Y Cyfarfod Llawn
Plenary
28/09/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da. Dyma ni'n cychwyn ar y cyfarfod. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Altaf Hussain.
Good afternoon. We will now start the meeting. The first item on this afternoon's agenda is questions to the Minister for Finance and Local Government, and the first question is from Altaf Hussain.
1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda chydweithwyr mewn llywodraeth leol ar ddyfodol y dreth gyngor? OQ58421
1. What discussions has the Minister had with colleagues in local government on the future of council tax? OQ58421
Through our established partnership arrangements, I've involved local government at every stage in developing plans to create a fairer council tax. I met with all 22 leaders in June, ahead of launching our phase 1 consultation, and I will convene regular discussions as we move forward.
Drwy ein trefniadau partneriaeth sefydledig, rwyf wedi cynnwys llywodraeth leol ar bob cam wrth ddatblygu cynlluniau i greu treth gyngor decach. Cyfarfûm â phob un o’r 22 arweinydd ym mis Mehefin, cyn lansio ein hymgynghoriad cam 1, a byddaf yn cynnull trafodaethau rheolaidd wrth inni symud ymlaen.
Minister, many people are worried about the cost of living. Many now fear that your consultation on the future of council tax will mean that more households will pay a lot more in tax as the last revaluation did. Council tax, along with mortgage or rents and energy costs are now the biggest outgoings a family will face and next year are also predicted to bring financial hardship to many. Has the Minister considered—[Inaudible.]
Weinidog, mae llawer o bobl yn poeni am gostau byw. Mae llawer yn ofni bellach y bydd eich ymgynghoriad ar ddyfodol y dreth gyngor yn golygu y bydd mwy o aelwydydd yn talu llawer mwy mewn treth, fel a ddigwyddodd gyda'r ailbrisio diwethaf. Y dreth gyngor, ynghyd â morgeisi neu renti a chostau ynni yw’r gwariant mwyaf y bydd teulu’n ei wynebu bellach, a rhagwelir hefyd y byddant yn arwain at galedi ariannol i lawer y flwyddyn nesaf. A yw’r Gweinidog wedi ystyried—[Anghlywadwy.]
The first thing to say about our proposals in respect of the reform of council tax is that they are not going to happen immediately or require a revaluation of all of our properties across Wales in order to give us the building blocks for the revaluation. We have had some work done by the Institute for Fiscal Studies, which has looked at the potential implications, and we think that there will be more people who gain, by either having a reduction in their council tax or by having their council tax stay the same, than there are in terms of people who would see an increase. We are thinking about transitional arrangements for those people who may see an increase and that's part of our consultation as well. But, at the moment, this really is about testing our ideas and gaining as many consultation responses as we can. We've had 900 so far, so it's been incredibly popular, but we want to hear from as many people with as many perspectives as possible.
In terms of the immediate challenges of the cost-of-living crisis, I do want to draw everybody's attention to our council tax reduction scheme. We know that there are people across Wales who aren't getting the support that they are entitled to through that scheme. And people can go to either their council website or the Welsh Government's website to find out more and see how they can apply for that support because, as I say, it's not being taken up by everybody who is entitled to it.
Y peth cyntaf i’w ddweud am ein cynigion mewn perthynas â diwygio’r dreth gyngor yw nad ydynt yn mynd i ddigwydd ar unwaith ac na fydd angen ailbrisio ein holl eiddo yng Nghymru er mwyn rhoi’r blociau adeiladu i ni ar gyfer yr ailbrisio. Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi gwneud rhywfaint o waith ar ein cyfer gan edrych ar y goblygiadau posibl, a chredwn y bydd mwy o bobl ar eu hennill, naill ai drwy gael gostyngiad yn eu treth gyngor neu drwy gael eu treth gyngor yn aros yr un fath, nag sydd o bobl a fyddai'n wynebu cynnydd. Rydym yn meddwl am drefniadau pontio ar gyfer y bobl a allai wynebu cynnydd, ac mae hynny'n rhan o'n hymgynghoriad hefyd. Ond ar hyn o bryd, mae a wnelo hyn â phrofi ein syniadau a chasglu cymaint o ymatebion i'r ymgynghoriad ag y gallwn. Rydym wedi cael 900 hyd yn hyn, felly mae wedi bod yn hynod boblogaidd, ond rydym am glywed gan gynifer o bobl gyda chymaint o safbwyntiau â phosibl.
O ran heriau uniongyrchol yr argyfwng costau byw, hoffwn dynnu sylw pawb at ein cynllun gostyngiadau’r dreth gyngor. Gwyddom fod yna bobl ledled Cymru nad ydynt yn cael y cymorth y mae ganddynt hawl iddo drwy'r cynllun hwnnw. A gall pobl ymweld naill ai â gwefan eu cyngor neu wefan Llywodraeth Cymru i gael gwybod mwy a gweld sut y gallant wneud cais am y cymorth hwnnw oherwydd, fel y dywedaf, nid yw pawb sydd â hawl iddo'n manteisio arno.
Plaid Cymru has long argued the case that council tax is in need of reform. It's outdated, it's regressive, and the IFS recognises this. The proposals jointly agreed by Plaid Cymru and Welsh Government are the first step in changing the council tax system to one that is fairer and more progressive whilst still supporting the services delivered by local authorities. But, with the cost-of-living crisis taking hold and knowing that council tax arrears is already a significant problem and likely to worsen, what conversations has the Minister had with relevant stakeholders relating to a potential debt bonfire, forgiving those in arrears? I know that would go a long way in helping so many in Wales today.
Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro fod angen diwygio’r dreth gyngor. Mae wedi dyddio, mae'n anflaengar, ac mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn cydnabod hyn. Y cynigion y cytunwyd arnynt ar y cyd rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru yw’r cam cyntaf i newid system y dreth gyngor i un sy’n decach ac yn fwy blaengar gan barhau i gefnogi’r gwasanaethau a ddarperir gan awdurdodau lleol. Ond gyda’r argyfwng costau byw yn cydio a chan wybod bod ôl-ddyledion y dreth gyngor eisoes yn broblem sylweddol ac yn debygol o waethygu, pa sgyrsiau y mae’r Gweinidog wedi’u cael gyda rhanddeiliaid perthnasol ynglŷn â'r posibilrwydd o goelcerth dyledion, gan faddau dyledion y rheini sydd ag ôl-ddyledion? Gwn y byddai hynny’n gwneud cryn dipyn i helpu cynifer o bobl yng Nghymru heddiw.
I do recognise as well that this is an important area of joint working between Plaid Cymru and the Welsh Government. I'm very grateful to Cefin Campbell in particular for the work that he's done in helping shape the ideas for a council tax that will rebalance the tax burden on households and fund the services that everybody benefits from, and that connects people to their communities and also has built in regular updates to keep it fair into the future.
I think the most important thing that we can do to support people at the moment is to ensure that everybody who is entitled to support through the council tax reduction scheme is able to get that support—and, as I say, there are lots of people who aren't—and also to work with local authorities in terms of the approach that they have to arrears. So, we've taken a person-centred approach to that. The local authorities themselves have come up with a set of guidelines and a toolkit to help them take that person-centred approach and to explore with the individual if there's more that they could be doing.
Quite simply, a bonfire of debt is unaffordable at the moment, unless, of course, Plaid Cymru want to pinpoint areas that we can move money from within the Welsh Government budget to support that. I'm always open to those discussions and those ideas, but, at the moment, I think it's about making sure that we have as many people accessing the support as they can, potentially reducing their bills to nil, and also supporting those who are in debt to have a manageable programme of paying back those debts to the council.
Rwy’n cydnabod hefyd fod hwn yn faes cydweithio pwysig rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru. Rwy’n ddiolchgar iawn i Cefin Campbell yn arbennig am y gwaith y mae wedi’i wneud i helpu i lunio’r syniadau ar gyfer treth gyngor a fydd yn ailgydbwyso baich trethi ar aelwydydd ac yn ariannu’r gwasanaethau y mae pawb yn elwa ohonynt, ac sy’n cysylltu pobl â’u cymunedau, ac sy'n cynnwys diweddariadau rheolaidd i'w chadw'n deg yn y dyfodol.
Credaf mai’r peth pwysicaf y gallwn ei wneud i gefnogi pobl ar hyn o bryd yw sicrhau bod pawb sydd â hawl i gymorth drwy gynllun gostyngiadau’r dreth gyngor yn gallu cael y cymorth hwnnw—ac fel y dywedais, ceir llawer o bobl nad ydynt yn ei gael—yn ogystal â gweithio gydag awdurdodau lleol ar eu dull o weithredu ar ôl-ddyledion. Felly, rydym wedi mabwysiadu dull sy’n canolbwyntio ar yr unigolyn o weithredu ar hynny. Mae'r awdurdodau lleol eu hunain wedi llunio set o ganllawiau a phecyn cymorth i'w helpu i fabwysiadu dull o'r fath sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, ac i archwilio gyda'r unigolyn i weld a oes mwy y gallent fod yn ei wneud.
Yn syml iawn, mae coelcerth dyledion yn anfforddiadwy ar hyn o bryd, oni bai, wrth gwrs, y gall Plaid Cymru nodi meysydd lle y gallwn fynd ag arian o gyllideb Llywodraeth Cymru i gefnogi hynny. Rwyf bob amser yn agored i’r trafodaethau a’r syniadau hynny, ond ar hyn o bryd, credaf fod a wnelo hyn â sicrhau bod gennym gynifer o bobl â phosibl yn cael y cymorth, gan ostwng eu biliau i ddim o bosibl, yn ogystal â chefnogi'r rheini sydd mewn dyled i gael rhaglen ymarferol i dalu'r dyledion hynny yn ôl i'r cyngor.
The reform agenda that's currently on to adjust and make a little bit more progressive the current tax system we have is welcome, and in fact it's long overdue, but it's why I'm also having letters from my constituents, because there will always be winners and losers, and I've got some constituents worried that they'll be on the losing side of this, but it is long overdue. But, could I ask the Minister, longer term, is the Welsh Government still, with other parties as well, interested in those discussions around a land reform tax, a fundamental change to the system, in the longer term, of course, or some sort of hybrid model? We know that's it had experimentation worldwide on this, but a Welsh version of this, surely, more progressive, more equitable, and also something that is a tax on the wealth of the landowners, as opposed to a tax on investing in the added value of that land, so it's not a disincentive to entrepreneurism. Is that still on the agenda?
Rwy'n croesawu'r agenda ddiwygio bresennol i addasu'r system dreth bresennol sydd gennym a'i gwneud ychydig yn fwy blaengar, ac mewn gwirionedd, mae’n hen bryd gwneud hynny, ond dyna pam fy mod hefyd yn cael llythyrau gan fy etholwyr, gan y bydd bob amser rhai pobl yn ennill a rhai'n colli, ac mae gennyf rai etholwyr yn poeni y byddant yn colli mewn perthynas â hyn, ond mae'n hen bryd gwneud hyn. Ond a gaf fi ofyn i’r Gweinidog, yn fwy hirdymor, a oes diddordeb gan Lywodraeth Cymru o hyd, gyda phleidiau eraill hefyd, yn y trafodaethau ynghylch treth diwygio tir, newid sylfaenol i’r system, yn fwy hirdymor wrth gwrs, neu ryw fath o fodel hybrid? Gwyddom fod arbrofion wedi'u cynnal ledled y byd ar hyn, ond fersiwn Gymreig o hyn, yn sicr, yn fwy blaengar, yn fwy teg, a rhywbeth hefyd sy'n dreth ar gyfoeth y tirfeddianwyr, yn hytrach na threth ar fuddsoddi yng ngwerth ychwanegol y tir hwnnw, fel nad yw’n ddatgymhelliad i entrepreneuriaeth. A yw hynny'n dal ar yr agenda?
Huw Irranca-Davies is entirely right that reform is long overdue. It's something that the IFS also noted in its report. It said that council tax is out of date, regressive and distortionary, and we recognise all of that. The IFS did recognise that we are the only part of the United Kingdom that has ever revalued its council tax base, but, nonetheless, we are still very out of date. And the work that we're doing will take us this whole Senedd term, I think, in terms of delivering our council tax reforms, but that doesn't mean that we're not thinking about more radical and fundamental reforms for the future as well. So, in parallel to the work that we're delivering on the revaluation, and the other work attached to that, looking at our support and our exemptions and premiums, and so on, we're also continuing the work on the land value tax, to explore what that might mean for Wales, how it might operate, and also, particularly, with an interest in the first instance, perhaps, in how it might operate in the field of non-domestic rates. So, I think there's a lot of potential there, but, just to reassure those colleagues who do have a strong interest in that, it's very much still part of our explorations.
Mae Huw Irranca-Davies yn llygad ei le ei bod yn hen bryd diwygio. Mae'n rhywbeth y mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid hefyd wedi'i nodi yn ei adroddiad. Dywedodd fod y dreth gyngor wedi dyddio, yn anflaengar ac yn afluniol, ac rydym yn cydnabod hynny oll. Roedd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn cydnabod mai ni yw’r unig ran o’r Deyrnas Unedig erioed sydd wedi ailbrisio ei sylfaen dreth gyngor, ond serch hynny, rydym yn dal i fod ymhell ar ei hôl hi. A chredaf y bydd y gwaith a wnawn yn cymryd tymor cyfan y Senedd hon er mwyn cyflawni ein diwygiadau i’r dreth gyngor, ond nid yw hynny'n golygu nad ydym yn meddwl am ddiwygiadau mwy radical a sylfaenol ar gyfer y dyfodol hefyd. Felly, ochr yn ochr â'r gwaith a gyflawnwn ar ailbrisio, a'r gwaith arall sydd ynghlwm wrth hynny, gan gynnwys edrych ar ein cymorth a'n heithriadau a'n premiymau ac ati, rydym hefyd yn parhau â'r gwaith ar y dreth gwerth tir, i archwilio beth y gallai hynny ei olygu i Gymru, sut y gallai weithredu, a hefyd, yn arbennig, gyda diddordeb yn y lle cyntaf, efallai, yn y modd y gallai weithredu ym maes ardrethi annomestig. Felly, credaf fod llawer o botensial yno, ond hoffwn roi sicrwydd i'm cyd-Aelodau sydd â diddordeb cryf yn hynny ei fod yn dal i fod yn rhan o'n harchwiliadau.
2. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda Thrysorlys EF ynglŷn â chronfa ffyniant bro Llywodraeth y DU? OQ58438
2. What discussions has the Minister had with HM Treasury regarding the UK Government's levelling-up fund? OQ58438
The UK Government has bypassed the Welsh Government and the Senedd on this fund, which fails to address persistent regional inequalities across the UK. I have repeatedly raised with a succession of Chancellors and Treasury Ministers the disruption and the substantial loss of overall funding impacting communities, businesses and charities in Wales.
Mae Llywodraeth y DU wedi diystyru Llywodraeth Cymru a’r Senedd mewn perthynas â'r gronfa hon, sy’n methu mynd i’r afael ag anghydraddoldebau rhanbarthol parhaus ledled y DU. Dro ar ôl tro, rwyf wedi sôn wrth gyfres o Gangellorion a Gweinidogion y Trysorlys am y tarfu a’r golled sylweddol o gyllid cyffredinol sy’n effeithio ar gymunedau, busnesau ac elusennau yng Nghymru.
And it's causing a real problem; the change of leadership in the Treasury and in the Government has left a lot of uncertainty, although there was already uncertainty there. We've currently got a Government that is pushing the accelerator and the brake on the economy at the same time, and burning out the engine—no wonder they have not got attention to levelling-up. Perhaps they have got attention to levelling-up—levelling-up for bankers, but not levelling-up for our communities. [Interruption.] You might not like it, but it's the truth. Caerphilly County Borough Council has been able to access some of the funding, but the problem is it comes with very tight deadlines, and that increases the amount of risk and uncertainty involved in the delivery of the funding. They've got to spend that money this financial year, but the advice and the delivery of the funds are very uncertain. So, would the Minister do her best to raise this with the UK Government? Caerphilly council are doing their part, and surely now it's time for the UK Government to do their part.
Ac mae'n achosi problem wirioneddol; mae’r newid arweinyddiaeth yn y Trysorlys ac yn y Llywodraeth wedi arwain at lawer o ansicrwydd, er bod ansicrwydd yno eisoes. Ar hyn o bryd, mae gennym Lywodraeth sy'n rhoi eu troed ar y sbardun a'r brêc ar yr economi ar yr un pryd, ac yn gorweithio'r injan—nid yw'n syndod nad ydynt wedi denu sylw at godi'r gwastad. Efallai eu bod wedi denu sylw at godi'r gwastad—codi'r gwastad i fancwyr, ond nid codi'r gwastad i'n cymunedau. [Torri ar draws.] Efallai nad ydych yn hoffi hynny, ond dyna'r gwir. Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi gallu cael rhywfaint o’r cyllid, ond y broblem yw bod terfynau amser tynn iawn ynghlwm wrtho, ac mae hynny’n cynyddu faint o risg ac ansicrwydd sy’n gysylltiedig â'r gwaith o ddarparu’r cyllid. Mae'n rhaid iddynt wario'r arian hwnnw yn ystod y flwyddyn ariannol hon, ond mae'r cyngor a'r ffordd y caiff yr arian ei ddarparu'n ansicr iawn. Felly, a wnaiff y Gweinidog ei gorau i godi hyn gyda Llywodraeth y DU? Mae cyngor Caerffili yn chwarae eu rhan, ac mae'n bryd bellach i Lywodraeth y DU chwarae ei rhan hithau.
I'd be more than happy to continue to make these arguments in regard to both the levelling-up fund and the shared prosperity fund to the UK Government. We do have our next meeting of the inter-ministerial standing committee, which is what the quadrilaterals used to be, where all the Ministers for finance from the UK get together, and we've asked specifically for a discussion on replacement European Union funding. The short deadlines are a real concern. Of course, with European funding, you'd have a number of years over which to profile the spend, and the short deadlines for both applications and delivery, I think, are really concerning. Also, the size of the fund is a real worry as well. I know that Caerphilly has bid for more than £66 million of funding from the second round of the levelling-up fund, but the fund itself is only worth £800 million across Scotland, Northern Ireland and Wales, so it will do very little to level up, and we fear that there may be a good number of disappointed local authorities in terms of the bids that they've put forward. But we will absolutely continue to press the UK Government—I do so with my colleague Vaughan Gething, who leads on this—to have a more timely approach and also just to increase the level of funding that is available through these funds.
Rwy'n fwy na pharod i barhau i gyflwyno’r dadleuon hyn ynghylch y gronfa ffyniant bro a’r gronfa ffyniant gyffredin i Lywodraeth y DU. Mae gennym gyfarfod nesaf y pwyllgor sefydlog rhyngweinidogol, sef y cyfarfodydd pedairochrog gynt, lle mae holl Weinidogion cyllid y DU yn dod ynghyd, ac rydym wedi gofyn yn benodol am drafodaeth ar arian newydd yn lle cyllid yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r terfynau amser byr yn bryder gwirioneddol. Wrth gwrs, gyda chyllid Ewropeaidd, byddech yn proffilio'r gwariant dros nifer o flynyddoedd, a chredaf fod y terfynau amser byr ar gyfer ceisiadau a chyflawni yn destun cryn bryder. Yn ogystal â hynny, mae maint y gronfa'n destun cryn bryder hefyd. Gwn fod Caerffili wedi gwneud cais am fwy na £66 miliwn o gyllid drwy ail rownd y gronfa ffyniant bro, ond nid yw’r gronfa ei hun ond yn werth £800 miliwn ar gyfer yr Alban, Gogledd Iwerddon a Chymru, felly ychydig iawn y bydd yn ei wneud i godi'r gwastad, ac rydym yn ofni y gallai nifer o awdurdodau lleol gael eu siomi mewn perthynas â'r ceisiadau y maent wedi'u cyflwyno. Ond yn sicr, byddwn yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU—rwy'n gwneud hynny gyda fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething, sy'n arwain ar hyn—i gael dull mwy amserol, ac i gynyddu lefel y cyllid sydd ar gael drwy'r cronfeydd hyn.
The UK Government's levelling-up agenda has brought great benefits to mid Wales, with the last autumn budget seeing a total of £22 million being invested in Powys for elements of social care, tourism and housing, most of which are truly needed in my community. Does the Minister agree with me that funding like this from the Conservative UK Government is a huge boost for rural communities, money which would never have been received from the EU or the Welsh Government under old bureaucratic funding systems, because the UK Conservative Government are interested in levelling up, as you are only interested in levelling down?
Mae agenda ffyniant bro Llywodraeth y DU wedi darparu buddion sylweddol i ganolbarth Cymru, gyda chyfanswm o £22 miliwn yn cael ei fuddsoddi ym Mhowys yng nghyllideb yr hydref diwethaf ar gyfer elfennau o ofal cymdeithasol, twristiaeth a thai, y mae gwir angen y rhan fwyaf ohonynt yn fy nghymuned. A yw’r Gweinidog yn cytuno â mi fod cyllid o'r fath gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn hwb enfawr i gymunedau gwledig, arian na fyddai byth wedi’i ddarparu gan yr UE na Llywodraeth Cymru o dan hen systemau ariannu biwrocrataidd, gan fod Llywodraeth Geidwadol y DU yn awyddus i godi'r gwastad, a chithau ond yn awyddus i ostwng y gwastad?
Well, I was wondering where to even start with that contribution, because we know that the methodology alone results in the fact that Wales will receive £1 billion less in replacement funding from the United Kingdom as compared to what we would have had from the European Union. So, Wales is being absolutely ripped off on this point. And if you think that £20 million in one area of Wales is a great success from the fund, it's absolutely ridiculous, because the amount of funding that is now coming to Wales is so much smaller than it could have been, and we'll be able to do much less across Wales.
Wel, roeddwn yn meddwl tybed ble i ddechrau gyda’r cyfraniad hwnnw, gan y gwyddom fod y fethodoleg yn unig yn golygu y bydd Cymru’n cael £1 biliwn yn llai mewn arian newydd gan y Deyrnas Unedig o gymharu â’r hyn y byddem wedi’i gael gan yr Undeb Ewropeaidd. Felly, mae Cymru ar ei cholled yn llwyr yn hyn. Ac os ydych yn credu bod £20 miliwn mewn un ardal o Gymru yn gyfystyr â llwyddiant mawr yn sgil y gronfa, mae hynny'n gwbl chwerthinllyd, gan fod swm y cyllid sydd bellach yn dod i Gymru gymaint yn llai nag y gallai fod, a byddwn yn gallu gwneud llai o lawer ledled Cymru.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Peter Fox.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Peter Fox.
Thank you, Presiding Officer. Minister, I know things got a little passionate in the Chamber yesterday, so I do just want to bring the focus back onto how we can help the Welsh economy and Welsh businesses to move forward. In your statement yesterday, you suggested that you didn't support the idea of investment zones, although I appreciate that you'll be having more conversations with UK Government counterparts about these. I believe that these zones have the potential to drive forward business growth and high-skilled jobs in the areas that need them most. Rather than displacing economic activity, if designed in the right way, they could be an opportunity for us to spread investment and aspiration across the country. They also have the potential of complementing some of the other growth deals, city deals, potential free ports as well. Now, I know that our experience with enterprise zones has been mixed across Wales, but there is therefore scope for more ambitious plans to kick start developing. As Ben Francis, the policy chair of the Federation of Small Businesses Cymru, said,
'Wales cannot afford to be left behind in the mission of boosting regional competitiveness.'
Will you give assurances, Minister, that you do intend on taking an open-minded approach to the potential for investment zones to be established in Wales, and, if you are against investment zones, then what is the Welsh strategy? How do Ministers intend to use their levers to deliver the levels of economic growth that are needed to overcome the present challenges and to deliver a brighter future for our communities?
Diolch, Lywydd. Weinidog, gwn i bethau fynd braidd yn danbaid yn y Siambr ddoe, felly hoffwn fynd yn ôl i ganolbwyntio ar sut y gallwn helpu economi Cymru a busnesau Cymru i symud ymlaen. Yn eich datganiad ddoe, fe wnaethoch awgrymu nad oeddech yn cefnogi’r syniad o barthau buddsoddi, er fy mod yn derbyn y byddwch yn cael mwy o sgyrsiau gyda swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU ynglŷn â'r rhain. Credaf fod gan y parthau hyn botensial i hybu twf busnes a swyddi crefftus iawn yn yr ardaloedd sydd eu hangen fwyaf. Yn hytrach na chael gwared ar weithgarwch economaidd, os cânt eu cynllunio yn y ffordd gywir, gallent fod yn gyfle inni ledaenu buddsoddiad a dyhead ledled y wlad. Mae ganddynt botensial hefyd i ategu rhai o’r bargeinion twf eraill, bargeinion dinesig, a phorthladdoedd rhydd posibl hefyd. Nawr, gwn fod ein profiad gydag ardaloedd menter wedi bod yn gymysg ledled Cymru, ond mae lle felly i gynlluniau mwy uchelgeisiol roi hwb i ddatblygu. Fel y dywedodd Ben Francis, cadeirydd polisi Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru,
'Ni all Cymru fforddio cael ei gadael ar ôl yn y genhadaeth i hybu cystadleurwydd rhanbarthol.'
Weinidog, a wnewch chi roi sicrwydd i ni eich bod yn bwriadu mabwysiadu agwedd agored tuag at y posibilrwydd o sefydlu parthau buddsoddi yng Nghymru, ac os ydych yn erbyn parthau buddsoddi, beth yw strategaeth Cymru? Sut y mae Gweinidogion yn bwriadu defnyddio eu hysgogiadau i sicrhau'r lefelau o dwf economaidd sydd eu hangen i oresgyn yr heriau presennol ac i sicrhau dyfodol mwy disglair i’n cymunedau?
Well, we are very sceptical about the benefits that investment zones could bring, precisely because we disagree with your analysis in the sense that we believe that investment zones do have the propensity to draw investment away from some areas, and so displacing economic activity from the areas that it's most needed in. And that was one of our concerns over the free ports as well.
We are open, of course, to having discussions with the UK Government to hear them out on this issue to see exactly what their proposal is. I do think it's a shame that they didn't have discussions with us ahead of the announcement, bearing in mind that if they want to deliver this policy in Wales, they're going to need Welsh Government to work with them in the sense that non-domestic rates are devolved to Wales, land transaction tax is devolved to Wales, planning is devolved to Wales. So, they will need all of those tools to deliver those investment zones. Of course we'll have the conversations, but I think our starting point is that we're sceptical about the benefits that they can bring.
Wel, rydym yn amheus iawn ynghylch y manteision y gallai parthau buddsoddi eu darparu, gan ein bod yn anghytuno â’ch dadansoddiad yn yr ystyr ein bod yn credu bod parthau buddsoddi’n tueddu i dynnu buddsoddiad oddi wrth rai ardaloedd, gan gael gwared ar weithgarwch economaidd o’r ardaloedd lle mae ei angen fwyaf. A dyna oedd un o'n pryderon ynghylch y porthladdoedd rhydd hefyd.
Rydym yn agored, wrth gwrs, i gael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn i glywed beth yn union yw eu cynnig. Credaf ei bod yn drueni na chawsant drafodaethau gyda ni cyn y cyhoeddiad, gan gofio, os ydynt am roi'r polisi hwn ar waith yng Nghymru, y bydd angen i Lywodraeth Cymru weithio gyda hwy yn yr ystyr fod ardrethi annomestig wedi'u datganoli i Gymru, mae’r dreth trafodiadau tir wedi’i datganoli i Gymru, mae cynllunio wedi’i ddatganoli i Gymru. Felly, bydd angen yr holl arfau hynny arnynt er mwyn creu'r parthau buddsoddi hynny. Wrth gwrs y byddwn yn cael y sgyrsiau, ond credaf mai ein man cychwyn yw ein bod yn amheus ynghylch y manteision y gallent eu darparu.
Thank you for that, Minister. I think what the UK Government has proven, through its discussions and movement on free ports with Welsh Government, is that they are happy to talk and work with you. So, I'm sure that can happen with the other zones as well.
Presiding Officer, we've heard a lot about the energy crisis over recent months, and I very much welcome the UK Government's energy bill relief scheme. This is something that obviously offers certainty to businesses and provides valuable support at a difficult time. But an issue that hasn't been spoken about much is the cost-of-doing-business crisis, that business overheads have increased, squeezing margins and placing more pressure on businesses. Such issues are being felt right across the economy, with the latest business barometer from Lloyds Bank showing that Welsh firms reported lower confidence in their own business prospects month on month, down 37 points at 4 per cent. Businesses then have suggested that they will require additional financial support in addition to support for energy costs to help them through this period.
Minister, what discussions have you held with businesses and business bodies about the help that they need, and how will this feed into your budget this autumn? For example, what consideration have you given to introducing a discretionary scheme in partnership with councils, similar to what was put in place during the pandemic? And finally, what conversations have you had with your UK counterparts about ways in which self-employed people can be given tailored support, recognising the particular concerns they currently have?
Diolch, Weinidog. Credaf mai’r hyn y mae Llywodraeth y DU wedi’i brofi, drwy ei thrafodaethau a’i gweithredu ar borthladdoedd rhydd gyda Llywodraeth Cymru, yw eu bod yn barod i siarad a gweithio gyda chi. Felly, rwy'n siŵr y gall hynny ddigwydd gyda'r parthau eraill hefyd.
Lywydd, rydym wedi clywed llawer am yr argyfwng ynni dros y misoedd diwethaf, ac rwy'n croesawu cynllun rhyddhad ar filiau ynni Llywodraeth y DU yn fawr. Mae hyn yn rhywbeth sy’n amlwg yn cynnig sicrwydd i fusnesau ac yn darparu cymorth gwerthfawr ar adeg anodd. Ond mater nad oes llawer o sôn wedi bod amdano yw’r argyfwng costau gwneud busnes, fod gorbenion busnes wedi cynyddu, gan leihau elw a rhoi mwy o bwysau ar fusnesau. Mae problemau o’r fath yn cael effaith ar bob rhan o’r economi, gyda’r baromedr busnes diweddaraf gan Fanc Lloyds yn dangos bod cwmnïau o Gymru wedi nodi bod ganddynt lai o hyder yn eu rhagolygon busnes eu hunain o un mis i'r llall, i lawr 37 pwynt ar 4 y cant. Mae busnesau wedi awgrymu wedyn y bydd angen cymorth ariannol ychwanegol arnynt yn ogystal â chymorth ar gyfer costau ynni i'w helpu drwy'r cyfnod hwn.
Weinidog, pa drafodaethau a gynhaliwyd gennych gyda busnesau a chyrff busnes am yr help sydd ei angen arnynt, a sut y bydd hyn yn bwydo i mewn i'ch cyllideb yr hydref hwn? Er enghraifft, pa ystyriaeth a roddwyd gennych i gyflwyno cynllun dewisol mewn partneriaeth â chynghorau, yn debyg i’r hyn a roddwyd ar waith yn ystod y pandemig? Ac yn olaf, pa sgyrsiau a gawsoch gyda’ch swyddogion cyfatebol ar lefel y DU am ffyrdd y gellir rhoi cymorth wedi’i addasu ar gyfer pobl hunangyflogedig, gan gydnabod y pryderon penodol sydd ganddynt ar hyn o bryd?
Well, just to, I suppose, finish the picture on the last question, because you did mention free ports, I should have added as well that any discussions and any agreement that we might come to, of course, would be in the same vein as our approach to free ports, where we were not willing to accept any dilution in our environmental standards or our approach to fair work. So, those things will be absolutely fundamental in any discussions that take place following the announcement by the UK Government.
But I share your concerns about the impact of the energy crisis, and the wider, now, economic turmoil, on businesses across Wales. The UK Government's announcement will go some way to supporting businesses, but I just think that giving a guarantee for six months just doesn't go, by any means, far enough, and there's a lot of uncertainty in terms of what comes after that six-month period.
Ahead of the Chancellor's mini statement, I did write to him asking for some urgent action to address the significant gaps in support for businesses, amongst other sectors, and obviously there was really nothing forthcoming for business, beyond that announcement on the energy cap from the UK Government. I think they reannounced something on the freezing of the multiplier, which was already built into their plans and our plans, so that was obviously disappointing.
Of course, we'll continue to have discussions. The representative from the CBI was at a social partners meeting on the cost-of-living crisis just this morning, with myself, the First Minister, Minister for Social Justice and others, and that was a really, really important and useful meeting. I know that my colleague Vaughan Gething meets very frequently with representatives of business as well. And of course, support for business will be right at the front of our discussions again when we meet as a group of Ministers in our next inter-ministerial group.
Wel, i orffen y darlun, am wn i, ar y cwestiwn diwethaf, gan ichi sôn am borthladdoedd rhydd, dylwn fod wedi ychwanegu hefyd y byddai unrhyw drafodaethau ac unrhyw gytundeb y gallem ddod iddo, wrth gwrs, yn dilyn ein hymagwedd at borthladdoedd rhydd, lle nad oeddem yn fodlon derbyn unrhyw wanychu ar ein safonau amgylcheddol na’n hymagwedd at waith teg. Felly, bydd y pethau hynny’n hollbwysig mewn unrhyw drafodaethau a gynhelir yn dilyn y cyhoeddiad gan Lywodraeth y DU.
Ond rhannaf eich pryderon am effaith yr argyfwng ynni, a’r helbul economaidd ehangach, bellach, ar fusnesau ledled Cymru. Bydd cyhoeddiad Llywodraeth y DU yn gwneud rhywfaint i gefnogi busnesau, ond ni chredaf fod rhoi gwarant am chwe mis yn ddigon o bell ffordd, ac mae llawer o ansicrwydd ynglŷn â'r hyn a ddaw ar ôl y cyfnod hwnnw o chwe mis.
Cyn datganiad bach y Canghellor, ysgrifennais ato i ofyn am gamau brys i fynd i’r afael â’r bylchau sylweddol yn y cymorth i fusnesau, ymhlith sectorau eraill, ac yn amlwg, nid oedd unrhyw beth ar y ffordd i fusnesau mewn gwirionedd, y tu hwnt i’r cyhoeddiad ar y cap ynni gan Lywodraeth y DU. Credaf eu bod wedi ailgyhoeddi rhywbeth ar rewi'r lluosydd, a oedd eisoes wedi'i ymgorffori yn eu cynlluniau a'n cynlluniau ninnau, felly roedd hynny'n amlwg yn siomedig.
Wrth gwrs, byddwn yn parhau i gael trafodaethau. Roedd cynrychiolydd Cydffederasiwn Diwydiant Prydain mewn cyfarfod partneriaid cymdeithasol ar yr argyfwng costau byw y bore yma, gyda mi, y Prif Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ac eraill, ac roedd hwnnw’n gyfarfod hynod bwysig a defnyddiol. Gwn fod fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething, yn cyfarfod yn aml iawn â chynrychiolwyr busnes hefyd. Ac wrth gwrs, bydd cymorth i fusnesau ar frig yr agenda yn ein trafodaethau unwaith eto pan fyddwn yn cyfarfod fel grŵp o Weinidogion yn ein grŵp rhyngweinidogol nesaf.
