaredd ac yn deall, o bob un o'r ceisiadau, sut y gallan nhw ddangos y byddan nhw'n tyfu, ac nid yn dadleoli'r economi. Dyna un o'r pryderon a oedd gennym ni ar ddechrau'r broses hon, ac mae hwnnw'n un teg, hefyd. Ond, wrth gwrs, mae'r cyfalaf sbarduno a'r rhyddhadau datganoledig sy'n cael eu cyflwyno mewn gwirionedd wedi gorfod helpu i gyflawni buddsoddiad llawer mwy sylweddol—nid dim ond o ran symiau o arian a wariwyd, ond beth fydd hynny'n ei olygu o ran nifer y swyddi ac ansawdd y swyddi yr ydyn ni'n awyddus i'w gweld yn cael eu creu.
Nawr, fe fydd hynny'n rhannol ym meysydd ysgogiadau datganoledig—felly, ardrethi annomestig a'n dealltwriaeth ni mewn sgyrsiau gyda'r ceisiadau porthladdoedd rhydd ynghylch sut y caiff hynny ei ddefnyddio, sut olwg fydd ar hynny, a'r hyn yr ydym yn ei ddisgwyl yn gyfnewid. Felly, bydd sgwrs weithredol i'w chynnal y byddwn ni'n mynd drwyddi yn ystod camau nesaf y broses.
Ac o ran yr undebau llafur, roedd hwnnw'n faes penodol yr oeddem ni'n dymuno ei fewnosod i'r prosbectws, felly mae fforwm cyfunol gweithwyr yn cael ei grybwyll—cyngor gwaith yw hwnnw wrth unrhyw enw arall—a'r her a'r cryfder yn llais yr undebau llafur yw pa mor llwyddiannus y maen nhw'n recriwtio a threfnu. Gadewch i ni fod yn eglur iawn mai'r math o weithgareddau i chwalu undebau, y math o arferion cyflogaeth ofnadwy, a welsom ni gyda DP World pan wnaethon nhw ddiswyddo staff P&O Ferries i gyd yw'r union beth na fyddwn ni'n ei oddef yng Nghymru. Yr her yw a yw'r partneriaid yn Llywodraeth y DU yn barod i ddilyn yr un trywydd, oherwydd roedden nhw'n ymddangos, yn gyhoeddus, wedi gwylltio pan gafodd y gweithwyr hynny i gyd eu diswyddo yn anghyfreithlon. Mae yna her nawr o ran sut bydden nhw'n dewis ymddwyn, ond rwyf i am fod yn eglur iawn y bydd yr holl ysgogiadau datganoledig sydd gennym ni'n cael eu defnyddio i wneud yn siŵr bod pobl yn gwneud cais yn unol â'r hyn a fynegwyd yn y prosbectws, ac y byddwn ni'n edrych i weld sut y gallwn ni ddal pobl at y pethau hyn, gan gynnwys o ran y ffordd y defnyddir ysgogiadau a chymhellion datganoledig.
Thank you for clarifying for Conservative Members that it was the Welsh Labour Government who worked hard to ensure we received parity of seed funding with England of £26 million—not the £8 million previously offered—as well as protection for workers' rights and environmental protections. I say this because these made-in-Wales conditions are the reason I also finally agreed to support the Anglesey free-port bid. I am delighted that there will be a focus on green renewable energy. Coleg Llandrillo Menai are currently working with RWE on training apprentices on wind turbine energy and maintenance, and they are concerned that they will have enough apprentices, so could you help promote this sector? And I've also made suggestions that, should there be 106 or social value contributions arising out of planning, it could be used for protecting the Penrhos nature reserve at Holyhead. Would you also support that?
And finally, Minister, please could you ensure that all representatives in north Wales will be involved, and not just those electioneering, as I've had businesses, public sector and constituents making important representations to me? Thank you.
Diolch i chi am egluro i Aelodau Ceidwadol mai Llywodraeth Lafur Cymru a weithiodd yn galed i sicrhau ein bod ni â chydraddoldeb gyda Lloegr o ran y cyllid sbarduno o £26 miliwn—nid yr £8 miliwn a gynigiwyd yn flaenorol—yn ogystal â diogelwch ar gyfer hawliau gweithwyr a diogelu'r amgylchedd. Rwy'n dweud hyn gan mai'r amodau hyn a luniwyd yng Nghymru yw'r rheswm y cytunais i, yn y diwedd, i gefnogi cais porthladd rhydd Ynys Môn. Rwy'n falch iawn y bydd canolbwyntio ar ynni adnewyddadwy gwyrdd. Mae Coleg Llandrillo Menai yn gweithio gydag RWE ar hyn o bryd i hyfforddi prentisiaid ym maes ynni a chynnal a chadw tyrbinau gwynt, ac maen nhw'n pryderu a fydd ganddyn nhw ddigon o brentisiaid, felly a wnewch chi helpu i hyrwyddo'r sector hwn? Ac rwyf i wedi gwneud awgrymiadau hefyd, os bydd yna 106 o gyfraniadau o werth cymdeithasol yn tarddu o gynllunio, y gellid ei ddefnyddio ar gyfer amddiffyn gwarchodfa natur Penrhos yng Nghaergybi. A fyddech chi'n cefnogi hynny hefyd?
Ac yn olaf, Gweinidog, os gwelwch chi'n dda, a wnewch chi sicrhau y bydd pob cynrychiolydd yn y gogledd â chyfranogiad, ac nid dim ond y rhai etholedig, gan fy mod i wedi derbyn sylwadau pwysig oddi wrth fusnesau, y sector cyhoeddus ac etholwyr? Diolch i chi.
Yes. On your final point, I'll of course make sure that north Wales Members are engaged. It's been one of the features, actually, that a range of partners from more than one party have been interested in both of the bids, and I want to try to maintain that cross-party support and expectation that the bidders will deliver on what they've promised in terms of the jobs dividend and the quality of work, which goes back to your point—and it's been made by others—about the terms and conditions. It's not just important for Labour Members, but I have deliberately made sure that, in the prospectus, we're clear about the rights of workers and what fair work should look like.
On the possibility of section 106 agreements in the planning process, I'm not the planning Minister now, but I'm not sure that I should give a cast-iron support, but I recognise the point you're making on what can be delivered through the planning process, not just in consenting, but what it means in terms of return for nearby communities to both the north Wales and the Celtic bid as well. I'll certainly continue to promote the sector as an opportunity for apprentices, for new people to come into the workforce. And I'm pleased that we did hold out, as has been recognised. Initially, we were told there'd be £8 million and the Welsh Government would be expected to make up the difference. I was very clear there wouldn't be a free port delivered on the cheap. When we got through that, and we had direct decision maker to decision maker conversations in the UK Government and the Welsh Government, we were able to make progress, and that is what I want to see continue in a pragmatic, constructive way, and I look forward to seeing all Members across north Wales engaged in supporting the next stage in the process.
Gwnaf. O ran eich pwynt olaf, wrth gwrs fe fyddaf i'n sicrhau bod gan Aelodau'r gogledd ymgysylltiad. Dyma fu un o'r nodweddion, mewn gwirionedd, sef bod ystod o bartneriaid o fwy nag un blaid wedi bod â diddordeb yn y ddau gais, ac rwy'n awyddus i geisio cynnal y gefnogaeth drawsbleidiol honno a'r disgwyliad y bydd y cynigwyr yn cyflawni'r hyn a addawyd o ran y difidend swyddi ac ansawdd y gwaith, sy'n cyfeirio yn ôl at eich pwynt chi—ac fe gafodd ei wneud gan eraill—ynglŷn â'r telerau a'r amodau. Nid i Aelodau Llafur yn unig y mae hynny'n bwysig, ond rwyf i'n fwriadol wedi sicrhau, yn y prosbectws, ein bod ni'n eglur ynglŷn â hawliau gweithwyr a sut wedd ddylai fod ar waith teg.
O ran y posibilrwydd o gytundebau adran 106 yn y broses gynllunio, nid fi yw'r Gweinidog cynllunio nawr, ond nid wyf i'n siŵr a ddylwn i fynegi cefnogaeth cwbl gadarn, ond rwy'n cydnabod y pwynt a wnewch chi o ran yr hyn y gellir ei gyflawni drwy'r broses gynllunio, nid yn unig wrth gydsynio, ond yr hyn y mae'n ei olygu o ran talu yn ôl i gymunedau cyfagos gyda chais y gogledd a'r cais Celtaidd hefyd. Yn sicr, fe fyddaf i'n parhau i hyrwyddo'r sector fel cyfle i brentisiaid, i bobl newydd ddod i mewn i'r gweithlu. Ac rwy'n falch i ni ddal at ein hymagwedd, fel sydd wedi cael ei gydnabod. I ddechrau, fe ddywedwyd wrthym ni mai £8 miliwn fyddai ar gael ac fe fyddai disgwyl i Lywodraeth Cymru dalu'r gwahaniaeth. Roeddwn i'n eglur iawn na fyddai porthladd rhydd yn cael ei gyflwyno mewn ffordd grintachlyd. Pan wnaethom ni fwrw drwy hynny, gan gynnal sgyrsiau rhwng y rhai a oedd yn gwneud y penderfyniadau uniongyrchol yn Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, roeddem ni'n gallu gwneud cynnydd, a dyna'r hyn yr hoffwn ei weld yn parhau mewn ffordd bragmataidd, adeiladol, ac rwy'n edrych ymlaen at weld yr holl Aelodau ar draws y gogledd yn cyfranogi wrth roi cefnogaeth i gam nesaf y broses.
Can I join colleagues across the Chamber in congratulating the Welsh Government and the UK Government on delivering the two free ports planned for Anglesey and for the Celtic free port, which is situated partially in my region? And I don't need to regurgitate statistics, but it can be genuinely be transformational, not only for Port Talbot, but for the whole south-west Wales region. But, with that economic boost, one of the things I'm hopeful that we'll get to see is an increase in freight travelling across south Wales, and so my mind immediately went back to a visit that Altaf Hussain and I did last year for National Lorry Week with workers in the haulage industry, and they raised two big issues: first of all, they spoke about the lack of adequate truck rest stops along the Welsh portion of the M4 corridor. So, if we're going to see more freight, would the Welsh Government commit to looking at the potential of the improvement in that area?
And, secondly, the other problem they identified was, unfortunately, sitting in traffic in the Brynglas tunnels on the M4, sometimes knocking them over their allotted hours as a result. So, I know the Welsh Government has taken a decision on the relief road—I don't want to go back over that—but has the Welsh Government commissioned any study into the impact that the free port will have on the M4 and the traffic problems that it causes there? Thank you.
A gaf i ymuno â chyd-Aelodau ar draws y Siambr i longyfarch Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU o ran y ddarpariaeth o ddau borthladd rhydd a gynlluniwyd ar gyfer Ynys Môn a'r porthladd rhydd Celtaidd, a leolir yn rhannol yn fy rhanbarth i? Ac nid oes unrhyw angen i mi ailadrodd ystadegau, ond fe all hyn fod yn wirioneddol drawsnewidiol, nid yn unig i Bort Talbot, ond i ranbarth y de-orllewin i gyd. Ond, gyda'r hwb economaidd hwnnw, un o'r pethau yr wyf i'n obeithiol y byddwn ni'n ei weld yw cynnydd o ran cludo nwyddau ar draws y de, ac felly aeth fy meddwl yn ôl yn syth at ymweliad a wnaeth Altaf Hussain a minnau'r llynedd ar gyfer Wythnos Genedlaethol y Lorïau gyda gweithwyr yn y diwydiant cludo nwyddau, ac roedden nhw'n codi dau fater mawr: yn gyntaf i gyd, roedden nhw'n sôn am ddiffyg arosfannau gorffwys lorïau digonol ar hyd y darn sydd yng Nghymru o goridor yr M4. Felly os byddwn ni'n gweld mwy o nwyddau, a fyddai Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i edrych ar bosibiliadau i wella hynny?
Ac, yn ail, y broblem arall a nodwyd ganddyn nhw oedd, yn anffodus, oedi mewn traffig yn nhwneli Brynglas ar yr M4, a bod hynny weithiau yn achosi iddyn nhw fynd dros eu horiau dynodedig. Felly, rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud penderfyniad ynglŷn â'r ffordd liniaru—nid wyf i'n dymuno mynd dros hynny unwaith eto—ond a yw Llywodraeth Cymru wedi comisiynu unrhyw astudiaeth i'r effaith y bydd y porthladd rhydd yn ei gael ar yr M4 a'r problemau traffig a gaiff eu hachosi yno? Diolch i chi.
Well, not only do we have a freight strategy that we're developing, but I'd remind the Member again that we need to get through the next stage in the process. We need to understand whether the headline claims made in the bids—and they are good bids that we've been happy to support through the next stage—to see the detail of that, to understand more about the detail before we make plans on assumptions.
So, regardless of the free-port status, I am confident we'll see more investment in developing and delivering marine energy across our long and windy coastline, which is a natural advantage in, not just power generation, but the economy of the future. And we will, of course, want to take account of what that economic development means for our broader infrastructure, and I'm sure that I, and the Deputy Minister for Climate Change, will be more than happy to take account of that in the future.
Wel, mae gennym ni yn unig strategaeth cludo nwyddau yr ydym yn ei datblygu, ond fe hoffwn i atgoffa'r Aelod unwaith eto bod angen i ni fynd trwy gam nesaf y broses. Mae angen inni ddeall a yw'r prif hawliadau a wnaethpwyd yn y ceisiadau—ac maen nhw'n geisiadau da y buom ni'n hapus i'w cefnogi drwy'r cam nesaf—i weld y manylion hynny, ar gyfer deall mwy am y manylion cyn i ni wneud cynlluniau ar sail rhagdybiaethau.
Felly, beth bynnag fyddo statws y porthladd rhydd, rwy'n hyderus y byddwn ni'n gweld rhagor o fuddsoddiad mewn datblygu a darparu ynni'r môr ar hyd ein harfordir hir a gwyntog ni, sy'n fantais naturiol, nid dim ond o ran cynhyrchu pŵer, ond o ran economi'r dyfodol. Ac fe fyddwn ni, wrth gwrs, yn dymuno ystyried yr hyn y bydd y datblygiad economaidd hwnnw'n ei olygu i'n seilwaith ni'n fwy eang, ac rwy'n siŵr y byddaf i, a'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, yn fwy na pharod i ystyried hynny yn y dyfodol.
Ac yn olaf, Samuel Kurtz.
And finally, Samuel Kurtz.
Diolch, Dirprwy Lywydd. And, Minister, I was delighted to see on Thursday a very happy and smiling First Minister, and a very happy and smiling Prime Minister up in Holyhead, and yourself smiling alongside the Secretary of State for Wales at Port Talbot yesterday, in celebration of the Celtic free-port bid. And what has been really transformational about this—and I say that—is the cross-party work that's gone on in support of both the bids in north Wales, and the Celtic free port in south-west Wales as well. And although he's not allowed to speak, as he's in the Deputy Presiding Officer's chair, I have to pay testament to Dai Rees for his advocacy in that part of the world, including Stephen Kinnock, Simon Hart, Stephen Crabb, Tom Giffard, Paul Davies as well, who's not here.
But one of the things in talking about the free-port bid is, now, your assessment of the next part of the process. Given the devolved responsibilities of the Welsh Government, how much of a relationship are you going to have with the two bids now going forward, so that, in delivery of the benefits that these bids have, you're involved with those discussions as to what you need to deliver on within Welsh Government devolved responsibility? Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A, Gweinidog, roedd hi'n bleser o'r mwyaf i mi weld Prif Weinidog Cymru hapus a siriol iawn ddydd Iau, a Phrif Weinidog y DU hapus a siriol iawn yng Nghaergybi, a chwithau'n gwenu ochr yn ochr ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru ym Mhort Talbot ddoe, i ddathlu'r cais am borthladd rhydd Celtaidd. A'r hyn a fu'n drawsnewidiol iawn ynglŷn â hyn—ac rwy'n dweud hynny—yw'r gwaith trawsbleidiol sydd wedi bod i gefnogi'r ceisiadau yn y gogledd, a'r porthladd rhydd Celtaidd yn y de-orllewin hefyd. Ac er nad yw ef yn cael siarad, gan ei fod ef yng nghadair y Dirprwy Lywydd, mae'n rhaid i mi roi teyrnged i Dai Rees am ei eiriolaeth yn y rhan honno o'r byd, gan gynnwys Stephen Kinnock, Simon Hart, Stephen Crabb, Tom Giffard, Paul Davies hefyd, nad yw yma.
Ond un o'r pethau ynglŷn â'r sôn am y cais am borthladdoedd rhydd, nawr, yw eich asesiad chi o gam nesaf y broses. O ystyried cyfrifoldebau datganoledig Llywodraeth Cymru, faint o berthynas a fydd gennych chi â'r ddau gais nawr wrth symud ymlaen, fel eich bod chi, wrth gyflawni'r manteision sydd i'r ceisiadau hyn, yn ymwneud â'r trafodaethau hynny o ran yr hyn y mae angen i chi gyflawni yn y cyswllt hwnnw o fewn y cyfrifoldebau a ddatganolir i Lywodraeth Cymru? Diolch.
Well, there is more of a practical conversation to take place now. So, I'm the lead Minister in this area, but, as I've said earlier, it does take in a range of other ministerial portfolios as well—the climate change Minister and the finance Minister being the most obvious ones, as well as the Minister for north Wales—because the devolved reliefs and powers that we'd be looking to exercise, we've got to understand the design of those around each of the bids. So, there will necessarily be a need for Ministers and our officials to be involved and engaged in that, as well as then planning for the potential outcome of those as well. If you think about the skills we talked about earlier, the questions about infrastructure, what we actually want to deliver is a real jobs dividend for Wales—a real jobs dividend in sustainable jobs that will help us on our path to a net-zero future.
It should also mean, if we get this right, that there is greater confidence in the steel sector as well. It isn't just Tata in Port Talbot, but, actually, if we're going to find our ability to build some of the floating offshore platforms, I'd much rather it was British steel that goes into those, and if it's going to be British steel, then a significant chunk of British steel production takes place in Wales, and that's what I want to see as well. So, it's part of the reason I mentioned earlier the need to have conversations with the UK Government about a range of these things as well. Finalising an investment package for the future of the steel sector will give more confidence, and I hope that the fact that the free-port bids are going through the next stage will give greater impetus for that decision to be made.
Wel, mae yna sgwrs fwy ymarferol i'w chynnal nawr. Felly, fi yw'r Gweinidog arweiniol yn y maes hwn, ond, fel dywedais i'n gynharach, mae hyn yn cynnwys ystod o bortffolios gweinidogol eraill hefyd—y Gweinidog newid hinsawdd a'r Gweinidog cyllid yw'r rhai mwyaf amlwg, yn ogystal â Gweinidog gogledd Cymru—oherwydd y rhyddhadau a'r pwerau datganoledig y byddwn ni'n bwriadu eu hymarfer, fe fydd hi'n rhaid i ni ddeall dyluniad y rheiny o ran pob un o'r ceisiadau. Felly, fe fydd hi'n angenrheidiol i Weinidogion a'n swyddogion ni fod â rhan ac ymgysylltiad yn hynny, yn ogystal â chynllunio wedyn ar gyfer canlyniadau posibl y rhain hefyd. Os ydych chi'n meddwl am y sgiliau y gwnaethom ni siarad amdanyn nhw'n gynharach, y cwestiynau am isadeiledd, yr hyn yr ydym ni'n dymuno ei gyflawni mewn gwirionedd yw difidend swyddi gwirioneddol i Gymru—difidend swyddi gwirioneddol o ran swyddi cynaliadwy a fydd yn ein helpu ni ar hyd ein llwybr at ddyfodol sero net.
Fe ddylai olygu hefyd, os gwnawn ni hyn yn iawn, y bydd mwy o hyder yn y sector dur hefyd. Nid yn unig Tata ym Mhort Talbot, ond, mewn gwirionedd, os ydym ni am ddod o hyd i'n gallu i adeiladu rhai o'r llwyfannau arnofiol ar y môr, fe fyddai hi'n llawer gwell gen i weld dur o Brydain yn mynd i mewn i'r rhain, ac os dur o Brydain fydd hwnnw, yna mae cyfran sylweddol o gynhyrchiant dur Prydain yn digwydd yng Nghymru, a dyna'r hyn yr wyf i'n dymuno ei weld hefyd. Felly, dyna ran o'r rheswm y soniais i amdano'n gynharach am yr angen i gynnal sgyrsiau gyda Llywodraeth y DU am ystod o'r pethau hyn hefyd. Fe fydd cwblhau pecyn buddsoddi ar gyfer dyfodol y sector dur yn golygu mwy o hyder, ac rwy'n gobeithio y bydd y ffaith bod y ceisiadau am borthladdoedd rhyddion yn mynd drwy eu cam nesaf yn rhoi mwy o ysgogiad i'r penderfyniad hwnnw gael ei wneud.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 4 yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol. A galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.
Item 4 is a statement by the Minister for Health and Social Services: access to primary care services. And I call on the Minister, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Today, I am pleased to provide an update on our programme for government commitment to delivering better access to doctors, nurses, dentists and other health professionals in primary care services.
At the outset, I think it is important to acknowledge that the demand for primary care services outstrips capacity, which undoubtedly provides a challenge in terms of delivering on our commitment to improving access to health professionals, particularly when our budgets are so stretched as a result of long-term austerity and inflationary pressures.
The backlog created by the COVID-19 pandemic continues to impact on waiting times. But, despite this, we all know that the numbers of people in Wales supported by our health and care professionals on a weekly basis is staggering. They are dedicated to providing the best quality of care to all who require it, prioritising on the basis of clinical need where necessary. But we know there's a need to do more.
Our primary care model for Wales is about people accessing the right care, from the right professional for their specific needs, as close to home as possible. Primary care services are integrating, bringing together GPs, nurses, pharmacists, allied health professionals, dentists, optometrists, and other local services, co-ordinating access and effectively using everyone’s expertise and time.
Whilst working together to deliver services, we also want front-line health professionals to collaborate through the primary care clusters to help plan services that better meet the specific needs of their communities. To strengthen their voices, professional collaboratives have been established over recent months for GPs, nurses, pharmacists, optometrists and allied health professionals, and dental professional collaboratives are next. This transformation is underpinned by a programme of contract reform, which provides the legislative platform to accelerate patient access to primary care health professionals. This aligns to 'A Healthier Wales', and is founded on the key principles of prudent healthcare.
In Wales, we promote a digital-first approach, and I am confident that we will be making significant strides in this area in the next few months and years. Patients can get a range of advice and information from the NHS 111 Wales website, including access to 76 symptom checkers. During January, there were 423,600 visits to the NHS 111 Wales website, with 18,600 completed symptom checkers. And I am particularly pleased that the 111 service is now being extended to mental health support, with the latest 111, press 2 service having been switched on in Betsi Cadwaladr University Health Board last week.
Where patients need to contact their GP practice, there are initiatives in place to ensure consistency of access across Wales. But we know many people still find it difficult to make a timely appointment to see a GP. That is why our access commitment, introduced in April last year, requires practices to adopt a planned approach to meeting patient need, moving away from the release of all appointments at 8 a.m.. We want to see this way of working become a future contractual requirement for GPs, and I am pleased to say that our initial phase of access standards will be contractually mandated from next week.
With respect to dentistry, we want to reach a position where everyone in Wales who wants access to NHS dental care can get it, but this is not going to happen overnight. On the whole, dentists are independent providers. We are promoting a new way of working, and it takes time to train the relevant workforce. We are working with health boards, who have the responsibility for the provision of NHS dental services, to address gaps in service provision through their operational plans. The overwhelming majority of dental practices are now working under the principles of dental reform, focusing on prevention and needs-based treatment. This is creating capacity for more patients to access NHS dental provision. During this financial year, over 155,000 patients who have historically struggled to get an appointment have now received treatment. From 1 April last year, £2 million of additional recurrent funding was made available to improve access to NHS dentistry across Wales. Health boards are investing this funding in NHS dental services to address local needs.
As part of the reformed contract for our community pharmacies in Wales, since April last year, pharmacists have been able to prescribe and supply medicines for an extended range of conditions, providing increased access to services for the public, and relieving pressure on GP and other NHS services. Pharmacists can now provide treatment for common minor ailments, they can give access to repeat medicines in an emergency, they can provide annual flu vaccinations, emergency contraception, and some forms of regular contraception. And these services are available in 99 per cent of pharmacies across Wales, and they're all provided free at the point of need.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy'n falch o roi diweddariad ar ein rhaglen ar gyfer ymrwymiad y llywodraeth i ddarparu gwell mynediad at feddygon, nyrsys, deintyddion a gweithwyr iechyd proffesiynol eraill y gwasanaethau gofal sylfaenol.
Ar y cychwyn cyntaf, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod bod y galw am wasanaethau gofal sylfaenol yn fwy na'r gallu i'w darparu, sydd, yn ddiamau, yn cyflwyno her o ran cyflawni ein hymrwymiad ni i wella mynediad at weithwyr iechyd proffesiynol, yn enwedig pan fo gymaint o bwysau ar ein cyllidebau o ganlyniad i gyni hirdymor a phwysau chwyddiant.
Mae'r ôl-groniad a greodd pandemig COVID-19 yn dal i effeithio ar amseroedd aros. Ond er hynny, fe wyddom ni i gyd fod niferoedd y bobl yng Nghymru y mae ein gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol yn eu cefnogi bob wythnos yn syfrdanol. Maen nhw'n ymroddedig i ddarparu'r ansawdd gofal gorau i bawb sydd ei angen, gan flaenoriaethu ar sail angen clinigol lle byddo'r angen. Ond fe wyddom ni fod angen gwneud rhagor.
Ystyr ein model gofal sylfaenol i Gymru yw rhoi'r gofal priodol i bobl, gan y gweithiwr proffesiynol cymwys ar gyfer eu hanghenion penodol nhw, mor agos at yr aelwyd â phosibl. Mae gwasanaethau gofal sylfaenol yn integreiddio, gan ddod â meddygon teulu, nyrsys, fferyllwyr, gweithwyr iechyd proffesiynol perthynol, deintyddion, optometryddion, a gwasanaethau lleol eraill at ei gilydd, i gydlynu mynediad yn effeithiol gan ddefnyddio arbenigedd ac amser pob un.
Wrth weithio gyda'n gilydd i ddarparu gwasanaethau, rydym ni awyddus hefyd i weithwyr iechyd proffesiynol rheng flaen gydweithio trwy'r clystyrau gofal sylfaenol i helpu i gynllunio gwasanaethau sy'n ateb anghenion penodol eu cymunedau nhw'n well. I gryfhau eu lleisiau nhw, cafodd cydweithredwyr proffesiynol eu sefydlu dros y misoedd diwethaf ar gyfer meddygon teulu, nyrsys, fferyllwyr, optometryddion a gweithwyr iechyd proffesiynol perthynol, a chydweithredwyr proffesiynol deintyddol sydd nesaf. Yn sail i'r trawsnewidiad hwn y mae'r rhaglen o ddiwygio contractau, sy'n rhoi sylfaen deddfwriaethol i gyflymu mynediad cleifion at weithwyr iechyd gofal sylfaenol proffesiynol. Mae hyn yn cydredeg â 'Chymru Iachach', ac ar sail egwyddorion allweddol gofal iechyd darbodus.
Yng Nghymru, rydym ni'n hyrwyddo dull digidol yn gyntaf, ac rwy'n ffyddiog y byddwn ni'n cymryd camau breision yn y maes hwn yn ystod y misoedd a'r blynyddoedd nesaf. Fe all cleifion gael ystod o gyngor a gwybodaeth ar wefan GIG 111 Cymru, gan gynnwys mynediad at 76 o holiaduron ar gyfer gwirio symptomau. Yn ystod mis Ionawr, ymwelwyd â gwefan GIG 111 Cymru 423,600 o weithiau, gyda 18,600 o holiaduron symptomau wedi eu llenwi. Ac rwy'n arbennig o falch fod y gwasanaeth 111 yn cael ei ymestyn erbyn hyn i gymorth iechyd meddwl, gyda'r gwasanaeth 111 diweddaraf, gwasanaeth pwyso 2 wedi ei roi ar waith ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yr wythnos diwethaf.
Lle bod angen i gleifion gysylltu â'u meddygfeydd nhw, mae yna fentrau ar waith ar gyfer sicrhau cysondeb mynediad ledled Cymru. Ond fe wyddom ni fod llawer o bobl yn ei chael hi'n anodd cael apwyntiad o hyd i weld meddyg teulu mewn amser rhesymol. Dyna pam mae ein hymrwymiad ni i fynediad, a gyflwynwyd ym mis Ebrill y llynedd, yn ei gwneud hi'n ofynnol i feddygfeydd fabwysiadu dull gweithredu a gynlluniwyd o ddiwallu angen cleifion, gan symud i ffwrdd oddi wrth ryddhau pob apwyntiad am 8am. Rydym ni'n awyddus i weld y ffordd hon o weithio yn mynd yn ofyniad contractiol i feddygon teulu yn y dyfodol, ac rwy'n falch o ddweud y bydd ein cam cychwynnol ni o ran safonau mynediad yn cael ei fandadu'n gontractiol o'r wythnos nesaf ymlaen.
O ran deintyddiaeth, rydym ni'n dymuno cyrraedd sefyllfa lle gall pawb yng Nghymru sydd eisiau mynediad at ofal deintyddol y GIG ei gael ef, ond nid yw hyn am ddigwydd dros nos. Ar y cyfan, darparwyr annibynnol yw deintyddion. Rydym ni'n hyrwyddo ffordd newydd o weithio, ac mae hi'n cymryd amser i hyfforddi'r gweithlu perthnasol. Rydym ni'n gweithio gyda'r byrddau iechyd, sydd â chyfrifoldeb am ddarparu gwasanaethau deintyddol y GIG, i fynd i'r afael â'r bylchau yn narpariaeth gwasanaethau trwy eu cynlluniau gweithredol nhw. Mae mwyafrif llethol y practisau deintyddol yn gweithio gyda'r egwyddorion ar gyfer diwygio deintyddiaeth, gan ganolbwyntio ar ataliaeth a thriniaeth ar sail anghenion. Mae hyn yn rhoi'r gallu i fwy o gleifion gael mynediad at ddarpariaeth ddeintyddol y GIG. Yn ystod y flwyddyn ariannol hon, mae dros 155,000 o gleifion sydd wedi ei chael hi'n anodd cael apwyntiad yn y gorffennol wedi cael triniaeth erbyn hyn. O 1 Ebrill y llynedd, roedd £2 filiwn ychwanegol o gyllid rheolaidd ar gael i wella mynediad at ddeintyddiaeth y GIG ledled Cymru. Mae'r byrddau iechyd yn buddsoddi'r cyllid hwn yng ngwasanaethau deintyddol y GIG i fynd i'r afael ag anghenion lleol.
Yn rhan o'r contract diwygiedig ar gyfer ein fferyllfeydd cymunedol ni yng Nghymru, ers mis Ebrill y llynedd, mae fferyllwyr wedi gallu rhagnodi a chyflenwi meddyginiaethau ar gyfer ystod estynedig o gyflyrau, gan ddarparu mwy o fynediad i'r cyhoedd at wasanaethau, ac ysgafnu'r pwysau ar wasanaethau meddygon teulu a gwasanaethau eraill y GIG. Fe all fferyllwyr roi triniaeth nawr ar gyfer mân anhwylderau cyffredin, fe allan nhw roi mynediad at feddyginiaethau rheolaidd mewn argyfwng, fe allan nhw gynnig brechiadau ffliw blynyddol, atal cenhedlu brys, a rhai ffurfiau cyffredin o atal cenhedlu. Ac mae'r gwasanaethau hyn ar gael yn 99 y cant y fferyllfeydd ledled Cymru, ac maen nhw i gyd yn cael eu darparu yn rhad ac am ddim pryd a lle bynnag y bo’u hangen.
Ym maes optometreg, rydym ni eisoes yn ehangu'r ddarpariaeth â ffocws clinigol mewn gofal sylfaenol. Mae hynny'n cael ei wneud drwy symud rhai gwasanaethau gofal llygad o'r ysbyty i'r gymuned, lle mae gweithlu medrus ar gael i ateb y galw cynyddol. Cyn bod rhai elfennau o'r diwygio yn gallu dod i rym, bydd angen gwneud newidiadau i'r rheoliadau, ac, wrth gwrs, fe fyddwn ni yn ymgynghori ar y cynigion. Yn y cyfamser, mae'r broses ar y gweill i gyflwyno gwasanaethau gan optometryddion â chymwysterau uwch, fel rhagnodi annibynnol, glawcoma a retina meddygol, gan ddefnyddio'r cyfarwyddiadau deddfwriaethol presennol. Rŷn ni'n sylweddoli mai'r llwybrau gwasanaeth hyn fydd yn cael yr effaith fwyaf o ran cefnogi gwasanaethau gofal llygad arbenigol mewn ysbytai.
Rydym ni hefyd yn gwneud cynnydd da wrth alluogi cleifion i gael mynediad uniongyrchol at lwybrau awdioleg heb gael eu cyfeirio gan feddyg teulu neu weithiwr proffesiynol arall yn y maes iechyd neu ofal cymdeithasol. I hwyluso'r newid yma, rydyn ni'n ymwneud mwy â'r trydydd sector a'r cynghorau iechyd cymuned, gan greu capasiti mewn gwasanaethau awdioleg drwy gamau cadarn i gynllunio'r gweithlu.
Mae mynediad at weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd mewn gofal sylfaenol yn flaenoriaeth hefyd, ac mae hyn yn dal i gael ei symud ymlaen drwy'r rhaglen strategol gofal sylfaenol. Ym mis Ionawr, gwnes i gyhoeddi £5 miliwn yn ychwanegol i gynyddu nifer y gweithwyr proffesiynol hyn ac i wella mynediad at wasanaethau adsefydlu yn y gymuned i helpu pobl i ddal i fod yn actif ac yn annibynnol.
Bydd yr ymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i fuddsoddi mewn cenhedlaeth newydd o hybiau iechyd a gofal cymdeithasol integredig yn bwysig wrth helpu i greu capasiti cymunedol. Drwy ein cronfa buddsoddi cyfalaf newydd, rŷn ni'n dechrau gweld cynigion yn dwyn ffrwyth, gan gynnwys hyb lles Rhiwbeina, sydd newydd gael ei gwblhau. Mae hwn yn galluogi pobl i gael gafael ar amrywiaeth fwy eang o wasanaethau iechyd, gofal a lles yn nes at adref.
Mae buddsoddiad pellach wedi ei wneud mewn nyrsio cymunedol, sef ychydig o dan £3 miliwn ers 2021. Mae hwn er mwyn datblygu ar yr hyn a gafodd ei ddysgu drwy'r cynlluniau peilot nyrsio yn y gymdogaeth. I gefnogi hyn mae'r system amserlenni electronig yn galluogi timau nyrsio ardal i wneud yn siwr bod eu gwasanaeth i gleifion yn cael ei ddarparu gan y nyrs gywir â'r sgiliau cywir bob tro.
Ar draws yr holl wasanaethau hyn mae sicrhau tegwch mynediad yn hanfodol. Mae'r Llywodraeth yma yn cydnabod yr angen i roi pwyslais penodol ar sicrhau bod grwpiau bregus yn gallu cael gafael ar wasanaethau, gan gynnwys pobl sydd yn cael eu hystyried yn fregus.
Yn ddiweddar, rydym wedi comisiynu ymchwil annibynnol i gael safbwyntiau'r cyhoedd yng Nghymru ynglŷn â mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol a beth mae mynediad da yn ei olygu iddyn nhw. Mae barn y cyhoedd yn hynod o bwysig wrth inni weithio i ddatblygu polisi sy'n cefnogi eu hanghenion gofal sylfaenol.
Yn olaf, dwi eisiau cydnabod fy niolch i i'r gweithwyr proffesiynol sy'n gweithio mewn gofal sylfaenol. Heb eu hymroddiad a'u hyblygrwydd nhw, fyddai dim modd darparu'r gwasanaethau dwi wedi cyfeirio atyn nhw a thrawsnewid y gwasanaethau hynny er lles pobl Cymru. Diolch.
In optometry, we are already expanding clinically focused provision in primary care. That's being done by moving the delivery of some eye-care services from hospitals to the community, where there is a skilled workforce with the capacity to meet increasing demand. Before some aspects of the reform can come into force, some changes will need to be made to regulations, and, of course, we will be consulting on those proposals. In the meantime, the roll-out of services, utilising optometrists with higher qualifications, such as independent prescribing, glaucoma and medical retina, is under way, using existing legislative directions. We recognise that these service pathways will have the greatest impact in terms of supporting specialist hospital eye-care services.
We are also making good progress in terms of providing direct access for patients to audiology pathways without referral by a GP or another health or social care professional. To facilitate this change, we are engaging more with the third sector and community heath councils, establishing capacity in audiology services via robust workforce planning.
Access to allied health professionals in primary care is also a priority, and this continues to be progressed through the strategic programme for primary care. In January, I announced an additional £5 million to increase the number of allied health professionals and to improve access to community-based rehabilitation to help people remain active and independent.
The commitment in the programme for government to invest in a new generation of integrated health and social care hubs will play an important role in helping to build community capacity. Through our new capital investment fund, we are beginning to see proposals come to fruition, including the newly completed Rhiwbina well-being hub, which will provide people with easy and seamless access to a wider range of health, care and well-being services closer to their homes.
There has been further investment for community nursing, namely just under £3 million since 2021. This is to take forward the learning from the neighbourhood district nursing pilot schemes. Supporting this, the electronic scheduling system enables district nursing teams to ensure that their service can provide patients with access to the right nurse with the right skills every visit.
Across all of these services, ensuring equity of access is vital. This Government recognises the need for a specific focus on access to services by vulnerable groups, including those who are classified as frail.
We have recently commissioned a piece of independent research to gain insight from the public in Wales around accessing primary care services and what good access means to them. The views of the public are extremely important as we work to progress policy that supports their primary care needs.
Lastly, I would like to acknowledge my thanks to the professionals working in primary care. Without their dedication and flexibility, the services that I have highlighted could not be delivered and transformed for the well-being of people across Wales. Thank you.
Can I thank the Minister for the advance copy of the statement on what is a really important topic, because we see a lot of anecdotal evidence that shows the difficulty in accessing primary care services, and how that drives pressure, of course, on emergency care with lots of people then turning to A&E? Indeed, that was one of the reasons why I brought forward the Welsh Conservatives' GP access plan.
One of the components of that was to upgrade and modernise GP phone systems—that often, I would suggest, don't work for many patients—helping to alleviate long waits when contacting a surgery. I've lost count of the times when I've had correspondence from constituents with regard to the out-of-date methods of trying to make an appointment. We've got that well-known 8 a.m. rush, for example. So, how are you going to support surgeries into the modern world in that regard, Minister? One of these ways could be through an NHS Wales app, so that patients in Wales, like those in England already, could access health records, order prescriptions, contact health professionals and, yes, of course, manage appointments as well. Where are we with this, which I would suggest is vital technology? Perhaps you can give an update in that regard.
Again, on the plan that I've previously brought forward myself, Minister, have you given any consideration to the suggestion around cutting red tape for GPs so that they can see more patients, by allowing a greater range of professionals to be able to provide medical evidence and certificates, such as fit notes and DVLA checks? If others could do that, it would really free up GPs' time. And what about the improvements in transparency and accountability by increasing the oversight of practices and making health boards collect information on patients? That could certainly be done in a non-burdensome way, using IT, I would suggest. And of course, it's really frustrating for politicians like me, whose job it is to scrutinise the Government, to find that information is just not being collected on matters that are really important to the Welsh people and helping us to make policy judgments.
Before I move away from GPs, it would be good to know, Minister, if you are happy with the Chancellor's decision to abolish the tax-free lifetime pension allowance, because it addressed in my view one of the driving factors pushing GPs to retire early. This was welcomed, I noticed, by the British Medical Association, who reported the very next day that doctors were already cancelling their retirements to further contribute to the NHS. But I did notice a bit in The Times that reported a dash to retire before Labour reverses this, despite Wes Streeting actually calling for this back in September. So, it would be good to know the Minister's and the Welsh Government's position in this regard, especially in the context that Welsh communities have lost 20 per cent of their GP practices in the last 10 years.
On e-prescribing, an update on that would be appreciated. Again, in England and Scotland, we've seen that happen there since 2005 and 2009 respectively. Can we have an update on progress in that regard?
I wonder if the Minister also shares my concern that one of the challenges we need to overcome in Wales is the lack of knowledge about different primary care services—an absence of knowledge about what pharmacies and minor injury units can do. And on that note, what is the guidance to A&E units about referring people who are clearly in need of one of these services rather than emergency care in a timely manner? Basically, what I'm saying is that, if somebody turns up, perhaps, at A&E in the Heath hospital with a sprained ankle, they shouldn't be left to go through the system, taking up time and resources; I would suggest they should be then sent away to the more appropriate department straight away. I was just wondering if the Minister shares that view.
Dentists you've mentioned, Minister. I know in the recent update you provided in that regard you talked about a meeting with the British Dental Association in the next couple of weeks, at the time. Have you had that meeting? Can you update us on what followed that meeting, if it has taken place?
And finally, you ended your statement by referring to commissioning independent research around accessing primary care services. That's very good, and I very much welcome that. You mentioned that the views of the public are really extremely important, and I agree with that as well. Can you give us any details on the timeline of that work and how can the public engage?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y copi ymlaen llaw o'r datganiad ar beth sy'n bwnc pwysig iawn, oherwydd rydyn ni'n gweld llawer o dystiolaeth anecdotaidd sy'n dangos y drafferth wrth geisio cael mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol, a sut mae hynny'n creu pwysau, wrth gwrs, ar ofal brys gyda llawer o bobl wedyn yn troi at yr adrannau damweiniau ac achosion brys? Yn wir, dyna un o'r rhesymau pam y gwnes i gyflwyno cynllun mynediad at feddygon teulu y Ceidwadwyr Cymreig.
Un o'r elfennau hynny oedd uwchraddio a moderneiddio systemau ffôn meddygon teulu—nad ydyn nhw'n aml, byddwn i'n ei awgrymu, yn gweithio i lawer o gleifion—gan helpu i leddfu arosiadau hir wrth gysylltu â meddygfa. Rydw i wedi colli cyfrif o'r adegau yr wyf i wedi cael gohebiaeth gan etholwyr ynghylch y dulliau hen ffasiwn o geisio gwneud apwyntiad. Mae gennym ni'r rhuthro adnabyddus hwnnw am 8am, er enghraifft. Felly, sut ydych chi'n mynd i gefnogi meddygfeydd i mewn i'r byd modern yn hynny o beth, Gweinidog? Gallai un o'r ffyrdd hynny fod drwy ap GIG Cymru, fel y gallai cleifion yng Nghymru, fel y rhai yn Lloegr eisoes, gael mynediad at gofnodion iechyd, archebu presgripsiynau, cysylltu â gweithwyr iechyd proffesiynol ac, ie, wrth gwrs, rheoli apwyntiadau hefyd. Ble ydym ni gyda hyn, sy'n dechnoleg hanfodol y byddwn i'n ei awgrymu? Efallai y gallwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch hynny.
Unwaith eto, ar y cynllun yr wyf i wedi'i gyflwyno fy hun o'r blaen, Gweinidog, ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i'r awgrym ynghylch torri biwrocratiaeth ar gyfer meddygon teulu fel y gallan nhw weld mwy o gleifion, drwy ganiatáu i amrywiaeth ehangach o weithwyr proffesiynol allu darparu tystiolaeth a thystysgrifau meddygol, fel nodiadau ffitrwydd ac arolygon DVLA? Pe bai eraill yn gallu gwneud hynny, byddai wir yn rhyddhau amser meddygon teulu. A beth am y gwelliannau mewn tryloywder ac atebolrwydd drwy gynyddu goruchwylio meddygfeydd a gwneud i fyrddau iechyd gasglu gwybodaeth am gleifion? Yn sicr, byddai modd gwneud hynny mewn ffordd nad yw'n feichus, gan ddefnyddio TG, byddwn i'n ei awgrymu. Ac wrth gwrs, mae'n rhwystredig iawn i wleidyddion fel fi, gyda'i gwaith nhw o graffu ar y Llywodraeth, i ganfod nad yw gwybodaeth yn cael ei chasglu ar faterion sy'n wirioneddol bwysig i'r Cymry a'n helpu ni i lunio dyfarniadau polisi.
Cyn i mi symud i ffwrdd o feddygon teulu, byddai'n dda gwybod, Gweinidog, os ydych chi'n hapus gyda phenderfyniad y Canghellor i ddiddymu'r lwfans di-dreth pensiwn oes, oherwydd y gwnaeth, yn fy marn i, ymdrin ag un o'r ffactorau ysgogi sy'n gwthio meddygon teulu i ymddeol yn gynnar. Roedd croeso i hyn, sylwais i, gan Gymdeithas Feddygol Prydain, a adroddodd y diwrnod canlynol bod meddygon eisoes yn canslo eu hymddeoliadau i gyfrannu ymhellach at y GIG. Ond gwnes i sylwi ar ddarn yn The Times yn adrodd ar ruthro i ymddeol cyn i Lafur wyrdroi hyn, er i Wes Streeting alw am hyn yn ôl ym mis Medi mewn gwirionedd. Felly, byddai'n dda gwybod beth yw safbwynt y Gweinidog a Llywodraeth Cymru yn hyn o beth, yn enwedig yn y cyd-destun bod cymunedau Cymru wedi colli 20 y cant o'u meddygfeydd yn ystod y 10 mlynedd ddiwethaf.
Ar e-ragnodi, byddai'r wybodaeth ddiweddaraf ar hynny yn cael ei werthfawrogi. Eto, yn Lloegr a'r Alban, rydyn ni wedi gweld hynny'n digwydd yno ers 2005 a 2009 yn y drefn honno. A gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf ar gynnydd yn hynny o beth?
Tybed a yw'r Gweinidog hefyd yn rhannu fy mhryder i mai un o'r heriau sydd angen i ni eu goresgyn yng Nghymru yw'r diffyg gwybodaeth am wahanol wasanaethau gofal sylfaenol—diffyg gwybodaeth ynghylch yr hyn y gall fferyllfeydd ac unedau mân anafiadau ei wneud. Ac ar y nodyn hwnnw, beth yw'r canllawiau i unedau damweiniau ac achosion brys ynglŷn â chyfeirio pobl sy'n amlwg angen un o'r gwasanaethau hyn yn hytrach na gofal brys mewn modd amserol? Yn y bôn, yr hyn rwy'n ei ddweud yw, os bydd rhywun yn ymddangos, efallai, yn uned damweiniau ac achosion brys Ysbyty Athrofaol Cymru gyda phigwrn wedi'i hysigo, ni ddylai gael ei adael i fynd trwy'r system, gan gymryd amser ac adnoddau; byddwn i'n awgrymu y dylai wedyn gael ei anfon i ffwrdd i'r adran fwy priodol yn syth. Tybed a yw'r Gweinidog yn rhannu'r farn honno.
Deintyddion, rydych chi wedi sôn amdanyn nhw, Gweinidog. Rwy'n gwybod yn yr wybodaeth ddiweddaraf y gwnaethoch chi ei rhoi ar hyn, y gwnaethoch chi sôn am gyfarfod gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain yn ystod yr wythnosau nesaf, ar y pryd. Ydych chi wedi cael y cyfarfod hwnnw? A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar yr hyn a ddilynodd y cyfarfod hwnnw, os yw wedi digwydd?
Ac yn olaf, gwnaethoch chi ddod â'ch datganiad i ben drwy gyfeirio at gomisiynu ymchwil annibynnol ynghylch cael mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol. Mae hynny'n dda iawn, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr. Fe wnaethoch chi sôn bod barn y cyhoedd yn hynod o bwysig, ac rwy'n cytuno â hynny hefyd. A allwch chi roi unrhyw fanylion i ni ar linell amser y gwaith hwnnw a sut gall y cyhoedd ymgysylltu?
Diolch yn fawr. You'll know that, in relation to access to GPs, we've done a huge amount of work on that over the past few years. In fact, we had some access standards set out, and I'm pleased to say that 89 per cent of GP surgeries are already achieving the access standards that we set out. Those access standards include a commitment to make sure that what is offered by GP surgeries, for example, is a blended model of different ways of accessing. It may be that there'll be an opportunity for an urgent on-the-day booking, there'll be prebookable appointments, there'll be telephone consultations available, there'll be digital contact available. The whole point is that there's a broader way of accessing GP surgeries, and that face-to-face contact would depend on the clinical judgment of the GP. Up until now, that has been effectively a voluntary approach, but in three days' time that will become a requirement. I'm hoping that, for those laggards who have not got rid of the 8 a.m. bottleneck, for example, we will see some shift in those from 1 April.
When it comes to the NHS Wales app, it's been very carefully tested. It's live, but for a small group of people, already. What we didn't want to do is to see what they did in England, which was to launch the app and watch all of the GP surgeries just switch it off, so actually your ability to use it was quite restrained. We're taking it very, very carefully, but I'll have some news on that imminently.
In terms of improvements and transparency and making sure that the voice of the patient is heard, of course there is access now to the community health councils. That is the voice of the patient, and of course, that, from 1 April, will be turning to the new patient voice facility, Llais, so hopefully people will know that they can access that as a way of letting the NHS know if they're dissatisfied with the service.
When it comes to the abolition of pension allowance for doctors, we actually lobbied for this. I was very clear that we had to do something to try and stem the flow of doctors retiring early, so we're pleased to see that. Whether it needed to be extended to everybody in that particular tax bracket, I'm not sure about that, but certainly we've welcomed it in relation to the NHS.
We've got more GPs than ever. When it comes to e-prescribing, you will see some changes on that this summer, at the GP level. And of course there are different ways, as you say, of accessing primary care services. One of the things you will have seen, and you will have seen it because you'll have been living in a cave if you haven't seen it, is the 'Help Us to Help You' campaign, which tries to direct people to the right facility for them. And obviously there's also the 111 service that directs people. Very few of the people who phone 111 are directed to accident and emergency.
I did have a meeting with the British Dental Association. There are clearly a number of issues that we still need to iron out with them. We do need to make sure that we perhaps give a much clearer picture of what's coming their way and that we discuss that with them earlier in the process. I have asked the head of dentistry for Welsh Government to continue with that discussion and I've asked for a follow-up, just to see how far we get on that in the next week.
Diolch yn fawr. Byddwch chi'n gwybod, o ran mynediad at feddygon teulu, ein bod ni wedi gwneud llawer iawn o waith ar hynny dros y blynyddoedd diwethaf. Mewn gwirionedd, roedd gennym ni rai safonau mynediad wedi'u nodi, ac rwy'n falch o ddweud bod 89 y cant o feddygfeydd meddygon teulu eisoes yn cyflawni'r safonau mynediad a gafodd eu nodi gennym ni. Mae'r safonau mynediad hynny'n cynnwys ymrwymiad i sicrhau bod yr hyn sy'n cael ei gynnig gan feddygfeydd, er enghraifft, yn fodel cyfunol o wahanol ffyrdd o gael mynediad. Mae'n bosibl y bydd cyfle i archebu ar frys ar y diwrnod, bydd apwyntiadau y mae modd eu harchebu o flaen llaw, bydd ymgynghoriadau ffôn ar gael, bydd cyswllt digidol ar gael. Yr holl bwynt yw bod ffordd ehangach o gael mynediad at feddygfeydd teulu, ac y byddai cyswllt wyneb yn wyneb yn dibynnu ar farn glinigol y meddyg teulu. Hyd at hyn, mae hynny wedi bod yn ddull gwirfoddol i bob pwrpas, ond ymhen tridiau bydd hynny'n dod yn ofyniad. Rwy'n gobeithio, i'r rhai hynny sydd ar ei hôl hi a heb gael gwared â'r dagfa 8am, er enghraifft, gwelwn ni rywfaint o symudiad yn y rheiny o 1 Ebrill.
O ran ap GIG Cymru, mae wedi cael ei brofi'n ofalus iawn. Mae'n fyw yn barod, ond i grŵp bach o bobl yn unig. Yr hyn nad oeddem ni eisiau'i wneud yw gweld beth wnaethon nhw yn Lloegr, sef lansio'r ap a gwylio pob un o'r meddygfeydd yn ei ddiffodd, felly mewn gwirionedd roedd eich gallu i'w ddefnyddio yn eithaf cynnil. Rydyn ni'n ei gymryd yn ofalus iawn, iawn, ond bydd gennyf i rywfaint o newyddion ar hynny yn fuan.
O ran gwelliannau a thryloywder a gwneud yn siŵr bod llais y claf yn cael eu clywed, wrth gwrs mae mynediad nawr i'r cynghorau iechyd cymuned. Dyna lais y claf, ac wrth gwrs, y bydd, o 1 Ebrill, yn troi at y cyfleuster newydd llais y claf, Llais, felly gobeithio y bydd pobl yn gwybod y gallan nhw gael mynediad at hynny fel ffordd o adael i'r GIG wybod os ydyn nhw'n anfodlon â'r gwasanaeth.
O ran diddymu'r lwfans pensiwn i feddygon, gwnaethom ni lobïo dros hyn a dweud y gwir. Roedden ni'n glir iawn bod rhaid i ni wneud rhywbeth i geisio atal y llif o feddygon sy'n ymddeol yn gynnar, felly rydyn ni'n falch o weld hynny. P'un ai oedd angen ei ymestyn i bawb yn y fraced dreth benodol honno, nid ydw i'n siŵr am hynny, ond yn sicr rydyn ni wedi'i groesawu o ran y GIG.
Mae gennym ni fwy o feddygon teulu nag erioed. O ran e-ragnodi, fe welwch chi rai newidiadau ar hynny yr haf hwn, ar lefel y meddyg teulu. Ac wrth gwrs mae yna wahanol ffyrdd, fel y dywedwch chi, o gael mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol. Un o'r pethau y byddwch chi wedi'i weld, a byddwch chi wedi'i weld, oherwydd fe fyddwch chi wedi bod yn byw mewn ogof os nad ydych chi wedi'i weld, yw'r ymgyrch 'Helpwch Ni i'ch Helpu Chi', sy'n ceisio cyfeirio pobl at y cyfleuster cywir ar eu cyfer. Ac yn amlwg mae hefyd y gwasanaeth 111 sy'n cyfarwyddo pobl. Ychydig iawn o'r bobl sy'n ffonio 111 sy'n cael eu cyfeirio at wasanaeth ddamweiniau ac achosion brys.
Fe gefais i gyfarfod â Chymdeithas Ddeintyddol Prydain. Mae'n amlwg bod nifer o faterion y mae dal angen eu datrys gyda nhw. Mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni efallai'n rhoi darlun llawer cliriach o'r hyn sy'n dod eu ffordd nhw a'n bod ni'n trafod hynny gyda nhw yn gynharach yn y broses. Rydw i wedi gofyn i bennaeth deintyddiaeth Llywodraeth Cymru i barhau gyda'r drafodaeth honno ac rydw i wedi gofyn am ddilyniant, dim ond i weld pa mor bell yr ydyn ni'n dod ymlaen â hynny yn ystod yr wythnos nesaf.
Gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad yna? O bosib y peth mwyaf arwyddocaol ydy'r ffaith bod darn o waith ymchwil wedi cael ei gomisiynu gan y Gweinidog yn ddiweddar er mwyn trio dod i ddeall yn well beth ydy profiadau pobl o gael mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol, a beth mae mynediad da yn ei olygu iddyn nhw. Mae'n wirioneddol yn bwysig, dwi'n meddwl, ein bod ni'n deall hyn, achos mor aml mae profiad claf fel mae'n cael ei adrodd i fi ac i lawer ohonom ni, dwi'n siŵr, fel Aelodau o'r Senedd yma, yn wahanol iawn i'r hyn sy'n cael ei ddweud wrthym ni yn swyddogol.
Er enghraifft, mi wnaiff etholwyr i fi ofyn yn aml, 'Pam nad ydy meddygon teulu yn gweld pobl wyneb yn wyneb?' Wel, wrth gwrs, mae meddygon teulu yn gweld pobl wyneb yn wyneb, ac yn wir mi wnaeth meddygon teulu barhau i weld pobl wyneb yn wyneb drwy gyfnod COVID. Ond mae yna'r canfyddiad yma ei bod hi'n anoddach i gael mynediad at apwyntiad wyneb yn wyneb erbyn hyn. Felly mi hoffwn i glywed gan y Gweinidog am y gwaith sy'n cael ei wneud er mwyn rhoi eglurder i bobl am y math o wasanaethau y gallan nhw eu disgwyl wyneb yn wyneb gan eu meddygfa, fel eu bod nhw'n gallu cael syniad realistig o beth yn union ydy'r safonau mae'r Llywodraeth yn eu disgwyl ar hyn o bryd.
Dwi'n cyd-fynd yn llwyr efo'r hyn mae'r Llywodraeth yn trio ei wneud o ran siarad am ofal sylfaenol yn ei ddiffiniad mwyaf eang. Mae pobl yn dal i drafod 'mynd i weld y doctor', ond go iawn mynd i gael gwasanaeth iechyd mae angen i bobl ei wneud, a dyna pam ei bod hi mor bwysig bod pobl yn deall am y gwasanaethau sydd ar gael drwy fferyllfeydd ac yn y blaen. Mi fyddwn i'n hoffi clywed gan y Gweinidog am y math o fuddsoddiad mae'r Llywodraeth yn ei wneud neu'n ystyried ei wneud er mwyn mynd i'r afael â’r her addysgu yna sydd yn amlwg angen ei gwneud, oherwydd dim ond os ydy pobl yn deall y gwahanol ffyrdd y gallan nhw gael mynediad at wasanaethau iechyd y byddan nhw yn dechrau mynd i drio cael mynediad at wasanaethau mewn ffyrdd gwahanol a ffyrdd mwy cynaliadwy.
Un pryder arall sydd gen i, wrth droi at yr elfen ddeintyddol yn natganiad y Gweinidog, ydy bod y Llywodraeth, tra yn cyfaddef bod yna heriau, yn trio rhoi yr argraff bod gwasanaethau, ar y cyfan, yn dda mewn deintyddiaeth ar hyn o bryd. Dydw i ddim yn teimlo, o siarad efo deintyddion a llawer o gleifion deintyddol chwaith, bod hynny yn adlewyrchiad realistig. Dwi yn wirioneddol gredu bod yna argyfwng mewn deintyddiaeth yng Nghymru ar hyn o bryd. Rydym ni wedi gallu cyffwrdd ar hynny yma yn Siambr y Senedd droeon dros yr wythnosau ac yn wir y blynyddoedd diwethaf. Dwi yn gofyn am dôn wahanol gan y Llywodraeth wrth drafod deintyddiaeth. Roedd y Prif Weinidog, unwaith eto, yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog heddiw, yn pwysleisio’r miliwn o bobl sydd wedi cael mynediad at ofal deintyddol dros y flwyddyn ddiwethaf. Wrth gwrs bod yna ystadegau positif mae modd cyfeirio atyn nhw o hyd, ond oni bai ein bod ni'n sylweddoli ein bod ni mewn cyfnod o argyfwng, dwi'n ofni na fydd y brys yna yn ymateb y Llywodraeth i'r argyfwng.
Ac yn olaf, yn dilyn y cyfeiriad gan y Gweinidog at y cynghorau iechyd cymuned yn ei hateb i lefarydd y Ceidwadwyr, mae gen i un cwestiwn penodol ynglŷn â Chyngor Iechyd Cymuned Gogledd Cymru. Rydym ni'n gwybod ein bod ni mewn cyfnod heriol tu hwnt o ran darpariaeth iechyd a gofal ar draws y gogledd, a bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr wedi cael ei roi yn ôl mewn mesurau arbennig. Mi fyddwn i yn dadlau ei bod hi’n fwy pwysig nag erioed bod gennym ni gyngor iechyd cymuned sydd wirioneddol yn deall y gymuned honno ac yn gallu ymateb yn gyflym, er enghraifft yn gwneud ymweliadau dirybudd ac ati. Felly, onid oes yna ddadl gref dros alluogi cyngor iechyd cymuned y gogledd i barhau am y tro tra’n bod ni yn dal yn wynebu'r heriau yma efo Betsi Cadwaladr?
May I thank the Minister for her statement? Perhaps the most significant thing is the fact that a piece of research has been commissioned by the Minister recently to try and better understand what people's experiences are in accessing primary care services, and what does good access mean to them. It's very important, I think, that we should understand this, because so often the patient experience as it's reported to me and many of us, I'm sure, as Members of this Senedd, is very different to what we're told officially.
For example, constituents will often ask me, 'Why don't GPs see people face to face?' Well, of course, GPs do see patients face to face, and indeed GPs continued to see people face to face throughout the COVID period, but there is this perception that it's more difficult to access a face-to-face appointment now. Therefore, I'd like to hear from the Minister about the work that's being done in order to provide clarity to people on the kinds of services that they can expect face to face within their surgeries, so that they do have a realistic idea of what exactly the expected standards from Government are at the moment.
I agree entirely with what the Government is trying to do in terms of talking about primary care in its broadest definition. People still talk about 'going to see the doctor', but very often they are accessing a health service, and that's why it is so important that people understand all of the services available through pharmacies and so on. I'd like to hear from the Minister about the kind of investment that the Government is making or considering in order to tackle that educational challenge, which clearly needs to be overcome, because it's only if people understand the different ways that they can access health services will they start to take advantage of those services available in alternative ways and more sustainable ways.
One other concern that I have, in turning to the dentistry element of the Minister's statement, is that the Government, whilst admitting there are challenges, is trying to give the impression that services, generally speaking, are in a good place in dentistry at the moment. Having spoken to dentists and many dental patients, I don't feel that that is a realistic reflection. I truly believe that there is a crisis in dentistry in Wales at the moment. We've touched upon that here in the Senedd Chamber a number of times in recent weeks and indeed in recent years. I would ask for a change of tone from Government in discussing dentistry. The First Minister once again during First Minister's questions today emphasised the million people who've had access to dental services over the past year. Of course, there are positive statistics that can be referenced to, but unless we realise that we are in a period of crisis, then I fear that that urgency in the Government response won't be there.
And finally, following the Minister's reference to the community health councils in her response to the Conservative spokesperson, I have one specific question on the North Wales Community Health Council. We know that we are in a very challenging period in terms of health and care provision across north Wales. Betsi Cadwaladr health board has been put back in special measures. I would argue that it's more important than ever that we have a community health council that truly understands that community and can respond swiftly, for example making no-notice visits and so on. So, isn't there a strong argument for enabling the North Wales Community Health Council to continue for the time being whilst we are still facing these challenges in Betsi Cadwaladr?
Diolch yn fawr. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig i ni ystyried beth mae access yn ei olygu i bobl, beth yw eu profiad uniongyrchol nhw, felly diolch am gydnabod bod y gwaith ymchwil yna yn mynd ymlaen. Dwi'n meddwl bod rhaid inni efallai helpu pobl i ddeall bod beth sydd wedi digwydd yn hanesyddol o ran cael access at GP ddim o reidrwydd y ffordd bydd pethau’n gweithio yn y dyfodol, yn rhannol achos dyw hi ddim yn ddefnydd da o’n GPs ni. Dyna pam mae'n rhaid inni eu harallgyfeirio nhw at bobl sydd, efallai, yn mynd i'w trin nhw gyda mwy o arbenigedd mewn un maes sydd yn fwy priodol iddyn nhw. Mae hynny yn newid, a dwi'n deall bod e’n newid sydd yn anodd i rai pobl, ond dwi yn meddwl mai dyna’r newid sydd angen inni ei weld.
Beth rŷn ni'n gobeithio ei weld yw mwy o gydlynu ar lefel clwstwr, felly bydd y GPs ac ati yn gweithio gydag allied health professionals ac eraill sy'n gweithio yn y maes, gyda fferyllfeydd, a bydd y rheini i gyd yn dechrau cydweithio lot yn well nag y maen nhw wedi yn y gorffennol. Mae hynny yn gweithio’n dda mewn rhai llefydd, ond yn amlwg mae'n rhaid inni fynd ymhellach.
O ran access, dwi'n meddwl ei bod hi'n ddiddorol, achos yn aml iawn rŷn ni'n clywed lot o sŵn am bobl sydd ddim yn cael triniaeth dda, ond mae lot o bobl yn dod lan ataf i a dweud cymaint maen nhw'n hoffi, er enghraifft, yr e-consult model sydd yn gweithio i lot o bobl, yn arbennig pobl, efallai, sydd yn gweithio. Does dim amser gyda nhw i fynd i weld GP ac maen nhw'n hoffi cael yr access yna. Felly, mae pethau’n gweithio’n well i rai pobl nag eraill, a dwi'n meddwl bod rhaid inni gydnabod hynny.
Rŷn ni wedi gwario miliynau ar dreial cael pobl i ddeall bod yna ffyrdd eraill i gael access at gael triniaeth. Dyna pam mae'r 'Help Us to Help You' campaign i'w weld ym mhobman. Mae hi wedi bod yn weladwy. Mae'n anodd i fynd i ffwrdd ohoni. Dwi'n meddwl bod hwnna'n rhywbeth sydd wedi gweithio. Mae hwnna'n rhoi gwybod i bobl bod pharmacies ar gael, bod 111 ar gael, bod urgent primary care centres ar gael, bod lot o lefydd eraill rŷch chi'n gallu mynd iddyn nhw heblaw am y GP. Dwi'n meddwl bod hynny wedi dechrau gweithio, ond mae'n rhaid i ni jest atgoffa pobl. Unwaith bydd pobl yn deall e am y tro cyntaf, byddan nhw wedyn, gobeithio, yn dilyn hynny yn y dyfodol.
O ran dentistry, dwi'n cydnabod bod yna le i wella, ond dwi jest yn meddwl bod pethau yn gwella. So, mae yna ffordd bell i fynd, ond rŷn ni ar y trywydd, a dwi'n meddwl bod hynny'n bwysig. Ond, beth sy'n glir yw gallwn ni ddim jest troi hwn ymlaen dros nos; mae'r bobl yma'n cymryd amser i ni hyfforddi. Dyna pam dwi'n meddwl bod e'n anodd, yn arbennig pan ŷn ni'n trio newid y system. Felly, beth rŷn ni eisiau gwneud yw defnyddio mwy o'r bobl yma, y dental therapists ac ati. Dyna pam rŷn ni'n agor mwy o ganolfannau mewn llefydd fel yn y gogledd.
Jest o ran y community health councils a'r grŵp newydd, Llais, dwi yn meddwl bod e'n bwysig bod llais y bobl sy'n defnyddio'r NHS yn cael ei glywed yn glir. Mae yna lot o baratoi wedi cael ei wneud o ran symud o'r community health councils i Llais. Felly, mae yna lot o baratoi wedi'i wneud. Bydd y rhan fwyaf o'r bobl a oedd yn gweithio i'r community health councils yn cael eu TUPE-io drosodd, felly yr un bobl ydyn nhw, ond mae'r system yn mynd i fod ychydig yn wahanol. Felly, dwi'n cydnabod a dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig bod pobl yn gwybod bod y system yn mynd i newid ac fe fydd yna ymgyrch i sicrhau bod pobl yn deall bod system newydd mewn lle.
Thank you very much. I think it's important for us to consider what access means to people and what their direct experiences are, so thanks for recognising that that research is ongoing. I think that perhaps we do need to help people to understand that what has happened historically in terms of having access to GPs isn't necessarily the way that things will work in the future, partly because it's not good use of our GPs. That's why we have to divert people to people who are going to treat them with more expertise in one area or another that is more appropriate for them. That is a change, and I do understand that is a difficult one for people to understand, but I do think that that's the change that we need to see.
What we hope to see is more co-ordination on a cluster level, so the GPs and so forth will work with the allied health professionals and others who work in that area, and with pharmacies and so forth, and they will start to collaborate much better than they have in the past. That is working well in some places, but evidently we have to go further.
Regarding access, I think it's interesting because, very often, we hear a lot of noise about people who don't get good treatment, but a lot of people come up to me and tell me how much they like the e-consult model, which is working very well for many people, particularly those who are in employment. They don't have time to go and see GP and they like having that access. So, things are working better for some people than others, and I think we have to acknowledge that.
We have spent millions on trying to get people to understand that there are other ways of obtaining access to treatment. That's why the 'Help Us to Help You' campaign is to be seen everywhere. It's been very visible. It's difficult to escape from it. I think that that has worked well, and it does provide information to people that pharmacies are available, that 111 is available, that urgent primary care centres are available and that there are lots of other places that you can go to instead of the GP. I think that that has started to work well, but we need to just keep on reminding people. Once people understand that for the first time, they will hopefully pursue those options in the future.
In terms of dentistry, I do acknowledge that there is room for improvement, but I do think that things are improving. So, we have a long way to go, but we are on the right track, and I think that that's important. But, what's clear is that we can't just turn things around overnight; these things take time in terms of training people. That's why I think it's difficult, particularly when we're trying to change systems. What we want to do is to use more people such as dental therapists, and that's why we're opening up a greater number of centres in places such as north Wales.
In terms of the CHCs and the new group, Llais, I do think that it is important that the voice of NHS users is heard clearly. There's been a lot of preparation in terms of moving from the CHCs to Llais, so there is a lot of preparation to do. The majority of the people who worked for the CHCs, they will be TUPE-ed over, so they'll be the same people, but the system is going to be slightly different. So, I do acknowledge that it's important that people do understand that the system is going to change and that there will be a campaign that people do understand that this new system will be in place.
I very much welcome the statement today. The access commitment introduced in April last year, requiring a GP practice to adopt a planned approach to meeting patient need, moving away from the, 'Release all appointments at 8 a.m., and if you happen to be eighty-first, and they're only taking 80 appointments, then tough, no matter what was wrong with you'—. But how is this being implemented? What is the role of the health board in ensuring that it is implemented?
Last week, I raised a problem that a constituent had had in getting access to primary care. To quote, 'We have called Llansamlet doctors for an appointment for my grandfather every day, twice a day, since 27 February, for an appointment due to a chest infection as he has chronic obstructive pulmonary disease. On 10 March, he accessed a GP, and immediately was sent to hospital'. Does the Minister agree that, until we get primary care working well at all surgeries, hospital admissions will go up? Also, will the Minister join with me in congratulating GP surgeries such as Clydach in the Cwmtawe cluster in Swansea that provide excellent service to all their patients?
On dentistry, after Brexit, we lost in Swansea European Union dentists. Was that true for the rest of Wales?
Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw yn fawr. Mae'r ymrwymiad i fynediad a gafodd ei gyflwyno ym mis Ebrill y llynedd, sy'n ei gwneud yn ofynnol i feddygfa fabwysiadu dull wedi'i gynllunio o gwrdd ag anghenion cleifion, gan symud i ffwrdd o, 'Rhyddhau pob apwyntiad am 8am, ac os ydych chi'n digwydd bod yn rhif wyth deg un, a'u bod ond yn cymryd 80 apwyntiad, yna dim gobaith, beth bynnag oedd yn bod arnoch chi'—. Ond sut mae hyn yn cael ei weithredu? Beth yw rôl y bwrdd iechyd o ran sicrhau ei fod yn cael ei weithredu?
Yr wythnos diwethaf, codais broblem yr oedd etholwr wedi'i chael wrth geisio cael mynediad at ofal sylfaenol. I ddyfynnu, 'Rydyn ni wedi galw meddygon Llansamlet i gael apwyntiad i fy nhad-cu bob dydd, ddwywaith y dydd, ers 27 Chwefror, ar gyfer apwyntiad oherwydd haint ar y frest gan fod ganddo glefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint. Ar 10 Mawrth, cafodd fynediad at feddyg teulu, a chafodd ei anfon yn syth i'r ysbyty'. A yw'r Gweinidog yn cytuno, tan y byddwn ni'n cael gofal sylfaenol yn gweithredu'n dda ym mhob meddygfa, y bydd derbyniadau i'r ysbyty yn codi? Hefyd, a fydd y Gweinidog yn ymuno â mi i longyfarch meddygfeydd fel Clydach yng nghlwstwr Cwmtawe yn Abertawe sy'n darparu gwasanaeth ardderchog i'w holl gleifion?
O ran deintyddiaeth, ar ôl Brexit, gwnaethom ni golli deintyddion Undeb Ewropeaidd yn Abertawe. Oedd hynny'n wir am weddill Cymru?
Thanks very much, Mike. You're absolutely right; there are some GP practices that are performing much, much better than others when it comes to access. One of the things I've asked my officials to do now is to start getting a lot more granular in terms of where we are hearing the complaints over and over and over again. Because some are performing really well, and as I say, 89 per cent of them are honouring the access commitment now, but that means we've got to chase down the rest of them. But, from April, as I say, it won't be a voluntary approach; it will be a part of their contractual obligations. So, it will be much easier then to push people to deliver on what we're expecting of them.
You're quite right in terms of EU dentists. Certainly, we saw a lot of them returning after Brexit, and it's left a hole. It's left a hole; it's another legacy of Brexit. And, again, that doesn't help when it comes to trying to get people to fill up these spaces. They just don't exist; you can't switch on a dentist overnight, and the ones we had, a lot of them have gone home. I can't be responsible for that. I can be responsible for a lot of things, but that bit, I can't be responsible for it, and it's going to take a while to train up the next generation.
Diolch yn fawr, Mike. Rydych chi'n hollol gywir; mae rhai meddygfeydd sy'n perfformio llawer, llawer gwell na'i gilydd o ran cael mynediad atyn nhw. Un o'r pethau yr ydw i wedi gofyn i fy swyddogion wneud nawr yw dechrau cael llawer mwy o fanylder o ran lle yr ydyn ni'n clywed y cwynion drosodd a throsodd. Oherwydd mae rhai yn perfformio'n dda iawn, ac fel yr ydw i'n ei ddweud, mae 89 y cant ohonyn nhw'n derbyn yr ymrwymiad mynediad nawr, ond mae hynny'n golygu bod rhaid i ni fynd ar ôl y gweddill ohonyn nhw. Ond, o fis Ebrill, fel yr ydw i'n dweud, fydd e ddim yn ddull gwirfoddol; bydd yn rhan o'u rhwymedigaethau contractiol. Felly, bydd hi'n llawer haws wedyn gwthio pobl i gyflawni'r hyn rydyn ni'n ei ddisgwyl ganddyn nhw.
Rydych chi'n hollol gywir o ran deintyddion yr UE. Yn sicr, gwelsom ni lawer ohonyn nhw'n dychwelyd ar ôl Brexit, ac mae wedi gadael bwlch; mae'n waddol arall Brexit. Ac, eto, nid yw hynny'n helpu o ran ceisio cael pobl i lenwi'r bylchau hyn. Nid ydyn nhw'n bodoli; ni allwch chi greu deintydd dros nos, a'r rhai oedd gennym ni, mae llawer ohonyn nhw wedi mynd adref. Ni alla i fod yn gyfrifol am hynny. Rwy'n gallu bod yn gyfrifol am lawer o bethau, ond y darn yna, ni alla i fod yn gyfrifol amdano, ac mae'n mynd i gymryd tipyn o amser i hyfforddi'r genhedlaeth nesaf.
The performance of primary care is obviously a really complex issue, because if you're serving a deprived population, it is likely that the demand on your services is going to be much greater than in an area where people can afford to simply go to the pharmacist and buy whatever it is they need. So, I think—. I appreciate that the 8 o'clock in the morning call is incredibly stressful for very vulnerable people, particularly those who find it difficult to use their mobile phones. But I did see some really excellent practice in one of my health centres, where the senior receptionist committed to ring the patient at 8 o'clock in the morning, knowing that they needed to be prioritised for some of the limited available spaces. We cannot expect GPs to run on a treadmill even harder—that is the path to burnout. So, it definitely needs human beings to be involved to prioritise urgent need over the worried well. But I think excellent work is obviously being done, Minister, and the better use of pharmacists and optometrists on the high street. And the 111 service—wasn't it great that we didn't rush into trying to replicate what they were doing England?
Mae perfformiad gofal sylfaenol yn amlwg yn fater cymhleth iawn, oherwydd os ydych chi'n gwasanaethu poblogaeth ddifreintiedig, mae'n debygol bod y galw ar eich gwasanaethau yn mynd i fod yn llawer mwy nag mewn ardal lle y gall pobl fforddio mynd i'r fferyllydd a phrynu beth bynnag sydd ei angen arnyn nhw. Felly, rwy'n credu—. Rwy'n gwerthfawrogi bod y galwad 8 o'r gloch y bore yn straen aruthrol ar bobl sy'n agored iawn i niwed, yn enwedig y rhai sy'n ei chael hi'n anodd defnyddio'u ffonau symudol. Ond gwelais i feddygfeydd ardderchog yn un o fy nghanolfannau iechyd, lle ymrwymodd yr uwch dderbynnydd i ffonio'r claf am 8 o'r gloch y bore, gan wybod bod angen ei flaenoriaethu ar gyfer rhai o'r llefydd prin sydd ar gael. Ni allwn ddisgwyl i feddygon teulu redeg yn gyflymach fyth ar felin droed—dyna'r llwybr i ludded. Felly, yn bendant mae angen i fodau dynol fod yn rhan o'r broses o flaenoriaethu'r angen brys dros y rhai iach sy'n gofidio am eu hiechyd. Ond rwy'n credu bod gwaith rhagorol yn amlwg yn cael ei wneud, Gweinidog, a'r defnydd gwell o fferyllwyr ac optometryddion ar y stryd fawr. A'r gwasanaeth 111—onid oedd hi'n wych nad oeddem ni wedi rhuthro i geisio efelychu'r hyn yr oedden nhw'n ei wneud yn Lloegr?
Jenny, you need to ask your question now, please.
Jenny, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
So, my two questions are really around community nursing. I see that you're committing about £3 million to it, and the electronic scheduling system is very powerful in saving senior team leaders' time. But do we not need multidisciplinary teams involved in community nursing, because we can't get all the district nurses we need, therefore we've got to do things differently? So, that is my main question. Thank you.
Felly, mae fy nau gwestiwn yn ymwneud â nyrsio cymunedol mewn gwirionedd. Rwy'n gweld eich bod chi'n ymrwymo tua £3 miliwn iddo, ac mae'r system amserlennu electronig yn bwerus iawn wrth arbed amser uwch arweinwyr tîm. Ond onid oes angen timau amlddisgyblaethol sy'n ymwneud â nyrsio cymunedol, oherwydd nid oes modd i ni gael yr holl nyrsys ardal sydd eu hangen arnon ni, felly mae'n rhaid i ni wneud pethau'n wahanol? Felly, dyna fy mhrif gwestiwn. Diolch.
Thanks very much, and you're quite right, and I'm going to just pay tribute to the receptionists who very often have a really tough time from the public. And, actually, I do hope that the public will be respectful to receptionists who have a very difficult job, especially when you consider that, in December, there were 400,000 contacts in one week, I think it was, to GP practices. So, this is a huge, huge amount of contacts being made to GPs.
But just in relation to pharmacists, well, we're well ahead of what's happening elsewhere in the rest of the UK when it comes to pharmacies, and, of course, we've got that community pharmacy contract. And what's great is that now, we have 704 pharmacies providing treatment for common ailments, emergency contraception and other issues. The key thing for us to understand is that we're now taking that even further. So, we're trying to get them to prescribe on top. Because these people are highly, highly skilled, and it's now about using their skills to take some of that pressure off GPs. So, by the end of this year, we're expecting one in three pharmacies in Wales to be able to deliver that prescribing service, so I think that's pretty good news. The 111 service has been exceptionally successful and hopefully, now, people will understand that the 111 'press 2' service for mental health is also available.
Just in terms of community nursing—and thank you, again, for championing this, because I know you're a real champion when it comes to this—you're quite right, what we need is multidisciplinary teams, and the No. 1 priority I have given to health boards this year is to say, 'You've got to move more resources from secondary, effectively, into primary care, into our communities'. We have to be working together, with local authorities, building those multidisciplinary teams around the patient and making sure that they're working with allied health professionals. So, I think we're going to see quite an acceleration in that space in the next few months.
Diolch yn fawr, ac rydych chi'n hollol gywir, ac rwy'n mynd i dalu teyrnged i'r derbynyddion sydd yn aml iawn yn cael amser caled iawn gan y cyhoedd. Ac, mewn gwirionedd, rwy'n gobeithio y bydd y cyhoedd yn barchus tuag at dderbynyddion sydd â swydd anodd iawn, yn enwedig pan ydych chi'n ystyried, ym mis Rhagfyr, roedd 400,000 o gysylltiadau mewn un wythnos, rwy'n credu, i feddygfeydd. Felly, mae hyn yn swm enfawr, enfawr o gysylltiadau sy'n cael eu gwneud i feddygon teulu.
Ond dim ond o ran fferyllwyr, wel, rydyn ni ymhell ar y blaen i'r hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill yng ngweddill y DU pan fo'n dod at fferyllfeydd, ac, wrth gwrs, mae gennym ni'r contract fferylliaeth gymunedol hwnnw. A'r hyn sy'n wych yw bod gennym ni 704 o fferyllfeydd erbyn hyn yn darparu triniaeth ar gyfer anhwylderau cyffredin, dulliau atal cenhedlu brys a materion eraill. Y peth allweddol i ni ei ddeall yw ein bod ni nawr yn cymryd hynny hyd yn oed ymhellach. Felly, rydyn ni'n ceisio eu cael nhw i ragnodi ar ben hynny. Oherwydd bod y bobl hyn yn fedrus iawn, ac mae hi nawr yn fater o ddefnyddio eu sgiliau i dynnu rhywfaint o'r pwysau hwnnw oddi ar feddygon teulu. Felly, erbyn diwedd eleni, rydyn ni'n disgwyl y bydd un o bob tair fferyllfa yng Nghymru yn gallu darparu'r gwasanaeth rhagnodi hwnnw, felly rydw i'n credu bod hynny'n newyddion eithaf da. Mae'r gwasanaeth 111 wedi bod yn eithriadol o lwyddiannus a gobeithio, nawr, y bydd pobl yn deall bod gwasanaeth 111 'pwyso 2' ar gyfer iechyd meddwl hefyd ar gael.
Dim ond o ran nyrsio cymunedol—a diolch, eto, am hyrwyddo hyn, oherwydd rwy'n gwybod eich bod chi'n wir bencampwr pan ddaw at hyn—rydych chi'n hollol iawn, yr hyn sydd ei angen arnom ni yw timau amlddisgyblaeth, a'r flaenoriaeth gyntaf yr wyf i wedi'i rhoi i fyrddau iechyd eleni yw dweud, 'Mae'n rhaid i chi symud mwy o adnoddau o ofal eilaidd, i bob pwrpas, i ofal sylfaenol, i mewn i'n cymunedau'. Mae'n rhaid i ni fod yn cydweithio, gydag awdurdodau lleol, yn datblygu'r timau amlddisgyblaethol hynny o amgylch y claf a sicrhau eu bod yn gweithio gyda gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n mynd i weld tipyn o gyflymu yn y man hwnnw yn ystod y misoedd nesaf.
Ac yn olaf, Vikki Howells.
Finally, Vikki Howells.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you, Minister, for your statement. It's so important that people can access primary healthcare in a timely fashion. So, I'd welcome a little more information about the access requirements for general practice as this transitions to a mandatory basis. From speaking to GPs in my constituency, I'm told that those early morning triage systems allow them to build in far more appointments in the space of a day than would otherwise be the case, but also, of course, I deal with many enquiries from constituents who are frustrated by the so-called 8 a.m. logjam and wish to be able to forward book many more services, such as routine check-ups and blood tests. So, what ratio—what sort of ratio of appointments—would you expect to be held back by GP practices? And how would you see this working in practice?
And finally, as I’ve mentioned previously in the Chamber, I’m really looking forward to the roll-out of 111 'press 2' across Wales, which could also relieve pressure on primary care. What lessons has Welsh Government taken so far from the initial introduction of the service?
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad. Mae mor bwysig bod pobl yn gallu cael mynediad at ofal iechyd sylfaenol mewn modd amserol. Felly, byddwn i'n croesawu ychydig mwy o wybodaeth am y gofynion mynediad ar gyfer practis cyffredinol wrth i hyn bontio i sail orfodol. O siarad â meddygon teulu yn fy etholaeth i, rwy'n cael gwybod bod y systemau brysbennu bore cynnar hynny yn caniatáu iddyn nhw ychwanegu llawer mwy o apwyntiadau mewn diwrnod nag a fyddai'n wir fel arall, ond hefyd, wrth gwrs, rwy'n ymdrin â llawer o ymholiadau gan etholwyr sy'n rhwystredig gan yr hyn a elwir yn dagfa 8am, ac sy'n dymuno gallu archebu llawer mwy o wasanaethau o flaen llaw, fel archwiliadau rheolaidd a phrofion gwaed. Felly, pa gymhareb—pa fath o gymhareb o apwyntiadau—a fyddech chi'n disgwyl byddai'n cael ei dal yn ôl gan feddygfeydd? A sut fyddech chi'n gweld hyn yn gweithio'n ymarferol?
Ac yn olaf, fel yr wyf i wedi sôn amdano o'r blaen yn y Siambr, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at gyflwyno 111 'pwyso 2' ledled Cymru, a allai hefyd leddfu'r pwysau ar ofal sylfaenol. Pa wersi y mae Llywodraeth Cymru wedi'u dysgu hyd yn hyn ers cyflwyno'r gwasanaeth ar y decharu?
Thanks very much. Well, just to note some of the access requirements, some of the things that we’re expecting them to do are to move away from that one approach that’s been there in the past, which is the face-to-face approach. So, we’re looking at blended models. We are looking to make sure that they are able to offer urgent, on-the-day appointments, and that they should also be giving pre-bookable appointments, so, things that, when you phone, you can book an appointment for the future. So, these are some of the things that we are expecting them to do, although not necessarily on the same day.
Telephone consultation is another approach that we’re obviously encouraging and expecting to happen. That is, obviously, something that happens a lot now. There’s not much use being made—although we spent quite a lot of resources on it during the pandemic—of the video consultation that is available to GPs; they seem to still be more comfortable with the telephone approach. But also, that digital contact, the e-consult, is not available everywhere at the moment. I would hope to see that being rolled out as well, including, also, perhaps three releases a day, so it’s not just all of the appointments being given at 8 o’clock in the morning, but actually you’ve got to stagger them throughout the day.
And then, just on 111 'press 2', it’s still very much early days on this. It has been successful, but the key thing for us—one of the key things for us—is to make sure that we can provide that service over 24 hours. Because what we want to do is to make sure that people understand that it’s available, and to take the pressure, again, off people turning up to accident and emergency services. So, intervention early when it comes to mental health is absolutely key, and not letting those issues mount up, which is why I’m hoping that that service will be successful. As I say, it has been rolled out in many places already.
Diolch yn fawr. Wel, dim ond i nodi rhai o'r gofynion mynediad, rhai o'r pethau yr ydyn ni'n disgwyl iddyn nhw eu gwneud yw symud o'r un dull hwnnw sydd wedi bod yno yn y gorffennol, sef y dull wyneb yn wyneb. Felly, rydyn ni'n ystyried modelau cyfunol. Rydyn ni'n ceisio gwneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu cynnig apwyntiadau brys, ar y diwrnod, ac y dylen nhw hefyd fod yn rhoi apwyntiadau y mae modd eu harchebu ymlaen llaw, felly, pan fyddwch chi'n ffonio, gallwch drefnu apwyntiad ar eu cyfer yn y dyfodol. Felly, dyma rai o'r pethau yr ydyn ni'n disgwyl iddyn nhw eu gwneud, er nad o reidrwydd ar yr un diwrnod.
Mae ymgynghori dros y ffôn yn ddull arall yr ydym ni'n amlwg yn ei annog ac yn disgwyl iddo ddigwydd. Mae hynny, yn amlwg, yn rhywbeth sy'n digwydd tipyn nawr. Nid oes llawer o ddefnydd yn cael ei wneud—er i ni wario cryn dipyn o adnoddau arno yn ystod y pandemig—o'r ymgynghori fideo sydd ar gael i feddygon teulu; mae'n ymddangos eu bod nhw'n dal yn fwy cyfforddus â'r dull ffôn. Ond hefyd, nid yw'r cyswllt digidol hwnnw, yr e-ymgynghori, ar gael ym mhobman ar hyn o bryd. Byddwn i'n gobeithio gweld hynny'n cael ei gyflwyno hefyd, gan gynnwys, yn ychwanegol, hefyd efallai, apwyntiadau'n cael eu rhyddhau deirgwaith y dydd, felly nid dim ond pob apwyntiad yn cael eu rhoi am 8 o'r gloch y bore, ond mewn gwirionedd mae'n rhaid i chi eu gwasgaru nhw drwy gydol y diwrnod.
Ac yna, dim ond o ran 111 'pwyso 2', mae'n dal i fod yn ddyddiau cynnar iawn. Mae e wedi bod yn llwyddiannus, ond y peth allweddol i ni—un o'r pethau allweddol i ni—yw sicrhau ein bod ni'n gallu darparu'r gwasanaeth hwnnw dros 24 awr. Oherwydd yr hyn yr ydyn ni eisiau'i wneud yw sicrhau bod pobl yn deall ei fod ar gael, ac i dynnu'r pwysau, unwaith eto, oddi ar bobl sy'n dod at y gwasanaethau damweiniau ac achosion brys. Felly, mae ymyrraeth yn gynnar o ran iechyd meddwl yn gwbl allweddol, a pheidio â gadael i'r materion hynny gynyddu, a dyna pam rwy'n gobeithio y bydd y gwasanaeth hwnnw'n llwyddiannus. Fel rwyf i'n ei ddweud, mae wedi cael ei gyflwyno mewn sawl man yn barod.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Mae eitem 5 wedi'i thynnu nôl.
Item 5 is withdrawn.
Felly, symudwn ymlaen at eitem 6, datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar fynd i’r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad. Galwaf ar y Gweinidog, Jeremy Miles.
So, we'll move on to item 6, a statement by the Minister for Education and Welsh Language on tackling the impact of poverty on attainment. I call on the Minister, Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ddeuddeg mis yn ôl, fe gyflwynais i gyfres o gamau i'n rhoi ni ar ben ffordd wrth daclo effaith tlodi ar gyrhaeddiad addysgol. Mae bylchau cyrhaeddiad rhwng plant a phobl ifanc mewn ysgolion cynradd ac yng nghyfnod allweddol 3 sy'n cael eu heffeithio gan dlodi wedi lleihau dros amser. Mae'r cynnydd hwnnw wedi bod yn llai cyson ar gyfer dysgwyr ar lefel TGAU, ac mae effaith y pandemig yn debygol o fod wedi gwaethygu'r bylchau. Ond does dim un ateb syml. Allwn ni ddim delio gyda’r mater hwn drwy un fenter neu drwy ddiwygio un rhan o'r system; mae angen i ni weithredu ar sail system gyfan.
Yr wythnos diwethaf, fe roddais i’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Senedd ar ein map trywydd newydd ar gyfer addysg, sef, ‘Safonau a Dyheadau Uchel i Bawb’. Mae’r map trywydd hwnnw yn nodi'r camau rŷn ni’n eu cymryd ar y cyd ar gyfer addysg. Mae’n rhaid i ni edrych ar bob cam gweithredu yn fanwl i sicrhau ein bod ni’n taclo effaith tlodi ar ddeilliannau addysgol. Heddiw, rwyf am roi’r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau ar y camau a gyflwynais i 12 mis yn ôl, sydd bellach yn rhan o’r map trywydd.
Y ffactor pwysicaf mewn perthynas â mynd i’r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad mewn ysgolion yw sicrhau addysgu a dysgu o ansawdd uchel. Rydyn ni wedi cymryd camau ar draws y system i sicrhau ein bod ni’n rhoi sylw i’r ffactor hwnnw gan fanteisio ar dystiolaeth ryngwladol o'r hyn sy'n gweithio. Mae deall effaith tlodi eisoes yn rhan o hyfforddiant cychwynnol athrawon, a byddwn ni’n cryfhau'r ffocws hwnnw. O fis Medi ymlaen, mae cymhwyster cenedlaethol ar radd Meistr mewn addysg ar gyfer athrawon sydd eisoes yn cael eu cyflogi yn cynnwys modiwl sy'n canolbwyntio ar leihau effaith tlodi, ac fe gafodd adnoddau newydd eu darparu yn ddiweddar i athrawon a chynorthwywyr addysgu.
Mae'r dasg o gefnogi'r ymgyrch hon wedi'i rhoi i'r Academi Genedlaethol ar gyfer Arweinyddiaeth Addysgol Cymru ac Estyn. Mae Estyn wedi bod yn rhoi mwy o sylw i'r hyn y mae darparwyr yn ei wneud i leihau effaith tlodi ac wedi cyhoeddi arweiniad ategol newydd ar beth maen nhw'n ei arolygu. Mae gan yr academi genedlaethol rôl i sicrhau bod arweinyddiaeth ledled Cymru yn cydnabod effeithiau tlodi ac yn mynd i'r afael â'r effeithiau hynny.
Ym mis Ionawr, gyda chymorth yr academi genedlaethol, fe benodais saith pennaeth eithriadol i fod yn bencampwyr cyrhaeddiad. Maen nhw'n gweithio gydag ysgolion sy'n bartneriaid ledled Cymru i rannu eu profiad o daclo effaith tlodi mewn ysgolion yn llwyddiannus. Rwyf wedi cwrdd â nhw ddwywaith erbyn hyn, yn fwyaf diweddar ar 9 Mawrth, i gael clywed eu canfyddiadau nhw, a fydd yn llywio ein datblygiad polisi ni.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Twelve months ago, I set out a series of actions to set us on the path to address the impact of poverty on educational attainment. Attainment gaps between children and young people impacted by poverty and their peers in primary schools and at key stage 3 have reduced over time. The progress at GCSE level has been less consistent and the impact of the pandemic is likely to have worsened the gaps. But there are no silver bullets. We cannot address this issue with one initiative or a reform in one part of the system; it requires a whole-system approach.
Last week, I updated the Senedd on our new road map for education, 'High Standards and Aspirations for All', which sets out the collective action we are taking in education. Every action must be examined thoroughly through the lens of tackling the impact of poverty on educational outcomes. Today, I will update Members on the actions that I set out 12 months ago, which are now captured in our road map.
The most important factor in terms of tackling the impact of poverty on attainment in schools is ensuring high-quality teaching and learning. We have taken action across the system to ensure a focus on this issue, drawing on international evidence of what works. Understanding the impact of poverty already forms part of initial teacher training and we will strengthen this focus. From September, the national Masters in education qualification for serving teachers includes a module focused on reducing the impact of poverty, and new resources were recently provided to teachers and teaching assistants.
The National Academy for Educational Leadership Wales and Estyn have both been tasked to support this mission. Estyn has increased its focus on what providers are doing to reduce the impact of poverty and has published new supplementary inspection guidance. The national academy has a role in ensuring that leadership across Wales recognises and addresses the impacts of poverty.
In January, with the help of the national academy, I appointed seven exceptional headteachers to be attainment champions. They are working with partner schools across Wales to share their experience of successfully tackling the impact of poverty within schools. I have met with them twice, most recently on 9 March, to draw on their insights, which will inform our own policy development.
Dirprwy Lywydd, there is always more to learn. Over the last 12 months, we've looked across the UK and internationally to inform policy, drawing on the expertise of organisations like the Organisation for Economic Co-operation and Development and the Education Endowment Foundation. As I set out last year, we know from research and inspection evidence that schools that couple effective learning and teaching with a focus on family engagement are most effective in overcoming the impact of poverty on educational attainment.
Earlier this month, I announced additional capital funding for community-focused schools to improve the accessibility and community use of schools. We will invest £40 million in the next two years, building on the £20 million made available in 2022-23. We'll continue to provide support for community-focused school managers. I've also announced an increase in funding for family engagement officers from £3.84 million to £6.5 million over the next financial year. By working with families, these roles are having an impact in helping address the barriers learners face, such as poor attendance, attainment or mental health and well-being issues. We've developed and updated our guidance on community-focused schools and we are working closely with our education partners to finalise revised attendance and engagement guidance.
I'm committed to the pupil development grant, which provides around £130 million a year of additional support to schools. We've prepared revised guidance, informed by the work of the Education Endowment Foundation and Estyn, to support schools to better target this funding on what works and improve monitoring and evaluation of impact. This will be published in the summer term.
I recognise the difficulties recruiting teachers into more challenging areas. The Education Policy Institute are undertaking a rapid review of the international evidence in this area and will report to me over the summer. I'm committed to maintaining the £13.6 million support for our school essentials grant. This will continue to ensure learners do not go without uniforms or school equipment and can participate fully in education.
The University of Wales Trinity Saint David will report over the summer on some initial scoping research to understand the use and impact of mixed-attainment teaching in Wales so we can ensure learners facing poverty are not held back in their progression and aspirations.
We've expanded our whole-school approaches, including a toolkit to support schools and settings to develop and embed their own whole-school approach to achieving high standards of oracy and reading. Our whole-school approach to emotional and mental well-being and access to free school meals in primary schools are particularly important for those facing the impacts of poverty.
I want to provide more opportunities for children and young people from lower socioeconomic backgrounds for wider enrichment. We continue to invest in support to access the national music service, language and science, technology, engineering and mathematics tutors, and the expressive arts. Our school holiday enrichment programme provides £4.85 million of investment for fun and educational activities over the summer holidays, targeted at areas most affected by poverty.
Equity must continue through to tertiary education. The core duties we've set out for the commission for tertiary education and research include promoting equality and widening participation for those from lower socioeconomic backgrounds.
Finally, Dirprwy Lywydd, I want to look ahead to the next 12 months and beyond. To build on the foundations we've now put in place, I want to highlight three priorities. Firstly, we must keep learning from others. We will build on our UK and international networks to identify and share best practice on what works from across the globe. We'll keep developing our relationships with the OECD and EEF, as well as forge new relationships, such as a memorandum of understanding with Flanders.
Secondly, we'll move from research to policy development in priority areas. This includes developing a policy for incentivising teachers into challenging areas, and better understanding of the impact of mixed-attainment teaching in Wales.
Thirdly, we'll need to be able to identify where additional support is needed and to target it effectively, tracking our progress throughout. I published detailed information on our next steps for an information ecosystem in January.
Dirprwy Lywydd, mae bob amser mwy i'w ddysgu. Yn ystod y 12 mis diwethaf, rydyn ni wedi edrych ar draws y DU ac yn rhyngwladol i lywio polisi, gan dynnu ar arbenigedd sefydliadau fel y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a'r Sefydliad Gwaddol Addysgol. Fel y nodais i'r llynedd, rydyn ni'n gwybod o dystiolaeth ymchwil ac arolygu bod ysgolion sy'n cyplysu dysgu ac addysgu effeithiol gan ganolbwyntio ar ymgysylltu â'r teulu sydd fwyaf effeithiol wrth oresgyn effaith tlodi ar gyrhaeddiad addysgol.
Yn gynharach yn y mis, cyhoeddais i gyllid cyfalaf ychwanegol ar gyfer ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned er mwyn gwella hygyrchedd a defnydd cymunedol ysgolion. Byddwn ni'n buddsoddi £40 miliwn yn ystod y ddwy flynedd nesaf, gan ychwanegu at y £20 miliwn a gafodd ei ddarparu yn 2022-23. Byddwn ni'n parhau i ddarparu cefnogaeth i reolwyr ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned. Rwyf i hefyd wedi cyhoeddi cynnydd yn y cyllid ar gyfer swyddogion ymgysylltu â theuluoedd o £3.84 miliwn i £6.5 miliwn yn ystod y flwyddyn ariannol nesaf. Drwy weithio gyda theuluoedd, mae'r rolau hyn yn cael effaith wrth helpu i ymdrin â'r rhwystrau y mae dysgwyr yn eu hwynebu, fel presenoldeb, cyrhaeddiad neu iechyd meddwl gwael a phroblemau llesiant. Rydyn ni wedi datblygu a diwygio ein canllawiau ar ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned ac rydyn ni'n gweithio'n agos gyda'n partneriaid addysg i gwblhau canllawiau presenoldeb ac ymgysylltu diwygiedig.
Rydw i wedi ymrwymo i'r grant datblygu disgyblion, sy'n darparu tua £130 miliwn y flwyddyn o gymorth ychwanegol i ysgolion. Rydyn ni wedi paratoi canllawiau diwygiedig, wedi'u llywio gan waith y Sefydliad Gwaddol Addysg ac Estyn, i gefnogi ysgolion i dargedu'r cyllid hwn yn well ar yr hyn sy'n gweithio a gwella monitro a gwerthuso effaith. Caiff hyn ei gyhoeddi yn nhymor yr haf.
Rwy'n cydnabod yr anawsterau o ran recriwtio athrawon i feysydd mwy heriol. Mae'r Sefydliad Polisi Addysg yn cynnal adolygiad cyflym o'r dystiolaeth ryngwladol yn y maes hwn a byddan nhw'n adrodd i mi dros yr haf. Rwy'n ymroddedig i gynnal y cymorth o £13.6 miliwn i'n grant hanfodion ysgolion. Bydd hyn yn parhau i sicrhau nad yw dysgwyr yn mynd heb wisgoedd nac offer ysgol ac yn gallu cymryd rhan lawn mewn addysg.
Bydd Prifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant yn adrodd dros yr haf ar ymchwil gwmpasu gychwynnol i ddeall defnydd ac effaith addysgu cyrhaeddiad cymysg yng Nghymru fel y gallwn ni sicrhau nad yw dysgwyr sy'n wynebu tlodi yn cael eu dal yn ôl yn eu dilyniant a'u dyheadau.
Rydyn ni wedi ehangu ein dulliau ysgol gyfan, gan gynnwys pecyn cymorth i gefnogi ysgolion a lleoliadau i ddatblygu a gwreiddio eu dull ysgol gyfan eu hunain o gyflawni safonau uchel o lefaredd a darllen. Mae ein dull ysgol gyfan o lesiant emosiynol a meddyliol a chyfle i fanteisio ar brydau ysgol am ddim mewn ysgolion cynradd yn arbennig o bwysig i'r rhai sy'n wynebu effeithiau tlodi.
Rwyf i eisiau rhoi mwy o gyfleoedd ar gyfer cyfoethogi ehangach i blant a phobl ifanc o gefndiroedd economaidd-gymdeithasol is. Rydyn ni'n parhau i fuddsoddi mewn cefnogaeth i fanteisio ar y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol, iaith a gwyddoniaeth, technoleg, tiwtoriaid peirianneg a mathemateg, a'r celfyddydau mynegiannol. Mae ein rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol yn darparu buddsoddiad o £4.85 miliwn ar gyfer gweithgareddau hwyl ac addysgol dros wyliau'r haf, wedi'u targedu at ardaloedd lle mae tlodi wedi effeithio arnyn nhw fwyaf.
Rhaid i degwch barhau drwodd i addysg drydyddol. Mae'r dyletswyddau craidd yr ydyn ni wedi'u nodi ar gyfer y comisiwn ar gyfer addysg drydyddol ac ymchwil yn cynnwys hyrwyddo cydraddoldeb ac ehangu cyfranogiad i'r rhai o gefndiroedd economaidd-gymdeithasol is.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, rwyf i eisiau edrych ymlaen at y 12 mis nesaf a thu hwnt. Er mwyn adeiladu ar y sylfeini yr ydyn ni wedi'u rhoi ar waith erbyn hyn, rwyf eisiau tynnu sylw at dair blaenoriaeth. Yn gyntaf, mae'n rhaid i ni ddal ati i ddysgu oddi wrth eraill. Byddwn ni'n datblygu ein rhwydweithiau yn y DU ac yn rhyngwladol i nodi a rhannu arferion gorau o'r hyn sy'n gweithio ledled y byd. Byddwn ni'n parhau i ddatblygu ein perthnasoedd â'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a'r EEF, yn ogystal â chreu perthnasoedd newydd, fel memorandwm o ddealltwriaeth gyda Fflandrys.
Yn ail, byddwn ni'n symud o ymchwil i ddatblygu polisi mewn meysydd blaenoriaeth. Mae hyn yn cynnwys datblygu polisi ar gyfer cymell athrawon i mewn i feysydd heriol, a gwell dealltwriaeth o effaith addysgu cyrhaeddiad cymysg yng Nghymru.
Yn drydydd, bydd angen i ni allu nodi lle mae angen cefnogaeth ychwanegol ac i'w dargedu'n effeithiol, gan olrhain ein cynnydd drwyddi draw. Cyhoeddais wybodaeth fanwl am ein camau nesaf ar gyfer ecosystem wybodaeth ym mis Ionawr.
I gloi, hoffwn i ailadrodd yr ymrwymiad a wnes i'r llynedd: mae pob un plentyn yng Nghymru yn haeddu safonau a dyheadau uchel. Cyhoeddais i'r map trywydd i gyflawni hynny'r wythnos diwethaf, a heddiw, rwyf i wedi rhoi diweddariad i chi ar rai camau penodol i fynd i'r afael gydag effaith tlodi. Fyddwn ni ddim yn dewis rhwng tegwch a rhagoriaeth yn ein hysgolion ni—rhaid inni gyflawni'r ddau beth.
I will close by repeating my commitment of last year: every single child in Wales deserves high standards and aspirations. I set out a road map to achieve this last week, and, today, I have provided an update on some specific actions to tackle the impact of poverty. We will not make a choice between equity and excellence in our school—we must deliver both.
Thank you, Minister. As you know, the disadvantage gap in Wales is far worse than in England, with the worst disadvantage gap in England still ranking higher than much of Wales. So, the question has to be asked: why, after two decades, are you only just thinking of this now? What quick wins are you hoping to achieve with these champions, as well as a long-term plan to turn around these embarrassing gaps in attainment between the poor in Wales and the more affluent?
The Joseph Rowntree Foundation has highlighted over the years that the educational performance of children from poorer backgrounds compared to their peers from more prosperous backgrounds provides clear evidence of the impact of poverty on achievement. So, Minister, don't you actually think cutting the pupil development grant, aka support for the poorest students in Wales, flies in the face of the statement you've just read out today and that this will actually harm attainment?
Now, I understand the Welsh Government is commissioning research and pilot activities to address gaps in understanding and develop new approaches, and I know this includes the appointment of the seven attainment champions. However, we're already seeing schools up and down Wales struggle to share best practices on a whole array of issues. You may have set up a new website for sharing such best practice, but, in reality, teachers are saying it's cumbersome and that they're not using it. So, when the new advice from the attainment champions is fed back to schools, how are you going to ensure best practice is shared better than it currently is?
And as you know, ultimately, the best way the Welsh Government can alleviate the impact of poverty on educational attainment is to alleviate poverty in Wales full stop. We need proper investment in Welsh communities, especially rural areas, as well as a more pro-business approach that also incentivises skilled workers to live and remain in Wales. These are all necessary steps to lifting more people in Wales out of relative poverty. This is also a crucial way to cut the attainment gap and increase the life chances of our learners.
My final question: how is your department going to work cross-department to ensure this happens? What plans do you have in place to ensure that Wales has a multipronged approach to educational attainment? Diolch.
Diolch. Fel y gwyddoch chi, mae'r bwlch anfantais yng Nghymru yn waeth o lawer nag yn Lloegr, gyda'r bwlch anfantais gwaethaf yn Lloegr yn dal i rancio'n uwch na rhan helaeth o Gymru. Felly, mae'n rhaid gofyn y cwestiwn: pam, ar ôl dau ddegawd, mai dim ond meddwl am hyn yr ydych chi nawr? Pa fuddugoliaethau cyflym ydych chi'n gobeithio eu cyflawni gyda'r pencampwyr hyn, yn ogystal â chynllun hirdymor i newid y bylchau chwithig yma yn llwyr o ran cyrhaeddiad rhwng y bobl dlawd yng Nghymru a'r rhai mwy cyfoethog?
Mae Sefydliad Joseph Rowntree wedi amlygu ar hyd y blynyddoedd bod perfformiad addysgol plant o gefndiroedd tlotach o'i gymharu â'u cyfoedion o gefndiroedd mwy llewyrchus, yn rhoi tystiolaeth glir o effaith tlodi ar gyflawniad. Felly, Gweinidog, onid ydych chi mewn gwirionedd yn credu bod torri'r grant datblygu disgyblion, hynny yw, cefnogaeth i'r myfyrwyr tlotaf yng Nghymru, yn mynd yn erbyn y datganiad yr ydych chi newydd ei ddarllen heddiw ac y bydd hyn mewn gwirionedd yn niweidio cyrhaeddiad?
Nawr, rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn comisiynu gweithgareddau ymchwil a threialu i ymdrin â bylchau o ran dealltwriaeth a datblygu dulliau newydd, ac rwy'n gwybod bod hyn yn cynnwys penodi'r saith pencampwr cyrhaeddiad. Fodd bynnag, rydyn ni eisoes yn gweld ysgolion ar hyd a lled Cymru'n ei chael hi'n anodd rhannu arferion gorau ar amrywiaeth eang o faterion. Efallai eich bod chi wedi sefydlu gwefan newydd ar gyfer rhannu arferion gorau o'r fath, ond, mewn gwirionedd, mae athrawon yn dweud ei fod yn feichus ac nad ydyn nhw'n ei defnyddio. Felly, pan fydd y cyngor newydd gan y pencampwyr cyrhaeddiad yn cael ei drosglwyddo nôl i ysgolion, sut ydych chi'n mynd i sicrhau bod yr arfer gorau yn cael ei rannu'n well nag y mae ar hyn o bryd?
Ac fel y gwyddoch chi, yn y pen draw, y ffordd orau y gall Llywodraeth Cymru leddfu effaith tlodi ar gyrhaeddiad addysgol yw lleddfu tlodi yng Nghymru a dyna ben arni. Mae angen buddsoddiad priodol mewn cymunedau yng Nghymru, yn enwedig ardaloedd gwledig, yn ogystal ag ymagwedd fwy rhagweithiol sy'n cymell gweithwyr medrus i fyw yng Nghymru ac i aros yma hefyd. Mae'r rhain i gyd yn gamau angenrheidiol i godi mwy o bobl yng Nghymru o dlodi cymharol. Mae hon hefyd yn ffordd hanfodol o leihau'r bwlch cyrhaeddiad a chynyddu cyfleoedd bywyd ein dysgwyr.
Fy nghwestiwn olaf i: sut mae eich adran yn mynd i weithio'n draws-adrannol i sicrhau bod hyn yn digwydd? Pa gynlluniau sydd gennych chi yn eu lle i sicrhau bod gan Gymru ddull gweithredu lluosog ar gyfer cyrhaeddiad addysgol? Diolch.