Thank you for that, Minister. I'm still slightly concerned because there does not seem to be a clear strategy from Wales's Government of how they are going to specifically support businesses moving forward at a very difficult time. I know you're already reviewing the future of non-domestic rates in Wales, and I look forward to seeing your suggestions in due course, but we also know that, currently, rates here in Wales are higher than in other parts of the UK, whilst the Welsh multiplier is already at a record high. But add in the concerns about the impact that the current high level of inflation will have on business rates on top of the existing concerns and it's clear to see why the sector is calling for urgent help to ease the pressure on them. In fairness, I do want to welcome the business rate relief scheme that the Welsh Government has previously announced, particularly during COVID, but clearly we need a new approach to business taxation that incentivises rather than disincentivises growth and job creation.
In the short term, Minister, do you agree with calls made by the Welsh Retail Consortium for you to use your upcoming budget to, at the very least, freeze business rates in order to support retailers during these difficult times? And in the longer term, would you consider looking at more innovative ways to encourage business growth, such as a tapered approach to business rates for start-ups and relief schemes for those businesses looking to expand to additional premises and take on new employees and apprentices? Thank you.
Diolch, Weinidog. Rwy’n dal i fod ychydig yn bryderus gan nad ymddengys fod gan Lywodraeth Cymru strategaeth glir ar sut y maent yn mynd i gefnogi busnesau yn benodol i symud ymlaen ar adeg anodd iawn. Gwn eich bod eisoes yn adolygu dyfodol ardrethi annomestig yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at weld eich awgrymiadau maes o law, ond gwyddom hefyd, ar hyn o bryd, fod ardrethi'n uwch yma yng Nghymru nag mewn rhannau eraill o'r DU, tra bo lluosydd Cymru eisoes ar ei lefel uchaf erioed. Ond ychwanegwch y pryderon am yr effaith y bydd y lefel uchel bresennol o chwyddiant yn ei chael ar ardrethi busnes at y pryderon presennol, ac mae’n amlwg pam fod y sector yn galw am gymorth brys i leddfu’r pwysau arnynt. A bod yn deg, hoffwn groesawu’r cynllun rhyddhad ardrethi busnes y mae Llywodraeth Cymru wedi’i gyhoeddi eisoes, yn enwedig yn ystod COVID, ond yn amlwg, mae arnom angen dull newydd o weithredu trethi busnes sy’n cymell yn hytrach na datgymell twf a chreu swyddi.
Yn y tymor byr, Weinidog, a ydych yn cytuno â galwadau arnoch gan Gonsortiwm Manwerthu Cymru i ddefnyddio’r gyllideb sydd gennych ar y ffordd i rewi ardrethi busnes, o leiaf, er mwyn cefnogi manwerthwyr yn ystod y cyfnod anodd hwn? Ac yn fwy hirdymor, a wnewch chi ystyried edrych ar ffyrdd mwy arloesol o annog twf busnes, megis dull graddedig o gyflwyno ardrethi busnes ar gyfer busnesau newydd a chynlluniau rhyddhad ar gyfer busnesau sydd am ehangu i safleoedd ychwanegol a chyflogi gweithwyr a phrentisiaid newydd? Diolch.
So, on the issue of non-domestic rates, I'm pleased that the consultation that we recently published has been warmly welcomed, and I'm looking forward to reading the responses to that consultation. In regard to what we might be planning now for our budget, which we will be publishing in the middle of December, of course you'll have heard the statement from the Chancellor on Monday that there's no intention now to bring forward a budget until the spring. So, we are working on the basis that our budget will be fixed, basically, from that which we agreed in our three-year spending plans last year. So, we're not looking to situations where we will have additional funding to allocate, and it's on that basis that I do ask colleagues, and others from outside the Senedd, that, when they are asking for additional funding for areas, particularly those that would cost hundreds of millions of pounds, such as that that you've just described, we do need to identify where in our existing plans we would move that money from. Because I just want to be really clear that our plans at the moment are based on our budget being fixed and there not being additional funding forthcoming for announcement in our draft budget. So, I think that is an important context for all of us. The only main move that we see at the moment would be repayment of the national insurance contributions funding, which, obviously, employers now will not be needing to pay, so that was included in the spending review, and that will need, I think, to go back to Westminster.
Felly, ar fater ardrethi annomestig, rwy'n falch fod yr ymgynghoriad a gyhoeddwyd gennym yn ddiweddar wedi cael croeso cynnes, ac edrychaf ymlaen at ddarllen yr ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw. O ran yr hyn y gallem fod yn ei gynllunio yn awr ar gyfer ein cyllideb, y byddwn yn ei chyhoeddi ganol mis Rhagfyr, fe fyddwch wedi clywed y datganiad gan y Canghellor ddydd Llun wrth gwrs nad oes unrhyw fwriad yn awr i gyflwyno cyllideb tan y gwanwyn. Felly, rydym yn gweithio ar y sail y bydd ein cyllideb yn sefydlog, yn y bôn, o'r hyn y cytunwyd arno yn ein cynlluniau gwariant tair blynedd y llynedd. Felly, nid ydym yn ystyried sefyllfaoedd lle bydd gennym arian ychwanegol i'w ddyrannu, ac ar y sail honno y gofynnaf i'm cyd-Aelodau, ac eraill o'r tu allan i'r Senedd, pan fyddant yn gofyn am gyllid ychwanegol ar gyfer gwahanol feysydd, yn enwedig y rheini a fyddai'n costio cannoedd o filiynau o bunnoedd, fel yr hyn yr ydych newydd ei ddisgrifio, mae angen inni nodi o ble yn ein cynlluniau presennol y byddem yn symud yr arian hwnnw. Oherwydd hoffwn nodi'n glir iawn fod ein cynlluniau ar hyn o bryd yn seiliedig ar ein cyllideb yn aros yn sefydlog, ac nad oes cyllid ychwanegol ar gael i'w gyhoeddi yn ein cyllideb ddrafft. Felly, credaf fod hynny'n gyd-destun pwysig i bob un ohonom. Yr unig gam sylweddol a welwn ar hyn o bryd fyddai ad-dalu cyllid y cyfraniadau yswiriant gwladol, na fydd angen i gyflogwyr eu talu bellach wrth gwrs, felly cafodd hynny ei gynnwys yn yr adolygiad o wariant, ac rwy'n credu y bydd angen i hynny fynd yn ôl i San Steffan.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Gwnes i godi gyda chi ddoe, Gweinidog, yr angen i'r Llywodraeth ddefnyddio, nawr, y pwerau sydd gennych chi i amddiffyn y radd sylfaenol o dreth incwm yng Nghymru, er mwyn amddiffyn y gwasanaethau allweddol, wrth gwrs, y bydd nifer o bobl fregus yn dibynnu arnyn nhw yn ystod y cyfnod anodd sydd o'n blaenau ni. Wnaethoch chi ddim ateb fy nghwestiwn i bryd hynny, ond fe ddywedoch chi, ac rŷch chi wedi dweud yn gyson, fod cynlluniau'r Ceidwadwyr yn San Steffan yn regressive ac yn annheg. 'It embeds unfairness' mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud, ac mae e'n iawn, wrth gwrs. Ond mae hynny yr un mor wir am y toriad yn y radd sylfaenol hefyd, onid yw e? Achos mi fydd miliynyddion ar eu hennill o hyn, ac, unrhyw un sy'n ennill mwy na £50,000, mi fyddan nhw'n cael o leiaf pum gwaith yn fwy o fudd o weld ceiniog oddi ar y radd sylfaenol na rhywun, dyweder, sydd ar £20,000 y flwyddyn. A bydd mwyafrif ein pensiynwyr ni, ac unrhyw un sydd ddim yn ennill digon i dalu treth incwm, sef y tlotaf mewn cymdeithas, fyddan nhw ddim yn gweld budd uniongyrchol o hyn. Ond, wrth gwrs, nhw fydd y cyntaf i weld ac i deimlo effaith y colli gwasanaethau a ddaw yn ei sgil e. Felly, os nad ŷch chi'n barod i ymrwymo i gadw'r radd sylfaenol o dreth incwm ar 20c yng Nghymru, a wnewch chi o leiaf gadarnhau eich bod chi'n cytuno nad yw defnyddio toriad yn y radd sylfaenol yn ffordd sydd wedi'i thargedu'n ddigonol i gynorthwyo'r rhai mwyaf anghenus a bregus mewn cymdeithas?
Thank you very much, Llywydd. I raised with you yesterday, Minister, the need for the Government to now use the powers that you have to protect the basic rate of income tax in Wales, in order to protect the key services that many vulnerable people will be reliant on during the difficult period ahead of us. You didn't answer my question then, but you did say, and you have consistently said, that the Conservatives' plans in Westminster are regressive and unfair. 'It embeds unfairness' were the words of the First Minister, and he is quite right, of course. But that is just as true of the cut in the basic rate too, isn't it? Because millionaires will benefit from this, and anyone who earns more than £50,000 will get at least five times more benefit from a penny off the basic rate as compared to someone who's, say, on £20,000 per annum. And most of our pensioners, and anyone who doesn't earn enough to pay income tax, the poorest in society, won't see any direct benefit from this. But, of course, they will be the first to feel the impacts of the loss of services that will come as a result of it. So, if you're not willing to commit to retaining the basic rate at 20p in Wales, will you at least confirm that you agree that using a cut in the basic rate of income tax isn't sufficiently targeted to help the most vulnerable in our society?
Llyr Gruffydd is right that I didn't answer his question yesterday, and I realised it immediately after I finished speaking. But I was pleased to be able to answer the same question, which was raised by his colleague the Chair of the Finance Committee during the same session. And I can only repeat what I said yesterday, in the sense that Welsh Government has an established process for dealing with setting Welsh rates of income tax. We announce our plans, we bring them to the Senedd, we debate them and we vote on them here, and that's normally done alongside our final budget. So, I'm not in a position to say anything more today. Obviously, there will be discussions and considerations to be had in advance of that, but, certainly, this will be something that we come to as a Senedd to debate and vote on in due course. But I don't think that the announcement by the UK Government on Friday necessitates an early decision on the part of the Welsh Government, although I do appreciate the points that have been made.
Mae Llyr Gruffydd yn llygad ei le nad atebais ei gwestiwn ddoe, a sylweddolais hynny'n syth ar ôl imi orffen siarad. Ond roeddwn yn falch o allu ateb yr un cwestiwn, a godwyd gan ei gyd-Aelod, Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, yn yr un sesiwn. Ac ni allaf ond ailadrodd yr hyn a ddywedais ddoe, yn yr ystyr fod gan Lywodraeth Cymru broses sefydledig ar gyfer ymdrin â'r gwaith o osod cyfraddau treth incwm Cymru. Rydym yn cyhoeddi ein cynlluniau, rydym yn dod â hwy i'r Senedd, rydym yn eu dadlau ac rydym yn pleidleisio arnynt yma, ac mae hynny fel arfer yn digwydd ochr yn ochr â'n cyllideb derfynol. Felly, nid wyf mewn sefyllfa i ddweud rhagor heddiw. Yn amlwg, bydd ystyriaethau a thrafodaethau i’w cael cyn hynny, ond yn sicr, bydd hyn yn rhywbeth y byddwn yn ei drafod ac yn pleidleisio arno fel Senedd maes o law. Ond ni chredaf fod y cyhoeddiad gan Lywodraeth y DU ddydd Gwener yn golygu bod rhaid i Lywodraeth Cymru wneud penderfyniad cynnar, er fy mod yn deall y pwyntiau a wnaed.
Wel, does bosib eich bod chi wedi pwyso a mesur rhywfaint ar y mater yma. Roedd gradd sylfaenol, neu doriad yn y gradd sylfaenol, yn mynd i ddigwydd o 2024 o dan gynlluniau Rishi Sunak, wrth gwrs. Felly, onid oeddech chi eisoes wedi dechrau ystyried neu asesu a oedd yr amser wedi dod i ddefnyddio'ch pwerau chi o ran graddfeydd treth incwm Cymreig? Oes yna fodelu wedi, neu yn, neu ar fin digwydd i hysbysu'r drafodaeth honno? Oherwydd, ar un llaw, rŷch chi'n cwyno'n barhaol am y diffyg mewn cyllid i gynnal gwasanaethau—rŷch chi wedi gwneud hynny eto yn gynharach y prynhawn yma—ond, ar y llaw arall, mae'n ymddangos eich bod chi'n gyndyn nid i godi'r treth yn y sefyllfa yma, ond i gadw'r treth ar ei lefel bresennol, rhywbeth fyddai, wrth gwrs, yn cynhyrchu dros £200 miliwn i helpu amddiffyn gwasanaethau iechyd, gofal, addysg yng Nghymru rhag y toriadau rŷch chi'n cwyno amdanyn nhw. Onid oes yna wrth-ddweud mawr eich bod chi'n gyndyn ar un llaw i edrych o ddifrif ar lefel y dreth yng Nghymru o fewn y pwerau sydd gennych chi, tra, ar y llaw arall, yn cwyno does yna ddim digon o bres yn y coffrau?
Well, surely you will have considered this issue. The cut in the basic rate was going to happen from 2024 under Rishi Sunak's proposals, of course. So, hadn't you already started to consider or assess whether the time had come to use your powers in terms of Welsh income tax rates? Has there been any modelling done or is modelling happening to inform that debate? Because, on the one hand, you're constantly complaining of the shortage of funding to maintain services—and you've done that again earlier this afternoon—but, on the other hand, you appear reticent not to increase the tax in this context but to keep it at its current level, something that would produce some £200 million to help safeguard health, care and education services in Wales from the cuts that you're complaining about. Isn't there a major contradiction that you're reticent on the one hand to look in earnest at the tax levels in Wales within the powers that you hold, whilst you're also complaining that there isn't enough money in the coffers?
Well, we consider all of our tax levers at all points across the rates and bands that we're able to set in Welsh rates of income tax, land transaction tax and landfill disposals tax, whilst also looking at the local taxes that we have here in Wales as well. So, all of these things are constantly under review. Of course we do the modelling to understand what the impact would be of different choices. There was a really important piece of work undertaken by the Finance Committee previously that looked at the implications of raising what was at the time the additional rate, and that, I think, was quite helpful in terms of getting to grips with what is a very new thing for us, of course. We've only had Welsh rates of income tax here in Wales since 2019, and we're starting to understand what the options might be for the future. Of course, we consider all of these things at all times, but what I'm not going to do is make any announcements outside of our normal budget process.
Wel, rydym yn ystyried ein holl ysgogiadau treth ar bob pwynt ar draws y cyfraddau a’r bandiau y gallwn eu pennu yng nghyfraddau treth incwm, treth trafodiadau tir a threth gwarediadau tirlenwi Cymru, wrth edrych hefyd ar y trethi lleol sydd gennym yma yng Nghymru. Felly, mae’r holl bethau hyn yn cael eu hadolygu’n gyson. Wrth gwrs, rydym yn gwneud y gwaith modelu i ddeall beth fyddai effaith gwahanol ddewisiadau. Gwnaeth y Pwyllgor Cyllid waith pwysig iawn yn flaenorol a edrychai ar oblygiadau codi’r gyfradd ychwanegol ar y pryd, a chredaf fod hynny'n eithaf defnyddiol ar gyfer mynd i’r afael â’r hyn sy'n rhywbeth newydd iawn i ni, wrth gwrs. Dim ond ers 2019 y bu gennym gyfraddau treth incwm Cymreig yma yng Nghymru, ac rydym yn dechrau deall beth y gallai’r opsiynau fod ar gyfer y dyfodol. Wrth gwrs, rydym yn ystyried yr holl bethau hyn bob amser, ond yr hyn nad wyf am ei wneud yw gwneud unrhyw gyhoeddiadau y tu allan i'n proses gyllidebol arferol.
3. Pa ystyriaeth a roddodd y Gweinidog i ddigonolrwydd lleoedd gofal plant wrth bennu cyllideb Llywodraeth Cymru ar gyfer 2022-23? OQ58454
3. What consideration did the Minister give to the sufficiency of childcare places when setting the Welsh Government's budget for 2022-23? OQ58454
Yes. The provision of adequate childcare support is one of our key policies to support families. The most recent final budget included increases of £100 million to cover the capital and revenue programmes for both childcare and Flying Start for the current three-year budget period.
Iawn. Mae darpariaeth cymorth gofal plant digonol yn un o’n polisïau allweddol i gefnogi teuluoedd. Roedd y gyllideb derfynol ddiweddaraf yn cynnwys cynnydd o £100 miliwn i dalu am raglenni cyfalaf a refeniw gofal plant a Dechrau’n Deg ar gyfer y cyfnod cyllideb tair blynedd presennol.
Thank you very much for your response, Minister. We all know how important childcare is to families, particularly families struggling at the moment, and how important it is for our parents and our carers to get back to work. So, I just wondered if you might consider extending the provision of childcare so that all children aged nine months and over could receive that free childcare. Thank you—diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn am eich ymateb, Weinidog. Gŵyr pob un ohonom pa mor bwysig yw gofal plant i deuluoedd, yn enwedig teuluoedd sy’n ei chael hi’n anodd ar hyn o bryd, a pha mor bwysig yw hi i’n rhieni a’n gofalwyr ddychwelyd i’r gwaith. Felly, tybed a wnewch chi ystyried ymestyn y ddarpariaeth gofal plant fel bod pob plentyn naw mis oed a hŷn yn gallu cael gofal plant am ddim. Diolch yn fawr iawn.
Llywydd, I'll ask my colleague, the Minister with responsibility for childcare and the provision of childcare, to perhaps provide a written answer to that, because those are not discussions I've had directly with the Minister, and I think that would be a policy choice for her to make. So, apologies that I can't give a more detailed answer.
Lywydd, fe ofynnaf i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros ofal plant a darparu gofal plant, roi ateb ysgrifenedig i'r cwestiwn hwn efallai, gan nad yw’r rheini’n drafodaethau rwyf wedi’u cael yn uniongyrchol gyda’r Gweinidog, a chredaf y byddai hynny'n ddewis polisi iddi hi ei wneud. Felly, ymddiheuriadau na allaf roi ateb manylach.
4. Beth yw blaenoriaethau gwario'r Gweinidog ar gyfer Preseli Sir Benfro am y 12 mis nesaf? OQ58431
4. What are the Minister's spending priorities for Preseli Pembrokeshire for the next 12 months? OQ58431
My priorities are set out in our programme for government and our 2022-23 budget; preparations for the 2023-24 budget are currently under way. Despite the challenging fiscal context, we will ensure our spending priorities have the greatest possible impact for a stronger, fairer and greener Wales.
Mae fy mlaenoriaethau wedi’u nodi yn ein rhaglen lywodraethu a’n cyllideb ar gyfer 2022-23; mae paratoadau ar gyfer cyllideb 2023-24 yn mynd rhagddynt ar hyn o bryd. Er gwaethaf y cyd-destun cyllidol heriol, byddwn yn gwneud yn siŵr fod ein blaenoriaethau gwariant yn cael cymaint o effaith â phosibl er mwyn sicrhau Cymru gryfach, decach a gwyrddach.
Thank you for that response, Minister. Now, in the foreword of the Welsh Government's infrastructure investment strategy, you said that
'It is essential that the role which infrastructure plays is maximised, and that we have the infrastructure in place to support the Wales we want to hand on to future generations.'
And I very much agree with that statement.
Now, one infrastructure project that I have been campaigning for for several years now is a footbridge on the A487 through lower town Fishguard, and yet little progress has been made, despite continued commitments from successive Welsh Government Ministers to look at the issue. Minister, it's vital that pedestrian safety is a priority for this Government, so can you tell us what discussions you've had with the Deputy Minister for Climate Change about these types of projects, and, given your comments in the infrastructure investment strategy, will you confirm that funding will be made available so that pedestrian safety schemes like this are able to go ahead in the future?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Nawr, yn rhagair strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer buddsoddi yn seilwaith Cymru, fe ddywedoch ei bod yn
'hanfodol manteisio i’r eithaf ar y rhan mae seilwaith yn ei chwarae, a bod gennym y seilwaith i gefnogi’r Gymru mae arnom eisiau ei throsglwyddo i genedlaethau’r dyfodol.'
Ac rwy'n cytuno'n gryf â’r datganiad hwnnw.
Nawr, un prosiect seilwaith y bûm yn ymgyrchu drosto ers sawl blwyddyn bellach yw pont droed ar yr A487 drwy Gwm Abergwaun, ond ychydig o gynnydd a wnaed, er gwaethaf ymrwymiadau parhaus gan Weinidogion olynol Llywodraeth Cymru i edrych ar y mater. Weinidog, mae’n hanfodol fod diogelwch cerddwyr yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon, felly a wnewch chi ddweud wrthym pa drafodaethau a gawsoch gyda’r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd am y mathau hyn o brosiectau, ac o ystyried eich sylwadau yn y strategaeth buddsoddi yn y seilwaith, a wnewch chi gadarnhau y bydd cyllid ar gael fel bod cynlluniau diogelwch cerddwyr fel hyn yn gallu mynd rhagddynt yn y dyfodol?
I'm grateful for the question and I'll certainly discuss the specific case that you raise with the Deputy Minister for Climate Change, but pedestrian safety and Safe Routes in Communities schemes are clearly important to us, as are our active travel schemes, which, of course, support pedestrians and cyclists and other users as well. So, you'll have seen our investment in active travel in particular has increased very much over recent years, and it's something that we continue to be very much committed to. We are disappointed overall at the level of capital funding that we have available to us. It does fall in each of the three years of the spending review period. I was very sorry not to see additional capital funding announced at the mini budget last week; that would have been an opportunity, really, to inject some infrastructure investment into our communities. But it's something that we continue to call for. But I will discuss the particular case whilst we continue to make the case for additional capital funding.
Rwy’n ddiolchgar am eich cwestiwn, ac yn sicr, byddaf yn trafod yr achos penodol a godwch gyda’r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, ond mae diogelwch cerddwyr a chynlluniau Llwybrau Diogel mewn Cymunedau yn amlwg yn bwysig i ni, ynghyd â'n cynlluniau teithio llesol, sydd, wrth gwrs, yn cefnogi cerddwyr a beicwyr a defnyddwyr eraill hefyd. Felly, byddwch wedi gweld bod ein buddsoddiad mewn teithio llesol yn arbennig wedi cynyddu’n fawr iawn dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae’n rhywbeth yr ydym yn parhau i fod yn ymrwymedig iawn iddo. Rydym yn siomedig ar y cyfan gyda lefel y cyllid cyfalaf sydd ar gael i ni. Mae'n cwympo ym mhob un o dair blynedd cyfnod yr adolygiad o wariant. Roeddwn yn siomedig iawn na chyhoeddwyd cyllid cyfalaf ychwanegol yn y gyllideb fach yr wythnos diwethaf; byddai hynny wedi bod yn gyfle gwirioneddol i chwistrellu buddsoddiad i seilwaith ein cymunedau. Ond mae'n rhywbeth yr ydym yn parhau i alw amdano. Ond byddaf yn trafod yr achos penodol hwn wrth inni barhau i ddadlau'r achos dros gyllid cyfalaf ychwanegol.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella perfformiad llywodraeth leol o ran darparu gwasanaethau lleol? OQ58435
5. What steps is the Welsh Government taking to improve local government performance in delivering local services? OQ58435
The Local Government and Elections (Wales) Act 2021 put in place a new performance regime to drive improvement in local authorities across Wales. Alongside this I have agreed £800,000 funding for the Welsh Local Government Association improvement programme to support corporate improvement within councils.
Mae Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 wedi sefydlu gweithdrefn berfformio newydd i ysgogi gwelliant mewn awdurdodau lleol ledled Cymru. Ochr yn ochr â hyn, rwyf wedi cytuno i ddarparu cyllid o £800,000 ar gyfer rhaglen wella Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i gefnogi gwelliant corfforaethol o fewn cynghorau.
Thank you for your initial response, Minister. As I’m sure you’ll recognise, councils are often at the front line with many pressures that communities are currently facing, which, of course, have a knock-on effect to pressures within councils. I’m sure you would have taken note of the BBC article over the weekend, where the WLGA and council leaders were highlighting some of the pressures that they're facing. Now, some of these, of course, are financial, but some of these pressures also present themselves in other ways, whether it be through difficulties around recruitment at times or around housing pressures—we're seeing a significant increase in demand in those areas. But all of this is whilst local authorities are having to deal with a new legislative programme, often causing more pressure and demand on officer time. And I’m sure, Minister, you would agree that there needs to be a clear balance between need and capacities for local authorities to deliver, and I know there is some concern within local authorities that the amount of new legislation that they're having to deliver is causing significant pressure in them delivering their vital services. So, in light of this, Minister, is there any immediate action that you'll be taking within the legislative programme to make sure our councils do have the capacity to deliver the services that we all rely on?
Diolch am eich ymateb cychwynnol, Weinidog. Fel rwy'n siŵr y byddwch yn ei gydnabod, mae cynghorau'n aml ar y rheng flaen gyda'r gwahanol fathau o bwysau y mae cymunedau'n eu hwynebu ar hyn o bryd, sydd, wrth gwrs, yn cael effaith ganlyniadol ar bwysau o fewn cynghorau. Rwy'n siŵr eich bod wedi nodi erthygl y BBC dros y penwythnos, lle'r oedd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac arweinwyr cynghorau'n tynnu sylw at rai o'r problemau sy'n eu hwynebu. Nawr, mae rhai o'r rhain, wrth gwrs, yn ariannol, ond mae peth o'r pwysau i'w deimlo mewn ffyrdd eraill hefyd, boed drwy anawsterau gyda recriwtio ar adegau neu bwysau'n ymwneud â thai—rydym yn gweld cynnydd sylweddol yn y galw yn y meysydd hynny. Ond mae hyn oll tra bod awdurdodau lleol yn gorfod ymdrin â rhaglen ddeddfwriaethol newydd, gan achosi mwy o bwysau'n aml a mwy o alw am amser swyddogion. Weinidog, rwy'n siŵr y byddech yn cytuno bod angen cydbwysedd clir rhwng angen a chapasiti i awdurdodau lleol allu cyflawni, ac rwy'n gwybod bod pryder o fewn awdurdodau lleol fod faint o ddeddfwriaeth newydd sy'n rhaid iddynt ei chyflawni yn rhoi pwysau sylweddol arnynt wrth iddynt geisio darparu eu gwasanaethau hanfodol. Felly, yng ngoleuni hyn, Weinidog, a oes unrhyw gamau uniongyrchol y byddwch yn eu cymryd o fewn y rhaglen ddeddfwriaethol i wneud yn siŵr fod capasiti gan ein cynghorau i ddarparu'r gwasanaethau y mae pawb ohonom yn dibynnu arnynt?
One of the commitments in our programme for government is to reduce the administrative burden on local authorities, so we've already started that piece of work by approaching all local authorities, both leaders, chief executives and those within the Society of Welsh Treasurers and others in order to understand what they see as the particular administrative burden. So, we'll be looking forward to the report, which I understand is due—. It will probably be a couple of months at least off yet, but when that's forthcoming, it will help us pinpoint those areas where we can make some pragmatic and practical changes to help reduce that administrative burden.
We have provided local authorities with some funding to help with the establishment of the corporate joint committees—I think it was £100,000 per CJC—in order to help with some of those costs, in terms of implementing that piece of legislation. But, again, if there are particular areas of concern where there might be ways in which Welsh Government can support local authorities, perhaps through providing expertise or finding a way that things are only done once, obviously I'd be keen to understand what those specific problems are and we can have a look at what we can do to help.
Un o'r ymrwymiadau yn ein rhaglen lywodraethu yw lleihau'r baich gweinyddol ar awdurdodau lleol, felly rydym eisoes wedi dechrau ar y gwaith hwnnw drwy gysylltu â'r awdurdodau lleol, arweinwyr, prif weithredwyr a rhai o fewn Cymdeithas Trysoryddion Cymru ac eraill er mwyn deall yr hyn y maent yn ei ystyried yn faich gweinyddol penodol. Felly, byddwn yn edrych ymlaen at yr adroddiad, ac rwy'n deall fod disgwyl iddo gael ei gyhoeddi—. Mae'n debyg y bydd yn cymryd mis neu ddau o leiaf, ond pan ddaw, bydd yn ein helpu i nodi'r meysydd lle gallwn wneud newidiadau pragmataidd ac ymarferol i helpu i leihau'r baich gweinyddol hwnnw.
Rydym wedi rhoi rhywfaint o arian i awdurdodau lleol i helpu gyda'r gwaith o sefydlu'r cyd-bwyllgorau corfforedig—£100,000 i bob cyd-bwyllgor corfforedig rwy'n credu—er mwyn helpu gyda rhai o'r costau hynny a gweithredu'r ddeddfwriaeth honno. Ond unwaith eto, os oes meysydd penodol o bryder lle gallai fod ffyrdd i Lywodraeth Cymru gefnogi awdurdodau lleol, efallai drwy ddarparu arbenigedd neu ddod o hyd i ffordd o sicrhau mai dim ond unwaith y caiff pethau eu gwneud, yn amlwg byddwn yn awyddus i ddeall beth yw'r problemau penodol hynny a gallwn edrych i weld beth y gallwn ei wneud i helpu.
Minister, around £45 billion of tax reductions for people and businesses by 2027 could have paid for public sector increases of 19 per cent, improving services, filling vacancies, and growing the economy here in Wales where nearly a third of people are employed in the public sector. Minister, the mini budget from the UK Government does little to help the public sector, including councils, cope with inflationary pressures and workforce recruitment to deliver local services where they are needed more than ever now. Minister, what plans do you have to help with recruitment and these pressures that local government are facing, so that they can continue to work in partnership with Welsh Government? Thank you.
Weinidog, gallai tua £45 biliwn o ostyngiadau treth i bobl a busnesau erbyn 2027 fod wedi talu am gynnydd o 19 y cant yn y sector cyhoeddus, ar wella gwasanaethau, llenwi swyddi gwag a thyfu'r economi yma yng Nghymru lle mae bron i draean y bobl yn cael eu cyflogi yn y sector cyhoeddus. Weinidog, nid yw'r gyllideb fach gan Lywodraeth y DU yn gwneud fawr ddim i helpu'r sector cyhoeddus, gan gynnwys cynghorau, i ymdopi â phwysau chwyddiant a recriwtio gweithlu i ddarparu gwasanaethau lleol lle mae eu hangen yn fwy nag erioed yn awr. Weinidog, pa gynlluniau sydd gennych i helpu gyda recriwtio a'r pwysau y mae llywodraeth leol yn ei wynebu, fel y gallant barhau i weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru? Diolch.
Thank you very much for raising that and, of course, the statement last Friday, I think that one of the biggest impacts of it will be the fact that there was absolutely nothing there to support public services. You’ll have heard me say yesterday that our Welsh Government budget is now, across these three years, worth up to £4 billion less than it was when we set our spending plans, and obviously that has a knock-on impact then for local government and the difficult choices that they're going to be having to make over the autumn and the winter, but then also into the next financial year as well. So, we'll continue to press the UK Government to find additional funding to support public services. There will be public services and local authorities across the border making the same arguments to the UK Government, and I think that the sooner they wake up and recognise that they have to support public services the better, and we'll be able to provide that additional investment then to support our local authorities and health and other public services in Wales.
Diolch yn fawr iawn am godi hynny ac wrth gwrs, rwy'n credu mai un o effeithiau mwyaf y datganiad a wnaed ddydd Gwener diwethaf fydd y ffaith nad oedd dim byd o gwbl ynddi i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus. Fe fyddwch wedi fy nghlywed yn dweud ddoe fod cyllideb Llywodraeth Cymru, ar draws y tair blynedd yma, yn werth hyd at £4 biliwn yn llai na phan wnaethom osod ein cynlluniau gwario, ac yn amlwg mae hynny'n cael sgil-effaith ar lywodraeth leol a'r penderfyniadau anodd y bydd yn rhaid iddynt eu gwneud dros yr hydref a'r gaeaf, yn ogystal â'r flwyddyn ariannol nesaf. Felly, byddwn yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i ddod o hyd i gyllid ychwanegol i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus. Fe fydd gwasanaethau cyhoeddus ac awdurdodau lleol dros y ffin yn cyflwyno'r un dadleuon i Lywodraeth y DU a gorau po gyntaf y byddant yn deffro ac yn cydnabod bod yn rhaid iddynt gefnogi gwasanaethau cyhoeddus, a byddwn yn gallu darparu'r buddsoddiad ychwanegol hwnnw wedyn i gefnogi ein hawdurdodau lleol ac iechyd a gwasanaethau cyhoeddus eraill yng Nghymru.
6. Sut y bydd sefydlu cyd-bwyllgorau corfforaethol yn gwella trafnidiaeth gyhoeddus yn Sir Ddinbych? OQ58429
6. How will the establishment of corporate joint committees improve public transport in Denbighshire? OQ58429
Corporate joint committees have a duty to develop regional transport plans. These will drive how local authorities in each region collaboratively deliver safe, integrated, efficient and economic transport services, including in Denbighshire.
Mae dyletswydd ar gyd-bwyllgorau corfforedig i ddatblygu cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol. Bydd y rhain yn llywio'r modd y mae awdurdodau lleol ym mhob rhanbarth yn gweithio ar y cyd i ddarparu gwasanaethau trafnidiaeth diogel, integredig, effeithlon ac economaidd, gan gynnwys yn sir Ddinbych.
Thank you for that answer, Minister. Where there is direction for bus services in Denbighshire, there is a lack of guidance for taxi services, which, as you know, are licensed by local authorities and provide regulatory frameworks for companies to adhere to. I was contacted by a local taxi operator from Rhyl, who was concerned about the lack of strategy from the Welsh Government for private hire firms in the event of the formation of corporate joint committees. And of course, as we are aware, the vast majority of taxi operators and drivers are private businesses that need to future plan and have many self-employed workers that are subject to a heavily regulated sector, which results in many overheads—for example, the cars needing two MOTs per year, and lots of servicing, which is quite right, but in those situations you need to have the clear guidance in place in order for businesses to be efficient. So, what guidance can you provide today, Minister, to taxi operators in Denbighshire who are anxious to know what the future holds in the event of CJCs coming into effect, so we can keep the people of Denbighshire moving?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Er bod cyfarwyddyd ar gyfer gwasanaethau bysiau yn sir Ddinbych, mae diffyg arweiniad ar gyfer gwasanaethau tacsi, sydd, fel y gwyddoch, wedi'u trwyddedu gan awdurdodau lleol sy'n darparu fframweithiau rheoleiddio i gwmnïau lynu wrthynt. Cysylltodd gweithredwr tacsi lleol o'r Rhyl â mi i ddweud ei fod yn pryderu am ddiffyg strategaeth gan Lywodraeth Cymru ar gyfer cwmnïau llogi preifat pe bai cyd-bwyllgorau corfforedig yn cael eu creu. Ac wrth gwrs, fel y gwyddom, mae'r mwyafrif helaeth o weithredwyr a gyrwyr tacsis yn fusnesau preifat sydd angen cynllunio ar gyfer y dyfodol ac sydd â llawer o weithwyr hunangyflogedig yn gweithio mewn sector sydd wedi'i reoleiddio'n helaeth, gan arwain at lawer o orbenion—er enghraifft, yr angen am ddau MOT y flwyddyn i geir a llawer o waith trin ceir, sy'n hollol gywir, ond yn y sefyllfaoedd hynny mae angen sicrhau bod canllawiau clir ar waith er mwyn i fusnesau fod yn effeithlon. Felly, Weinidog, pa arweiniad y gallwch ei ddarparu heddiw i weithredwyr tacsis yn sir Ddinbych sy'n awyddus i wybod beth fydd yn digwydd yn y dyfodol os bydd cyd-bwyllgorau corfforedig yn dod yn weithredol, fel y gallwn sicrhau bod pobl sir Ddinbych yn gallu parhau i deithio o gwmpas?
Perhaps if the Member would like to share that correspondence with me, I'll be able to take a look at it in some more greater detail and then respond to you in writing once we've had a chance to explore the concerns further.
Os hoffai'r Aelod rannu'r ohebiaeth honno gyda mi, efallai y gallaf edrych arni'n fwy manwl ac ymateb i chi'n ysgrifenedig pan fyddwn wedi cael cyfle i archwilio'r pryderon ymhellach.
7. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'i Gweinidogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU ynglŷn â chymorth costau byw i awdurdodau lleol? OQ58420
7. What discussions has the Minister had with her UK Government counterparts regarding cost-of-living support for local authorities? OQ58420
I have written to the Chancellor and the Chief Secretary to the Treasury setting out that cost of living and the energy crisis must be the foremost priority. There was nothing for cost-of-living support for local authorities in last week’s mini budget.
Rwyf wedi ysgrifennu at y Canghellor a Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys yn nodi bod rhaid rhoi'r flaenoriaeth bennaf i'r argyfwng costau byw a'r argyfwng ynni. Nid oedd cyllideb fach yr wythnos diwethaf yn cynnwys unrhyw beth ar gyfer cymorth costau byw i awdurdodau lleol.
Diolch, Minister. Over the summer recess, I worked with the team at Canolfan Pentre to set up a top-up shop to support residents across Rhondda through the cost-of-living crisis. It's been heartwarming to hear that the support provided by the Welsh Government via local authorities is making a real difference to families when they visit the shop. We've heard stories in the media of children pretending to eat out of empty lunch boxes because they didn't want their friends to know there's no food at home. The new Tory Prime Minister, through the mini budget, believes the answer is to cut tax for millionaires, not to scrap bankers' bonuses, and to let energy companies keep their extortionate profits. The mini budget also does nothing for local authorities. They now have £200 million less to spend next year. It will be impossible to keep the same level of service without intervention. Will the Minister please continue to make representations to the UK Government, alongside the WLGA, for support for local authorities in Wales?
Diolch, Weinidog. Dros doriad yr haf, bûm yn gweithio gyda'r tîm yng Nghanolfan Pentre i sefydlu siop arbennig i gefnogi trigolion ledled Rhondda drwy'r argyfwng costau byw. Mae wedi bod yn galonogol clywed bod y cymorth sydd wedi ei roi gan Lywodraeth Cymru drwy awdurdodau lleol yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i deuluoedd pan fyddant yn ymweld â'r siop. Rydym wedi clywed straeon yn y cyfryngau am blant yn esgus bwyta allan o focsys bwyd gwag am nad ydynt eisiau i'w ffrindiau wybod nad oes bwyd gartref. Mae'r Prif Weinidog Torïaidd newydd, drwy'r gyllideb fach, yn credu mai'r ateb yw torri trethi miliwnyddion, nid cael gwared ar fonysau bancwyr, a gadael i gwmnïau ynni gadw eu helw afresymol. Nid yw'r gyllideb fach yn gwneud dim dros awdurdodau lleol ychwaith. Bellach, mae ganddynt £200 miliwn yn llai i'w wario y flwyddyn nesaf. Bydd yn amhosibl cadw'r un lefel o wasanaeth heb ymyrraeth. A wnaiff y Gweinidog barhau i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU, ochr yn ochr â CLlLC, er mwyn cefnogi awdurdodau lleol yng Nghymru?
Absolutely. [Inaudible.]—the WLGA also does an excellent job in terms of trying to impress upon the UK Government the significant and very real challenges that local authorities are facing, and those challenges of course then feed into their communities and the real-world everyday lives of the people who they serve in those communities. The budget was absolutely devastating for ordinary people, and it just pushed more money to those people who just don't need it at the moment. It's a cost-of-living crisis. It was an immoral budget and I think most of us were surprised by the budget. I mean, the Conservatives behind me are moaning and groaning because they seem to think it was a good budget. They must be the only ones. I mean, we will have all seen the intervention by the Bank of England this lunch time, actually stepping in to protect the UK from its own Government. I mean, how that can be supported by the benches behind me I have no idea. And, of course, the verdict of the International Monetary Fund. Obviously, that's clearly extremely serious. It's almost unprecedented for it to make an intervention of that kind in the affairs of a G7 nation. They're absolutely extraordinary times, and it's just a shame that it is just so serious.
Yn sicr. [Anghlywadwy.]—mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru hefyd yn gwneud gwaith ardderchog yn ceisio cyfleu'r heriau sylweddol a real iawn y mae awdurdodau lleol yn eu hwynebu i Lywodraeth y DU ac mae'r heriau hynny'n bwydo i mewn wedyn wrth gwrs i'w cymunedau a bywydau bob dydd y bobl y maent yn eu gwasanaethu yn y cymunedau hynny. Roedd y gyllideb yn gwbl ddinistriol i bobl gyffredin ac yn gwthio mwy o arian i ddwylo'r bobl nad ydynt ei angen ar hyn o bryd. Mae'n argyfwng costau byw. Roedd yn gyllideb anfoesol ac rwy'n credu bod y rhan fwyaf ohonom wedi cael ein synnu gan y gyllideb. Mae'r Ceidwadwyr y tu ôl i mi'n cwyno oherwydd eu bod i'w gweld fel pe baent yn meddwl ei bod yn gyllideb dda. Mae'n rhaid mai hwy yw'r unig rai. Byddwn i gyd wedi gweld yr ymyrraeth gan Fanc Lloegr amser cinio, wrth iddynt gamu i mewn i ddiogelu'r DU rhag ei Llywodraeth ei hun. Nid oes gennyf syniad sut y gall y meinciau y tu ôl i mi gefnogi hynny. A dyfarniad y Gronfa Ariannol Ryngwladol wrth gwrs. Yn amlwg, mae hwnnw'n hynod o ddifrifol. Mae bron yn ddigynsail iddi ymyrryd yn y fath fodd ym musnes un o wledydd y G7. Mae hon yn adeg hollol anghyffredin, ac mae'n drueni fod pethau mor ddifrifol.
What you forgot to mention, finance Minister, is the £50 billion-worth of support that the UK Government announced on Wednesday of last week that local authorities will be able to benefit from, from the energy price cap. What efforts are you making available to local authorities so that they can draw down this money? And would you agree with me the best way that the UK Government can pay this money to local authorities is directly to local authorities and not, obviously, handing it over to the Welsh Government, who might end up top-slicing that money?
Weinidog cyllid, fe wnaethoch chi anghofio crybwyll y ffaith a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU ddydd Mercher y bydd awdurdodau lleol yn gallu elwa o gymorth gwerth £50 biliwn o'r cap ar brisiau ynni. Pa ymdrechion a wnewch dros awdurdodau lleol fel y gallant fanteisio ar yr arian hwn? Ac a fyddech yn cytuno gyda mi mai'r ffordd orau y gall Llywodraeth y DU dalu'r arian hwn i awdurdodau lleol yw yn uniongyrchol i awdurdodau lleol wrth gwrs, yn hytrach na'i roi i Lywodraeth Cymru a allai frigdorri'r arian hwnnw yn y pen draw?
I'm not sure where the Conservative leader thinks that this money is coming from. There's not £50 billion being handed down by the UK Government to anyone. It's £50 billion that the UK Government is offsetting in terms of providing additional funding to the energy companies, which don't need it, which is going to be borrowed and it's going to be low-income workers who are going to be paying for that for a long time. So, it's not a case that local authorities will be drawing down any money; there is no additional money. A price cap isn't additional money.
Nid wyf yn siŵr o ble mae arweinydd y Ceidwadwyr yn credu bod yr arian hwn yn dod. Nid yw Llywodraeth y DU yn rhoi £50 biliwn i unrhyw un. Mae'n £50 biliwn y mae Llywodraeth y DU yn ei wrthbwyso o ran darparu cyllid ychwanegol i'r cwmnïau ynni, nad ydynt ei angen, ac a fydd yn cael ei fenthyg a bydd gweithwyr ar incwm isel yn talu am hynny am amser hir. Felly, ni fydd awdurdodau lleol yn gallu manteisio ar unrhyw arian; nid oes unrhyw arian ychwanegol. Nid arian ychwanegol yw cap ar brisiau.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am berthynas Llywodraeth Cymru â phanel strategaeth ddatgarboneiddio Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru? OQ58443
8. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's relationship with the Welsh Local Government Association decarbonisation strategy panel? OQ58443
The panel was established by the partnership council for Wales to steer local government work on climate change. Our relationship is one of partnership.
Cafodd y panel ei sefydlu gan gyngor partneriaeth Cymru er mwyn llywio gwaith llywodraeth leol ar newid hinsawdd. Mae ein perthynas yn seiliedig ar bartneriaeth.
Thank you, Minister. As you are aware, the Welsh Local Government Association decarbonisation strategy panel has the monumental task of helping to ensure that all local authorities in Wales meet net-zero carbon by 2030. I understand that climate change is a standing item on the partnership council for Wales, which you chair. With this in mind, I would be very interested to know, since the publication of the framework for action in October 2021, what programmes of work have been developed both regionally and nationally, what targets have been set to ensure progress, and what additional challenges you have identified in meeting this target, given the extraordinary rise in wholesale energy prices. Thank you.
Diolch. Fel y gwyddoch, mae gan banel strategaeth datgarboneiddio Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru dasg aruthrol yn helpu i sicrhau bod pob awdurdod lleol yng Nghymru yn cyrraedd eu targed carbon sero net erbyn 2030. Rwy'n deall bod newid hinsawdd yn eitem sefydlog yng nghyngor partneriaeth Cymru a gadeirir gennych chi. Gyda hyn mewn golwg, ers cyhoeddi'r fframwaith gweithredu ym mis Hydref 2021, hoffwn wybod pa raglenni gwaith sydd wedi'u datblygu'n rhanbarthol ac yn genedlaethol, pa dargedau a osodwyd i sicrhau cynnydd, a pha heriau ychwanegol a nodwyd gennych mewn perthynas â chyrraedd y targed hwn, o ystyried y cynnydd eithriadol mewn prisiau ynni cyfanwerthol. Diolch.
I'm very grateful for the question, and I've really been pleased with the work of the panel, which actually continued right the way through the pandemic and was able to keep on delivering, because we obviously have a commitment for public sector organisations to meet the net-zero 2030 ambition, and we're doing that through the panel by providing technical and financial support for renewable energy and energy efficiency, of course, and that goes through our energy service.
The energy service itself saw £28 million invested in 43 energy efficiency projects across 25 organisations. They include health boards, local authorities, national parks and colleges, and they have a range of projects, for example, from LED street lamp installations to low-carbon heat solutions. And there is a range of activity that is obviously going on in that particular space.
I think that the panel has made significant progress since it was established, because it has also supported local authorities to develop their own commitments for the Net Zero Wales plan, which we published last autumn. So, demonstrating how each local authority will make its own commitment towards that drive. And it's also overseeing a programme of work that supports the delivery of those commitments and is providing strategic direction, then, to the WLGA climate change support programme, which we fund via Welsh Government to the tune of around £300,000 a year for five years. So, I'm really pleased with the work of the panel. It's really important work and, of course, if the energy crisis tells us anything, it's about the importance of investing in renewable energy.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn, ac rwyf wedi bod yn hapus iawn gyda gwaith y panel, a barhaodd drwy gydol y pandemig mewn gwirionedd ac a lwyddodd i barhau i gyflawni, oherwydd yn amlwg rydym wedi ymrwymo i sicrhau bod sefydliadau'r sector cyhoeddus yn cyflawni uchelgais sero net 2030, ac rydym yn gwneud hynny drwy'r panel drwy ddarparu cymorth technegol ac ariannol ar gyfer ynni adnewyddadwy ac effeithlonrwydd ynni, wrth gwrs, ac mae hynny'n digwydd drwy ein gwasanaeth ynni.
Mae'r gwasanaeth ynni ei hun wedi gweld £28 miliwn yn cael ei fuddsoddi mewn 43 o brosiectau effeithlonrwydd ynni ar draws 25 o sefydliadau. Maent yn cynnwys byrddau iechyd, awdurdodau lleol, colegau a pharciau cenedlaethol, ac mae ganddynt amrywiaeth o brosiectau, er enghraifft, o osod lampau stryd LED i atebion gwresogi carbon isel. Ac mae amrywiaeth o weithgareddau'n digwydd yn y maes arbennig hwnnw.
Rwy'n credu bod y panel wedi gwneud cynnydd sylweddol ers ei sefydlu, gan ei fod hefyd wedi cefnogi awdurdodau lleol i ddatblygu eu hymrwymiadau eu hunain ar gyfer cynllun Cymru Sero Net, a gyhoeddwyd gennym yr hydref diwethaf. Felly, mae'n dangos sut y bydd pob awdurdod lleol yn gwneud ei ymrwymiad ei hun tuag at yr ymgyrch honno. Ac mae hefyd yn goruchwylio rhaglen waith sy'n cefnogi cyflawniad yr ymrwymiadau hynny ac yn darparu cyfeiriad strategol i raglen gymorth newid hinsawdd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru sy'n cael oddeutu £300,000 y flwyddyn am bum mlynedd drwy Lywodraeth Cymru. Felly, rwy'n falch iawn o waith y panel. Mae'n waith pwysig iawn ac wrth gwrs, os yw'r argyfwng ynni'n dweud unrhyw beth wrthym, mae'n ymwneud â phwysigrwydd buddsoddi mewn ynni adnewyddadwy.
9. Pa gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei darparu i awdurdodau lleol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru wrth i'r argyfwng costau byw ddwysau? OQ58456
9. What support is the Welsh Government providing to local authorities in Mid and West Wales as the cost-of-living crisis intensifies? OQ58456
I prioritised funding for local government in the Welsh budget so that every authority in Wales received an increase in funding of more than 8.2 per cent. Our cost-of-living measures, over £1.5 billion this year alone, support people in every part of Wales directly and through local authorities and other partners.
Fe wneuthum flaenoriaethu cyllid ar gyfer llywodraeth leol yng nghyllideb Cymru fel bod pob awdurdod yng Nghymru yn derbyn cynnydd o fwy na 8.2 y cant yn eu cyllid. Mae ein mesurau costau byw, dros £1.5 biliwn eleni yn unig, yn cefnogi pobl ym mhob rhan o Gymru'n uniongyrchol a thrwy awdurdodau lleol a phartneriaid eraill.
Diolch yn fawr iawn. Rwyf eisoes wedi galw yn gyhoeddus ar gynghorau yn fy rhanbarth i i agor banciau cynnes i helpu pobl ddygymod ag effeithiau gwaethaf y gost uchel o dalu am ynni dros y gaeaf hwn. Felly, wrth gwrs, dwi'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi rhoi £1 miliwn ar gyfer cefnogi awdurdodau lleol i sefydlu banciau cynnes, tra'n rhyfeddu ar yr un pryd fod angen y math yma o ddarpariaeth arnom ni yn yr unfed ganrif ar hugain. Ond, a all y Gweinidog ddweud mwy am sut y bydd y cronfeydd hyn yn cael eu dosbarthu? Ac a ydy'r Gweinidog yn rhannu fy mhryder i bod £1 miliwn ar draws 22 o awdurdodau lleol efallai ddim yn mynd yn ddigon pell i fynd i'r afael â maint yr her y bydd pobl Cymru yn ei wynebu dros y gaeaf? Ac wrth i gynghorau ar draws fy rhanbarth i ystyried mesurau cymorth er mwyn helpu pobl i gadw'n gynnes, er enghraifft, ymestyn oriau agor llyfrgelloedd a chlybiau ieuenctid a darparu pecynnau cynnes i bobl sy'n methu teithio i fannau cyhoeddus, pa gymorth ariannol pellach gall y Llywodraeth ei gynnig i lywodraeth leol i sicrhau eu bod nhw'n medru helpu pobl ar lawr gwlad?
Thank you very much. I've already called publicly on councils in my region to open warm banks to help people to cope with the worst effects of the high cost of paying for energy over the winter. So, of course, I welcome the fact that the Welsh Government has already provided £1 million to support local authorities to establish warm banks, while being amazed that we need this kind of provision in the twenty-first century. But could the Minister say more about how these funds will be distributed? And does the Minister share my concern that the £1 million across 22 local authorities might not go far enough to tackle the scale of the challenge that the people of Wales will face over the winter? And as councils across my region consider support measures in order to help people to keep warm, for example, extending the opening hours of libraries and youth clubs and providing warm packages to people who can't travel to public areas, what further financial support can the Welsh Government provide to local government to ensure that they can help people on the ground?
I’m grateful for that question. I do think that the £1 million that has been announced is really important in terms of helping to support some of these warm banks, with things that local authorities will seek to do, but also other organisations—churches, third sector organisations, other faith venues and so on. Obviously, we will monitor the application of that fund to understand take-up, but I think that it won’t just be that fund, however, that is supporting warm banks; it will be things that local charities, that community councils and others will be doing from their own resources as well. But I share the Member’s disbelief, really, that we’re talking about creating places for people to just go and stay warm this winter because it’ll be too expensive for them to say warm at home. Obviously, we’ll monitor the uptake of that and I’ll perhaps ask my colleague the Minister for Social Justice to provide an update to colleagues about the fund and how it can be accessed.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n credu bod yr £1 filiwn sydd wedi'i gyhoeddi yn bwysig iawn ar gyfer helpu i gefnogi rhai o'r canolfannau cynnes hyn, gyda phethau y bydd awdurdodau lleol yn ceisio eu gwneud, a sefydliadau eraill hefyd—eglwysi, sefydliadau trydydd sector, lleoliadau ffydd eraill ac yn y blaen. Yn amlwg, byddwn yn monitro defnydd o'r gronfa honno i ddeall pwy fydd yn manteisio arni, ond rwy'n credu y bydd yna fwy na dim ond y gronfa honno, fodd bynnag, yn cefnogi canolfannau cynnes; bydd yna bethau y bydd elusennau lleol, cynghorau cymuned ac eraill yn eu gwneud gyda'u hadnoddau eu hunain hefyd. Ond rwy'n rhannu anghrediniaeth yr Aelod, mewn gwirionedd, ein bod yn sôn am greu llefydd i bobl fynd ac aros yn gynnes y gaeaf hwn am y bydd hi'n rhy ddrud iddynt gadw'n gynnes gartref. Yn amlwg, byddwn yn monitro'r nifer sy'n manteisio ar hynny ac efallai y byddaf yn gofyn i fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, roi'r wybodaeth ddiweddaraf i gyd-Aelodau ynglŷn â'r gronfa a sut y gellir manteisio arni.
Ac yn olaf, cwestiwn 10, Joyce Watson.
Finally, question 10, Joyce Watson.
10. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r effaith y caiff datganiad cyllidol Llywodraeth y DU ar Gymru? OQ58452
10. What assessment has the Minister made of the impact on Wales of the UK Government's fiscal statement? OQ58452
The tax changes announced in the fiscal statement favour the rich and will worsen inequality. The statement provides no additional help to fund public services at a time when costs are rising sharply.
Mae'r newidiadau treth a gyhoeddwyd yn y datganiad cyllidol yn ffafrio'r cyfoethog a byddant yn gwaethygu anghydraddoldeb. Nid yw'r datganiad yn rhoi unrhyw gymorth ychwanegol i ariannu gwasanaethau cyhoeddus ar adeg pan fo costau'n codi'n sydyn.
I thank you for that answer, Minister. I had to call it a fiscal statement because that’s what the UK Government have called it, rather than a mini budget, seemingly in order to prevent scrutiny from the Office for Budget Responsibility. But it was a budget, and it is anything but responsible. By unleashing the economically illiterate splurge of tax cuts for the rich, unlimited bankers’ bonuses and protection for the unearned profits of big energy, the Tories—and I hear them over there defending it—are gambling with all our futures. It’s reckless, and it’s unfair. There was a time they used to hide the unfairness; they’re not doing that any more, of course. Your department will be busy working through the figures, I know, but do you agree with me that the Chancellor’s decision not to uprate funding for public services, which are already severely stretched by inflation, is deeply irresponsible and immoral? And that being the case, beyond what we are already doing here in Wales to protect people from that immorality, what more can you do to safeguard those services for the people of Wales?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Roedd rhaid i mi ei alw'n ddatganiad cyllidol am mai dyna mae Llywodraeth y DU wedi ei alw, yn hytrach na chyllideb fach, er mwyn osgoi craffu gan y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn ôl pob tebyg. Ond cyllideb oedd hi ac nid oedd yn gyfrifol o gwbl. Drwy gyflwyno'r llu anllythrennog yn economaidd o doriadau treth i gyfoethogion, bonysau digyfyngiad i fancwyr a diogelu elw dihaeddiant cwmnïau ynni mawr, mae'r Torïaid—ac rwy'n eu clywed yn ei amddiffyn draw acw—yn gamblo gyda'n dyfodol ni i gyd. Mae'n fyrbwyll, ac mae'n annheg. Roedd yna adeg pan oeddent yn arfer cuddio'r annhegwch; nid ydynt yn gwneud hynny mwyach wrth gwrs. Bydd eich adran yn brysur yn gweithio drwy'r ffigurau, rwy'n gwybod, ond a ydych yn cytuno â mi fod penderfyniad y Canghellor i beidio ag uwchraddio mwy o gyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, sydd eisoes dan bwysau difrifol yn sgil chwyddiant, yn hynod anghyfrifol ac anfoesol? Ac o ystyried hynny, y tu hwnt i'r hyn a wnawn yma yng Nghymru eisoes i ddiogelu pobl rhag yr anfoesoldeb hwnnw, beth arall y gallwch ei wneud i ddiogelu'r gwasanaethau hynny ar gyfer pobl Cymru?
I’m very grateful for that question. I can hear the Conservatives chuntering away behind me; I do admire the way in which the leader of the opposition is doubling down in his support for the UK Government, even though the markets—and everybody—are obviously making a response to it that is very different to that of the leader of the Conservatives. I have to say, I heard him saying that the OBR is only legally required to do two forecasts a year, but the OBR has offered to do a forecast; it said it would do it at any point after the introduction of the new Prime Minister, but they decided not to take up that offer. And we know why: because they knew what it would show. The fact that they haven’t done any distributional impact assessment of their work shows that they’re too embarrassed to show what the impact would be.
But of course, Wales has done that work. Wales Fiscal Analysis found that that 90 per cent of the gains made on Friday go to the top 50 per cent of the income distribution here in Wales, and 40 per cent of those gains go to the top 10 per cent, in the middle of a cost-of-living crisis. It’s an absolutely disgusting budget and I’m amazed that there is a single Conservative who continues to support it.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn hwnnw. Gallaf glywed y Ceidwadwyr yn parablu y tu ôl i mi; rwy'n edmygu'r ffordd y mae arweinydd yr wrthblaid yn cryfhau ei gefnogaeth i Lywodraeth y DU, er bod y marchnadoedd—a phawb—yn amlwg yn ymateb iddo mewn ffordd wahanol iawn i arweinydd y Ceidwadwyr. Mae'n rhaid imi ddweud, fe'i clywais yn dweud mai dim ond dau ragolwg y flwyddyn sydd angen i'r swyddfa cyfrifoldeb cyllidebol ei wneud yn gyfreithiol, ond mae'r swyddfa cyfrifoldeb cyllidebol wedi cynnig gwneud rhagolwg; dywedodd y byddai'n ei wneud ar unrhyw adeg ar ôl cyflwyno'r Prif Weinidog newydd, ond fe wnaethant benderfynu peidio â manteisio ar y cynnig hwnnw. Ac fe wyddom pam: oherwydd eu bod yn gwybod beth y byddai'n ei ddangos. Mae'r ffaith nad ydynt wedi gwneud unrhyw asesiad effaith dosbarthiadol o'u gwaith yn dangos bod ganddynt ormod o gywilydd i ddangos beth fyddai'r effaith.
Ond wrth gwrs mae Cymru wedi gwneud y gwaith hwnnw. Canfu Dadansoddi Cyllid Cymru fod 90 y cant o'r enillion a wnaed ddydd Gwener yn mynd i'r 50 y cant uchaf o'r dosbarthiad incwm yma yng Nghymru, ac mae 40 y cant o'r enillion hynny'n mynd i'r 10 y cant uchaf, ynghanol argyfwng costau byw. Mae'n gyllideb hollol ffiaidd ac rwy'n rhyfeddu bod yna un Ceidwadwr sy'n parhau i'w chefnogi.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
I’m afraid we’re going to have to take a short technical break. It isn’t because the Minister for rural affairs spilled water all over her technical appliances, but it is because of a problem we’re having with microphones this afternoon. It’ll be a short suspension of the meeting, and we’ll reconvene as quickly as possible.
Mae arnaf ofn y bydd yn rhaid i ni gael toriad technegol byr. Nid oherwydd bod y Gweinidog materion gwledig wedi colli dŵr dros ei chyfarpar technegol, ond oherwydd ein bod yn cael problem gyda meicroffonau y prynhawn yma. Bydd yn doriad byr, a byddwn yn ailymgynnull cyn gynted â phosibl.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:19.
Plenary was suspended at 14:19.
Ailymgynullodd y Senedd am 14:32, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 14:32, with the Llywydd in the Chair.
Ocê, dyma ni yn medru ailgychwyn, felly, gyda'r cwestiynau ar gyfer y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mark Isherwood.
Okay, we're ready to reconvene and we'll move to questions to the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd, and the first question is from Mark Isherwood.
1. Pa ymgysylltiad y mae'r Gweinidog wedi'i gael gyda chydweithwyr yn y cabinet ynglŷn ag iechyd a lles anifeiliaid? OQ58436
1. What engagement has the Minister had with cabinet colleagues regarding animal health and welfare? OQ58436
Animal health and welfare has clear links across Government, including public health, climate change, economy, and biodiversity. I frequently discuss these cross-cutting areas with Cabinet colleagues. Statements have been issued on our animal welfare plan for Wales and TB strategy, and I have held further discussions on border controls. Ukrainian pet travel has also been an important point of discussion this year.
Mae gan iechyd a lles anifeiliaid gysylltiadau clir ar draws y Llywodraeth, gan gynnwys iechyd y cyhoedd, newid hinsawdd, yr economi, a bioamrywiaeth. Rwy'n trafod y meysydd trawsbynciol hyn yn aml gyda chyd-Aelodau Cabinet. Mae datganiadau wedi eu cyhoeddi am ein cynllun lles anifeiliaid ar gyfer Cymru a'r strategaeth TB, ac rwyf wedi cynnal trafodaethau pellach ynglŷn â mesurau rheoli ffiniau. Mae symud anifeiliaid anwes o Wcráin hefyd wedi bod yn bwynt trafod pwysig eleni.
Diolch. The First Minister's statement on ministerial responsibilities last week stated that you'll take responsibility now for the protection and management of wildlife, although cross-cutting responsibilities with the Minister for Climate Change still include biodiversity and the nature recovery plan.
Speaking at the launch of Gylfinir Cymru's 'A Wales Action Plan for the Recovery of Curlew' last November as the Wales species champion for the curlew, I stated that the review of the wider biodiversity and ecosystem benefits of curlew recovery and applicability to Wales, commissioned by Natural Resources Wales, states that a literature review of 62 scientific papers provided a diverse array of evidence showing that curlew recovery would benefit multiple species, both directly and indirectly, and furthermore underpins our understanding of the curlew as an indicator species.
The Minister for Climate Change pledged at the launch to work with Gylfinir Cymru to ensure that the Welsh Government can finance the action plan and get it up and running. However, although she has committed funding to the nature networks programme, that only covers its protected sites, when the majority of curlew do not nest on protected sites, range widely and therefore need a landscape-scale approach. We now only have nine breeding seasons left to save this iconic indicator species from its projected extinction as a breeding population in Wales. This is now on your watch. How will you therefore work with the Gylfinir Cymru coalition to deliver the emergency intervention required?
Diolch. Roedd datganiad y Prif Weinidog ar gyfrifoldebau gweinidogol yr wythnos diwethaf yn nodi y byddwch chi'n ysgwyddo cyfrifoldeb yn awr am ddiogelu a rheoli bywyd gwyllt, er bod cyfrifoldebau trawsbynciol y Gweinidog Newid Hinsawdd yn dal i gynnwys bioamrywiaeth a'r cynllun adfer natur.
Wrth siarad yn lansiad 'Cynllun Gweithredu Cymru ar gyfer Adfer y Gylfinir' gan Gylfinir Cymru fis Tachwedd diwethaf fel hyrwyddwr rhywogaethau Cymru ar gyfer y gylfinir, dywedais fod yr adolygiad o fanteision bioamrywiaeth ac ecosystemau ehangach adfer y gylfinir a'i berthnasedd i Gymru, a gomisiynwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru, yn dweud bod adolygiad llenyddiaeth o 62 o bapurau gwyddonol wedi creu ystod eang o dystiolaeth sy'n dangos y byddai adfer y gylfinir o fudd i rywogaethau lluosog, yn uniongyrchol ac yn anuniongyrchol, ac ymhellach, mae'n sail i'n dealltwriaeth o'r gylfinir fel rhywogaeth ddangosol.
Addawodd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn y lansiad y byddai'n gweithio gyda Gylfinir Cymru i sicrhau y gall Llywodraeth Cymru ariannu'r cynllun gweithredu a'i sefydlu. Fodd bynnag, er ei bod wedi ymrwymo arian i'r rhaglen rhwydweithiau natur, dim ond ei safleoedd gwarchodedig sydd wedi eu cynnwys yn honno, ac nid yw mwyafrif y gylfinirod yn nythu ar safleoedd gwarchodedig, maent yn amrywio'n eang ac felly mae angen ymateb ar raddfa tirwedd. Rhagwelir mai dim ond naw tymor nythu sydd gennym ar ôl bellach i achub y rhywogaeth ddangosol eiconig hon rhag difodiant fel poblogaeth nythu yng Nghymru. Mae hyn yn eich dwylo chi yn awr. Sut y byddwch chi'n gweithio gyda chynghrair Gylfinir Cymru felly i gyflawni'r ymyrraeth sydd ei hangen ar frys?
Thank you. I'll be very happy to work with the organisation, if they would like to write to me, to seek a meeting. I'm very well aware of the urgency required in relation to the curlew, having obviously been responsible in the previous term of Government. So, if you have a contact there, please do ask them to write to me, or if they hear this, and I will be very happy to meet with them.
Diolch. Byddaf yn hapus iawn i weithio gyda'r sefydliad, os carent ysgrifennu ataf i ofyn am gyfarfod. Rwy'n ymwybodol iawn o'r brys sy'n angenrheidiol mewn perthynas â'r gylfinir, ac roedd yn un o fy nghyfrifoldebau yn nhymor diwethaf y Llywodraeth wrth gwrs. Felly, os oes gennych gyswllt yno, gofynnwch iddynt ysgrifennu ataf neu os ydynt yn clywed hyn, a byddaf yn hapus iawn i'w cyfarfod.
Mae cwestiwn 2[OQ58441] wedi ei dynnu nôl, felly cwestiwn 3, Peter Fox.
Question 2[OQ58441] is withdrawn, so question 3, Peter Fox.
3. Sut mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi datblygiad y sector pysgota? OQ58449
3. How is the Welsh Government supporting the development of the fishing sector? OQ58449
Thank you. We are developing the fishing sector in a variety of ways, including the introduction of a financial assistance scheme. I laid a statutory instrument yesterday to establish this. We provide ongoing support for the development of new markets, both domestic and internationally, and are committed to implementing the joint fisheries statement.
Diolch. Rydym yn datblygu'r sector pysgota mewn amryw o ffyrdd, gan gynnwys cyflwyno cynllun cymorth ariannol. Gosodais offeryn statudol ddoe i sefydlu hyn. Rydym yn darparu cefnogaeth barhaus i ddatblygu marchnadoedd newydd, yn y wlad hon ac yn rhyngwladol, ac rydym wedi ymrwymo i weithredu'r cyd-ddatganiad pysgodfeydd.
Thank you for that, Minister. That's reassuring. The fishing and angling sector is an important part of the economy in rural Wales. River fishing alone contributes around £20 million a year to the economy, and supports around 700 jobs. On top of that, the additional tourism that our waters pull in provides benefit for local areas.
Fishing is also a popular hobby for many people, getting them outdoors and providing opportunities for socialising. But the sector is under real pressure, such as the recent fishing ban across Wales due to the drought—that's put immense pressure on them. Now, whilst there have been some welcome initiatives to promote the Welsh fishing sector, such as the Fishing in Wales website, former world champion angler Hywel Morgan has recently suggested that there is scope to do more to attract fishers from across the world—for example, using the game fairs and other set-piece shows to grow the sport to new audiences. Minister, how are you working with your Cabinet colleagues to ensure that the fishing and angling sector is front and centre of the Government's strategy to boost tourism and develop the rural economy? And what support are you providing businesses to promote sustainable tourism within the sector to help improve local environments, whilst also growing the angling business? And I'm conscious of your first answer.
Diolch am hynny, Weinidog. Mae hynny'n gysur. Mae'r sector pysgota a genweirio'n rhan bwysig o economi cefn gwlad Cymru. Mae pysgota afon yn unig yn cyfrannu tua £20 miliwn y flwyddyn i'r economi, ac yn cynnal tua 700 o swyddi. Ar ben hynny, mae'r dwristiaeth ychwanegol y mae ein dyfroedd yn ei denu yn darparu budd i ardaloedd lleol.
Mae pysgota hefyd yn hobi boblogaidd i nifer o bobl, sy'n mynd â hwy allan i'r awyr agored ac yn cynnig cyfleoedd i gymdeithasu. Ond mae'r sector dan bwysau gwirioneddol, fel y gwaharddiad diweddar ar bysgota ar draws Cymru oherwydd y sychder—mae hynny wedi rhoi pwysau aruthrol arnynt. Nawr, er bod rhai cynlluniau defnyddiol wedi bod i hybu sector pysgota Cymru, fel gwefan Pysgota yng Nghymru, mae cyn bencampwr genweirio'r byd, Hywel Morgan, wedi awgrymu yn ddiweddar fod lle i wneud mwy i ddenu pysgotwyr o bob cwr o'r byd—er enghraifft, defnyddio'r ffeiriau hela a sioeau arbennig eraill i dyfu'r gamp i gynulleidfaoedd newydd. Weinidog, sut rydych chi'n gweithio gyda'ch cyd-Aelodau yn y Cabinet i sicrhau bod y sector pysgota a genweirio'n cael lle canolog yn strategaeth y Llywodraeth i hybu twristiaeth a datblygu'r economi wledig? A pha gefnogaeth a ddarparir gennych i fusnesau hyrwyddo twristiaeth gynaliadwy o fewn y sector i helpu i wella amgylcheddau lleol, gan dyfu'r busnes genweirio ar yr un pryd? Ac rwy'n ymwybodol o'ch ateb cyntaf.
Thank you. You're quite right, it's a very popular hobby for many people, and one of the things that we're doing to support it is obviously trying to improve the quality of our rivers, going forward. As you know, Natural Resources Wales do have a duty to maintain, to improve and develop inland and migratory fisheries. So, obviously, we support Natural Resources Wales, and the Minister for Climate Change, obviously, is responsible for NRW. I don't recall having any specific discussions with the Minister responsible for tourism in relation to this area, but I think, from my portfolio point of view, we need to ensure that, the decline that we have seen with some iconic species, we reverse as quickly as possible.