I thank the Member for her observations and the questions that she has asked. She makes an important point, I think, about the ability of schools on their own to address the full impact of poverty on educational attainment. Schools are in their communities, they're in their society, and there are things that schools can do, and there are things that schools can't do, in terms of addressing that broader range of challenges.
But what the statement I've described today does is—to answer the Member's question, I think—to set out a whole-system approach that starts at early years and extends through school, college, work-based learning, higher education, and, importantly, lifelong learning as well, to bring a whole-system focus on how we tackle the impact of poverty on attainment.
She made the point that PDG, pupil development grant, has been cut. That is factually incorrect; it’s been increased both in cash terms and in real terms, and that is for the very simple reason that it’s a very effective way of targeting funding at schools to reflect the cohort of pupils living in disadvantage.
She makes an important practical point about how best to spread best practice through the system. I don’t actually recognise the point she made—she mentioned a website; I’m not sure which website she was referring to, but I don’t recognise quite the point that she was making. Although, as it happens, in the discussions that I had most recently with the attainment champions that I’ve appointed, one of the issues we were exploring is how we can make sure that heads in schools right across Wales who want rapid access to good case studies of what has been effective in other schools—how we best make sure that is easily accessed and made quick use of. So, there is definitely work that we will want to do, together with our attainment champions and also the National Academy for Educational Leadership, in that space. But she asked me what measures we are going to take; I had taken, I think, about 10 minutes to spell out the wide range of measures that we are taking, so I think I can do no better than refer her to my statement.
Diolch i'r Aelod am ei sylwadau a'r cwestiynau y mae hi wedi'u gofyn. Mae hi'n gwneud pwynt pwysig, rwy'n credu, am allu ysgolion ar eu pennau eu hunain i ymdrin ag effaith lawn tlodi ar gyrhaeddiad addysgol. Mae ysgolion yn eu cymunedau, maen nhw yn eu cymdeithas, ac mae yna bethau y gall ysgolion eu gwneud, ac mae yna bethau na all ysgolion eu gwneud, o ran ymdrin â'r amrywiaeth ehangach honno o heriau.
Ond yr hyn y mae'r datganiad yr ydw i wedi'i ddisgrifio heddiw yn ei wneud—i ateb cwestiwn yr Aelod, rwy'n credu—yw gosod dull system gyfan sy'n dechrau yn y blynyddoedd cynnar ac sy'n ymestyn drwy'r ysgol, coleg, dysgu yn y gwaith, addysg uwch, ac, yn bwysig, dysgu gydol oes hefyd, i ddod â phwyslais system gyfan ar sut yr ydym ni'n ymdrin ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad.
Gwnaeth hi'r pwynt bod y grant datblygu disgyblion, wedi'i dorri. Mae hynny'n ffeithiol anghywir; mae wedi cael ei gynyddu yn nhermau arian parod ac yn nhermau gwirioneddol, a hynny am y rheswm syml iawn ei fod yn ffordd effeithiol iawn o dargedu cyllid mewn ysgolion i adlewyrchu'r garfan o ddisgyblion sy'n byw dan anfantais.
Mae hi'n gwneud pwynt ymarferol pwysig am y ffordd orau o ledaenu arferion gorau drwy'r system. Mewn gwirionedd, nid yw i'n adnabod y pwynt a wnaeth—soniodd am wefan; nid ydw i'n siŵr at ba wefan yr oedd hi'n cyfeirio, ond nid ydw i'n deall yn hollol y pwynt yr oedd hi'n ei wneud. Er, fel mae'n digwydd, yn y trafodaethau y cefais i fwyaf diweddar gyda'r pencampwyr cyrhaeddiad yr wyf i wedi'u penodi, un o'r materion yr oedden ni'n eu harchwilio yw sut y gallwn ni sicrhau bod penaethiaid mewn ysgolion ledled Cymru sydd eisiau mynediad cyflym at astudiaethau achos da o'r hyn sydd wedi bod yn effeithiol mewn ysgolion eraill—sut ydyn ni'n gwneud yn siŵr bod y rheiny'n hygyrch a'i bod yn hawdd gwneud defnydd cyflym ohonyn nhw. Felly, yn bendant mae yna waith y byddwn ni eisiau'i wneud, ynghyd â'n pencampwyr cyrhaeddiad a hefyd yr Academi Genedlaethol ar gyfer Arweinyddiaeth Addysgol, yn y man hwnnw. Ond gofynnodd i mi pa fesurau a fyddwn ni'n eu cymryd; yr oeddwn i wedi cymryd, rwy'n meddwl, tua 10 munud i fanylu ar yr amrywiaeth eang o fesurau yr ydym ni'n eu cymryd, felly rwy'n credu na allaf i wneud yn well na'i chyfeirio at fy natganiad.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Yn amlwg, mae hyn yn dilyn trafodaeth gawson ni yr wythnos diwethaf o ran hyn, lle roedden ni yn pwysleisio pa mor angenrheidiol ydy o ein bod ni yn edrych i sicrhau bod cyfle cyfartal i bawb, lle bynnag bo nhw yng Nghymru a beth bynnag fo’u cefndir nhw, ac rydyn ni'n gwybod dyw hynny ddim yn wir ar y funud, ac mae yna nifer o fesurau fan hyn i'w croesawu heb os. Rydyn ni'n gwybod hefyd, wrth gwrs, o ran yr holl dystiolaeth, ein bod ni'n gwybod o ran absenoldeb fod yna gysylltiad rhwng tlodi ag absenoldeb, ac un o’r pethau dwi'n ei groesawu’n fawr ydy'r parhad o ran yr arian efo'r swyddogion fydd yn ymgysylltu efo teuluoedd. Byddwn i yn hoffi gofyn—. Dwi'n gweld bod yna gynnydd wedi bod o ran hynny—jest eisiau gwybod sut byddwch chi'n monitro o ran effeithiolrwydd y cynlluniau hynny. Yn sicr, mae’r ymateb wedi bod yn dda, gan ysgolion dwi wedi bod yn ymweld â nhw, lle maen nhw wedi galluogi hyn, a dwi'n meddwl y bydd hyn yn cael ei groesawu yn fawr ganddyn nhw.
Thank you, Minister, for this afternoon’s a statement. Clearly, this does follow a discussion that we had last week on this issue, where we were emphasising how crucial it is that we do look to ensure that there is equality of opportunity for everyone, wherever they are in Wales and whatever their background, and we know that that isn’t currently the case, and there are a number of steps here that can certainly be welcomed. We also know, of course, in terms of all of the evidence, that, in pupil absence, there is a clear link between poverty and absence, and one of the things I warmly welcome is the ongoing funding with the engagement officers to work with families. I would like to ask—. I see that there has been an increase in that regard—I just wanted to know how you will monitor the effectiveness and efficiency of those programmes. Certainly, the response from schools has been positive, in terms of those that I visited, where this has been enabled, and I think this will be warmly welcomed by them.
If I may just focus on the £40 million investment that you mentioned in terms of the community-focused schools to improve the accessibility and community use of schools, obviously, that investment is welcome, but I’m still not clear how exactly they are going to help in terms of attainment, especially when we look at the connection between school absences and attainment, because, obviously, if we can’t even get our children and young people to school, then, obviously, they’re not going to be able to take advantage of any additional facilities there, and this seems to be a fundamental point.
I don’t see, in terms of your announcement today, for instance, who exactly will benefit from that investment, because there’s no mention in terms of transport costs, something that we’ve discussed many a time now as being a barrier, something that came through with the children and young people committee's inquiry into school absences. I’m still not very clear, in terms of that capital investment, how that’s going to help tackle the problem that we have now, and I wonder if any of this funding or funding being made available to the family engagement officers will be towards transportation at all.
Another issue I’d just like to mention is that, obviously, we know poverty affects every aspect of a child’s life and, in school, it can lock children out of opportunities to participate, learn and thrive, and research shows that children and young people from less affluent homes are more likely to report higher levels of loneliness, lower life satisfaction and no enjoyment in going to school. So, we know that transport can be a barrier for some, but, for some, school is not a good place to be. Worryingly, the social exclusion felt by low-income learners is frequently heightened by other forms of inequality, with lower income children from Gypsy, Roma and Traveller and black groups more likely to say that they are lonely and unhappy at school compared to white Welsh or British children of a similar socioeconomic status. Will the Minister therefore provide an update on the Welsh Government's plan to target these groups who greatly feel social exclusion, and perhaps explain how this increase in funding or investment will support them?
Certainly, as I said at the beginning, we very much support any investment that helps to ensure that we lessen that attainment gap that exists presently. Of course, through the co-operation agreement, things like free school meals are absolutely essential, and we very much welcome them. But, in terms of secondary schools, obviously, that falls outside of the co-operation agreement, and therefore we would still ask, where there is opportunity, to look at the expansion of free school meal provision at the secondary age.
Os caf i ganolbwyntio ar y buddsoddiad o £40 miliwn y gwnaethoch chi ei grybwyll o ran yr ysgolion â phwyslais ar y gymuned i wella hygyrchedd a defnydd cymunedol o ysgolion, yn amlwg, mae'r buddsoddiad hwnnw i'w groesawu, ond dydw i'n dal ddim yn deall sut yn union maen nhw'n mynd i helpu o ran cyrhaeddiad, yn enwedig wrth edrych ar y cysylltiad rhwng absenoldeb o'r ysgol a chyrhaeddiad, oherwydd, yn amlwg, os na allwn ni hyd yn oed gael ein plant a'n pobl ifanc i'r ysgol, yna, yn amlwg, nid ydyn nhw'n mynd i allu manteisio ar unrhyw gyfleusterau ychwanegol yno, ac mae'n ymddangos bod hwn yn bwynt sylfaenol.
Dydw i ddim yn gweld, o ran eich cyhoeddiad heddiw, er enghraifft, pwy yn union fydd yn elwa ar y buddsoddiad hwnnw, oherwydd nid oes unrhyw sôn am gostau cludiant, rhywbeth yr ydyn ni wedi ei drafod sawl gwaith nawr fel rhwystr, rhywbeth a fynegwyd yn ymchwiliad y pwyllgor plant a phobl ifanc i absenoldebau ysgolion. Dydw i'n dal ddim yn deall yn iawn, o ran y buddsoddiad cyfalaf hwnnw, sut mae hynny'n mynd i helpu i ymdrin â'r broblem sydd gennym ni nawr, a tybed a fydd rhywfaint o'r arian hwn neu arian yn cael ei wneud ar gael i'r swyddogion ymgysylltu teuluol tuag at gludiant o gwbl.
Mater arall yr hoffwn i ei grybwyll yw ein bod ni, yn amlwg, yn gwybod bod tlodi yn effeithio ar bob agwedd ar fywyd plentyn ac, yn yr ysgol, gall rhwystro plant rhag cael cyfleoedd i gymryd rhan, dysgu a ffynnu, ac mae ymchwil yn dangos bod plant a phobl ifanc o gartrefi llai cefnog yn fwy tebygol o adrodd lefelau uwch o unigrwydd, bodlonrwydd bywyd is a dim mwynhad wrth fynd i'r ysgol. Felly, rydyn ni'n gwybod bod cludiant yn gallu bod yn rhwystr i rai, ond, i rai, nid yw'r ysgol yn lle da i fod. Yn bryderus, mae'r allgáu cymdeithasol y mae yn ei deimlo dysgwyr incwm isel yn cael ei ddwysáu'n aml gan fathau eraill o anghydraddoldeb, gyda phlant incwm is o grwpiau Sipsiwn, Roma a Theithwyr a grwpiau du yn fwy tebygol o ddweud eu bod yn unig ac yn anhapus yn yr ysgol o'i gymharu â phlant gwyn Cymreig neu Brydeinig o statws economaidd-gymdeithasol debyg. A wnaiff y Gweinidog felly roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar gynllun Llywodraeth Cymru i dargedu'r grwpiau hyn sy'n teimlo gwaharddiad cymdeithasol yn gryf, ac efallai egluro sut bydd y cynnydd hwn mewn cyllid neu fuddsoddiad yn eu cefnogi nhw?
Yn sicr, fel y dywedais i ar y dechrau, rydyn ni'n cefnogi'n fawr unrhyw fuddsoddiad sy'n helpu i sicrhau ein bod ni'n lleihau'r bwlch cyrhaeddiad hwnnw sy'n bodoli ar hyn o bryd. Wrth gwrs, drwy'r cytundeb cydweithredu, mae pethau fel prydau ysgol am ddim yn gwbl hanfodol, ac rydyn ni'n eu croesawu'n fawr. Ond, o ran ysgolion uwchradd, yn amlwg, mae hynny'n disgyn y tu allan i'r cytundeb cydweithredu, ac felly bydden ni'n dal i ofyn, lle bod cyfle, i edrych ar ehangu'r ddarpariaeth prydau ysgol am ddim yn yr oedran uwchradd.
Mae angen i ni gydweithio. Mae angen system sydd yn mynd i drawsnewid pethau. Rydyn ni'n gweld y ffigurau pryderus gan Sefydliad Bevan hefyd o ran y gwahaniaethau rhwng bechgyn a merched a'r gwahaniaethau sydd yna o ran cyrhaeddiad o ran hynny. Felly, gaf i ofyn pa gynlluniau yn benodol sydd i sicrhau bod gwahaniaethau fel yna hefyd yn cael eu taclo? Mae'n rhaid inni sicrhau cyfle cyfartal i bawb, ac fel y dywedais i ar y dechrau, nid dyna'r realiti ar y funud. Mae hyn i'w groesawu, ond dwi'n meddwl bod yna'n dal cwestiynau o ran sut rydyn ni'n mynd i sicrhau'r gorau i bawb. Diolch.
We need to work together. We need a system that will transform education. We see the concerning figures from the Bevan Foundation, too, in terms of the differences between boys and girls, and the differences in attainment there. So, can I ask what specific plans do you have to ensure that those kinds of differences are also tackled? We have to ensure equality of opportunity for all and, as I said at the outset, that's not the reality at present. This is to be welcomed, but I think there are still questions in terms of how we can secure the best for everyone. Thanks.
Well, the Member made an important point about what are the biggest challenges, and I think possibly the biggest challenge that schools face is making sure that young people are in school. There are obviously very high levels of absence, which many, many schools are reporting. And the Member asked an important question about what the investment into community-focused schools and the family engagement officers that I announced recently will do in relation to that. I should say, as I mentioned in my statement, on the question of absence and engagement more broadly, we are reviewing the guidance available to schools on some of the strategies that schools may adopt. And one of the key issues relates to the threshold for additional intervention—the 'persistent absence' definition. I think there's a very strong case for reviewing that to make sure that more support is more quickly available to families than is often currently the case. And the funding for family engagement officers and education welfare officers as well helps to provide additional capacity in the system.
She asked me whether I'm persuaded that that money is well spent, effectively. I don't think there'll be a Member in the Chamber who will not have visited a school with a family engagement capacity who doesn't immediately see the benefits of that. It's often a 24/7 job, actually, and often involves work on the weekends and certainly in the evenings, as well as the necessary work during the school day of connecting with the family and visiting the family, and so on. It's a very important role, I think, in schools that have a need for it. And I hope that the funding that we have made available will be able to contribute further to that.
On the question about the funding and how that relates to absence and attendance, I can probably do no better than refer her to a report today on WalesOnline, which describes the £46 million that we've invested as part of an attendance strategy, and it records a discussion that I had yesterday at a school in Cardiff, which is doing extraordinary work in terms of partnership with other organisations, including the local council but also the university and sports teams and so on. What they were telling me at the school yesterday was that it helps the young people relate to school differently. So, many of the young people—who were interviewed for this piece, by the way, as well—were telling the journalist that they felt 100 per cent more committed to school by virtue of also being able to do these additional activities as part of being a community-focused school.
We were also hearing about parents coming in to help volunteer to support some of those activities who themselves were benefiting in terms of developing their skills. But, perhaps—I felt at least—more importantly, it was reshaping the relationship of parents to school and rebuilding that relationship of trust, which is really an important part of the challenge for getting young people back into school. So, I encourage her to look at that, because I think it's just a very live example of the sort of thing that we are hoping to achieve here.
There's more detail available in the guidance that we published. There are two iterations of guidance, which we published at the end of last year, which really spell out what the community-focused schools programme is all about, how it can help with attendance and attainment. What I would say, though, is that the key thing is it will be different for each school, and the whole point is: what is the relationship between this particular school and this particular community? And that will be very different in different places, obviously.
Wel, gwnaeth yr Aelod bwynt pwysig ynglŷn â beth yw'r heriau mwyaf, ac rwy'n credu o bosibl mai'r her fwyaf sy'n wynebu ysgolion yw sicrhau bod pobl ifanc yn yr ysgol. Mae'n amlwg bod lefelau uchel iawn o absenoldeb, mae llawer, iawn, iawn o ysgolion yn ei adrodd. A gofynnodd yr Aelod gwestiwn pwysig ynglŷn â beth fydd y buddsoddiad i ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned a'r swyddogion ymgysylltu teuluol y cyhoeddais yn ddiweddar yn ei wneud o ran hynny. Dylwn i ddweud, fel y soniais i yn fy natganiad, ar y cwestiwn o absenoldeb ac ymgysylltu yn ehangach, rydyn ni'n adolygu'r canllawiau sydd ar gael i ysgolion ar rai o'r strategaethau y gall ysgolion eu mabwysiadu. Ac mae un o'r materion allweddol yn ymwneud â'r trothwy ar gyfer ymyrraeth ychwanegol—y diffiniad 'absenoldeb parhaus'. Rwy'n credu bod achos cryf iawn dros adolygu hynny er mwyn sicrhau bod mwy o gefnogaeth ar gael yn gynt i deuluoedd na'r hyn sy'n digwydd yn aml ar hyn o bryd. Ac mae'r cyllid ar gyfer swyddogion ymgysylltu â theuluoedd a swyddogion lles addysg yn ogystal yn helpu i ddarparu capasiti ychwanegol yn y system.
Gofynnodd hi i mi a ydw i wedi fy mherswadio bod yr arian yna'n cael ei wario'n dda, i bob pwrpas. Nid ydw i'n credu y bydd Aelod yn y Siambr na fydd wedi ymweld ag ysgol gyda gallu ymgysylltu â theuluoedd nad yw'n gweld manteision hynny'n syth. Mae'n aml yn swydd 24/7, mewn gwirionedd, ac yn aml mae'n cynnwys gwaith ar y penwythnosau ac yn sicr gyda'r nos, yn ogystal â'r gwaith angenrheidiol yn ystod y diwrnod ysgol o gysylltu â'r teulu ac ymweld â'r teulu, ac yn y blaen. Mae'n rôl bwysig iawn, rwy'n credu, mewn ysgolion sydd ag angen am hynny. Ac rwy'n gobeithio y bydd yr arian yr ydyn ni wedi'i wneud ar gael yn gallu cyfrannu ymhellach at hynny.
O ran y cwestiwn ynghylch y cyllid a sut mae hynny'n ymwneud ag absenoldeb a phresenoldeb, mae'n debyg na allaf i wneud yn well na'i chyfeirio hi at adroddiad heddiw ar WalesOnline, sy'n disgrifio'r £46 miliwn yr ydyn ni wedi'i fuddsoddi fel rhan o strategaeth bresenoldeb, ac mae'n cofnodi trafodaeth y cefais i ddoe mewn ysgol yng Nghaerdydd, sy'n gwneud gwaith eithriadol o ran partneriaethau gyda sefydliadau eraill, gan gynnwys y cyngor lleol ond hefyd y timau prifysgol a chwaraeon ac ati. Yr hyn yr oedden nhw'n ei ddweud wrtha i yn yr ysgol ddoe oedd ei fod yn helpu'r bobl ifanc i ymwneud â'r ysgol yn wahanol. Felly, roedd nifer o'r bobl ifanc—a gafodd eu cyfweld â nhw ar gyfer y darn hwn, gyda llaw, hefyd—yn dweud wrth y newyddiadurwr eu bod yn teimlo 100 y cant yn fwy ymroddedig i'r ysgol yn rhinwedd hefyd yn gallu gwneud y gweithgareddau ychwanegol hyn fel rhan o fod yn ysgol sy'n canolbwyntio ar y gymuned.
Clywson ni hefyd am rieni yn dod i mewn i helpu gwirfoddoli i gefnogi rhai o'r gweithgareddau hynny yr oedden nhw eu hunain yn elwa arni o ran datblygu eu sgiliau. Ond, efallai—roeddwn i'n teimlo o leiaf—yn bwysicach fyth, roedd yn ail-lunio perthynas rhieni i'r ysgol ac ailddatblygu'r berthynas honno o ymddiriedaeth, sydd wir yn rhan bwysig o'r her i gael pobl ifanc yn ôl i'r ysgol. Felly, rwy'n ei hannog hi i edrych ar hynny, achos rwy'n credu mai dim ond esiampl fyw iawn o'r math o beth yr ydyn ni'n gobeithio ei gyflawni yma.
Mae mwy o fanylion ar gael yn y canllawiau y gwnaethon ni eu cyhoeddi. Mae dau iteriad o ganllawiau, y gwnaethon ni eu cyhoeddi ddiwedd y llynedd, sydd wir yn manylu ar sut beth yw'r rhaglen ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned, sut y gall helpu gyda phresenoldeb a chyrhaeddiad. Yr hyn fyddwn i'n ei ddweud, serch hynny, yw mai'r peth allweddol yw y bydd yn wahanol i bob ysgol, a'r holl bwynt yw: beth yw'r berthynas rhwng yr ysgol arbennig hon a'r gymuned arbennig hon? A bydd hynny'n wahanol iawn mewn gwahanol lefydd, yn amlwg.
The whole-system approach, I agree, is a really important one when we're trying to tackle the impact of poverty on attainment. Hungry kids don't learn very well, and we know from Gordon Brown that 4 million children across the UK are going hungry. But there is also a cultural issue in that six in 10 people never cook from scratch, so this goes well beyond people who are struggling with the cost-of-living crisis.
I noticed that your nearly £5 million investment in the school holiday enrichment programme, and I wondered what consideration you've given to teaching young people and their families to cook during those summer holiday programmes, because there obviously isn't time during the school day, but that seems to me a really effective way of combatting the dominance of the processed food culture that is going to bankrupt the NHS.
Otherwise, I'm intrigued to hear what these exceptional headteachers you've designated as attainment champions—. What are their words of wisdom that they shared with you, most recently on 9 March, on how to tackle the really complex issues around poverty and attainment?
Mae'r dull system gyfan, rwy'n cytuno, yn un pwysig iawn pan ydyn ni'n ceisio mynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad. Nid yw plant llwglyd yn dysgu'n dda iawn, ac rydyn ni'n gwybod gan Gordon Brown bod 4 miliwn o blant ledled y DU yn mynd yn llwglyd. Ond mae yna fater diwylliannol hefyd o ran bod chwech o bob 10 o bobl byth yn coginio bwyd ffres, felly mae hyn yn mynd ymhell tu hwnt i bobl sy'n cael trafferth gyda'r argyfwng costau byw.
Sylwais ar eich buddsoddiad bron i £5 miliwn yn y rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol, a meddyliais tybed pa ystyriaeth ydych chi wedi'i roi i ddysgu pobl ifanc a'u teuluoedd i goginio yn ystod y rhaglenni gwyliau haf hynny, oherwydd yn amlwg nid oes amser yn ystod y diwrnod ysgol, ond mae hynny'n ymddangos i mi yn ffordd wirioneddol effeithiol o frwydro yn erbyn goruchafiaeth y diwylliant bwyd wedi'i brosesu sy'n mynd i fethdalu'r GIG.
Fel arall, rwy'n chwilfrydig i glywed beth yw'r penaethiaid eithriadol hyn rydych chi wedi'u dynodi'n bencampwyr cyrhaeddiad—. Beth yw'r geiriau o ddoethineb y gwnaethon nhw rannu gyda chi, yn fwyaf diweddar ar 9 Mawrth, ar sut i fynd i'r afael â'r materion gwirioneddol gymhleth ynghylch tlodi a chyrhaeddiad?
I think the Member is absolutely right to mention the importance of food as part of the summer food and fun programme—it's sometimes called 'food and fun', in some parts of Wales. I share with her her passion for making sure that schools teach young people about the whole range of purposes of food, so nutrition, obviously, but eating together. You could also teach large parts of the curriculum through food, and I most recently had an opportunity of visiting a school in the constituency of the Member for Wrexham, my friend Lesley Griffiths, and saw there young people being taught to cook things and taking recipes home, so that they could cook them again at home, and I just thought that was a very powerful example of the sort of thing that the Member is talking about. We are working—. Julie Morgan and I are working at the moment on aligning the various programmes that the Government funds over the summer holiday, to make sure that we obviously ensure as much coverage as possible, but also to look at making sure that the kinds of opportunities that the Member is referring to are more widely available. She will know that nutrition is already an important part of that summer holiday provision, and that often takes the form of cooking with young people, but what can we do to make sure that's a more universal experience?
On the second question, 'What are we hearing from attainment champions?', they have two roles. One is to work with particular schools. It's currently still a pilot programme, a six-month pilot programme, working with particular schools on particular approaches based on their own experiences. But the question she's asking is on the other part of their role, which is: how are they informing system-wide development and policy development? There are some pretty clear themes, I think, about the importance and strategies for developing pupil voice, which evidence suggests is particularly important in the context of re-engaging some young people who might find it more challenging. But also we heard about the importance of mixed-attainment teaching and good usage of the PDG. That's why increasing that, as I mentioned to Janet Finch-Saunders, is so important.
I mentioned, essentially, how at the very heart of this is high-quality teaching and learning, but what are the strategies that enable that to reach children and young people who might need a different kind of approach? Links with parents, links with carers, and also the importance of leadership at a school level in relation to this. I spoke to them and was teasing out what it is that distinguishes schools that have been successful in this and those that maybe have had a little bit more of a challenge. One of them said to me, 'Well, some heads who had really committed to this have lost the sense that they might be able to do anything meaningful about it,' if you like, because it's such a big challenge. There isn't an absence of commitment. There is not a single head in Wales who isn't completely committed to this, but sometimes it's a challenge to see how you can make that difference, and that's why this is so important, because we can share that best practice across the system and make sure that heads have ready access to things that are working well elsewhere, so all those strategies can be brought into play.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn hollol gywir i sôn am bwysigrwydd bwyd fel rhan o'r rhaglen bwyd a hwyl yr haf—sy’n cael ei galw weithiau yn ‘bwyd a hwyl', mewn rhai rhannau o Gymru. Rwy'n rhannu ei hangerdd dros wneud yn siŵr bod ysgolion yn dysgu pobl ifanc am holl amrywiaeth dibenion bwyd, felly maeth, yn amlwg, ond bwyta gyda'i gilydd. Gallech chi hefyd ddysgu rhannau helaeth o'r cwricwlwm drwy fwyd, ac yn fwyaf diweddar cefais gyfle i ymweld ag ysgol yn etholaeth yr Aelod dros Wrecsam, fy ffrind Lesley Griffiths, a gweld yno bobl ifanc yn cael eu dysgu i goginio pethau a mynd â ryseitiau adref, er mwyn iddyn nhw eu coginio eto gartref, ac roeddwn i’n meddwl bod hynny'n enghraifft bwerus iawn o'r math o beth mae'r Aelod yn sôn amdano. Rydyn ni'n gweithio—. Mae Julie Morgan a minnau'n gweithio ar hyn o bryd ar alinio'r gwahanol raglenni mae'r Llywodraeth yn eu hariannu dros wyliau'r haf, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod ni’n amlwg yn sicrhau cymaint o sylw â phosibl, ond hefyd i edrych ar wneud yn siŵr bod y mathau o gyfleoedd mae'r Aelod yn cyfeirio atyn nhw ar gael yn ehangach. Bydd hi'n gwybod bod maeth eisoes yn rhan bwysig o'r ddarpariaeth gwyliau haf hwnnw, ac mae hynny'n aml ar ffurf coginio gyda phobl ifanc, ond beth allwn ni ei wneud i sicrhau bod hynny'n brofiad mwy cyffredinol?
Ar yr ail gwestiwn, 'Beth ydyn ni'n ei glywed gan bencampwyr cyrhaeddiad?', mae ganddyn nhw ddwy rôl. Un yw gweithio gydag ysgolion penodol. Ar hyn o bryd mae'n dal i fod yn rhaglen beilot, rhaglen beilot chwe mis, gan weithio gydag ysgolion penodol ar ddulliau penodol yn seiliedig ar eu profiadau eu hunain. Ond mae'r cwestiwn mae hi'n ei ofyn ar ran arall eu rôl, sef: sut maen nhw'n llywio datblygiad a datblygu polisi ar draws y system? Mae yna rai themâu eithaf clir, rwy'n meddwl, am bwysigrwydd a strategaethau i ddatblygu llais disgyblion, y mae tystiolaeth yn awgrymu sy'n arbennig o bwysig yng nghyd-destun ail-ymgysylltu â rhai pobl ifanc a allai ei chael yn fwy heriol. Ond hefyd fe glywsom am bwysigrwydd addysgu cyrhaeddiad cymysg a defnydd da o'r grant datblygu disgyblion. Dyna pam mae cynyddu hynny, fel y soniais wrth Janet Finch-Saunders, mor bwysig.
Soniais, yn ei hanfod, mai addysgu a dysgu o ansawdd uchel sydd wrth wraidd hyn, ond beth yw'r strategaethau sy'n galluogi hynny i gyrraedd plant a phobl ifanc a allai fod angen math gwahanol o ddull gweithredu? Cysylltiadau â rhieni, cysylltiadau â gofalwyr, a phwysigrwydd arweinyddiaeth ar lefel ysgol hefyd mewn perthynas â hyn. Siaradais â nhw ac roeddwn i'n ceisio canfod beth yw hi sy'n gwahaniaethu ysgolion sydd wedi bod yn llwyddiannus yn hyn a'r rhai sydd efallai wedi cael ychydig mwy o her. Dywedodd un ohonyn nhw wrthyf i, 'Wel, mae rhai penaethiaid oedd wedi ymrwymo'n fawr i hyn wedi colli'r ymdeimlad y gallen nhw allu gwneud unrhyw beth ystyrlon am y peth,' os mynnwch chi, oherwydd mae'n her mor fawr. Ni does diffyg ymrwymiad. Nid oes un pennaeth yng Nghymru nad yw wedi ymrwymo'n llwyr i hyn, ond weithiau mae'n her gweld sut y gallwch chi wneud y gwahaniaeth hwnnw, a dyna pam mae hyn mor bwysig, oherwydd gallwn ni rannu'r arfer gorau hwnnw ar draws y system a gwneud yn siŵr bod gan benaethiaid fynediad parod at bethau sy'n gweithio'n dda mewn mannau eraill, fel y gellir rhoi’r holl strategaethau hynny ar waith.
I very much welcome the new funding and focus on community-focused schools, Minister, which I know we've discussed before. I have some good examples, I think, in my area, including Maindee Primary School, which is multicultural and is doing some really good work, and tells me that they have to invest heavily in staff to support parents and families with wider issues, such as food, housing, medical issues, benefits and other wider non-education issues. So, it's great, I think, that a school like that will benefit from this new focus and funding.
The new Monmouthshire County Council administration is taking forward some interesting initiatives. They have a new service tackling the impact of disadvantage at its heart, and they've brought together a range of professionals, from educational psychology, pupil referral, family support, and created a new post within the team to provide leadership. And in addition to that, Minister, they've got some really good initiatives linking with the third sector, providing grants to support learning experiences for pupils, such as providing tents to enable schools to provide camping experiences, and are also looking to provide breakfast-club funding for secondary school pupils. So, with all that going on in my area, Minister, I very much welcome that new focus and that new funding.
Rwy'n croesawu'r cyllid newydd yn fawr ac yn canolbwyntio ar ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned, Gweinidog, ac rwy'n gwybod ein bod ni wedi trafod o'r blaen. Mae gen i enghreifftiau da, rwy'n meddwl, yn fy ardal i, gan gynnwys Ysgol Gynradd Maendy, sy'n amlddiwylliannol ac yn gwneud gwaith da iawn, ac yn dweud wrthyf i eu bod nhw'n gorfod buddsoddi'n helaeth mewn staff i gefnogi rhieni a theuluoedd gyda materion ehangach, fel bwyd, tai, materion meddygol, budd-daliadau a materion di-addysg ehangach eraill. Felly, mae'n wych, rwy'n meddwl, y bydd ysgol fel yna yn elwa o'r pwyslais a'r cyllid newydd yma.
Mae gweinyddiaeth newydd Cyngor Sir Fynwy yn bwrw ymlaen â mentrau diddorol. Mae ganddyn nhw wasanaeth newydd yn mynd i'r afael ag effaith anfantais wrth ei wraidd, ac maen nhw wedi dod ag amrywiaeth o weithwyr proffesiynol at ei gilydd, o seicoleg addysg, cyfeirio disgyblion, cefnogaeth teuluol, a chreu swydd newydd o fewn y tîm i ddarparu arweinyddiaeth. Ac yn ogystal â hynny, Gweinidog, mae ganddyn nhw fentrau da iawn sy'n cysylltu â'r trydydd sector, gan ddarparu grantiau i gefnogi profiadau dysgu i ddisgyblion, fel darparu pebyll i alluogi ysgolion i ddarparu profiadau gwersylla, ac maen nhw hefyd yn ceisio darparu cyllid clybiau brecwast i ddisgyblion ysgolion uwchradd. Felly, gyda hynny i gyd yn mynd ymlaen yn fy ardal i, Gweinidog, rwy'n croesawu'n fawr y pwyslais newydd yna a'r cyllid newydd hwnnw.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
I thank John Griffiths, and I know of his commitment to the principle of community-focused schools, not least because of the successes in his particular area of many schools in achieving that, and I think he just highlights two important themes in what he has just said. Firstly, that role of school staff connecting with families around a range of issues, which might not be directly around the education of their children, but cements that relationship of trust between the school and families. And the second theme, which is so important, is the linking up of different services, whether that's a physical co-location in the school or a network of connections, so that school, but also housing services, children's services, primary healthcare—all those services are part of a seamless offer. Some schools are doing that very well. Many schools want to do more of that, and I think there is much more we can do across the system to make that a more common experience for many of our schools.
Diolch i John Griffiths, ac rwy'n gwybod am ei ymrwymiad i'r egwyddor o ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned, yn bennaf oherwydd y llwyddiannau yn ei ardal arbennig ef o lawer o ysgolion wrth gyflawni hynny, ac rwy'n credu ei fod yn tynnu sylw at ddwy thema bwysig yn yr hyn mae newydd ei ddweud. Yn gyntaf, mae'r rôl honno o staff ysgol yn cysylltu â theuluoedd mewn perthynas ag ystod o faterion, nad ydynt o bosibl yn ymwneud yn uniongyrchol ag addysg eu plant, ond mae'n cadarnhau'r berthynas honno o ymddiriedaeth rhwng yr ysgol a theuluoedd. A'r ail thema, sydd mor bwysig, yw cysylltu gwahanol wasanaethau, boed hynny'n gyd-leoli ffisegol yn yr ysgol neu'n rhwydwaith o gysylltiadau, fel bod yr ysgol, ond hefyd gwasanaethau tai, gwasanaethau plant, gofal iechyd sylfaenol—yr holl wasanaethau hynny'n rhan o gynnig di-dor. Mae rhai ysgolion yn gwneud hynny'n dda iawn. Mae llawer o ysgolion am wneud mwy o hynny, ac rwy'n credu bod llawer mwy y gallwn ni ei wneud ar draws y system i wneud hynny'n brofiad mwy cyffredin i lawer o'n hysgolion.
Thank you, Minister. I've got two questions today. My first is about initial teacher training. I think it's really important that trainee teachers are allocated a mix of school placements, so that they're able to gain experience in working with pupils from more disadvantaged backgrounds. And this is to build their skills and their expertise, but also, crucially, to build a passion for what is probably one of the most rewarding aspects of teaching. What work are you doing with universities in Wales to ensure that they deliver placements on this basis?
Secondly, I note your comments around ensuring that we tackle the impact of poverty on attainment throughout the year and not just during the school term. From visiting projects in my own constituency, including, for example, in Penywaun, I know what good work the school holiday enrichment programme does, not just for children, but also their families and school staff. So, building on your answer to my colleague Jenny Rathbone, I'd like to say that I appreciate the pressure on budgets, but I'd like to ask if you've given any consideration to whether this provision could be extended, both geographically and in terms of the school year.
Diolch, Gweinidog. Mae gen i ddau gwestiwn heddiw. Mae fy nghwestiwn cyntaf yn ymwneud â hyfforddiant cychwynnol athrawon. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod athrawon dan hyfforddiant yn cael cymysgedd o leoliadau ysgol, fel eu bod nhw'n gallu ennill profiad wrth weithio gyda disgyblion o gefndiroedd mwy difreintiedig. Ac mae hyn i feithrin eu sgiliau a'u harbenigedd, ond hefyd, yn hollbwysig, i feithrin angerdd am yr hyn sydd, mae'n debyg, yn un o'r agweddau mwyaf gwerth chweil ar addysgu. Pa waith ydych chi'n ei wneud gyda phrifysgolion yng Nghymru i sicrhau eu bod yn darparu lleoliadau ar y sail hon?
Yn ail, rwy'n nodi eich sylwadau ynghylch sicrhau ein bod ni'n mynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad drwy gydol y flwyddyn ac nid yn ystod y tymor ysgol yn unig. O ymweld â phrosiectau yn fy etholaeth fy hun, gan gynnwys, er enghraifft, ym Mhenywaun, rwy'n gwybod pa waith da mae'r rhaglen gyfoethogi gwyliau ysgol yn ei wneud, nid dim ond i blant, ond hefyd eu teuluoedd a staff yr ysgol. Felly, gan ddatblygu eich ateb i fy nghyd-Aelod Jenny Rathbone, hoffwn ddweud fy mod i'n gwerthfawrogi'r pwysau ar gyllidebau, ond hoffwn ofyn ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i a ellid ymestyn y ddarpariaeth hon, yn ddaearyddol ac o ran y flwyddyn ysgol.
I thank Vikki Howells for those two questions. On the first question, one of the aspects of the job, which is a great pleasure actually, is being able to visit the initial teacher education partnerships across Wales, both remotely in the past, but now also in person, and talk to the cohort of students going through the postgraduate certificate in education about their experiences and answering questions from them. I always take the opportunity of those fantastic meetings to highlight just how important I think it is that every single child, whatever their background, is entitled to the full range of care and commitment from every single teacher, and that is a very widely shared principle and passion, I think, amongst teachers qualifying in Wales.
But the question she asks is important: what are we doing structurally to make sure that that is a strong feature of initial teacher education and placement? She will know perhaps from previous discussions that we are currently refreshing the criteria for accreditation of ITE programmes in preparation for the next round of reaccreditation, so this is a timely discussion in that sense, and we are strengthening the requirement for all student teachers to be aware of and have experience of tackling the impact of poverty on attainment and how they can address that through strategies. Obviously, questions around placement are important in that sense. Clearly, that's already an expectation from ITE, but we plan to beef that up in the next round of accreditation.
Secondly, yes, we are making sure we can satisfy ourselves that the funding available for the school holiday provision is being spent as effectively as possible. I fund some of that from my portfolio; Julie Morgan funds related interventions from her portfolio. For this summer coming, we're making sure that both programmes, if you like, speak to each other and can co-ordinate, but in the future we will be looking at whether we can do something more systematic to ensure that there's wider coverage, less duplication and a consistent offer in as much of Wales as we can manage.
Diolch i Vikki Howells am y ddau gwestiwn yna. Ar y cwestiwn cyntaf, un o agweddau'r swydd, sy'n bleser mawr mewn gwirionedd, yw gallu ymweld â'r partneriaethau addysg gychwynnol athrawon ledled Cymru, o bell yn y gorffennol, ond erbyn hyn hefyd yn bersonol, a siarad â'r garfan o fyfyrwyr sy'n mynd drwy'r dystysgrif ôl-raddedig mewn addysg am eu profiadau ac ateb cwestiynau ganddyn nhw. Rwyf i bob amser yn manteisio ar gyfle'r cyfarfodydd gwych hynny i dynnu sylw at ba mor bwysig rwy'n credu yw hi fod gan bob plentyn hawl, beth bynnag fo'u cefndir, i'r ystod lawn o ofal ac ymrwymiad gan bob un athro, ac mae hynny'n egwyddor ac angerdd cyffredin yn eang iawn, rwy'n meddwl, ymhlith athrawon sy'n cymhwyso yng Nghymru.
Ond mae'r cwestiwn mae hi'n ei ofyn yn bwysig: beth ydyn ni'n ei wneud yn strwythurol i wneud yn siŵr bod hynny'n nodwedd gref o addysg a lleoliad cychwynnol athrawon? Bydd hi'n gwybod efallai o drafodaethau blaenorol ein bod ni ar hyn o bryd yn adnewyddu'r meini prawf ar gyfer achredu rhaglenni ITE wrth baratoi ar gyfer y rownd nesaf o ail-achredu, felly mae hon yn drafodaeth amserol yn yr ystyr honno, ac rydym ni'n cryfhau'r gofyniad i bob athro sy'n fyfyriwr fod yn ymwybodol ohono a chael profiad o fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad a sut y gallant fynd i'r afael â hynny drwy strategaethau. Yn amlwg, mae cwestiynau ynghylch lleoliad yn bwysig yn yr ystyr yna. Yn amlwg, mae hynny eisoes yn ddisgwyliad gan ITE, ond rydym ni'n bwriadu cynyddu hynny yn y rownd nesaf o achrediad.
Yn ail, ydyn, rydym ni'n gwneud yn siŵr y gallwn ni fodloni ein hunain bod yr arian sydd ar gael ar gyfer y ddarpariaeth gwyliau ysgol yn cael ei wario mor effeithiol â phosib. Rwy'n ariannu peth o hynny o fy mhortffolio i; mae Julie Morgan yn ariannu ymyriadau cysylltiedig o'i phortffolio hi. Ar gyfer yr haf hwn sy'n dod, rydyn ni'n gwneud yn siŵr bod y ddwy raglen, os mynnwch chi, yn siarad gyda'i gilydd ac yn gallu cydlynu, ond yn y dyfodol byddwn ni'n ystyried a allwn ni wneud rhywbeth mwy systematig i sicrhau bod cwmpas ehangach, llai o ddyblygu a chynnig cyson mewn cymaint o Gymru ag y gallwn ni.
Rhianon Passmore, yn olaf.
Finally, Rhianon Passmore.
Diolch, Llywydd. I do welcome the responses of the Minister to the Chamber, so thank you for making the statement. One of the driving forces entering active politics was seeking to tackle the scourge and impacts of poverty, providing equality of opportunity for all, not based on parental wealth, in education and the arts. There's little doubt that education is one of the most profound tools that we can equip citizens with in order to best safeguard them against experiencing poverty. But it does not, however, negate the need for the wider state to provide adequate welfare safety nets, good-quality social housing policy, or sound economic growth. I welcome the £46 million programme to tackle inequality and absence in schools, and I know that it will be very warmly welcomed in communities across Islwyn. So, thank you very much. Diolch yn fawr ichi.
We all know, though, that one of the core ingredients of success for children during their school years is to be able to attend in the first place. Too many of our poorest students now are facing huge, unprecedented pressures that undoubtedly impact on that ability. The data shows that attendance rates for this academic year sit at 83.9 per cent for those eligible for free school meals, compared with 91.4 for those better-off pupils. It is about transport, poorer health, having no coat, no shoes, period poverty, uniform costs, sports, music, food costs, caring and mental health—all of those impact, as does the extra money needed for school trips, which I know the Welsh Government is attempting in many ways to influence and impact. Poverty is often generationally endemic, Minister, and the challenges faced by us all to ensure equality of opportunity is not an easy one.
If I go straight to my question, then. Minister, children themselves, as well as educators, have highlighted the importance of schools being seen at the heart of their communities—truly community-focused schools. So, what can the Welsh Government do, working with local authorities, to ensure that twenty-first century school facilities are practically available to the wider community so that children feel that sense of genuine belonging to their community and also to their school? Thank you, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu ymatebion y Gweinidog i'r Siambr, felly diolch am wneud y datganiad. Un o'r prif ysgogiadau sy'n mynd i mewn i wleidyddiaeth weithredol yw ceisio mynd i'r afael â melltith ac effeithiau tlodi, gan roi cyfle cyfartal i bawb, nid yn seiliedig ar gyfoeth rhieni, mewn addysg a'r celfyddydau. Nid oes fawr o amheuaeth mai addysg yw un o'r offer mwyaf dwys y gallwn ni ei ddefnyddio i arfogi dinasyddion er mwyn eu diogelu orau rhag profi tlodi. Ond nid yw'n negydu'r angen i'r wladwriaeth ehangach ddarparu rhwydi diogelwch lles digonol, polisi tai cymdeithasol o ansawdd da, na thwf economaidd cadarn. Rwy'n croesawu'r rhaglen £46 miliwn i daclo anghyfartaledd ac absenoldeb mewn ysgolion, ac rwy'n gwybod y bydd croeso cynnes iawn iddo mewn cymunedau ar draws Islwyn. Felly, diolch yn fawr. Diolch yn fawr ichi.
Er hynny, gwyddom i gyd mai un o gynhwysion craidd llwyddiant i blant yn ystod eu blynyddoedd ysgol yw gallu mynychu yn y lle cyntaf. Mae gormod o'n myfyrwyr tlotaf nawr yn wynebu pwysau enfawr, digynsail sy'n sicr o effeithio ar y gallu hwnnw. Mae'r data'n dangos bod cyfraddau presenoldeb ar gyfer y flwyddyn academaidd hon yn 83.9 y cant i'r rhai sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim, o'i gymharu â 91.4 ar gyfer y disgyblion hynny sy'n well eu byd. Mae'n ymwneud â chludiant, iechyd gwaelach, ddim yn berchen ar got, dim esgidiau, tlodi mislif, costau gwisg ysgol, chwaraeon, cerddoriaeth, costau bwyd, gofalu ac iechyd meddwl—mae'r rhain i gyd yn effeithio, fel mae'r arian ychwanegol sydd ei angen ar gyfer teithiau ysgol, ac rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn ceisio dylanwadu ac effeithio mewn sawl ffordd. Mae tlodi yn aml yn endemig o genhedlaeth i genhedlaeth, Gweinidog, ac nid yw'r heriau sy'n wynebu pob un ohonom i sicrhau cydraddoldeb cyfle yn un hawdd.
Os af i yn syth at fy nghwestiwn, felly. Gweinidog, mae'r plant eu hunain, yn ogystal ag addysgwyr, wedi tynnu sylw at bwysigrwydd ysgolion sy'n cael eu gweld wrth galon eu cymunedau—ysgolion sy'n wirioneddol canolbwyntio ar y gymuned. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud, gan weithio gydag awdurdodau lleol, i sicrhau bod cyfleusterau ysgolion yr unfed ganrif ar hugain ar gael yn ymarferol i'r gymuned ehangach fel bod plant yn teimlo'r ymdeimlad hwnnw o berthyn gwirioneddol i'w cymuned a hefyd i'w hysgol? Diolch, Llywydd.
The Member makes a series of very important points. She talked about the importance of children's own experience of schools, and I think that listening and the hearing of the voices of young people in this is very, very important. The £40 million capital that I announced recently is intended to enable schools to make the kinds of adaptations that schools sometimes do—to fence off areas, to make areas more easily accessible, to reconfigure land and so on—so that the range of facilities in all of our schools, not simply those that have been funded through the sustainable communities for learning programme, are available to the community. That looks different in different schools. I saw a very good example yesterday of how different parts of the school were being used in different ways to support the local community. The reason it's so important is because it helps young people have a different relationship with school, and for those who feel a bit disengaged, it's also an opportunity, as well as being in the class, to be doing the taekwondo or the rugby or whatever it is, the dance, the range of things that through their local clubs they can then enjoy in school. That just changes and cements that relationship with school, which is really fundamental to the point that she started on, the challenge of ensuring attendance.
Mae'r Aelod yn gwneud cyfres o bwyntiau pwysig iawn. Roedd hi'n sôn am bwysigrwydd profiad plant eu hunain o ysgolion, ac rwy'n meddwl bod gwrando a chlywed lleisiau pobl ifanc yn hyn yn bwysig iawn, iawn. Bwriad y cyfalaf £40 miliwn y gwnes i ei gyhoeddi yn ddiweddar yw galluogi ysgolion i wneud y mathau o addasiadau mae ysgolion weithiau'n eu gwneud—i neilltuo ardaloedd, i wneud ardaloedd yn haws eu cyrraedd, i ad-drefnu tir ac yn y blaen—fel bod yr ystod o gyfleusterau ym mhob un o'n hysgolion, nid yn unig y rhai sydd wedi'u hariannu drwy'r rhaglen cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu, ar gael i'r gymuned. Mae hynny'n edrych yn wahanol mewn ysgolion gwahanol. Gwelais enghraifft dda iawn ddoe o sut roedd gwahanol rannau o'r ysgol yn cael eu defnyddio mewn ffyrdd gwahanol i gefnogi'r gymuned leol. Y rheswm mae hyn mor bwysig yw oherwydd ei bod yn helpu pobl ifanc i gael perthynas wahanol gyda'r ysgol, ac i'r rhai sy'n teimlo eu bod nhw wedi eu hymddieithrio, mae hefyd yn gyfle, yn ogystal â bod yn y dosbarth, i fod yn gwneud y taekwondo neu'r rygbi neu beth bynnag ydy e, y dawnsio, yr ystod o bethau drwy eu clybiau lleol maen nhw wedyn yn gallu mwynhau yn yr ysgol. Mae hynny'n newid ac yn cadarnhau'r berthynas honno gyda'r ysgol, sy'n sylfaenol iawn i'r pwynt y dechreuodd arni, yr her o sicrhau presenoldeb.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, bydd y datganiad gan y Gweinidog materion gwledig ar y rhaglen ddiwygiedig ar gyfer dileu TB. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Lesley Griffiths.
The next item will be a statement by the Minister for rural affairs on the refreshed TB eradication programme. I call on the Minister to make the statement—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I last provided Senedd Members with an update on the TB eradication programme in July 2022, setting out our direction of travel and progress after consulting on an enhanced approach in late 2021. I outlined my intent to commence action in several areas prior to launching a refreshed TB delivery plan, including new governance arrangements for the programme and preliminary work on a project to address endemic infection in Pembrokeshire. I committed to engaging with stakeholders on TB payments and informed purchasing, both of which attracted significant interest in the consultation. Further work is still required to get this right for both Government and industry. I'm also committed to working with the veterinary delivery partners to trial the use of lay TB testers in Wales, in efforts to increase veterinary capacity. This pilot began in October and is ongoing, and a full evaluation will take place to inform next steps.
Diolch, Llywydd. Y tro diwethaf i mi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Senedd ar y rhaglen dileu TB oedd ym mis Gorffennaf 2022, gan nodi ein cyfeiriad teithio a chynnydd ar ôl ymgynghori ar ddull gwell ddiwedd 2021. Fe wnes i amlinellu fy mwriad i ddechrau gweithredu mewn sawl maes cyn lansio cynllun cyflawni TB wedi'i adnewyddu, gan gynnwys trefniadau llywodraethu newydd ar gyfer y rhaglen a gwaith rhagarweiniol ar brosiect i fynd i'r afael â heintiau endemig yn sir Benfro. Fe wnes i ymrwymo i ymgysylltu â rhanddeiliaid ar daliadau TB a phrynu gwybodus, ac fe ddenodd y ddau ddiddordeb sylweddol yn yr ymgynghoriad. Mae angen rhagor o waith o hyd i gael hyn yn iawn i'r Llywodraeth a'r diwydiant. Rydw i hefyd wedi ymrwymo i weithio gyda'r partneriaid cyflenwi milfeddygol i dreialu'r defnydd o brofwyr TB lleyg yng Nghymru, yn yr ymdrechion i gynyddu nifer y milfeddygon. Dechreuodd y peilot hwn ym mis Hydref ac mae'n parhau, a bydd gwerthusiad llawn yn digwydd i lywio'r camau nesaf.
The picture of bovine TB in Wales is ever changing, but the important long-term trends show good progress. Between 2009 and December 2022, new TB incidents fell by 49 per cent in Welsh herds while prevalence decreased by 32 per cent. Regionally, there is variation, mainly due to pockets of disease where we are developing or have already taken forward enhanced measures, for example a more rigorous contiguous testing regime for herds neighbouring a TB breakdown.
Today I am launching a refreshed delivery plan that sets out our approach to TB eradication over the next five years. The plan builds on the comprehensive armoury of measures under way and sets our course to make further progress towards a TB-free Wales by 2041. The theme at the heart of this refreshed delivery plan is partnership working. I've always said Government cannot eradicate TB alone. We need the support, engagement and ownership of the farming industry and veterinary profession. We must all play our part. This is borne out in the findings of the task and finish group on farmer engagement, which suggests a greater level of partnership working, through co-design and co-delivery, can build trust, dispel inaccurate information and empower keepers to take control of their TB situation and protect their business.
We will explore the benefits of this approach through a project in Pembrokeshire, where TB presents an ongoing challenge. The project will focus on identifying residual disease risk in clear testing cattle and mitigating cattle-to-cattle transmission risk. This will be achieved by enhancing collaborative working relationships at a local level, empowering vets and farmers to make informed decisions and show leadership in disease control. This will inform our approach to communication and engagement, including the disease report form, Cymorth TB and action plans in chronic breakdowns. In the medium term, we will explore the remaining recommendations of the task and finish group, taking account of practicality and cost of delivery.
We are making progress with establishing new governance arrangements for our programme. Adverts for the publicly appointed programme board and technical advisory group will be published by the summer. The technical advisory group will provide expertise on several key policy areas, which will also include review of the management of in-calf TB-affected cattle. We are building on our approach to addressing TB hotspot clusters, with severe interpretation of contiguous and post-breakdown tests in affected areas in the low and intermediate TB area north from April.
The Animal and Plant Health Agency epidemiology team continuously monitors disease levels and trends to identify areas of concern and potential new and emerging disease clusters and inform necessary action. One such emerging area of concern is Anglesey, where annual incidence reached an eight-year high in 2021. To prevent TB becoming established, several actions are being introduced and others are being considered. Firstly, I intend to bring forward legislation to reintroduce pre-movement testing for cattle movements within and from the low TB area. Most respondents to our consultation were in favour of this approach, and it will have the added benefit of protecting Wales as a whole.
No TB-positive badgers have been identified in Anglesey through the 'badger found dead' survey between 2014 and 2022. Although this is encouraging, we need to prevent TB spreading to the badger population. Therefore, a badger activity and farm biosecurity survey has been undertaken on Holy island, where most of the badgers submitted for examination were found. Subject to the outcomes of this work, our intention is to vaccinate badgers on Holy island before considering the approach across all of Anglesey. Keepers in Anglesey also received a letter earlier this month providing further information on action they can take to protect their herd from TB, including responsibly purchasing cattle and raising the standards of biosecurity on farm.
In addition to reintroducing pre-movement testing, I am also intending to make other legislative changes to further strengthen our approach in Wales, for example extending the requirement for post-movement testing in the intermediate TB areas and enabling the display of TB-free herd information on ibTB to support farmers to buy responsibly. These changes were again looked upon favourably by respondents to our consultation. These, along with further changes, will be explored through amending the Tuberculosis (Wales) Order 2010. Updates will be provided in due course.