Diolch. Rydych chi'n hollol iawn, mae'n hobi boblogaidd iawn i lawer o bobl, ac un o'r pethau a wnawn i'w chefnogi yw ceisio gwella ansawdd ein hafonydd ar gyfer y dyfodol wrth gwrs. Fel y gwyddoch, mae dyletswydd ar Cyfoeth Naturiol Cymru i gynnal, i wella a datblygu pysgodfeydd mewndirol a mudol. Felly, yn amlwg, rydym yn cefnogi Cyfoeth Naturiol Cymru, a'r Gweinidog Newid Hinsawdd sy'n gyfrifol am CNC wrth gwrs. Nid wyf yn cofio cael unrhyw drafodaethau penodol gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol am dwristiaeth mewn perthynas â'r maes hwn, ond o safbwynt fy mhortffolio, rwy'n credu bod angen inni sicrhau ein bod yn gwrthdroi'r dirywiad a welsom gyda rhywogaethau eiconig cyn gynted â phosibl.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Minister, in your capacity as Minister for north Wales, what discussions have you held with the tourism industry in the region regarding your Government's proposals for a tourism levy?
Diolch, Lywydd. Weinidog, yn rhinwedd eich swydd fel Gweinidog gogledd Cymru, pa drafodaethau rydych chi wedi'u cynnal gyda'r diwydiant twristiaeth yn y rhanbarth ynglŷn â chynigion eich Llywodraeth ar gyfer ardoll twristiaeth?
I haven't held any specific discussions with any areas of the tourism industry in north Wales. I have to say, over the summer, a few of the organisations and businesses that I did meet—I spent time in each local authority area, and they chose who I met with—some people did raise the visitor levy with me. I haven't had any specific discussions, but, obviously, I passed on concerns, and also, I have to say, I did meet with businesses who did approve of what we are proposing to do.
Nid wyf wedi cynnal unrhyw drafodaethau penodol gydag unrhyw faes o fewn y diwydiant twristiaeth yng ngogledd Cymru. Mae'n rhaid imi ddweud, dros yr haf, ychydig o'r sefydliadau a'r busnesau y gwneuthum eu cyfarfod—treuliais amser ym mhob ardal awdurdod lleol, a hwy oedd yn dewis pwy y byddwn yn cyfarfod â hwy—fe wnaeth rhai pobl ofyn imi ynglŷn â'r ardoll ymwelwyr. Ni chefais unrhyw drafodaethau penodol, ond yn amlwg, fe wneuthum drosglwyddo pryderon, a hefyd, mae'n rhaid imi ddweud, fe wneuthum gyfarfod â busnesau a oedd yn cymeradwyo'r hyn yr ydym wedi argymell ei wneud.
Minister, many people will find it absolutely astonishing, given the importance of the tourism and hospitality industry in north Wales, that you haven't met specifically with businesses in order to discuss this important potential tax on them. Go North Wales represents 15,000 businesses across north Wales, and you'll know that they have expressed a lot of concern. Will you agree to join me at a meeting with Go North Wales, and other representatives of the tourism industry, in order that you can hear from them first-hand about the potential adverse impact of this punitive and unnecessary tax on tourists who stay overnight in Wales, and the impact that it could have on jobs and livelihoods in the region?
Weinidog, bydd llawer o bobl yn ei chael hi'n gwbl syfrdanol, o ystyried pwysigrwydd y diwydiant twristiaeth a lletygarwch yng ngogledd Cymru, nad ydych chi wedi cyfarfod yn benodol â busnesau er mwyn trafod y dreth bosibl bwysig hon arnynt. Mae Go North Wales yn cynrychioli 15,000 o fusnesau ar draws gogledd Cymru, ac fe fyddwch chi'n gwybod eu bod wedi mynegi llawer o bryder. A wnewch chi gytuno i ymuno â mi mewn cyfarfod gyda Go North Wales, a chynrychiolwyr eraill o'r diwydiant twristiaeth, er mwyn ichi glywed ganddynt hwy o lygad y ffynnon am effaith andwyol bosibl y dreth gosbol a diangen hon ar dwristiaid sy'n aros dros nos yng Nghymru, a'r effaith y gallai ei chael ar swyddi a bywoliaeth pobl yn y rhanbarth?
They haven't approached me for a meeting. Obviously, businesses perhaps have discussed it with the relevant Minister rather than with me, who's got the overall responsibility for north Wales. As I say, some businesses did raise it with me—both for and against it—and I said I will take their comments back to the Minister for Finance and Local Government. I'd be very happy if Go North Wales want to meet with me, if they approach me; I'd be very happy to do that. I have north Wales days if you like, where I do visits—they tend to be on a Thursday—when I concentrate on specific areas. I'm up in north Wales doing just that tomorrow, so if they do want to approach me to discuss it, I'd be very happy to do so.
Nid ydynt wedi gofyn i mi am gyfarfod. Yn amlwg, efallai fod busnesau wedi trafod y peth gyda'r Gweinidog perthnasol yn hytrach na gyda fi, sydd â'r cyfrifoldeb cyffredinol am ogledd Cymru. Fel y dywedais, fe wnaeth rhai busnesau ei grybwyll—o'i blaid ac yn ei erbyn—a dywedais y byddwn yn dwyn eu sylwadau i sylw'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol. Byddwn yn hapus iawn pe bai Go North Wales yn fy nghyfarfod, os gofynnant am wneud hynny; byddwn yn hapus iawn i wneud hynny. Mae gennyf ddyddiau ar gyfer gogledd Cymru os mynnwch, pan fyddaf yn gwneud ymweliadau—maent yn tueddu i fod ar ddydd Iau—pan fyddaf yn canolbwyntio ar ardaloedd penodol. Byddaf yng ngogledd Cymru yn gwneud hynny yfory, felly os ydynt am ofyn am gyfarfod i drafod y mater, rwy'n hapus iawn i wneud hynny.
You keep saying that you're not the relevant Minister. You are their relevant Minister; you're the Minister for north Wales, and people expect you to be standing up for north Wales around the Cabinet table and engaging with businesses in north Wales when such an important issue arises in their inbox. There are thousands, many thousands, tens of thousands of jobs reliant on the tourism industry and the tourism trade in the region. And let me be clear to you and the Cabinet colleagues who sit around the table: you cannot support a tourism tax and be for the economy in north Wales; you cannot support a tourism tax and support businesses in north Wales; you cannot be for a tourism tax and support jobs in north Wales. I'm afraid that it's the same old story from this Labour Party: pro-tax, anti-growth; pro-tax, anti-business; and pro-tax—and I'm afraid to say so—anti-north Wales. That's what we get from this Government, and it's about time that that story changed. I'm grateful for the opportunity that you have said that you will take to meet with representatives of the tourism industry in north Wales to listen to their views.
One final question, if I may. One of the things that the tourism industry says is a glimmer of hope on the horizon for them in the coming years is the potential of the Clwydian range and Dee valley area of outstanding natural beauty being designated as a national park—something, of course, that I've been raising for more than a decade as something that the Government could do to boost the tourism industry in the region. You're the Minister directly responsible for moving that particular issue forward, yet we've heard very little about the progress that is being made. What assurances can you give us that that is going to be delivered within this Government's term, and can you tell us where you're up to with it?
Rydych chi'n cadw dweud nad chi yw'r Gweinidog perthnasol. Chi yw eu Gweinidog perthnasol; chi yw Gweinidog gogledd Cymru, ac mae pobl yn disgwyl i chi godi llais dros ogledd Cymru o amgylch bwrdd y Cabinet ac ymwneud â busnesau yn y gogledd pan fydd mater mor bwysig yn codi yn eu mewnflwch. Mae miloedd, miloedd lawer, degau o filoedd o swyddi yn ddibynnol ar y diwydiant twristiaeth a'r fasnach dwristiaeth yn y rhanbarth. A gadewch imi fod yn glir wrthych chi a'r cyd-Aelodau yn y Cabinet sy'n eistedd o amgylch y bwrdd: ni allwch gefnogi treth dwristiaeth a bod o blaid yr economi yng ngogledd Cymru; ni allwch gefnogi treth twristiaeth a chefnogi busnesau yng ngogledd Cymru; ni allwch fod o blaid treth dwristiaeth a chefnogi swyddi yng ngogledd Cymru. Mae arnaf ofn mai'r un hen stori yw hi gan y Blaid Lafur hon: o blaid trethiant, yn erbyn twf; o blaid trethiant, yn erbyn busnes; ac o blaid trethiant—ac mae arnaf ofn—yn erbyn gogledd Cymru. Dyna a gawn gan y Llywodraeth yma, ac mae'n hen bryd i'r stori honno newid. Rwy'n ddiolchgar am y cyfle y sonioch chi y byddwch yn manteisio arno i gyfarfod â chynrychiolwyr o'r diwydiant twristiaeth yng ngogledd Cymru i wrando ar eu safbwyntiau.
Un cwestiwn olaf, os caf. Un o'r pethau y mae'r diwydiant twristiaeth yn ei ddweud sy'n llygedyn o obaith ar y gorwel iddynt hwy yn y blynyddoedd i ddod yw'r potensial a ddaw yn sgil dynodi ardal o harddwch naturiol eithriadol bryniau Clwyd a dyffryn Dyfrdwy yn barc cenedlaethol—rhywbeth y bûm yn ei godi ers dros ddegawd, wrth gwrs, fel rhywbeth y gallai'r Llywodraeth ei wneud i hybu'r diwydiant twristiaeth yn y rhanbarth. Chi yw'r Gweinidog sy'n uniongyrchol gyfrifol am wthio'r mater penodol hwnnw yn ei flaen, ond ychydig iawn a glywsom am y cynnydd sy'n cael ei wneud. Pa sicrwydd y gallwch ei roi i ni fod hynny'n mynd i gael ei gyflawni o fewn tymor y Llywodraeth hon, ac a wnewch chi ddweud wrthym ble rydych chi arni ar hynny?
Thank you. I'll pick up on that point first. As you say, it's just come back into my portfolio last week. I have asked for a meeting with Natural Resources Wales. On the work that the Minister for Climate Change had undertaken with NRW, I know that significant resources have been given in relation to ensuring that we do have that national park. Obviously, it was a manifesto commitment of my party; it's now a programme for government commitment. It's something that the First Minister is very keen to see in this term of Government, and we expect to see it in this term of Government. And I have asked for a meeting, which hasn't taken place as yet, but it is in my diary, I think, within the next three or four weeks. So, I will be very happy to update Members when I've had that meeting.
In relation to your first point, I cannot meet with every business to discuss every policy of every Cabinet colleague across the portfolio, and I'm sure that you will appreciate that. However, as north Wales Minister, as I say, I spend days dedicated to north Wales, and if any business wants to write to me, obviously they are very welcome to do that. And I did discuss the visitor levy with several businesses over the summer. For instance, I visited Dylan's in Llandudno to discuss their apprenticeship scheme, and took the opportunity proactively to ask their views.
You seem to think it's a really bad thing. I disagree. We have tourism taxes. Where I went on holiday this year, there was a tourism tax. Did I think twice about it? No, I didn't. I didn't have to think 'Well, I'm not going to go there because they've got a tourism tax.' If those taxes are spent wisely, it will absolutely boost tourism in north Wales, so I profoundly disagree with you on what you were saying, particularly about the Labour Party and the way that we treat businesses. Of course we're pro north Wales; you wouldn't expect me to say anything else, would you? I'm from north Wales and I'm very proud to be from north Wales, and this is not the bad thing that you seem to portray it to be.
Diolch. Fe atebaf y pwynt hwnnw yn gyntaf. Fel y dywedwch, mae newydd ddod yn ôl i fy mhortffolio yr wythnos diwethaf. Gofynnais am gyfarfod gyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Ar y gwaith a wnaeth y Gweinidog Newid Hinsawdd gyda CNC, rwy'n gwybod bod adnoddau sylweddol wedi eu rhoi mewn perthynas â sicrhau ein bod yn cael y parc cenedlaethol hwnnw. Yn amlwg, roedd yn ymrwymiad ym maniffesto fy mhlaid; mae bellach yn ymrwymiad yn y rhaglen llywodraethu. Mae'n rhywbeth y mae'r Prif Weinidog yn awyddus iawn i'w weld yn nhymor y Llywodraeth hon, ac rydym yn disgwyl ei weld yn nhymor y Llywodraeth hon. Ac rwyf wedi gofyn am gyfarfod, sydd heb ddigwydd hyd yma, ond mae yn fy nyddiadur, rwy'n meddwl, o fewn y tair neu bedair wythnos nesaf. Felly, byddaf yn hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fyddaf wedi cael y cyfarfod hwnnw.
Ar eich pwynt cyntaf, ni allaf gyfarfod â phob busnes i drafod pob polisi pob cyd-Aelod Cabinet ar draws y portffolio, ac rwy'n siŵr y byddwch yn deall hynny. Ond fel Gweinidog gogledd Cymru, fel rwy'n dweud, rwy'n treulio dyddiau penodol ar ogledd Cymru, ac os oes unrhyw fusnes am ysgrifennu ataf, yn amlwg mae croeso mawr iddynt wneud hynny. Ac fe wneuthum drafod yr ardoll ymwelwyr gyda sawl busnes dros yr haf. Er enghraifft, ymwelais â Dylan's yn Llandudno er mwyn trafod eu cynllun prentisiaethau, a manteisiais ar y cyfle'n rhagweithiol i ofyn eu barn.
Mae'n ymddangos eich bod chi'n meddwl ei fod yn beth drwg iawn. Rwy'n anghytuno. Mae gennym drethi twristiaeth. Roedd treth dwristiaeth yn bodoli lle'r euthum ar wyliau eleni. A feddyliais i ddwywaith am y peth? Naddo. Nid oedd rhaid i mi feddwl 'Wel, nid af i'r fan honno am fod ganddynt dreth twristiaeth.' Os caiff y trethi hynny eu gwario'n ddoeth, bydd yn hwb mawr i dwristiaeth yng ngogledd Cymru, felly rwy'n anghytuno'n sylfaenol gyda chi ynglŷn â'r yr hyn a ddywedoch chi, yn enwedig am y Blaid Lafur a'r ffordd yr ydym yn trin busnesau. Wrth gwrs ein bod ni o blaid gogledd Cymru; ni fyddech yn disgwyl i mi ddweud unrhyw beth arall. Rwy'n dod o ogledd Cymru ac rwy'n falch iawn fy mod yn dod o ogledd Cymru, ac nid yw hyn yn ddrwg, fel rydych chi i'ch gweld yn ei bortreadu.
Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.
Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.
Diolch yn fawr iawn. Dwi am gychwyn efo cwestiwn am y diciâu, Llywydd. Mae'r ystadegau diweddaraf am niferoedd—
Thank you very much. I want to start with a question on TB, Llywydd. The latest statistics on—
I'm sorry, Presiding Officer, I'm having issues; I've got a horrendous crackle on my feed and I cannot hear.
Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd, rwy'n cael problemau; mae sŵn ofnadwy ar fy mhorthiant sain ac ni allaf glywed.
I wonder if that's to do with the water that was spilt earlier on in the meeting. [Laughter.]
Tybed a yw hynny i'w wneud â'r dŵr a gafodd ei golli ynghynt yn y cyfarfod. [Chwerthin.]
It could be.
Gallai fod.
Perhaps it's possible to change the ear piece.
Efallai fod modd newid y clustffonau.
Sorry. Or can I listen somewhere else?
Mae'n ddrwg gennyf. Neu a fyddai modd imi wrando yn rhywle arall?
Yes. Why don't you move?
Byddai. Pam na wnewch chi symud?
Sorry.
Mae'n ddrwg gennyf.
Mabon will pause and repeat now.
Fe wnaiff Mabon aros ac ailadrodd yn awr.
Yes. No problem.
Gwnaf. Dim problem.
I don't think it's the earpiece, because that wasn't on the stand.
Nid wyf yn credu mai'r clustffonau sydd ar fai, oherwydd nid oedd y rheini ar y stand.
Take your time.
Cymerwch eich amser.
Apologies.
Ymddiheuriadau.
No, that's okay.
Na, mae'n iawn.
Mabon ap Gwynfor i ddechrau eto.
Mabon ap Gwynfor to start again.
Os cawn ni wirio ei fod yn gweithio.
If we can just check that everything's working.
That's fine.
Popeth yn iawn.
Ardderchog. Diolch.
Excellent. Thank you very much.
Da iawn.
Great.
Eisiau cychwyn efo'r diciâu oeddwn i. Mae'r ystadegau diweddaraf am niferoedd yr haint yng Nghymru i'w croesawu. Mae'r niferoedd absoliwt yn lleihau ac rydyn ni wedi gweld yr haint yn haneru yn ei niferoedd yma dros y 12 mlynedd ddiwethaf. Ond, y newyddion llai calonogol ydy bod yr haint wedi dechrau ymddangos mewn ardaloedd newydd o Gymru, megis yng ngogledd Conwy a sir Ddinbych, a phryder ei fod yn dod i fewn i Bennal yn ne Meirionnydd. Fe wyddoch gystal ag unrhyw un arall am y niwed enbyd y mae'r diciâu yn ei gael ar nid yn unig yr anifeiliaid ond hefyd ar iechyd meddwl pawb sydd ynghlwm â'r gyr o wartheg, boed yn ffarmwr neu'n ffariar.
Os am atal y diciâu, mae'n rhaid atal ei ledu. Rhaid cymryd camau i'w rwystro rhag cyrraedd tir newydd a'i gyfyngu a'i leihau yn y tiroedd lle mae'n bodoli. Yr allwedd i hynny ydy addysgu a chymorth. Felly, mae'n bryder clywed bod y niferoedd sydd yn defnyddio adnodd Cymorth TB Cymru yn isel iawn, tra, yn Lloegr, fod clod mawr yn cael ei roi i wasanaeth TBAS, y TB Advisory Service, efo nifer uchel o ddefnyddwyr. Gwn fod y Gweinidog yn ymwybodol o TBAS, felly pa wersi y mae hi wedi eu dysgu o gynllun TBAS, pa arfer da y mae hi yn ei fabwysiadu ohono, a pha gamau y mae'r Gweinidog yn eu cymryd er mwyn adnabod pam mae'r niferoedd sy'n defnyddio Cymorth TB Cymru mor isel, a sut ydyn ni am weld cynnydd yn y defnydd?
I wanted to start with TB. The latest statistics on the number of infections in Wales are to be welcomed. The absolute numbers are reducing and we've see infections halving in number over the past 12 years here. But, the less encouraging news is that infections have started to appear in new areas of Wales, such as north Conwy and Denbighshire, and there are concerns that it's coming into Pennal in south Meirionnydd. You will know as well as anyone else of the huge damage that TB does not only to the livestock but also to the mental health of everyone related to the livestock, be it a farmer or a farrier.
If we are to prevent TB, then we must prevent it from spreading. Measures must be taken to prevent it from getting to new areas and limiting it where it already exists. The key to that is education and support. So, it's concerning to hear that the numbers using the Cymorth TB Cymru support service are very low, whilst in England there's great praise for the TB Advisory Service, with high numbers of users. I know that the Minister is aware of TBAS, so what lessons has she learned from the TBAS programme, what good practice will she adopt from it, and what steps is the Minister taking in order to identify why the numbers using Cymorth TB Cymru are so low, and how will we see an increase in the rates of use?
Thank you. Yes, we certainly would not want to see a drop in people approaching this service. You may be aware, I've recently established a technical advisory group to help with holistic support for the TB programme, and I've appointed Professor Glyn Hewinson, who I'm sure is known to you, to lead this work. It's a holistic approach to our TB programme, to the support we offer. You'll be aware that, every year, I do a statement here in the Chamber to update Members. As you say, we've seen a promising drop in some of the statistics, which is not the whole picture, and I appreciate that. We are seeing some stubborn areas and hotspots. Obviously, you refer to an area that had been quite low and is seeing an increase now, which we certainly don't want to see. I've asked the group to consider, for instance, the current TB testing regime to see if there's anything further that we can do. You'll be aware we had a consultation earlier this year, but I think I will ask Glyn to have a look at what we can do. Maybe the type of services we're giving are not what people want. So, we need to make sure it is absolutely what they want, because if it doesn't work for the farmers who require those services, then clearly it's not going to work for anybody.
Diolch. Yn sicr ni fyddem am weld gostyngiad yn nifer y bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth hwn. Efallai eich bod yn ymwybodol fy mod wedi sefydlu grŵp cynghori technegol yn ddiweddar i helpu gyda chymorth cyfannol i'r rhaglen TB, ac rwyf wedi penodi'r Athro Glyn Hewinson, y gwyddoch amdano rwy'n siŵr, i arwain y gwaith hwn. Mae'n ddull cyfannol o weithredu ein rhaglen TB, i ategu'r cymorth a gynigir gennym. Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod yn gwneud datganiad yma yn y Siambr bob blwyddyn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau. Fel y dywedwch, rydym wedi gweld gostyngiad addawol yn rhai o'r ystadegau, er nad dyna'r darlun cyflawn, ac rwy'n derbyn hynny. Rydym yn gweld rhai ardaloedd ystyfnig a mannau lle mae'r broblem yn waeth. Yn amlwg, rydych chi'n cyfeirio at ardal lle'r oedd nifer yr achosion yn arfer bod yn eithaf isel ac rydym yn gweld cynnydd yn awr, ac yn sicr, nid ydym am weld hynny. Rwyf wedi gofyn i'r grŵp ystyried, er enghraifft, y drefn brofi TB bresennol i weld a oes unrhyw beth pellach y gallwn ei wneud. Fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi cael ymgynghoriad yn gynharach eleni, ond rwy'n credu y gwnaf ofyn i Glyn gael golwg ar beth y gallwn ei wneud. Efallai nad y math o wasanaethau yr ydym yn eu rhoi yw'r hyn y mae pobl ei eisiau. Felly, mae angen inni wneud yn siŵr ei fod yn union yr hyn y maent ei eisiau, oherwydd os nad yw'n gweithio i'r ffermwyr sydd angen y gwasanaethau hynny, yn amlwg nid yw'n mynd i weithio i neb.
Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am yr ateb. Dwi am droi fy sylw rŵan i'r mater o blannu coed ar ffermydd. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o achos fferm Tyn y Mynydd ar Ynys Môn a'r ffaith i adran goedwigaeth y Llywodraeth brynu tir âr da yno at ddibenion plannu coed. Rŵan, mae tir amaethyddol da yn brin yng Nghymru, ac mae'r Llywodraeth wedi cymryd camau i warchod y tiroedd gorau. Tua 7 y cant yn unig o dir Cymru sy'n cael ei ystyried yn dir amaethyddol gorau a mwyaf amlbwrpas—tir BMV—ac mae'r tir yma wedi ei raddio yn raddau 1, 2 a 3a. Mae'r tir yma mor bwysig fel bod canllawiau cynllunio y Llywodraeth yn sôn am yr angen i warchod y tir at ddibenion amaeth. Yn wir, fe ataliodd y Gweinidog amgylchedd ddatblygiad fferm solar yn sir Ddinbych yn ddiweddar oherwydd ei fod yn dir BMV.
Ystyriwch fy syndod, felly, wrth fynd ar borthol mapio'r Llywodraeth a gweld fod tir Tyn y Mynydd ar Ynys Môn wedi'i raddio yn dir 2 a 3a, sef ein tir mwyaf ffrwythlon a thir sydd angen ei warchod. Mae gweld adran o'r Llywodraeth yn anwybyddu canllawiau'r Llywodraeth yn gosod cynsail peryglus. Os ydy data'r Llywodraeth yn gywir, yna mae'n rhaid i ni weld cynlluniau ar gyfer Tyn y Mynydd yn newid a'r tir yn cael ei rentu yn ôl i ffermwr ifanc lleol. Rhaid hefyd cryfhau canllawiau er mwyn gwarchod tiroedd amaethyddol gorau Cymru. Ydy'r Gweinidog amaeth felly'n cytuno â mi ei fod yn gwbl annerbyniol fel peth o dir gorau Cymru, sydd i fod i gael ei warchod at ddibenion amaeth, wedi cael ei brynu gan y Llywodraeth at ddibenion coedwigaeth ac yn cytuno y dylid newid y cynlluniau yma yn ddi-oed?
I thank the Minister for that response. I want to turn my attention now to the issue of tree planting on farms. The Minister will be aware of the case of Tyn y Mynydd farm in Anglesey and the fact that the Government's forestry department bought good arable land there for the purposes of tree planting. Now, good agricultural land is rare in Wales, and the Government has taken steps to protect the best lands. Only around 7 per cent of Welsh land is considered the best and most versatile land—BMV land—and this land is graded as 1, 2 and 3a land. This land is so important that planning guidance from Government mentions the need to safeguard it for the purposes of agriculture. Indeed, the Minister for environment prevented the development of a solar farm in Denbighshire recently because it was BMV land.
So, consider my shock in going on the Welsh Government's mapping portal and seeing that the land at Tyn y Mynydd in Anglesey is graded as 2 and 3a, which is the most fertile land and land which needs to be protected. Seeing a Government department ignoring the Government's own guidance sets a dangerous precedent. If Government data is correct, then we must see plans for Tyn y Mynydd changing and the land should be rented back to a young local farmer. We must also strengthen guidance in order to safeguard the best agricultural land in Wales. Does the Minister for agriculture agree with me that it's entirely unacceptable that some of the best land of Wales, which is to be protected for the purposes of agriculture, has been purchased by the Government for the purposes of forestry, and does she agree that the plans should be changed forthwith?
Well, this is certainly something I've been looking into since I was made aware of this. Obviously, we do need to plant more trees; we know that, and I'm sure you will agree with that. Net Zero Wales did set out a target of planting 43,000 hectares of new woodland by 2030, and we're looking to do that as part of our national forest for Wales. Obviously, as part of the sustainable farming scheme, we are looking to farmers to help us with the 10 per cent across all farmland. But, I am looking into the issue that you have just described, and I'd be very happy to write to you after further consideration.
Wel, mae hyn yn sicr yn rhywbeth y bûm yn edrych arno ers imi ddod yn ymwybodol ohono. Yn amlwg, mae angen inni blannu mwy o goed; rydym yn gwybod hynny, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â hynny. Gosododd Cymru Sero Net darged i blannu 43,000 hectar o goetir newydd erbyn 2030, ac rydym yn bwriadu gwneud hynny fel rhan o'n coedwig genedlaethol i Gymru. Yn amlwg, fel rhan o'r cynllun ffermio cynaliadwy, rydym yn gofyn i ffermwyr ein helpu gyda'r 10 y cant ar draws yr holl dir fferm. Ond rwy'n ymchwilio i'r mater yr ydych newydd ei ddisgrifio, ac rwy'n hapus iawn i ysgrifennu atoch ar ôl ystyried ymhellach.
4. Beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i hyrwyddo diogelwch bwyd? OQ58445
4. What is the Government doing to promote food security? OQ58445
Thank you. The food system operates at a UK-wide level, and the Welsh Government works with the UK Government and other devolved administrations to identify risks, and engages with stakeholders to manage them. In Wales, we promote security through investment in the food manufacturing industry, supporting agriculture and providing significant support to a wide variety of community projects.
Diolch. Mae'r system fwyd yn gweithredu ar lefel y DU gyfan, ac mae Llywodraeth Cymru'n gweithio gyda Llywodraeth y DU a gweinyddiaethau datganoledig eraill i nodi risgiau, ac mae'n ymgysylltu â rhanddeiliaid i'w rheoli. Yng Nghymru, rydym yn hyrwyddo diogelwch drwy fuddsoddi yn y diwydiant gweithgynhyrchu bwyd, cefnogi amaeth a darparu cymorth sylweddol i amrywiaeth eang o brosiectau cymunedol.
Diolch am yr ateb.
Thank you for the answer.
The rising cost of essential items is something that we're all too familiar with. The current rate of inflation, at about 9.9 per cent, is causing people in Wales dire financial problems. In agriculture, the rate of inflation is running at a staggering 23.5 per cent annually, but I think in certain places that that is even higher. This is causing many farmers to question their future in the industry. As one hill farmer in my region said, 'Farmers may hold on and produce food at a loss for one year, but they won't do it for two years. We need long-term security, as this is a worrying time'. Minister, I know that there is still time to shape the proposed sustainable farming scheme until the end of October. I'd like reassurances from the Government that there is recognition that the challenges that face agriculture have changed dramatically in recent months. I'd also like an undertaking that farming will have a sustainable future in Wales, at a time when the need for increased food security has taken on a greater urgency.
Mae cost gynyddol eitemau hanfodol yn rhywbeth yr ydym i gyd yn rhy gyfarwydd ag ef. Mae'r gyfradd chwyddiant bresennol, sef tua 9.9 y cant, yn achosi problemau ariannol enbyd i bobl yng Nghymru. Mewn amaethyddiaeth, mae cyfradd chwyddiant yn 23.5 y cant yn flynyddol, ond mewn rhai mannau rwy'n credu ei fod hyd yn oed yn uwch. Mae hyn yn achosi i nifer o ffermwyr gwestiynu eu dyfodol yn y diwydiant. Fel y dywedodd un ffermwr mynydd yn fy rhanbarth i, 'Efallai y bydd ffermwyr yn dal eu gafael a chynhyrchu bwyd ar golled am flwyddyn, ond ni fyddant yn gwneud hynny am ddwy flynedd. Mae angen sicrwydd hirdymor arnom, gan fod hwn yn amser pryderus'. Weinidog, rwy'n gwybod bod amser o hyd i ddylanwadu ar y cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig tan ddiwedd mis Hydref. Hoffwn sicrwydd gan y Llywodraeth ei bod yn cydnabod bod yr heriau sy'n wynebu amaethyddiaeth wedi newid yn ddramatig yn ystod y misoedd diwethaf. Hoffwn ymrwymiad hefyd fod yna ddyfodol cynaliadwy i ffermio yng Nghymru, ar adeg pan fo'r angen am fwy o ddiogelwch bwyd wedi mynd yn llawer mwy difrifol.
Thank you. I don't disagree with anything that you say. I think you're right; the figure I've heard from some farmers is 30 per cent, so I think you're quite right to say that, probably, 23.5 per cent is low. It is a very uncertain and worrying time for our farmers, and I absolutely recognise that. I have tried to provide some certainty for them with the continuation of the basic payment scheme, for instance. I haven't reduced it in the way that they have in England—year on year, actually, in England. I will be making a statement about BPS—normally, at the winter fair, I do a statement there.
Obviously, the whole sustainable farming scheme is just that: it's to make our agricultural sector as secure and as sustainable as possible. Obviously, you'll be aware that, over the last two days, I've started the process for the Agriculture (Wales) Bill here in the Senedd. Again, that's about keeping our farmers on the land, because, as you say, they cannot produce food at a loss and, of course, we rely on them to feed us. But, it is very hard to be able to provide the certainty that I know they need when I don't know what my budget is going to be next year. So, it is really difficult for me to be able to talk about the support they would get, in the way that they did when we were in the European Union, now we've left the European Union and we're not able to rely on that figure every year, even though the UK Government said we would be able to if we left the European Union.
But, everything that we're doing in relation to the sustainable farming scheme is to ensure that our farmers are kept on the land, and I'm glad you said that there's still an opportunity. Yesterday, I said that it'd be really helpful for every farmer, and for us as Members to encourage our constituents, to help us with that co-design of the scheme, going forward.
Diolch. Nid wyf am anghytuno ag unrhyw beth rydych chi'n ei ddweud. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn; y ffigur a glywais gan rai ffermwyr yw 30 y cant, felly rwy'n meddwl eich bod chi'n hollol iawn i ddweud bod 23.5 y cant yn isel yn ôl pob tebyg. Mae'n gyfnod ansicr a phryderus iawn i'n ffermwyr, ac rwy'n cydnabod hynny'n llwyr. Rwyf wedi ceisio rhoi rhywfaint o sicrwydd iddynt gyda pharhad cynllun y taliad sylfaenol, er enghraifft. Nid wyf wedi ei leihau yn y ffordd a wnaethant yn Lloegr—o flwyddyn i flwyddyn yn Lloegr, mewn gwirionedd. Byddaf yn gwneud datganiad am gynllun y taliad sylfaenol—fel arfer, yn y ffair aeaf, rwy'n gwneud datganiad yno.
Yn amlwg, mae'r cynllun ffermio cynaliadwy cyfan yn gwneud yn union hynny: mae'n gwneud ein sector amaethyddol mor ddiogel ac mor gynaliadwy â phosibl. Yn amlwg, fe fyddwch yn gwybod fy mod, dros y ddeuddydd diwethaf, wedi dechrau'r broses ar gyfer y Bil Amaethyddiaeth (Cymru) yma yn y Senedd. Unwaith eto, mae hynny'n ymwneud â chadw ein ffermwyr ar y tir, oherwydd, fel y dywedwch, ni allant gynhyrchu bwyd ar golled ac wrth gwrs, rydym yn dibynnu arnynt i'n bwydo. Ond mae'n anodd iawn gallu darparu'r sicrwydd y gwn eu bod ei angen pan nad wyf yn gwybod beth fydd fy nghyllideb i y flwyddyn nesaf. Felly, mae'n anodd iawn imi allu siarad am y cymorth y byddent yn ei gael, yn y ffordd y gwnaethant ei gael pan oeddem yn yr Undeb Ewropeaidd, a ninnau bellach wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd ac yn methu dibynnu ar y ffigur hwnnw bob blwyddyn, er i Lywodraeth y DU ddweud y gallem pe baem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.
Ond mae popeth a wnawn mewn perthynas â'r cynllun ffermio cynaliadwy yn digwydd er mwyn sicrhau bod ein ffermwyr yn cael eu cadw ar y tir, ac rwy'n falch eich bod chi wedi dweud bod yna gyfle o hyd. Ddoe, dywedais y byddai'n help mawr pe bai pob ffermwr, a phe baem ninnau fel Aelodau yn annog ein hetholwyr, i'n helpu i lunio'r cynllun ar y cyd ar gyfer y dyfodol.
The Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill, which will enshrine the principle of socially responsible procurement into law, establishes that procurement should be about more than simply who provides the cheapest product, but also the best. One way you can achieve this is through localised food supply chains, which, of course, provides opportunities for growth for local producers, as well as the fact that it's generally better for the environment and reduces the need to import food. Another way that you could achieve that aim, of course, is by backing Peter Fox's food Bill. But, the Welsh Government could do more to support producers to be ready to access opportunities to supply more of their produce within their local areas, such as scaling up businesses or accessing funding that they need to purchase equipment. So, with that in mind, Minister, how are you looking to help ensure that local producers are ready and willing to take advantage of such opportunities?
Mae'r Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru), a fydd yn ymgorffori'r egwyddor o gaffael cymdeithasol gyfrifol mewn cyfraith, yn pennu y dylai caffael ymwneud â mwy na dim ond pwy sy'n darparu'r cynnyrch rhataf, ac ystyried hefyd pwy sy'n darparu'r cynnyrch gorau. Un ffordd y gallwch gyflawni hyn yw drwy gadwyni cyflenwi bwyd lleol, sydd, wrth gwrs, yn cynnig cyfleoedd i gynhyrchwyr lleol dyfu, yn ogystal â'r ffaith ei fod ar y cyfan yn well i'r amgylchedd ac yn lleihau'r angen i fewnforio bwyd. Ffordd arall y gallech gyrraedd y nod hwnnw, wrth gwrs, yw trwy gefnogi Bil bwyd Peter Fox. Ond gallai Llywodraeth Cymru wneud mwy i gynorthwyo cynhyrchwyr i fod yn barod i fanteisio ar gyfleoedd i gyflenwi mwy o'u cynnyrch yn eu hardaloedd lleol, fel chwyddo busnesau neu gael gafael ar y cyllid sydd ei angen arnynt i brynu offer. Felly, gyda hynny mewn golwg, Weinidog, sut yr ewch chi ati i helpu i sicrhau bod cynhyrchwyr lleol yn barod ac yn awyddus i fanteisio ar gyfleoedd o'r fath?
Well, we are doing a great deal to ensure that's the case. I absolutely agree with you that it shouldn't always be about the cheapest; there is a social value, and you'll be aware, as you say, of what we are doing in relation to procurement to ensure that happens. I don't disagree with a lot that's in Peter Fox's food Bill, as he knows. I think a lot of that we can do without legislation, and we are currently doing. Again, some of Peter's suggestions you will see in the agriculture Bill, because I think that the two go hand in hand, along with our community food strategy, which is part of the co-operation agreement with Plaid Cymru, and I'm having discussions with Cefin Campbell, the designated Member, to see what more we can do there. There are also the free school meals—again, part of the co-operation agreement—where we are using local food producers far more than we certainly did before. I'm very pleased with the investment and the support that we as a Government give to our food and drink manufacturers, and we've had our money returned, I think, many times. We're the only part of the UK that increased the exports significantly, and, again, the foundational food sector here in Wales is worth over £8.5 billion, so we absolutely support our Welsh food and drink producers.
Wel, rydym yn gwneud llawer iawn i sicrhau bod hynny'n digwydd. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi na ddylai ymwneud â'r dewis rhataf bob amser; mae yna werth cymdeithasol, ac fe fyddwch yn ymwybodol, fel y dywedwch, o'r hyn a wnawn mewn perthynas â chaffael i sicrhau bod hynny'n digwydd. Rwy'n cytuno â llawer sydd ym Mil bwyd Peter Fox, fel y mae'n gwybod. Rwy'n credu y gallwn wneud llawer o hynny heb ddeddfwriaeth, ac rydym yn gwneud hynny ar hyn o bryd. Unwaith eto, fe welwch rai o awgrymiadau Peter yn y Bil amaeth, oherwydd rwy'n meddwl bod y ddau'n mynd law yn llaw, ynghyd â'n strategaeth fwyd gymunedol, sy'n rhan o'r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru, ac rwy'n cael trafodaethau gyda Cefin Campbell, yr Aelod dynodedig, i weld beth arall y gallwn ei wneud ar hynny. Hefyd ceir y prydau ysgol am ddim—rhan o'r cytundeb cydweithio eto—lle rydym yn gwneud llawer mwy o ddefnydd o gynhyrchwyr bwyd lleol nag y gwnaethom o'r blaen, yn sicr. Rwy'n falch iawn o'r buddsoddiad a'r gefnogaeth a roddwn ni fel Llywodraeth i'n gweithgynhyrchwyr bwyd a diod, ac rydym wedi gweld ein harian yn cael ei adennill sawl gwaith drosodd. Ni yw'r unig ran o'r DU sydd wedi cynyddu ein hallforion yn sylweddol, ac unwaith eto, mae'r sector bwyd sylfaenol yma yng Nghymru yn werth dros £8.5 biliwn, felly rydym yn bendant yn cefnogi ein cynhyrchwyr bwyd a diod yng Nghymru.
5. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu'r cyflenwad o fwydydd sy'n dod o ffynonellau lleol? OQ58450
5. What plans does the Welsh Government have to increase the supply of locally sourced foods? OQ58450
Thank you. The Welsh Government provides substantial investment and support for the food industry. Our food trade programme is securing new Welsh product orders in retailers, and new public procurement guidance will prioritise wider socioeconomic benefits. Our free school meals policy will also open opportunities for local suppliers and producers.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru'n darparu buddsoddiad a chymorth sylweddol i'r diwydiant bwyd. Mae ein rhaglen masnachu bwyd yn sicrhau archebion cynnyrch Cymreig newydd gan fanwerthwyr, a bydd canllawiau caffael cyhoeddus newydd yn blaenoriaethu buddion economaidd-gymdeithasol ehangach. Bydd ein polisi prydau ysgol am ddim hefyd yn agor cyfleoedd i gyflenwyr a chynhyrchwyr lleol.
I thank you for that answer. Of course, there are two sides to producing food—it's supply and demand. I think we're coming fast-forward to Christmas, and people will be buying locally sourced food, and I think that there's a real opportunity here, perhaps more than ever, to focus people's minds on buying local—those people, of course, who have any money left to buy anything whatsoever after this budget. I would like to ask you, Minister, whether you can work with local suppliers to be able to sell their goods to the local market. We've seen a lot of this during lockdown, and there was really good practice that was adopted by local suppliers in terms of food hampers and suchlike. I think we have the potential to be in another market crisis, so I just would like to ask whether you're thinking along those lines, to carry on the very good practice and promote it, from two years ago, and to apply that now.
Diolch am eich ateb. Wrth gwrs, mae dwy ochr i gynhyrchu bwyd—cyflenwad a galw. Rydym yn nesu'n gyflym at y Nadolig, a bydd pobl yn prynu bwyd o ffynonellau lleol, ac rwy'n credu bod cyfle go iawn yma, efallai'n fwy nag erioed, i ganolbwyntio meddyliau pobl ar brynu'n lleol—y bobl hynny, wrth gwrs, sydd ag unrhyw arian ar ôl i brynu unrhyw beth o gwbl ar ôl y gyllideb hon. Hoffwn ofyn i chi, Weinidog, a wnewch chi weithio gyda chyflenwyr lleol i allu gwerthu eu nwyddau i'r farchnad leol. Rydym wedi gweld llawer o hyn yn ystod y cyfyngiadau symud, a mabwysiadwyd arferion da iawn gan gyflenwyr lleol ar ffurf hamperau bwyd a phethau tebyg. Rwy'n credu y gallem fod yn wynebu argyfwng arall yn y farchnad, felly hoffwn ofyn a ydych chi'n meddwl ar hyd y llinellau hynny, a pharhau a hyrwyddo'r arferion da iawn a welwyd ddwy flynedd yn ôl, ac i gymhwyso hynny yn awr.
Thank you. I think you make a very important point. Certainly during the first lockdown and then the subsequent lockdown, but then during the pandemic, really, I think many people for the first time bought from their local butchers, their local market, and, as you say, a lot of our food and drink producers found new ways of selling their produce locally.
It’s the season of food festivals—after the summer agricultural shows, I think we go into food festival time. I was in my own constituency on Saturday at the Wrexham Feast, and it was great to see so many local producers there. Llangollen Food Festival is coming up, along with Brecon, and I'm sure everybody's now going to shout out their local food festivals. That is a really good opportunity, and I'm really pleased as a Government we are able to support these local food festivals, because that's, perhaps, where somebody will go along for the first time and meet local producers that perhaps they haven't seen before, and then continue to do that. So, I think there is a massive opportunity, and I'm really happy to be able to support as many food festivals as possible.
Diolch. Rwy'n credu eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Yn sicr yn ystod y cyfyngiadau symud cyntaf a'r cyfyngiadau symud dilynol, ond yn ystod y pandemig, mewn gwirionedd, rwy'n credu bod llawer o bobl wedi mynd ati am y tro cyntaf i brynu gan eu cigyddion lleol, eu marchnad leol, ac fel y dywedwch, daeth llawer o'n cynhyrchwyr bwyd a diod o hyd i ffyrdd newydd o werthu eu cynnyrch yn lleol.
Mae hi'n dymor y gwyliau bwyd—ar ôl sioeau amaethyddol yr haf, rwy'n credu ein bod ni'n troi at gyfnod y gwyliau bwyd. Roeddwn yn fy etholaeth ddydd Sadwrn yng Ngwledd Wrecsam, ac roedd hi'n wych gweld cymaint o gynhyrchwyr lleol yno. Mae Gŵyl Fwyd Llangollen ar y gorwel, ynghyd ag Aberhonddu, ac rwy'n siŵr fod pawb am weiddi enwau eu gwyliau bwyd lleol yn awr. Mae'n gyfle da iawn, ac rwy'n falch iawn fel Llywodraeth ein bod ni'n gallu cefnogi'r gwyliau bwyd lleol hyn, oherwydd efallai y bydd rhywun yn mynd yno am y tro cyntaf a chyfarfod â chynhyrchwyr lleol nad ydynt wedi'u gweld o'r blaen o bosibl, ac yna'n parhau i wneud hynny. Felly, rwy'n credu bod yna gyfle enfawr, ac rwy'n hapus iawn i allu cefnogi cymaint o wyliau bwyd â phosibl.
The COVID-19 pandemic, the Ukrainian war and, of course, our climate crisis have made it absolutely clear that we have to reduce our reliance on imported food. The £8.5 billion Welsh food and farming sector, of course, can help us to do that, and we need to give thanks to our Welsh farmers, who play a massive part in producing climate-friendly and good-quality local produce. Now, we welcome the Agriculture (Wales) Bill, but it does have a significant and fundamental flaw. Whilst you quite rightly stated that the production of food should be the first objective, that is actually out of sync with potentially forcing our farmers now to have 10 per cent tree cover on their land through the sustainable farming scheme, and by, of course, that awful measure of expanding the nitrate vulnerable zones from 2.4 per cent to 100 per cent of Welsh farmland. Now, rather than championing my farmers in Aberconwy in producing local climate-friendly food, what they are witnessing is a Welsh Government—and they tell me this—that is coming at their businesses with a guillotine, cutting their production ability and their chances of survival. So, will you ensure that the production of food is not just a legislative objective and that it does become a reality, and will you also review some of the regulatory burdens you have imposed prior to the emergencies that I have just described now, so that our farmers stand at least a good chance of producing and providing us with that local food we all so badly need?
Mae pandemig COVID-19, rhyfel Wcráin, ac wrth gwrs, ein hargyfwng hinsawdd wedi ei gwneud hi'n gwbl glir fod rhaid i ni leihau ein dibyniaeth ar fwyd wedi'i fewnforio. Wrth gwrs, gall y sector bwyd a ffermio Cymreig gwerth £8.5 biliwn ein helpu i wneud hynny, ac mae angen inni ddiolch i'n ffermwyr yng Nghymru, sy'n chwarae rhan enfawr yn y gwaith o gynhyrchu cynnyrch lleol sy'n hinsawdd-gyfeillgar ac o safon uchel. Nawr, rydym yn croesawu'r Bil Amaeth (Cymru), ond mae un diffyg sylweddol a sylfaenol ynddo. Er i chi nodi'n gwbl briodol mai cynhyrchu bwyd ddylai fod yn amcan cyntaf, nid yw hynny'n cyd-fynd mewn gwirionedd â gorfodi ein ffermwyr i bob pwrpas i gael gorchudd coed dros 10 y cant o'u tir drwy'r cynllun ffermio cynaliadwy, a'r mesur ofnadwy hwnnw o ehangu'r parthau perygl nitradau o 2.4 y cant i 100 y cant o dir ffermio Cymru. Nawr, yn hytrach na chefnogi fy ffermwyr yn Aberconwy i gynhyrchu bwyd lleol sy'n hinsawdd-gyfeillgar, yr hyn y maent yn ei weld yw Llywodraeth Cymru—ac maent yn dweud hyn wrthyf—sy'n codi bwyell at eu busnesau, yn torri eu gallu i gynhyrchu a'u gobaith o oroesi. Felly, a wnewch chi sicrhau nad amcan deddfwriaethol yn unig yw cynhyrchu bwyd a'i fod yn dod yn realiti, ac a wnewch chi hefyd adolygu rhai o'r beichiau rheoleiddiol a osodwyd gennych cyn yr argyfyngau a ddisgrifiais yn awr, fel bod gan ein ffermwyr obaith da o leiaf o gynhyrchu a darparu'r bwyd lleol y mae cymaint o'i angen arnom i gyd?
So, I don't think there is a flaw. I think it's a complementary agenda. So, it is really important that our farmers produce food sustainably, and they do that, and they will be rewarded for that; it's absolutely right. The 10 per cent tree cover that we're asking for on every farm is to share the load across Wales. If farmers don't want to plant trees, they don't have to plant trees, but, for me, they are obviously the people we would go to to ask in the first place, but, if they don't want to do it, they don't have to do it; they don't have to be part of the scheme.
There are no such things as NVZs anymore. We brought in the agri-pollution water quality regulations; NVZs have gone. We have our net zero ambitions. We have our climate targets to meet, and I'm afraid—. We are seeing the impact of climate change now. And we know that our future generation of farmers are going to be farming in very, very difficult and different circumstances to now. We can see the weather changing; you only have to look at this summer, don't you, and at what they have to contend with.
I should say one of the things that we could do to support our farmers—and I would call on every Member in this Chamber, and that includes members of your group—is to lobby the UK Government to make sure we don't lose a penny of the agricultural budget, as we were promised.
Nid wyf yn credu bod yna ddiffyg. Credaf ei bod yn agenda gyflenwol. Felly, mae’n wirioneddol bwysig fod ein ffermwyr yn cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy, ac maent yn gwneud hynny, a byddant yn cael eu gwobrwyo am hynny; mae hynny'n gwbl briodol. Mae'r gorchudd coed o 10 y cant y gofynnwn amdano'n golygu rhannu'r baich ledled Cymru. Os nad yw ffermwyr yn dymuno plannu coed, nid oes raid iddynt blannu coed, ond i mi, mae'n amlwg mai hwy yw'r bobl y byddem yn gofyn iddynt wneud hynny yn y lle cyntaf, ond os nad ydynt yn dymuno gwneud hynny, nid oes raid iddynt; nid oes raid iddynt fod yn rhan o’r cynllun.
Nid oes y fath beth â pharthau perygl nitradau bellach. Gwnaethom gyflwyno'r rheoliadau diogelu ansawdd dŵr rhag llygredd amaethyddol; mae'r parthau perygl nitradau wedi mynd. Mae gennym ein huchelgeisiau sero net. Mae gennym ein targedau hinsawdd i’w cyflawni, ac mae arnaf ofn—. Rydym yn gweld effaith newid hinsawdd yn awr. A gwyddom y bydd ffermwyr cenedlaethau'r dyfodol yn ffermio o dan amgylchiadau anodd iawn a gwahanol iawn i nawr. Gallwn weld y tywydd yn newid; nid oes ond angen ichi edrych ar yr haf hwn, ac ar yr hyn y mae'n rhaid iddynt ymgodymu ag ef.
Dylwn ddweud mai un o'r pethau y gallem eu gwneud i gefnogi ein ffermwyr—a hoffwn alw ar bob Aelod yn y Siambr hon, ac mae hynny'n cynnwys Aelodau o'ch grŵp chi—yw lobïo Llywodraeth y DU i sicrhau nad ydym yn colli'r un geiniog o'r gyllideb amaethyddol, fel y cafodd ei haddo i ni.
6. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog yn eu cael gyda Gweinidog yr Economi ynglŷn â dyfodol hen safle Alwminiwm Môn yng Nghaergybi? OQ58451
6. What discussions is the Minister having with the Minister for Economy regarding the future of the former Anglesey Aluminium site in Holyhead? OQ58451
Thank you. I have had regular conversations with the Minister for Economy regarding the former Anglesey Aluminium site in Holyhead. I'm sure the Member's aware that details of the sale of the site have recently been made public, and that it is good news for north Wales.
Diolch. Rwyf wedi cael sgyrsiau rheolaidd gyda Gweinidog yr Economi ynghylch hen safle Alwminiwm Môn yng Nghaergybi. Rwy’n siŵr fod yr Aelod yn ymwybodol fod manylion gwerthiant y safle wedi’u cyhoeddi’n ddiweddar, a bod hyn yn newyddion da i ogledd Cymru.
Absolutely, and thank you, Minister, for your response. It was certainly welcome to hear you're liaising with the Minister for Economy on such an important site, and I'm sure agree with me that it's great news to see Stena Line investing in the port to boost its operations, which is a clear endorsement of the fantastic opportunities that the port of Holyhead has to offer. We also know, Minister, that Stena is at the forefront of seeking to deliver a free port in Holyhead, which would be so beneficial to north Wales, and, of course, is supported fully by the Anglesey free port bidding consortium, chaired by Virginia Crosbie. In light of this, Minister, how will you work with the Minister for Economy and Stena Line to ensure that this fantastic opportunity for a free port is maximised to the full, which will boost our economy in north Wales, support communities and create jobs?
Yn sicr, a diolch am eich ymateb, Weinidog. Roedd yn sicr yn braf clywed eich bod yn trafod safle mor bwysig gyda Gweinidog yr Economi, ac rwy’n siŵr eich bod yn cytuno â mi ei fod yn newyddion gwych gweld Stena Line yn buddsoddi yn y porthladd i hybu eu gweithrediadau, sy’n gydnabyddiaeth glir o’r cyfleoedd gwych sydd gan borthladd Caergybi i’w cynnig. Gwyddom hefyd, Weinidog, fod Stena ar flaen y gad yn ceisio darparu porthladd rhydd yng Nghaergybi, a fyddai mor fuddiol i ogledd Cymru, ac wrth gwrs, mae wedi cael cefnogaeth lawn consortiwm cais porthladd rhydd Ynys Môn, dan gadeiryddiaeth Virginia Crosbie. Yng ngoleuni hyn, Weinidog, sut y byddwch yn gweithio gyda Gweinidog yr Economi a Stena Line i sicrhau y manteisir i’r eithaf ar y cyfle gwych i gael porthladd rhydd, a fydd yn rhoi hwb i’n heconomi yng ngogledd Cymru, yn cefnogi cymunedau ac yn creu swyddi?
Thank you. I know the Minister for Economy has had discussions with the UK Government around free ports. I think it was a difficult start, I think it's fair to say, but, as you know, I think it was 1 September when we did launch our free port programme in Wales with the UK Government. I think it's really important for us to reimagine the role of ports in the future of the Welsh economy. Holyhead is such an important port, and, as you say, for the island of Anglesey, it is absolutely vital. I think what we're looking at is how we can simplify customs procedures; we've certainly seen an increase in bureaucracy since we left the European Union. We need to look at relief on customs duties, tax benefits and also development flexibility. So, we're now inviting applications for Wales's first free port. That's been set out in the published prospectus, and I'm sure you're aware of the objectives that we have. We've also successfully argued that a Welsh free port will need to operate in a manner that aligns with our policies here in Wales on fair work and social partnership.
Diolch. Gwn fod Gweinidog yr Economi wedi cael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch porthladdoedd rhydd. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud iddynt gael dechrau anodd, ond fel y gwyddoch, gwnaethom lansio ein rhaglen porthladd rhydd yng Nghymru gyda Llywodraeth y DU ar 1 Medi, rwy'n credu. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn ailddychmygu rôl porthladdoedd yn nyfodol economi Cymru. Mae Caergybi'n borthladd mor bwysig, ac fel y dywedwch, i Ynys Môn, mae’n gwbl hanfodol. Credaf mai'r hyn yr ydym yn edrych arno yw sut y gallwn symleiddio gweithdrefnau tollau; rydym yn sicr wedi gweld cynnydd mewn biwrocratiaeth ers inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae angen inni edrych ar ryddhad ar dollau tramor, buddion treth a hyblygrwydd datblygu. Felly, rydym bellach yn gwahodd ceisiadau ar gyfer porthladd rhydd cyntaf Cymru. Mae hynny wedi’i nodi yn y prosbectws a gyhoeddwyd, ac rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol o’n hamcanion. Rydym hefyd wedi dadlau'n llwyddiannus y bydd angen i borthladd rhydd yng Nghymru weithredu mewn modd sy'n cyd-fynd â'n polisïau yma yng Nghymru ar waith teg a phartneriaeth gymdeithasol.
It's quite right, as I've argued, that we try to exploit the potential of a free port, but what I've called for is honesty about what the risks might be and the need to militate against that. It was disappointing that the Conservatives, including the local MP, were willing to accept £8 million rather than £25 million for a free port on Anglesey, and I'm pleased now that, working together, we were able to make sure that the full amount of funding, as is going to free ports in England, is potentially able to come to Holyhead. It's also important that the council now is the lead player in making sure that a strong, safe, secure bid is put together. Will the Minister say how she is intending to work now with the council to make sure that Anglesey is in a strong enough position to make a good bid, but also to look after the welfare of workers and environmental regulations?
Fel y dadleuais, mae'n gwbl briodol ein bod yn ceisio manteisio ar botensial porthladd rhydd, ond yr hyn y gelwais amdano yw gonestrwydd ynglŷn â beth y gallai'r risgiau fod a'r angen i liniaru hynny. Roedd yn siomedig fod y Ceidwadwyr, gan gynnwys yr AS lleol, yn fodlon derbyn £8 miliwn yn hytrach na £25 miliwn ar gyfer porthladd rhydd ar Ynys Môn, ac rwy’n falch bellach ein bod, drwy gydweithio, wedi gallu sicrhau y gallai'r swm llawn o gyllid, fel sy’n mynd i borthladdoedd rhydd yn Lloegr, ddod i Gaergybi. Mae hefyd yn bwysig mai'r cyngor sy'n chwarae'r brif ran bellach yn sicrhau bod cynnig cryf, diogel a chadarn yn cael ei lunio. A wnaiff y Gweinidog ddweud sut y mae’n bwriadu gweithio gyda’r cyngor yn awr i sicrhau bod Ynys Môn mewn sefyllfa ddigon cryf i wneud cynnig da, ond hefyd i ddiogelu lles gweithwyr a rheoliadau amgylcheddol?
Thank you. In relation to the last point of your question, I said in my earlier answer to Sam Rowlands that I think it is absolutely vital the UK Government recognise that this needs to align with our policies around fair work and social partnership, so I hope that reassures you. I did have a conversation with the leader of Anglesey council at the Anglesey show, around the opportunities that this could bring for Holyhead, but, as I say, the Minister for Economy will be obviously leading on this and will continue to have discussions with the local authority as well.
Diolch. Mewn perthynas â phwynt olaf eich cwestiwn, dywedais yn fy ateb cynharach i Sam Rowlands fy mod yn credu ei bod yn gwbl hanfodol fod Llywodraeth y DU yn cydnabod bod angen i hyn gyd-fynd â’n polisïau gwaith teg a phartneriaeth gymdeithasol, felly rwy'n gobeithio y bydd hynny’n tawelu eich meddwl. Cefais sgwrs ag arweinydd cyngor Ynys Môn yn sioe Môn, ynghylch y cyfleoedd y gallai hyn eu cynnig i Gaergybi, ond fel y dywedaf, Gweinidog yr Economi, yn amlwg, a fydd yn arwain ar hyn, a bydd yn parhau i gael trafodaethau â’r awdurdod lleol hefyd.
7. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella safonau lles pysgod aur? OQ58444
7. What measures is the Welsh Government taking to improve welfare standards for goldfish? OQ58444
Thank you. The Animal Welfare Act 2006 places a duty of care on owners and keepers to meet their animals' welfare needs. I've asked the Wales animal health and welfare framework group to give me a view on giving animals, specifically goldfish, as prizes.
Diolch. Mae Deddf Lles Anifeiliaid 2006 yn gosod dyletswydd gofal ar berchnogion a cheidwaid i ddiwallu anghenion lles eu hanifeiliaid. Rwyf wedi gofyn i grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru roi eu barn i mi ar roi anifeiliaid, a physgod aur yn benodol, yn wobrau.
Thank you, Minister. As you are aware, it is still, unfortunately, common practice for goldfish to be given as prizes in Wales at showgrounds, fetes and other events, in what are dubbed as 'spur-of-the-moment games'. Very often, due to lack of preparation on the new owner's part, fish given away as prizes often suffer quite badly. They can sadly experience shock and oxygen starvation, and they can even die from changes in their water temperature, which leads to many of them dying before they even arrive at their new would-be homes. Furthermore, people who are given goldfish as prizes do not normally have an aquarium already set up at home, so may keep their fish in unsuitable environments, and some may even get illegally dumped in local waterways. Nine of Wales's 22 councils have already taken direct action at preventing pets, usually goldfish, from being given out as prizes, and this follows on from an RSPCA campaign last year, where about 9,000 residents asked their local authorities to ban this practice. I believe, in England, 27 councils have taken action in implementing restrictions or outright bans. However, in Wales, national legislation remains the best option to end this practice completely, and with this in mind, Minister, will you provide an update on the Welsh Government's view of a national ban on animals being given as prizes? Thank you.
Diolch, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae’n arfer cyffredin o hyd, yn anffodus, i bysgod aur gael eu rhoi'n wobrau yng Nghymru mewn sioeau, ffeiriau a digwyddiadau eraill, yn yr hyn a elwir yn ‘gemau difyfyr’. Yn aml iawn, oherwydd diffyg paratoi ar ran y perchennog newydd, mae pysgod a roddir yn wobrau yn aml yn dioddef. Yn anffodus, gallant ddioddef sioc a diffyg ocsigen, a gallant farw yn sgil newidiadau yn nhymheredd eu dŵr, sy'n golygu bod llawer ohonynt yn marw cyn iddynt hyd yn oed gyrraedd eu darpar gartrefi newydd. Yn ychwanegol at hynny, fel arfer, nid oes gan bobl sy'n cael pysgod aur yn wobrau acwariwm yn barod gartref, felly efallai y byddant yn cadw eu pysgod mewn mannau anaddas, a bydd rhai'n cael eu gollwng yn anghyfreithlon i ddyfrffyrdd lleol hyd yn oed. Mae naw o’r 22 o gynghorau yng Nghymru eisoes wedi cymryd camau uniongyrchol i atal anifeiliaid anwes, pysgod aur fel arfer, rhag cael eu rhoi'n wobrau, yn dilyn ymgyrch gan yr RSPCA y llynedd, pan ofynnodd oddeutu 9,000 o drigolion i’w hawdurdodau lleol wahardd yr arfer hwn. Yn Lloegr, credaf fod 27 o gynghorau wedi rhoi camau ar waith i osod cyfyngiadau neu waharddiadau llwyr. Fodd bynnag, yng Nghymru, deddfwriaeth genedlaethol yw’r opsiwn gorau o hyd i ddod â’r arfer hwn i ben yn llwyr, a chyda hyn mewn golwg, Weinidog, a wnewch chi roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am safbwynt Llywodraeth Cymru ar waharddiad cenedlaethol ar roi anifeiliaid yn wobrau? Diolch.
Yes. Thank you. You're quite right: local authorities do have the power to ban the practice of giving animals as prizes on their land. I'm not quite sure how many you thought out of the 22. I think it's five; I'm not quite sure if you said nine, but my understanding is it's five at the moment, but it may have increased and you may be correct. As I say, I have asked the Wales animal health and welfare framework group to consider this matter. I did ask—. It's probably about three years now, but you can imagine, with the COVID pandemic and everything that's happened, this had slipped down the agenda. But I know a paper looking at what we could do has now been issued to members, so, as soon as I have their views, I'll be very happy to update Members.
Iawn. Diolch. Rydych yn llygad eich lle: mae gan awdurdodau lleol rym i wahardd yr arfer o roi anifeiliaid yn wobrau ar eu tir. Nid wyf yn hollol yn siŵr faint a ddywedoch chi allan o'r 22. Credaf mai pump yw'r ffigur; nid wyf yn siŵr os mai naw a ddywedoch chi, ond fy nealltwriaeth i yw mai pump yw'r ffigur ar hyn o bryd, ond efallai ei fod wedi cynyddu, ac efallai eich bod yn gywir. Fel y dywedaf, rwyf wedi gofyn i grŵp fframwaith iechyd a lles anifeiliaid Cymru ystyried y mater. Gofynnais—. Mae'n debyg fod oddeutu tair blynedd wedi bod bellach, ond fel y gallwch ddychmygu, gyda phandemig COVID a phopeth sydd wedi digwydd, mae hyn wedi llithro i lawr yr agenda. Ond gwn fod papur sy'n edrych ar yr hyn y gallem ei wneud wedi'i roi i'r Aelodau bellach, felly, cyn gynted ag y caf eu safbwyntiau, byddaf yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.
8. Pa gynnydd sydd wedi'i wneud tuag at gyfyngu ar ddefnyddio cewyll ar gyfer anifeiliaid sy'n cael eu ffermio? OQ58455
8. What progress has been made towards restricting the use of cages for farmed animals? OQ58455
Thank you. We have committed to restrict the use of cages for farmed animals. We are working collaboratively with other administrations to examine the use of enriched cages for laying hens, farrowing crates for pigs, and breeding cages for game birds.
Diolch. Rydym wedi ymrwymo i gyfyngu ar y defnydd o gewyll ar gyfer anifeiliaid fferm. Rydym yn gweithio ar y cyd â gweinyddiaethau eraill i archwilio’r defnydd o gewyll wedi’u cyfoethogi ar gyfer ieir dodwy, llociau porchella ar gyfer moch, a chewyll bridio ar gyfer adar hela.
Thank you for that answer, Minister. I'm particularly concerned about the use of cages for the breeding of gaming birds. Partridges normally mate with a partner for life in the wild, but, in commercial breeding cages, they are forced together, sometimes wearing saddles and beak covers to protect from maiming. This practice is cruel and unnecessary, all in the name of sport. In 2021, polling commissioned by the League Against Cruel Sports found that 72 per cent of people in Wales opposed the use of cages for breeding game birds. How is the Welsh Government working with the UK and Scottish Governments to examine the evidence around the use of cages for breeding game birds, and what progress has been made regarding this since the publication of the animal welfare plan for Wales this year? Thank you.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n arbennig o bryderus ynghylch y defnydd o gewyll ar gyfer bridio adar hela. Mae petris fel arfer yn paru â phartner am oes yn y gwyllt, ond mewn cewyll bridio masnachol, cânt eu gorfodi at ei gilydd, ac weithiau, eu gwneud i wisgo cyfrwyau a gorchuddion ar eu pigau i'w hamddiffyn rhag cael eu hanafu. Mae'r arfer hwn yn greulon a diangen, a'r cyfan yn enw chwaraeon. Yn 2021, canfu arolwg barn a gomisiynwyd gan y Gynghrair yn Erbyn Chwaraeon Creulon fod 72 y cant o bobl yng Nghymru yn gwrthwynebu’r defnydd o gewyll ar gyfer bridio adar hela. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraethau’r DU a’r Alban i archwilio’r dystiolaeth ynghylch y defnydd o gewyll ar gyfer bridio adar hela, a pha gynnydd a wnaed mewn perthynas â hyn ers cyhoeddi cynllun lles anifeiliaid Cymru eleni? Diolch.
Thank you. So, we are working with other administrations—you mentioned the UK and Scottish Governments—to look at how and where cages are used, alongside the welfare impacts of existing and whether there are alternative systems also. The Welfare of Farmed Animals (Wales) Regulations 2007 set down detailed conditions in which farmed animals must be kept, and we also have a code of practice for the welfare of game birds reared for sporting purposes. That provides practical guidance, explaining what a person needs to do to meet the standards of care that the law absolutely requires. The use of management devices or practices that do not allow birds to fully express their range of normal behaviours should not be considered as routine and keepers should work towards management systems not requiring such devices.
We've had a review of our code of practices for the welfare of game birds, but at the moment that's been on hold because we have so much work that we need to examine from the other Governments. So, once we've had a look at the evidence around that, we can look to see if that code of practice needs changing. We wouldn't change it without consultation—because I think that's really important—with our stakeholders.
Diolch. Rydym yn gweithio gyda gweinyddiaethau eraill—fe sonioch chi am Lywodraethau'r DU a'r Alban—i edrych ar sut a ble y defnyddir cewyll, ochr yn ochr ag effeithiau lles systemau presennol a lle ceir systemau amgen hefyd. Mae Rheoliadau Lles Anifeiliaid a Ffermir (Cymru) 2007 yn nodi amodau manwl ar gyfer cadw anifeiliaid fferm, ac mae gennym god ymarfer hefyd ar gyfer lles adar hela sy'n cael eu magu at ddibenion chwaraeon. Mae hwnnw’n darparu canllawiau ymarferol, sy’n esbonio beth sydd angen i unigolyn ei wneud i fodloni’r safonau gofal y mae’r gyfraith yn eu mynnu. Ni ddylid ystyried defnyddio, fel mater o drefn, arferion neu ddyfeisiau rheoli nad ydynt yn caniatáu i adar fynegi eu hystod o ymddygiadau arferol yn llawn, a dylai ceidwaid weithio tuag at ddefnyddio systemau rheoli lle nad oes angen dyfeisiau o'r fath.
Rydym wedi cael adolygiad o’n cod ymarfer ar gyfer lles adar hela, ond ar hyn o bryd, mae hwnnw wedi cael ei ohirio am fod gennym gymaint o waith gan y Llywodraethau eraill y mae angen i ni ei archwilio. Felly, ar ôl inni edrych ar y dystiolaeth mewn perthynas â hynny, gallwn edrych i weld a oes angen newid y cod ymarfer hwnnw. Ni fyddem yn ei newid heb ymgynghori gyda'n rhanddeiliaid, gan y credaf fod hynny'n bwysig iawn.
Minister, as chairman of the cross-party group on shooting and conservation, you'll be aware that I've sent you letters previously around avian influenza and the difficulties that caused for the importation of eggs to hatcheries here in the United Kingdom. Therefore, game shoots in Wales are looking to develop their own breeding programmes so that they're no longer reliant on the import of eggs. Therefore, what work are you doing to ensure that these businesses are aware of the changes that you'll be making, so that they can invest their money wisely?
Weinidog, fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar saethu a chadwraeth, fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi anfon llythyrau atoch o'r blaen ynghylch ffliw adar a’r anawsterau a achosodd hynny mewn perthynas â mewnforio wyau i ddeorfeydd yma yn y Deyrnas Unedig. Felly, mae digwyddiadau saethu adar hela yng Nghymru yn bwriadu datblygu eu rhaglenni bridio eu hunain fel nad ydynt bellach yn dibynnu ar fewnforio wyau. Felly, pa waith a wnewch i sicrhau bod y busnesau hyn yn ymwybodol o’r newidiadau y byddwch yn eu gwneud, fel y gallant fuddsoddi eu harian yn ddoeth?
Thank you. Well, certainly, with avian influenza, we've had a really difficult year. It normally starts about October and by March we see some improvement, but, unfortunately, last week alone I think we had three new cases across the UK. So, we haven't had any break at all. So, you're quite right to raise avian influenza. As I say, we wouldn't do anything without consulting with our stakeholders, and obviously they would form part of the stakeholders, but there's a huge amount of evidence that I've asked officials to look at coming from the other devolved administrations and the UK Government.