Engagement on TB payments and informed purchasing will begin over the coming months to explore policy options with stakeholders and agree a way forward, making the necessary links with the sustainable farming scheme. Further legislative changes will be required to bring in new policies in these areas. We will also continue to work with both the UK and Scottish Governments on the development of a cattle vaccine, and the second phase of trials has now commenced. Cattle vaccination will be a powerful tool in our battle against this disease, and we will consider specific deployment options for Wales once a licensed product is available.
I will provide an annual progress update on the TB eradication programme and report against commitments in our delivery plan. I now call upon the farming industry and veterinary profession to unite with the Welsh Government and delivery partners to make further strides towards our shared mission, a TB-free Wales. Diolch.
Mae darlun TB buchol yng Nghymru yn newid drwy’r amser, ond mae'r tueddiadau tymor hir pwysig yn dangos cynnydd da. Rhwng 2009 a mis Rhagfyr 2022, gostyngodd nifer yr achosion o TB newydd 49 y cant mewn buchesi yng Nghymru, tra bod cyffredinrwydd wedi gostwng 32 y cant. Yn rhanbarthol, mae amrywiaeth, yn bennaf oherwydd pocedi o glefyd lle rydym ni’n datblygu neu eisoes wedi symud ymlaen gyda mesurau gwell, er enghraifft trefn brofi gyffiniol fwy trylwyr ar gyfer buchesi cyfagos sy’n profi TB.
Heddiw, rwy'n lansio cynllun cyflawni wedi'i adnewyddu sy'n amlinellu ein dull o ddileu TB dros y pum mlynedd nesaf. Mae'r cynllun yn adeiladu ar yr arfogaeth gynhwysfawr o fesurau sydd ar y gweill ac yn gosod ein llwybr i wneud cynnydd pellach tuag at Gymru sydd heb TB erbyn 2041. Y thema sydd wrth wraidd y cynllun cyflawni adnewyddedig hwn yw gweithio mewn partneriaeth. Rwyf i bob amser wedi dweud na all y Llywodraeth ddileu TB ar ei phen ei hun. Rydym ni angen cefnogaeth, ymgysylltu a pherchnogaeth y diwydiant ffermio a'r proffesiwn milfeddygol. Mae'n rhaid i ni gyd chwarae ein rhan. Mae hyn yn cael ei gadarnhau yng nghanfyddiadau'r grŵp gorchwyl a gorffen ar ymgysylltu â ffermwyr, sy'n awgrymu y gall lefel fwy o weithio mewn partneriaeth, trwy gyd-ddylunio a chyd-gyflwyno, adeiladu ymddiriedaeth, chwalu gwybodaeth anghywir a grymuso ceidwaid i gymryd rheolaeth o'u sefyllfa TB a diogelu eu busnes.
Byddwn yn archwilio buddion y dull hwn trwy brosiect yn sir Benfro, lle mae TB yn cyflwyno her barhaus. Bydd y prosiect yn canolbwyntio ar nodi risg clefyd gweddilliol wrth brofi gwartheg yn glir a lliniaru risg trosglwyddo gwartheg i wartheg. Bydd hyn yn cael ei gyflawni drwy wella perthnasoedd gweithio cydweithredol ar lefel leol, grymuso milfeddygon a ffermwyr i wneud penderfyniadau gwybodus a dangos arweiniad wrth reoli clefydau. Bydd hyn yn llywio ein dull o gyfathrebu ac ymgysylltu, gan gynnwys y ffurflen adrodd am glefyd, Cymorth TB a chynlluniau gweithredu mewn achosion cronig. Yn y tymor canolig, byddwn ni'n archwilio gweddill argymhellion y grŵp gorchwyl a gorffen, gan ystyried ymarferoldeb a chostau cyflwyno.
Rydym ni’n gwneud cynnydd wrth sefydlu trefniadau llywodraethu newydd ar gyfer ein rhaglen. Bydd hysbysebion ar gyfer bwrdd y rhaglen a'r grŵp cynghori technegol, a benodwyd yn gyhoeddus, yn cael eu cyhoeddi erbyn yr haf. Bydd y grŵp cynghori technegol yn darparu arbenigedd ar sawl maes polisi allweddol, a fydd hefyd yn cynnwys adolygu rheolaeth gwartheg cyflo sy'n cael eu heffeithio gan TB. Rydym ni’n adeiladu ar ein dull o fynd i'r afael â chlystyrau o achosion o TB, gyda dehongliad difrifol o brofion cyffiniol ac ôl-haint mewn ardaloedd sy’n cael eu heffeithio yn y gogledd sy'n ardal TB isel a chanolradd o fis Ebrill.
Mae tîm epidemioleg yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion yn monitro lefelau a thueddiadau clefydau yn barhaus i nodi ardaloedd sy'n peri pryder a chlystyrau clefydau newydd a rhai sy'n dod i'r amlwg ac yn llywio camau angenrheidiol. Un ardal o'r fath sy'n peri pryder yw Ynys Môn, lle cyrhaeddodd nifer yr achosion blynyddol ei uchaf mewn with mlynedd yn 2021. Er mwyn atal TB rhag sefydlu ei hun, mae sawl gweithred yn cael ei chyflwyno ac eraill yn cael eu hystyried. Yn gyntaf, rwy'n bwriadu cyflwyno deddfwriaeth i ailgyflwyno profion cyn-symud ar gyfer symudiadau gwartheg o fewn ac o'r ardal TB isel. Roedd y rhan fwyaf o'r rhai a ymatebodd i'n hymgynghoriad o blaid y dull gweithredu hwn, a bydd ganddo'r fantais ychwanegol o ddiogelu Cymru gyfan.
Nid oes moch daear positif gyda TB wedi eu nodi ar Ynys Môn drwy'r arolwg ‘moch daear wedi’u canfod yn farw’ rhwng 2014 a 2022. Er bod hyn yn galonogol, mae angen i ni atal TB rhag lledu i'r boblogaeth moch daear. Felly, cynhaliwyd arolwg gweithgaredd moch daear a bioddiogelwch fferm ar ynys Gybi, lle cafwyd hyd i'r rhan fwyaf o'r moch daear a gyflwynwyd i'w harchwilio. Yn amodol ar ganlyniadau'r gwaith hwn, ein bwriad yw brechu moch daear ar ynys Gybi cyn ystyried y dull gweithredu ar draws Ynys Môn gyfan. Fe wnaeth ceidwaid yn Ynys Môn hefyd dderbyn llythyr yn gynharach y mis hwn yn rhoi rhagor o wybodaeth am gamau y gallan nhw eu cymryd i warchod eu buches rhag TB, gan gynnwys prynu gwartheg yn gyfrifol a chodi safonau bioddiogelwch ar y fferm.
Yn ogystal ag ailgyflwyno profion cyn-symud, rwyf hefyd yn bwriadu gwneud newidiadau deddfwriaethol eraill i gryfhau ein dull gweithredu ymhellach yng Nghymru, er enghraifft ymestyn y gofyniad am brofion ôl-symud yn yr ardaloedd TB canolradd a galluogi arddangos gwybodaeth fuchesi di-TB ar ibTB i gefnogi ffermwyr i brynu'n gyfrifol. Edrychwyd unwaith eto ar y newidiadau hyn yn ffafriol gan ymatebwyr i'n hymgynghoriad. Bydd y rhain, ynghyd â newidiadau pellach, yn cael eu harchwilio drwy ddiwygio Gorchymyn Twbercwlosis (Cymru) 2010. Bydd y diweddariadau yn cael eu darparu maes o law.
Bydd ymgysylltu ar daliadau TB a phrynu gwybodus yn dechrau dros y misoedd nesaf i archwilio opsiynau polisi gyda rhanddeiliaid a chytuno ar ffordd ymlaen, gan wneud y cysylltiadau angenrheidiol gyda'r cynllun ffermio cynaliadwy. Bydd gofyn i newidiadau deddfwriaethol pellach ddod â pholisïau newydd i mewn yn y meysydd hyn. Byddwn hefyd yn parhau i weithio gyda Llywodraethau'r DU a'r Alban ar ddatblygu brechlyn gwartheg, ac mae ail gam y treialon bellach wedi dechrau. Bydd brechu gwartheg yn arf pwerus yn ein brwydr yn erbyn y clefyd hwn, a byddwn yn ystyried opsiynau defnyddio penodol ar gyfer Cymru unwaith y bydd cynnyrch trwyddedig ar gael.
Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd blynyddol ar y rhaglen dileu TB ac adrodd yn erbyn ymrwymiadau yn ein cynllun cyflawni. Rwy’n galw nawr ar y diwydiant ffermio a'r proffesiwn milfeddygol i uno â Llywodraeth Cymru a'r partneriaid cyflenwi i gymryd camau pellach tuag at ein cenhadaeth gyffredin, Cymru sy'n rhydd o TB. Diolch.
Can I thank the Minister for advance sight of this afternoon's statement? I also refer Members to my register of interests.
Firstly, I would like to begin by paying tribute to every farmer across Wales. Despite the physical, mental and economic burden that this disease inflicts, our farmers remain committed to the job in hand. The data that the Minister has described this afternoon is largely to be welcomed. For the first time in a long time, new herd incidents, slaughter rates and other data sets are beginning to show the start of a positive trend. However, despite nationwide decreases, there still remain a number of communities where the disease continues to be both persistent and prevalent. In areas such as Gwent, Gwynedd and mid Powys, new herd incidents are continuing to rise. In South Glamorgan, Pembrokeshire and south Powys, slaughter rates continue to increase year on year, and high herd recurrence rates consistently lead to repeated breakdowns in our communities.
Despite the headline statistics, we still have a long, long way to go. But behind every statistic is a farmer, their family and a community under the immense pressure and anxiety that TB restrictions bring. That's why we cannot get complacent. I broadly welcome the Wales TB eradication programme delivery plan, March 2023 to March 2028, which accompanies today's statement. I'd also like to welcome the appointment of Dr Richard Irvine as Wales's new chief veterinary officer. As you emphasise in your statement, Minister, a UK-wide approach is pivotal to our success, and I'm hopeful that Dr Irvine's previous experience as the UK's deputy CVO and policy deputy director for global animal health at DEFRA will ensure that this is the case.
In a recent Environment, Trade and Rural Affairs Committee session you stated that the delay in the publication of a refreshed TB strategy was, in part, to allow the new CVO to feed into this programme. I would certainly be interested in understanding what conversations you've had about improving TB policy in Wales with Dr Irvine, and what lessons can be learned from elsewhere to ensure that Wales's TB eradication policy is as effective as possible.
There are a number of points within the refreshed TB eradication programme delivery plan, namely the theme of partnership working and collaboration between industry and government, which are to be welcomed. As page 16 of the plan notes, improved communication is critical to successful delivery. The Welsh Government acknowledging this is positive, but please can we bring in mental health charities such as Tir Dewi or the DPJ Foundation to offer assistance on how letters from the Welsh Government or APHA are drafted, and the language used, to minimise any negative emotional effect?
I would also like to welcome the acceptance of the benefits of lay TB testers or approved tuberculin testers. This is certainly a policy that needs to be adopted on both a national and permanent basis, and I look forward to hearing your consideration of this matter. You mention as well the increased level of pre-movement testing, but I would urge caution on the reliability of the skinfold caliper test, and indeed the interpretation level of that test. I'd like to hear more from the Minister on that testing regime.
Moving forward, I do wish to briefly touch upon the prospect of a cattle vaccine. Despite what feels like it being ten years away for the last 30 years, we are making significant strides in the right direction. Field trials have been rolled out across England, yet, Welsh involvement still remains, unfortunately, non-existent. In a recent written question, you noted that phase 1 and phase 2 cattle BCG trials have seen zero Welsh farms opt into the programme. Given this, what conversations have you had with DEFRA about ensuring that Wales can play a critical role in researching and deploying trial vaccines in our rural communities?
Minister, whilst on the subject of Welsh farm involvement, I do wish to touch upon the Pembrokeshire TB pilot. I note that this is mentioned in the delivery plan. However, my understanding is that it still remains stalled as a consequence of procurement rules. So, given the urgency of this project, any update on this matter would be gratefully and appreciatively received.
A final point, Minister, if I may, is the slaughter of in-calf cows and heifers. Today's statement showed, maybe, a little light in allowing a bit more flexibility in this policy, giving farmers a choice. Please, can we keep pressure on this point, as I know a small change here would be huge for the industry and its well-being?
To reiterate, Minister, we will only be successful in removing this disease from our herds by collaborating and working as one. Taking ownership, and recognising that we all have a part to play, is critical to our success. For too long, our industry had been left with little hope of ever seeing TB eradicated in Wales. We need the Government to work with the industry to give the industry that all-important hope, and all of us to work together. Diolch.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am gael gweld datganiad y prynhawn yma ymlaen llaw? Rwyf hefyd yn cyfeirio Aelodau at fy nghofrestr buddiannau.
Yn gyntaf, hoffwn i ddechrau drwy dalu teyrnged i bob ffermwr ledled Cymru. Er gwaethaf y baich corfforol, meddyliol ac economaidd mae'r clefyd hwn yn ei achosi, mae ein ffermwyr yn parhau i fod yn ymrwymedig i'r dasg dan sylw. Mae'r data mae'r Gweinidog wedi'i ddisgrifio'r prynhawn yma i'w groesawu i raddau helaeth. Am y tro cyntaf ers amser maith, mae achosion buches newydd, cyfraddau lladd a setiau data eraill yn dechrau dangos cychwyn tuedd bositif. Fodd bynnag, er gwaethaf gostyngiadau ledled y wlad, mae nifer o gymunedau o hyd lle mae'r clefyd yn parhau ac yn gyffredin. Mewn ardaloedd fel Gwent, Gwynedd a chanolbarth Powys, mae achosion o fuchesi newydd yn parhau i godi. Yn Ne Morgannwg, sir Benfro a de Powys, mae cyfraddau lladd yn parhau i gynyddu o flwyddyn i flwyddyn, ac mae cyfraddau achosion am yr ail waith mewn buchesi yn uchel yn gyson yn arwain at fethiannau dro ar ôl tro yn ein cymunedau.
Er gwaethaf y prif ystadegau, mae gennym ni ffordd bell, bell i fynd o hyd. Ond y tu ôl i bob ystadegyn mae ffermwr, eu teulu a chymuned o dan y pwysau a'r pryder aruthrol sy'n dod yn sgil cyfyngiadau TB. Dyna pam na allwn ni laesu dwylo. Yn fras, rwy'n croesawu cynllun darparu rhaglenni dileu TB Cymru, Mawrth 2023 i fis Mawrth 2028, sy'n cyd-fynd â'r datganiad heddiw. Hoffwn hefyd groesawu penodiad Dr Richard Irvine fel prif swyddog milfeddygol newydd Cymru. Fel rydych chi’n ei bwysleisio yn eich datganiad, Gweinidog, mae’r dull gweithredu ledled y DU yn ganolog i'n llwyddiant, ac rwy'n obeithiol y bydd profiad blaenorol Dr Irvine fel dirprwy brif swyddog milfeddygol a dirprwy gyfarwyddwr polisi'r DU ar gyfer iechyd anifeiliaid byd-eang yn DEFRA yn sicrhau bod hyn yn wir.
Mewn sesiwn ddiweddar gan y Pwyllgor Amgylchedd, Masnach a Materion Gwledig, fe wnaethoch chi ddweud mai'r oedi cyn cyhoeddi strategaeth TB wedi'i hadnewyddu, oedd caniatáu i'r prif swyddog milfeddygol newydd gyfrannu at y rhaglen hon. Yn sicr, byddai gen i ddiddordeb deall pa sgyrsiau rydych chi wedi'u cael am wella polisi TB yng Nghymru gyda Dr Irvine, a pha wersi y gellir eu dysgu o rywle arall er mwyn sicrhau bod polisi dileu TB Cymru mor effeithiol â phosibl.
Mae nifer o bwyntiau o fewn cynllun darparu'r rhaglen dileu TB ar ei newydd wedd, sef y thema gwaith partneriaeth a chydweithio rhwng diwydiant a'r llywodraeth, sydd i'w croesawu. Fel mae tudalen 16 o'r cynllun yn nodi, mae cyfathrebu gwell yn hanfodol i'w gyflwyno'n llwyddiannus. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod hyn yn gadarnhaol, ond allwn ni, os gwelwch yn dda, ddod ag elusennau iechyd meddwl i mewn fel Tir Dewi neu Sefydliad DPJ i gynnig cymorth ar sut mae llythyrau gan Lywodraeth Cymru neu APHA wedi'u drafftio, a'r iaith a ddefnyddir, i leihau unrhyw effaith emosiynol negyddol?
Hoffwn hefyd groesawu derbyn manteision profwyr TB lleyg neu brofion twbercwlin cymeradwy. Yn sicr, mae hwn yn bolisi sydd angen ei fabwysiadu ar sail genedlaethol a pharhaol, ac rwy’n edrych ymlaen at glywed eich ystyriaeth o'r mater hwn. Rydych chi’n sôn yn ogystal am y lefel uwch o brofion cyn-symud, ond byddwn i’n annog pwyll ar ddibynadwyedd y prawf caliper croen, ac yn wir lefel dehongli'r prawf hwnnw. Hoffwn glywed mwy gan y Gweinidog ar y drefn brofi honno.
Wrth symud ymlaen, hoffwn gyffwrdd yn fyr ar y posibilrwydd o gael brechlyn gwartheg. Er gwaethaf yr hyn sy'n teimlo fel ei fod deng mlynedd i ffwrdd am y 30 mlynedd diwethaf, rydym ni’n cymryd camau breision i'r cyfeiriad cywir. Mae treialon maes wedi'u cyflwyno ar draws Lloegr, ond eto, nid yw cyfraniad Cymru yn dal i fod, yn anffodus, yn bodoli. Mewn cwestiwn ysgrifenedig diweddar, nodwyd nad yw treialon BCG gwartheg cam 1 a cham 2 wedi gweld unrhyw ffermydd Cymru yn optio i mewn i'r rhaglen. O ystyried hyn, pa sgyrsiau ydych chi wedi eu cael gyda DEFRA ynghylch sicrhau y gall Cymru chwarae rhan hanfodol wrth ymchwilio a defnyddio brechlynnau treial yn ein cymunedau gwledig?
Gweinidog, tra rydym ni ar y pwnc cyfranogiad ffermydd yng Nghymru, hoffwn roi sylw i gynllun peilot TB sir Benfro. Rwy’n nodi bod sôn am hyn yn y cynllun cyflwyno. Fodd bynnag, fy nealltwriaeth i yw ei bod yn dal i fod wedi'i oedi o ganlyniad i reolau caffael. Felly, o ystyried pa mor frys yw'r prosiect hwn, byddai unrhyw ddiweddariad ar y mater hwn yn cael ei dderbyn yn ddiolchgar a gwerthfawrogol.
Pwynt olaf, Gweinidog, os caf i, yw lladd gwartheg a heffrod cyflo. Dangosodd datganiad heddiw, efallai, ychydig o olau i ganiatáu ychydig mwy o hyblygrwydd yn y polisi hwn, gan roi dewis i ffermwyr. Os gwelwch yn dda, a allwn ni gadw pwysau ar y pwynt hwn, gan fy mod i'n gwybod y byddai newid bach yma yn enfawr i'r diwydiant a'i les?
I ailadrodd, Gweinidog, dim ond trwy gydweithio a gweithio fel un y byddwn ni’n llwyddo i gael gwared ar y clefyd hwn o'n buchesi. Mae cymryd perchnogaeth, a chydnabod bod gan bob un ohonom ni ran i'w chwarae, yn hollbwysig i'n llwyddiant. Am gyfnod rhy hir, roedd ein diwydiant wedi cael ei adael heb fawr o obaith erioed o weld TB yn cael ei ddileu yng Nghymru. Mae angen i'r Llywodraeth weithio gyda'r diwydiant i roi'r gobaith hollbwysig hwnnw i'r diwydiant, a phob un ohonom ni i gydweithio. Diolch.
Thank you very much, Sam Kurtz, for your welcoming of the statement and the delivery plan, and, also, for your words of support, and I'm grateful for the work you did in Pembrokeshire on our behalf. Just to reassure Sam Kurtz and every other Member, and, indeed, every farmer in Wales, I would never be complacent. While you're quite right that the long-term disease statistics do show progress, which, of course, is to be welcomed, we still do, obviously, have a long way to go. I've always collaborated; since I've been in this portfolio, it has always been an area that I've worked towards improving, because, as I said, the Government cannot do this on its own.
I welcome the appointment of Dr Richard Irvine, who's joined us in the public gallery today. As you say, he comes with a great deal of experience in the field of TB eradication, so I did think it was very important, while he's only been with us for a couple of weeks—we've had, obviously, meetings and a couple of conversations around it, and he's had significant input into the statement today. But, clearly, this is a piece of work that we'll be taking forward as we look at the delivery plan. Next time I update Members, I'm sure that there will be far more input from Richard, going forward.
It is really important that we learn lessons from elsewhere, and, as you say, Dr Irvine worked in DEFRA before. But, it's a very small field of CVOs—just the four of them—and they worked very closely together, so I know that we've already learnt lessons from DEFRA and working very closely together.
You talk about improved communication, and this was an area that clearly needed to be looked at significantly. In my oral statement, I referred to a letter that had gone out to farmers in Anglesey, and I think you can see from that, if you've been able to see one of those—it's much more simple than, perhaps, previously. But, just to reassure everyone, I meet with the mental health charities in Wales and they will have had an input into this, because whenever I meet them, and I meet them regularly, clearly a farm that is having TB testing has significant concerns. I do not underestimate how distressing and stressful it is for a farmer as they approach that time.
Certainly, lay testers is an area that I really want to improve, because we know that we're struggling with the capacity of vets for a variety of reasons, which are very well rehearsed. So, I think the more we can do in relation to that the better.
Cattle vaccination—as I said in my opening statement, we're now in phase 2. I think it's incredibly disappointing that we haven't been able to have any farms in Wales participating. We are relying on English farms, and I think that is very disappointing. I've asked my officials to do some considerable engagement between phase 1 and phase 2 with our farmers to try to secure some farms here in Wales to be part of the trial, because I do think it would be beneficial. I understand that we do now have a number of possible candidates who have been shortlisted for participation who may be able to do this.
You referred to the Pembrokeshire project, and you're quite right, because of procurement issues, we haven't been able to get on with this as quickly as I certainly would have wanted to, and probably everybody else as well. Unfortunately, there are procurement rules that we have to abide by, and I know that you will appreciate that. We've got to follow that due process before we are able to take a project forward. We've got to have that open and fair competition.
Around on-farm slaughter, we have to look at this again. Back in 2019, I think it was, we piloted on-farm euthanasia for heavily pregnant cattle and, unfortunately, the uptake was quite low. There were quite difficult logistical difficulties in removing TB-affected animals within the 10 working days, and the pilot was ceased. So, I will have discussions with Dr Irvine to see if there's anything that we can do there. If you've got a TB breakdown, as I say, it's very distressing; it's devastating. If we want to avoid as much distress as possible, this is certainly an area we need to continue to work with. As I say, we did a significant piece of work with the industry probably four or five years ago, but it is something that I have asked Dr Irvine to look at again, because, clearly, it's something that is very distressing. I've received correspondence from farmers, so I think we do need to have a look at that again.
Diolch yn fawr, Sam Kurtz, am groesawu'r datganiad a'r cynllun cyflawni, a hefyd, am eich geiriau o gefnogaeth, ac rwy'n ddiolchgar am y gwaith a wnaethoch chi yn sir Benfro ar ein rhan. Dim ond i dawelu meddwl Sam Kurtz a phob Aelod arall, ac, yn wir, pob ffermwr yng Nghymru, fyddwn i byth yn llaesu dwylo. Er eich bod chi'n hollol iawn bod yr ystadegau clefyd hirdymor yn dangos cynnydd, sydd, wrth gwrs, i'w groesawu, yn amlwg mae gennym ni ffordd bell i fynd o hyd. Rwyf i wastad wedi cydweithio; ers i mi fod yn y portffolio yma, mae wastad wedi bod yn faes rwyf i wedi gweithio tuag at ei wella, oherwydd, fel y dywedais i, ni all y Llywodraeth wneud hyn ar ei phen ei hun.
Rwy'n croesawu penodiad Dr Richard Irvine, sydd wedi ymuno â ni yn yr oriel gyhoeddus heddiw. Fel rydych chi’n ei ddweud, mae'n dod â llawer iawn o brofiad ym maes dileu TB, felly roeddwn i'n meddwl ei fod yn bwysig iawn, er mai dim ond am gwpl o wythnosau mae wedi bod gyda ni—rydyn ni wedi cael, yn amlwg, cyfarfodydd a chwpl o sgyrsiau yn ei gylch, ac mae wedi cael mewnbwn sylweddol i'r datganiad heddiw. Ond, yn amlwg, mae hwn yn ddarn o waith y byddwn ni’n ei ddatblygu wrth i ni edrych ar y cynllun cyflawni. Y tro nesaf rwy'n diweddaru Aelodau, rwy'n siŵr y bydd llawer mwy o fewnbwn gan Richard, wrth symud ymlaen.
Mae'n bwysig iawn ein bod ni’n dysgu gwersi o lefydd eraill, ac, fel rydych chi’n ei ddweud, roedd Dr Irvine yn gweithio yn DEFRA o'r blaen. Ond, mae'n faes bach iawn o brif swyddogion milfeddygol—dim ond y pedwar ohonyn nhw—ac roedden nhw’n gweithio'n agos iawn gyda'i gilydd, felly rwy'n gwybod ein bod ni eisoes wedi dysgu gwersi gan DEFRA ac yn gweithio'n agos iawn gyda'n gilydd.
Rydych chi'n sôn am gyfathrebu gwell, ac roedd hwn yn faes oedd yn amlwg angen edrych arno'n sylweddol. Yn fy natganiad llafar, cyfeiriais at lythyr oedd wedi mynd allan at ffermwyr yn sir Fôn, ac rwy'n credu y gallwch chi weld o hynny, os ydych chi wedi gallu gweld un o'r rheiny—mae'n llawer mwy syml nag, efallai, o'r blaen. Ond, er mwyn tawelu meddyliau pawb, rwy'n cwrdd â'r elusennau iechyd meddwl yng Nghymru a byddant wedi cael mewnbwn i hyn, oherwydd pryd bynnag y byddaf yn cyfarfod â nhw, ac rwy'n cyfarfod â nhw’n rheolaidd, yn amlwg mae gan fferm sy'n cael profion TB bryderon sylweddol. Nid wyf yn tanbrisio pa mor ofidus a faint o straen yw hi i ffermwr wrth iddyn nhw nesáu at yr amser hwnnw.
Yn sicr, mae profwyr lleyg yn faes yr ydw i wir eisiau ei wella, oherwydd rydyn ni'n gwybod ein bod ni'n cael trafferth gyda chapasiti milfeddygon am amryw o resymau, sydd wedi cael eu hailadrodd. Felly, rwy’n meddwl y mwyaf y gallwn ni ei wneud mewn perthynas â hynny y gorau.
Brechu gwartheg—fel y dywedais i yn fy natganiad agoriadol, rydym ni bellach yng ngham 2. Rwy'n credu ei bod yn hynod siomedig nad ydym ni wedi gallu cael unrhyw ffermydd yng Nghymru i gymryd rhan. Rydyn ni'n dibynnu ar ffermydd Lloegr, ac rwy’n credu bod hynny'n siomedig iawn. Rydw i wedi gofyn i fy swyddogion wneud rhywfaint o ymgysylltu sylweddol rhwng cam 1 a cham 2 gyda'n ffermwyr i geisio sicrhau rhai ffermydd yma yng Nghymru i fod yn rhan o'r treial, oherwydd rwy’n credu y byddai o fudd. Rwy'n deall bod gennym ni nawr nifer o ymgeiswyr posib sydd wedi cyrraedd y rhestr fer am gymryd rhan a allai wneud hyn.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at brosiect sir Benfro, ac rydych chi'n llygad eich lle, oherwydd materion caffael, dydyn ni ddim wedi gallu bwrw ymlaen â hyn mor gyflym ag y byddwn i yn sicr wedi bod eisiau, a phawb arall hefyd mae'n debyg. Yn anffodus, mae yna reolau caffael mae'n rhaid i ni gadw atyn nhw, ac rwy'n gwybod y byddwch chi'n gwerthfawrogi hynny. Mae'n rhaid i ni ddilyn y broses ddyledus honno cyn i ni allu symud prosiect yn ei flaen. Mae'n rhaid i ni gael y gystadleuaeth agored a theg honno.
O ran lladd ar y fferm, mae'n rhaid i ni edrych ar hyn eto. Nôl yn 2019, rwy’n meddwl, fe wnaethon ni dreialu ewthanasia ar y fferm ar gyfer gwartheg beichiog iawn ac, yn anffodus, roedd y nifer wnaeth fanteisio arno yn eithaf isel. Roedd anawsterau logistaidd eithaf anodd wrth gael gwared ar anifeiliaid sy'n cael eu heffeithio gan TB o fewn y 10 diwrnod gwaith, a daeth y peilot i ben. Felly, byddaf yn cael trafodaethau gyda Dr Irvine i weld a oes unrhyw beth y gallwn ni ei wneud. Os oes gennych chi wartheg wedi’u heintio â TB, fel rwy’n ei ddweud, mae'n ofidus iawn; mae'n drychinebus. Os ydym ni am osgoi cymaint o ofid â phosibl, yn sicr mae hwn yn faes sydd angen i ni barhau i weithio gydag ef. Fel rwy’n dweud, fe wnaethon ni ddarn sylweddol o waith gyda'r diwydiant mae'n debyg bedair neu bum mlynedd yn ôl, ond mae'n rhywbeth rwyf i wedi gofyn i Dr Irvine edrych arno eto, oherwydd, yn amlwg, mae'n rhywbeth sy'n peri gofid mawr. Rwyf i wedi derbyn gohebiaeth gan ffermwyr, felly rwy'n meddwl bod angen i ni gael golwg ar hynny eto.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yma heddiw a'r cynllun sydd wedi cael ei gyflwyno. Dwi'n arbennig o falch o weld yr elfen gydweithredol sydd yn rhan o'r datganiad, sydd mor bwysig os ydyn ni'n mynd i fynd i'r afael â'r her o gael gwared ar TB. Ond dwi'n sefyll ger eich bron chi heddiw i drafod y rhaglen ddiwygiedig ar gyfer dileu TB gyda chalon drom, oherwydd dwi’n boenus ymwybodol o gyfeillion annwyl sydd yn mynd trwy wewyr meddwl dychrynllyd heddiw oherwydd eu bod nhw wedi cael gwybod bod yna TB naill ai yn eu gyrr neu ar fferm gyfagos. Yn wyneb hyn, maen nhw’n teimlo yn gwbl ddiymadferth, ac yn ofni'r gwaethaf.
Mae’r poen meddwl yn ddychrynllyd gan arwain at rai yn ystyried cymryd y weithred eithafol o gymryd eu bywydau eu hun. Mae yna deuluoedd, cyfeillion a chymunedau yn dioddef yn sgil hynny. Dyma lefel y poen y mae ein ffermwyr yn gorfod mynd drwyddo wrth wynebu’r haint dychrynllyd yma. Fe bwysleisiodd llywydd NFU Cymru, Aled Jones, y neges yma yn ddiweddar gan ymbilio ar y Llywodraeth i ddefnyddio'r holl offer sydd gan y Llywodraeth er mwyn dileu'r clefyd hwn. Felly, mae'r datganiad yma i'w groesawu heddiw.
Ond mae llythyrau swyddogol sy’n cael eu gyrru allan yn cael eu hysgrifennu mewn modd oeraidd a bygythiol, gan gael effaith andwyol ar iechyd meddwl y teuluoedd sy’n eu derbyn. Felly dwi’n croesawu'n gynnes argymhelliad 3 yn y cynllun sy’n sôn am wella cyfathrebu. A gawn ni sicrwydd gan y Gweinidog y bydd dulliau'r llythyrau newydd yn fwy empathetig a bod unrhyw gyfathrebiad yn ystyried yr effaith ar iechyd meddwl y teuluoedd hynny, os gwelwch yn dda?
Tra ein bod ni'n gweld niferoedd yr achosion yn lleihau mewn rhai ardaloedd, mae’n bryder anferthol gweld yr haint yn lledaenu o’r gogledd-ddwyrain i'r gogledd-orllewin ac yn fwy amlwg yn ardaloedd Cymru a ystyrir yn draddodiadol fel risg isel ac yn parhau i fod yn styfnig mewn rhannau o’r de-orllewin. Beth ydy asesiad y Llywodraeth am y rheswm y tu ôl i hyn, os gwelwch yn dda?
Mae gorstocio a ffermydd dwys yn cyfrannu at ddwysedd yr haint, fel gydag unrhyw feirws arall, megis COVID, mae bTB yn cael ei ledu mewn amgylchedd dwys. Un dull o weithredu ydy gwella mesurau bioddiogelwch ar ffermydd. Mae hyn yn cynnwys gwella awyru mewn ysguboriau a siediau, a sicrhau bod ffynonellau bwyd anifeiliaid a dŵr yn cael eu cadw'n lân ac yn rhydd o halogiad. Faint o gyllid sy'n cael ei fuddsoddi gan y Llywodraeth i mewn i’r mesurau hyn ar hyn o bryd a pha gynnydd mewn cyllid fydd yn dod yn sgil y cyflwyniad yma heddiw?
Ond pa faint o haint sydd mewn ardal, y ffaith ydy, yn ddiymwad, ei fod yn cael ei ledaenu gan foch daear pan fo'r haint yn yr ardal honno, yn ogystal ag o fuwch i fuwch. Felly, mae o’n ffôl i ddiystyru difa moch daear mewn ardaloedd lle mae'r haint yn bresennol. Mae difa moch daear, felly, yn gorfod bod yn rhan o'r datrysiad. Pa bynnag ffordd mae rhywun yn edrych ar y mater, mae anifeiliaid am orfod cael eu difa, boed yn ddwsinau o foch daear, neu'n gannoedd o wartheg. Mae'r cynllun yma yn sôn mai bwriad y Llywodraeth ydy buddsoddi mewn brechlyn ar draul difa, ond does yna ddim amserlen yn cael ei roi ar gyfer datblygu brechlynnau.
Yn dilyn cyhoeddiad gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion, yr APHA, mae treialon maes ar gyfer brechlyn gwartheg a phrawf croen newydd ar gyfer twbercwlosis gwartheg wedi symud ymlaen i’r cam nesaf, yn dilyn cyhoeddiad gan yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion. Os bydd yr ail gam yma'n llwyddiannus, yna mi fyddwn ni'n agosach at allu brechu gwartheg yn erbyn y clefyd endemig hwn. Ond dydyn ni ddim wedi gweld unrhyw gamau mawr sylweddol i ddod â ni’n agosach at y lan yn ddiweddar, felly tan inni weld y brechlyn, ac yn wyneb tystiolaeth wyddonol fod difa yn erfyn pwysig mewn ardaloedd ble mae'r haint yn bodoli, a wnaiff y Gweinidog ganiatáu rhaglen ddifa wedi ei rheoli yn yr ardaloedd hynny? Mae angen gweithio ar raddfa a chyflymder llawer iawn cynt na beth sy'n digwydd ar hyn o bryd os ydym ni o ddifrif am fynd i'r afael â'r haint. Felly, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni beth ydy'r amserlen ar gyfer y brechlyn, er mwyn i ni gael sicrwydd bod y Llywodraeth ac eraill yn cymryd hyn o ddifrif?
Yn olaf, dwi'n croesawu’r prosiect ym Mhenfro, ond yn pryderi ei fod yn gyfyng iawn. Mae ffermwyr yn parchu dealltwriaeth a barn ffarier lleol, a bydd y prosiect yma yn helpu i ddatblygu’r berthynas hynny rhwng y ffarier a’r ffermwr. Pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth, felly, i sicrhau bod milfeddygon ar draws Cymru yn cael eu cefnogi er mwyn cael y wybodaeth ddiweddaraf allan i ffermydd cyn gynted â phosib? Diolch yn fawr iawn.
I thank the Minister for this statement today and the plan that's been submitted. I'm particularly pleased to see the collaborative element that's part of the statement, which is so important if we're going to tackle this challenge of eradicating TB. But I stand before you today to discuss the refreshed TB eradication programme with a heavy heart, because I'm painfully aware of dear friends who are going through a terrible mental ordeal today, because they have been told that there is TB either in their herd or on a nearby farm. In the face of this, they feel completely helpless, and fear the worst.
The mental anguish is dreadful, leading some to consider the extreme act of taking their own lives. Families, friends, and communities are suffering as well because of this. This is the level of pain that our farmers have to endure when facing this terrible disease. The president of NFU Wales, Aled Jones, emphasised this message recently, imploring the Government to use all the levers at its disposal to eradicate this disease. So, this statement is to be welcomed today.
But the official letters that are sent out are written in a cold and threatening manner, which has a detrimental impact on the mental health of the families who receive them. Therefore, I do warmly welcome recommendation 3 of the plan, which is about improving communication. But could we have an assurance from the Minister that the tone of the new letters will be more empathetic, and that any communication will consider the impact on the mental health of those families?
While we have seen the number of cases decrease in some areas, it is a huge concern to see infections spreading from the north-east to the north-west, and more clearly in areas of Wales that are traditionally considered as low risk, and continuing to be stubborn in parts of the south-west. What is the Government's assessment of the reason for this?
Overstocking and intensive farming do contribute to the intensity of infections, as with any other virus, such as COVID, bTB is spread in intensive environments. One approach is to improve biosecurity measures on farms. This includes improving ventilation in barns and sheds, and ensuring that feed and water sources are kept clean and free of contamination. How much funding is being invested by the Government in these measures at present, and what increase in funding will come as a result of the introduction of this programme today?
But when there is an infection in an area, the undeniable fact is that it is spread by badgers, as well as from cattle to cattle. Therefore, it's foolish to disregard the culling of badgers in areas where infection is present. Badger culling therefore has to be part of the solution. However one looks at the issue, animals are going to have to be culled, whether they be dozens of badgers or cattle in their hundreds. The plan says that the Government's intention is to invest in a vaccine at the expense of culling, but no timetable is provided for the development of a vaccine.
Following an announcement by the Animal and Plant Health Agency, field trials for a cattle vaccine and a new skin test for bovine tuberculosis have moved on to the next stage, following an announcement by the APHA. If the second phase is successful, we will be closer to being able to vaccinate cattle against this endemic disease. But we haven't seen any major actions to bring us closer to this area recently, so, until we see the vaccine, and in view of the scientific evidence that culling is an important tool in areas where infection exists, will the Minister allow a controlled culling programme in those areas? We need to work on a much larger scale and at a quicker speed than what's happening at the moment if we are seriously going to tackle infection. So, will the Minister tell us what the timetable is for the vaccine so that we can be assured that the Government and others are taking this seriously?
Finally, I do welcome the project in Pembrokeshire, but I'm concerned that it is very restricted. Farmers respect the knowledge of the local farrier, and the project will help to develop that relationship between the farrier and the farmer. So, what plans does the Government have to ensure that vets across Wales are supported in order to have the latest information out to farms as soon as possible? Thank you very much.
Diolch, Mabon, for those questions and points. I absolutely understand your opening remarks around the distress and stress caused, and I think you've just explained very clearly why we really all need to work together to ensure that we do realise our ambitions of having a TB-free Wales; at the very latest, 2041, but obviously, the earlier we can do it, the better it will be for us all.
I think the points you make around the letters being more empathetic is really important, because if you're stressed anyway and you receive a letter that you deem to be threatening or very unsympathetic, then that is only going to add to this distress. And at the workshop that we held last year at the Royal Welsh Show, I think that was one of the things that really came out, and I know we have been looking at that. As I said in my answer to Sam Kurtz, if you look at the letter that went to farmers in Anglesey, I think you can see an improvement there. But of course, we can always continue to improve, and you do have my commitment to looking at that. I think, by accepting the recommendations of the task and finish group on farmer engagement, what I wanted to do was really signal that Welsh Government is very committed to improving both face-to-face engagement, but also in correspondence in the way that you referred to, because I think that is the way to build up more trust, going forward, and to try and find that common ground, really.
As you said, unfortunately, we have seen a deteriorating situation on Anglesey after I identified that, and you will have heard me say in my initial statement that we had this survey undertaken on Holy Island to try and assess the levels of badger activity there. And then, we'll have a look at the findings from that and see what the next steps are. This is why informed purchasing is so important, and as you'll be aware from previous statements I've made, we gave significant funding to our markets to make sure that people did have that information that they needed to make those informed purchases. Biosecurity is very, very important as well, obviously.
You ask about badger culling, and it gives me the opportunity to say again that I have consistently ruled out an English-style widescale cull, and that now forms part of our programme for government—that commitment to not doing that. So, there will be no culling going forward, and badger vaccination has been part of our programme for many years, it predates me; I think it’s about 10 years now—sorry, the cattle vaccination. And when I spoke to academics last summer around the—. I think you referred, Sam Kurtz, to 10 years; it’s always been 10 years, 10 years, but I was told that, actually, this time, we definitely would have it within 10 years, and I hope it will be much sooner than that. That's why I was very disappointed that we didn't have any take-up of Welsh farmers to participate in the trial, because I think we can't just look to England to be doing this; we need to show that we're very keen to do it also.
You mentioned Pembrokeshire and the difficulties there. I do think it is important that our vets are very aware of everything, and again Dr Irvine will be continuing to work with our vets to make sure everybody has the information and the tools they need. And Pembrokeshire is something that we can look at as we procure the project. It's really important that we get it right. So, again, if there's anything that anyone thinks we need to look at, because we are tackling some really deep-seated levels of infection in parts of Pembrokeshire—everywhere else seemed to have an improving backdrop, but in Pembrokeshire it just seemed not to be improving, and in fact it was getting worse in many areas. So, that project to collaborate with industry, with our vets and with ourselves, is really important going forward. I do hope that we are able to learn from the project when it is up and running, and encourage other areas to look at what we're doing in Pembrokeshire and to have that similar engagement in other parts of Wales.
Diolch, Mabon, am y cwestiynau a'r pwyntiau hynny. Rwy'n deall eich sylwadau agoriadol yn llwyr ynghylch y gofid a'r straen a achoswyd, ac rwy'n credu eich bod chi newydd egluro'n glir iawn pam mae gwir angen i ni i gyd weithio gyda'n gilydd i sicrhau ein bod ni’n gwireddu ein huchelgeisiau o fod â Chymru heb TB; ar yr hwyraf, 2041, ond yn amlwg, y cynharaf y gallwn ni ei wneud, y gorau fydd hi i ni i gyd.
Rwy'n credu bod y pwyntiau rydych chi'n eu gwneud ynghylch y llythyrau’n bod yn fwy empathig yn bwysig iawn, oherwydd os ydych chi dan straen beth bynnag ac rydych chi'n derbyn llythyr rydych chi'n ystyried yn fygythiol neu'n ddigydymdeimlad iawn, yna mae hynny ond yn mynd i ychwanegu at y gofid hwn. Ac yn y gweithdy wnaethon ni gynnal y llynedd yn y Sioe Frenhinol, rwy'n meddwl mai dyna oedd un o'r pethau a fynegwyd go iawn, ac rwy’n gwybod ein bod ni wedi bod yn edrych ar hynny. Fel y dywedais i yn fy ateb i Sam Kurtz, os edrychwch chi ar y llythyr aeth at ffermwyr yn Ynys Môn, rwy'n credu y gallwch chi weld gwelliant yno. Ond wrth gwrs, gallwn ni bob amser barhau i wella, ac mae gennych chi fy ymrwymiad i edrych ar hynny. Rwy'n credu, drwy dderbyn argymhellion y grŵp gorchwyl a gorffen ar ymgysylltu â ffermwr, mai'r hyn yr oeddwn i am ei wneud oedd rhoi arwydd go iawn bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n sicr i wella'r ymgysylltiad wyneb yn wyneb, ond hefyd mewn gohebiaeth yn y ffordd y gwnaethoch chi gyfeirio ato, oherwydd rwy'n credu mai dyna'r ffordd i adeiladu mwy o ymddiriedaeth, wrth symud ymlaen, ac i geisio canfod y tir cyffredin hwnnw, mewn gwirionedd.
Fel y gwnaethoch chi ddweud, yn anffodus, rydym ni wedi gweld sefyllfa sydd wedi dirywio ar Ynys Môn wedi i mi nodi hynny, ac fe fyddwch chi wedi fy nghlywed yn dweud yn fy natganiad cychwynnol ein bod ni wedi cynnal yr arolwg hwn ar Ynys Gybi i geisio asesu lefelau gweithgarwch moch daear yno. Ac yna, byddwn yn edrych ar y canfyddiadau o hynny a gweld beth yw'r camau nesaf. Dyma pam mae prynu gwybodus mor bwysig, ac fel y byddwch chi’n ymwybodol o ddatganiadau blaenorol rydw i wedi'u gwneud, fe wnaethom ni roi cyllid sylweddol i'n marchnadoedd i wneud yn siŵr bod gan bobl y wybodaeth honno yr oedd ei hangen arnynt i wneud y pryniannau gwybodus hynny. Mae bioddiogelwch yn bwysig iawn, iawn hefyd, yn amlwg.
Rydych chi'n gofyn am ddifa moch daear, ac mae'n rhoi'r cyfle i mi ddweud eto fy mod i wedi diystyru cynllun difa eang tebyg i’r hyn sy’n Lloegr yn gyson, ac mae hynny bellach yn rhan o'n rhaglen ar gyfer llywodraeth—yr ymrwymiad hwnnw i beidio â gwneud hynny. Felly, ni fydd difa wrth symud ymlaen, ac mae brechu moch daear wedi bod yn rhan o'n rhaglen ers blynyddoedd lawer, cyn fy amser i; rwy’n meddwl ei fod tua 10 mlynedd bellach—mae'n ddrwg gen i, y brechu gwartheg. A phan siaradais ag academyddion yr haf diwethaf ynghylch—. Rwy'n credu eich bod chi wedi cyfeirio, Sam Kurtz, at 10 mlynedd; mae hi wastad wedi bod yn 10 mlynedd, 10 mlynedd, ond cefais wybod, mewn gwirionedd, y tro hwn, y bydden ni yn bendant yn ei gael o fewn 10 mlynedd, a gobeithio y bydd yn llawer cynt na hynny. Dyna pam roeddwn i'n siomedig iawn nad oedd gennym ni unrhyw ffermwyr o Gymru yn manteisio ar gymryd rhan yn y treial, oherwydd rwy'n credu na allwn ni edrych ar Loegr i fod yn gwneud hyn; mae angen i ni ddangos ein bod ni'n awyddus iawn i'w wneud hefyd.
Fe wnaethoch chi sôn am sir Benfro a'r trafferthion yno. Rwy'n credu ei bod yn bwysig bod ein milfeddygon yn ymwybodol iawn o bopeth, ac eto bydd Dr Irvine yn parhau i weithio gyda'n milfeddygon i wneud yn siŵr bod gan bawb y wybodaeth a'r offer maen nhw eu hangen. Ac mae sir Benfro yn rhywbeth y gallwn ni edrych arno wrth i ni gaffael y prosiect. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud pethau'n iawn. Felly, eto, os oes unrhyw beth mae unrhyw un yn meddwl bod angen i ni edrych arno, oherwydd rydyn ni'n mynd i'r afael â rhai lefelau dwfn iawn o ran yr haint mewn rhannau o sir Benfro—roedd cefndir pob man arall i'w weld yn gwella, ond yn sir Benfro roedd hi'n ymddangos nad oedd yn gwella, ac mewn gwirionedd roedd yn gwaethygu mewn sawl ardal. Felly, mae'r prosiect hwnnw i gydweithio â diwydiant, gyda'n milfeddygon a gyda ni ein hunain, yn bwysig iawn wrth symud ymlaen. Rwy’n gobeithio y gallwn ni ddysgu o'r prosiect pan fydd yn mynd rhagddo, ac annog ardaloedd eraill i edrych ar beth rydyn ni'n ei wneud yn sir Benfro a chael yr ymgysylltiad tebyg yna mewn rhannau eraill o Gymru.
Minister, thank you for this update today on the TB eradication programme. As you will know, Minister, north Wales is such an important region for the agricultural industry and for farming families, who play such an important role, both in our local economy but more broadly in ensuring our language and culture are enhanced and prosper really well in north Wales. That's why it's so important that, as Welsh Government, you're able to create the right conditions for our farming businesses to thrive.
When I speak to farmers in my region, TB eradication is often the main point of conversation, as I'm sure, with you, Minister, it's very similar. Sadly, currently, they often feel they are unable to take all of the steps necessary to protect their livestock and their businesses from the spread of TB, and they are expected to live with the anxiety of having entire herds wiped out by this disease, and that's why I certainly support the comments made by the Member for Dwyfor Meirionnydd on the anxiety and the stress that many of our farmers experience.
So, in light of this, Minister, which part of the programme do you think gives farmers in north Wales the most reassurance that they may need to feel confident that the programme itself will protect their livestock, their family businesses and their communities?
Gweinidog, diolch am y diweddariad hwn heddiw ar raglen dileu TB. Fel y gwyddoch chi, Gweinidog, mae'r gogledd yn rhanbarth mor bwysig i'r diwydiant amaethyddol ac i deuluoedd amaethyddol, sy'n chwarae rôl mor bwysig, yn ein heconomi leol ond yn ehangach wrth sicrhau bod ein hiaith a'n diwylliant yn cael eu gwella ac yn ffynnu'n dda iawn yn y gogledd. Dyna pam mae hi mor bwysig eich bod chi, fel Llywodraeth Cymru, yn gallu creu'r amodau cywir i'n busnesau ffermio ffynnu.
Pan fyddaf i'n siarad â ffermwyr yn fy rhanbarth, dileu TB yn aml yw'r prif bwynt sgwrsio, fel rwy'n siŵr, gyda chi, Gweinidog, mae'n debyg iawn. Yn anffodus, ar hyn o bryd, maen nhw'n aml yn teimlo nad ydyn nhw'n gallu cymryd yr holl gamau sydd eu hangen i ddiogelu eu da byw a'u busnesau rhag lledaenu TB, a disgwylir iddyn nhw fyw gyda'r pryder o gael buchesi cyfan wedi'u dileu gan y clefyd hwn, a dyna pam rwy'n sicr yn cefnogi'r sylwadau a wnaed gan Aelod Dwyfor Meirionnydd ar y pryder a'r straen mae llawer o'n ffermwyr yn ei brofi.
Felly, yng ngoleuni hyn, Gweinidog, pa ran o'r rhaglen ydych chi'n meddwl sy'n rhoi'r sicrwydd mwyaf i ffermwyr yn y gogledd y gallen nhw fod ei angen er mwyn iddyn nhw deimlo'n hyderus y bydd y rhaglen ei hun yn diogelu eu da byw, eu busnesau teuluol a'u cymunedau?
Thank you. Well, I would hope that the whole of the programme will. I think it's really important. You can't just take one piece of the jigsaw, and it is indeed a jigsaw, and I go back to what I was saying about everyone having their part to play. So, obviously, we bring the policy forward. It's really important that the farmer looks at informed purchasing. It's really important that the farmer looks at their biosecurity; if they have any concerns, they speak to their own vet in the first instance, and then obviously we can also assist with that. I think that enhanced surveillance that we've had in north Wales, and I suppose I'm referring to north-east Wales in particular, but obviously now it's going over to north-west Wales, has been very good. It's been able to detect infection much more quickly, and it has slowed down the rate of new TB incidents over the long term. And that's what we want to do. We want to drive down the disease before it becomes established in high-TB areas. So, that's what we've been doing, and I hope that will continue to reassure north Walian farmers.
Diolch. Wel, byddwn i'n gobeithio y bydd y rhaglen i gyd. Rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn. Allwch chi ddim cymryd un darn o'r jig-so, ac mae wir yn jig-so, ac rwy'n mynd yn ôl at beth oeddwn i'n ei ddweud am bawb â'u rhan i chwarae. Felly, yn amlwg, rydyn ni'n cyflwyno'r polisi. Mae'n bwysig iawn bod y ffermwr yn edrych ar brynu gwybodus. Mae'n bwysig iawn bod y ffermwr yn edrych ar ei fioddiogelwch; os oes ganddo unrhyw bryderon, ei fod yn siarad â'i filfeddyg ei hun yn y lle cyntaf, ac yna yn amlwg gallwn ni hefyd gynorthwyo gyda hynny. Rwy'n meddwl bod y gwell gwyliadwriaeth yr ydyn ni wedi ei gael yn y gogledd, ac mae'n debyg fy mod i'n cyfeirio at y gogledd-ddwyrain yn benodol, ond yn amlwg nawr mae'n mynd drosodd i'r gogledd-orllewin, wedi bod yn dda iawn. Mae wedi gallu canfod yr haint yn gyflymach o lawer, ac mae wedi arafu cyfradd achosion TB newydd dros y tymor hir. A dyna beth rydyn ni am ei wneud. Rydym ni am wthio'r clefyd i lawr cyn iddo gael ei sefydlu mewn ardaloedd TB uchel. Felly, dyna beth rydyn ni wedi bod yn ei wneud, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n parhau i dawelu meddyliau ffermwyr y gogledd.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw eitem 8. Hwn yw'r datganiad gan y Gweinidog addysg ar Adnodd—cefnogi'r Cwricwlwm i Gymru. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Jeremy Miles.
The next item is item 8. This is the statement from the Minister for education on Adnodd—supporting the Curriculum for Wales. I call on the Minister to make the statement—Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd. Mae cael mynediad at adnoddau addysgol a deunyddiau ategol dwyieithog o safon uchel yn ganolog i'n gweledigaeth a'n cenhadaeth ar gyfer addysg yng Nghymru. Bydd adnoddau addysgol o ansawdd uchel a wnaed yng Nghymru i Gymru yn gwella ansawdd y dysgu ac yn hybu dilyniant dysgwyr.
Dyna pam, fis Mawrth y llynedd, y cyhoeddais fy mwriad i sefydlu cwmni yn benodol i oruchwylio'r ddarpariaeth o adnoddau a deunyddiau dysgu pwrpasol, o ansawdd uchel ac amserol. Dwi'n falch o ddweud heddiw bod Adnodd wedi'i sefydlu ac y bydd yn weithredol o 1 Ebrill.
Bydd Adnodd yn darparu platfform i gydweithio a chyd-awduro, fydd yn cefnogi ffordd fwy strategol o ddarparu a chomisiynu adnoddau addysgol. Bydd yn sicrhau cydraddoldeb ac ecwiti yn y ddarpariaeth yn y Gymraeg a'r Saesneg. Bydd yn gwarantu adnoddau o ansawdd, ac yn gwneud y mwyaf o’r arbenigedd sydd ar gael yn genedlaethol.
Thank you, Llywydd. Gaining access to high-quality bilingual educational resources and supporting materials is central to our vision and mission for education in Wales. High-quality educational resources made in Wales for Wales will enhance the quality of learning and promote learner progression.
That is why, in March last year, I announced my intention to set up a company specifically to oversee the provision of purposeful, high-quality and timely teaching and learning materials. I'm pleased to say today that Adnodd has been established and will become operational from 1 April.
Adnodd will provide a platform for collaboration and co-construction, which will bring a more strategic approach to the provision and commissioning of educational resources. It will ensure parity and equity in provision in Welsh and English. It will guarantee high-quality resources, and make the most of the expertise available nationally.