Diolch. Wel, yn sicr, gyda ffliw adar, rydym wedi cael blwyddyn anodd iawn. Mae fel arfer yn dechrau oddeutu mis Hydref ac rydym yn gweld rhywfaint o welliant erbyn mis Mawrth, ond yn anffodus, credaf ein bod wedi cael tri achos newydd yn y DU yr wythnos ddiwethaf yn unig. Felly, nid ydym wedi cael unrhyw egwyl o gwbl. Felly, rydych yn llygad eich lle i godi mater ffliw adar. Fel y dywedais, ni fyddem yn gwneud unrhyw beth heb ymgynghori â’n rhanddeiliaid, ac yn amlwg, byddent hwy'n rhai o’r rhanddeiliaid, ond rwyf wedi gofyn i swyddogion edrych ar y dystiolaeth helaeth sy'n dod gan y gweinyddiaethau datganoledig eraill a Llywodraeth y DU.
9. Sut mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi'r gwaith o hyrwyddo a marchnata bwyd a diod o Gymru fel rhan o'r cyfleoedd a ddaw yn sgil tîm pêl-droed dynion Cymru yn cymhwyso ar gyfer Cwpan y Byd? OQ58440
9. How is the Welsh Government supporting the promotion and marketing of food and drink from Wales as part of the opportunities presented by the Cymru men's football team qualifying for the World Cup? OQ58440
Thank you. Welsh Government food division is working with our international offices and sports division to showcase the best of Welsh food and drink at two key events—a Welsh themed business network VIP dinner on 25 October, and a wider cultural event on 21 November. Both will be hosted by the ambassador to Qatar.
Diolch. Mae is-adran fwyd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda’n swyddfeydd rhyngwladol a’n his-adran chwaraeon i arddangos y gorau o fwyd a diod Cymru mewn dau ddigwyddiad allweddol—cinio VIP rhwydwaith busnes gyda thema Gymreig ar 25 Hydref, a digwyddiad diwylliannol ehangach ar 21 Tachwedd. Bydd y ddau ddigwyddiad yn cael eu cynnal gan y llysgennad i Qatar.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog, am yr ymateb hwnnw. Wrth gwrs, ddoe, mi gawsom ni ddatganiad efo peth o'r wybodaeth yma gan Weinidog yr Economi. Yr hyn hoffwn i ofyn ydy sut y byddwch yn mesur llwyddiant y digwyddiadau hyn o ran gwaddol y buddsoddiad hwn yn dilyn cwpan y byd.
Thank you very much for that response, Minister. Of course, yesterday, we had a statement with some of this information from the Minister for Economy. What I would like to ask is how will you measure the success of these events in terms of the legacy of this investment following the world cup.
Thank you. Well, what we normally do when we have such events—and I appreciate that this is the first time we've had anything like this—is that we would set a target. So, for instance, when we have Blas Cymru, I set a target of what new business, mainly, comes from Blas Cymru. So, obviously, this will be a smaller event for us—whilst I appreciate it's a massive global event—for us, I think it is absolutely the ideal platform to promote our Welsh food and drink industry to a very high-profile audience in Qatar. I'm really pleased that the first event is ahead of the world cup, because I think it's good to showcase that produce before. We're going to have a top Welsh chef there cooking Welsh lamb and really showcasing our food. But we will set targets to have a look at—. Obviously, we're putting money into it and we need to make sure that we encourage and hopefully support our Welsh food and drink industry to make sure they see increased business from such an event.
Diolch. Wel, yr hyn a wnawn fel arfer pan fydd gennym ddigwyddiadau o'r fath—ac rwy'n derbyn mai dyma'r tro cyntaf inni gael unrhyw beth fel hyn—yw y byddem yn gosod targed. Felly, er enghraifft, pan fo gennym Blas Cymru, rwy'n gosod targed o ba fusnes newydd, yn bennaf, a ddaw drwy Blas Cymru. Felly, yn amlwg, bydd hwn yn ddigwyddiad llai i ni—er fy mod yn derbyn ei fod yn ddigwyddiad byd-eang enfawr—a chredaf ei fod yn llwyfan delfrydol i hyrwyddo ein diwydiant bwyd a diod o Gymru i gynulleidfa proffil uchel iawn yn Qatar. Rwy’n falch iawn fod y digwyddiad cyntaf yn digwydd cyn cwpan y byd, gan y credaf ei bod yn dda arddangos y cynnyrch hwnnw cyn y digwyddiad. Rydym yn mynd i gael cogydd gwych o Gymru yno'n coginio cig oen Cymreig ac yn arddangos ein bwyd. Ond byddwn yn gosod targedau i gael golwg ar—. Yn amlwg, rydym yn rhoi arian tuag ato ac mae angen inni sicrhau ein bod yn annog ac yn cefnogi, gobeithio, ein diwydiant bwyd a diod o Gymru i sicrhau eu bod yn cael mwy o fusnes yn sgil digwyddiad o'r fath.
10. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o effaith llygredd amaethyddol ar afonydd Cymru? OQ58423
10. What assessment has the Welsh Government made of the effect of agricultural pollution on Welsh rivers? OQ58423
Thank you. The assessment of water quality and the impacts of pollution, including from agricultural sources, is carried out by Natural Resources Wales to support the delivery of regulatory requirements, development of river basin management plans and to identify potential interventions where improvements are required.
Diolch. Mae’r asesiad o ansawdd dŵr ac effeithiau llygredd, gan gynnwys o ffynonellau amaethyddol, yn cael ei gynnal gan Cyfoeth Naturiol Cymru er mwyn cefnogi’r gwaith o gyflawni gofynion rheoleiddiol, datblygu cynlluniau rheoli basnau afonydd ac i nodi ymyriadau posibl lle mae angen gwelliannau.
Thank you, Minister. The Environment Agency modelling suggests that the sources of pollution in the Wye come predominantly from agriculture. Phosphorous pollution is known to cause the process of eutrophication in rivers, a highly problematic issue that causes excessive growth of algae, which smothers and blocks out light for other aquatic plants and animals. NRW said that
'phosphorus breaches are widespread within Welsh SAC rivers with over 60% of waterbodies failing against the challenging targets set.'
Does the Minister now agree with me that such targets need to be a legal requirement, not just a target?
Diolch, Weinidog. Mae gwaith modelu Asiantaeth yr Amgylchedd yn awgrymu bod ffynonellau llygredd yn afon Gwy yn dod yn bennaf o amaethyddiaeth. Gwyddom fod llygredd ffosfforws yn achosi proses ewtroffigedd mewn afonydd, mater hynod broblemus sy'n achosi tyfiant gormodol o algâu, sy'n mygu ac yn rhwystro golau rhag cyrraedd planhigion ac anifeiliaid dyfrol eraill. Dywedodd CNC fod
'ymlediad ffosfforws yn gyffredin yn afonydd ACA Cymru gyda dros 60% o'r cyrff dŵr yn methu yn erbyn y targedau heriol a osodwyd.'
A yw’r Gweinidog yn cytuno â mi yn awr fod angen i dargedau o’r fath fod yn ofyniad cyfreithiol, yn hytrach na tharged yn unig?
Thank you. Well, the First Minister issued a written statement on 1 August, and that really set out a detailed programme of work and actions agreed at the summit he held at the Royal Welsh Show in July to tackle phosphorus pollution in Wales's special areas of conservation rivers. There is no single measure, I think, that will solve this crisis. There’s no quick fix and I think what the First Minister wanted to portray from that summit was that we need a team Wales approach, where we have the Government, the regulators and all relevant sectors working together over the immediate and medium term to realise those long-term results we want to see to improve the water quality in our rivers.
Diolch. Wel, cyhoeddodd y Prif Weinidog ddatganiad ysgrifenedig ar 1 Awst, ac roedd hwnnw'n nodi rhaglen waith fanwl a chamau gweithredu y cytunwyd arnynt yn yr uwchgynhadledd a gynhaliodd yn Sioe Frenhinol Cymru ym mis Gorffennaf i fynd i’r afael â llygredd ffosfforws yn afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig Cymru. Yn fy marn i, ni ellir datrys yr argyfwng hwn drwy un mesur unigol. Nid oes ateb cyflym, a chredaf mai’r hyn yr oedd y Prif Weinidog am ei gyfleu yn yr uwchgynhadledd honno oedd bod angen dull tîm Cymru o weithredu, lle mae gennym y Llywodraeth, y rheoleiddwyr a’r holl sectorau perthnasol yn gweithio gyda’i gilydd yn y tymor byr a’r tymor canolig i wireddu'r canlyniadau hirdymor yr ydym am eu gweld i wella ansawdd dŵr yn ein hafonydd.
Diolch i'r Gweinidog am yr eitem yna.
I thank the Minister for that item.
Ac nawr i ddiweddaru'r Senedd ar y datganiad busnes, dwi'n galw ar y Trefnydd, eto Lesley Griffiths, i gyflwyno'r diweddariad hynny.
And now a business statement update, and I call on the Trefnydd, again Lesley Griffiths, to provide that update.
To update us.
I roi diweddariad i ni.
Diolch, Llywydd, and I'm really grateful for the opportunity to update Members on the business statement. It's my intention to amend the oral question schedule on next week's business statement, so that questions to the Minister for Economy will be pushed back from 12 October to 19 October, and questions to the Minister for Education and the Welsh Language brought forward from 19 October to 12 October. Unfortunately, this change was not agreed in time to be reflected on yesterday's business statement, and I apologise for that. I would also like to take this opportunity to advise Members that the Minister for Economy will make a statement on economic regional development next week, 4 October, which has been brought forward from 11 October. Diolch.
Diolch, Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y datganiad busnes. Fy mwriad yw diwygio amserlen y cwestiwn llafar ar ddatganiad busnes yr wythnos nesaf, fel y bydd cwestiynau i Weinidog yr Economi yn cael eu symud o 12 Hydref i 19 Hydref, a chwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg yn cael eu symud o 19 Hydref i 12 Hydref. Yn anffodus, ni chytunwyd ar y newid hwn mewn pryd i'w ystyried yn y datganiad busnes ddoe, ac ymddiheuraf am hynny. Hoffwn hefyd achub ar y cyfle hwn i roi gwybod i'r Aelodau y bydd Gweinidog yr Economi yn gwneud datganiad ar ddatblygiad economaidd rhanbarthol yr wythnos nesaf, 4 Hydref, sydd wedi’i symud ymlaen o 11 Hydref. Diolch.
Diolch i'r Trefnydd am y diweddariad hynny.
I thank the Trefnydd for that update.
Eitem 3, does yna ddim cwestiynau amserol heddiw.
Item 3, there are no topical questions today.
Felly, eitem 4 sydd nesaf, y datganiadau 90 eiliad, a'r datganiad cyntaf heddiw yw Samuel Kurtz.
We move, therefore, to item 4, the 90-second statements, and the first today is from Samuel Kurtz.
Diolch, Llywydd. Today is World School Milk Day, and I'm incredibly grateful to be given the opportunity to champion this day and the School and Nursery Milk Alliance on the floor of this Siambr. Did you know that a 189 ml carton of semi-skimmed milk can provide 42 per cent of a seven to 10-year-old's recommend daily calcium intake, and 24 per cent of their recommended protein intake? It also provides 100 per cent of their recommended B12 intake, an important vitamin for several reasons, not least its role in keeping the nervous system healthy. Here in Wales we produce some of the very highest quality dairy products, with Welsh milk being no exception. So, for Welsh learners to get the very best out of their education, let's use World School Milk Day to ensure our pupils are powered by the very best milk—llaeth Cymreig.
Diolch, Lywydd. Heddiw yw Diwrnod Llaeth Ysgol y Byd, ac rwy’n hynod ddiolchgar am y cyfle i hyrwyddo’r diwrnod hwn a’r Gynghrair Llaeth Ysgolion a Meithrinfeydd ar lawr y Siambr hon. A wyddech chi y gall carton 189 ml o laeth hanner sgim ddarparu 42 y cant o'r cymeriant calsiwm dyddiol a argymhellir i blentyn saith i 10 oed, a 24 y cant o'r cymeriant protein a argymhellir? Mae hefyd yn darparu 100 y cant o'r cymeriant B12 a argymhellir, fitamin pwysig am sawl rheswm, yn enwedig ei waith yn cadw'r system nerfol yn iach. Yma yng Nghymru, rydym yn cynhyrchu cynhyrchion llaeth o'r safon uchaf, ac nid yw llaeth Cymreig yn eithriad. Felly, er mwyn i ddysgwyr Cymru gael y gorau o'u haddysg, gadewch inni ddefnyddio Diwrnod Llaeth Ysgol y Byd i sicrhau bod ein disgyblion yn cael eu pweru gan y llaeth gorau oll—llaeth Cymreig.
Diolch. Peter Fox.
Diolch. Peter Fox.
Diolch, Llywydd. The last few weeks have seen our country united in grief for our late sovereign, Queen Elizabeth II. The period was also deeply sad in my constituency after the loss of the past deputy leader of Monmouthshire County Council, Councillor Bob Greenland. And I just wanted to pay a tribute to this great man, a giant in the local government family. Often, people like Bob, who have done so much to enhance our communities, get forgotten because local government isn't always recognised as it should be. It's people like Bob who have shaped our lives. He was a man of great love, kindness, integrity, fortitude, professionalism and courage.
My relationship with Bob started during the 2004 council elections when he fought the Devauden seat on Monmouthshire County Council. He was one of those rare people that stand out in our political world. His 18 years in council demonstrated that. In 2008 Bob became my deputy leader and remained deputy leader for 14 years, up until last May’s election. Some of his achievements include the regeneration of Abergavenny town centre, as well as the delivery of the new state-of-the-art Monmouthshire livestock centre near Raglan, and the new state-of-the-art leisure centre in Monmouth town. I have to be absolutely honest, hand on heart, those things wouldn't have happened without Bob's persistence and his influence, and they were all down to him.
Over the last few years, as Bob battled against his illness and put up fight after fight throughout all of that, he carried on working. Through all of that suffering he did not bemoan his situation. Bob Greenland was a gentleman, a lovely man, remarkable in so many ways, and a person I am so proud to have known and worked with. The hole he has left in society will never be filled in the same way, and he will always be remembered and missed. Thank you.
Diolch, Lywydd. Dros yr ychydig wythnosau diwethaf, mae ein gwlad wedi uno mewn galar am ein diweddar frenhines, y Frenhines Elizabeth II. Roedd y cyfnod hefyd yn hynod drist yn fy etholaeth i ar ôl colli cyn-ddirprwy arweinydd Cyngor Sir Fynwy, y Cynghorydd Bob Greenland. A hoffwn dalu teyrnged i'r dyn gwych hwn, un o gewri'r teulu llywodraeth leol. Yn aml, mae pobl fel Bob, sydd wedi gwneud cymaint i wella ein cymunedau, yn cael eu hanghofio am nad yw llywodraeth leol bob amser yn cael y gydnabyddiaeth y dylai ei chael. Pobl fel Bob sydd wedi rhoi siâp i'n bywydau. Roedd yn ddyn llawn o gariad, o garedigrwydd, o uniondeb, o gadernid, o broffesiynoldeb ac o ddewrder.
Dechreuodd fy mherthynas i â Bob yn ystod etholiadau cyngor 2004 pan ymladdodd am sedd Devauden ar Gyngor Sir Fynwy. Roedd yn un o'r bobl brin hynny sy'n sefyll allan yn ein byd gwleidyddol. Dangosodd ei 18 mlynedd yn y cyngor hynny. Yn 2008, daeth Bob yn ddirprwy arweinydd i mi, a bu'n ddirprwy arweinydd am 14 mlynedd, tan yr etholiad fis Mai diwethaf. Mae rhai o’i gyflawniadau’n cynnwys adfywio canol tref y Fenni, yn ogystal â darparu canolfan dda byw newydd o’r radd flaenaf ar gyfer sir Fynwy ger Rhaglan, a’r ganolfan hamdden newydd o’r radd flaenaf yn Nhrefynwy. Mae'n rhaid imi fod yn gwbl onest, â llaw ar fy nghalon, ni fyddai'r pethau hynny wedi digwydd heb ddyfalbarhad a dylanwad Bob, ac ef oedd yn gyfrifol am bob un ohonynt.
Dros y blynyddoedd diwethaf, wrth i Bob frwydro yn erbyn ei salwch ac ymladd brwydr ar ôl brwydr, fe barhaodd i weithio. Drwy'r holl ddioddef, ni chwynodd am ei sefyllfa. Roedd Bob Greenland yn ŵr bonheddig, yn ddyn hyfryd, yn hynod mewn cymaint o ffyrdd, ac yn berson rwy'n hynod falch o fod wedi'i adnabod a gweithio gydag ef. Ni chaiff y twll a adawodd yn y gymdeithas byth mo'i lenwi yn yr un modd, a bydd bob amser yn cael ei gofio a'i golli. Diolch.
Diolch.
Diolch.
Eitem 5 sydd nesaf, felly, y cynnig i gymeradwyo'r cynllun ieithoedd swyddogol ar gyfer y chweched Senedd ac i nodi yr adroddiad blynyddol ar y cynllun ieithoedd swyddogol ar gyfer 2021-22. Dwi'n galw ar y Comisiynydd, Rhun ap Iorwerth, i wneud y cynnig.
We move now to item 5, the motion to approve the official languages scheme for the sixth Senedd and to note the annual report on the official languages scheme for 2021-22. I call on Commissioner Rhun ap Iorwerth to move the motion.
Cynnig NDM8078 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cymeradwyo Cynllun Ieithoedd Swyddogol Comisiwn y Senedd, yn unol â pharagraff 8(11)(d) o Atodlen 2 i Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, a osodwyd gerbron Senedd Cymru ar 21 Medi 2022; a
2. Yn nodi'r Adroddiad Blynyddol ar Gynllun Ieithoedd Swyddogol Comisiwn y Senedd ar gyfer y cyfnod 2021-22, yn unol â pharagraff 8(8) o Atodlen 2 i Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, a osodwyd gerbron y Senedd ar 30 Mehefin 2022.
Motion NDM8078 Elin Jones
To propose that the Senedd:
1. Approves the Senedd Commission's Official Languages Scheme, in accordance with paragraph 8(11)(d) of Schedule 2 of the Government of Wales Act 2006, laid before the Senedd on 21 September 2022; and
2. Notes the Annual Report on the Senedd Commission's Official Languages Scheme for the period 2021-22, in accordance with paragraph 8(8) of Schedule 2 of the Government of Wales Act 2006, laid before the Senedd on 30 June 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae'n bleser cyflwyno dwy ddogfen gerbron y Senedd heddiw, sef yr adroddiad blynyddol ar gynllun ieithoedd swyddogol y Senedd ar gyfer 2021-22, a'r cynllun ieithoedd swyddogol ar gyfer y chweched Senedd.
Gadewch i fi droi, yn y lle cyntaf, at yr adroddiad blynyddol. Mi fydd Aelodau yn gyfarwydd efo'r drefn o gynnal dadl flynyddol ar ein gwaith dros y flwyddyn. Yn unol â gofynion Deddf Cynulliad Cenedlaethol Cymru (Ieithoedd Swyddogol) 2012, mae'n rhaid i Gomisiwn y Senedd adrodd yn flynyddol ar ei waith yn darparu gwasanaethau dwyieithog, ac unrhyw gwynion neu achosion fu o fethu â chydymffurfio. Yn ôl yr arfer, mi gafodd yr adroddiad ei gyhoeddi ar y cyd ag adroddiad blynyddol a chyfrifon Comisiwn y Senedd, a'r adroddiadau blynyddol ar amrywiaeth a chynhwysiant a chynaliadwyedd, fis Mehefin.
Eleni, mae gwaith y tîm ieithoedd swyddogol wedi canolbwyntio yn bennaf ar y broses o baratoi'r cynllun ieithoedd swyddogol ar gyfer y chweched Senedd—mi fyddaf i'n troi at y cynllun hwnnw yn nes ymlaen—a chau pen y mwdwl ar gynllun y bumed Senedd.
Dros y flwyddyn, mi groesawyd nifer fawr o Aelodau newydd o'r Senedd, wrth gwrs, ac mi fu'r tîm yn gweithio efo'r Aelodau hynny i sicrhau eu bod nhw'n ymwybodol o ofynion y cynllun, a hefyd i sicrhau eu bod nhw'n gallu gweithio yn eu dewis iaith neu ieithoedd swyddogol yn ddiofyn. Dwi eisiau diolch i'r holl Aelodau a'u staff cymorth nhw hefyd am eu cefnogaeth wrth inni roi gofynion y cynllun ar waith, ac am gynnig adborth, sydd mor bwysig, ar ein gwasanaethau dwyieithog.
Wrth sôn am wasanaethau dwyieithog, mae'n bwysig hefyd nodi bod nifer y dysgwyr sy'n derbyn gwersi gan y tîm tiwtora wedi cynyddu; mae hynny'n dda iawn i'w weld bob amser wrth gwrs, p'un ai'n Aelodau gafodd eu hailethol yn dychwelyd i'w gwersi neu'n ddysgwyr cwbl newydd. Mae'n braf gweld yr Aelodau sy'n dysgu wedyn yn defnyddio eu sgiliau mewn trafodion, a'r ffordd y mae eu cyd-Aelodau nhw ar draws y Senedd yn dathlu eu llwyddiannau wrth iddyn nhw gyfrannu, am y tro cyntaf o bosib, yn gyhoeddus yn y Gymraeg. Nid peth hawdd ydi mentro ac mae'r gefnogaeth honno yn bwysig er mwyn annog Aelodau i gario ymlaen i ddysgu, ar un llaw, ond yn bwysicach, mae'n siŵr, i ddefnyddio eu Cymraeg.
Mi fydd Aelodau yn ymwybodol o'r wybodaeth ystadegol sy’n rhan o'r adroddiadau blynyddol erbyn hyn. Mae'r wybodaeth yn bwysig. Mae o'n caniatáu inni fonitro sawl maes, gan gynnwys nifer y swyddi sy'n cael eu hysbysebu ar lefel cwrteisi, neu sydd â gofyniad am sgiliau ar lefel uwch na hynny, sy'n rhan o'n prosesau cynllunio ieithyddol parhaus. Rydyn ni hefyd yn monitro canran y cyfraniadau cyfrwng Cymraeg sy'n cael eu gwneud mewn Cyfarfodydd Llawn fel hyn, neu mewn cyfarfodydd pwyllgorau. Mae casglu gwybodaeth o'r math yma yn ein helpu ni i fonitro effeithiolrwydd y gefnogaeth sydd ar gael i Aelodau, i'w helpu nhw i ddefnyddio'u dewis iaith wrth baratoi ac wrth gymryd rhan mewn trafodion. Mi fyddwn ni'n parhau i fonitro ac i chwilio am ffyrdd o annog a thyfu hyder i ddefnyddio'r Gymraeg, ac i ddeall a chael gwared ar y rhwystrau sydd yn bodoli o bryd i'w gilydd, er mwyn sicrhau bod y patrwm sydd ar y cyfan yn bositif yn parhau.
Ac wrth gwrs, mae hyn yr un mor bwysig wrth hwyluso pobl sy'n dod i gyswllt efo'r Senedd, i'w cael nhw i deimlo’n gyfforddus yn defnyddio'r Gymraeg—tystion i bwyllgorau ac yn y blaen. Dwi wedi sôn o'r blaen fy mod i'n credu bod gweithio ar-lein o ganlyniad i'r pandemig wedi tynnu rhai o'r rhwystrau mewn rhai ffyrdd, bod cyfieithu'n digwydd yn gwbl naturiol ac yn llifo'n haws, mewn llawer o ffyrdd, heb yr angen am roi a thynnu clustffonau ac ati. Mae eisiau dysgu o hynny, dwi'n meddwl, ar gyfer cyfarfodydd wyneb yn wyneb neu hybrid hefyd.
Cyn imi droi at y cynllun newydd, mae'n werth imi dynnu sylw at y ffaith na chafodd unrhyw gwynion eu derbyn eleni am ein gwasanaethau dwyieithog, a phrin iawn hefyd fu'r nifer o achosion o fethu â chydymffurfio efo'r cynllun—adlewyrchiad, efallai, o'r ffaith bod egwyddorion y cynllun wedi eu gwreiddio go iawn i brosesau a gwaith bob dydd y sefydliad. Wrth gwrs, pan fydd achosion o’r fath yn codi, mi fyddwn ni yn sicrhau ein bod ni’n cymryd camau i unioni’r sefyllfa ac yn cofnodi ac yn rhannu unrhyw wersi sydd angen eu dysgu er mwyn osgoi achosion tebyg rhag codi yn y dyfodol. Dysgu ydym ni o hyd.
Thank you very much, Llywydd. I'm pleased to present the two documents laid before the Senedd today, namely the annual report on the Senedd official languages scheme for 2021-22, and the official languages scheme for the sixth Senedd.
Let me turn first to the annual report. Members will be familiar with the procedure of holding an annual debate on our work during the year. In accordance with the requirements of the National Assembly for Wales (Official Languages) Act 2012, the Senedd Commission must report annually on its work in providing bilingual services, and any complaints or cases of failure to comply that have been observed. As usual, the report was published in conjunction with the annual report and accounts of the Senedd Commission, and the annual reports on diversity and inclusion and sustainability, in June.
This year, the work of the official languages team has mainly focused on the process of preparing the official languages scheme for the sixth Senedd—I will turn to that scheme later on—and drawing to a close the scheme for the fifth Senedd.
During the course of the year, we welcomed a large number of new Senedd Members, and the team worked with those Members to ensure that they were aware of the requirements of the scheme, and also to ensure that they could work in their official language or languages of choice by default. I would like to thank all Members and their support staff for their support as we implement the requirements of the scheme, and for providing feedback, which is so important, on our bilingual services.
In discussing bilingual services, it's also important to note that the number of learners who are having lessons from the tutoring team has increased; that's always great to see, whether those be re-elected Members re-engaging with their lessons, or those who are completely new learners. It is nice to see the Members who are learning using their skills during proceedings, and the way in which their fellow Members across the Chamber celebrate their successes as they contribute, perhaps for the first time, publicly in Welsh. It's not easy to give it a go and that support is vital in order to encourage Members to keep on learning, on the one hand, but more importantly, certainly, to use their Welsh.
Members will be aware of the statistical information that now forms part of the annual reports. This information is important. It allows us to monitor several areas, including the number of posts advertised at courtesy level, or that have a requirement for skills at a higher level, which forms part of our ongoing language planning processes. We also monitor the percentage of Welsh-medium contributions made in Plenary meetings like this, or in committee meetings. Gathering information of this kind helps us to monitor the effectiveness of the support available to Members, to assist them in using their preferred language when preparing for and taking part in proceedings. We will continue to monitor and to look for ways to nurture confidence in using the Welsh language, and to understand and remove barriers that exist from time to time, in order to ensure that the generally positive pattern continues.
And of course, this is equally important in making people who come into contact with the Senedd feel comfortable in using Welsh—witnesses in committees and so forth. I've previously mentioned that I believe that working online as a result of the pandemic has removed some of those barriers, in some ways, that translation happens naturally and flows better in some ways, without the need to put on or remove headphones. We need to learn from that, I think, for face-to-face and hybrid meetings as well.
Before I turn to the new scheme, it's worth highlighting the fact that no complaints were received this year about our bilingual services, and that there have been very few cases of failing to comply with the scheme—perhaps reflecting the fact that the principles of the scheme are embedded properly in the processes and everyday work of the organisation. Of course, when such cases arise, we will ensure that we take action to rectify that situation and record and share any lessons learned in order to avoid similar cases from arising in the future. And we are always learning.
Mi symudaf i ymlaen rŵan at y cynllun ieithoedd swyddogol newydd ar gyfer y chweched Senedd. Mi fydd y rheini sy’n gyfarwydd â’r cynllun ieithoedd swyddogol ar gyfer y bumed Senedd yn gweld yn syth ein bod ni wedi gwneud newid eithaf sylweddol i ddiwyg y cynllun ar gyfer y chweched Senedd. Mae hyn mewn ymateb i sylwadau gan Aelodau a staff ynglŷn â hyd y ddogfen, o bosib, ac ambell dro beth oedd yn cael ei weld efallai fel natur ychydig yn amwys i rai elfennau o’r safonau gwasanaeth. Wrth ddrafftio’r cynllun ar gyfer y chweched Senedd felly, mi oedd yna ymdrech fwriadol i gwtogi rhywfaint ar y naratif ac i lunio safonau gwasanaeth mwy penodol, a'u gwneud nhw mor glir ag sy'n bosib. Ein gobaith ni ydy y bydd hyn yn creu dogfen sy’n fwy perthnasol ac yn haws i’w defnyddio i’n holl randdeiliaid ni.
Rydyn ni hefyd wedi cyfuno’r strategaeth sgiliau iaith, oedd yn arfer bod yn ddogfen ar wahân, efo’r cynllun ei hun. Wrth drafod efo rhanddeiliaid a defnyddwyr dros gyfnod y bumed Senedd, y teimlad oedd bod y strategaeth yn rhan annatod mewn difrif o’r cynllun ieithoedd swyddogol ac felly y byddai’n fwy synhwyrol cyfuno’r ddwy ddogfen yn un. Cawn ni weld os ydych chi'n cytuno â hynny. Mi fydd hyn, dwi’n meddwl, nid yn unig yn sicrhau ein bod ni’n cadw gofynion y strategaeth mewn cof wrth ddatblygu a darparu gwasanaethau dwyieithog yn y dyfodol, ond mi fydd o hefyd yn ei gwneud hi’n haws i Aelodau ein dal ni i gyfrif ar y cynnwys yn ystod y dadleuon blynyddol fel hyn, ac mae hynny'n bwysig iawn, wrth gwrs.
Yn unol â gofynion y Ddeddf, mae’r cynllun ar gyfer y chweched Senedd hefyd yn nodi’r meysydd gwaith hynny y bydd Comisiwn y Senedd yn canolbwyntio arnyn nhw dros gyfnod y chweched Senedd, a hynny ar ffurf themâu. Mae’r themâu yn cynnwys amcanion fydd yn llywio ein gwaith ni ac yn sicrhau ein bod ni, gobeithio, yn parhau i ddarparu gwasanaeth dwyieithog o’r radd flaenaf. Rydyn ni’n trio gwella a chryfhau’r gwasanaethau o hyd. Mi fyddwn ni, er enghraifft, yn adolygu’r systemau recriwtio o ran gofynion sgiliau iaith a gafodd eu rhoi ar waith yn ystod y bumed Senedd. A dweud y gwir, ein teimlad ni ydy mai mireinio a chynnal safonau ydy prif ddiben y themâu, er mwyn sicrhau ein bod ni'n cynnal ein henw da fel sefydliad gwirioneddol ddwyieithog sy’n arwain y ffordd yn y maes yma. A thra ein bod ni'n chwilio wastad, fel dwi'n ei ddweud, am gyfleoedd i ddysgu oddi wrth eraill, rydyn ni hefyd yn eiddgar iawn i rannu’n profiadau ni a’n harbenigedd efo eraill.
A ninnau bellach wedi dod i arfer efo’r normal newydd yn dilyn y pandemig, mi fyddwn ni, fel y gwnes i gyfeirio ato fo’n gynharach, hefyd yn cyflwyno thema fydd yn nodi sut y byddwn ni'n dysgu o’n profiadau yn ystod y pandemig, yn benodol o ran y defnydd o’n hieithoedd swyddogol mewn trafodion, ond hefyd yn gyffredinol o ran yr heriau a’r cyfleoedd sydd wedi codi o ran darparu gwasanaethau dwyieithog.
Fel y gwyddoch chi, cyn y gall cynllun ieithoedd swyddogol newydd gael ei gyflwyno, mae’n rhaid i Gomisiwn y Senedd ymgynghori ar y cynnwys ac ystyried unrhyw sylwadau a ddaw i law drwy'r broses honno. Mi ddigwyddodd yr ymgynghoriad hwnnw ar sawl ffurf, gan gynnwys trafodaethau wyneb yn wyneb ac ar-lein, cyflwyno sylwadau ar ffurf electronig, ac ymgynghoriad ffurfiol ar ein gwefan ni hefyd, a buaswn i'n licio defnyddio'r cyfle yma i ddiolch i bawb a wnaeth ein helpu ni drwy'r broses honno i lunio'r cynllun fel ag y mae o erbyn hyn. Mi oedd pob un sylw yn werthfawr ac yn ddefnyddiol. Diolch yn arbennig i’r Aelodau a’u staff cymorth am eu hamser a’u sylwadau, a hefyd i’r pwyllgor diwylliant am gymryd amser i ystyried drafft. Mi gawson ni sylwadau hefyd gan sefydliadau allanol, a mewnbwn gan yr undebau llafur a staff Comisiwn y Senedd. Ac wrth gwrs dwi’n ddiolchgar tu hwnt i’r tîm wnaeth roi y cyfan at ei gilydd.
Wrth orffen am y tro, mi liciwn i ategu’r hyn ddywedais i yn y rhagair i’r cynllun newydd, sef ein bod ni fel Senedd yn gwasanaethu cenedl amrywiol, cenedl sy’n cynnwys yr ystod lawn o allu ieithyddol, cenedl aml-ddiwylliannol. Mae pobl Cymru yn disgwyl ein gweld ni yn gosod y safonau uchaf posibl ar draws ein holl wasanaethau, a gadewch i fi ddweud hyn: mae Senedd Cymru yn sefydliad i bawb, mae'r iaith Gymraeg yn iaith i bawb, ac mae’r cynllun yma, dwi'n ffyddiog, yn gosod fframwaith ar gyfer darparu gwasanaethau dwyieithog sy’n cefnogi pawb, sy’n eu hannog nhw i fynegi eu hunaniaeth, ac i wneud defnydd o'u sgiliau iaith waeth bynnag yw lefel y sgiliau hynny. Dwi'n edrych ymlaen at y cyfraniadau. Diolch yn fawr iawn ichi.
I will now move on to the official languages scheme for the sixth Senedd. Those who are familiar with the official languages scheme for the fifth Senedd will immediately see that we have made a relatively significant change to the format of the scheme for the sixth Senedd. This is in response to comments made by Members and staff regarding the length of the document, possibly, and from time to time what was seen perhaps as the vague nature of some elements of the service standards. In drafting the scheme for the sixth Senedd, therefore, there was a deliberate attempt made to shorten the narrative and to draw up more specific service standards and to make them as clear as possible. It is our hope that this will create a document that is more relevant and easier to use for all our stakeholders.
We have also combined the language skills strategy, which was previously a separate document, with the scheme itself. In discussions with stakeholders and users over the period of the fifth Senedd, there was a feeling that the strategy was an integral part of the official languages scheme and that it would therefore be more sensible to combine the two documents into one. We'll see whether you agree with that. This will not only ensure, I think, that we bear the requirements of the strategy in mind when developing and providing bilingual services in the future, but it will also make it easier for Members to hold us to account on the content during these annual debates, and that's very important, of course.
In accordance with the requirements of the Act, the scheme for the sixth Senedd also identifies those areas of work that the Senedd Commission will focus on over the period of the sixth Senedd, and will do so in the form of themes. These themes include objectives that will inform our work and that will ensure that we continue to provide a first-class bilingual service. We are trying to improve and strengthen services all the time. For example, we will review the recruitment systems in terms of language skills requirements that were implemented in the fifth Senedd. In truth, our feeling is that refining and maintaining our standards is the main purpose of the themes, so as to ensure that we maintain our reputation as a truly bilingual organisation that is leading the way in this field. We are always looking, of course, for opportunities to learn from others, but we are very eager to share our experiences and expertise, too.
Having now familiarised ourselves with the new normal following the pandemic, we will also, as I mentioned earlier, introduce a theme that will identify how we will learn from our experiences during the pandemic, specifically in terms of the use of our official languages during proceedings, but also more generally in terms of the challenges and opportunities that have arisen in terms of providing bilingual services.
As you know, before a new official languages scheme can be introduced, the Senedd Commission is required to consult on the content and consider any comments received. That consultation was undertaken in many forms, including face-to-face and online discussions, the submission of comments in electronic form, and formal consultation on our website, and I would like to take this opportunity to thank everyone who helped us through that process to draw up the scheme in its current form. Every comment was valuable and useful. I would like to give special thanks to the Members and their support staff for their time and comments, and also to the culture committee for taking the time to consider a draft of the scheme. We also received comments from external organisations, and had input from the trade union side and from staff at the Senedd Commission. And of course I’m extremely grateful to the team that pulled it all together.
In closing for the time being, I would like to echo what I said in the preface to the new scheme, namely that we as a Senedd serve a diverse nation, a nation that comprises a full range of linguistic ability, a nation that is multicultural. The people of Wales expect us to set the highest possible standards across all of our services, and let me say this: the Welsh Parliament is an institution for all, and the Welsh language is a language for all, and this scheme, I'm confident, sets a framework for providing bilingual services that support everyone, that encourage them to express their identity, and to make use of their language skills regardless of the level of those skills. I'm looking forward to the contributions. Thank you very much.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch i'r Llywydd am gyflwyno hyn, ac am yr holl waith pwysig y mae hi'n ei wneud i hyrwyddo'r defnydd o'r iaith ar lawr y Senedd hon ac ar draws ystad Senedd Cymru. Diolch hefyd i'r Aelod o Ynys Môn am agor y ddadl. Mae'n bwysig ein bod yn arwain drwy esiampl yma yn y Senedd, nid yn unig i gyflawni targedau uchelgeisiol 'Cymraeg 2050', y byddwn yn cael diweddariad arnynt yr wythnos nesaf, ond hefyd i chwarae ein rhan i ddiogelu'r Gymraeg am genedlaethau i ddod.
Mae'r chweched Senedd hon wedi tystio i ddau ddiwrnod pwysig yn hanes modern yr iaith Gymraeg. Fis Hydref diwethaf, cafwyd yr agoriad brenhinol, sef ymweliad olaf y Frenhines Elizabeth. Fel y noda'r adroddiad, bu dwyieithrwydd yn rhan annatod o'r digwyddiad hwn, gyda chyfraniadau a pherfformiadau yn gwneud defnydd o'r ddwy iaith swyddogol fel rhan o'r dathliadau. Roedd yr ail un hefyd yn digwydd bod yn ymweliad brenhinol, pan ymwelodd y Brenin newydd â'r Senedd yn gynharach y mis hwn i dderbyn ein cynnig o gydymdeimlad. Gwelsom ein Brenin yn siarad â'r Siambr hon yn Gymraeg—araith wirioneddol ddwyieithog. Roedd hwn yn achlysur hanesyddol, sy'n dangos pa mor bell y mae'r Gymraeg wedi dod. Bydd hyn hefyd yn rhoi ysbrydoliaeth i lawer o'n hetholwyr.
Rwy'n falch o fod yn rhan o Senedd sy'n enghraifft gref o weithle dwyieithog, agored a chefnogol, sy'n meithrin datblygiad a defnydd o'r Gymraeg ar yr un lefel â'r Saesneg. Mae'r ffigurau ar gael i ddangos sut y mae'r defnydd o'r Gymraeg wedi cynyddu mewn busnes swyddogol gan Aelodau'r Senedd. Gofynnwyd 14 y cant o gwestiynau llafar yn Gymraeg neu'n ddwyieithog yn 2021-22, i fyny o 11 y cant yn y flwyddyn cyn COVID, 2018-19. Yn ystod yr un cyfnod, gwnaed 30 y cant o gyfraniadau ar lawr y Senedd yn ddwyieithog neu yn y Gymraeg, o'i gymharu ag 18 y cant yn 2018-19. Mae'r rhain yn ddatblygiadau gwych, ond mae llawer mwy i'w wneud.
Mae'n werth nodi, dros yr un cyfnod o amser, bod nifer y cwestiynau ysgrifenedig a gyflwynwyd yn y Gymraeg wedi gostwng o 10 y cant i 4 y cant, sy'n arwydd, efallai, bod mwy o gysur wrth ddefnyddio Cymraeg llafar na Chymraeg ysgrifenedig—rhywbeth rydw i'n bersonol yn ei deimlo. Nodaf o'r adroddiad bod nifer o gynlluniau ar waith i ddatblygu'r cynllun ieithoedd swyddogol ymhellach yn ystod y tymor seneddol hwn. Byddwn yn annog rhywfaint o ffocws ar yr agwedd ysgrifenedig ar yr iaith, yn ogystal â'r gair llafar, a byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod a oes unrhyw dargedau yn eu lle i fesur llwyddiant y cynllun dros y blynyddoedd i ddod.
Dirprwy Lywydd, mae llwyddiant y cynllun hwn yn bwysig. Fel y Blaid Geidwadol, mae gan y cynllun ein cefnogaeth; fe wnaf i wneud popeth y gallaf i'w weld e'n llwyddiannus, a gweld datblygiad a defnydd pellach o'r famiaith hanesyddol ar draws yr ystad seneddol ac ym mhob agwedd ar ein gwaith. Diolch.
Thank you to the Llywydd for introducing this item, and for the important work that she does in promoting the use of the language in this Chamber and across the Senedd estate. And thank you to the Member for Anglesey for opening the debate. It's important that we lead by example here in the Senedd, not only in delivering the ambitious targets of 'Cymraeg 2050', which we will receive an update on next week, but also to play our part in safeguarding the Welsh language for generations to come.
This sixth Senedd has witnessed two important days in the modern history of the Welsh language. Last October, there was the royal opening, the final visit of Queen Elizabeth. As the report notes, bilingualism was an integral part of that event, with contributions and performances making use of both official languages as part of those celebrations. The second also happened to be a royal visit, when the new King visited the Senedd earlier this month to receive our motion of condolence. We heard our King speak to this Chamber in Welsh—a truly bilingual address. This was a historic event, which shows how far the Welsh language has come. It will also give inspiration to many of our constituents.
I'm pleased to be part of a Senedd that is a strong example of a bilingual workplace that is open and supportive, and nurtures development and the use of the Welsh language at the same level as English. The figures are available to demonstrate how the use of the Welsh language has increased in official business conducted by Members of the Senedd. Fourteen per cent of oral questions were asked in Welsh or bilingually in 2021-22, up from 11 per cent in the year before COVID, which is 2018-19. During the same period, 30 per cent of contributions on the floor of the Senedd were made bilingually or in Welsh, as compared to 18 per cent in 2018-19. These are excellent developments, but there is far more still to be done.
It's worth noting that, over the same period of time, the number of written questions submitted through the medium of Welsh had fallen from 10 per cent to 4 per cent, which is a sign perhaps that people are more comfortable in using spoken Welsh rather than written Welsh—something that I personally feel. I note from the report that there are many plans in place to develop the official languages scheme further during this parliamentary term. I would encourage some focus on the written aspect as well as the spoken word, and I would be interested to hear whether there are any targets in place to measure the success of the scheme in ensuing years in this regard.
Dirprwy Lywydd, the success of this scheme is important. As the Conservative Party, the scheme has our support, and I will do everything I can to see it being successful and seeing further development of the Welsh language across the Senedd's activity and in all aspects of our work. Thank you.
Diolch yn fawr am y cynlluniau a'r adroddiadau yma. Dros y penwythnos, fe ges i'r pleser o ganu efo fy nghôr, CF1, gyda chôr arall ar gyfer y sioe deledu efo Rhys Meirion, Canu Gyda fy Arwr, i'w darlledu'n gynnar y flwyddyn nesaf. Dydy hi ddim yn anarferol i ni ymuno â chôr arall, ond yr hyn oedd yn anarferol ar yr achlysur yma oedd bod y corau nid yn unig yn canu ond hefyd yn defnyddio Makaton, ffurf o British Sign Language. Mae Lleisiau Llawen, sy'n cael eu hyfforddi gan Ceri a Sian, ac wedi eu lleoli yng Nghaernarfon, yn gôr adnabyddus sy'n rhoi cyfleon arbennig iawn i bobl anabl. Roedd yn bleser gweld aelodau'r côr hwnnw'n mynegi eu hunain drwy'r canu, ac roedd yr hapusrwydd ar eu hwynebau wrth berfformio yn hynod o emosiynol. Roedd y profiad yn fy atgoffa ac yn tanlinellu pwysigrwydd gweledigaeth Plaid Cymru i wneud Cymru'n lle mwy cynhwysol a thecach, gwlad lle nad yw neb yn cael ei adael ar ôl—dyna'r Gymru rydw i eisiau bod yn rhan ohoni. Gyda hynny mewn golwg, a oes unrhyw ystyriaeth wedi ei roi i wneud BSL yn iaith swyddogol o fewn y Senedd? Os nad ydych chi'n gallu rhoi'r ymrwymiad hwnnw i mi heddiw, pa fesurau pellach sydd yna y gellir eu cymryd i hyrwyddo BSL ac annog pobl i'w ddefnyddio'n ddyddiol i wella eu gallu i ymgysylltu â'r Senedd? Diolch yn fawr.
Thank you very much for the scheme and for these reports. Over the weekend, I had the pleasure of singing with my choir, CF1, with another choir, for a tv show with Rhys Meirion, Canu Gyda fy Arwr, which will be broadcast early next year. It's not unusual for us to join another choir, but what was unusual in this case was that the choirs were not only singing but also using Makaton, which is a form of British Sign Language. Lleisiau Llawen, trained by Ceri and Sian, and located in Caernarfon, are a well-known choir that give very special opportunities to people with disabilities. It was a pleasure to see members of that choir expressing themselves through song, and the joy on their faces in performing was very emotional indeed. The experience reminded me and highlighted the importance of Plaid Cymru's vision to make Wales a fairer and more inclusive country, a nation where nobody is left behind—that's the Wales that I want to be part of. With that in mind, has any consideration been given to making BSL an official language within the Senedd? If you can't give us that commitment today, what further measures can be taken in order to promote BSL and to encourage people to use it on a daily basis to improve their ability to engage with the Senedd? Thank you.
Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl.
I call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch am y ddau gyfraniad a gawson ni gan Sam Kurtz a Peredur Owen Griffiths. Dim ond ychydig o sylwadau oedd gen i, felly, i ymateb. Diolch yn fawr iawn i Sam Kurtz. Ydy, mae hi'n bwysig ein bod ni fel sefydliad yn dangos arweiniad yn bendant. Rydyn ni eisiau dangos yn fan hyn, onid ydyn, pa mor naturiol mae dwyieithrwydd yn gallu gweithredu mewn sefyllfa gyda'r mwyaf ffurfiol allwch chi gael, mewn ffordd. Ond hefyd, mae'r elfen yr oedd yr Aelod yn cyfeirio ati hi o Gymraeg llafar yn rhywbeth dwi'n eiddgar iawn i'w ddathlu. O ran bod yn rhugl, mae lefel a defnydd pobl o iaith yn amrywio o un person i'r llall, ac mae eisiau cefnogi a dathlu pob ffordd mae pobl yn defnyddio'r iaith.
O ran mesur llwyddiant, fel rôn i'n sôn, mae yna ffyrdd rydyn ni'n gallu casglu data—casglu data mor foel â faint o Gymraeg sy'n cael ei ddefnyddio yn ystod gweithgareddau'r Senedd. Ond mae yna fwy na hynny iddi hi dwi'n meddwl. Nid dim ond cyfri geiriau ydy mesur pa mor naturiol mae dwyieithrwydd yn digwydd. Mae hynny'n digwydd, gobeithio, mewn adborth drwy'r amser. Dwi eisiau i Aelodau fan hyn deimlo eu bod nhw'n gallu siarad efo fi fel comisiynydd—a dwi'n siŵr fy mod i'n gallu siarad ar ran y Llywydd a'r Dirprwy—fel bod yna ymdeimlad yma o allu rhannu ein syniadau a'n pryderon ynglŷn â sut i ehangu dwyieithrwydd yma.
I Peredur Owen Griffiths, diolch yn fawr iawn am rannu'r profiad o ganu efo'r côr, ac am gyfeirio at yr egwyddorion yna o gynhwysiant a thegwch sydd mor bwysig i ni. Mae'r cynhwysiant a'r tegwch yna yn rhywbeth sydd yn gallu cael ei roi yng nghyd-destun defnydd rhywun o iaith hefyd. Mae'n anodd i fi roi'r ymrwymiad, fel yr oedd yn awgrymu, ynglŷn â chreu statws iaith swyddogol arall, ond yr hyn ddywedaf efo BSL yw bod y Senedd, wrth gwrs, yn eiddgar iawn i weithio efo'n partneriaid i wneud yn siŵr bod yna gymaint â phosib o ddefnydd yn gallu cael ei wneud o BSL, ac yn sicr, pan fo pobl yn ymwneud â'r Senedd mewn sefyllfaoedd swyddogol, er enghraifft ceisio am swyddi a'r math yna o beth, bod y cynhwysiant yna yn cael ei ddangos tuag at bobl sydd yn defnyddio BSL. Mae'n darpariaeth ni ymhell o fod yn berffaith yma fel sefydliad, ond, wrth gwrs, rydyn ni'n eiddgar iawn i ddysgu a gwella o hyd.
Felly, diolch i chi am yr amser i gael trafod y ddau adroddiad yma heddiw. Mae'r ffaith ein bod ni'n gallu trafod adroddiadau yn y ffordd yma yn dangos mor normal a naturiol a chyfforddus mae dwyieithrwydd yn gorwedd yma yn y Senedd. Mae yna le i wella yn fan hyn. Mae yna le i ni basio'n arbenigedd i eraill, ond peidiwch ag aros tan ymgynghoriadau swyddogol chwaith i drafod efo'r Comisiwn eich syniadau eich hun ynglŷn â defnydd yr iaith. Mae'n drws ni fel Comisiwn ar agor bob amser.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I thank both contributors for their contributions—Sam Kurtz and Peredur Owen Griffiths. Just a few comments from me, therefore, to respond. I thank Sam. Yes, it is important that we do as an organisation show leadership. Certainly, we want to show here, don't we, how naturally bilingualism can operate in one of the most formal situations you can have, in a way. But the element that the Member referred to in terms of oral Welsh is something that I'm very eager to celebrate. In terms of being fluent, people's use of the language varies from one person to another, and we need to support and celebrate the ways in which people use the language.
In terms of measuring success, as I mentioned, there are ways in which we can gather data—as bare as in terms of how Welsh is used in terms of activities of the Senedd. But there is more than that to this issue. We don't just count the number of words; that's not the measure of how naturally bilingualism happens. I think it happens in feedback all the time. I want Members to feel that they can speak to me as as a commissioner—and I'm sure I can speak on behalf of the Presiding Officer and the Deputy Presiding Officer—so that there is a feeling of being able to share our ideas and our concerns about how to expand bilingualism here.
To Peredur Owen Griffiths, thank you for sharing that experience of singing with choir, and referring to the principles of inclusivity and fairness, which are so important to us. Those are values or principles that can be applied to the use of language as well. It's difficult for me to give that commitment that you suggested in terms of creating official language status, but what I will say about BSL is that the Senedd is very eager to work with partners to ensure that as much use as possible is made of BSL, and, certainly, that when people are engaged with the Senedd, in different formal situations, for example job applications and so forth, that inclusivity is shown towards people who do use BSL. Our provision is far from being perfect here as an organisation, but, of course, we're very eager to learn and improve all the time.
So, thank you for the time to be able to discuss these two reports today. The fact that we can discuss reports in this way shows how normalised and natural and comfortable bilingualism is here in the Senedd. There is room for improvement, and there is room for us to pass our expertise on to others, but don't wait until formal consultations to discuss with the Commission your ideas in terms of the use of language. Our door as a Commission is always open.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I see no objections. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 6 sydd nesaf, dadl ar ddeiseb P-06-1276, 'Ymestyn adran 25B o Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016'. Galwaf ar Buffy Williams i wneud y cynnig ar ran y pwyllgor.
Item 6 is next, a debate on petition P-06-1276, 'Extend section 25B of the Nurse Staffing Levels Act (Wales) 2016'. I call on Buffy Williams to move the motion on behalf of the committee.
Cynnig NDM8077 Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi’r ddeiseb, ‘P-06-1276 Ymestyn adran 25B o Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016’, a gasglodd 10,572 o lofnodion.
Motion NDM8077 Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
Notes the petition, ‘P-06-1276 Extend section 25B of the Nurse Staffing Levels Act (Wales) 2016’, which received 10,572 signatures.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. On behalf of the Petitions Committee, I'm delighted to open the debate on petition P-06-1276, 'Extend section 25B of the Nurse Staffing Levels Act (Wales) 2016'. The text of the petition reads:
'Nurses across Wales are short of 1,719 highly-skilled life-saving staff members. This means nursing staff give NHS Wales 34,284 extra hours every single week—and it still isn’t enough. Research shows that where there are fewer nurses, patients are 26% more likely to die overall rising to 29% following complicated hospital stays. The Welsh Government should extend Section 25B of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 to give the Welsh public the full team of nurses they desperately need.'
Thank you to the Business Committee for agreeing our request to debate this petition, which has received 10,572 signatures. This petition is part of a broader campaign led by the Royal College of Nursing Wales. They argue that extending section 25B—the section of the Act that relates to the calculation of staffing levels in a range of settings—will save lives.
They point to the progress to date, since the Act was passed in 2016. Wales was the first country in Europe to protect patient care by placing nurse staffing levels into legislation. This was a groundbreaking achievement. By introducing the legislation, attention has been drawn to nursing, changed the behaviour of health boards, and made patients safer. Scotland has followed in Wales's footsteps with the introduction of the Health and Care (Staffing) (Scotland) Act 2019.
The settings covered by section 25B have already been extended. When the law was first passed, section 25B only applied to acute adult medical and surgical wards. On 1 October 2021, it was extended to children’s wards. Campaigners are now arguing that it should apply in all settings where nursing care is provided, starting with community nursing and mental health in-patient wards. I was not a Member when the legislation was introduced, but debate about how far and how fast minimum staffing levels could be extended was a big part of the Bill’s scrutiny journey. It remains a live issue.
In May 2022, RCN Wales published a report on implementation of the legislation. This found that the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 has improved patient care and increased the number of nursing staff on wards covered by section 25B. In the Welsh Government’s letter to the Petitions Committee, the Minister for Health and Social Services describes the premise of the petition's title as flawed and lacking in important legislative context. She also notes the global shortage of nursing staff and the ongoing work to develop more effective workforce planning.
In correspondence to the committee, the RCN argue that today’s debate will allow the Welsh Government an opportunity to outline a timescale for the extension and highlight any barriers and constraints they are currently facing. This would allow the public to have a better understanding of why an extension of section 25B has not yet been possible. I look forward to hearing the arguments on all sides.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar ran y Pwyllgor Deisebau, rwy'n falch iawn o agor y drafodaeth ar ddeiseb P-06-1276, 'Ymestyn adran 25B o Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016'. Mae testun y ddeiseb yn dweud:
'Mae nyrsys ledled Cymru yn brin o 1,719 o aelodau staff medrus iawn sy'n achub bywydau. Mae hyn yn golygu bod staff nyrsio yn rhoi 34,284 o oriau ychwanegol i GIG Cymru bob wythnos – ac nid yw'n ddigon o hyd. Mae ymchwil yn dangos, os oes llai o nyrsys, mae cleifion 26 y cant yn fwy tebygol o farw, ac, yn gyffredinol, mae hyn yn codi i 29 y cant yn dilyn cyfnodau cymhleth o aros yn yr ysbyty. Dylai Llywodraeth Cymru ehangu Adran 25B o Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i ddarparu’r tîm llawn o nyrsys sydd eu hangen yn daer ar y cyhoedd yng Nghymru.'
Diolch i'r Pwyllgor Busnes am gytuno â'n cais i drafod y ddeiseb hon, sydd wedi cael 10,572 o lofnodion. Mae'r ddeiseb yn rhan o ymgyrch ehangach sy'n cael ei harwain gan Goleg Nyrsio Brenhinol Cymru. Maent yn dadlau y bydd ymestyn adran 25B—yr adran yn y Ddeddf sy'n ymwneud â chyfrifo lefelau staff mewn ystod o leoliadau—yn achub bywydau.
Maent yn cyfeirio at y cynnydd hyd yma, ers i'r Ddeddf gael ei phasio yn 2016. Cymru oedd y wlad gyntaf yn Ewrop i amddiffyn gofal cleifion drwy osod lefelau staff nyrsio mewn deddfwriaeth. Roedd hyn yn gyflawniad arloesol. Drwy gyflwyno'r ddeddfwriaeth, tynnwyd sylw at nyrsio, newidiwyd ymddygiad byrddau iechyd, a sicrhawyd bod cleifion yn fwy diogel. Mae'r Alban wedi dilyn Cymru drwy gyflwyno Deddf Iechyd a Gofal (Staffio) (Yr Alban) 2019.
Mae'r lleoliadau sydd wedi'u cynnwys yn adran 25B eisoes wedi'u hymestyn. Pan basiwyd y ddeddf am y tro cyntaf, nid oedd adran 25B ond yn berthnasol i wardiau oedolion meddygol a llawfeddygol acíwt yn unig. Ar 1 Hydref 2021, cafodd ei ymestyn i gynnwys wardiau plant. Mae ymgyrchwyr bellach yn dadlau y dylai fod yn berthnasol ym mhob lleoliad lle mae gofal nyrsio yn cael ei ddarparu, gan ddechrau gyda wardiau nyrsio cymunedol a wardiau iechyd meddwl ar gyfer cleifion mewnol. Nid oeddwn yn Aelod pan gyflwynwyd y ddeddfwriaeth, ond roedd dadleuon am ba mor bell a pha mor gyflym y gellid ymestyn lefelau staffio'n rhan fawr o daith graffu'r Bil. Mae'n parhau i fod yn fater cyfredol.
Ym mis Mai 2022, cyhoeddodd Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru adroddiad ar weithredu'r ddeddfwriaeth. Canfu hwn fod Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 wedi gwella gofal cleifion a chynyddu nifer y staff nyrsio ar wardiau sy'n cael eu cynnwys yn adran 25B. Yn llythyr Llywodraeth Cymru at y Pwyllgor Deisebau, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn dweud bod cynsail teitl y ddeiseb yn ddiffygiol ac yn brin o gyd-destun deddfwriaethol pwysig. Mae hefyd yn nodi'r prinder byd-eang o staff nyrsio a'r gwaith parhaus i ddatblygu cynlluniau mwy effeithiol ar gyfer y gweithlu.
Mewn gohebiaeth i'r pwyllgor, mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol yn dadlau y bydd y ddadl heddiw yn rhoi cyfle i Lywodraeth Cymru amlinellu amserlen ar gyfer ymestyn a thynnu sylw at unrhyw rwystrau a chyfyngiadau y maent yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Byddai hyn yn caniatáu i'r cyhoedd gael gwell dealltwriaeth ynghylch pam na fu'n bosibl ymestyn adran 25B hyd yma. Edrychaf ymlaen at glywed y dadleuon ar bob ochr.
Thank you, Buffy, for opening this debate. I would like to begin by saying that the Welsh Conservatives wholeheartedly support the extension of section 25B of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 to include community nursing and mental health in-patient settings. We support this extension because it is clear to us that the situation nurses find themselves in is both unacceptable and, in the long term, completely unsustainable for the profession.
Every week, nurses give the Welsh NHS an additional 67,780 hours, equivalent to an extra 1,807 nurses. This essentially means that nurses are being systematically overworked by health boards who are ultimately cutting corners by not employing enough nurses for patient care. Long term, this is detrimental to the mental and physical health of nurses, which then creates a higher risk of patient care being compromised, and has a huge knock-on effect on the family life of nurses as they spend more and more time away from their family, working longer and longer shifts. It creates a negative impression that nursing is a poor career choice.
I was honestly shocked by the number of cases at Welsh health boards where understaffing has led to deep concerns about patient safety, and has even led to injury and death—from a shortage of midwives in Cwm Taf Morgannwg University Health Board's maternity services, where an independent review found that a third of stillbirths could have been prevented with proper care and treatment, to shortages in Betsi Cadwaladr University Health Board's vascular and emergency services, where the Royal College of Surgeons found that there were immediate operational pressures due to consultant availability and nurse staffing within the health board. It is clear that severe staffing pressures are ongoing and are leading to serious deficiencies in care.
Turning to mental health, the Ockenden report into Tawel Fan found that some patients had experienced a loss of dignity, being left in urine-soaked sheets or found wandering the ward unsupervised. Similarly, the Holden report into the Hergest unit in north Wales found that inadequate staffing meant that the needs of patients in the unit were not met, and this resulted in patient dignity and safety being compromised. The Welsh Conservative group's own research has highlighted unsafe staffing levels in Wales's accident and emergency units, and it is clear that the Welsh NHS workforce is continuing to face burnout after several years of the pandemic, alongside increasing waiting lists and pressures in emergency care. I, like many others, believe that the Welsh Government should provide more support in this area, and focus efforts to increase student places, and ultimately support the larger NHS workforce.
As the Minister will know, Wales is the only nation of the UK that does not publish national statistics for nursing vacancies in Wales, leaving many to believe that there is something to hide. But Members will be interested to know that figures given to me by the Royal College of Nursing Cymru, show that there were 2,900 nursing vacancies in 2021-22, costing the Welsh NHS £133.4 million in emergency nursing—an increase of 41 per cent from the previous financial year. And, as my colleague, Buffy Williams has also mentioned, the RCN found that there were an additional 144 full-time equivalent nurses and 597 full-time healthcare support workers on section 25B wards in November 2020, compared to March 2018, which was before section 25B came into force. This shows that extending the section 25B on nurse staffing levels will have a major positive impact. I think all Members here will agree with me that failing to extend section 25B is highly unacceptable. And I therefore urge all Members here to support the motion. Thank you.
Diolch, Buffy, am agor y ddadl hon. Hoffwn ddechrau drwy ddweud bod y Ceidwadwyr Cymreig yn llwyr gefnogi ymestyn Adran 25B o Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i gynnwys lleoliadau nyrsio cymunedol ac iechyd meddwl i gleifion mewnol. Rydym yn cefnogi ymestyn oherwydd mae'n amlwg i ni fod y sefyllfa y mae nyrsys yn cael eu rhoi ynddi'n annerbyniol ac yn y tymor hir, yn gwbl anghynaladwy i'r proffesiwn.
Bob wythnos, mae nyrsys yn gweithio 67,780 o oriau ychwanegol i GIG Cymru, sy'n gyfystyr â 1,807 o nyrsys ychwanegol. Yn y bôn golyga fod nyrsys yn cael eu gorweithio'n systematig gan fyrddau iechyd sy'n torri corneli yn y pen draw drwy beidio â chyflogi digon o nyrsys ar gyfer gofal cleifion. Yn y tymor hir, mae hyn yn niweidiol i iechyd meddwl ac iechyd corfforol nyrsys, sydd wedyn yn creu risg uwch y bydd gofal cleifion yn cael ei beryglu, ac yn cael sgil-effaith enfawr ar fywyd teuluol nyrsys wrth iddynt dreulio mwy a mwy o amser oddi wrth eu teuluoedd, yn gweithio shifftiau hwy o hyd. Mae'n creu argraff negyddol fod nyrsio'n ddewis gwael fel gyrfa.
Cefais fy synnu'n wirioneddol gan y nifer o achosion ym myrddau iechyd Cymru lle mae prinder staff wedi arwain at bryderon dwfn ynglŷn â diogelwch cleifion, a hyd yn oed wedi arwain at anafiadau a marwolaethau—o brinder bydwragedd yng ngwasanaethau mamolaeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, lle canfu adolygiad annibynnol y gallai traean o farw-enedigaethau fod wedi cael eu hatal gyda gofal a thriniaeth briodol, i brinder yng ngwasanaethau fasgwlaidd a gwasanaethau brys Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, lle canfu Coleg Brenhinol y Llawfeddygon bwysau gweithredol uniongyrchol yn sgil argaeledd meddygon ymgynghorol a staff nyrsio o fewn y bwrdd iechyd. Mae'n amlwg fod pwysau staffio difrifol yn parhau ac yn arwain at ddiffygion difrifol mewn gofal.
Gan droi at iechyd meddwl, canfu adroddiad Ockenden ar Tawel Fan fod rhai cleifion wedi profi colli urddas, wedi cael eu gadael mewn cynfasau gwlyb gan wrin neu wedi'u canfod yn crwydro'r ward heb oruchwyliaeth. Yn yr un modd, canfu adroddiad Holden ar uned Hergest yng ngogledd Cymru fod lefelau staffio annigonol yn golygu na chafodd anghenion cleifion yn yr uned eu diwallu, ac arweiniodd hyn at beryglu urddas a diogelwch cleifion. Mae ymchwil grŵp y Ceidwadwyr Cymreig eu hunain wedi tynnu sylw at lefelau staffio anniogel yn unedau damweiniau ac achosion brys Cymru, ac mae'n amlwg fod gweithlu GIG Cymru yn parhau i wynebu gorflinder ar ôl sawl blwyddyn o'r pandemig, ochr yn ochr â rhestrau aros cynyddol a phwysau mewn gofal brys. Rwyf fi, fel llawer o bobl eraill, yn credu y dylai Llywodraeth Cymru ddarparu mwy o gefnogaeth yn y maes hwn, a chanolbwyntio ymdrechion ar gynyddu lleoedd i fyfyrwyr, a chefnogi gweithlu mwy y GIG yn y pen draw.
Fel y bydd y Gweinidog yn gwybod, Cymru yw'r unig wlad yn y DU nad yw'n cyhoeddi ystadegau cenedlaethol ar gyfer swyddi nyrsio gwag yng Nghymru, sy'n gwneud i lawer gredu bod rhywbeth i'w guddio. Ond bydd o ddiddordeb i'r Aelodau glywed bod ffigurau a roddwyd i mi gan Goleg Nyrsio Brenhinol Cymru yn dangos bod 2,900 o swyddi nyrsio gwag yn 2021-22, gan gostio £133.4 miliwn i GIG Cymru mewn nyrsio brys—cynnydd o 41 y cant o'r flwyddyn ariannol flaenorol. Ac fel y soniodd fy nghyd-Aelod Buffy Williams hefyd, canfu'r Coleg Nyrsio Brenhinol fod 144 o nyrsys cyfwerth ag amser llawn ychwanegol a 597 o weithwyr cymorth gofal iechyd amser llawn ar wardiau adran 25B ym mis Tachwedd 2020, o'i gymharu â mis Mawrth 2018, a oedd cyn i adran 25B ddod i rym. Mae hyn yn dangos y bydd ymestyn adran 25B ar lefelau staff nyrsio'n cael effaith gadarnhaol bwysig. Rwy'n credu y bydd pob Aelod yma yn cytuno â mi y byddai'n annerbyniol iawn inni beidio ag ymestyn adran 25B. Ac rwy'n annog pob Aelod yma felly i gefnogi'r cynnig. Diolch.
Before I move on, there is a slight noise in the Chamber, which I've asked ICT to look at. Are Members content to continue, or are they being distracted? Yes? Okay. Well, we'll see if we can get that resolved, hopefully. We'll continue. Rhun ap Iorwerth.
Cyn i mi symud ymlaen, mae yna sŵn bach yn y Siambr, ac rwyf wedi gofyn i TGCh edrych ar hynny. A yw'r Aelodau'n hapus i barhau, neu a yw'r sŵn yn tynnu eich sylw? Ydy? Iawn. Wel, fe gawn weld a allwn ni ddatrys hynny, gobeithio. Fe wnawn ni barhau. Rhun ap Iorwerth.
Diolch am y cyfle i siarad yn y ddadl yma. Diolch i'r deisebwyr, wrth gwrs, am gasglu'r enwau er mwyn tynnu sylw eto at y sefyllfa argyfyngus rydyn ni'n ei hwynebu, o ran niferoedd swyddi gwag a'r angen i ymestyn y ddeddfwriaeth ar lefelau nyrsio diogel o fewn ein gwasanaeth iechyd ni. A dwi'n ailadrodd y gair yna: 'diogel'. Mae hyn yn ymwneud â diogelwch cleifion. Rhywun o'ch teulu chi efallai—chi eich hun, efallai. O ddyfynnu o'r ddeiseb ei hun, os oes llai o nyrsys na ddylai fod,
'mae cleifion 26 y cant yn fwy tebygol o farw.'
Diogelwch ydy hyn. Ac, wrth gwrs, mae'r fframwaith yn y ddeddfwriaeth ar gyfer sicrhau lefel staffio diogel gennym ni yn y Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016. Eisiau ei hymestyn hi ydym ni. Rydyn ni'n galw eto heddiw—. Oes oedd gofyn i'r Ddeddf gyrraedd pob rhan o'r NHS nôl yn 2016 yn gofyn lot, os oedd o'n ormod bryd hynny, mewn termau ymarferol, wel, â ninnau yn 2022, mae'n amser i ymestyn ymhellach—ymestyn adran 25B.
Thank you for the opportunity to speak in this debate, and I'd like to thank the petitioners, of course, for gathering the names in order to draw attention again to the critical situation that we are facing, in terms of the number of vacancies and the need to extend the legislation on safe nursing levels within our health service. And I will repeat that word: 'safe'. This is about patient safety. Someone from your family maybe—you yourself, perhaps. To quote from petition itself, if there are fewer nurses than there should be,
'patients are 26 per cent more likely to die'.
This is about safety. And, of course, the legislative framework for ensuring safe staffing levels is to be seen in the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016. Extending that is what we're calling for again today. Yes, requiring the Act to reach all parts of the NHS back in 2016 was asking a lot in practical terms. Well, given that we are in 2022, it's time to extend it further—to extend section 25B.
Experiences of the pandemic, of course, only reinforced what we already know about the NHS and the nursing workforce—one that was suffering from staff shortages, low pay, low morale, one that operated in an environment deprived of investment and resources. It's no wonder that one of the biggest challenges we have is the sustainability of the nursing workforce. There are far more nurses leaving the NHS than can be matched by newly qualified nurses or internationally recruited nurses. And regrettably, there's been far too little action by Welsh Government since RCN’s last report in 2019 to address nursing retention issues.
It's up to Welsh Government to lead, to take the lead, on nursing retention through a national retention strategy. RCN Wales have published a retention paper that sets out what's being done elsewhere in the UK and what could be done in Wales. Instead, it seems Welsh Government would rather stick its head in the sand when it comes to the scale of the problem. There are no published national statistics provided by Welsh Government for nursing vacancies. Well, we've tried to help with that; the petition we have in front of us mentions 1,700 vacancies. I was recently given a figure of over 400 vacancies in one health board. So, seeing that, I knew that 1,700 sounded too low, so we conducted our own fresh research in parallel. So did the Royal College of Nursing, and we both came to the same result: approaching 3,000 nursing vacancies in Wales. It's a frightening figure, but the RCN's wider research tells us more: figures earlier this year showed that more than half of Wales's nurses are demoralised due to a staffing crisis. Seventy-eight per cent of nurses felt that patient care was being compromised. These are issues that are not going away; they need to be addressed right now.