Mae gweithio gyda rhanddeiliaid o'r sectorau addysg, creadigol a chyhoeddus wedi bod, a bydd yn parhau i fod, yn hanfodol i ddarparu adnoddau addysgol a deunyddiau ategol 'gwnaed yng Nghymru'.
Cynhaliwyd sgwrs rhwydwaith genedlaethol yn 2021, gyda ffocws ar ymarferwyr. Canlyniad hyn oedd athrawon yng Nghymru yn cyd-awduro canllaw adnoddau a gyhoeddwyd gennym ni fis Gorffennaf diwethaf. Bydd y canllaw hwn yn fan cychwyn ar gyfer gwaith Adnodd. Mae'n nodi’r egwyddorion allweddol ar gyfer datblygu adnoddau. Dylai'r datblygu ac argaeledd o adnoddau adlewyrchu anghenion ysgolion a lleoliadau fel rhan o'u gwaith o ddylunio a datblygu’r cwricwlwm. Felly, mae ymgysylltu gydag ymarferwyr yn elfen hanfodol o ran datblygu adnoddau 'gwnaed yng Nghymru'. Mae'r ymgysylltu hwnnw hefyd yn ymestyn i sefydliadau rhanddeiliaid allanol a mewnbwn arbenigol. Dylai'r broses hefyd gynnwys dysgwyr, i sicrhau bod yr adnoddau yn briodol ac yn atyniadol.
Mae hefyd yn hanfodol bod Adnodd yn cynnig llwyfan i ymgysylltu gyda dysgwyr ac ymarferwyr ar sut i wneud y defnydd gorau o adnoddau. Bydd Adnodd yn darparu'r lle hwnnw ar gyfer hybu ac ymgysylltu, er mwyn sicrhau bod y profiad o ddefnyddio'r adnoddau yn gadarnhaol ac yn gynhyrchiol i bawb.
Adnodd fydd y gwasanaeth go-to hawdd ei adnabod, fydd yn hwyluso cydweithio rhwng ymarferwyr a rhanddeiliaid eraill i greu adnoddau o ansawdd, sy’n cyd-fynd ag egwyddorion y Cwricwlwm i Gymru a sydd gyda rhesymeg dysgu clir. Dwi’n glir bod yn rhaid parhau i sicrhau bod adnoddau sy’n deillio o hynny ar gael drwy blatfform Hwb, fel bod gan ysgolion a lleoliadau y gofod amlwg ac unigryw hwnnw i gael adnoddau addas, o ansawdd, wedi’u gwneud yng Nghymru.
Mae’n bleser gen i gyhoeddi penodiad Owain Gethin Davies yn gadeirydd dros dro ar fwrdd Adnodd. Fel Pennaeth Ysgol Uwchradd Dyffryn Conwy, mae’n arweinydd profiadol yn maes addysg, a chanddo gefndir o ddatblygu’r cwricwlwm, cynllunio strategol y Gymraeg mewn addysg, arolygu a datblygu arweinyddiaeth. Dwi’n hyderus y bydd ei brofiad a’i arbenigedd yn ei alluogi i sefydlu corff cenedlaethol fydd yn deall a bodloni anghenion ymarferwyr.
Dwi hefyd wedi penodi pump aelod anweithredol i’r bwrdd—Huw Lloyd Jones, Nicola Wood, Sioned Wyn Roberts, Dr Lucy Thomas a Lesley Bush. Mae’r unigolion hyn yn dod ag amrywiaeth o sgiliau a phrofiad i’r bwrdd, yn cynnwys llywodraethiant, cyfreithiol, awdit a risg, comisiynu cynnwys addysgol a chyhoeddi, yn ogystal â phrofiad ac arbenigedd addysgol ac anghenion addysgol ychwanegol. Byddwn ni'n chwilio am ddau aelod arall i'r bwrdd yn y chwe mis nesaf, yn benodol er mwyn sicrhau bod gennym ni gynrychiolaeth o’r cymunedau du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Bydd y bwrdd yn ymgynghori gyda chynrychiolwyr o'r cymunedau hyn yn y cyfamser, er mwyn sicrhau bod ystyriaeth lawn o leisiau du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn rhan annatod o’i waith o'r dechrau.
Bydd gwaith yn mynd rhagddo yn ystod y misoedd nesaf i adeiladu’r cysylltiadau, y systemau, a’r sylfeini angenrheidiol i’r cwmni allu gweithredu’n effeithlon. Yn ei flwyddyn gyntaf, dwi am i Adnodd ymgysylltu gyda rhanddeiliad i ofyn eu barn a chael adborth ar pa adnoddau sydd eu hangen, y dull gorau a mwyaf cynhwysol o gomisiynu adnoddau, sut i gydweithio i ddatblygu adnoddau, a sut y dylai proses o sicrhau ansawdd edrych.
Mae yna amrywiaeth enfawr o adnoddau allan yna, ac mae angen i ymarferwyr wybod bod yr adnoddau maen nhw'n buddsoddi eu hamser ynddyn nhw, a'r hyn rydyn ni'n buddsoddi adnoddau cyhoeddus prin ynddo, yn adnoddau sy'n seiliedig ar dystiolaeth, sy'n gweithio ac sy'n adlewyrchu egwyddorion a rhesymeg y Cwricwlwm i Gymru. Dyna pam byddaf yn gofyn i Adnodd ddatblygu fframwaith sicrhau ansawdd adnoddau.
Yn y dyfodol, bydd Adnodd hefyd yn datblygu ac yn buddsoddi mewn sgiliau a’r capasiti i greu, rhannu a chyhoeddi adnoddau addysgol yng Nghymru. Gan weithio gyda'r rhwydwaith cenedlaethol, er enghraifft, bydd cyfleoedd i rannu arbenigedd a phrofiad, a datblygu gallu ysgolion ac ymarferwyr wrth greu adnoddau sy'n cefnogi eu cwricwlwm lleol.
Mae dros £4 miliwn ar gael yn flynyddol i adnoddau a deunyddiau ategol Cymraeg a dwyieithog. Bydd cynllun pontio yn sicrhau trosglwyddiad di-dor o’r gwaith i Adnodd, gan sicrhau nad oes bylchau mewn comisiynu, a bydd yn darparu lle i Adnodd ddatblygu model fydd yn gyfan gwbl 'gwnaed yng Nghymru i Gymru'.
Dwi wedi ymrwymo i weledigaeth Adnodd ac yn falch o fod yn bartner allweddol wrth iddo gychwyn ar y daith gyffrous hon. Dwi'n hyderus y bydd yn gwneud gwahaniaeth ac y bydd Adnodd yn elfen bwysig o lwyddiant Cwricwlwm i Gymru wrth iddo gael ei gyflwyno. Byddaf i wrth gwrs yn diweddaru Aelodau ar ddatblygiadau yn fy adroddiad blynyddol ar ddiwygio'r cwricwlwm.
Edrychaf ymlaen at weithio gydag Owain Gethin ac aelodau'r bwrdd i wireddu'r uchelgais hon i gefnogi'r system addysg yng Nghymru.
Working with stakeholders from the education, creative and public sectors has been, and will continue to be, fundamental to the provision of educational resources and supporting materials that are made in Wales.
A national network conversation was held in 2021, with a focus on practitioners. That resulted in teachers in Wales co-constructing the resources guide that was published by us last July. That guide forms the starting point for Adnodd’s work. It sets out key principles for resource development. The development and availability of resources should reflect the needs of schools and settings as part of their work in designing and developing the curriculum. Therefore, engaging with practitioners from across Wales is an essential component in developing resources that are made in Wales. That engagement also extends to external stakeholder organisations and expert input. The process should also involve learners, to ensure the resources are appropriate and engaging.
It is also essential that Adnodd provides a platform to engage learners and practitioners in how to make best use of resources. Adnodd will provide that space for promotion and engagement, to ensure that the experience of using the resources is positive and productive for all.
Adnodd will be that go-to service that is easily recognisable and that facilitates co-construction between practitioners and other stakeholders to create resources of quality, which are consistent with the principles of the Curriculum for Wales and that have a clear learning rationale. I am clear that we must continue to ensure that the resulting resources are available through the Hwb platform, so that schools and settings have that clear and unique space to go to for resources that are appropriate, high quality and made in Wales.
I'm pleased to announce the appointment of Owain Gethin Davies as the interim chair of Adnodd's board. As headteacher of Ysgol Uwchradd Dyffryn Conwy, he is an experienced leader in the field of education, with a background in curriculum development, Welsh language strategic planning, inspection and leadership development. I'm confident that his experience and expertise will enable him to establish a national body that will understand and meet the needs of practitioners.
I have also appointed five non-executive members to the board—Huw Lloyd Jones, Nicola Wood, Sioned Wyn Roberts, Dr Lucy Thomas and Lesley Bush. These individuals bring a range of skills and experience to the table, including governance, legal, audit and risk, commissioning content and publishing, as well as educational and additional educational needs experience and expertise. We will be looking for two more board members in the next six months, specifically to ensure that we have representation from black, Asian and ethnic minority communities. The board will consult with representatives from these communities in the meantime, to ensure that full consideration of black, Asian and ethnic minority voices are embedded in its work from the outset.
Work will be ongoing in the coming months to build the connections, systems and foundations necessary for the company to be able to operate efficiently. In its first year, I want Adnodd to engage with stakeholders to seek their views and get feedback on what resources are needed, the best and most inclusive method of commissioning resources, how to work together to develop resources, and what a quality-assurance process should look like.
There is a vast variety of resources out there, and practitioners need to know that the resources that they're investing their time in, and what we are investing finite public resources in, are materials that are evidence based, that are proven to work and that reflect the principles and rationale of the Curriculum for Wales. That is why I'll be asking Adnodd to develop a quality assurance framework.
In future, Adnodd will also develop and invest in skills and capacity to create, share and publish educational resources in Wales. Working with the national network, for example, there will be opportunities to share expertise and experience and to develop the capacity of schools and practitioners in creating resources that support their local curriculum.
Over £4 million is set aside annually for Welsh and bilingual educational resources and supporting materials. A transition plan will ensure a seamless transfer to Adnodd, ensuring that there are no gaps in commissioning, and providing space for Adnodd to develop a model that is truly made in Wales for Wales.
I'm committed to Adnodd's vision and I'm proud to be a key partner as it embarks on this exciting journey. I am confident that this approach will make a difference and that Adnodd will be an important component of the success of the Curriculum for Wales as it's rolled out. I will of course keep Members updated on developments as part of my annual report on curriculum reform.
I look forward to working with Owain Gethin and the board members to realise this ambition to support the education system in Wales.
Diolch yn fawr, Minister, for your statement today. Of course, we all want to see the Welsh language properly supported, especially after what can only be considered disastrous census results. Whilst we in the Welsh Conservatives are supportive of Adnodd being set up, don't you think it could be considered short sighted to have the company that is set to take the reigns of the crucial learning materials for the new curriculm to be delivered so long after the roll-out of the curriculum itself has begun? Surely, we now have another cohort of students who have missed this opportunity with this delay.
Now, whilst your focus has been on establishing a company to manage learning materials, do you not recognise that you have failed to ensure that there are sufficient Welsh-speaking teachers, particularly Welsh-speaking teachers in core subjects, to actually utilise these materials? We have a staffing crisis in Wales, yet you are producing materials without the teachers to actually teach them. So, Minister, how will these materials be properly used without the sufficient number of Welsh-language teachers in Wales?
It's not just the lack of teachers to utilise the materials that concerns me. It's crucial that, with cuts to the education budget now announced by your Government, you ensure this company delivers on its stated mission and proves itself to be a good use of Welsh Government funding and efforts. We always hear of new boards being set up for various portfolios across this Welsh Government and, quite often, when you look into them, there's not much transparency, you never know how often they meet, where the minutes of these meetings go. So, what assurances can you give that this will be a transparent board and that they will be accountable? Can we be sure this approach is cost-effective? If so, what mechanisms have you put in place to ensure the taxpayer isn't footing an ever-growing bill?
The fall in the number of children and young people able to speak Welsh was a critical component in the extremely poor latest census results, indicating that the present strategy of Welsh education provision is demonstrably failing, and has done since the start of devolution. A question I have for you also: you know we have GwE in north Wales—how will this board function and work with those kinds of organisations, this organisation? I suppose, for me—. There won't be any duplication, I hope. So, what mechanisms do you have in place to ensure that these materials are properly utilised in schools and that learners can get the most from them? And is there going to be sufficient training for current teachers to deliver these materials and to get the best out of them? Diolch.
Diolch yn fawr, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Wrth gwrs, rydyn ni i gyd eisiau gweld y Gymraeg yn cael cefnogaeth briodol, yn enwedig ar ôl yr hyn na ellir ond eu hystyried yn ganlyniadau trychinebus y cyfrifiad. Er ein bod ni yn y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi sefydlu Adnodd, onid ydych chi'n credu y gallai gael ei ystyried yn ddisynnwyr i fod â'r cwmni sydd i arwain y deunyddiau dysgu hollbwysig ar gyfer y cwricwlwm newydd yn eu cyflwyno mor hir ar ôl i'r gwaith o gyflwyno'r cwricwlwm ei hun ddechrau? Heb os nac oni bai, mae gennym ni bellach garfan arall o fyfyrwyr sydd wedi colli'r cyfle hwn gyda'r oedi hwn.
Nawr, er eich bod wedi canolbwyntio ar sefydlu cwmni i reoli deunyddiau dysgu, onid ydych chi'n cydnabod eich bod wedi methu â sicrhau bod digon o athrawon Cymraeg, yn enwedig athrawon Cymraeg mewn pynciau craidd, i ddefnyddio'r deunyddiau hyn mewn gwirionedd? Mae gennym argyfwng staffio yng Nghymru, ond eto rydych chi'n cynhyrchu deunyddiau heb yr athrawon i'w dysgu nhw mewn gwirionedd. Felly, Gweinidog, sut fydd y deunyddiau hyn yn cael eu defnyddio'n iawn heb y nifer digonol o athrawon Cymraeg yng Nghymru?
Nid dim ond y diffyg athrawon i ddefnyddio'r deunyddiau sy'n fy mhryderu. Mae'n hanfodol, gyda thoriadau i'r gyllideb addysg sydd wedi'u cyhoeddi bellach gan eich Llywodraeth, eich bod yn sicrhau bod y cwmni hwn yn cyflawni ei genhadaeth ddatganedig ac yn profi ei hun yn ddefnydd da o gyllid ac ymdrechion Llywodraeth Cymru. Rydyn ni bob amser yn clywed am fyrddau newydd yn cael eu sefydlu ar gyfer portffolios amrywiol ar draws y Llywodraeth hon ac, yn aml iawn, wrth edrych i mewn iddyn nhw, nid oes llawer o dryloywder, dydych chi byth yn gwybod pa mor aml y maen nhw'n cyfarfod, lle mae cofnodion y cyfarfodydd hyn yn mynd. Felly, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y bydd hwn yn fwrdd tryloyw ac y byddan nhw'n atebol? A allwn ni fod yn sicr bod y dull hwn yn gost-effeithiol? Os felly, pa ddulliau ydych chi wedi'u rhoi ar waith i sicrhau nad yw'r trethdalwr yn ysgwyddo bil sy'n tyfu'n barhaus?
Roedd y gostyngiad yn nifer y plant a'r bobl ifanc sy'n gallu siarad Cymraeg yn elfen hollbwysig yng nghanlyniadau hynod wael y cyfrifiad diweddaraf, sy'n dangos bod strategaeth bresennol darpariaeth addysg Gymraeg yn amlwg yn methu, ac wedi bod felly ers dechrau datganoli. Cwestiwn sydd gen i i chi hefyd: rydych chi'n gwybod bod gennym ni GwE yn y gogledd—sut bydd y bwrdd hwn yn gweithredu ac yn gweithio gyda'r mathau hynny o sefydliadau, y sefydliad hwn? Mae'n debyg, i mi—. Fydd yna ddim dyblygu, gobeithio. Felly, pa ddulliau sydd gennych chi ar waith i sicrhau bod y deunyddiau hyn yn cael eu defnyddio'n briodol mewn ysgolion ac y gall dysgwyr wneud y mwyaf ohonyn nhw? Ac a oes digon o hyfforddiant yn mynd i fod i athrawon presennol gyflwyno'r deunyddiau hyn a gwneud y mwyaf ohonyn nhw? Diolch.
I thank the Member for that range of questions. I think some are more germane to the statement than others. I think it is important to avoid duplication. I think we achieve that principally by this company having an entirely different function from, for example, the consortia, which she mentioned in her question. But it's obviously a legitimate point for her to raise. I can assure her that the activity that this body will be undertaking isn't duplicative. Indeed, it's intended to take on functions that are currently discharged, I would suggest, less than strategically across the network of providers. So, the whole point of this is to bring together the range of commissioning activities, including, by the way, from the Welsh Government, because it is important, as she says, to make sure this is streamlined and focused. I think the opportunity that establishing Adnodd represents is for it to be a focal point for creators, practitioners and other bodies in the education system to look to this body in order to give direction and obviously also to commission resources. What teachers have said is that they want to work with an organisation where their voice can be heard and their experience can help shape the resources that are available, so she's right to make the point that the voice of teachers is important in this, and I can assure her that both in my initial letter to the board and in my discussion with the chair I've emphasised how important it is for the new body to be seen as the go-to body for practitioners when they're looking for resources.
One of the key advantages in how we've structured the roles and responsibilities of Adnodd is to make sure, which is implicit in her question, that we have that wide range of materials that are consistent with the curriculum, so that we don't have publishers who are looking to take advantage of a new opportunity in Wales, but perhaps don't actually understand the principles of the curriculum. We want to move away from that, and to make sure that resources are available in Welsh as well as in English.
Diolch i'r Aelod am yr ystod yna o gwestiynau. Rwy'n credu bod rhai yn fwy perthnasol i'r datganiad nag eraill. Rwy'n credu ei bod yn bwysig osgoi dyblygu. Rwy'n credu ein bod ni'n cyflawni hynny yn bennaf oherwydd bod gan y cwmni hwn swyddogaeth gwbl wahanol i'r consortia, er enghraifft, y soniodd hi amdanyn nhw yn ei chwestiwn. Ond mae'n amlwg yn bwynt dilys iddi hi ei godi. Gallaf ei sicrhau nad yw'r gweithgaredd y bydd y corff hwn yn ei wneud yn dyblygu. Yn wir, y bwriad yw ymgymryd â swyddogaethau sy'n cael eu cyflawni ar hyn o bryd, byddwn i'n awgrymu, yn llai na strategol ar draws y rhwydwaith o ddarparwyr. Felly, holl bwynt hyn yw dod â'r ystod o weithgareddau comisiynu at ei gilydd, gan gynnwys, gyda llaw, o Lywodraeth Cymru, oherwydd mae'n bwysig, fel y mae hi'n ei ddweud, i sicrhau bod hyn yn syml ac â phwyslais. Rwy'n credu mai'r cyfle mae sefydlu Adnodd yn ei gynrychioli yw ei fod yn ganolbwynt i grewyr, ymarferwyr a chyrff eraill yn y system addysg i edrych at y corff hwn er mwyn rhoi cyfeiriad ac yn amlwg hefyd i gomisiynu adnoddau. Yr hyn y mae athrawon wedi'i ddweud yw eu bod eisiau gweithio gyda sefydliad lle mae modd clywed eu llais a lle gall eu profiad helpu i lunio'r adnoddau sydd ar gael, felly mae hi'n iawn i wneud y pwynt bod llais athrawon yn bwysig yn hyn, ac fe alla i ei sicrhau yn fy llythyr cychwynnol at y bwrdd ac yn fy nhrafodaeth gyda'r cadeirydd rydw i wedi pwysleisio pa mor bwysig yw hi i'r corff newydd gael ei weld fel y corff i ymarferwyr fynd ato pan fo nhw'n chwilio am adnoddau.
Un o'r manteision allweddol o ran sut yr ydym ni wedi strwythuro rolau a chyfrifoldebau Adnodd yw gwneud yn siŵr, sydd ymhlyg yn ei chwestiwn hi, bod gennym yr ystod eang honno o ddeunyddiau sy'n gyson â'r cwricwlwm, fel nad oes gennym ni gyhoeddwyr sy'n ceisio manteisio ar gyfle newydd yng Nghymru, ond nad ydyn nhw efallai mewn gwirionedd yn deall egwyddorion y cwricwlwm. Rydyn ni eisiau symud i ffwrdd o hynny, ac i wneud yn siŵr bod adnoddau ar gael yn Gymraeg yn ogystal ag yn Saesneg.
Mabon—. Nage, dim Mabon ap Gwynfor. Sori, Mabon, i roi ofn i ti. Heledd Fychan. O, dyw e ddim yna hyd yn oed. [Chwerthin.]
Mabon—. No, it's not Mabon ap Gwynfor. Apologies if I shocked you there, Mabon. Heledd Fychan. Oh, he's not even there. [Laughter.]
Diolch, Llywydd, a diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Yn amlwg mae hyn i'w groesawu'n fawr iawn, iawn, iawn, a dwi'n meddwl bod y manteision rydych chi wedi'u hamlinellu'n sicr yn mynd i fod yn cael eu croesawu gan athrawon. Un o'r pethau rydych chi wedi'u clywed, a finnau hefyd, drwy siarad efo athrawon, ydy eu bod nhw'n croesawu'r cwricwlwm newydd yn fawr ond bod y syniad efo adnoddau a'r pryder bod gennym ni ddim yr adnoddau, yn arbennig yn y Gymraeg, yn bryderus. Yn sicr, o rai o'r ymweliadau dwi wedi bod arnynt i ysgolion Cymraeg yn fy rhanbarth yn ddiweddar, dwi'n gweld athrawon wrth eu boddau efo'r cwricwlwm newydd, ond hefyd yn treulio lot fawr o amser ar y funud yn cyfieithu gyda'r nosau, yn y gwyliau ac ati, er mwyn sicrhau bod yna ddeunydd newydd ac addas ar gael, a bod hynny, wrth gwrs, yn ychwanegu at lwyth gwaith. Felly, dwi'n credu bod hyn i'w groesawu'n fawr iawn, iawn.
Mae o hefyd i'w groesawu, wrth gwrs, efo'r cyhoeddiad drwy'r cytundeb cydweithio o ran hanes Cymru. Rydyn ni'n sicr bod yna ddiffyg. Dwi'n cofio pan oeddwn i yn yr ysgol, amser maith yn ôl erbyn hyn, ond roedd yna ddiffyg adeg hynny, ac mae gweld mai'r un deunyddiau sy'n cael eu defnyddio hyd yn oed heddiw mewn ysgolion, a'r rheswm weithiau pam nad ydy ysgolion wedi bod yn dysgu hanes Cymru ydy oherwydd diffyg adnoddau yn rhywbeth. Mae wedi bod yn effeithio ar amryw o bynciau, gan gynnwys gwyddoniaeth ac ati, o gael y diffyg. Fel rydych chi'n pwysleisio, cael adnoddau addysgol dwyieithog ond o ansawdd uchel ydy'r hyn rydyn ni'n ceisio'i ddatrys.
Rhai cwestiynau ymarferol, efallai, sydd gen i—dau yn benodol: yr amserlen o ran sicrhau pryd bydd yr adnoddau ar gael. Dwi'n deall, wrth gwrs, dechrau—rydych chi'n cyhoeddi heddiw—deall y cyfnod ymgynghori, ond i'r athrawon hynny sydd wrthi rŵan yn gweithredu'r cwricwlwm newydd ac sydd, efallai, yn gorfod defnyddio deunyddiau eraill ar y funud ac yn gorfod cyfieithu, sut fath o gefnogaeth sydd yn yr interim? Oherwydd mi wnaiff hi gymryd amser i gael yr adnoddau angenrheidiol, a deall hynny'n iawn.
Hefyd, o ran argaeledd y deunyddiau ar gyfer pobl sydd yn addysgu o gartref. Yn amlwg, mae Hwb yn paratoi rhai deunyddiau, ond ai'r bwriad ydy y bydd y deunyddiau hyn drwy Hwb ar gael yna felly? Felly, gobeithio ymateb cadarnhaol. Dwi'n edrych ymlaen at weld sut mae pethau'n mynd. Ond jest i ni gael deall rhwng rŵan a phryd bydd yr adnoddau yma ar gael sut rydyn ni'n mynd i sicrhau bod y gefnogaeth yna.
Thank you, Llywydd, and thank you for this afternoon's statement, Minister. Clearly, this is to be warmly welcomed, and I think that the benefits that you've outlined will certainly be welcomed by teachers. One of the things that you will have heard, as have I, in speaking to teachers, is that they welcome the new curriculum but that the issue of resources and that we don't have the necessary materials, particularly in Welsh, is a concern for them. Certainly, from some of the visits that I've undertaken to Welsh schools in my region recently, I've seen teachers who are delighted by the new curriculum, but also are spending a great deal of time translating materials in the evenings and during holiday times, to ensure that there is new and appropriate material available, and that, of course, adds to their workload. So, I think that this is to be very warmly welcomed indeed.
I also welcome the announcement through the co-operation agreement on the issue of Welsh history. There's certainly a deficiency there. I remember when I was in school, many years ago now, but there was a problem then, and seeing that it's the same materials that are still used today in schools, and that's the reason why schools haven't been choosing to teach Welsh history, because of a lack of resources. That has had an impact on a number of subjects, including the sciences and so on, because of the unavailability of resources. As you've emphasised, having bilingual and high-quality resources is the issue that we're trying to solve.
Some practical questions from me—two specifically: first, on the timetable in ensuring when the resources will be available. I know that you're announcing the establishment today, and that there will be some consultation, but for those teachers who are implementing the new curriculum and are perhaps having to use other materials at the moment and having to translate for themselves, what kind of support will be available in the interim? Because it will take time to get the necessary resources in place, and I fully understand that.
Also, in terms of the availability of resources for those home teaching. Of course, Hwb does provide some materials, but is it intended that these materials will be available through Hwb for them too? Hopefully, there will be a positive response. I look forward to seeing how things develop. But just to understand between now and when the resources become available how we will ensure that that support is available.
Wel, diolch i'r Aelod am y croeso mae hi wedi'i roi i'r datblygiad hwn. Dwi'n credu beth sy'n bwysig i gofio yw mai nid dyma gychwyn y broses i gomisiynu; mae comisiynu'n digwydd eisoes, ond byddwn i'n dweud, i fod yn gwbl onest, ei fod e'n digwydd mewn ffordd sydd yn anstrategol ar draws y system. Ond mae gennym ni gynllun i sicrhau ein bod ni'n symud dros amser o'r comisiynu sy'n digwydd, er enghraifft, o fewn Llywodraeth Cymru, i'r corff newydd mewn ffordd sydd yn esmwyth.
Blaenoriaeth gyntaf y corff fydd sefydlu strwythur o ran staffio ac ati. Felly, y brif flaenoriaeth yw sicrhau bod prif weithredwr yn cael ei gyflogi. Y gobaith yw y bydd hynny'n digwydd erbyn, dywedwch, mis Medi, ac wedyn cynllun staffio o amgylch hynny, yn cynnwys, dros dro, secondiadau fel bod corff o bobl sydd yn brofiadol ar gael er mwyn gweithio ar y strategaeth. Mae'n iawn i ddweud mai un o'r prif bryderon ymhlith rhanddeiliaid yw'r diffyg adnoddau Cymraeg ar gyfer y cwricwlwm newydd, ac mae'r profiad o adnoddau digonol yn ystod COVID-19 fel rhan o'r pethau digidol hefyd wedi bod yn ystyriaeth wrth sefydlu y corff hwn.
Fel gwnes i sôn yn y datganiad, fe wnaethon ni glywed lleisiau ymarferwyr yn y rhwydwaith genedlaethol, ond hefyd wedi trafod gyda grŵp o randdeiliaid i edrych ar amryw opsiynau er mwyn deall sut orau i strwythuro'r corff yma, ac rwy'n credu dyma'r ffordd orau bosib o wneud hynny. Mae'n endid hyd braich o'r Llywodraeth ond wedyn yn diwallu anghenion rhanddeiliaid yn fwy hyblyg, byddwn i'n dweud, nag y mae unrhyw Lywodraeth yn gallu ei wneud. Felly, rwy'n gobeithio byddaf i'n gallu rhoi datganiad maes o law ar gynnydd yn y maes hwn, ond jest i roi sicrwydd i'r Aelod fod cynllun eisoes yn bodoli i barhau i gomisiynu, ond pan fydd y corff yn fwy gweithredol, bydd mwy o gyfle i wneud hynny mewn ffordd strategol ac sydd yn fwy deniadol i gyhoeddwyr a dylunwyr a phobl sy'n creu cynnwys ar draws y sector.
I thank the Member for welcoming this development. What's important to remember is that this is not the start of the commissioning process; commissioning is already happening, but I would say, to be honest, that it's happening in a way that's non-strategic across the system. But we have a plan to ensure that we move over time from the commissioning that's happening, for example, within the Welsh Government, to the new body in a smooth way.
The first priority of the body will be to establish a staffing structure and so forth. So, the main priority is to ensure that a chief executive is employed. The hope is that that will happen by, perhaps, September, and then a staffing structure around that, including interim secondments, so that we have a body of experienced people available who can work on the strategy. It's right to say that one of the main concerns among stakeholders is the lack of Welsh materials for the new curriculum, and the experience of adequate resources during COVID-19 in digital terms has been a consideration in establishing this new body.
As I mentioned in the statement, we heard the voices of practitioners in the national network, but we've also had discussions with a stakeholder group to look at different options in order to understand how best to structure the new body, and I think this is the best way of doing that. It's an arm's-length body from the Government, but then it meets the needs of stakeholders in a more flexible way, I would say, than any Government can do. So, I hope that I will be able to make a statement on progress in this area, but just to give the Member some assurance that a plan already exists to continue to commission, but when the body is more operational, there will be more of an opportunity to do that in a strategic way and a more engaging way for publishers and designers and those who create the content across the sector.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf fydd y Rheoliadau Diodydd Alcoholaidd (Diwygio) (Cymru) 2023. Dwi'n galw ar y Gweinidog materion gwledig i gyflwyno'r rheoliadau yma. Lesley Griffiths.
The next item will be the Alcoholic Beverages (Amendment) (Wales) Regulations 2023. I call on the Minister for rural affairs to move the motion. Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8233 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Diodydd Alcoholaidd (Diwygio) (Cymru) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 07 Mawrth 2023.
Motion NDM8233 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Alcoholic Beverages (Amendment) (Wales) Regulations 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 07 March 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion to approve the Alcoholic Beverages (Amendment) (Wales) Regulations 2023.
Welsh Government agreed to participate in a joint targeted exercise with the UK and Scottish Governments, which concluded on 23 November 2022, regarding three minor proposed changes to retained EU law on how wine is described and marketed as part of the UK free trade agreement with New Zealand. The legislative changes would come into force on 28 April 2023 and add flexibility with minimal impact on the alcoholic drinks industry. Businesses may continue to use their current labelling arrangements if they wish. These amendments will closely align with legislation being introduced by both the UK and Scottish Governments, limiting any divergences between how the laws apply in Wales and the rest of Great Britain. I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for its considerations of the regulations, and I ask Members to approve the regulations today. Diolch.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig i gymeradwyo Rheoliadau Diodydd Alcoholaidd (Diwygio) (Cymru) 2023.
Cytunodd Llywodraeth Cymru i gymryd rhan mewn ymarferiad wedi'i dargedu ar y cyd â Llywodraethau'r DU a'r Alban, a ddaeth i'r casgliad ar 23 Tachwedd 2022, ynghylch tri mân newidiadau arfaethedig i gyfraith yr UE a ddargedwir ar sut mae gwin yn cael ei ddisgrifio a'i farchnata fel rhan o gytundeb masnach rydd y DU gyda Seland Newydd. Byddai'r newidiadau deddfwriaethol yn dod i rym ar 28 Ebrill 2023 ac yn ychwanegu hyblygrwydd heb fawr o effaith ar y diwydiant diodydd alcoholaidd. Gall busnesau barhau i ddefnyddio eu trefniadau labelu presennol os ydyn nhw'n dymuno. Bydd y gwelliannau hyn yn cyd-fynd yn agos â deddfwriaeth sy'n cael ei chyflwyno gan Lywodraethau'r DU a'r Alban, gan gyfyngu ar unrhyw ymwahaniadau rhwng y ffordd y mae'r cyfreithiau'n berthnasol yng Nghymru a gweddill Prydain Fawr. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ei ystyriaethau o'r rheoliadau, ac rwy'n gofyn i Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau heddiw. Diolch.
Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am y cyhoeddiad yna. Does yna ddim rheswm gennym ni i wrthwynebu'r cyhoeddiad, ac rydyn ni'n meddwl ei fod o'n ddatblygiad doeth yn yr hinsawdd yma, felly diolch yn fawr iawn.
Thank you very much to the Minister for that statement. We have no reason to oppose, and we think it is a wise move in the current climate, so thank you very much.
Dim ond Mabon oedd yn cyfrannu. Ydy'r Gweinidog yn moyn ymateb i hynna? Na. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly mae'r cynnig yna o dan eitem 9 wedi cael ei dderbyn.
Mabon was the only speaker. Does the Minister wish to reply? No. The proposal, therefore, is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion under item 9 is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 10 sydd nesaf, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Tai Cymdeithasol (Rheoleiddio). Y Gweinidog Newid Hinsawdd sy'n gwneud y cynnig yma.
Item 10 is next, the legislative consent motion on the Social Housing (Regulation) Bill. I call on the Minister for Climate Change to move the motion.
You're like a supermarket delivery, Julie James—you're just in time. Julie James, are you able to contribute? Can you wave? Wave if—
Rydych chi fel danfoniad o archfarchnad, Julie James—rydych chi mewn pryd. Julie James, ydych chi'n gallu cyfrannu? Allwch chi godi eich llaw? Codwch ei llaw os—
Apologies. Can you not hear me?
Ymddiheuriadau. Allwch chi ddim fy nghlywed i?
Yes, we can, but you're not saying anything. I'm calling you and you can now propose the LCM.
Gallwn, fe allwn ni, ond dydych chi ddim yn dweud dim. Rwy'n eich galw a gallwch chi nawr gynnig y cynnig cydsyniad deddfwriaethol.
Apologies, Llywydd. Give me one second. I seem to be having an ICT problem. Give me one second. Apologies.
Ymddiheuriadau, Llywydd. Rhowch un eiliad i mi. Mae'n ymddangos fy mod i'n cael problem TGCh. Rhowch un eiliad i mi. Ymddiheuriadau.
Okay. We'll take a pause.
Iawn. Fe gymerwn ni saib.
There we go. Sorry. Apologies, Llywydd.
Dyna ni. Mae'n ddrwg gen i. Ymddiheuriadau, Llywydd.
Okay. Much anticipated mover of the motion, then, Julie James.
Iawn. Felly cynigiwr y cynnig disgwyliedig iawn, Julie James.
Cynnig NDM8234 Julie James
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Tai Cymdeithasol (Rheoleiddio) i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8234 Julie James
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Social Housing (Regulation) Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I do move the motion. This is a UK Bill intended to reform the regulation of social housing providers in England. I have called another debate today, because on 9 March, I laid a final supplementary LCM following additional amendments proposed by the UK Government shortly before our last debate.
Today's debate and vote is in relation to giving legislative consent for the final version of the Bill as a whole. Although the Bill impacts on a relatively small number of people who live in Wales—tenants of the approximately 500 units in Wales owned or managed by English social housing providers—the legislative consent of the Senedd is required where UK legislation makes provision for any purpose within the competence of the Senedd. Since housing is a devolved matter, the requirement for consent is triggered.
I have now laid six memoranda that identify and explain why I believe consent is required. This last one deals with amendments to the Bill that introduce new requirements for certain qualifications in some housing management roles of social housing organisations in England. Following these amendments, my recommendation that legislative consent is given remains the same. The changes proposed to the English regime aim to ensure that landlords are more accountable to their tenants for their performance, and I don't think that anyone here in Wales would argue that that's not a positive aim.
I'm very, very grateful to the committees who have considered the memorandum on this Bill, including the reports on the sixth memorandum, which were published yesterday. I understand their concerns in relation to the need to provide the Senedd with as timely information as possible about UK legislation within devolved competence, and the need to give as much opportunity for scrutiny as possible. I really have striven to meet Standing Order requirements, demonstrated by the improvements to the laying times for later LCMs produced in relation to this Bill. But, Llywydd, there have been circumstances beyond my control, which have seriously impacted on the smooth functioning of Senedd consideration of this legislative consent.
During the last debate, I gave an undertaking to write to Michael Gove to express my dissatisfaction that the laying of amendments at a late stage, with so little notice before the date of the consent debate, severely constrained the ability of the Senedd to fully consider the Bill in its final form, before deciding on whether to grant consent. In reply to my letter, Mr Gove advised me that he has delayed the final parliamentary stages of the Bill to ensure that this debate today could go ahead first.
Despite these procedural difficulties, Llywydd, I do remain of the view that consent is appropriate in this case, and I recommend Members support the legislative consent motion in respect of the Social Housing (Regulation) Bill today. Diolch.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig. Bil y DU yw hwn gyda'r bwriad o ddiwygio'r modd y caiff darparwyr tai cymdeithasol eu rheoleiddio yn Lloegr. Rwyf wedi galw dadl arall heddiw, oherwydd ar 9 Mawrth, gosodais memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol terfynol yn dilyn gwelliannau ychwanegol a gynigiwyd gan Lywodraeth y DU ychydig cyn ein dadl olaf.
Mae'r ddadl a'r bleidlais heddiw mewn cysylltiad â rhoi cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer fersiwn derfynol y Bil yn ei gyfanrwydd. Er bod y Bil yn effeithio ar nifer gymharol fychan o bobl sy'n byw yng Nghymru—tenantiaid o'r tua 500 o unedau yng Nghymru sy'n eiddo i ddarparwyr tai cymdeithasol Lloegr neu sy'n cael eu rheoli ganddyn nhw—mae angen caniatâd deddfwriaethol y Senedd pan fo deddfwriaeth y DU yn darparu ar gyfer unrhyw ddiben o fewn cymhwysedd y Senedd. Gan fod tai yn fater datganoledig, mae'r gofyniad am gydsyniad yn cael ei sbarduno.
Rwyf bellach wedi gosod chwe memoranda sy'n nodi ac yn egluro pam rwy'n credu bod angen cydsyniad. Mae'r un olaf hwn yn ymdrin â gwelliannau i'r Bil sy'n cyflwyno gofynion newydd ar gyfer rhai amodau mewn rhai rolau rheoli tai sefydliadau tai cymdeithasol yn Lloegr. Yn dilyn y gwelliannau hyn, mae fy argymhelliad bod cydsyniad deddfwriaethol yn cael ei roi yn aros yr un fath. Nod y newidiadau arfaethedig i'r drefn yn Lloegr yw sicrhau bod landlordiaid yn fwy atebol i'w tenantiaid am eu perfformiad, a dydw i ddim yn credu y byddai unrhyw un yma yng Nghymru yn dadlau nad yw hynny'n nod cadarnhaol.
Rwy'n ddiolchgar iawn, iawn i'r pwyllgorau sydd wedi ystyried y memorandwm ar y Bil hwn, gan gynnwys yr adroddiadau ar y chweched memorandwm, a gyhoeddwyd ddoe. Rwy'n deall eu pryderon ynglŷn â'r angen i roi gwybodaeth mor amserol â phosib i'r Senedd am ddeddfwriaeth y DU o fewn y cymhwysedd sydd wedi'i ddatganoli, a'r angen i roi cymaint o gyfle i graffu â phosib. Rwyf wir wedi ymdrechu i fodloni gofynion y Gorchymyn Sefydlog, a ddangoswyd gan y gwelliannau i'r amseroedd gosod ar gyfer memoranda cydsyniad deddfwriaethol diweddarach a luniwyd mewn cysylltiad â'r Bil hwn. Ond, Llywydd, bu amgylchiadau y tu hwnt i fy rheolaeth i, sydd wedi effeithio'n ddifrifol ar weithrediad llyfn y Senedd wrth ystyried y cydsyniad deddfwriaethol hwn.
Yn ystod y ddadl ddiwethaf, addewais ysgrifennu at Michael Gove i fynegi fy anfodlonrwydd bod gosod gwelliannau yn hwyr, gyda chyn lleied o rybudd cyn dyddiad y ddadl gydsynio, wedi cyfyngu ar allu'r Senedd yn ddifrifol i ystyried y Bil yn ei ffurf derfynol yn llawn, cyn penderfynu a ddylid rhoi cydsyniad. Wrth ateb fy llythyr, fe wnaeth Mr Gove fy nghynghori ei fod wedi oedi camau seneddol olaf y Bil i sicrhau y gallai'r ddadl hon heddiw fynd yn ei blaen yn gyntaf.
Er gwaethaf yr anawsterau gweithdrefnol hyn, Llywydd, rwyf yn dal o'r farn bod cydsyniad yn briodol yn yr achos hwn, ac rwy'n argymell i Aelodau gefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol o ran y Bil Tai Cymdeithasol (Rheoleiddio) heddiw. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, John Griffiths.
Chair of the Local Government and Housing Committee, John Griffiths.
Diolch yn fawr, Llywydd. I hear what the Minister has said about the difficulties in timing, Llywydd, and these have plagued this particular Bill, I'm afraid. We were once again as a committee unable to give this latest LCM the sort of consideration we would have liked, and we do not believe we've really been able to sufficiently understand the impact of the provisions on the lives of people in Wales, although we do accept the relatively small number of social housing properties in Wales affected and the positive changes that Welsh Government has set out for Welsh tenants who will be impacted.
I'd just like to reiterate the committee's concerns, Llywydd, that we should have more time if we are to play a meaningful role in this legislative consent process. Despite the concerns, most members of the committee feel that they can recommend that the Senedd gives its consent to legislate on the devolved matters in this supplementary memorandum. One member of the committee, Mabon ap Gwynfor, disagrees with the majority view, and believes that consent should not be granted.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n clywed beth mae'r Gweinidog wedi'i ddweud am yr anawsterau o ran amseru, Llywydd, ac mae'r rhain wedi plagio'r Bil penodol hwn, mae gen i ofn. Unwaith eto roeddem fel pwyllgor yn methu rhoi'r math o ystyriaeth a fyddem wedi ei hoffi i'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol diweddaraf hwn, ac nid ydym yn credu ein bod wir wedi gallu deall yn iawn effaith y darpariaethau ar fywydau pobl yng Nghymru, er ein bod yn derbyn y nifer gymharol fach o eiddo tai cymdeithasol yng Nghymru yr effeithir arnyn nhw a'r newidiadau cadarnhaol y mae Llywodraeth Cymru wedi'u nodi ar gyfer tenantiaid Cymru yr effeithir arnyn nhw.
Hoffwn ailadrodd pryderon y pwyllgor, Llywydd, y dylem gael mwy o amser os ydym am chwarae rhan ystyrlon yn y broses cydsyniad deddfwriaethol hon. Er y pryderon, mae rhan fwyaf o aelodau'r pwyllgor yn teimlo y gallant argymell bod y Senedd yn rhoi ei chydsyniad i ddeddfu ar y materion datganoledig yn y memorandwm atodol hwn. Mae un aelod o'r pwyllgor, Mabon ap Gwynfor, yn anghytuno â barn y mwyafrif, ac yn credu na ddylid rhoi cydsyniad.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad nawr, Huw Irranca-Davies.
Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee now, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd a'r Gweinidog.
Thank you, Llywydd and Minister.
I'm going to keep my comments brief on this item this afternoon, and I think that some of my comments have actually been prefigured by the remarks of the Minister, and, indeed, my fellow Chair, John Griffiths.
When we spoke last month, during the first debate we had on a legislative consent motion for this Bill, I focused on the large number of memoranda laid by the Welsh Government—it's something that the Minister mentioned as well. We are, as the Minister says, up to number six on this Bill, and I just repeat that this demonstrates the extent to which the Bill introduced to the UK Parliament has changed since its introduction, and the extent to which such changes impact on devolved areas too. And I think that the Minister acknowledged that.
We have really welcomed the Minister’s action to lay memorandum No. 6 before the Senedd. Whilst we acknowledge it is, of course, a requirement of our Standing Orders, it also assists all of us in ensuring that greater transparency is given to a process of legislating that is, well, it's sub-optimal—it's filled with deficiencies from a devolved legislature point of view. However, the fact that the Senedd has already been asked to make a decision on whether to give consent to the Bill’s relevant provisions because, as the Minister said, of the point at which the Bill was in the UK Parliament’s scrutiny process, again highlights the inadequacies of enabling a different Parliament to legislate for Wales on matters within the Senedd’s legislative competence. I sound like a broken record, but it's for a purpose. And I wonder, Minister—. It was good to hear that you've written to Michael Gove on these matters, and I'm sure you'll have raised it with him, but it would be helpful to hear any other reflections you have on this and the way we go forward.
But, in closing, can I briefly highlight that the amendments that triggered the laying of memorandum No. 6 relate to professional qualifications, and, as we understand it, new professional qualifications standards in England may fall under the ambit of Part 3 of the United Kingdom Internal Market Act 2020? That's quite interesting. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n mynd i gadw fy sylwadau'n fyr ar yr eitem hon y prynhawn yma, ac rwy'n credu bod rhai o fy sylwadau mewn gwirionedd wedi cael eu rhagddweud gan sylwadau'r Gweinidog, ac, yn wir, fy nghyd-gadeirydd, John Griffiths.
Pan siaradom ni fis diwethaf, yn ystod y ddadl gyntaf a gawsom ar gynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil hwn, canolbwyntiais ar y nifer fawr o femoranda a osodwyd gan Lywodraeth Cymru—mae'n rhywbeth y soniodd y Gweinidog amdano hefyd. Rydym, fel y dywed y Gweinidog, hyd at rif chwech ar y Bil hwn, ac rwy'n ailadrodd bod hyn yn dangos i ba raddau y mae'r Bil a gyflwynwyd i Senedd y DU wedi newid ers ei gyflwyno, ac i ba raddau y mae newidiadau o'r fath yn effeithio ar feysydd datganoledig hefyd. Ac rwy'n credu bod y Gweinidog wedi cydnabod hynny.
Rydym wir wedi croesawu camau'r Gweinidog i osod memorandwm Rhif 6 ger bron y Senedd. Er ein bod yn cydnabod ei fod, wrth gwrs, yn ofyniad ein Rheolau Sefydlog, mae hefyd yn cynorthwyo pob un ohonom i sicrhau bod mwy o dryloywder yn cael ei roi i broses o ddeddfu sydd, wel, mae'n is-optimaidd—mae'n llawn diffygion o safbwynt deddfwrfa ddatganoledig. Fodd bynnag, mae'r ffaith bod y Senedd eisoes wedi cael cais i wneud penderfyniad ynghylch a ddylid rhoi cydsyniad i ddarpariaethau perthnasol y Bil oherwydd, fel y dywedodd y Gweinidog, am y pwynt lle roedd y Bil ym mhroses graffu Senedd y DU, unwaith eto yn tynnu sylw at annigonolrwydd galluogi Senedd wahanol i ddeddfu ar gyfer Cymru ar faterion o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Rwy'n swnio fel record sydd wedi torri, ond mae at bwrpas. A tybed, Gweinidog—. Roedd yn dda clywed eich bod wedi ysgrifennu at Michael Gove ar y materion hyn, ac rwy'n siŵr y byddwch wedi ei godi gydag ef, ond byddai'n ddefnyddiol clywed unrhyw fyfyrdodau eraill sydd gennych ar hyn a'r ffordd yr awn ymlaen.
Ond, wrth gloi, a gaf i dynnu sylw yn fyr at y ffaith bod y gwelliannau a sbardunodd osod memorandwm Rhif 6 yn ymwneud â chymwysterau proffesiynol, ac, fel yr ydym yn ei ddeall, gall safonau cymwysterau proffesiynol newydd yn Lloegr ddisgyn o dan gwmpas Rhan 3 o Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020? Mae hynny'n reit ddiddorol. Diolch yn fawr iawn.
As a party, we're very happy to be supporting the consent motion for the sake of both tenants and the vast majority of responsible landlords. It's important that we have a framework that will crack down on poor standards, when needed. The Bill seeks to establish a new proactive approach to regulating social housing. Such issues include safety and tenant engagement, as well as creating new enforcement powers to tackle landlords that fail in their duty.
The UK Government identified the Bill has having three main objectives: to facilitate a new proactive consumer regulation regime; to refine the existing economic regulatory regime; and to strengthen the Regulator of Social Housing's powers to enforce the consumer and economic regimes. The UK Government announced that the objectives for the Regulator of Social Housing will include safety and transparency. The legislative barrier to regulator action—the serious detriment test—will be removed. Moreover, it will be mandatory for landlords to nominate a designated person for health and safety issues.
This Bill will ensure that providers are well governed and financially viable to protect homes and supply investment. The UK Government seeks to encourage continued investment in the sector, as well as the development of new homes and the protection of tenants from the risk of provider insolvency. The UK Government's Bill will ensure the regulator can effectively intervene, when needed, through new enforcement powers, and the Bill will also ensure that the regulator has the appropriate tools to deal with non-compliance.
Whilst the majority of provisions in the Bill relate to the regulation of social housing by English bodies, it will still have an impact on some tenants here in Wales. Provisions of the Bill extend to Wales insofar as English-registered providers who own and/or manage some social housing stock in Wales. There are approximately 530 properties in Wales that are owned and/or managed by an English RP, which will be subject to these changes described in the Bill. The Minister for Climate Change described it as appropriate for the provisions to be dealt with within the UK Parliament Bill, due to the small numbers of social housing stock in Wales owned or managed by an English-based RP. Of course, we agree, and we also hope that this means the Welsh Government recognises the need for strong England-and-Wales co-operation, so that we can ensure that these protections are as strong as possible.
The Minister has recommended the Senedd consents to the provisions, describing the clauses as positive for our tenants in Wales. We are very happy to agree with the Minister on this. Whilst it is welcome that the Senedd granted its consent in the legislative consent memorandum vote in February, it is, however, disappointing that Plaid Cymru voted against. I really struggle to see the reasoning behind this. The Bill, as acknowledged by the Welsh Government, strengthens tenants' rights, and, where applicable, will hold landlords to account when they fail in their role as a landlord. What part of this approach would Plaid Cymru be against?
There is one clause that has been tabled during the House of Commons Report Stage that does require Senedd consent. The provision, which was tabled by the UK Government, introduces a new section into the Housing and Regeneration Act 2008. The clause would enable the regulator to set standards to ensure those with management responsibilities have or are working towards appropriate qualifications, according to their role. This is very welcome, and I hope that the Welsh Governent and the UK Government will be able to engage constructively in order to strengthen tenant rights.
The Welsh Government continues to recommend the Senedd gives its consent to the Bill. We are very happy to be joining these calls, and will be voting this way. Thank you. Diolch.
Fel plaid, rydym yn hapus iawn i fod yn cefnogi'r cynnig cydsyniad er mwyn y tenantiaid a'r mwyafrif helaeth o landlordiaid cyfrifol. Mae'n bwysig bod gennym fframwaith a fydd yn mynd i'r afael â safonau gwael, pan fydd angen. Mae'r Bil yn ceisio sefydlu dull rhagweithiol newydd o reoleiddio tai cymdeithasol. Mae materion o'r fath yn cynnwys diogelwch ac ymgysylltu â thenantiaid, yn ogystal â chreu pwerau gorfodi newydd i fynd i'r afael â landlordiaid sy'n methu yn eu dyletswydd.
Nododd Llywodraeth y DU fod gan y Bil dri phrif amcan: hwyluso trefn reoleiddio defnyddwyr rhagweithiol newydd; i fireinio'r drefn reoleiddio economaidd bresennol; ac i gryfhau pwerau'r Rheoleiddiwr Tai Cymdeithasol i orfodi'r cyfundrefnau defnyddwyr ac economaidd. Cyhoeddodd Llywodraeth y DU y bydd yr amcanion ar gyfer y Rheoleiddiwr Tai Cymdeithasol yn cynnwys diogelwch a thryloywder. Bydd y rhwystr deddfwriaethol rhag camau gweithredu'r rheoleiddiwr—y prawf niwed difrifol—yn cael ei ddileu. Ar ben hynny, bydd yn orfodol i landlordiaid enwebu person dynodedig ar gyfer materion iechyd a diogelwch.
Bydd y Bil hwn yn sicrhau bod darparwyr yn cael eu llywodraethu'n dda ac yn hyfyw yn ariannol er mwyn diogelu cartrefi a chyflenwi buddsoddiad. Mae Llywodraeth y DU yn ceisio annog buddsoddi parhaol yn y sector, yn ogystal â datblygu cartrefi newydd a gwarchod tenantiaid rhag risg ansolfedd darparwr. Bydd Bil Llywodraeth y DU yn sicrhau y gall y rheoleiddiwr ymyrryd i bob pwrpas, pan fydd ei angen, trwy bwerau gorfodi newydd, a bydd y Bil hefyd yn sicrhau bod gan y rheoleiddiwr yr arfau priodol i ymdrin â diffyg cydymffurfio.
Er bod y rhan fwyaf o'r darpariaethau yn y Bil yn ymwneud â rheoleiddio tai cymdeithasol gan gyrff o Loegr, bydd yn dal yn cael effaith ar rai tenantiaid yma yng Nghymru. Mae darpariaethau'r Bil yn ymestyn i Gymru i'r graddau eu bod yn ddarparwyr cofrestredig yn Lloegr sy'n berchen ar, neu'n rheoli rhywfaint o stoc tai cymdeithasol yng Nghymru. Mae tua 530 eiddo yng Nghymru sy'n eiddo i ddarparwr cofrestredig o Loegr ac/neu o dan ei reolaeth, a fydd yn amodol ar y newidiadau hyn a ddisgrifir yn y Bil. Dywedodd y Gweinidog Newid Hinsawdd ei fod yn briodol i ymdrin â'r darpariaethau o fewn Bil Senedd y DU, oherwydd y niferoedd bychan o stoc tai cymdeithasol yng Nghymru sy'n eiddo i, neu'n cael ei reoli gan ddarparwr cofrestredig sydd wedi'i leoli yn Lloegr. Wrth gwrs, rydym yn cytuno, ac rydym hefyd yn gobeithio bod hyn yn golygu bod Llywodraeth Cymru'n cydnabod yr angen am gydweithrediad cryf Cymru a Lloegr, fel y gallwn sicrhau bod yr amddiffyniadau hyn mor gryf â phosibl.
Mae'r Gweinidog wedi argymell y bydd y Senedd yn cydsynio i'r darpariaethau, gan ddisgrifio'r cymalau fel rhai cadarnhaol i'n tenantiaid yng Nghymru. Rydym yn hapus iawn i gytuno â'r Gweinidog ar hyn. Er y croesawyd y ffaith i'r Senedd roi cydsyniad yn y bleidlais memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ym mis Chwefror, mae'n siomedig, fodd bynnag, fod Plaid Cymru wedi pleidleisio yn erbyn. Rwy'n ei chael hi'n anodd gweld y rhesymeg tu ôl i hyn. Mae'r Bil, fel y cydnabyddir gan Lywodraeth Cymru, yn cryfhau hawliau tenantiaid, a, lle bo hynny'n berthnasol, bydd yn dwyn landlordiaid i gyfrif pan fyddant yn methu yn eu rôl fel landlord. Pa ran o'r dull hwn fyddai Plaid Cymru yn ei erbyn?
Mae un cymal sydd wedi cael ei gyflwyno yn ystod Cyfnod Adrodd Tŷ'r Cyffredin sydd angen cydsyniad y Senedd arno. Mae'r ddarpariaeth, gafodd ei chyflwyno gan Lywodraeth y DU, yn cyflwyno adran newydd i'r Ddeddf Tai ac Adfywio 2008. Byddai'r cymal yn galluogi'r rheoleiddiwr i osod safonau i sicrhau bod gan y rhai sydd â chyfrifoldebau rheoli, gymwysterau priodol neu eu bod yn gweithio tuag at y cymwysterau hynny, yn ôl eu rôl. Mae hyn i'w groesawu'n fawr, a gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn gallu ymgysylltu'n adeiladol er mwyn cryfhau hawliau tenantiaid.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i argymell bod y Senedd yn rhoi ei chydsyniad i'r Bil. Rydym yn hapus iawn i fod yn ymuno â'r galwadau hyn, a byddwn yn pleidleisio fel hyn. Diolch.
I will try to respond to some of Janet's questions in my response now. This supplementary legislative consent motion, like every other LCM, undermines the principles of devolution and fails to adequately address issues surrounding social housing here in Wales. I, therefore, oppose this LCM, and would urge my fellow Members to do so too.
This Bill is an infringement on the powers of the Welsh Government to regulate housing in our country. Housing is a devolved issue, and this Bill interferes with our ability to develop and implement policies that meet the specific needs of our communities. Instead, it seeks to impose a one-size-fits-all approach that may not work for us in Wales. This Bill has not been subject to adequate consultation with the people of Wales. We should be engaging with tenants, housing associations and other stakeholders to ensure that any changes made to the regulation of social housing are in the best interests of the people who rely on these services.
While this sixth LCM looks at very specific issues around the qualifications of managers within social housing in England, it is to do with England. We don’t know if it dovetails with Welsh law, nor if it is appropriate for tenants in Wales. There’s no way of knowing this because we’ve not seen any consultation, and scrutiny has been shockingly inadequate. The fact that there have been so many LCMs demonstrates how the proposed Bill has been changed and adjusted, and how the elected Members of Westminster, and indeed developments in housing in England, are able to influence the Bill—because it is their Bill. But we’ve had almost no voice here in Wales. It will affect the daily lives of tenants who live in Wales, the people who we represent, and yet neither we nor they have had any influence on it. The lack of time to scrutinise and understand the proposed legislation is entirely unacceptable.
The purpose of devolution, as weak as it is, is to give us the power to set policy in specific areas here in Wales, such as health, education, the environment and housing. Transferring those powers back to Westminster is contrary to the will of the people of Wales. It is entirely unacceptable. This Westminster legislation has been designed to meet the needs of England, but we face different challenges here, and Wales must respond to these challenges with our own policy framework. If we’re not able to solve the problems here with the limited powers that we have, then the solution is to demand more powers in order to tackle these challenges, not to surrender them to Westminster.
One of the concerns I’ve previously expressed regarding this LCM is the fact that there is social housing in Wales that comes under the control of housing associations in England, which will be accountable to Westminster legislation instead of being accountable to Welsh legislation. This currently affects around 500 properties, which is not insignificant. Thankfully, the requirements and standards in Wales are higher than in England, and congratulations must go to the Welsh Government for ensuring that. But we must ensure that everyone here in Wales can expect those same standards. Enabling this LCM today means that some social housing in Wales will continue to meet different, and lower, standards. That should not happen, and we must have consistency in terms of our expectations here in Wales.
In conclusion, I urge my colleagues to join me in opposing this LCM on the Social Housing (Regulation) Bill. We need to protect the powers of the Welsh Government to regulate housing in Wales and develop solutions that meet the needs of our communities. Diolch yn fawr iawn.
Fe geisiaf ymateb i rai o gwestiynau Janet yn fy ymateb nawr. Mae'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol atodol hwn, fel pob cynnig cydsyniad deddfwriaethol arall, yn tanseilio egwyddorion datganoli ac yn methu â mynd i'r afael yn ddigonol â materion sy'n gysylltiedig â thai cymdeithasol yma yng Nghymru. Rydw i, felly, yn gwrthwynebu'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn, a byddwn yn annog fy nghyd-Aelodau i wneud hynny hefyd.
Mae'r Bil yn ymyrryd ym mhwerau Llywodraeth Cymru i reoleiddio tai yn ein gwlad ni. Mae tai yn fater datganoledig, ac mae'r Bil hwn yn amharu ar ein gallu i ddatblygu a gweithredu polisïau sy'n diwallu anghenion penodol ein cymunedau. Yn hytrach, mae'n ceisio gosod un ateb sy'n addas i bawb na fydd efallai'n gweithio i ni yng Nghymru. Nid yw'r Bil hwn wedi bod yn destun ymgynghoriad digonol gyda phobl Cymru. Dylem fod yn ymgysylltu â thenantiaid, cymdeithasau tai a rhanddeiliaid eraill i sicrhau bod unrhyw newidiadau a wneir i reoleiddio tai cymdeithasol er budd gorau'r bobl sy'n dibynnu ar y gwasanaethau hyn.
Er bod y chweched cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn yn edrych ar faterion penodol iawn yn ymwneud â chymwysterau rheolwyr o fewn tai cymdeithasol yn Lloegr, mae'n ymwneud â Lloegr. Nid ydym yn gwybod a yw'n cyd-fynd â chyfraith Cymru, na chwaith os yw'n briodol i denantiaid yng Nghymru. Does dim modd gwybod hyn oherwydd nad ydym wedi gweld unrhyw ymgynghoriad, ac mae craffu wedi bod yn frawychus o annigonol. Mae'r ffaith bod cymaint o gynigion cydsyniad deddfwriaethol wedi bod, yn dangos sut mae'r Bil arfaethedig wedi cael ei newid a'i addasu, a sut mae Aelodau etholedig San Steffan, ac yn wir, datblygiadau ym maes tai yn Lloegr, yn gallu dylanwadu ar y Bil—oherwydd mai eu Bil nhw yw e. Ond rydym ni wedi cael bron dim llais yma yng Nghymru. Bydd yn effeithio ar fywydau bob dydd tenantiaid sy'n byw yng Nghymru, ar y bobl rydyn ni'n eu cynrychioli, ac eto nid ydym na nhw wedi cael unrhyw ddylanwad arno. Mae'r diffyg amser i graffu a deall y ddeddfwriaeth arfaethedig yn gwbl annerbyniol.
Pwrpas datganoli, er mor wan yw e, yw rhoi'r grym i ni osod polisi mewn meysydd penodol yma yng Nghymru, fel iechyd, addysg, yr amgylchedd a thai. Mae trosglwyddo'r pwerau hynny yn ôl i San Steffan yn groes i ewyllys pobl Cymru. Mae'n gwbl annerbyniol. Bwriad y ddeddfwriaeth hon yn San Steffan yw diwallu anghenion Lloegr, ond rydym yn wynebu heriau gwahanol yma, a rhaid i Gymru ymateb i'r heriau hyn gyda'n fframwaith polisi ein hunain. Os nad ydym yn gallu datrys y problemau yma gyda'r pwerau cyfyngedig sydd gennym, yna'r ateb yw mynnu rhagor o bwerau er mwyn mynd i'r afael â'r heriau hyn, nid eu hildio i San Steffan.
Un o'r pryderon yr wyf i wedi eu mynegi o'r blaen ynglŷn â'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol yma yw'r ffaith bod tai cymdeithasol yng Nghymru sy'n dod o dan reolaeth cymdeithasau tai yn Lloegr, yn atebol i ddeddfwriaeth San Steffan yn lle bod yn atebol i ddeddfwriaeth Cymru. Ar hyn o bryd mae hyn yn effeithio ar tua 500 eiddo, dydi hynny ddim yn ddibwys. Diolch byth fod y gofynion a'r safonau yng Nghymru yn uwch nag yn Lloegr, ac mae'n rhaid llongyfarch Llywodraeth Cymru am sicrhau hynny. Ond rhaid sicrhau bod pawb yma yng Nghymru yn gallu disgwyl yr un safonau yna. O alluogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn heddiw mae'n golygu y bydd rhai tai cymdeithasol yng Nghymru yn parhau i gyrraedd safonau gwahanol, ac is. Ni ddylai hynny ddigwydd, ac mae'n rhaid i ni gael cysondeb o ran ein disgwyliadau yma yng Nghymru.
I gloi, rwy'n annog fy nghyd-Aelodau i ymuno â mi i wrthwynebu'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn ar y Bil Tai Cymdeithasol (Rheoleiddio). Mae angen i ni warchod pwerau Llywodraeth Cymru i reoleiddio tai yng Nghymru a datblygu atebion sy'n diwallu anghenion ein cymunedau. Diolch yn fawr iawn.
Y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb. Julie James.
The Minister for Climate Change to reply. Julie James.
Diolch, Llywydd. I very much want to thank Members who’ve contributed to the debate today, and indeed to reiterate my thanks to the Chairs for their scrutiny of the LCMs over the time. I know that John Griffiths was not able to do this last one, but I’m very grateful for the previous work that the committee has done. I would just like to say that I completely agree about the time limits that have been imposed by the UK Government, and I’m very happy to continue to engage with Michael Gove in this particular instance about the timings of this. I think it has been useful that the debate has been able to take place prior to the vote in Westminster, but nevertheless, the timescales are inadequate for proper scrutiny.
I just want to say a few things about the contributions of both Janet Finch-Saunders and Mabon ap Gwynfor, just for clarification, Llywydd. These regulations will affect English social landlords who happen to have or manage properties in Wales—that’s around 500 properties. Just to be really clear, there are Welsh registered social landlords who own or manage properties in England and those houses are subject to the Welsh regime, so this is reciprocal. So, this isn’t that, somehow, England is having an influence in Wales that isn’t reciprocal—it is because the border is extremely porous and some properties are managed by people from the other side of the border. So, just to be really clear, I want Members to be really fully understanding that, if you are a Welsh registered provider, then you would be regulated by the Welsh regime. As Mabon ap Gwynfor pointed out, this is very much the English Government catching up with us and not the other way round. I just want to assure Members of that point. Nevertheless, it means that we need to have a regime that is fit for purpose and that the tenants of those particular RSLs do have the maximum protection that can be afforded. Therefore, Llywydd, I do recommend that Members support giving consent to this LCM. Diolch.
Diolch, Llywydd. Hoffwn ddiolch yn fawr i Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw, ac yn wir ailadrodd fy niolch i'r Cadeiryddion am eu gwaith craffu ar y memoranda cydsyniad deddfwriaethol dros y cyfnod. Rwy'n gwybod na lwyddodd John Griffiths i wneud yr un olaf yma, ond rwy'n ddiolchgar iawn am y gwaith blaenorol y mae'r pwyllgor wedi'i wneud. Hoffwn ddweud fy mod yn cytuno'n llwyr ynghylch y terfynau amser sydd wedi'u gosod gan Lywodraeth y DU, ac rwy'n hapus iawn i barhau i ymgysylltu â Michael Gove yn yr achos penodol hwn ynghylch amseru hyn. Rwy'n credu ei bod wedi bod yn ddefnyddiol fod y ddadl wedi gallu digwydd cyn y bleidlais yn San Steffan, ond er hynny, mae'r amserlenni yn annigonol ar gyfer craffu priodol.
Hoffwn ddweud ychydig o bethau am gyfraniadau Janet Finch-Saunders a Mabon ap Gwynfor, dim ond er eglurhad, Llywydd. Bydd y rheoliadau hyn yn effeithio ar landlordiaid cymdeithasol Lloegr sy'n digwydd bod ag eiddo yng Nghymru neu'n eu rheoli—mae hynny oddeutu 500 eiddo. Dim ond i fod yn glir iawn, mae yna landlordiaid cymdeithasol cofrestredig o Gymru sy'n berchen ar eiddo yn Lloegr neu'n eu rheoli ac mae'r tai hynny'n ddarostyngedig i drefn Cymru, felly mae hyn yn gyfatebol. Felly, nid Lloegr yn cael dylanwad rywsut yng Nghymru nad yw'n gyfatebol yw hyn—mae'n ymwneud â'r ffaith bod y ffin yn hynod o fandyllog ac mae rhai eiddo'n cael eu rheoli gan bobl o ochr arall y ffin. Felly, dim ond i fod yn glir iawn, rwyf eisiau i Aelodau ddeall hynny'n llwyr, os ydych chi'n ddarparwr cofrestredig yng Nghymru, yna byddech yn cael eich rheoleiddio gan drefn Cymru. Fel y nododd Mabon ap Gwynfor, dyma enghraifft o Lywodraeth Lloegr yn dal i fyny efo ni ac nid fel arall. Rwyf eisiau sicrhau Aelodau o'r pwynt hwnnw. Serch hynny, mae'n golygu bod angen i ni gael trefn sy'n addas i'r diben a bod gan denantiaid y landlordiaid cymdeithasol cofrestredig penodol hynny yr amddiffyniad mwyaf y gellir ei ddarparu. Felly, Llywydd, rwy'n argymell bod Aelodau yn cefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly gwnawn ni ohirio'r bleidlais ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There are objections, and we will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitemau 11 a 12 sydd nesaf. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, os nad oes yna Aelod sy'n gwrthwynebu, fe fydd y ddau gynnig yma o dan eitemau 11 a 12 yn cael eu grwpio i'w trafod ond bydd y pleidleisiau ar wahân.
Items 11 and 12 are next. In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 11 and 12 will be grouped for debate but with separate votes.
Gan nad oes gwrthwynebiad i hynny, fe wnaf symud i alw ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynigion. Rebecca Evans.
As there is no objection to that, I will call on the Minister for Finance and Local Government to move the motions. Rebecca Evans.
Cynnig NDM8235 Rebecca Evans
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6 yn cytuno y dylai darpariaethau yn y Bil Caffael, sef Rhan 1 'Diffiniadau Allweddol', Rhan 2 'Egwyddorion ac Amcanion', Rhan 3 'Dyfarnu Contractau Cyhoeddus a Gweithdrefnau', Rhan 4 'Rheoli Contractau Cyhoeddus', Rhan 5 'Gwrthdaro Buddiannau', Rhan 6 'Contractau Is Na'r Trothwy', Rhan 8 'Gwybodaeth a Hysbysiadau: Darpariaeth Gyffredinol', Rhan 9 'Rhwymedïau ar gyfer Torri Dyletswydd Statudol', Rhan 10 'Goruchwylio Caffael', Rhan 11 'Awdurdodau Priodol a Chaffael Trawsffiniol', Rhan 12 'Diwygiadau a Dirymiadau', Rhan 13 'Cyffredinol' a darpariaethau cysylltiedig yn Atodlenni 1 i 8, 10 ac 11, i'r graddau y dônt o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Senedd Cymru, gael eu hystyried gan Senedd y DU.
Motion NDM8235 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Procurement Bill, namely Part 1 'Key Definitions', Part 2 'Principles and Objectives', Part 3 'Award of Public Contracts and Procedures', Part 4 'Management of Public Contracts', Part 5 'Conflicts of Interest', Part 6 'Below-Threshold Contracts', 'Treaty state suppliers: non-discrimination', Part 8 'Information and Notices: General Provision', Part 9 'Remedies for Breach of Statutory Duty', Part 10 'Procurement Oversight', Part 11 'Appropriate Authorities and Cross-Border Procurement', Part 12 'Amendments and Repeals', Part 13 'General' and related provisions in Schedules 1 to 8, 10 and 11, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynnig NDM8236 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6 yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Caffael, sef 'Treaty state suppliers', 'Trade disputes' a darpariaethau cysylltiedig yn Atodlen 9, i'r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8236 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Procurement Bill, namely 'Treaty state suppliers', 'Trade Disputes' and related provisions in Schedule 9, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Thank you. I move the motions. Over £8 billion is spent on public procurement each year in Wales. Improving the way we procure can drive innovation and resilience and deliver benefits across Wales by supporting our local economy and saving the taxpayer money. Through this Bill, there's an opportunity to simplify the complex procurement landscape that currently exists for buyers and suppliers across Wales, and to develop a more transparent procurement regime.
All the matters of concern I raised in my legislative consent memoranda have how been resolved, aside from the international agreement matters, which I will address later. The resolving of these concerns is significant, and it's the result of good working between Welsh Government officials and officials in the UK Government. We have tabled two motions to ensure that the Senedd can explore the issues relating to the Bill and reach its decision on consent.
Members will see in memorandum No. 5 that I am recommending consent to the core procurement elements of the Bill, but that consent is withheld for certain provisions of the Bill that concern international trade. As Members will see, there are good constitutional reasons for the recommendation to withhold consent.
I will firstly address the arguments for recommending consent for core procurement provisions of the Bill, which represent the majority of the Bill. Brexit, the pandemic and, now, the current economic crisis have left our Welsh businesses crying out for stability and certainty. There is an opportunity through the Bill to reform the existing rules and processes underpinning public procurement in Wales, and to ensure that they are streamlined and simplified for all users, whilst at the same time avoiding confusion, inconsistency and uncertainty for organisations that conduct business across the border.
My officials have worked closely and constructively with officials in the UK Government to ensure Welsh objectives have been included in the Procurement Bill and ensure maximum alignment between the Procurement Bill and our Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill. Together, these Bills will establish an effective and efficient procurement regime in Wales, which maximises the opportunities to achieve greater value for money and deliver social, environmental, economic and cultural outcomes for Wales.
One of the most significant benefits of the Procurement Bill is that it will embed greater transparency throughout the commercial life cycle. I'm sure that we can all agree that any measures to improve transparency are welcome, and will provide reassurance to the Welsh taxpayer that opportunities to achieve greater value for money are being maximised through our procurement activity. This increased transparency will provide the ability to collect more transparent, reliable and meaningful procurement data, which will support analysis of how Welsh public money is being spent. It will give us access to detailed information to monitor for signs of waste and inefficiency and to identify potential corruption.
It will also give contracting authorities the data that they need to collaborate better, drive value for money, and identify and monitor social value and community benefits in their procurements. This data will also help with making more robust evidence-based decisions for procurement policy in the future. Finally, and most importantly, we have secured stand-alone equivalent regulation-making powers in the Bill, which means that the Senedd will be able to fully scrutinise the detail of the secondary legislation as it's developed. It will allow for any future legislative changes to be made here in Wales.
I was grateful for the diligence and the support of the various Senedd committees in their scrutiny of the memoranda and the Bill. The committees highlighted important areas of concern, such as in relation to the commencement provisions contained in the Bill. In order to commence the provisions of the Bill regulating procurement by Welsh contracting authorities, the UK Government must obtain the consent of the Welsh Ministers, meaning that the Welsh Ministers have a say when the provisions of the Bill will commence in relation to Wales. If Welsh Ministers withhold consent, then the financial implications will be determined at that time.
A notable benefit of joining the Procurement Bill and commencing the provisions of the Bill at the same time as England and Northern Ireland is the certainty, consistency and continuity that this will realise for the Welsh contracting authorities, as well as ensuring our Welsh suppliers who conduct business across the borders can continue to do so without interruption or additional costs. Whilst I regret that the committees had some concerns with certain aspects of the legislative consent memoranda for the Bill, I was pleased that the committee reports on the memoranda largely concur with the benefits that this Bill will bring to Wales.
I'll now turn to addressing the arguments for recommending withholding consent to certain of the provisions of the Bill that relate to international agreements. The two outstanding matters of concern present a threat to fundamental constitutional principles and our devolution settlement. They relate to two clauses in the part of the Bill that deals with the implementation of procurement obligations in international trade agreements and concern the power to add international agreements to the list in Schedule 9 to the Bill, and the power to deal with procurement-related trade disputes relating to international agreements. The changes these powers would make are not controversial. However, both powers have been included as concurrent, meaning there is no requirement for UK Ministers to obtain the consent of the Welsh Ministers when they're exercising this power in relation to devolved areas.
This mirrors the position taken with the Trade (Australia and New Zealand) Bill, which the Senedd recently debated and refused consent to. The UK Government's continued approach to only including concurrent powers in legislation relating to trade deals is unacceptable, and, despite the exhaustive discussions at official and ministerial level, the UK Government is unwilling to make any amendments to these powers. Welsh Ministers have repeatedly committed to the timely implementation of international agreements.
It's important for Members to note that the clauses in the Bill containing these powers are about ensuring suppliers from countries the UK has trade agreements with can access the UK procurement market. They do not relate to the main purpose of the Bill, which is the reform of the procurement rules in the UK, rules that will apply to suppliers both within the UK and outside it. This is what I mean when I refer to the core procurement elements of the Bill. So, despite our outstanding concerns in relation to certain of the provisions on the implementation of international agreements, I hope Members will share my strong belief that the changes being introduced as a result of the Procurement Bill will make public procurement more accessible to businesses, including our SMEs, will drive greater value for money for Welsh taxpayers, and will maximise opportunities to deliver social, environmental, economic and cultural outcomes for Wales. Diolch.
Diolch. Rwy'n cynnig y cynigion. Mae dros £8 biliwn yn cael ei wario ar gaffael cyhoeddus bob blwyddyn yng Nghymru. Gall gwella'r ffordd yr ydym yn caffael sbarduno arloesedd a chydnerthedd a manteision ledled Cymru drwy gefnogi ein heconomi leol ac arbed arian i'r trethdalwr. Drwy'r Bil hwn, mae cyfle i symleiddio'r dirwedd gaffael gymhleth sy'n bodoli ar hyn o bryd i brynwyr a chyflenwyr ledled Cymru, a datblygu cyfundrefn gaffael fwy tryloyw.
Mae'r holl faterion sy'n peri pryder a godais yn fy memoranda cydsyniad deddfwriaethol wedi eu datrys nawr, ar wahân i faterion y cytundeb rhyngwladol, y byddaf yn mynd i'r afael â nhw yn ddiweddarach. Mae datrys y pryderon hyn yn arwyddocaol, ac mae'n ganlyniad cydweithio da rhwng swyddogion Llywodraeth Cymru a swyddogion yn Llywodraeth y DU. Rydym wedi cyflwyno dau gynnig i sicrhau y gall y Senedd ymchwilio i'r materion sy'n ymwneud â'r Bil a dod i'w phenderfyniad ar gydsynio.
Bydd aelodau'n gweld ym memorandwm Rhif 5 fy mod yn argymell cydsyniad i elfennau caffael craidd y Bil, ond mae'r cydsyniad hwnnw'n cael ei ddal yn ôl ar gyfer darpariaethau penodol y Bil sy'n ymwneud â masnach ryngwladol. Fel y bydd yr Aelodau'n gweld, mae rhesymau cyfansoddiadol da dros yr argymhelliad i atal cydsyniad.
Fe wnaf ymdrin yn gyntaf â'r dadleuon dros argymell cydsyniad ar gyfer darpariaethau caffael craidd y Bil, sy'n cynrychioli'r rhan fwyaf o'r Bil. Mae Brexit, y pandemig a, nawr, yr argyfwng economaidd presennol wedi gadael ein busnesau yng Nghymru yn crefu am sefydlogrwydd a sicrwydd. Mae cyfle drwy'r Bil i ddiwygio'r rheolau a'r prosesau presennol sy'n sail i gaffael cyhoeddus yng Nghymru, a sicrhau eu bod yn symlach ac yn cael eu symleiddio ar gyfer yr holl ddefnyddwyr, gan osgoi dryswch, anghysondeb ac ansicrwydd ar yr un pryd i sefydliadau sy'n cynnal busnes dros y ffin.
Mae fy swyddogion wedi gweithio'n agos ac yn adeiladol gyda swyddogion yn Llywodraeth y DU i sicrhau bod amcanion Cymru wedi'u cynnwys yn y Bil Caffael a sicrhau'r alinio mwyaf posibl rhwng y Bil Caffael a'n Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru). Gyda'i gilydd, bydd y Biliau hyn yn sefydlu trefn gaffael effeithiol ac effeithlon yng Nghymru, sy'n sicrhau'r cyfleoedd gorau i sicrhau mwy o werth am arian a sicrhau canlyniadau cymdeithasol, amgylcheddol, economaidd a diwylliannol i Gymru.
Un o fanteision mwyaf arwyddocaol y Bil Caffael yw y bydd yn ymgorffori mwy o dryloywder trwy gydol y cylch bywyd masnachol. Rwy'n siŵr y gallwn ni i gyd gytuno bod croeso i unrhyw fesurau i wella tryloywder, a byddaf yn rhoi sicrwydd i drethdalwyr Cymru bod cyfleoedd i sicrhau mwy o werth am arian yn cael eu sicrhau i'r eithaf trwy ein gweithgarwch caffael. Bydd y tryloywder cynyddol hwn yn rhoi'r gallu i gasglu data caffael mwy tryloyw, dibynadwy ac ystyrlon, a fydd yn cefnogi dadansoddiad o'r ffordd y mae arian cyhoeddus Cymru'n cael ei wario. Bydd yn rhoi mynediad i ni at wybodaeth fanwl i fonitro i ganfod arwyddion o wastraff ac aneffeithlonrwydd ac i nodi llygredd posibl.
Bydd hefyd yn rhoi'r data sydd ei angen ar awdurdodau contractio i gydweithio'n well, annog gwerth am arian, a nodi a monitro gwerth cymdeithasol a buddion cymunedol yn eu caffaeliadau. Bydd y data hwn hefyd yn helpu gyda gwneud penderfyniadau mwy cadarn ar sail tystiolaeth ar gyfer polisi caffael yn y dyfodol. Yn olaf, ac yn bwysicaf oll, rydym wedi sicrhau pwerau annibynnol i wneud rheoliadau cyfatebol yn y Bil, sy'n golygu y bydd y Senedd yn gallu craffu'n llawn ar fanylion y ddeddfwriaeth eilaidd wrth iddi ddatblygu. Bydd yn caniatáu i unrhyw newidiadau deddfwriaethol yn y dyfodol gael eu gwneud yma yng Nghymru.
Roeddwn yn ddiolchgar am ddiwydrwydd a chefnogaeth amryw o bwyllgorau'r Senedd wrth iddynt graffu ar y memoranda a'r Bil. Tynnodd y pwyllgorau sylw at feysydd pwysig a oedd yn peri pryder, megis mewn cysylltiad â'r darpariaethau cychwyn a geir yn y Bil. Er mwyn cychwyn darpariaethau'r Bil sy'n rheoleiddio caffael gan awdurdodau contractio Cymru, mae'n rhaid i Lywodraeth y DU gael cydsyniad Gweinidogion Cymru, sy'n golygu bod gan Weinidogion Cymru lais pan fydd darpariaethau'r Bil yn cychwyn mewn cysylltiad â Chymru. Os yw Gweinidogion Cymru yn gwrthod cydsyniad, yna bydd y goblygiadau ariannol yn cael eu penderfynu bryd hynny.
Un budd nodedig o ymuno â'r Bil Caffael a chychwyn darpariaethau'r Bil ar yr un pryd â Lloegr a Gogledd Iwerddon yw'r sicrwydd, cysondeb a'r parhad y bydd hyn yn cyflawni ar gyfer awdurdodau contractio Cymru, yn ogystal â sicrhau y gall ein cyflenwyr o Gymru sy'n cynnal busnes ar draws y ffiniau barhau i wneud hynny heb ymyrraeth neu gostau ychwanegol. Er fy mod yn gresynu bod gan y pwyllgorau rai pryderon ynghylch rhai agweddau o'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil, roeddwn yn falch bod adroddiadau'r pwyllgor ar y memoranda yn cytuno i raddau helaeth â'r buddion y bydd y Bil hwn yn eu cynnig i Gymru.
Trof nawr i ymdrin â'r dadleuon dros argymell atal cydsyniad i rai o ddarpariaethau'r Bil sy'n ymwneud â chytundebau rhyngwladol. Mae'r ddau fater o bryder sy'n weddill yn fygythiad i egwyddorion cyfansoddiadol sylfaenol a'n setliad datganoli. Maent yn ymwneud â dau gymal yn y rhan o'r Bil sy'n ymdrin â gweithredu rhwymedigaethau caffael mewn cytundebau masnach rhyngwladol ac yn ymwneud â'r pŵer i ychwanegu cytundebau rhyngwladol at y rhestr yn Atodlen 9 i'r Bil, a'r pŵer i ymdrin ag anghydfodau masnach sy'n gysylltiedig â chaffael sy'n ymwneud â chytundebau rhyngwladol. Nid yw'r newidiadau y byddai'r pwerau hyn yn eu gwneud yn ddadleuol. Fodd bynnag, mae'r ddau bŵer wedi'u cynnwys fel rhai cydamserol, sy'n golygu nad oes unrhyw ofyniad i Weinidogion y DU gael cydsyniad Gweinidogion Cymru pan fyddant yn arfer y pŵer hwn mewn cysylltiad â meysydd datganoledig.
Mae hyn yn adlewyrchu'r safbwynt a gymerwyd gyda'r Bil Masnach (Awstralia a Seland Newydd), a drafododd y Senedd yn ddiweddar a gwrthod cydsyniad iddo. Mae dull parhaus Llywodraeth y DU i gynnwys pwerau cydamserol mewn deddfwriaeth yn ymwneud â chytundebau masnach yn unig yn annerbyniol, ac, er gwaethaf y trafodaethau cynhwysfawr ar lefel swyddogol a gweinidogol, nid yw Llywodraeth y DU yn fodlon gwneud unrhyw welliannau i'r pwerau hyn. Mae Gweinidogion Cymru wedi ymrwymo dro ar ôl tro i weithredu cytundebau rhyngwladol yn brydlon.
Mae'n bwysig i Aelodau nodi bod y cymalau yn y Bil sy'n cynnwys y pwerau hyn yn ymwneud â sicrhau bod cyflenwyr o wledydd y mae gan y DU gytundebau masnach â nhw yn gallu cael mynediad at farchnad gaffael y DU. Nid ydynt yn ymwneud â phrif bwrpas y Bil, sef diwygio'r rheolau caffael yn y DU, rheolau fydd yn berthnasol i gyflenwyr yn y DU a thu allan iddi. Dyma beth rwy'n ei olygu pan fyddaf yn cyfeirio at elfennau caffael craidd y Bil. Felly, er gwaethaf ein pryderon sy'n weddill mewn cysylltiad â rhai o'r darpariaethau ar weithredu cytundebau rhyngwladol, gobeithio y bydd yr Aelodau'n rhannu fy nghred gref y bydd y newidiadau sy'n cael eu cyflwyno o ganlyniad i'r Bil Caffael yn gwneud caffael cyhoeddus yn fwy hygyrch i fusnesau, gan gynnwys ein busnesau bach a chanolig, yn annog mwy o werth am arian i drethdalwyr Cymru, a bydd yn sicrhau'r cyfleoedd gorau i gyflawni canlyniadau cymdeithasol, amgylcheddol, economaidd a diwylliannol i Gymru. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Cyhoeddus, Mark Isherwood.
The Chair of the Public Accounts and Public Administration Committe, Mark Isherwood.
Thank you, Llywydd, for the opportunity to contribute to this debate as Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee, or PAPAC. The Business Committee agreed that the Legislation, Justice and Constitution Committee, or LJC committee, and PAPAC should report on legislative consent memorandum, or LCM, No. 1 by 6 October 2022. On 11 July 2022, the Minister laid before the Senedd a supplementary LCM, No. 2, which was tabled on 27 June 2022. We reported on LCMs 1 and 2 on 22 November 2022. We worked closely with the LJC committee on scrutinising these LCMs, and wrote jointly to the Minister for Finance and Local Government. We invited members of the LJC committee to attend our evidence session, and wrote jointly to the Minister, as indicated, about our joint evidence session with the Minister in September 2022. We also undertook a consultation exercise and received valuable information from the Welsh Local Government Association, Caerphilly County Borough Council and Community Housing Cymru, and I thank them for submitting evidence. Since then, supplementary LCMs relating to this Bill were laid on 19 December 2022 and 7 February 2023. Each time a supplementary LCM was laid, our deadline for reporting was extended. Finally, the Business Committee agreed that the LJC committee and PAPAC should report on supplementary memorandums 3, 4 and 5 by 23 March 2023. Unfortunately, PAPAC had only one meeting scheduled within that time frame. We were disappointed by the short time frame provided to consider and report on the supplementary LCMs as this provided no opportunity for us to either raise concerns with the Minister prior to our reporting or to consider them in further detail.
We'd highlighted serious concerns in our report on LCMs 1 and 2 about the limited opportunities for detailed scrutiny and repeated these in our report on supplementary LCMs 4, 5 and 6. We concur with the LJC committee and disagree with the Minister's suggestion that the process is equal to that of the detailed legislative scrutiny of a Senedd Bill. We made six recommendations in our reports on supplementary LCMs 1 and 2 and LCMs 3, 4, and 5, and our report on supplementary LCMs 4, 5, and 6 raised several further issues.
We were concerned about whether an amendment to clause 123—commencement—achieves the Minister's policy intent. It is unclear whether an assessment of the potential financial implications of not giving consent to a Minister of the Crown to commence provisions in the Bill has been undertaken and what the financial implications would be for the Welsh Government or the wider public sector in Wales of not providing consent. The financial implications of a possible subsequent removal of provisions in relation to Welsh contracting authorities from the Bill are similarly unclear, as are any steps the Welsh Government may be required to take to introduce its own legislation to replace them.
We note that if Wales did not give consent to the UK Government to commence the Bill’s provisions in relation to Welsh contracting authorities, and Wales was carved out from the Act, the financial implications would be greater than currently provided for in the financial assessment, both in relation to the lost opportunity cost involved in developing the present Bill, and the additional cost of any alternate Welsh legislation. We recommended that the Minister gave further consideration to the potential financial implications of not giving consent to commence provisions in the Bill, given the insufficient detail in the financial section of memorandum No. 5. We were also concerned that the level of detail in memorandum No. 5 was lacking as to the effect of amendments made to the Bill. Our report on LCMs 1 and 2 noted that memorandum No. 2 included references that amendments are 'minor and provide greater clarity'. We believe this is a simplistic summary of the amendments, as some summaries within memorandum No. 5 do not set out how and why the new memorandum differs from the previous memorandum.
We support the conclusion of the LJC committee that emphasises to the Minister and all Welsh Ministers the importance of providing sufficient detail to Members of the Senedd within legislative consent memoranda, especially where timescales for Senedd scrutiny are compressed. Whilst the committee did not oppose these legislative consent memoranda, Mabon ap Gwynfor MS wished to record his view that he is opposed to the legislative consent memoranda in relation to the UK Procurement Bill. The committee will continue to pursue these issues with the Welsh Government.
Diolch, Llywydd, am y cyfle i gyfrannu at y ddadl hon fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, neu PAPAC. Cytunodd y Pwyllgor Busnes y dylai'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, neu'r pwyllgor LJC, a PAPAC adrodd ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol, neu LCM, Rhif 1 erbyn 6 Hydref 2022. Ar 11 Gorffennaf 2022, gosododd y Gweinidog gerbron y Senedd LCM atodol, Rhif 2, a gyflwynwyd ar 27 Mehefin 2022. Fe wnaethom ni adrodd ar LCMs 1 a 2 ar 22 Tachwedd 2022. Fe wnaethom ni weithio'n agos gyda'r pwyllgor LJC ar graffu ar yr LCMs hyn, gan ysgrifennu ar y cyd at y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol. Gwahoddwyd aelodau o'r pwyllgor LJC i ddod i'n sesiwn dystiolaeth, ac fe wnaethom ni ysgrifennu ar y cyd at y Gweinidog, fel y nodwyd, am ein sesiwn dystiolaeth ar y cyd gyda'r Gweinidog ym mis Medi 2022. Aethom ati hefyd i gynnal ymarfer ymgynghori a chawsom wybodaeth werthfawr gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili a Cartrefi Cymunedol Cymru, a diolchaf iddyn nhw am gyflwyno tystiolaeth. Ers hynny, gosodwyd LCMs atodol yn ymwneud â'r Bil hwn ar 19 Rhagfyr 2022 a 7 Chwefror 2023. Bob tro y gosodwyd LCM atodol, estynnwyd ein dyddiad cau ar gyfer adrodd. Yn olaf, cytunodd y Pwyllgor Busnes y dylai'r pwyllgor LJC a PAPAC adrodd ar femoranda atodol 3, 4 a 5 erbyn 23 Mawrth 2023. Yn anffodus, dim ond un cyfarfod oedd gan PAPAC wedi'i drefnu yn ystod y cyfnod amser hwnnw. Cawsom ein siomi gan yr amserlen fer a ddarparwyd i ystyried ac adrodd ar yr LCMs atodol gan nad oedd hyn yn rhoi unrhyw gyfle i ni naill ai godi pryderon gyda'r Gweinidog cyn ein hadroddiad na'u hystyried yn fwy manwl.
Roeddem ni wedi tynnu sylw at bryderon difrifol yn ein hadroddiad ar LCMs 1 a 2 am y cyfleoedd cyfyngedig ar gyfer craffu manwl ac fe wnaethom ni ailadrodd y rhain yn ein hadroddiad ar LCMs atodol 4, 5 a 6. Rydym ni'n cytuno â'r pwyllgor LJC ac yn anghytuno ag awgrym y Gweinidog bod y broses yn gyfystyr â'r gwaith craffu deddfwriaethol manwl ar Fil y Senedd. Fe wnaethom ni chwe argymhelliad yn ein hadroddiadau ar LCMs atodol 1 a 2 ac LCMs 3, 4, a 5, a chododd ein hadroddiad ar LCMs atodol 4, 5, a 6 sawl mater pellach.
Roeddem ni'n pryderu a yw gwelliant i gymal 123—cychwyn—yn cyflawni bwriad polisi'r Gweinidog. Nid yw'n eglur a oes asesiad o'r goblygiadau ariannol posibl o beidio â rhoi cydsyniad i un o Weinidogion y Goron i gychwyn darpariaethau yn y Bil wedi cael ei gynnal, a beth fyddai'r goblygiadau ariannol i Lywodraeth Cymru neu'r sector cyhoeddus ehangach yng Nghymru o beidio â rhoi cydsyniad. Mae goblygiadau ariannol posibl dileu darpariaethau wedi hynny o ran awdurdodau contractio Cymru o'r Bil yn aneglur yn yr un modd, yn ogystal ag unrhyw gamau y gallai fod yn ofynnol i Lywodraeth Cymru eu cymryd i gyflwyno ei deddfwriaeth ei hun i'w disodli.
Rydym ni'n nodi, pe na bai Cymru yn rhoi cydsyniad i Lywodraeth y DU gychwyn darpariaethau'r Bil o ran awdurdodau contractio Cymru, a bod Cymru yn cael ei hepgor o'r Ddeddf, y byddai'r goblygiadau ariannol yn fwy na'r hyn y darperir ar eu cyfer ar hyn o bryd yn yr asesiad ariannol, o ran y gost colli cyfle sy'n gysylltiedig â datblygu'r Bil presennol, a chost ychwanegol unrhyw ddeddfwriaeth amgen yng Nghymru. Fe wnaethom ni argymell y dylai'r Gweinidog roi ystyriaeth bellach i'r goblygiadau ariannol posibl o beidio â rhoi cydsyniad i gychwyn darpariaethau yn y Bil, o ystyried y manylion annigonol yn adran ariannol memorandwm Rhif 5. Roeddem ni hefyd yn pryderu bod lefel y manylion ym memorandwm Rhif 5 yn annigonol o ran effaith gwelliannau a wnaed i'r Bil. Nododd ein hadroddiad ar LCMs 1 a 2 bod memorandwm Rhif 2 yn cynnwys cyfeiriadau bod gwelliannau yn 'fân ac yn rhoi mwy o eglurder'. Rydym ni'n credu bod hwn yn grynodeb gor-syml o'r gwelliannau, gan nad yw rhai crynodebau ym memorandwm Rhif 5 yn nodi sut a pham mae'r memorandwm newydd yn wahanol i'r memorandwm blaenorol.
Rydym ni'n cefnogi casgliad y pwyllgor LJC sy'n pwysleisio i'r Gweinidog a holl Weinidogion Cymru bwysigrwydd darparu digon o fanylion i Aelodau'r Senedd mewn memoranda cydsyniad deddfwriaethol, yn enwedig pan fo amserlenni ar gyfer craffu'r Senedd yn cael eu cywasgu. Er nad oedd y pwyllgor yn gwrthwynebu'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol hyn, roedd Mabon ap Gwynfor AS yn dymuno cofnodi ei farn ei fod yn gwrthwynebu'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol o ran Bil Caffael y DU. Bydd y pwyllgor yn parhau i fynd ar drywydd y materion hyn gyda Llywodraeth Cymru.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd, a phrynhawn da, Gweinidog.
Thank you, Llywydd, and good afternoon, Minister.
We produced two reports covering the five consent memoranda that have been laid by the Minister on this Bill, and we laid the first report in October 2022, and our second report on 14 March this year.
Fe wnaethom ni lunio dau adroddiad yn cwmpasu'r pum memorandwm cydsyniad a osodwyd gan y Gweinidog ar y Bil hwn, ac fe wnaethom ni osod yr adroddiad cyntaf ym mis Hydref 2022, a'n hail adroddiad ar 14 Mawrth eleni.
Minister, I think I'm right in saying that we still have not received a formal written response to the three recommendations we made in our second report to better inform this debate today. But I do thank you for the detailed opening remarks you've already made, which turned some of our remaining concerns and, indeed, I have to say, some of your outstanding concerns, as you just phrased them—. And I hope that you may be able to respond further to the points that I'll now put to you.
As a committee, we've been closely following the Welsh Government's approach to legislating to reform procurement law as it applies in Wales, including this Bill, the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill and, more recently, the Health Service Procurement (Wales) Bill. This Bill legislates extensively in devolved areas. The first memorandum covered 103 clauses, which I believe is the most number of clauses in a single UK Government-proposed Bill that makes provision in devolved areas by a good margin.
Now, the Welsh Government accepted the UK Government's offer to include provisions for Wales in this Bill. However, from our perspective as the Legislation Justice and Constitution Committee, we believe that this decision has led to an approach to legislating on procurement law in Wales that is less than ideal. It's sub-optimal in terms of Senedd scrutiny and the ability to amend and shape legislation here in this Siambr. As we stated in our first report, there was a clear alternative available within the Welsh Government’s legislative programme, which has passed now, in the form of the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill, whereby we could legislate in parallel with the UK Government on the processes underpinning procurement, whilst also including provisions on the outcomes of procurement. Now, taking such an approach would have ensured a far more accessible statute book in both English and Welsh, and more opportunities for detailed Senedd scrutiny of provisions on procurement processes. It would also have allowed the Welsh Government, I have to say, to fully reflect its values in legislation on procurement that applies in Wales.
Now, it would have also avoided this unsatisfactory position, where we find ourselves today, where Members of the Senedd are being asked to give consent to some of this Bill’s provisions whilst withholding consent to others. Now, Members will know that this has happened before. This does not provide the UK Parliament with an unequivocal decision of whether or not the Senedd has given its consent to legislate in devolved areas.
Now, we know that the Minister has expressed concerns with the drafting of powers that allow for the addition of international agreements to the list in Schedule 9 to the Bill, and for the making of regulations to deal with the procurement consequences of a trade dispute under an international agreement. The Minister indeed first raised concerns with the UK Government in respect of the power to allow for the addition of international agreements back in May 2022. However, it's our understanding that that provision continues to be included in the Bill. So, we've asked you on several occasions, Minister, at which point you would use the inter-governmental relations dispute avoidance and resolution process, which has now been set out, to resolve any of these concerns. You've told us it's not anticipated that would be necessary. But, Minister, in the circumstances, I would be really grateful, on behalf of the committee, if you could update us on whether these concerns have now been raised through that process, and, if not, your reasoning for not doing so.
Minister, for a while, you had also expressed concerns about the absence of commencement powers for the Welsh Ministers within the Bill. You've touched on this in your opening remarks. In memorandum No. 5, you said that you were now content with the position in respect of commencement powers, as UK Ministers' commencement of devolved Welsh aspects of the Bill will now be subject to the consent of Welsh Ministers. But we have to ask the question of why this position is satisfactory, as the Welsh Ministers continue to have no powers whatsoever to commence the Bill's provisions in Wales. So, again, Minister, I would be very grateful if you could just explain to us why you are now, therefore, content with this position.
Finally, Minister, you also say within memorandum No. 5 that if the Welsh Ministers refuse to provide consent to UK Ministers' commencement of the Bill's provisions in Wales, the UK Government would be able to amend the Act resulting from this Bill so that it no longer applies in respect of devolved Welsh procurement. Now, it seems to us to be highly unsatisfactory that a disagreement on when to commence powers might result in the UK Government disapplying the provisions in the Act as they apply to Wales. So, Minister, as we have highlighted and recommended in our report, it would be really helpful if you could set out in your response the Welsh Government’s assessment of the implications of a refusal to consent to the UK Government's commencement of the Bill's provisions in relation to Welsh contracting authorities, and also the Welsh Government's assessment of the implications of a subsequent decision by the UK Government to remove those provisions from the Bill. And I look forward to your response, Minister. Diolch yn fawr.
Gweinidog, rwy'n credu fy mod yn iawn i ddweud ein bod ni'n dal heb dderbyn ymateb ysgrifenedig ffurfiol i'r tri argymhelliad a wnaed gennym ni yn ein hail adroddiad i hysbysu'r ddadl hon yn well heddiw. Ond diolchaf i chi am y sylwadau agoriadol manwl yr ydych chi eisoes wedi eu gwneud, a drodd rhai o'n pryderon sy'n weddill ac, yn wir, mae'n rhaid i mi ddweud, rhai o'ch pryderon chi a oedd yn weddill, fel yr ydych chi newydd eu mynegi—. Ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n gallu ymateb ymhellach i'r pwyntiau y byddaf yn eu cyflwyno i chi nawr.
Fel pwyllgor, rydym ni wedi bod yn dilyn yn ofalus dull Llywodraeth Cymru o ddeddfu i ddiwygio'r gyfraith gaffael fel y mae'n berthnasol yng Nghymru, gan gynnwys y Bil hwn, y Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) ac, yn fwy diweddar, Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru). Mae'r Bil hwn yn deddfu yn helaeth mewn meysydd sydd wedi'u datganoli. Roedd y memorandwm cyntaf yn cynnwys 103 o gymalau, sef, rwy'n credu, y nifer fwyaf o gymalau mewn un Bil a gynigiwyd gan Lywodraeth y DU sy'n gwneud darpariaeth mewn meysydd datganoledig o gryn dipyn.
Nawr, derbyniodd Llywodraeth Cymru gynnig Llywodraeth y DU i gynnwys darpariaethau ar gyfer Cymru yn y Bil hwn. Fodd bynnag, o'n safbwynt ni fel y Pwyllgor Cyfiawnder, Deddfwriaeth a'r Cyfansoddiad, rydym ni'n credu bod y penderfyniad hwn wedi arwain at ddull o ddeddfu ar gyfraith gaffael yng Nghymru sy'n llai na delfrydol. Mae'n llai na delfrydol o ran craffu gan y Senedd a'r gallu i ddiwygio a llunio deddfwriaeth yma yn y Siambr hon. Fel y nodwyd gennym ni yn ein hadroddiad cyntaf, roedd dewis arall eglur ar gael yn rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru, sydd wedi pasio nawr, ar ffurf Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru), lle gallem ni ddeddfu yn gyfochrog â Llywodraeth y DU ar y prosesau sy'n sail i gaffael, gan gynnwys darpariaethau ar ganlyniadau caffael hefyd. Nawr, byddai mabwysiadu dull o'r fath wedi sicrhau llyfr statud llawer mwy hygyrch yn Gymraeg a Saesneg, a mwy o gyfleoedd i'r Senedd graffu yn fanwl ar ddarpariaethau ar brosesau caffael. Byddai hefyd wedi caniatáu i Lywodraeth Cymru, mae'n rhaid i mi ddweud, adlewyrchu ei gwerthoedd yn llawn mewn deddfwriaeth ar gaffael sy'n berthnasol yng Nghymru.
Nawr, byddai hefyd wedi osgoi'r sefyllfa anfoddhaol hon, yr ydym ni'n cael ein hunain ynddi heddiw, lle gofynnir i Aelodau'r Senedd roi cydsyniad i rai o ddarpariaethau'r Bil hwn gan ddal cydsyniad i eraill yn ôl. Nawr, bydd yr Aelodau'n gwybod bod hyn wedi digwydd o'r blaen. Nid yw hyn yn rhoi penderfyniad digamsyniol i Senedd y DU o ba un a yw'r Senedd wedi rhoi ei chydsyniad i ddeddfu mewn meysydd datganoledig ai peidio.
Nawr, rydym ni'n gwybod bod y Gweinidog wedi mynegi pryderon â drafftio pwerau sy'n caniatáu ychwanegu cytundebau rhyngwladol at y rhestr yn Atodlen 9 at y Bil, ac ar gyfer gwneud rheoliadau i ymdrin â chanlyniadau caffael anghydfod masnach o dan gytundeb rhyngwladol. Yn wir, cododd y Gweinidog bryderon gyda Llywodraeth y DU o ran y grym i ganiatáu ychwanegu cytundebau rhyngwladol gyntaf yn ôl ym mis Mai 2022. Fodd bynnag, ein dealltwriaeth ni yw bod y ddarpariaeth honno yn parhau i gael ei chynnwys yn y Bil. Felly, rydym ni wedi gofyn i chi ar sawl achlysur, Gweinidog, pryd y byddech chi'n defnyddio'r broses osgoi a datrys anghydfod cysylltiadau rhyng-lywodraethol, sydd bellach wedi'i nodi, i ddatrys unrhyw rai o'r pryderon hyn. Rydych chi wedi dweud wrthym ni na ragwelir y byddai hynny'n angenrheidiol. Ond, Gweinidog, o dan yr amgylchiadau, byddwn yn ddiolchgar iawn, ar ran y pwyllgor, pe gallech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni o ran a yw'r pryderon hyn bellach wedi cael eu codi drwy'r broses honno, ac, os nad ydyn nhw, eich rhesymau am beidio â gwneud hynny.
Gweinidog, am gyfnod, roeddech chi hefyd wedi mynegi pryderon am absenoldeb pwerau cychwyn i Weinidogion Cymru o fewn y Bil. Rydych chi sôn am hyn yn eich sylwadau agoriadol. Ym memorandwm Rhif 5, fe wnaethoch chi ddweud eich bod chi bellach yn fodlon â'r sefyllfa o ran pwerau cychwyn, gan y bydd cychwyn agweddau ar y Bil sydd wedi eu datganoli i Gymru yn destun cydsyniad Gweinidogion Cymru bellach. Ond mae'n rhaid i ni ofyn y cwestiwn pam mae'r sefyllfa hon yn foddhaol, gan fod Gweinidogion Cymru yn parhau i fod heb bwerau o gwbl i gychwyn darpariaethau'r Bil yng Nghymru. Felly, eto, Gweinidog, byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallech chi esbonio i ni pam eich bod chi bellach, felly, yn fodlon gyda'r sefyllfa hon.
Yn olaf, Gweinidog, rydych chi hefyd yn dweud ym memorandwm Rhif 5, os yw Gweinidogion Cymru yn gwrthod rhoi cydsyniad i Weinidogion y DU gychwyn darpariaethau'r bil yng Nghymru, y byddai Llywodraeth y DU yn gallu diwygio'r Ddeddf sy'n deillio o'r Bil hwn fel nad yw'n berthnasol mwyach o ran caffael datganoledig yng Nghymru. Nawr, mae'n ymddangos i ni ei bod hi'n anfoddhaol iawn y gallai anghytundeb ynghylch pryd i gychwyn pwerau arwain i Lywodraeth y DU ddatgymhwyso'r darpariaethau yn y Ddeddf fel y maen nhw'n berthnasol i Gymru. Felly, Gweinidog, fel yr ydym ni wedi ei amlygu a'i argymell yn ein hadroddiad, byddai'n ddefnyddiol iawn pe gallech chi nodi yn eich ymateb asesiad Llywodraeth Cymru o oblygiadau gwrthod cydsynio i gychwyn darpariaethau'r Bil gan Lywodraeth y DU o ran awdurdodau contractio Cymru, a hefyd asesiad Llywodraeth Cymru o oblygiadau penderfyniad dilynol gan Lywodraeth y DU i ddileu'r darpariaethau hynny o'r Bil. Ac edrychaf ymlaen at eich ymateb, Gweinidog. Diolch yn fawr.
The Conservative group is pleased to be supporting both motions that have been laid relating to the LCM today, which will be introducing revised legislation for the processes and procedures of Government public procurement. This Bill will take advantage of the post-Brexit opportunities, allowing the United Kingdom to shape its own procurement rules while complying with our international obligations, including the World Trade Organization's agreement on Government procurement, giving businesses across the UK guaranteed access to £1.3 trillion-worth of public procurement overseas.
The Procurement Bill will also slash more than 350 complicated and bureaucratic rules that govern public spending in the EU. Removing these and creating more sensible rules will not only reduce costs for businesses and the public sector but also drive innovation by allowing buyers to tailor procurement to their exact needs. Not only will this Bill speed up and simplify public procurement processes, it will place value for money at the heart of procurement and create greater opportunities for small businesses and social enterprises to innovate public service delivery.
The Procurement Bill will also make it easier for small businesses to win more of the £300 billion-worth of goods and services that are bought by Governments, across Wales—indeed, access to the £8 billion in Wales, as the Minister mentioned. It will also introduce new rules to help the UK Government procure, in emergency situations, such as during health pandemics, ensuring that contracting authorities can react quickly to tackle any emergencies, similar to those we experienced with COVID-19. And obviously, that benefits Wales. So, Llywydd, I ask all Members to join with us and the Welsh Government in supporting this LCM and its two motions.
Mae'r grŵp Ceidwadol yn falch o gefnogi'r ddau gynnig sydd wedi'u gosod yn ymwneud â'r LCM heddiw, a fydd yn cyflwyno deddfwriaeth ddiwygiedig ar gyfer prosesau a gweithdrefnau caffael cyhoeddus y Llywodraeth. Bydd y Bil hwn yn manteisio ar y cyfleoedd ar ôl Brexit, gan ganiatáu i'r Deyrnas Unedig lunio ei rheolau caffael ei hun gan gydymffurfio â'n rhwymedigaethau rhyngwladol, gan gynnwys cytundeb Sefydliad Masnach y Byd ar gaffael Llywodraeth, gan roi mynediad gwarantedig i fusnesau ar draws y DU at werth £1.3 triliwn o gaffael cyhoeddus dramor.
Bydd y Bil Caffael hefyd yn cael gwared ar dros 350 o reolau cymhleth a biwrocrataidd sy'n rheoli gwariant cyhoeddus yn yr UE. Bydd cael gwared ar y rhain a chreu rheolau mwy synhwyrol nid yn unig yn lleihau costau i fusnesau a'r sector cyhoeddus ond hefyd yn ysgogi arloesedd trwy ganiatáu i brynwyr deilwra caffael i'w hunion anghenion. Nid yn unig y bydd y Bil hwn yn cyflymu ac yn symleiddio prosesau caffael cyhoeddus, bydd yn gwneud gwerth am arian yn ganolog i gaffael ac yn creu mwy o gyfleoedd i fusnesau bach a mentrau cymdeithasol arloesi ym maes darparu gwasanaethau cyhoeddus.
Bydd y Bil Caffael hefyd yn ei gwneud hi'n haws i fusnesau bach ennill mwy o'r gwerth £300 biliwn o nwyddau a gwasanaethau sy'n cael eu prynu gan Lywodraethau, ledled Cymru—yn wir, mynediad at yr £8 biliwn yng Nghymru, fel y soniodd y Gweinidog. Bydd hefyd yn cyflwyno rheolau newydd i helpu Llywodraeth y DU gaffael, mewn sefyllfaoedd brys, fel yn ystod pandemigau iechyd, gan sicrhau y gall awdurdodau contractio ymateb yn gyflym i fynd i'r afael ag unrhyw argyfyngau, yn debyg i'r rhai i ni eu dioddef gyda COVID-19. Ac yn amlwg, mae hynny o fudd i Gymru. Felly, Llywydd, gofynnaf i bob Aelod ymuno â ni a Llywodraeth Cymru i gefnogi'r LCM hwn a'i ddau gynnig.
Can I begin by stating clearly Plaid Cymru's strong opposition to the use of LCMs as a matter of principle? Decisions affecting devolved matters in Wales should always be made in this place. The increasing and worrying use of LCMs by the UK Government symbolises their disrespect for devolved administrations and signals their intent to plough on with the increasing centralisation of UK politics.
As someone who was closely involved with social partnership and procurement legislation over the past few months, it's disappointing that the Welsh Government did not use the opportunity provided by that Bill to make stronger provisions on public procurement procedures. On behalf of my party, I tried on many occasions to establish principles and benchmarks in public procurement through Senedd legislation, rather than relying on a UK Government-driven Bill. Unfortunately, the Labour Government was not for turning. As a consequence of this decision, a vast and far-reaching range of provisions affecting Wales will be implemented with little actual oversight by the Senedd. It cannot be repeated enough times that scrutiny within the legislative consent process is a vastly inferior substitute to that which is afforded by a Senedd Bill. Not only is this approach a poor reflection on the Welsh Government's management of its legislative agenda, it also undermines the Senedd's credibility as a law-making body. The Welsh Government should give greater consideration in future of the democratic deficit caused by the LCM process.
Turning to the specifics of the LCMs in question, a particular area of concern is the fact that the Minister has seemingly rowed back on previous Welsh Government objectives for amending the Bill. As noted by the recent Legislation, Justice and Constitution Committee report, an amendment to clause 123 of the Bill, which makes UK Ministers' commencement of devolved Welsh aspects of the Bill subject to the consent of Welsh Ministers, does not actually achieve the aim set out by the first memorandum to equip Welsh Ministers with the relevant commencement powers themselves. This means that Welsh Ministers continue to have no power to commence the Bill's provision in relation to Welsh contracting authorities. Could the Minister therefore explain why she is satisfied with the aforementioned amendment, despite achieving significantly less than the Welsh Government's initial ambition in this area?
The amendment in question also allows the UK Government to effectively carve out Wales-related provision from the Bill in the event that Welsh Ministers refuse consent, on the application of the aforementioned commencement powers. Could the Minister therefore confirm whether, under this scenario, the Welsh Government would need to introduce primary legislation to address the resulting gaps?
Finally, it's worth reflecting on the implications of the Bill in terms of reducing the accessibility of law, especially at a time when the Welsh Government is undertaking work to improve the accessibility of law in the areas of historic environment and planning. On this basis, will the Minister reverse her stance on undertaking an internal review of its approach to legislating on procurement law, in order to inform future practice, as recommended by the LJC's report on the first LCM? Diolch yn fawr.
A gaf i ddechrau trwy ddatgan yn eglur gwrthwynebiad cryf Plaid Cymru i ddefnyddio LCMs fel mater o egwyddor? Dylai penderfyniadau sy'n effeithio ar faterion datganoledig yng Nghymru gael eu gwneud yn y lle hwn bob amser. Mae'r defnydd cynyddol a phryderus o LCMs gan Lywodraeth y DU yn symbol o'u diffyg parch at weinyddiaethau datganoledig ac yn arwydd o'u bwriad i fwrw ymlaen â chanoli cynyddol gwleidyddiaeth y DU.
Fel rhywun a fu'n ymwneud yn agos â deddfwriaeth partneriaeth gymdeithasol a chaffael dros y misoedd diwethaf, mae'n siomedig na wnaeth Llywodraeth Cymru ddefnyddio'r cyfle a roddwyd gan y Bil hwnnw i wneud darpariaethau cryfach ar weithdrefnau caffael cyhoeddus. Ar ran fy mhlaid, ceisiais ar sawl achlysur sefydlu egwyddorion a meincnodau o ran caffael cyhoeddus drwy ddeddfwriaeth y Senedd, yn hytrach na dibynnu ar Fil wedi'i ysgogi gan Lywodraeth y DU. Yn anffodus, nid oedd y Llywodraeth Lafur am droi. O ganlyniad i'r penderfyniad hwn, bydd amrywiaeth eang a phellgyrhaeddol o ddarpariaethau sy'n effeithio ar Gymru yn cael eu gweithredu ag ychydig iawn o oruchwyliaeth wirioneddol gan y Senedd. Ni ellir ailadrodd digon o weithiau bod craffu o fewn y broses cydsyniad deddfwriaethol yn opsiwn llawer gwaeth na'r hyn a ddarperir gan Fil Senedd. Nid yn unig y mae'r dull hwn yn adlewyrchiad gwael o'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn rheoli ei hagenda ddeddfwriaethol, mae hefyd yn tanseilio hygrededd y Senedd fel corff deddfu. Dylai Llywodraeth Cymru roi mwy o ystyriaeth yn y dyfodol i'r diffyg democrataidd a achosir gan y broses LCM.
Gan droi at fanylion yr LCMs dan sylw, un maes penodol sy'n peri pryder yw'r ffaith bod y Gweinidog fel pe bai wedi newid ei meddwl ynghylch amcanion blaenorol Llywodraeth Cymru ar gyfer diwygio'r Bil. Fel y nodwyd gan adroddiad diweddar y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, nid yw gwelliant i gymal 123 y Bil, sy'n gwneud cam Gweinidogion y DU o gychwyn agweddau ar y Bil sydd wedi eu datganoli i Gymru yn destun cydsyniad Gweinidogion Cymru, mewn gwirionedd yn cyflawni'r nod a nodir gan y memorandwm cyntaf i roi'r pwerau cychwyn perthnasol eu hunain i Weinidogion Cymru. Mae hyn yn golygu nad oes gan Weinidogion Cymru y grym o hyd i gychwyn darpariaeth y Bil o ran awdurdodau contractio Cymru. A allai'r Gweinidog esbonio felly pam mae hi'n fodlon â'r gwelliant hwn, er iddi gyflawni llawer llai nag uchelgais cychwynnol Llywodraeth Cymru yn y maes hwn?
Mae'r gwelliant dan sylw hefyd yn caniatáu i Lywodraeth y DU hepgor darpariaeth sy'n gysylltiedig â Chymru o'r Bil i bob pwrpas, os bydd Gweinidogion Cymru yn gwrthod cydsyniad, wrth gymhwyso'r pwerau cychwyn a grybwyllwyd. A allai'r Gweinidog gadarnhau felly a fyddai angen i Lywodraeth Cymru, yn y senario hon, gyflwyno deddfwriaeth sylfaenol i fynd i'r afael â'r bylchau sy'n deillio o hynny?
Yn olaf, mae'n werth myfyrio ar oblygiadau'r Bil o ran lleihau hygyrchedd y gyfraith, yn enwedig ar adeg pan fo Llywodraeth Cymru yn ymgymryd â gwaith i wella hygyrchedd y gyfraith ym meysydd amgylchedd hanesyddol a chynllunio. Ar y sail hon, a wnaiff y Gweinidog newid ei safbwynt ar gynnal adolygiad mewnol o'i dull o ddeddfu ar gyfraith gaffael, er mwyn hysbysu arferion y dyfodol, fel yr argymhellwyd gan adroddiad yr LJC ar yr LCM cyntaf? Diolch yn fawr.
In the absence of any controls on food imported into Britain, we will continue to attract criminals intent on presenting food that is not what it says on the label, whether it's imported meat, reared to lower animal welfare standards or avoidable carbon emissions, or whether it's honey adulterated with water or cheap sugar syrups. Exiting the EU has left us naked to fraud by criminals, and the question is whether or not this procurement Bill fills those gaps. I appreciate that there's a huge amount of value in enabling businesses to trade across Britain without having to have another layer of regulations. Transparency is essential, but unless there is enforcement of the regulations, then they're not worth the paper they're written on. So, for example, our success in obtaining PGI status for a range of Welsh produce, whether it's salt marsh lamb, Welsh leeks, cockles or honey, will come to nought unless we have simple, transparent enforcement of regulations.
I note the first bullet point in the legislative committee's report on the subject of international agreements being added to the list in schedule 9, which means that there would be no requirement to obtain consent of Welsh Ministers, either if the UK Government decided to change regulations overnight, which could have an immense impact on Welsh producers, or it could decide to do nothing in the face of significant change in international trading arrangements. We've all seen the impact of the war in Ukraine, which has caused havoc to food supplies from Ukraine to developing countries and starvation beckons for some countries. But the concern I have is that, for example, the international agreement that was signed with Australia and New Zealand by Liz Truss hasn't yet had much impact on Welsh farmers, because they are selling everything that they produce to China at the moment. But if international trade with China was interrupted on a massive scale, the result could be absolutely catastrophic for Welsh producers. And if Welsh Ministers don't have the powers to act and ensure that UK Ministers have to consult Welsh Ministers, then I don't see how Welsh Ministers are going to be able to take appropriate action, which has been provided within the agriculture Bill, to take action when there are food security risks to our country. I find the whole landscape here very fragmented.
We have the social partnership and public procurement Bill. We have this procurement Bill, and then we have the agriculture Bill. All of these things should really be meshed together, and I am not confident that they are. So, I understand and I have heard from what Rebecca Evans was saying about the importance of having clarity for producers to be able to sell to other countries, but I think we should be seriously concerned about the potential for other countries to dump stuff on us, or to adulterate things and try and sell us things that are actually not what they say on the tin. So, I look forward to hearing the remarks of the Counsel General on this important matter, because this seems to be quite serious.
Yn absenoldeb unrhyw reolaethau ar fwyd sy'n cael ei fewnforio i Brydain, byddwn yn parhau i ddenu troseddwyr sydd â'u bryd ar gyflwyno bwyd nad yw yr hyn y mae'n ei ddweud ar y label, boed yn gig wedi'i fewnforio, ei fagu i safonau lles anifeiliaid is neu allyriadau carbon y gellir eu hosgoi, neu'n fêl sydd wedi'i lastwreiddio â dŵr neu suropau siwgr rhad. Mae ymadael â'r UE wedi ein gadael ni'n ddiamddiffyn i dwyll gan droseddwyr, a'r cwestiwn yw a yw'r Bil caffael hwn yn llenwi'r bylchau hynny ai peidio. Rwy'n sylweddoli bod llawer iawn o werth mewn galluogi busnesau i fasnachu ledled Prydain heb orfod cael haen arall o reoliadau. Mae tryloywder yn hanfodol, ond oni bai fod y rheoliadau'n cael eu gorfodi, yna dydyn nhw ddim werth y papur y maen nhw wedi eu hysgrifennu arno. Felly, er enghraifft, bydd ein llwyddiant i sicrhau statws Dynodiad Daearyddol Gwarchodedig ar gyfer amrywiaeth o gynnyrch Cymreig, boed yn gig oen morfa heli, cennin Cymreig, cocos neu fêl, yn golygu dim oni bai fod gennym ni orfodaeth syml a thryloyw o reoliadau.
Nodaf y pwynt bwled cyntaf yn adroddiad y pwyllgor deddfwriaethol ar bwnc cytundebau rhyngwladol yn cael eu hychwanegu at y rhestr yn atodlen 9, sy'n golygu na fyddai unrhyw ofyniad i gael cydsyniad Gweinidogion Cymru, naill ai pe bai Llywodraeth y DU yn penderfynu newid rheoliadau dros nos, a allai gael effaith aruthrol ar gynhyrchwyr o Gymru, neu gallai benderfynu gwneud dim yn wyneb newid sylweddol i drefniadau masnachu rhyngwladol. Rydym ni i gyd wedi gweld effaith y rhyfel yn Wcráin, sydd wedi achosi anrhefn i gyflenwadau bwyd o Wcráin i wledydd datblygol ac mae newyn ar y gorwel i rai gwledydd. Ond y pryder sydd gen i yw nad yw'r cytundeb rhyngwladol a gafodd ei lofnodi gydag Awstralia a Seland Newydd gan Liz Truss, er enghraifft, wedi cael llawer o effaith ar ffermwyr Cymru eto, gan eu bod nhw'n gwerthu popeth y maen nhw'n ei gynhyrchu i Tsieina ar hyn o bryd. Ond pe bai tarfu ar fasnach ryngwladol gyda Tsieina ar raddfa enfawr, gallai'r canlyniad fod yn gwbl drychinebus i gynhyrchwyr Cymru. Ac os nad yw'r pwerau gan Weinidogion Cymru i weithredu a sicrhau bod yn rhaid i Weinidogion y DU ymgynghori â Gweinidogion Cymru, yna nid wyf i'n gweld sut mae Gweinidogion Cymru yn mynd i allu cymryd camau priodol, sydd wedi eu darparu o fewn y Bil amaeth, i weithredu pan fydd risgiau diogeledd bwyd i'n gwlad. Mae'r holl dirwedd hon yn dameidiog iawn yn fy marn i.
Mae gennym ni'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus. Mae gennym ni'r Bil caffael hwn, ac yna mae gennym ni'r Bil amaeth. Dylai'r holl bethau hyn gydblethu â'i gilydd mewn gwirionedd, ac nid wyf i'n hyderus eu bod nhw. Felly, rwy'n deall ac rwyf i wedi clywed o'r hyn yr oedd Rebecca Evans yn ei ddweud am bwysigrwydd bod ag eglurder i gynhyrchwyr allu gwerthu i wledydd eraill, ond rwy'n credu y dylem ni fod yn bryderus dros ben am y potensial i wledydd eraill ddadlwytho pethau arnom ni, neu i lastwreiddio pethau a cheisio gwerthu pethau i ni nad ydyn nhw mewn gwirionedd yr hyn y mae'n ei ddweud ydyn nhw ar y tun. Felly, rwy'n edrych ymlaen at glywed sylwadau'r Cwnsler Cyffredinol ar y mater pwysig hwn, oherwydd mae'n ymddangos bod hyn yn eithaf difrifol.
Y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i ymateb. Rebecca Evans.
The Minister for Finance and Local Government to reply. Rebecca Evans.
Thank you very much to colleagues for their contributions, and, again, thank you to committees for the work that they've done. We're absolutely committed to facilitating Senedd scrutiny, and, as I think has been recognsed, the scrutiny periods for the memorandum were originally shorter because of the anticipated timing of the conclusion of the Bill's committee stage in Westminster, but the reporting deadlines for memoranda 3, 4 and 5 were extended by several weeks when it did become clear that the timetable for the Bill had changed. So, at any opportunity, we have built in more time. And the various recommended extensions for each of these memoranda, and the rescheduling of the consent motion debate today, I think, have been a result of our attempts to ensure that the Senedd has as much scrutiny time as possible.
But, I think, one of the most important things to recognise is that Welsh Ministers have secured standalone, equivalent regulation-making powers for the vast majority of the powers in the procurement Bill, so the Senedd will have the opportunity to fully scrutinise the detail of those regulations in due course.
Turning to the issues around commencement, we are absolutely committed to commencing at the same time as the UK Government, to avoid the detrimental impact on cross-border suppliers and buyers of doing otherwise, and the UK Government is absolutely in the same space as us; we are intending fully to commence at the same time. However, if we were to withhold consent to the date of commencement of certain provisions in the Bill, there could be a potential delay in the commencement for Welsh contracting authorities. It wouldn't be the case that they were removed from the Bill entirely, and it's not possible to carry out a financial assessment at this time, as the financial impact would be dependent on the length of the delay. But, as I say, we're absolutely committed to not finding ourselves in that situation, and, to reassure colleagues, I have spoken to officials earlier on today, and they reassure me that we're very much in step in terms of the preparation of the regulations that we will need to put in place. So, work is very much in step either side of the border.
So, on that question, really, about why there is more than one Bill, well, officials have worked really closely across this organisation to make sure that there is maximum alignment between the procurement Bill, our own Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill, and also, the work, of course, that my colleague, Eluned Morgan, is taking forward in respect of the Health Service Procurement (Wales) Bill. And I think that they do dovetail very well, and I'm confident that the approach taken does give certainty and clarity for buyers and suppliers across Wales, because I think it is again important to recognise that this is the preferred approach of suppliers and contracting authorities here in Wales. We consulted with them before deciding to legislate—or asking the UK Government to legislate on our behalf—and it was very much their preferred approach, because they recognise the benefits of doing this in this way.
We have managed to protect Welsh interests, though, in terms of the legislation. The amendments that we've secured—I know they were areas that the committees were interested in—related to the definition of a Welsh authority. So, there was an amendment accepted and tabled in the House of Commons on 25 January, which provided clarity on that. We asked for an amendment in relation to the commencement powers contained within the Bill—I've described that, and that was tabled on 2 February—and an amendment to powers to make consequential provisions to reflect the Welsh Ministers in the areas of the Bill, and again, I've referred to those, and that was tabled in the House of Commons on 25 January. And, also, then, there was interest from committees in an amendment that has the effect of ensuring that a Welsh contracting authority's duty to have regard to the Wales public procurement policy statement will not be enforceable in civil proceedings; they should be enforceable through judicial review only. Again, that was an amendment that was accepted and tabled in the House of Lords.
So, I think I would agree with what my Conservative colleague has said, actually—that this Bill does provide significant benefits for businesses in Wales, in the sense that there will be a duty on contracting authorities to have regard to the barriers that SMEs may be facing, and look at how they can be removed. There'll be increased transparency measures, meaning that suppliers will see all of the opportunities, including the pipelines of future opportunities and advertised below threshold procurements, all in one place, and the new competitive flexible procedure will provide more opportunity for innovative procurement. And I've already talked about the improvements in terms of transparency.
And, then, just to finish, because I do realise I'm over time, the Bill does have opportunities for some suppliers through reserved contracts, which is obviously important to us in Wales. So, it's retained the current provisions allowing contracting authorities to reserve procurements for supported employment providers, for example. So, there is a range in which not-for-profit and mutuals will be able to benefit as well. So, I think that the legislation is an important new opportunity for contracting authorities and suppliers here in Wales. The kind of consistency across the border is important, but let's not forget how important the public procurement Bill, which my colleague Hannah Blythyn is leading on, is in terms of driving forward our own Welsh values through procurement as well.
Diolch yn fawr iawn i'm cyd-Aelodau am eu cyfraniadau, ac, eto, diolch i'r pwyllgorau am y gwaith y maen nhw wedi ei wneud. Rydym ni wedi ymrwymo yn llwyr i hwyluso gwaith craffu'r Senedd, ac, fel yr wyf i'n credu y cydnabuwyd, roedd y cyfnodau craffu ar gyfer y memorandwm yn fyrrach yn wreiddiol oherwydd amseru disgwyliedig diwedd cyfnod pwyllgor y Bil yn San Steffan, ond cafodd y terfynau amser adrodd ar gyfer memoranda 3, 4 a 5 eu hymestyn o sawl wythnos pan ddaeth yn amlwg bod yr amserlen ar gyfer y Bil wedi newid. Felly, ar unrhyw gyfle, rydym ni wedi cynnwys mwy o amser. Ac mae'r gwahanol estyniadau a argymhellwyd ar gyfer pob un o'r memoranda hyn, ac aildrefnu'r ddadl cynnig cydsyniad heddiw, rwy'n credu, wedi bod o ganlyniad i'n hymdrechion i sicrhau bod gan y Senedd gymaint o amser craffu â phosibl.
Ond, rwy'n credu, un o'r pethau pwysicaf i'w gydnabod yw bod Gweinidogion Cymru wedi sicrhau pwerau gwneud rheoliadau annibynnol, cyfatebol ar gyfer y mwyafrif llethol o'r pwerau yn y Bil caffael, felly bydd y Senedd yn cael cyfle i graffu'n llawn ar fanylion y rheoliadau hynny maes o law.
Gan droi at y materion yn ymwneud â chychwyn, rydym ni wedi ymrwymo'n llwyr i gychwyn ar yr un pryd â Llywodraeth y DU, er mwyn osgoi'r effaith niweidiol ar gyflenwyr a phrynwyr trawsffiniol o beidio â gwneud hynny, ac mae Llywodraeth y DU yn sicr o'r un farn â ni; rydym ni'n bwriadu cychwyn yn llawn ar yr un pryd. Fodd bynnag, pe baem ni'n gwrthod cydsynio i ddyddiad cychwyn darpariaethau penodol yn y Bil, gallai fod oedi posibl cyn cychwyn i awdurdodau contractio Cymru. Ni fyddai'n wir eu bod nhw'n cael eu tynnu o'r Bil yn gyfan gwbl, ac nid yw'n bosib cynnal asesiad ariannol ar hyn o bryd, gan y byddai'r effaith ariannol yn ddibynnol ar hyd yr oedi. Ond, fel y dywedais, rydym ni wedi ymrwymo yn llwyr i beidio â chael ein hunain yn y sefyllfa honno, ac, i dawelu meddyliau cyd-Aelodau, rwyf i wedi siarad â swyddogion yn gynharach heddiw, ac maen nhw'n fy sicrhau ein bod ni'n sicr ar yr un cam o ran paratoi'r rheoliadau y bydd angen i ni eu rhoi ar waith. Felly, mae'r gwaith yn sicr ar yr un cam ar y naill ochr i'r ffin a'r llall.
Felly, o ran y cwestiwn hwnnw, mewn gwirionedd, ynglŷn â pham mae mwy nag un Bil, wel, mae swyddogion wedi gweithio'n agos iawn ar draws y sefydliad hwn i wneud yn siŵr bod cymaint o aliniad â phosibl rhwng y Bil caffael, ein Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) ein hunain, a hefyd, y gwaith, wrth gwrs, y mae fy nghyd-Weinidog, Eluned Morgan, yn bwrw ymlaen ag ef o ran Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru). Ac rwy'n credu eu bod nhw'n cydblethu yn dda iawn, ac rwy'n hyderus bod y dull a fabwysiadwyd yn rhoi sicrwydd ac eglurder i brynwyr a chyflenwyr ledled Cymru, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod eto mai dyma'r dull y mae cyflenwyr ac awdurdodau contractio yma yng Nghymru yn ei ffafrio. Fe wnaethom ni ymgynghori â nhw cyn penderfynu deddfu—neu ofyn i Lywodraeth y DU ddeddfu ar ein rhan—ac yn sicr hwn oedd y dull yr oedden nhw'n ei ffafrio, gan eu bod nhw'n cydnabod manteision gwneud hyn yn y modd hwn.
Fodd bynnag, rydym ni wedi llwyddo i ddiogelu buddiannau Cymru o ran y ddeddfwriaeth. Roedd y gwelliannau yr ydym ni wedi eu sicrhau—gwn eu bod nhw'n feysydd yr oedd gan y pwyllgorau ddiddordeb ynddyn nhw—yn ymwneud â'r diffiniad o awdurdod yng Nghymru. Felly, cafodd gwelliant ei dderbyn a'i gyflwyno yn Nhŷ'r Cyffredin ar 25 Ionawr, a oedd yn rhoi eglurder ynghylch hynny. Fe wnaethom ni ofyn am welliant o ran y pwerau cychwyn a geir o fewn y Bil—rwyf i wedi disgrifio hynny, a chyflwynwyd hwnnw ar 2 Chwefror—a gwelliant i bwerau i wneud darpariaethau canlyniadol i adlewyrchu Gweinidogion Cymru ym meysydd y Bil, ac eto, rwyf i wedi cyfeirio at y rheini, a chyflwynwyd hwnnw yn Nhŷ'r Cyffredin ar 25 Ionawr. A hefyd, wedyn, roedd diddordeb gan bwyllgorau mewn gwelliant sy'n cael yr effaith o sicrhau na fydd modd gorfodi dyletswydd awdurdod contractio yng Nghymru i roi sylw i ddatganiad polisi caffael cyhoeddus Cymru mewn achosion sifil; dylai fod modd eu gorfodi drwy adolygiad barnwrol yn unig. Eto, roedd hwnnw'n welliant a dderbyniwyd ac a gyflwynwyd yn Nhŷ'r Arglwyddi.
Felly, rwy'n credu y byddwn i'n cytuno â'r hyn y mae fy nghyd-Aelod Ceidwadol wedi ei ddweud, mewn gwirionedd—bod y Bil hwn yn cynnig manteision sylweddol i fusnesau yng Nghymru, yn yr ystyr y bydd dyletswydd ar awdurdodau contractio i roi sylw i'r rhwystrau y gallai busnesau bach a chanolig fod yn eu hwynebu, ac i ystyried sut y gellir cael gwared arnyn nhw. Bydd mwy o fesurau tryloywder, sy'n golygu y bydd cyflenwyr yn gweld yr holl gyfleoedd, gan gynnwys y llif o gyfleoedd yn y dyfodol a chaffaeliadau islaw'r trothwy wedi'u hysbysebu, i gyd mewn un lle, a bydd y weithdrefn hyblyg gystadleuol newydd yn rhoi mwy o gyfle ar gyfer caffael arloesol. Ac rwyf i eisoes wedi siarad am y gwelliannau o ran tryloywder.
Ac, yna, dim ond i orffen, oherwydd rwy'n sylweddoli fy mod i dros amser, mae gan y Bil gyfleoedd i rai cyflenwyr trwy gytundebau sydd wedi eu cadw'n ôl, sy'n amlwg yn bwysig i ni yng Nghymru. Felly, mae wedi cadw'r darpariaethau presennol sy'n caniatáu i awdurdodau contractio gadw caffael ar gyfer darparwyr cyflogaeth â chymorth, er enghraifft. Felly, ceir ystod lle bydd cwmnïau nid-er-elw a chydfuddiannol yn gallu elwa hefyd. Felly, rwy'n credu bod y ddeddfwriaeth yn gyfle newydd pwysig i awdurdodau contractio a chyflenwyr yma yng Nghymru. Mae'r math o gysondeb dros y ffin yn bwysig, ond gadewch i ni gofio pa mor bwysig yw'r Bil caffael cyhoeddus, y mae fy nghyd-Weinidog Hannah Blythyn yn ei arwain, o ran ysgogi ein gwerthoedd Cymreig ein hunain trwy gaffael hefyd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 11? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad i hynny. Felly, bydd y bleidlais ar eitem 11 yn cael ei gohirio.
The proposal is to agree the motion under item 11. Does any Member object? [Objection.] There is objection. Therefore, voting on item 11 will be deferred.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Ac wedyn y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 12? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, gohirio, unwaith eto, y bleidlais ar yr eitem yna.
The next proposal is to agree the motion under item 12. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore defer voting on that item.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 13 sydd nesaf, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio), a dwi'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud y cynnig yma—Mick Antoniw.
Item 13 is next, the LCM on the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill, and I call on the Counsel General to move the motion—Mick Antoniw.
Cynnig NDM8226 Mick Antoniw
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM8226 Mick Antoniw
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you Presiding Officer. I move the motion.
This Bill has no legislative merit in a modern, responsible parliamentary democracy. Unlike the European Union (Withdrawal) Bill, which sought to ensure legislative continuity and consistency, this is an ideologically motivated discontinuity Bill. It serves no constructive purpose and sabotages years of parliamentary and legislative convention and democratic process. It will not improve the legislative framework or improve legislative understanding and accessibility, rather the contrary. If it continues in its current form it will create confusion and lead to as yet ill-understood and unforeseen consequences. It undermines the credibility and status of parliamentary democracy, placing immense power in the hands of Government Ministers to bypass parliamentary scrutiny and democratic accountability. It is a threat to and undermines devolution. In summary, it is a recipe for legislative chaos. Whatever a person's political perspective—left, right, centre—it makes no difference; this is just a bad, ill-thought-out, authoritarian Bill that discredits Parliament.
Diolch Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig.
Nid oes gan y Bil hwn unrhyw rinwedd deddfwriaethol mewn democratiaeth seneddol fodern, gyfrifol. Yn wahanol i Fil yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael), a oedd yn ceisio sicrhau parhad a chysondeb deddfwriaethol, mae hwn yn Fil terfynu y mae iddo gymhelliant ideolegol. Nid yw'n cyflawni unrhyw ddiben adeiladol ac mae'n tanseilio blynyddoedd o gonfensiwn seneddol a deddfwriaethol a phroses ddemocrataidd. Ni fydd yn gwella'r fframwaith deddfwriaethol nac yn gwella dealltwriaeth a hygyrchedd deddfwriaethol, yn hytrach i'r gwrthwyneb. Os yw'n parhau yn ei ffurf bresennol bydd yn creu dryswch ac yn arwain at ganlyniadau annisgwyl ac y ceir dealltwriaeth wael ohonyn nhw ar hyn o bryd. Mae'n tanseilio hygrededd a statws democratiaeth seneddol, gan roi grym aruthrol yn nwylo Gweinidogion y Llywodraeth i osgoi craffu seneddol ac atebolrwydd democrataidd. Mae'n fygythiad i ddatganoli ac yn ei danseilio. I grynhoi, mae'n rysáit ar gyfer anhrefn deddfwriaethol. Beth bynnag yw safbwynt gwleidyddol rhywun—chwith, dde, canol—nid yw'n gwneud unrhyw wahaniaeth; y cwbl yw hwn yw Bil gwael, annoeth, awdurdodol sy'n tanseilio'r Senedd.
Yn y misoedd diwethaf, mae Gweinidogion Cymru wedi dweud dro ar ôl tro wrth Weinidogion y Deyrnas Unedig fod angen atal y Bil yma, neu o leiaf ei newid yn fawr. Hyd yma, dydy Llywodraeth y Deyrnas Unedig ddim wedi gwneud yr un o'r ddau beth. Mae Llywodraeth Cymru yn anghytuno'n llwyr â holl fwriad y Bil. Yn gyffredinol, rydyn ni'n credu bod cyfraith yr Undeb Ewropeaidd a gedwir, neu retained EU law, yn gweithio'n dda, fel yr oedd cyfraith yr Undeb Ewropeaidd cyn hynny. Wrth gwrs, byddai ei diwygio yn raddol dros amser, yn y ffordd arferol, yn gwneud synnwyr. Ond mae’r Bil yma'n creu proses frysiog o ddiwygio neu ddirymu. Mae'n gwneud hyn mewn ffordd annerbyniol: does dim ymgynghori, dim asesu effaith go iawn, a dim craffu priodol ar ddarnau unigol o'r gyfraith. Mae'n golygu y bydd darnau o retained EU law yn dod i ben heb graffu o gwbl oni bai bod camau'n cael eu cymryd i atal hynny. Dyma wastraffu amser pwysig Llywodraethau a Seneddau dim ond i gadw pethau hanfodol y byddai'r Bil fel arall yn eu dileu o'r gyfraith yn otomatig.
Yn y chwe mis ers iddo ymddangos, mae'r Bil wedi creu risg ac ansicrwydd mawr i bawb. Dydy Gweinidogion Llywodraeth y Deyrnas Unedig dal ddim wedi dweud yn glir pa ddarnau o'r gyfraith maen nhw am eu cadw a pha rai maen nhw am eu dileu. Mae'n bosib y bydd Gweinidogion y Deyrnas Unedig yn dileu pob darn o retained EU law erbyn diwedd eleni. Byddai hynny'n cael effaith ofnadwy yn sgil colli mesurau cymdeithasol ac amgylcheddol hanfodol. Yn lle hynny, dylem ni weld proses mwy pwyllog a chall i adolygu pob darn o retained EU law yn araf. Dylai Llywodraeth y Deyrnas Unedig weithio gyda Llywodraethau eraill fel partneriaid cyfartal i wneud yn siŵr bod pethau'n gyson ar draws y Deyrnas Unedig, ond rydyn ni dal ddim yn gwybod sut yn union bydd hyn yn esblygu.
In the past months, Welsh Ministers have said time and time again to UK Ministers that this Bill needs to be prevented, or it needs to be significantly changed. But, to date, the UK Government haven't done either of those two things. The Welsh Government disagrees vehemently with the whole intention of the Bill. Generally speaking, we believe that retained EU law works well, as EU law worked well prior to that. Of course, gradual change over time, in the usual way, would make sense. But this Bill creates a rushed process of revocation or removal. It does this in an unacceptable way, without consultation and without real impact assessment, and without appropriate scrutiny of individual pieces of law. It means that pieces of retained EU law will lapse without any scrutiny unless steps are taken to prevent this. This is a waste of important Government and parliamentary time just to keep the crucial things that the Bill would otherwise remove automatically from law.
In the six months since it's appeared, the Bill has created great uncertainty and risk for everyone. UK Government Ministers still haven't clearly stated which pieces of law they want to retain and which they want to revoke. It's possible that UK Government Ministers will remove all pieces of retained EU law by the end of this year. That would have a terrible impact in the light of losing social and environmental measures that are crucial. Rather than that, we should see a more cautious process to review all pieces of retained EU law cautiously. The UK Government should work with other Governments as equal partners in order to ensure that things are consistent across the UK, but we still don't know exactly how this will evolve.
What I can say is that the Welsh Ministers have no desire to amend retained EU law in devolved areas to reduce standards using powers given to us by this Bill. We intend to maintain the protections derived from retained EU law. We will work with the Senedd and build on existing collaboration with stakeholders to address retained EU law as appropriate.
But let me take you through some of the main substantive concerns about the Bill's provisions, as we set out in our original legislative consent memorandum on 3 November 2022. There are a range of measures in the Bill that destabilise and jeopardise the devolution settlement. Firstly, we believe that any powers to amend retained EU law within devolved areas should reside in the first instance with the Welsh Ministers. Where powers under the Bill are exercisable by UK Government Ministers in devolved areas, then this should, as a minimum, be subject to an affirmative consent requirement of the Welsh Ministers in advance, and this should be on the face of the Bill. This is a fundamental point of constitutional integrity, which needs to be addressed as a priority. Any exercise of that power that could see the UK Government legislating in a devolved area without Welsh Ministers' consent would be unacceptable, both to the Welsh Government but also to the Senedd. We have pressed this with UK Ministers. They have declined to agree to this viewpoint, or even to express a view. We continue to pursue suitable amendments to the Bill.
Secondly, the arrangements for sunsetting retained EU law are unacceptable, because they would allow the UK Government to seek to sunset legislation made by the Senedd. Also, the deadline of 31 December 2023 is, of course, totally unreasonable and carries huge risks. Thirdly, if all this work cannot be completed by the sunsetting date, the Bill must give Welsh Ministers powers to extend the deadline in order to avoid undesirable and potentially calamitous gaps in the statute book, just as it does for UK Ministers. It is just constitutionally unacceptable for the Welsh Ministers to have to ask UK Ministers to exercise this power on their behalf.
Finally, as regards the devolution settlement, we cannot accept any scenario where changes in devolved areas could be restricted under the Bill's provisions. At present, there is an unfair and imprecise requirement that changes to retained EU law should not increase the regulatory burden. It is imperative that devolved Governments and legislatures are left to regulate in a way that they see fit, without interference from the UK Government in devolved matters. Any restrictions within the Bill itself or through its wider interaction with the United Kingdom Internal Market Act 2020 that would prevent devolved Governments from being able to change retained EU law to maintain or raise standards would be incompatible with devolution.
More generally, we have further concerns regarding the delivery of the Bill and its wider impacts. Firstly, the Bill is rushed and it creates a large and unwelcome administrative burden for Welsh Government, and creates additional scrutiny work in the Senedd. We are now only nine months away from a huge body of important law potentially being extinguished. It is very disturbing; there is no clear position from UK Ministers on how they intend to use the powers the Bill gives them to retain these provisions. We have such little time, not only to take actions to ensure that retained EU law we want to maintain in devolved areas is preserved, but also to consider the impact of UK Government decisions on our devolved responsibilities.
Secondly, as you know, business organisations, unions and many others have expressed concern about the UK Government's approach, especially the lack of clarity and the rushed timescale. We urge the UK Government to listen to the legitimate concerns of stakeholders who know the regulatory system well. They are keen to maintain its benefits to business, to citizens and to the natural environment, and we as Welsh Government are happy to do so with stakeholder groups in Wales as soon as the UK's position is clear and we know what we face.
Finally, we expect that, where policy is within the scope of devolved settlements and there is an appropriate common framework in place, the UK Government will live up to its commitments and that the inter-governmental mechanism will be fully engaged. I'm sure that the Senedd shares our fundamental concerns about this Bill. Diolch, Llywydd.
Yr hyn y gallaf ei ddweud yw nad oes gan Weinidogion Cymru unrhyw awydd i ddiwygio cyfraith yr UE a ddargedwir mewn meysydd sydd wedi'u datganoli i leihau safonau gan ddefnyddio pwerau a roddir i ni gan y Bil hwn. Rydym ni'n bwriadu cynnal yr amddiffyniadau sy'n deillio o gyfraith yr UE a ddargedwir. Byddwn yn gweithio gyda'r Senedd ac yn adeiladu ar gydweithrediad presennol gyda rhanddeiliaid i fynd i'r afael â chyfraith yr UE a ddargedwir fel sy'n briodol.
Ond gadewch i mi eich tywys trwy rai o'r prif bryderon sylweddol am ddarpariaethau'r Bil, fel y gwnaethom ni nodi yn ein memorandwm cydsyniad deddfwriaethol gwreiddiol ar 3 Tachwedd 2022. Ceir amrywiaeth o fesurau yn y Bil sy'n ansefydlogi ac yn peryglu'r setliad datganoli. Yn gyntaf, rydym ni'n credu y dylai unrhyw bwerau i ddiwygio cyfraith yr UE a ddargedwir mewn meysydd datganoledig fod yn gyntaf oll yn nwylo Gweinidogion Cymru. Os oes modd i Weinidogion Llywodraeth y DU arfer pwerau o dan y Bil mewn meysydd sydd wedi'u datganoli, yna dylai hyn, o leiaf, fod yn destun gofyniad cydsyniad cadarnhaol Gweinidogion Cymru ymlaen llaw, a dylai hyn fod ar wyneb y Bil. Mae hwn yn bwynt sylfaenol o onestrwydd cyfansoddiadol, y mae angen mynd i'r afael ag ef fel blaenoriaeth. Byddai arfer y grym hwnnw mewn unrhyw fodd a allai olygu bod Llywodraeth y DU yn deddfu mewn maes datganoledig heb gydsyniad Gweinidogion Cymru yn annerbyniol, i Lywodraeth Cymru ond hefyd i'r Senedd. Rydym ni wedi pwysleisio hyn i Weinidogion y DU. Maen nhw wedi gwrthod cytuno i'r safbwynt hwn, na hyd yn oed i fynegi barn. Rydym ni'n parhau i wthio am welliannau addas i'r Bil.
Yn ail, mae'r trefniadau ar gyfer terfynu cyfraith yr UE a ddargedwir yn annerbyniol, gan y bydden nhw'n caniatáu i Lywodraeth y DU geisio terfynu deddfwriaeth a wnaed gan y Senedd. Hefyd, mae'r dyddiad terfyn, 31 Rhagfyr 2023, wrth gwrs, yn gwbl afresymol ac mae peryglon enfawr yn gysylltiedig â hynny. Yn drydydd, os na ellir cwblhau'r holl waith hwn erbyn y dyddiad terfyn, mae'n rhaid i'r Bil roi pwerau i Weinidogion Cymru ymestyn y dyddiad cau er mwyn osgoi bylchau annymunol a allai fod yn drychinebus yn y llyfr statudau, yn union fel y mae'n eu rhoi i Weinidogion y DU. Mae'n gyfansoddiadol annerbyniol i Weinidogion Cymru orfod gofyn i Weinidogion y DU arfer y grym hwn ar eu rhan.
Yn olaf, o ran y setliad datganoli, ni allwn dderbyn unrhyw sefyllfa lle gellid cyfyngu newidiadau mewn meysydd datganoledig o dan ddarpariaethau'r Bil. Ar hyn o bryd, ceir gofyniad annheg ac amhendant na ddylai newidiadau i gyfraith yr UE a ddargedwir gynyddu'r baich rheoleiddio. Mae'n hanfodol bod gan Lywodraethau a deddfwrfeydd datganoledig y rhyddid i reoleiddio yn y ffordd y maen nhw'n ei gweld sy'n addas, heb ymyrraeth gan Lywodraeth y DU mewn materion datganoledig. Byddai unrhyw gyfyngiadau yn y Bil ei hun neu drwy ei ryngweithio ehangach â Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 a fyddai'n atal Llywodraethau datganoledig rhag gallu newid cyfraith yr UE a ddargedwir i gynnal neu godi safonau yn anghydnaws â datganoli.
Yn fwy cyffredinol, mae gennym ni bryderon pellach ynghylch darpariaeth y Bil a'i effeithiau ehangach. Yn gyntaf, mae'r Bil wedi ei ruthro ac mae'n creu baich gweinyddol mawr a digroeso i Lywodraeth Cymru, ac yn creu gwaith craffu ychwanegol yn y Senedd. Erbyn hyn, dim ond naw mis sydd ar ôl tan i gorff enfawr o gyfraith bwysig gael ei ddiddymu o bosibl. Mae'n drwblus iawn; nid oes safbwynt eglur gan Weinidogion y DU ynghylch sut y maen nhw'n bwriadu defnyddio'r pwerau y mae'r Bil yn eu rhoi iddyn nhw i gadw'r darpariaethau hyn. Ychydig iawn o amser sydd gennym ni, nid yn unig i gymryd camau i sicrhau bod cyfraith yr UE a ddargedwir yr hoffem ei chynnal mewn meysydd datganoledig yn cael ei chadw, ond hefyd i ystyried effaith penderfyniadau Llywodraeth y DU ar ein cyfrifoldebau datganoledig.
Yn ail, fel y gwyddoch chi, mae sefydliadau busnes, undebau a llawer o gyrff eraill wedi mynegi pryder ynghylch dull Llywodraeth y DU, yn enwedig y diffyg eglurder a'r amserlen frysiog. Rydym ni'n annog Llywodraeth y DU i wrando ar bryderon dilys rhanddeiliaid sy'n adnabod y system reoleiddio yn dda. Maen nhw'n awyddus i gynnal ei manteision i fusnesau, i ddinasyddion ac i'r amgylchedd naturiol, ac rydym ni fel Llywodraeth Cymru yn hapus i wneud hynny gyda grwpiau rhanddeiliaid yng Nghymru cyn gynted ag y bo safbwynt y DU yn eglur a'n bod ni'n ymwybodol o'r hyn sy'n ein hwynebu.
Yn olaf, rydym ni'n disgwyl, lle mae polisi o fewn cwmpas setliadau datganoledig a bod fframwaith cyffredin priodol ar waith, y bydd Llywodraeth y DU yn cyflawni ei hymrwymiadau ac y bydd y drefn rhyng-lywodraethol yn cael ei dilyn yn llawn. Rwy'n siŵr bod y Senedd yn rhannu ein pryderon sylfaenol am y Bil hwn. Diolch, Llywydd.
I'm very sorry to hear the tone of the Government's contribution on this very important matter, because it seems to me to be nothing more than an attempt to simply try to reopen old wounds—old wounds that were healing—over the issue of Brexit. And I know you want to keep refighting those old battles, but, frankly, you've already lost. The majority of people in Wales—and I know it's an inconvenient truth that you don't like to remember, but—the majority of people in Wales voted to leave the EU, and one of the things that people have expressed concern about was the unnecessary red tape that sometimes the EU foisted upon businesses, farmers and people across Wales. And frankly, it's time to change the narrative. I'm fed up of the scratched record that is the Welsh Government bleating on constantly about Brexit. We need to start being a bit more positive, and to frame it positively—let me be clear about this, because I want to dispel some of the myths that you have further propagated today and which no doubt will be echoed by others in this Chamber later on—the truth is that this Bill will not weaken one iota any of the environmental protections we already enjoy in this country.
In addition, the UK Government has been absolutely clear that it is committed to upholding the current position on workers' rights here in Wales and across the UK. And just to put this into some sort of perspective, let's not forget that we already have better rights than most people across the whole of the EU when it comes to maternity and paternity leave and pay, when it comes to a national living wage and a national minimum wage, and when it comes to the all-important issue of annual leave, which is longer here as a minimum requirement than specified in EU law. I'll happily take the intervention.
Mae'n ddrwg iawn gen i glywed naws cyfraniad y Llywodraeth ar y mater pwysig iawn hwn, oherwydd mae'n ymddangos i mi nad yw'n ddim mwy nag ymgais i geisio ailagor hen glwyfau—hen glwyfau a oedd yn iacháu—dros fater Brexit. A gwn eich bod chi eisiau parhau i ail-ymladd yr hen frwydrau hynny, ond, a bod yn blaen, rydych chi eisoes wedi colli. Pleidleisiodd fwyafrif o bobl Cymru—a gwn ei fod yn wirionedd anghyfleus nad ydych chi'n hoffi ei gofio, ond—pleidleisiodd fwyafrif pobl Cymru dros adael yr UE, ac un o'r pethau y mae pobl wedi mynegi pryder amdano oedd y rhwystrau diangen yr oedd yr UE yn eu gorfodi weithiau ar fusnesau, ffermwyr a phobl ledled Cymru. Ac mewn gwirionedd, mae'n amser newid y gân. Rwyf i wedi cael llond bol o dôn gron Llywodraeth Cymru yn paldaruo yn gyson am Brexit. Mae angen i ni ddechrau bod ychydig yn fwy cadarnhaol, a'i fframio'n gadarnhaol—gadewch i mi fod yn eglur am hyn, oherwydd rwyf i eisiau dileu rhai o'r chwedlau rydych chi wedi eu lledaenu ymhellach heddiw ac a fydd, mae'n siŵr, yn cael eu hadleisio gan eraill yn y Siambr hon yn ddiweddarach—y gwir yw na fydd y Bil hwn yn gwanhau yr un iot unrhyw un o'r amddiffyniadau amgylcheddol yr ydym ni eisoes yn eu mwynhau yn y wlad hon.
Yn ogystal, mae Llywodraeth y DU wedi bod yn gwbl eglur ei bod hi wedi ymrwymo i gynnal y sefyllfa bresennol o ran hawliau gweithwyr yma yng Nghymru a ledled y DU. A dim ond i roi hyn mewn rhyw fath o bersbectif, gadewch i ni beidio ag anghofio bod gennym ni eisoes well hawliau na'r rhan fwyaf o bobl ar draws yr UE gyfan o ran absenoldeb a thâl mamolaeth a thadolaeth, o ran cyflog byw cenedlaethol ac isafswm cyflog cenedlaethol, ac o ran mater holl bwysig gwyliau blynyddol, sy'n hwy yma fel gofyniad na'r hyn a bennir yng nghyfraith yr UE. Rwy'n hapus i dderbyn yr ymyriad.
I'm pleased that you're happy to take an intervention. You're trying to assure us, or reassure us, that the UK Government take workers' rights seriously, and yet, when workers were demonstrating against poor pay and conditions, the very first thing they tried to do was remove the right to be part of a trade union and the right to express their feelings. So, if on that premise you think we're going to take that as read, I don't think it's much of a promise.
Rwy'n falch eich bod chi'n hapus i dderbyn ymyriad. Rydych chi'n ceisio ein sicrhau ni, neu dawelu ein meddyliau, bod Llywodraeth y DU yn cymryd hawliau gweithwyr o ddifrif, ac eto, pan oedd gweithwyr yn protestio yn erbyn cyflogau ac amodau gwael, y peth cyntaf un y gwnaethon nhw geisio ei wneud oedd cael gwared ar yr hawl i fod yn rhan o undeb llafur a'r hawl i fynegi eu teimladau. Felly, os ar y cynsail hwnnw eich bod chi'n meddwl ein bod ni'n mynd i gymryd hynny'n ganiataol, nid wyf i'n credu ei fod yn llawer o addewid.
Look, I know we hear a lot of twaddle in this Chamber, but that was absolute tripe, frankly. The UK Government has not stopped anybody joining a trade union in any way, shape or form, and it's not stopped anybody being able to strike; what it has done is it's set out a very clear route to protecting minimum standards in our important public services that should be upheld from a public safety point of view.
The third thing that, of course, the UK Government has given a clear commitment to do is to take the necessary action in order to safeguard the substance of any important EU laws, so that the legal effects of those obligations under things like the EU withdrawal agreement, for example, can continue to be upheld. Now, the process of reform has already started and is already well under way. Eighteen per cent of EU law has already been reviewed and 18 per cent of EU law has already been retained, revoked or completely reformed. That's the information that's publicly available to everybody in this Chamber on the retained EU law dashboard, which is available from the UK Government for everybody to see. You can see all of the laws there that are being reviewed, the status of each and every single one of them. And I know the Welsh Government wants to just sit on its hands, do nothing and wait until the end of the year, so that it can manufacture a crisis over this. You need to pull your finger out, frankly, and start having a look at the laws that you want to be able to retain, so that you can have a dialogue with the UK Government and make it clear which parts of the EU law are important to you, so that they can make sure that they take those things into account.
We've already, of course, seen some of the benefits discussed in this Chamber of the revocation of some of the EU law in things like procurement. We've been debating procurement this afternoon. We've got huge opportunities as a result of the withdrawal of Wales and the rest of the United Kingdom from the EU as a result of that. So, I want to encourage you: stop being so negative, take a look at the dashboard, have a look, department by department, at the EU law that affects Wales that you want to see retained, make your views clear to the UK Government, and they can then be taken into account. But stop being alarmist, stop the tripe, stop the nonsense.
Edrychwch, rwy'n gwybod ein bod ni'n clywed llawer o rwdl-mi-ri yn y Siambr hon, ond roedd hynna'n nonsens llwyr, a bod yn onest. Nid yw Llywodraeth y DU wedi atal unrhyw un rhag ymuno ag undeb llafur mewn unrhyw ffordd, dull na modd, ac nid yw wedi atal unrhyw un rhag gallu streicio; yr hyn y mae wedi ei wneud yw cyflwyno llwybr eglur iawn i ddiogelu safonau gofynnol yn ein gwasanaethau cyhoeddus pwysig y dylid eu cynnal o safbwynt diogelwch y cyhoedd.
Y trydydd peth, wrth gwrs, y mae Llywodraeth y DU wedi ymrwymo yn eglur i'w wneud yw cymryd y camau angenrheidiol i ddiogelu sylwedd unrhyw ddeddfau UE pwysig, fel y gellir parhau i gynnal effeithiau cyfreithiol y rhwymedigaethau hynny o dan bethau fel cytundeb ymadael yr UE, er enghraifft. Nawr, mae'r broses o ddiwygio eisoes wedi dechrau ac mae eisoes ar y gweill. Mae deunaw y cant o gyfraith yr UE wedi cael ei hadolygu eisoes ac mae 18 y cant o gyfraith yr UE eisoes wedi cael ei dargadw, ei dirymu neu ei diwygio'n llwyr. Dyna'r wybodaeth sydd ar gael yn gyhoeddus i bawb yn y Siambr hon ar ddangosfwrdd cyfraith yr UE a ddargedwir, sydd ar gael gan Lywodraeth y DU i bawb ei gweld. Gallwch weld yr holl ddeddfau yno sy'n cael eu hadolygu, statws pob un ohonyn nhw. A gwn fod Llywodraeth Cymru eisiau gwneud dim ac aros tan ddiwedd y flwyddyn, fel y gall greu argyfwng ynghylch hyn. Mae angen i chi roi tân arni, mewn gwirionedd, a dechrau edrych ar y deddfau yr ydych chi eisiau gallu eu cadw, fel y gallwch chi drafod gyda Llywodraeth y DU a'i gwneud yn eglur pa rannau o gyfraith yr UE sy'n bwysig i chi, fel y gallan nhw wneud yn siŵr eu bod nhw'n cymryd y pethau hynny i ystyriaeth.
Rydym ni eisoes, wrth gwrs, wedi gweld rhai o'r manteision yn cael eu trafod yn y Siambr hon o ddirymu rhywfaint o gyfraith yr UE o ran pethau fel caffael. Rydym ni wedi bod yn trafod caffael y prynhawn yma. Mae gennym ni gyfleoedd enfawr o ganlyniad i ymadawiad Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig o'r UE o ganlyniad i hynny. Felly, hoffwn eich annog chi: rhowch y gorau i fod mor negyddol, edrychwch ar y dangosfwrdd, cymerwch olwg, fesul adran, ar gyfraith yr UE sy'n effeithio ar Gymru yr hoffech chi weld yn cael ei chadw, gwnewch eich safbwyntiau yn eglur i Lywodraeth y DU, ac yna gellir eu cymryd i ystyriaeth. Ond rhowch y gorau i godi bwganod, rhowch y gorau i'r lol, rhowch y gorau i'r nonsens.
I forgot to call the Chair of the constitution committee—I must have a 7.45 p.m. kick-off on my mind. The Chair of the constitution committee, Huw Irranca-Davies.
Anghofiais alw Cadeirydd pwyllgor y cyfansoddiad—mae'n rhaid bod y gic gyntaf am chwarter i wyth ar fy meddwl. Cadeirydd pwyllgor y cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. Our committee has produced one report on the first three memoranda for this Bill. We weren't able to report on memorandum No. 4 and produce something that could have meaningfully assisted Members during this afternoon’s debate. Whilst this is unfortunate, it is a direct consequence of amendments being made at a late stage to Bills in another Parliament that affect us here in Wales.
Llywydd, our main report clearly identifies where we have reached a whole-committee view, and where we have agreed a position as a majority. But as a whole committee, we have expressed deep concerns about the Bill and the implications for this Senedd, and I want to make clear to the Senedd that this is based on the evidence that we've taken and the legal and constitutional analysis that we've diligently applied. It's also fair to say that this analysis is not unique to us, but is echoed by other authoritative committees in Westminster and in Scotland.
This Bill is not like others. It is severely lacking in providing appropriate and constitutionally acceptable oversight by Parliaments of Government action, and we have concluded that it enables an unacceptable power imbalance between the Executive and the legislature. That should concern us. The Bill presents a real risk that the Senedd will be bypassed on decisions being made in devolved areas. I repeat that: could be bypassed on decisions in devolved areas. And more generally, we are greatly concerned that the Bill would enable Ministers, rather than Parliaments, to significantly alter the UK’s regulatory and legal landscape. And furthermore, we are being asked to sign a blank cheque, because neither the UK Government nor the Welsh Government can successfully and confidently identify what is retained EU law. Just let that sentence sit with you for a moment. So, laws might fall off the statute book without the Governments having even informed the Parliaments that this has happened. We, as the Senedd, would have no way of determining whether this was by accident or by design.
So, let me briefly address a number of recommendations in our report. Recommendation 3 relates to the second sunset date in the Bill, namely 23 June 2026. If this sunset date remains in the Bill, we said that the Welsh Government should, as a matter of urgency, raise with the UK Government the unique issue of the 2026 Senedd election and its conflict with this sunset date. This is a material concern. We welcome the Counsel General’s commitment to do this, and I'd welcome an update from the Counsel General on whether this has been discussed to date.
Recommendations 7 and 8 deal with the UK Government’s dashboard of retained EU law. We’ve said that the Welsh Government should share its own list of Welsh-made retained EU law with our committee and with the UK Government as soon as possible, and that it should request that its list is added to the dashboard. Again, I welcome the Counsel General’s agreement to these recommendations.
In recommendation 9, we have said that the Bill should be amended to require Ministers to lay before the legislatures of the UK by 30 September the details of the retained EU law that they intend will fall on 31 December. There is a key chronology here, I say to colleagues. Now, I welcome the Counsel General’s commitment to pursue this with the UK Government. Again, Counsel General, I would welcome any updates that you might have.
In recommendation 10, we have called on the Welsh Government to ensure that Wales remains compliant with international obligations, as required by the devolution settlement, and, indeed, by the Welsh Government’s ministerial code. And the Counsel General has committed to come back to my committee after further discussion on this with the UK Government.
In recommendation 11, we have asked the Welsh Government to clarify with the UK Government how it will take into consideration the views of the Senedd in respect of changes to reserved retained EU law. And again, I welcome the Counsel General’s agreement to this. In recommendation 15, we said the Welsh Government should assess the Bill’s impact on Wales as a matter of urgency.
And our final recommendation—recommendation 17—said the Welsh Government must set out a frank assessment about the resource and capacity implications for the Welsh Government of implementing the Bill, and identify what legislative activity will be displaced in order to ensure the delivery of the tasks it will need to complete this by the end of 2023. And the Counsel General has committed to provide these assessments.
Members, the Senedd could be confronted with an unprecedented workload this autumn. You will recall that, in September 2022, the Senedd was placed in a difficult situation when the Welsh Government asked Members to approve regulations with known defects because of the imminent switching off of a delegated power in the European Union (Withdrawal) Act 2018. So, with this recent experience fresh in our minds, we believe, as a committee, it's critical that the Senedd is prepared to schedule additional sitting weeks this autumn, and respond with agility should it be needed. We cannot overstate our concerns as to the effect this Bill could have on the certainty and the quality of law as it applies in Wales.
A clear majority of our committee agrees with the Counsel General that the Senedd should withhold its consent to the Bill; not all members of the committee share that view. But, to conclude, I invite the Counsel General to confirm what his plans are for future memoranda and a further consent debate, if the Bill is amended again in the Lords' Report Stage. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Llywydd. Mae ein pwyllgor wedi llunio un adroddiad ar y tri memorandwm cyntaf ar gyfer y Bil hwn. Nid oeddem ni'n gallu adrodd ar femorandwm Rhif 4 a llunio rhywbeth a allai fod wedi cynorthwyo Aelodau mewn modd ystyrlon yn ystod y ddadl y prynhawn yma. Er bod hyn yn anffodus, mae'n ganlyniad uniongyrchol i wneud gwelliannau hwyr i Filiau mewn Senedd arall sy'n effeithio arnom ni yma yng Nghymru.
Llywydd, mae ein prif adroddiad yn nodi'n eglur lle'r ydym ni wedi mabwysiadu safbwynt pwyllgor cyfan, a lle'r ydym ni wedi cytuno ar safbwynt fel mwyafrif. Ond fel pwyllgor cyfan, rydym ni wedi mynegi pryderon dwys am y Bil a'r goblygiadau i'r Senedd hon, a hoffwn ei gwneud hi'n eglur i'r Senedd bod hyn yn seiliedig ar y dystiolaeth yr ydym ni wedi ei chasglu a'r dadansoddiad cyfreithiol a chyfansoddiadol yr ydym ni wedi ei gymhwyso'n ddiwyd. Mae'n deg dweud hefyd nad yw'r dadansoddiad hwn yn unigryw i ni, ond caiff ei adleisio gan bwyllgorau awdurdodol eraill yn San Steffan ac yn yr Alban.
Nid yw'r Bil hwn yn debyg i rai eraill. Mae'n ddifrifol ddiffygiol o ran darparu trosolwg priodol a chyfansoddiadol dderbyniol gan Seneddau o weithredoedd y Llywodraeth, ac rydym ni wedi dod i'r casgliad ei fod yn galluogi anghydbwysedd grym annerbyniol rhwng y Weithrediaeth a'r ddeddfwrfa. Dylai hynny beri pryder i ni. Mae'r Bil yn peri risg wirioneddol y bydd y Senedd yn cael ei hosgoi o ran penderfyniadau sy'n cael eu gwneud mewn meysydd datganoledig. Hoffwn ailadrodd hynny: gallai gael ei hosgoi o ran penderfyniadau mewn meysydd datganoledig. Ac yn fwy cyffredinol, rydym ni'n bryderus iawn y byddai'r Bil yn galluogi Gweinidogion, yn hytrach na Seneddau, i newid tirwedd reoleiddio a chyfreithiol y DU yn sylweddol. Ac ar ben hynny, gofynnir i ni lofnodi siec wag, oherwydd ni all Llywodraeth y DU na Llywodraeth Cymru nodi yn llwyddiannus ac yn hyderus yr hyn sy'n gyfraith yr UE a ddargedwir. Myfyriwch ar y frawddeg honno am eiliad. Felly, gallai deddfau ddiflanu o'r llyfr statud heb i'r Llywodraethau hyd yn oed roi gwybod i'r Seneddau bod hyn wedi digwydd. Ni fyddai gennym ni, fel y Senedd, unrhyw ffordd o benderfynu a oedd hyn ar ddamwain neu'n fwriadol.
Felly, gadewch i mi roi sylw cryno i nifer o argymhellion yn ein hadroddiad. Mae argymhelliad 3 yn ymwneud â'r ail ddyddiad terfynu yn y Bil, sef 23 Mehefin 2026. Os yw'r dyddiad terfynu hwn yn aros yn y Bil, fe wnaethom ni ddweud y dylai Llywodraeth Cymru, fel mater o frys, godi gyda Llywodraeth y DU fater unigryw etholiad Senedd 2026 a'r gwrthdaro â'r dyddiad terfynu hwn. Mae hwn yn bryder perthnasol. Rydym ni'n croesawu ymrwymiad y Cwnsler Cyffredinol i wneud hyn, a byddwn yn croesawu diweddariad gan y Cwnsler Cyffredinol ar ba un a yw hyn wedi cael ei drafod eto.
Mae argymhellion 7 ac 8 yn ymdrin â dangosfwrdd Llywodraeth y DU o gyfraith yr UE a ddargedwir. Rydym ni wedi dweud y dylai Llywodraeth Cymru rannu ei rhestr ei hun o gyfraith yr UE a ddargedwir a wnaed yng Nghymru gyda'n pwyllgor a chyda Llywodraeth y DU cyn gynted â phosibl, ac y dylai ofyn i'w rhestr gael ei hychwanegu at y dangosfwrdd. Eto, rwy'n croesawu cytundeb y Cwnsler Cyffredinol i'r argymhellion hyn.
Yn argymhelliad 9, rydym ni wedi dweud y dylid diwygio'r Bil i'w gwneud hi'n ofynnol i Weinidogion gyflwyno gerbron deddfwrfeydd y DU erbyn 30 Medi fanylion cyfraith yr UE a ddargedwir y maen nhw'n bwriadu iddi ddiflannu ar 31 Rhagfyr. Ceir cronoleg allweddol yma, meddaf wrth gyd-Aelodau. Nawr, rwy'n croesawu ymrwymiad y Cwnsler Cyffredinol i fynd ar drywydd hyn gyda Llywodraeth y DU. Eto, Cwnsler Cyffredinol, byddwn yn croesawu unrhyw ddiweddariadau a allai fod gennych chi.
Yn argymhelliad 10, rydym ni wedi galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod Cymru yn parhau i gydymffurfio â rhwymedigaethau rhyngwladol, fel sy'n ofynnol o dan y setliad datganoli, ac, yn wir, cod gweinidogol Llywodraeth Cymru. Ac mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ymrwymo i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'm pwyllgor ar ôl trafodaeth bellach ar hyn gyda Llywodraeth y DU.
Yn argymhelliad 11, rydym ni wedi gofyn i Lywodraeth Cymru gadarnhau gyda Llywodraeth y DU sut y bydd yn cymryd safbwyntiau'r Senedd i ystyriaeth o ran newidiadau i gyfraith yr UE a ddargedwir. Ac eto, rwy'n croesawu cytundeb y Cwnsler Cyffredinol i hyn. Yn argymhelliad 15, fe wnaethom ni ddweud y dylai Llywodraeth Cymru asesu effaith y Bil ar Gymru fel mater o frys.
A dywedodd ein hargymhelliad olaf—argymhelliad 17—y dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno asesiad gonest o oblygiadau adnoddau a chapasiti gweithredu'r Bil i Lywodraeth Cymru, a nodi pa weithgarwch deddfwriaethol fydd yn cael ei ddisodli er mwyn sicrhau cyflawni'r tasgau y bydd angen iddi eu cwblhau erbyn diwedd 2023. Ac mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ymrwymo i ddarparu'r asesiadau hyn.
Aelodau, gallai'r Senedd wynebu llwyth gwaith digynsail yr hydref hwn. Byddwch yn cofio, ym mis Medi 2022, y rhoddwyd y Senedd mewn sefyllfa anodd pan ofynnodd Llywodraeth Cymru i'r Aelodau gymeradwyo rheoliadau â diffygion hysbys oherwydd bod grym dirprwyedig yn Neddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018 ar fin cael ei ddileu. Felly, gyda'r profiad diweddar hwn yn fyw yn ein meddyliau, rydym ni'n credu, fel pwyllgor, ei bod hi'n hanfodol bod y Senedd yn barod i drefnu ei bod yn ymgynnull am wythnosau ychwanegol yr hydref hwn, ac yn ymateb gydag ystwythder pe bai ei angen. Ni allwn orbwysleisio ein pryderon ynghylch yr effaith y gallai'r Bil hwn ei chael ar sicrwydd ac ansawdd y gyfraith fel y mae'n berthnasol yng Nghymru.
Mae mwyafrif eglur o'n pwyllgor yn cytuno â'r Cwnsler Cyffredinol y dylai'r Senedd atal ei chydsyniad i'r Bil; nid yw holl aelodau'r pwyllgor yn rhannu'r farn honno. Ond, i gloi, rwy'n gwahodd y Cwnsler Cyffredinol i gadarnhau beth yw ei gynlluniau ar gyfer memoranda yn y dyfodol ac o ran dadl gydsyniad bellach, os caiff y Bil ei ddiwygio eto yng Nghyfnod Adroddiad Tŷ'r Arglwyddi. Diolch yn fawr iawn.
In a crowded field, the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill may be one of the worst pieces of legislation to come out of Westminster in living memory. By setting arbitrary and unrealistic time frames for the removal of retained EU law from the domestic statute book, regardless of its actual practical effectiveness, this UK Government has once again prioritised its reckless ideological compulsions ahead of responsible governance. It is ill conceived, impractical, and will cost taxpayers tens of millions of pounds, all because of the Tory party's irrational hatred of anything connected to the EU.
Rushing through the review of retained EU law runs the considerable risk of allowing a wide range of vital regulations on areas such as employment rights, environmental standards, food quality, health and safety, and animal welfare, to simply drop off the statute book without adequate replacement. This is the deregulatory race to the bottom that we all, on these benches, feared Brexit would precipitate. Are these consequences by design or just a good old-fashioned Tory party fiasco? You can make your own minds up about that.
As a matter of principle, Plaid Cymru is wholly opposed to the use of LCMs. Decisions affecting devolution in Wales should always, without exception, be made in full by the Senedd. What are the full implications of this Bill? The truth is we don't know yet. During his appearance before the Secondary Legislation Scrutiny Committee last year, Lord Callanan of the UK Government admitted that the full extent of the Bill would not become apparent before its passing. While the Welsh Government is now undertaking its own exercise to identify Welsh-specific retained EU law, the task will inevitably consume a considerable amount of time, energy and resource that could be far better spent actually addressing the priorities of the people of Wales.
An idea of the scale of the resource implication for the civil service came from the Department for Business, Energy and Industrial Strategy, which admitted spending £600,000 on staffing costs alone in just two months as part of the review of the Bill, despite holding responsibility for only 318 pieces of retained EU law. With this in mind, I would like to know the Welsh Government's current estimate of the resource demands, both in terms of cost and staffing, that arise from the ongoing review of Welsh-specific retained EU law.
Another troubling aspect of this Bill is its concentration of powers in the hands of Ministers at the expense of proper parliamentary scrutiny. This is, of course, apparent in terms of the power dynamic between Westminster and Welsh Government, given the fact that the Bill opens the door for UK Ministers to unilaterally legislate in devolved areas. With good reason, therefore, this Bill can be regarded as further evidence of this Tory Government's centralising tendencies and predisposition for treating the devolved settlement with contempt.
Yet again, taking back control means, in reality, the clawing back of power away from Wales and towards Westminster. So, it's not just the public finances that the Tory Government is seeking to take from us. Although we acknowledge the fact that Welsh Government did not seek these powers in the first place, it is nevertheless essential that the Welsh Government exerts every effort to ensure that the bad practices that have become par for the course for this Tory Government do not creep into our democracy here in Wales.
To close, I ask this: has the Welsh Government made any recommendations to the UK Government regarding the strengthening of Senedd oversight over the powers granted to Ministers through the retained EU law Bill? Diolch yn fawr.
Mewn maes cystadleuol, efallai mai Bil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio) yw un o'r darnau gwaethaf o ddeddfwriaeth i ddod o San Steffan o fewn cof. Trwy bennu amserlenni mympwyol ac afrealistig ar gyfer dileu cyfraith yr UE a ddargedwir o'r llyfr statud domestig, waeth beth fo'i effeithiolrwydd ymarferol gwirioneddol, mae'r Llywodraeth y DU hon unwaith eto wedi blaenoriaethu ei chymhellion ideolegol byrbwyll cyn llywodraethu cyfrifol. Mae wedi ei ddylunio'n wael, mae'n anymarferol, a bydd yn costio degau o filiynau o bunnoedd i drethdalwyr, y cwbl oherwydd casineb afresymol y blaid Dorïaidd at unrhyw beth sy'n gysylltiedig â'r UE.
Mae rhuthro'r adolygiad o gyfraith yr UE a ddargedwir yn creu'r perygl sylweddol o ganiatáu i amrywiaeth eang o reoliadau hanfodol ar feysydd fel hawliau cyflogaeth, safonau amgylcheddol, ansawdd bwyd, iechyd a diogelwch, a lles anifeiliaid, ddiflannu o'r llyfr statud heb eu disodli'n briodol. Dyma'r ras ddadreoleiddio i'r gwaelod yr oeddem ni i gyd, ar y meinciau hyn, yn ofni y byddai Brexit yn ei hachosi. A yw'r canlyniadau hyn yn fwriadol neu yn ddim ond smonach hen-ffasiwn gan y blaid Dorïaidd? Gallwch wneud eich penderfyniad eich hyn am hynny.
Fel mater o egwyddor, mae Plaid Cymru yn llwyr wrthwynebu defnyddio LCMs. Dylai penderfyniadau sy'n effeithio ar ddatganoli yng Nghymru bob amser, yn ddieithriad, gael eu gwneud yn llawn gan y Senedd. Beth yw goblygiadau llawn y Bil hwn? Y gwir amdani yw nad ydym ni'n gwybod eto. Yn ystod ei ymddangosiad gerbron y Pwyllgor Craffu Deddfwriaeth Eilaidd y llynedd, fe wnaeth yr Arglwydd Callanan o Lywodraeth y DU gyfaddef na fyddai gwir raddau'r Bil yn dod i'r amlwg cyn ei basio. Er bod Llywodraeth Cymru bellach yn ymgymryd â'i hymarfer ei hun i nodi cyfraith yr UE a ddargedwir penodol i Gymru, mae'n anochel y bydd y dasg yn cymryd cryn dipyn o amser, egni ac adnoddau y gellid eu defnyddio'n well o lawer yn mynd i'r afael â blaenoriaethau pobl Cymru.
Daeth syniad o faint y goblygiad adnoddau i'r gwasanaeth sifil gan yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, a gyfaddefodd iddi wario £600,000 ar gostau staffio yn unig mewn dim ond dau fis yn rhan o'r adolygiad o'r Bil, er ei bod yn gyfrifol am ddim ond 318 darn o gyfraith yr UE a ddargedwir. Gyda hyn mewn golwg, hoffwn wybod amcangyfrif presennol Llywodraeth Cymru o'r gofynion adnoddau, o ran cost a staffio, sy'n deillio o'r adolygiad parhaus o gyfraith yr UE a ddargedwir penodol i Gymru.
Un agwedd drwblus arall ar y Bil hwn yw ei grynodiad o bwerau yn nwylo Gweinidogion ar draul craffu seneddol priodol. Mae hyn, wrth gwrs, yn amlwg o ran y berthynas rym rhwng San Steffan a Llywodraeth Cymru, o ystyried y ffaith bod y Bil yn agor y drws i Weinidogion y DU ddeddfu'n unochrog mewn meysydd datganoledig. Gyda rheswm da, felly, gellir ystyried bod y Bil hwn yn dystiolaeth bellach o dueddiadau canoli'r Llywodraeth Dorïaidd hon a'i thuedd o drin y setliad datganoledig â dirmyg.
Unwaith eto, mae adfer rheolaeth yn golygu, mewn gwirionedd, cipio grym yn ôl gan Gymru a thuag at San Steffan. Felly, nid y cyllid cyhoeddus yn unig y mae'r Llywodraeth Dorïaidd yn ceisio ei gymryd oddi wrthym ni. Er ein bod ni'n cydnabod y ffaith na cheisiwyd y pwerau hyn gan Lywodraeth Cymru yn y lle cyntaf, mae'n hanfodol serch hynny bod Llywodraeth Cymru yn gwneud pob ymdrech i sicrhau nad yw'r arferion gwael sydd wedi dod yn arferol i'r Llywodraeth Dorïaidd hon yn ymgripio i'n democratiaeth ni yma yng Nghymru.
I gloi, gofynnaf hyn: a yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw argymhellion i Lywodraeth y DU ynghylch cryfhau trosolwg y Senedd dros y pwerau a roddwyd i Weinidogion drwy Fil cyfraith yr UE a ddargedwir? Diolch yn fawr.
This has nothing to do with reopening old wounds. There’s nothing to do about not accepting the Brexit result. This Bill is a recipe for terrible law making. It will create uncertainty on what the law is, it will bypass parliamentary scrutiny across the United Kingdom, and it is yet another example of a UK Bill that undermines the devolution settlement.
How on earth does any Government think it’s a good idea to revoke law before even knowing what that law is? By analogy, it’s like me opening a very large statute book, blindfolded, trying to guess that I’m in the right area, and then start ripping out pages of that book and just hope for the best that I’ve revoked the proper law, the right law. And don’t take my word for it: as Peredur Owen Griffiths mentioned, when Lord Callanan was challenged about this, when he was asked how much significant European law would be kept, changed or altered before the Bill is passed, he said he did not know. The UK Government does not know the answer. I have no confidence that this UK Government has thought through the implications of this poor Bill. This is a move driven by ideology rather than by good law making.
The fact, as Huw Irranca-Davies pointed out, that the sunset clause can be delayed until 23 June 2026 shows that the Senedd and its election is totally forgotten or totally unimportant, or both, in Whitehall. Obviously, the date has been decided as some sort of 10-year celebration of Brexit rather than serious law making that shows respect to the devolved legislatures of the United Kingdom.
I’ll go a step further than my colleague Peredur Owen Griffiths when he said about bringing back control. That was a rallying call of Brexit, wasn’t it? Bring back control. But it’s more than bring back control to Westminster; it’s bring back control to the hands of the UK Ministers. It’s not to the national Parliament, but to the UK Government itself. Fortunately—fortunately—there’s been cross-party support across UK Parliaments for greater parliamentary scrutiny. It’s such a shame that the Welsh Conservatives don’t reflect the views of Tory peers at the House of Lords. Does the Counsel General agree with that call, and what steps will he take to strengthen the role of this Senedd to scrutinise the powers exercised by Welsh Ministers?
This Bill is not some sort of niche constitutional argument; it impacts basic human rights. As has been mentioned by colleagues already, important areas in employment law, environmental law and consumer protection, such as hard-fought-for rights to paid annual leave, parental leave and protection against fire and re-hire, could be lost. And again, don’t take my word for it, as the highly respected independent legal charity, the Public Law Project, said this: the Bill’s ministerial powers constitute
'a blank cheque to rewrite or repeal valued rights and protections.'
This isn’t a politically motivated argument from our point of view. This is serious. The UK Government has no idea what they’re doing, no idea of the complex areas they are going into by doing this ideologically motivated move.
Counsel General, a final question: how will the Welsh Government ensure that it complies with its duties under the Equality Act 2010 and protect the rights of the citizens of Wales? Diolch yn fawr.
Does gan hyn ddim i'w wneud ag ailagor hen glwyfau. Does dim i'w wneud ynglŷn â pheidio â derbyn canlyniad Brexit. Mae'r Bil hwn yn rysáit ar gyfer deddfu ofnadwy. Bydd yn creu ansicrwydd ar beth yw'r gyfraith, bydd yn osgoi craffu seneddol ar draws y Deyrnas Unedig, ac mae'n enghraifft arall eto o Fil y DU sy'n tanseilio'r setliad datganoli.
Sut ar y ddaear y mae unrhyw Lywodraeth yn meddwl ei bod hi'n syniad da dirymu'r gyfraith cyn hyd yn oed gwybod beth yw'r gyfraith honno? I wneud cymhariaeth, mae fel pe bawn i'n agor llyfr statud mawr iawn, gyda gorchudd dros fy llygaid, yn ceisio dyfalu fy mod i yn y lle iawn, ac yna'n dechrau rhwygo tudalennau allan o'r llyfr hwnnw a dim ond gobeithio am y gorau fy mod i wedi dirymu'r gyfraith briodol, y gyfraith iawn. A pheidiwch â chymryd fy ngair i am hynny: fel y soniodd Peredur Owen Griffiths, pan gafodd yr Arglwydd Callanan ei herio am hyn, pan ofynnwyd iddo faint o gyfraith Ewropeaidd arwyddocaol fyddai'n cael ei chadw, ei newid neu ei haddasu cyn pasio'r Bil, dywedodd nad oedd yn gwybod. Nid yw Llywodraeth y DU yn gwybod yr ateb. Nid oes gen i unrhyw hyder bod y Llywodraeth y DU hon wedi ystyried goblygiadau'r Bil gwael hwn. Mae hwn yn gam sydd wedi'i ysgogi gan ideoleg yn hytrach na deddfu da.
Fel y nododd Huw Irranca-Davies, mae'r ffaith y gellir oedi'r cymal terfynu tan 23 Mehefin 2026 yn dangos bod y Senedd a'i hetholiad yn gwbl angof neu yn gwbl ddibwys, neu'r ddau, yn Whitehall. Yn amlwg, penderfynwyd ar y dyddiad fel rhyw fath o ddathliad 10 mlynedd o Brexit yn hytrach na deddfu difrifol sy'n dangos parch at ddeddfwrfeydd datganoledig y Deyrnas Unedig.
Fe af i gam ymhellach na'm cyd-Aelod Peredur Owen Griffiths pan ddywedodd am adfer rheolaeth. Roedd honno'n un o fonllefau Brexit, onid oedd? Adfer rheolaeth. Ond mae'n fwy nag adfer rheolaeth i San Steffan; mae'n adfer rheolaeth i ddwylo Gweinidogion y DU. Nid i'r Senedd genedlaethol, ond i Lywodraeth y DU ei hun. Yn ffodus—yn ffodus—bu cefnogaeth drawsbleidiol ar draws Seneddau'r DU i gael mwy o graffu seneddol. Mae'n gymaint o drueni nad yw'r Ceidwadwyr Cymreig yn adlewyrchu barn arglwyddi Torïaidd yn Nhŷ'r Arglwyddi. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â'r alwad honno, a pha gamau y gwnaiff ef eu cymryd i gryfhau swyddogaeth y Senedd hon i graffu ar y pwerau sy'n cael eu harfer gan Weinidogion Cymru?
Nid rhyw fath o ddadl gyfansoddiadol arbenigol yw'r Bil hwn; mae'n effeithio ar hawliau dynol sylfaenol. Fel y soniwyd gan gyd-Aelodau eisoes, gellid colli meysydd pwysig mewn cyfraith gyflogaeth, cyfraith amgylcheddol a diogelu defnyddwyr, fel hawliau y brwydrwyd yn galed i'w cael i dâl gwyliau blynyddol, absenoldeb rhieni ac amddiffyniad rhag cael eich diswyddo ac yna'ch ailgyflogi. Ac eto, peidiwch â chymryd fy ngair i am hyn, gan fod yr elusen gyfreithiol annibynnol uchel ei pharch, y Prosiect Cyfraith Gyhoeddus, wedi dweud hyn: mae pwerau gweinidogol y Bil yn gyfystyr â
'siec wag i ailysgrifennu neu ddiddymu hawliau ac amddiffyniadau gwerthfawr.'
Nid dadl â chymhelliad gwleidyddol yw hon o'n safbwynt ni. Mae hyn yn ddifrifol. Does gan Lywodraeth y DU ddim syniad beth maen nhw'n ei wneud, dim syniad o'r meysydd cymhleth y maen nhw'n mynd iddyn nhw trwy gymryd y cam hwn a ysgogir gan ideoleg.
Cwnsler Cyffredinol, un cwestiwn olaf: sut gwnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau ei bod hi'n cydymffurfio â'i dyletswyddau o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 a diogelu hawliau dinasyddion Cymru? Diolch yn fawr.
Y Cwnsler Cyffredinol nawr i ymateb i’r ddadl yma. Mick Antoniw.
The Counsel General to reply to the debate. Mick Antoniw.
In closing, Llywydd, I’d first of all like to thank the four Senedd committees who took such an interest in the Bill and have written to me and other Welsh Ministers. I’m particularly grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for its scrutiny in respect of the LCM and the supplementary LCMs and their detailed report, much of which I agree with, as has already been noted in my response of 9 March.
As I tried to explain, we are in a very undesirable situation not of our own making. As the Welsh Government, we continue to explain to the UK Government what is wrong with the Bill and to seek the most effective changes that we can, and we are still fighting to secure mitigation of some of the worst impacts. I'll update the Senedd if and when there is any progress. Also, as a responsible Government, our priority is to deal with the Bill in order to minimise the damage it will cause to Wales. That point has been made, and I confirm we will do all that we can, as the Bill proceeds through the House of Lords, in terms of representations with regard to the sort of changes that need to be made. Again, I'll continue to share detailed thinking with the Senedd.
I'll just comment very briefly on a few of the points that were made. To Darren Millar's points: Darren, this is about parliamentary democracy. It's about the bypassing of Parliament, it's about the undermining of Parliament, and it's about putting powers into hands of Ministers with no accountability or scrutiny. I'm sure you all agree deep down that you know that that is undemocratic.
I gloi, Llywydd, hoffwn yn gyntaf oll ddiolch i bedwar pwyllgor y Senedd a ddangosodd gymaint o ddiddordeb yn y Bil ac sydd wedi ysgrifennu ataf i a Gweinidogion eraill Cymru. Rwy'n arbennig o ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am graffu ar yr LCM a'r LCMs atodol a'u hadroddiad manwl, yr wyf i'n cytuno â llawer ohono, fel y nodwyd eisoes yn fy ymateb ar 9 Mawrth.
Fel y ceisiais esbonio, rydym ni mewn sefyllfa annymunol iawn nad yw o'n gwneuthuriad ein hunain. Fel Llywodraeth Cymru, rydym ni'n parhau i esbonio i Lywodraeth y DU yr hyn sydd o'i le ar y Bil ac i geisio'r newidiadau mwyaf effeithiol y gallwn ni, ac rydym ni'n dal i frwydro i sicrhau lliniaru rhai o'r effeithiau gwaethaf. Byddaf yn diweddaru'r Senedd os a phan fydd unrhyw gynnydd. Hefyd, fel Llywodraeth gyfrifol, ein blaenoriaeth yw ymdrin â'r Bil er mwyn sicrhau bod y niwed y bydd yn ei achosi i Gymru cyn lleied â phosibl. Gwnaed y pwynt hwnnw, ac rwy'n cadarnhau y byddwn ni'n gwneud popeth y gallwn ni, wrth i'r Bil fynd rhagddo trwy Dŷ'r Arglwyddi, o ran sylwadau ynghylch y math o newidiadau sydd angen eu gwneud. Eto, byddaf yn parhau i rannu syniadau manwl gyda'r Senedd.
Hoffwn wneud sylwadau cryno iawn ar ambell un o'r pwyntiau a wnaed. I bwyntiau Darren Millar: Darren, mae hyn yn ymwneud â democratiaeth seneddol. Mae'n ymwneud ag osgoi'r Senedd, mae'n ymwneud â thanseilio'r Senedd, ac mae'n ymwneud â rhoi pwerau yn nwylo Gweinidogion heb unrhyw atebolrwydd na chraffu. Rwy'n siŵr eich bod chi i gyd yn cytuno yn eich calonnau eich bod chi'n gwybod bod hynny'n annemocrataidd.
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, certainly.
Gwnaf, wrth gwrs.
It is important that we have parliamentary democracy and that things are properly scrutinised. This piece of legislation, of course, is being scrutinised by the UK Parliament, in which there are 40 Members sent from Wales. But I did not hear, at any point, while we were members of the European Union, any complaint or gripe about the fact that you were not able to scrutinise much of the Commission's law making, which was impacting on the people of Wales. Why is it that you have a different attitude now, even though the UK Parliament is able to scrutinise matters?
Mae'n bwysig bod gennym ni ddemocratiaeth seneddol ac y creffir ar bethau'n iawn. Mae Senedd y DU, wrth gwrs, yn craffu ar y darn yma o ddeddfwriaeth, lle mae 40 o Aelodau yn cael eu hanfon o Gymru. Ond ni chlywais, ar unrhyw adeg, tra roeddem ni'n aelodau o'r Undeb Ewropeaidd, unrhyw gŵyn neu rwgnach am y ffaith nad oeddech yn gallu craffu ar lawer o ddeddfau'r Comisiwn, ac roedd hynny'n effeithio ar bobl Cymru. Pam mae gennych chi agwedd wahanol nawr, er bod Senedd y DU yn gallu craffu ar faterion?
First of all, with the EU legislation, of course, there was scrutiny and it was scrutinised within Parliament. But secondly, the point that we particularly make here is that all this legislation is not going to be scrutinised by the UK Government, it is giving authoritarian powers to UK Government Ministers, and, indeed, to Welsh Ministers, and that has got to be unacceptable. It is certainly not taking back control. This is what David Davis, Brexit campaigner and former Brexit Secretary, said:
'we are being asked to sign a blank cheque—one might almost say a pig in a poke—because we do not even know how many pieces of legislation are going through on the back of this Bill, let alone what they are. That, of course, is not democratic.'
You said the UK Government have already looked at 18 per cent of the Bills. What about the remaining 3,800 pieces of legislation that no-one has a clue what they mean, what the contain and how they will be relevant? That has to be done by the end of December.
In respect of the comments made by Rhys ab Owen and Huw, I have, of course, given detailed responses in writing to the Legislation, Justice and Constitution Committee, and I will, of course, no doubt give further sessions. But, of course, one of the concerns we do have is the impact all of this will have on our own legislative capacity, on the demands that will be on the Senedd. I have to say that the task, as expressed by the Welsh Government and by the Scottish Government, is an almost impossible task, and that is also something that is recognised in Parliament.
Yn gyntaf oll, gyda deddfwriaeth yr UE, wrth gwrs, roedd yna graffu a chraffwyd arni yn Senedd y DU. Ond yn ail, y pwynt a wnawn yn arbennig yma yw nad yw Llywodraeth y DU yn craffu ar yr holl ddeddfwriaeth hon, mae'n rhoi pwerau awdurdodol i Weinidogion Llywodraeth y DU, ac, yn wir, i Weinidogion Cymru, a siawns bod hynny'n annerbyniol. Yn sicr, nid yw'n adfer rheolaeth. Dyma ddywedodd David Davis, ymgyrchydd Brexit a chyn Ysgrifennydd Brexit:
'Gofynnir inni arwyddo siec wag—efallai y byddai rhywun bron â dweud cath mewn cwd— oherwydd nid ydym ni hyd yn oed yn gwybod am sawl darn o ddeddfwriaeth a gânt eu pasio ar gefn y Bil hwn, heb sôn am yr hyn ydyn nhw. Dyw hynny, wrth gwrs, ddim yn ddemocrataidd.'
Fe ddywedoch chi fod Llywodraeth y DU eisoes wedi edrych ar 18 y cant o'r Biliau. Beth am y 3,800 darn o ddeddfwriaeth sy'n weddill nad oes gan neb syniad beth maen nhw'n ei olygu, beth yw'r cynnwys a sut y byddan nhw'n berthnasol? Mae'n rhaid gwneud hynny erbyn diwedd Rhagfyr.
O ran y sylwadau a wnaed gan Rhys ab Owen a Huw, rwyf, wrth gwrs, wedi ymateb yn fanwl yn ysgrifenedig i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, ac mi fyddaf, wrth gwrs, yn rhoi sesiynau pellach. Ond, wrth gwrs, un o'r pryderon sydd gennym ni yw effaith hyn i gyd ar ein gallu deddfwriaethol ein hunain, ar y galwadau fydd ar y Senedd. Mae'n rhaid i mi ddweud bod y dasg, fel y'i mynegir gan Lywodraeth Cymru a gan Lywodraeth yr Alban, yn dasg bron yn amhosibl, ac mae hynny hefyd yn rhywbeth sy'n cael ei chydnabod yn Senedd y DU.
Yn anffodus, pa bynnag newidadau rydym ni wedi gofyn amdanyn nhw hyd yma, does dim arwydd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig ei bod yn agored i wneud newidadau sylweddol. Heb newid cyfeiriad yn llwyr gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, gallaf i ddim gweld unrhyw fersiwn o'r Bil yma y byddai Llywodraeth Cymru yn argymell bod y Senedd yn cydsynio iddo. Llywydd, felly, rwy'n gofyn i'r Aelodau atal cydsyniad ar gyfer y Bil yma.
Unfortunately, whatever changes we have requested to date, there is no sign from the UK Government that they will be accepted; they don't seen to be open to making significant changes. Without changing direction entirely, I can't see any version of this Bill that the Welsh Government could recommend that the Senedd consent to it. Therefore, Llywydd, I ask Members to reject consent for this Bill.
I therefore ask Members to withhold consent for this Bill. Diolch.
Felly, rwy'n gofyn i Aelodau atal cydsyniad i'r Bil hwn. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly gwnawn ni ohirio'r bleidlais.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection, therefore I will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 14 sydd nesaf, dadl ar Gyfnod Terfynol Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Dwi'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud y cynnig yma hefyd. Mick Antoniw.
Item 14 is next, which is a debate on the Final Stage of the Historic Environment (Wales) Bill. I call on the Counsel General to move this motion as well. Mick Antoniw.
Cynnig NDM8242 Mick Antoniw
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26C.58:
Yn cymeradwyo Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru).
Motion NDM8242 Mick Antoniw
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 26C.58:
Approves the Historic Environment (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Heddiw, ar ôl naw mis o graffu, mae Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn dychwelyd i'r Senedd i gael ei ystyried am y tro olaf. Pan gyflwynais i'r Bil, fis Gorffennaf diwethaf, tynnais sylw at ei bwysigrwydd hanesyddol fel y Bil cydgrynhoi cyntaf yn rhaglen uchelgeisiol Llywodraeth Cymru i wella hygyrchedd cyfraith Cymru. Mae'r Bil yn cyfuno'r prif Ddeddfau a chyfraith perthnasol ar yr amgylchedd hanesyddol. Mae wedi trefnu'r gyfraith a'i hailddatgan mewn iaith bob dydd syml. Am y tro cyntaf, mae'r gyfraith ar gael ar ffurf gwbl ddwyieithog, ond, yn bwysig, fel sy'n ofynnol gan ein Rheolau Sefydlog, mae'r gwaith cydgrynhoi wedi sicrhau nad yw effaith sylfaenol y gyfraith wedi newid.
Thank you, Llywydd. Today, after nine months of scrutiny, the Historic Environment (Wales) Bill returns to the Senedd to be considered for the final time. When I introduced the Bill, last July, I highlighted its historic importance as the first consolidation Bill as part of the Welsh Government's ambitious programme to improve the accessibility of Welsh law. The Bill brings together the main pieces of law and legislation that relate to our historic environment. The law is organised and restated in simple, everyday language. For the first time, the law is available in a fully bilingual format, but, importantly, as is required by our Standing Orders, the consolidation work has ensured that the fundamental impact of the law has not changed.
In its welcome report, after detailed committee consideration, the Legislation, Justice and Constitution Committee recommended that the Bill should proceed to the Final Stage. I want to thank the Chair of the committee, all of the committee members and the committee staff for the detailed attention they have given to this very substantial Bill. The committee's deliberations were informed by evidence from the Law Commission and from stakeholders, and I extend my thanks to all who took the time to contribute. In a number of cases, their input can be detected in provisions of the Bill. My final thanks go to the Bill team, who have worked for a number of years to bring the consolidated legislation for the Welsh historic environment to this point. Their work will continue with the development of the subordinate legislation and their engagement with stakeholders.
The Historic Environment (Wales) Bill is not only a consolidation of legislation, it is also part of a code of Welsh law. Alongside consolidation, codification gives us an important tool to create and maintain order in the Welsh law book. If passed by the Senedd, the Bill, together with the subordinate legislation needed to support it, will form a code of Welsh law on the historic environment and be published together. In codifying law for Wales, we are following the footsteps of one of Wales's earliest known legislators, Hywel Dda, who according to tradition codified the law of Wales in the mid tenth century. We are also taking Welsh law forward to a new era of order, accessibility and adaptability. The Historic Environment (Wales) Bill is only the first step forward in a wide-ranging plan to modernise and reform the law for Wales.
The legislation repeals (Wales) Bill, which repeals redundant provisions no longer of practical utility or benefit, will be introduced to the Senedd shortly. Work also continues on the modernisation and simplification of planning law, an even more significant undertaking than the Historic Environment (Wales) Bill. I trust, therefore, that the Historic Environment (Wales) Bill will meet with your approval, as will our further efforts to consolidate, codify and improve the accessibility of Welsh law. Diolch, Llywydd.
Yn ei adroddiad a oedd i'w groesawu, ar ôl ystyriaeth fanwl, argymhellodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y dylai'r Bil fynd ymlaen i'r Cyfnod Terfynol. Hoffwn ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor, holl aelodau'r pwyllgor a staff y pwyllgor am y sylw manwl a roddwyd ganddyn nhw i'r Bil sylweddol iawn hwn. Cafodd trafodaethau'r pwyllgor eu llywio gan dystiolaeth gan Gomisiwn y Gyfraith a chan randdeiliaid, a diolchaf i bawb a roddodd o'u hamser i gyfrannu. Mewn nifer o achosion, gellir canfod eu cyfraniadau yn narpariaethau'r Bil. Mae fy niolch terfynol i dîm y Bil, sydd wedi gweithio am flynyddoedd lawer i ddod â'r ddeddfwriaeth gyfunol ar gyfer amgylchedd hanesyddol Cymru i'r pwynt hwn. Bydd eu gwaith yn parhau gyda datblygu'r is-ddeddfwriaeth a'u hymgysylltiad â rhanddeiliaid.
Mae Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) nid yn unig yn atgyfnerthu deddfwriaeth, mae hefyd yn rhan o god cyfraith Cymru. Ochr yn ochr â chydgrynhoi, mae codeiddio yn rhoi arf pwysig i ni greu a chynnal trefn yn llyfr cyfraith Cymru. Os caiff ei basio gan y Senedd, bydd y Bil, ynghyd â'r is-ddeddfwriaeth sydd ei hangen i'w chefnogi, yn ffurfio cod cyfraith Cymru ar yr amgylchedd hanesyddol ac yn cael eu cyhoeddi gyda'i gilydd. Wrth godeiddio cyfraith i Gymru, rydym yn dilyn ôl troed un o ddeddfwyr cynharaf hysbys Cymru, Hywel Dda, a godeiddiodd gyfraith Cymru yng nghanol y ddegfed ganrif yn ôl traddodiad. Rydym ni hefyd yn mynd â chyfraith Cymru yn ei blaen i gyfnod newydd o drefn, hygyrchedd ac addasu. Dim ond y cam cyntaf ymlaen yw Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) mewn cynllun eang i foderneiddio a diwygio'r gyfraith i Gymru.
Bydd y Bil diddymu deddfwriaeth (Cymru), sy'n diddymu darpariaethau segur nad ydynt bellach o gyfleustod neu fantais ymarferol, yn cael ei gyflwyno i'r Senedd yn fuan. Mae gwaith hefyd yn parhau i foderneiddio a symleiddio'r gyfraith gynllunio, ymgymeriad mwy arwyddocaol fyth na Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Hyderaf, felly, y caiff Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) eich cymeradwyaeth, yn ogystal â'n hymdrechion pellach i atgyfnerthu, codeiddio a gwella hygyrchedd cyfraith Cymru. Diolch, Llywydd.
It's my pleasure to speak at the Final Stage of this consolidation Bill. I want to join with the Counsel General in thanking those who've worked so hard on the Bill as it's travelled at some pace through the Senedd over the last few weeks. In particular, I want to thank the LJC committee for their work on the consolidation Bill. Second, it may surprise the Chamber that we as Welsh Conservatives will be happy to support this Bill today as well. Although we were disappointed that our previous amendments were not supported, we are grateful that the Counsel General was willing to listen and consider a range of views.
A number of the amendments concerned shipwrecks, and I'd like to reassure the Chamber they were not wrecking amendments, but amendments on wrecks. I welcome the fact that the Counsel General is open to suggestions on protecting the historic marine environment and that he'll be conducting a review in this area, but I'd like to assure him we'll keep a close eye on how he conducts the review and his adherence to the timetable he set out to the committee of the end of 2024. I'm looking forward to assessing what the Welsh Government comes up with in terms of a historic marine environment Bill and the future protections for shipwrecks. However, until we see that Bill, we'll reserve judgment.
It's my pleasure to support today's Bill on behalf of the Welsh Conservatives, upon which we'll continue to be a critical friend. Thank you.
Mae'n bleser gennyf siarad yng Nghyfnod Olaf y Bil cydgrynhoi hwn. Hoffwn ategu'r Cwnsler Cyffredinol a diolch i'r rheiny sydd wedi gweithio mor galed ar y Bil gan ei fod wedi teithio ar ryw gyflymder drwy'r Senedd dros yr wythnosau diwethaf. Yn benodol, hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad am eu gwaith ar y Bil cydgrynhoi. Yn ail, efallai y bydd yn synnu'r Siambr y byddwn ni y Ceidwadwyr Cymreig yn hapus i gefnogi'r Bil hwn heddiw hefyd. Er ein bod yn siomedig na chafodd ein gwelliannau blaenorol eu cefnogi, rydym yn ddiolchgar bod y Cwnsler Cyffredinol yn barod i wrando ac ystyried amryw safbwyntiau.
Roedd nifer o'r gwelliannau yn ymwneud â llongddrylliadau, a hoffwn dawelu meddyliau'r Siambr nad oedden nhw'n dryllio gwelliannau, ond yn welliannau ar ddrylliadau. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Cwnsler Cyffredinol yn agored i awgrymiadau ar ddiogelu'r amgylchedd morol hanesyddol ac y bydd yn cynnal adolygiad yn y maes hwn, ond hoffwn ei sicrhau y byddwn yn cadw llygad barcud ar sut mae'n cynnal yr adolygiad a'i ymlyniad wrth yr amserlen a nododd i'r pwyllgor diwedd 2024. Rwy'n edrych ymlaen at asesu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig o ran Bil amgylchedd morol hanesyddol a'r amddiffyniadau i longddrylliadau yn y dyfodol. Fodd bynnag, hyd nes y gwelwn y Bil hwnnw, byddwn yn ymatal rhag rhoi barn.
Mae'n bleser gennyf gefnogi'r Bil heddiw ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, y byddwn yn parhau i fod yn gyfaill beirniadol iddo. Diolch.
I've done it again, and forgotten the Chair of the constitution committee. I wonder why. Huw Irranca-Davies.
Rwyf wedi ei wneud eto, ac wedi anghofio Cadeirydd pwyllgor y cyfansoddiad. Tybed pam. Huw Irranca-Davies.
Diolch, Llywydd. It's because I'm not in the Chamber waving my arms at you. I think that's why it is. I've only got a few brief comments, but I do welcome the opportunity to say a few brief remarks this evening, as we conclude our consideration of the very first Welsh consolidation Bill. At the close of a late Tuesday evening in the Senedd, this Final Stage debate on the Historic Environment (Wales) Bill is itself an historic legislative moment.
The consolidation Bill scrutiny process is very different to what Members will be most familiar with when it comes to Bill scrutiny here in the Senedd. One main difference is that following detailed committee consideration of the Bill, which involves the consideration and disposal of amendments, just like Stage 2 for normal public Bills, my committee had to report to the Senedd and recommend whether the Bill should have a further amending stage in this Chamber, or whether it should proceed to Final Stage. That's the difference with a consolidation Bill. We recommended that the Bill should be able to come straight to Final Stage.
Our report also sets out two matters that we considered before making this recommendation. Firstly, during our initial consideration of the Bill, we drew to the Counsel General's attention a number of issues with the Bill, and we do believe that these issues have been addressed by the Counsel General during our detailed committee consideration. Secondly, during the detailed consideration, my fellow committee Member James Evans tabled amendments, which have just been referred to, relating to the protection of sites of historic wrecks—though not a wrecking amendment, as we've just been told. These amendments were not agreed, but as a committee we are content with the subsequent information provided by the Counsel General about how the Welsh Government will indeed take forward plans to review all the legislation relating to the protection of sites of historic wrecks and anticipated time frames for undertaking such work.
When I spoke during the initial considerations back in January, I said on behalf of the committee that—[Inaudible.]
Diolch, Llywydd. Y rheswm am hynny yw nad ydw i yn y Siambr yn chwifio fy mreichiau atoch chi. Credaf mai dyna'r rheswm. Dim ond ychydig o sylwadau byr sydd gen i, ond rwyf yn croesawu'r cyfle i ddweud ychydig o sylwadau byr heno, wrth i ni orffen ystyried y Bil cydgrynhoi Cymreig cyntaf un. Ar ddiwedd nos Fawrth hwyr yn y Senedd, mae'r ddadl Cyfnod Olaf hon ar Fil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) ei hun yn foment ddeddfwriaethol hanesyddol.
Mae'r broses o graffu ar y Bil cydgrynhoi yn wahanol iawn i'r hyn y bydd Aelodau'n fwyaf cyfarwydd ag ef o ran craffu ar Filiau yma yn y Senedd. Un prif wahaniaeth yw, ar ôl i'r Pwyllgor ystyried Bil yn fanwl, sy'n cynnwys ystyried a gwaredu gwelliannau, yn union fel Cyfnod 2 ar gyfer Biliau cyhoeddus arferol, bu'n rhaid i fy mhwyllgor adrodd i'r Senedd ac argymell a ddylai'r Bil gael cam diwygio pellach yn y Siambr hon, neu a ddylai fynd ymlaen i'r Cyfnod Terfynol. Dyna'r gwahaniaeth gyda Bil cydgrynhoi. Fe wnaethom ni argymell y dylai'r Bil allu dod yn syth i'r Cyfnod Terfynol.
Mae ein hadroddiad hefyd yn nodi dau fater yr oeddem yn eu hystyried cyn gwneud yr argymhelliad hwn. Yn gyntaf, wrth ystyried y Bil am y tro cyntaf, fe dynnon ni sylw'r Cwnsler Cyffredinol at nifer o faterion gyda'r Bil, ac rydym yn credu bod y materion hyn wedi cael sylw gan y Cwnsler Cyffredinol yn ystod ein hystyriaeth fanwl fel pwyllgor. Yn ail, yn ystod yr ystyriaeth fanwl, cyflwynodd fy nghyd-aelod o'r pwyllgor, James Evans, welliannau, sydd newydd gael eu cyfeirio atynt, yn ymwneud â diogelu safleoedd llongddrylliadau hanesyddol—er nad yw'n welliant dryllio, fel y dywedwyd wrthym ni. Ni chytunwyd ar y gwelliannau hyn, ond fel pwyllgor rydym yn fodlon â'r wybodaeth ddilynol a ddarparwyd gan y Cwnsler Cyffredinol am sut y bydd Llywodraeth Cymru yn wir yn bwrw ymlaen â chynlluniau i adolygu'r holl ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â diogelu safleoedd o longddrylliadau hanesyddol ac amserlenni disgwyliedig ar gyfer gwneud gwaith o'r fath.
Pan siaradais yn ystod yr ystyriaethau cychwynnol yn ôl ym mis Ionawr, dywedais ar ran y pwyllgor—[Anghlywadwy.]
I'm afraid we are losing the connection with you, Huw Irranca-Davies. Unless it can be restored very suddenly, I'm going to move on. I'm sure that most of the points you were about to make are a matter of record in your report as a committee. I'm going to ask the Counsel General, therefore, if he has any comments to make to sum up the debate.
Mae arna i ofn ein bod ni'n colli'r cysylltiad gyda chi, Huw Irranca-Davies. Oni bai bod modd ei adfer yn sydyn iawn, rwy'n mynd i symud ymlaen. Rwy'n siŵr bod y rhan fwyaf o'r pwyntiau yr oeddech chi ar fin eu gwneud ar gof a chadw yn eich adroddiad fel pwyllgor. Gofynnaf i'r Cwnsler Cyffredinol, felly, a oes ganddo unrhyw sylwadau i'w gwneud i grynhoi'r ddadl.
I just have a few closing comments. The points made with regard to the marine environment are valid ones. I think the problem was that with the marine environment, there are many aspects to it. It's not just about shipwrecks; it ranges from submerged prehistoric landscapes to the evidence of modern industrial and military activity. There are certain areas that are potentially reserved. To review the whole of it and to do it properly is quite a considerable undertaking. It is one that needs to be undertaken, it is an area that needs to be consolidated, and it is an area where there will be a review to assess what is required in order to undertake that particular process. So, it's not something forgotten. I'd also remind Members that, of course, consolidation and codification is not a race; it is a long-term process in respect of some of the areas of law. I've mentioned the statute law (repeals) Bill, but also the planning Bill, and no doubt there will be others in due course.
I'm pleased to move the Historic Environment (Wales) Bill. If you pass the legislation today, owners of scheduled monuments or listed buildings in any corner of Wales will, for the first time, be able to find the legislation that they need in one place, in Welsh or English, and in a language that is clear and easy to understand. This will transform the protection and management of the Welsh historic environment. I urge you to support this legislation. Diolch, Llywydd.
Dim ond ambell sylw sydd gen i wrth gloi. Mae'r pwyntiau a wneir o ran yr amgylchedd morol yn rhai dilys. Credaf mai'r broblem oedd, gyda'r amgylchedd morol, bod sawl agwedd iddo. Nid llongddrylliadau yn unig sy'n bwysig; mae'n amrywio o dirluniau cynhanesyddol tanfor i dystiolaeth o weithgarwch diwydiannol a milwrol modern. Mae rhai meysydd sydd o bosib wedi eu cadw'n ôl. Mae adolygu'r holl faes yn ei grynswth a'i wneud yn iawn yn dipyn o ymgymeriad. Mae'n un sydd angen ei wneud, mae'n faes sydd angen ei gydgrynhoi, ac mae'n faes lle bydd adolygiad i asesu'r hyn sydd ei angen er mwyn cynnal y broses benodol honno. Felly, nid rhywbeth wedi'i anghofio ydi e. Byddwn i hefyd yn atgoffa'r Aelodau nad yw cydgrynhoi a chodeiddo, wrth gwrs, yn ras; mae'n broses hirdymor o ran rhai o feysydd y gyfraith. Rwyf wedi sôn am y Bil cyfraith statud (diddymu), ond hefyd y Bil cynllunio, ac mae'n siŵr y bydd eraill maes o law.
Rwy'n falch o gyflwyno Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Os byddwch yn pasio'r ddeddfwriaeth heddiw, bydd perchnogion henebion cofrestredig neu adeiladau rhestredig yn unrhyw gornel o Gymru, am y tro cyntaf, yn gallu dod o hyd i'r ddeddfwriaeth sydd ei hangen arnynt mewn un lle, yn Gymraeg neu'n Saesneg, ac mewn iaith sy'n glir ac yn hawdd ei deall. Bydd hyn yn trawsnewid y ffordd y caiff amgylchedd hanesyddol Cymru ei ddiogelu a'i reoli. Rwy'n eich annog i gefnogi'r ddeddfwriaeth hon. Diolch, Llywydd.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol. Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, bydd rhaid cynnal pleidlais ar gynigion y Cyfnod Terfynol yma, felly dwi'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem yma hefyd tan y cyfnod pleidleisio.
Thank you, Counsel General. In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Final Stage motions, so I defer voting on this item also until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i fi i ganu'r gloch, dwi'n symud yn syth at y bleidlais gyntaf.
That brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to our first vote.
Mae’r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Tai Cymdeithasol (Rheoleiddio). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 12 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i gymeradwyo.
The first vote this afternoon is on the LCM on the Social Housing (Regulation) Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 39, no abstentions, 12 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 10—Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Tai Cymdeithasol (Rheoleiddio): O blaid: 39, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 10—LCM on the Social Housing (Regulation) Bill: For: 39, Against: 12, Abstain: 0
Motion has been agreed
Cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Caffael, cynnig 1, sydd nesaf, a'r cynnig yma yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 12 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i gymeradwyo.
The next vote is on the LCM on the Procurement Bill, motion 1, and this was tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 39, no abstentions, and 12 against. Therefore, that motion is agreed.
Eitem 11—Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Caffael, cynnig 1: O blaid: 39, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 11—LCM on the Procurement Bill, motion 1: For: 39, Against: 12, Abstain: 0
Motion has been agreed
Y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Caffael, cynnig 2, sydd nesaf. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei wrthod.
The next vote is on the LCM on the Procurement Bill, motion 2. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 38 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 12—Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Caffael, cynnig 2: O blaid: 13, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 12—LCM on the Procurement Bill, motion 2: For: 13, Against: 38, Abstain: 0
Motion has been rejected
Y bleidlais nesaf yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil Cyfraith yr Undeb Ewropeaidd a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Mick Antoniw. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais, felly. O blaid 13, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei wrthod.
The next vote is on the LCM on the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Mick Antoniw. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 38 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 13—Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil Cyfraith yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio): O blaid: 13, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 13—LCM on the Retained EU Law (Revocation and Reform) Bill: For: 13, Against: 38, Abstain: 0
Motion has been rejected
Mae'r bleidlais olaf ar y ddadl ar Gyfnod Terfynol Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Galwaf am bleidlais ar y cynnig i gymeradwyo Bil yr amgylchedd hanesyddol. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 51, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
The final vote is on the debate on the Final Stage of the Historic Environment (Wales) Bill. I call for a vote on the motion to approve the Historic Environment (Wales) Bill. Open the vote. Close the vote. In favour 51, no abstentions and none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 14—Dadl: Cyfnod Terfynol Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru): O blaid: 51, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 14—Debate: Final Stage of the Historic Environment (Wales) Bill: For: 51, Against: 0, Abstain: 0
Motion has been agreed
Dyna ddiwedd ar ein pleidleisio ni. Dyna ddiwedd ar ein gwaith ni am y dydd heddiw.
That brings voting to a close and concludes our business for today.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:19.
The meeting ended at 19:19.