In the past, the health Minister has commented that section 25B is based on evidence; being grounded in evidence is what gives the Act its credibility, but even though the evidence points clearly to the need to ensure patient safety through safe staffing, she is reluctant to act, still. Just look at the findings of the Tawel Fan report in September 2014; that surely demonstrates the horrific impact on patient care that results when lack of funding, lack of sufficient staff, lack of skills in the workforce, lack of leadership all combine, and the resulting issue isn't addressed. In June 2021, 16 organisations wrote to the First Minister to urge the Government to ensure safe nurse staffing and expand section 25B of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016 to mental health in-patient wards and community settings. But still, we wait. When will the Welsh Government commit to valuing our nursing workforce in this way?
I understand that the chief nursing officer has written to Health Education and Improvement Wales regarding the all-Wales nurse staffing programme, and indicated that she is not going to publish the principles for mental health or health visiting. Now, that doesn't bode well. It would mean that the work for those workstreams are unlikely to move forward. Can I ask, does the Minister intend to publish the principles for mental health and health visiting, and if not, why not? We know that staffing levels that are too low endanger the well-being—the lives, even—of patients. We know that it exacerbates low morale in the workforce, leading to a loss of experienced, valued staff. We cannot wait any longer. Can we please see a Labour Government willing to do what's right for the nursing workforce and for patients? And again, I thank the petitioners.
Wrth gwrs, nid yw profiadau'r pandemig ond wedi atgyfnerthu'r hyn yr ydym yn ei wybod eisoes am y GIG a'r gweithlu nyrsio—gweithlu a oedd yn dioddef o brinder staff, cyflogau isel, digalondid, un a weithredai mewn amgylchedd wedi ei amddifadu o fuddsoddiad ac adnoddau. Nid oes ryfedd mai un o'r heriau mwyaf sy'n ein hwynebu yw cynaliadwyedd y gweithlu nyrsio. Mae llawer mwy o nyrsys yn gadael y GIG nag o nyrsys sydd newydd gymhwyso neu nyrsys sydd wedi'u recriwtio'n rhyngwladol. Ac yn anffodus, nid oes digon o weithredu wedi bod gan Lywodraeth Cymru ers adroddiad diwethaf y Coleg Nyrsio Brenhinol yn 2019 i fynd i'r afael â phroblem cadw staff nyrsio.
Cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw arwain, a chymryd yr awenau, mewn perthynas â chadw nyrsys drwy greu strategaeth genedlaethol ar gyfer cadw staff. Mae Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru wedi cyhoeddi papur ar gadw staff sy'n nodi'r hyn a wneir mewn rhannau eraill o'r DU a'r hyn y gellid ei wneud yng Nghymru. Yn lle hynny, mae'n ymddangos y byddai'n well gan Lywodraeth Cymru guddio ei phen yn y tywod yn hytrach na wynebu maint y broblem. Nid oes unrhyw ystadegau cenedlaethol wedi eu cyhoeddi gan Lywodraeth Cymru ar swyddi nyrsio gwag. Wel, rydym wedi ceisio helpu gyda hynny; mae'r ddeiseb sydd gennym o'n blaenau yn sôn am 1,700 o swyddi gwag. Yn ddiweddar, cefais ffigur o dros 400 o lefydd gwag mewn un bwrdd iechyd. Felly, o weld hynny, roeddwn yn gwybod bod 1,700 yn swnio'n rhy isel, felly fe wnaethom gynnal ein hymchwil newydd ein hunain ochr yn ochr â'u hymchwil hwy. Fe wnaeth y Coleg Nyrsio Brenhinol yr un peth, a daethom i'r un canlyniad: mae bron i 3,000 o swyddi nyrsio gwag yng Nghymru. Mae'n ffigur brawychus, ond mae ymchwil ehangach y Coleg Nyrsio Brenhinol yn dweud mwy wrthym: dangosodd ffigurau yn gynharach eleni fod dros hanner nyrsys Cymru wedi digalonni oherwydd argyfwng staffio. Roedd 78 y cant o nyrsys yn teimlo bod gofal cleifion yn cael ei beryglu. Nid yw'r problemau hyn yn mynd i ddiflannu; mae angen mynd i'r afael â hwy yn awr.
Yn y gorffennol, mae'r Gweinidog iechyd wedi dweud bod adran 25B yn seiliedig ar dystiolaeth; y ffaith ei bod wedi ei seilio ar dystiolaeth yw'r hyn sy'n rhoi hygrededd i'r Ddeddf, ond er bod y dystiolaeth yn dynodi'r angen yn glir i sicrhau diogelwch cleifion drwy staffio diogel, mae hi'n parhau i fod yn amharod i weithredu. Edrychwch ar ganfyddiadau adroddiad Tawel Fan ym mis Medi 2014; mae hwnnw'n sicr yn dangos bod y cyfuniad o ddiffyg cyllid, prinder staff digonol, prinder sgiliau yn y gweithlu a diffyg arweinyddiaeth gyda'i gilydd yn cael effaith erchyll ar ofal cleifion, ac nid eir i'r afael â'r problemau sy'n codi o hynny. Ym mis Mehefin 2021, ysgrifennodd 16 o sefydliadau at y Prif Weinidog i annog y Llywodraeth i sicrhau lefelau staff nyrsio diogel ac ymestyn adran 25B o Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i gynnwys lleoliadau cymunedol a wardiau iechyd meddwl ar gyfer cleifion mewnol. Ond rydym yn dal i aros. Pryd fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i weld gwerth ein gweithlu nyrsio yn y ffordd hon?
Deallaf fod y prif swyddog nyrsio wedi ysgrifennu at Addysg a Gwella Iechyd Cymru ynglŷn â rhaglen staff nyrsio Cymru, a'i bod wedi nodi nad yw am gyhoeddi'r egwyddorion ar gyfer iechyd meddwl nac ymwelwyr iechyd. Nawr, nid yw hynny'n argoeli'n dda. Byddai'n golygu bod y gwaith ar gyfer y ffrydiau gwaith hynny'n annhebygol o symud ymlaen. A gaf fi ofyn, a yw'r Gweinidog yn bwriadu cyhoeddi'r egwyddorion ar gyfer iechyd meddwl ac ymwelwyr iechyd, ac os nad yw am wneud hynny, pam ddim? Rydym yn gwybod bod lefelau staffio sy'n rhy isel yn peryglu llesiant—a hyd yn oed bywydau—cleifion. Rydym yn gwybod ei fod yn gwaethygu digalondid ymhlith y gweithlu, gan arwain at golli staff profiadol a gwerthfawr. Ni allwn aros mwyach. A gawn ni weld Llywodraeth Lafur sy'n barod i wneud yr hyn sy'n iawn i'r gweithlu nyrsio ac i gleifion? Ac unwaith eto, diolch i'r deisebwyr.
We should all be concerned about the possibility of nearly 1,800 vacancies across Wales, because there's no doubt that a shortage of nurses will compromise nursing care; it's inevitable. Buffy Williams has told us that it has led to a change of behaviour by health boards, and I hope, therefore, an improvement and a greater focus on ensuring that staffing levels are up to complement in acute medical and surgical wards, because that's obviously where the most acutely ill patients normally are, and therefore, the ones whose lives can be saved by better nursing.
But I suppose what I want to understand is whether the recent extension to children's wards in October last year has been successful in ensuring that we have a full complement of staff nurses in children's wards, because at the end of the day, this is all about recruitment and retention of nurses, and if we're simply begging Peter to pay Paul, we're not actually resolving the problem. If we want to extend it to community nursing and mental health settings, which sounds ideal, do these nurses actually exist out there, and if not, why not? So, I want to look at the recruitment and retention issues that all health boards are facing, and that's partly because if you're employed as a member of staff as a nurse, there isn't the flexibility that somebody who's also got caring responsibility needs to ensure that they can be only signing up for the work for which they are available, rather than what the NHS wants them to do.
If you've got small children, you are simply not going to be able to drop things overnight, work overnight, work different days when you don't have childcare; it's not possible. And so, that's one of the reasons that main scale nurses are driven into agency working. In the last financial year, 2021-22, NHS Wales spent £133 million on agency nursing, which was a 41 per cent increase on the previous financial year. Now, that would pay for the salaries of nearly 5,000 newly qualified nurses, so there's something wrong going on here, and it would be useful to hear the Minister's view on this, because agency offers better pay compared with the equivalent NHS staff pay. And that is what is leading to the bizarre situation of agency nurses travelling from London or Manchester to fill vacancies at the Heath or at Ysbyty Gwynedd.
So, I understand why the new all-Wales agency framework contract signed last year for 2021-24 is capping the hourly rates to nursing agencies, otherwise, you simply make the problem worse. But if you rely on agency nursing, you're not only spending more money that you could be spending on a permanent workforce, but you are in danger of being in a very dangerous situation where we simply don't have enough staff, and that the ones who are still working for the NHS then become completely exhausted so that they then take early retirement or go and get another job. So, this is a really important issue and, therefore, we should very much thank the petitioners for this.
I think one of the things that we could learn from is the importance of prudent healthcare and whether we are using effectively multidisciplinary teams, headed by highly qualified nurses, but with less well-qualified other people working beneath them to do some of the important caring jobs that I know are done by auxiliary nurses or by breastfeeding advisers, all depending on which setting they're working in. It seems to me that that is one solution for preventing a possible meltdown in the way that we provide nursing care, both in the community and in our hospitals.
Dylai pawb ohonom fod yn bryderus ynglŷn â'r posibilrwydd fod bron i 1,800 o swyddi'n wag ledled Cymru, oherwydd nid oes amheuaeth y bydd prinder nyrsys yn peryglu gofal nyrsio; mae'n anochel. Dywedodd Buffy Williams wrthym ei fod wedi arwain at newid ymddygiad o fewn byrddau iechyd, ac rwy'n gobeithio, felly, y bydd gwelliant a mwy o ffocws ar sicrhau bod lefelau staffio'n ddigonol mewn wardiau meddygol a llawfeddygol acíwt, oherwydd yn amlwg dyna lle mae'r cleifion mwyaf difrifol wael fel arfer, ac felly, y rhai y gellir achub eu bywydau drwy sicrhau gofal nyrsio gwell.
Ond mae'n debyg mai'r hyn rwyf am ei ddeall yw a yw'r ymestyn diweddar i gynnwys wardiau plant ym mis Hydref y llynedd wedi llwyddo i sicrhau bod gennym gyflenwad llawn o nyrsys mewn wardiau plant, oherwydd, yn y pen draw, mae hyn i gyd yn ymwneud â recriwtio a chadw nyrsys, ac os ydym ond yn datrys un broblem drwy greu un arall, nid ydym yn ateb y broblem o gwbl mewn gwirionedd. Os ydym am ei ymestyn i leoliadau nyrsio cymunedol ac iechyd meddwl, sy'n swnio'n ddelfrydol, a yw'r nyrsys hyn yn bodoli allan yno mewn gwirionedd, ac os nad ydynt, pam ddim? Felly, rwyf eisiau edrych ar y problemau recriwtio a chadw staff y mae pob bwrdd iechyd yn eu hwynebu, a hynny'n rhannol oherwydd os ydych yn gyflogedig fel aelod o staff fel nyrs, ni cheir yr hyblygrwydd sydd ei angen ar rywun sydd hefyd â chyfrifoldebau gofalu er mwyn sicrhau eu bod ond yn cytuno i wneud y gwaith y maent ar gael i'w wneud, yn hytrach na'r hyn y mae'r GIG eisiau iddynt ei wneud.
Os oes gennych chi blant bach, ni fyddwch yn gallu gollwng popeth dros nos, gweithio dros nos, gweithio diwrnodau gwahanol pan nad oes gennych ofal plant; nid yw'n bosibl. Ac felly, dyna un o'r rhesymau pam fod nyrsys ar y brif raddfa yn cael eu gyrru i wneud gwaith asiantaeth. Yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, 2021-22, gwariodd GIG Cymru £133 miliwn ar nyrsys asiantaeth, cynnydd o 41 y cant ers y flwyddyn ariannol flaenorol. Nawr, byddai hynny'n talu cyflogau bron i 5,000 o nyrsys newydd gymhwyso, felly mae rhywbeth o'i le yma, a byddai'n ddefnyddiol clywed barn y Gweinidog ar hyn, oherwydd mae asiantaethau'n cynnig tâl gwell o'i gymharu â thâl cyfatebol staff y GIG. A dyna sydd wedi arwain at y sefyllfa hurt lle mae nyrsys asiantaeth yn teithio o Lundain neu Fanceinion i lenwi swyddi gwag yn ysbyty Heath neu yn Ysbyty Gwynedd.
Felly, rwy'n deall pam fod contract fframwaith asiantaeth newydd Cymru a lofnodwyd y llynedd ar gyfer 2021-24 yn capio'r cyfraddau fesul awr i asiantaethau nyrsio, neu fel arall, rydych yn gwneud y broblem yn waeth. Ond os ydych yn dibynnu ar nyrsys asiantaeth, rydych yn gwario mwy o arian y gallech fod yn ei wario ar weithlu parhaol, ond rydych chi hefyd mewn perygl o fod mewn sefyllfa beryglus iawn lle na fydd gennym ddigon o staff, a bydd y rhai sy'n dal i weithio i'r GIG wedi ymlâdd yn llwyr a naill ai'n ymddeol yn gynnar neu'n chwilio am swydd arall. Felly, mae hwn yn fater pwysig iawn a dylem ddiolch yn fawr i'r deisebwyr am ei godi.
Rwy'n credu mai un o'r pethau y gallem ddysgu ohono yw pwysigrwydd gofal iechyd darbodus ac i ba raddau yr ydym yn defnyddio timau amlddisgyblaethol yn effeithiol, dan arweiniad nyrsys cymwys iawn, ond gyda phobl eraill lai cymwys yn gweithio oddi tanynt i wneud rhai o'r swyddi gofalu pwysig y gwn eu bod yn cael eu gwneud gan nyrsys cynorthwyol neu gynghorwyr bwydo ar y fron, yn dibynnu ar ba leoliad y maent yn gweithio ynddo. Mae'n ymddangos i mi fod hynny'n un ateb ar gyfer atal chwalfa bosibl yn y ffordd yr awn ati i ddarparu gofal nyrsio yn y gymuned ac yn ein hysbytai.
I was compelled, really, to contribute to this Petitions Committee report after two visits. The first was to Glangwili General Hospital in my constituency over the summer recess, where I met with staff in what was a very real, very raw and very honest discussion with staff around the levels that they're seeing in terms of nursing levels. We're quite right to talk about nurses leaving the profession, but those who are staying are staying over fear of letting their colleagues down, which I think is really quite heart-wrenching to hear from those on the front line within our hospital services. They're at the end of their tether.
The second visit was with the Royal College of Nursing yesterday, where I got figures for my own health board of Hywel Dda. Hywel Dda agency nurse spend for 2021-22 was £28.9 million, and the registered nurse vacancy rate in 2021-22 was 539.2—approximately 20 per cent—which is the highest in Wales. These are incredible statistics, and they just show why we, as Welsh Conservatives, why we on this side of the Chamber stand in solidarity on this and back extension of 25B wholeheartedly. I think we really need to assess what we are doing to support our nurses, because they are the backbone of our healthcare system, be that in general hospitals, be that in GP practices, where nurse practitioners are developing a larger strategic role. I think it's vitally important that we do all that we can to support them.
Cefais fy ysgogi, mewn gwirionedd, i gyfrannu at yr adroddiad hwn gan y Pwyllgor Deisebau ar ôl dau ymweliad. Roedd yr ymweliad cyntaf ag Ysbyty Cyffredinol Glangwili yn fy etholaeth dros doriad yr haf, lle cyfarfûm â staff a chefais drafodaeth ddi-flewyn-ar-dafod a gonest iawn gyda hwy ynghylch y lefelau staff nyrsio y maent yn eu gweld. Rydym yn hollol gywir i siarad am nyrsys yn gadael y proffesiwn, ond mae'r rhai sy'n aros yn gwneud hynny am eu bod yn ofni siomi eu cydweithwyr, sydd, yn fy marn i, yn eithaf torcalonnus i'w glywed gan y rhai sydd ar y rheng flaen yn ein gwasanaethau ysbyty. Maent ar ben eu tennyn.
Roedd yr ail ymweliad â'r Coleg Nyrsio Brenhinol ddoe, lle cefais ffigurau fy mwrdd iechyd fy hun, sef Hywel Dda. Roedd gwariant Hywel Dda ar nyrsys asiantaeth yn £28.9 miliwn ar gyfer 2021-22, ac roedd y gyfradd swyddi gwag ar gyfer nyrsys cofrestredig yn 2021-22 yn 539.2—sef tua 20 y cant—yr uchaf yng Nghymru. Mae'r rhain yn ystadegau anhygoel, ac maent yn dangos pam ein bod ni, fel Ceidwadwyr Cymreig, ar yr ochr hon i'r Siambr yn sefyll yn unedig ar hyn ac yn cefnogi ymestyn adran 25B yn llwyr. Rwy'n credu bod gwir angen inni asesu'r hyn yr ydym yn ei wneud i gefnogi ein nyrsys, oherwydd hwy yw asgwrn cefn ein system gofal iechyd, boed mewn ysbytai cyffredinol, neu mewn meddygfeydd, lle mae ymarferwyr nyrsio yn datblygu rôl strategol fwy. Rwy'n credu ei bod yn hanfodol bwysig ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i'w cefnogi.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr iawn. Dwi'n croesawu'r ddadl hon heddiw, a diolch i'r Aelodau am eu sylwadau.
Thank you very much. I welcome this debate today, and I thank Members for their comments.
As Minister for Health and Social Services, I, of course, appreciate the challenges faced daily by our NHS workforce. We've come through a challenging pandemic, largely due to the incredible efforts of our front-line workers, not least the nursing staff, and we will forever be grateful to them for that.
Now, I'm under no illusion that the pandemic is not over and we don't know what surprises still lie in store for us. The fact is that its residual impacts are generating real pressure across the system. The bleak economic forecasts in the coming winter and beyond will have a compounding effect on that.
Ensuring we have the right workforce skill mix across our health and care system to provide appropriate, holistic, individualised care to the people of Wales is therefore of fundamental importance and on that point I'm sure we all agree. But I'm afraid I'm unable to agree with this petition's assertion that extending section 25B of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act is in and of itself going to achieve that. Firstly, the Act requires that an evidence-based workforce planning tool is a necessary component for considering application of section 25B to any particular care situation, and such tools do not currently exist for other situations. So, we're not saying 'never', we're just saying 'not at the moment'. [Interruption.] And any call to apply—if you'd let me finish the sentence, thank you—any call to apply section 25B of the Act across new clinical settings simply ignores that fact. And the fact, for example, when you look at mental health wards, is that they involve more complex care, so they have multidisciplinary teams, so they're more complicated. So, you can't just take what happens on one ward and put it and project it onto another ward. So, we do have to understand that different circumstances require those planning tools to be effective.
Fel y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, rwyf fi, wrth gwrs, yn deall yr heriau y mae ein gweithlu GIG yn eu hwynebu bob dydd. Rydym wedi byw drwy bandemig heriol, yn bennaf oherwydd ymdrechion anhygoel ein gweithwyr rheng flaen, a'r staff nyrsio yn enwedig, a byddwn yn ddiolchgar iddynt am byth am hynny.
Nawr, rwy'n ymwybodol nad yw'r pandemig ar ben ac nid ydym yn gwybod pa ddigwyddiadau annisgwyl a fydd yn ein hwynebu yn y dyfodol. Y gwir amdani yw bod ei effeithiau gweddilliol yn creu pwysau gwirioneddol ar draws y system. Bydd y rhagolygon economaidd llwm yn y gaeaf sydd ar y ffordd a thu hwnt yn cael effaith bellach ar hynny.
O ganlyniad, mae sicrhau bod gennym y gymysgedd gywir o sgiliau gweithlu ar draws ein system iechyd a gofal i ddarparu gofal priodol, holistig, personol i bobl Cymru yn sylfaenol bwysig, ac rwy'n siŵr ein bod i gyd yn cytuno ar y pwynt hwnnw. Ond mae arnaf ofn na allaf gytuno â honiad y ddeiseb hon y bydd ymestyn adran 25B o Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) ynddo'i hun yn cyflawni hynny. Yn gyntaf, mae'r Ddeddf yn mynnu bod offeryn cynllunio'r gweithlu sy'n seiliedig ar dystiolaeth yn elfen angenrheidiol ar gyfer ystyried cymhwyso adran 25B i unrhyw sefyllfa ofal benodol, ac nid oes offer o'r fath yn bodoli ar gyfer sefyllfaoedd eraill ar hyn o bryd. Felly, nid ydym yn dweud 'byth', rydym yn dweud 'ddim ar hyn o bryd'. [Torri ar draws.] Ac mae unrhyw alwad i gymhwyso—os gwnewch chi adael i mi orffen y frawddeg, diolch—mae unrhyw alwad i gymhwyso adran 25B o'r Ddeddf ar draws lleoliadau clinigol newydd yn anwybyddu'r ffaith honno. A phan edrychwch er enghraifft ar wardiau iechyd meddwl, y ffaith amdani yw eu bod yn galw am ofal mwy cymhleth, felly mae ganddynt dimau amlddisgyblaethol, ac maent yn fwy cymhleth. Felly, ni allwch edrych yn unig ar yr hyn sy'n digwydd ar un ward a'i estyn i ward arall. Mae'n rhaid inni ddeall bod amgylchiadau gwahanol yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r offer cynllunio hynny fod yn effeithiol.
Thank you, Minister, for taking the intervention. In terms of workforce planning, we've heard that the vacancy rate is just under 3,000, but that figure comes from the Royal College of Nursing, and opposition parties here have done their own research to get to that figure. But in Scotland, England and Northern Ireland the Government publishes those figures, and I wonder if you would be minded to do that, because that in itself, I would hope, would be helpful in highlighting the issues and helping to address the workforce issues.
Diolch am gymryd yr ymyriad, Weinidog. O ran cynllunio'r gweithlu, clywsom fod y gyfradd swyddi gwag ychydig o dan 3,000, ond daw'r ffigur hwnnw gan y Coleg Nyrsio Brenhinol, ac mae'r gwrthbleidiau yma wedi gwneud eu hymchwil eu hunain i gyrraedd y ffigur hwnnw. Ond yn yr Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon mae'r Llywodraeth yn cyhoeddi'r ffigurau hynny, a tybed a fyddech chi'n ystyried gwneud hynny, oherwydd byddai hynny ynddo'i hun o gymorth, rwy'n gobeithio, i dynnu sylw at y problemau a helpu i fynd i'r afael â'r materion sy'n codi mewn perthynas â'r gweithlu.
Thanks very much. Well, I have asked HEIW to do some work on this, so I'll come on to that in a second, if you don't mind.
The second point that I think is really important to understand is, even if those tools were available for every nursing situation, it's simply inaccurate to suggest that extending section 25B to all of those areas would result in giving Wales 'the full team of nurses', as the petition puts it, and that's simply because, at the moment, those nurses don't exist. So, the nursing staff shortage is an issue that's being experienced globally; it's not just a Welsh issue. The World Health Organization has estimated that nursing and midwifery vacancies currently represent more than 50 per cent of the global shortage of health workers. Now, we know that there are significant registered nursing vacancies already in our health boards and across our care sectors, and this is not an issue that would be directly addressed by any extension to section 25B of the Nurse Staffing Levels (Wales) Act.
Now, we're already doing a huge amount to recruit and to train nurses. The number of commissioned training places has increased by 69 per cent to 2,396 since 2016, so that would take us a long way towards those 3,000 that you have identified. But we need to recognise that the problem is retention, and that's why I have asked HEIW to do more work on retention specifically of nursing staff. I'm delighted that, on Friday, I'll be going to Aberystwyth to open the new centre where we will be training more nurses in Wales, and I think it's really important that we understand also—. And I recognise that we're spending too much money now on agency nurses, so I've asked again for some work to be done on that. How do we bring the cost of agency nurses down? It's not straightforward. If you give our current nurses more money, then the agency staffing costs will go up and we've still got gaps. So, none of it is straightforward, but I've asked some key people to help, come up with some ideas for how we can—
Diolch yn fawr. Wel, gofynnais i Addysg a Gwella Iechyd Cymru wneud ychydig o waith ar hyn, felly dof at hynny mewn eiliad, os nad oes ots gennych.
Yr ail bwynt y credaf ei bod yn bwysig iawn ei ddeall yw, hyd yn oed pe bai'r adnoddau hynny ar gael ar gyfer pob sefyllfa nyrsio, mae'n anghywir awgrymu y byddai ymestyn adran 25B i gynnwys pob un o'r meysydd hynny'n arwain at roi'r 'tîm llawn o nyrsys' i Gymru, fel y mae'r ddeiseb yn ei roi, a hynny'n syml am nad yw'r nyrsys hynny'n bodoli ar hyn o bryd. Felly, mae'r prinder staff nyrsio yn broblem a brofir yn fyd-eang; nid problem yng Nghymru'n unig yw hi. Mae Sefydliad Iechyd y Byd wedi amcangyfrif mai swyddi gwag ym maes nyrsio a bydwreigiaeth ar hyn o bryd yw mwy na 50 y cant o'r prinder byd-eang o weithwyr iechyd. Nawr, gwyddom fod cryn dipyn o swyddi nyrsys cofrestredig eisoes yn wag yn ein byrddau iechyd ac ar draws ein sectorau gofal, ac nad yw hyn yn fater a fyddai'n cael ei ddatrys yn uniongyrchol drwy ymestyn adran 25B o Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru).
Nawr, rydym eisoes yn gwneud llawer iawn i recriwtio a hyfforddi nyrsys. Mae nifer y llefydd hyfforddi a gomisiynwyd wedi cynyddu 69 y cant i 2,396 ers 2016, felly byddai hynny'n mynd â ni'n bell tuag at y 3,000 a nodwyd gennych. Ond mae angen inni gydnabod mai cadw staff yw'r broblem, a dyna pam fy mod wedi gofyn i Addysg a Gwella Iechyd Cymru wneud mwy o waith ar gadw staff nyrsio yn benodol. Rwy'n falch iawn o fynd i Aberystwyth ddydd Gwener i agor y ganolfan newydd lle byddwn yn hyfforddi rhagor o nyrsys yng Nghymru, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n deall hefyd—. Ac rwy'n cydnabod ein bod yn gwario gormod o arian yn awr ar nyrsys asiantaeth, felly rwyf wedi gofyn eto am i rywfaint o waith gael ei wneud ar hynny. Sut mae gostwng cost nyrsys asiantaeth? Nid yw'n syml. Os ydych chi'n rhoi mwy o arian i'n nyrsys presennol, bydd costau staff asiantaeth yn codi ac mae gennym fylchau o hyd. Felly, nid oes dim ohono'n syml, ond rwyf wedi gofyn i rai pobl allweddol helpu, i feddwl am syniadau ar gyfer sut y gallwn—
[Inaudible.]—I'd appreciate it if you'd just let me make a short intervention just on agency nurses, if that's possible.
[Anghlywadwy.]—byddwn yn gwerthfawrogi pe baech yn gadael imi wneud ymyriad byr ar nyrsys asiantaeth, os yn bosibl.
Well, we have had a couple of interventions.
Wel, rydym wedi cael un neu ddau o ymyriadau.
It's just on the matter of agency—
Ar fater staff asiantaeth, dyna'r cyfan—
That's a 'no', Darren. Thank you.
Na, Darren. Diolch.
Oh, pardon me. Okay. You asked for ideas; I was going to give you one.
O, maddeuwch i fi. O'r gorau. Fe wnaethoch chi ofyn am syniadau; roeddwn i am roi un i chi.
Thank you. Well, not while I'm standing on my feet in the middle of a debate. So, I have asked for ideas from the professionals who are helping me with this.
Diolch. Wel, nid pan wyf ar fy nhraed ar ganol dadl. Gofynnais am syniadau gan y gweithwyr proffesiynol sy'n fy helpu gyda hyn.
Nawr, mae'n ymddangos mai'r hyn y mae llofnodwyr y ddeiseb yn ei ddweud yw eu bod yn dymuno gweld y nifer gywir o nyrsys a staff gofal iechyd yn y system i ddiwallu anghenion gofal pobl Cymru, a dyna yw fy nymuniad i hefyd. Ond fydd addewid deddfwriaethol nad oes modd ei gyflawni ddim yn sicrhau hynny, a allaf i ddim ymrwymo Llywodraeth Cymru i'r dull yna o weithredu. Yn hytrach, mae'r camau a fyddai'n helpu i sicrhau hynny yw cynllunio a modelu'r gweithlu mewn modd effeithiol, strategaethau effeithiol ar gyfer recriwtio a chadw staff, gan gynnwys rhaglenni sydd wedi'u safoni ar gyfer darparu goruchwyliaeth glinigol a thiwtoriaeth i'n staff nyrsio, a hefyd, wrth gwrs, recriwtio rhyngwladol. Mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru yn arwain ar ddatblygu cynllun gweithlu cenedlaethol cynaliadwy ar gyfer nyrsio, a dwi'n disgwyl y bydd y gwaith hwn yn arwain at ddatrysiadau a ffocws i fynd i'r afael â'r heriau sylfaenol yma o ran y gweithlu. Diolch.
Now, it appears that what those who have signed the petition are saying is that they want the right number of nurses and healthcare staff in the system to meet the care needs of the people of Wales, and that's my aspiration too. But a legislative pledge that cannot be delivered won't secure that, and I can't commit the Welsh Government to that approach. Rather, the steps that will help to ensure that are planning and workforce modelling in an effective way, effective strategies for recruitment and retention of staff, including programmes that are standardised to provide clinical oversight and tutoring to our nursing staff, and also international recruitment. Health Education and Improvement Wales is leading on the development of a sustainable national workforce development plan for nursing, and I hope that this work will lead to solutions and a focus to tackle the fundamental challenges in terms of the workforce. Thank you.
Galwaf ar Buffy Williams i ymateb i'r ddadl.
I call on Buffy Williams to reply to the debate.
Firstly, I'd like to thank the petitioners for bringing this petition forward, and I'd also like to thank the Members who've contributed today and the Minister for her reply. Nurses make up around 40 per cent of NHS Wales employees; they are the heart and soul of our national health service. What has been clear in this debate is that, whatever party we belong to and whatever community we represent, we all want to ensure that we have the appropriate number of nurses to ensure the safety and well-being of patients. But how we achieve that, particularly in the face of a global shortage of nurses, is the key challenge. I'd like to thank members of the Royal College of Nursing for attending today's debate; I look forward to seeing them in the Neuadd later this evening to mark the launch of their new report.
I hope today's debate has shed further light on the progress made over the last few years and the challenges that remain, and I know that this is an issue that will continue to be debated long into the future. Diolch.
Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r deisebwyr am gyflwyno'r ddeiseb, a hoffwn ddiolch hefyd i'r Aelodau sydd wedi cyfrannu heddiw a'r Gweinidog am ei hateb. Nyrsys yw tua 40 y cant o weithwyr GIG Cymru; hwy yw calon ac enaid ein gwasanaeth iechyd gwladol. Pa blaid bynnag yr ydym yn perthyn iddi a pha gymuned bynnag yr ydym yn ei chynrychioli, yr hyn sydd wedi bod yn glir yn y ddadl hon yw ein bod i gyd am sicrhau bod gennym y nifer priodol o nyrsys i sicrhau diogelwch a lles cleifion. Ond yr her allweddol yw sut y gallwn gyflawni hynny, yn enwedig yn wyneb prinder byd-eang o nyrsys. Hoffwn ddiolch i aelodau'r Coleg Nyrsio Brenhinol am fynychu'r ddadl heddiw; edrychaf ymlaen at eu gweld yn y Neuadd yn ddiweddarach heno i nodi lansiad eu hadroddiad newydd.
Rwy'n gobeithio bod y ddadl heddiw wedi taflu goleuni pellach ar y cynnydd a wnaed dros y blynyddoedd diwethaf a'r heriau sy'n parhau, ac rwy'n gwybod bod hwn yn fater a fydd yn parhau i gael ei drafod ymhell i'r dyfodol. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r ddeiseb? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the petition. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 7 y prynhawn yma yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig—canser gynaecolegol. Galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.
Item 7 this afternoon is the Welsh Conservatives debate—gynaecological cancer. I call on Russell George to move the motion.
Cynnig NDM8082 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod mis Medi yn fis ymwybyddiaeth canser gynaecolegol.
2. Yn mynegi ei phryder mai'r perfformiad llwybr canser unigol isaf yn ôl safle tiwmor yw'r un gynaecolegol, gyda llai na thraean o gleifion yn cael eu gweld o fewn 62 diwrnod.
3. Yn gresynu at y ffaith bod cyfraddau goroesi blwyddyn a phum mlynedd ar gyfer canser y groth wedi gostwng yn sylweddol dros y degawd diwethaf.
4. Yn nodi ymhellach ymchwil a wnaed gan Jo's Cervical Cancer Trust sy'n amlygu na all 80 y cant o fenywod sy'n gweithio'n llawn amser gael apwyntiad sgrinio serfigol cyfleus.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) gynnal adolygiad brys i amseroedd aros canser gynaecolegol;
b) sicrhau bod cynlluniau'r gweithlu ar gyfer arbenigwyr canser yn canolbwyntio ar iechyd gynaecolegol; ac
c) cyflwyno ei chynllun gweithredu canser ar unwaith.
Motion NDM8082 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes that September is gynaecological cancer awareness month.
2. Expresses its concern that the lowest single cancer pathway performance by tumour site is gynaecological, with less than a third of patients being seen within 62 days.
3. Regrets that one-year and five-year survival rates for cancer of the uterus have dropped significantly over the last decade.
4. Further notes research carried out by Jo’s Cervical Cancer Trust which highlights that 80 per cent of women who work full time cannot get a convenient cervical screening appointment.
5. Calls on the Welsh Government to:
a) urgently conduct a review into gynaecological cancer waiting times;
b) ensure that workforce plans for cancer specialists have a focus on gynaecological health; and
c) immediately introduce its cancer action plan.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion in the name of my colleague, Darren Millar. In this motion today, we, as Welsh Conservatives, are urging the Welsh Government to ensure that its cancer action plan is published urgently, alongside focusing its cancer workforce plan on gynaecological health, with clear and measurable aims that can be achieved within the next five to 10 years.
Now more than ever, gynaecological cancer services must be given the priority that they deserve. There is little doubt that the pandemic, of course, has accelerated inequalities in healthcare, no more so than in female cancers. Latest cancer survival rates between 2015 and 2019 show that the five-year survival rates had dropped for cancer of the uterus by 4 per cent over the last decade, the only cancer to dip in survival rates over a 10-year period.
The pausing of vital screening services for four months in 2020, alongside restrictions over the past two years, has caused a drop in attendance for cervical screening to its lowest in over a decade. Furthermore, many women who were invited for appointments are finding it difficult to arrange suitable time with their employers, some often taking annual leave in order to attend medical procedures.
Sadly, long waits for cancer treatments are not new. Cancer waiting times have not been met since 2008. Fifty-six per cent received treatment within 62 days in February 2020; that was, of course, prior to the pandemic. Although gynaecological cancers typically have a high survival rate at both one and five years, performance of treatment for gynaecological tumour sites against the single cancer pathway has dropped significantly, leading to concerns about whether survival rates will drop further because of the pandemic. So, I think it is time, and it is imperative, that patients are seen quickly, to receive the treatment that they need, and I believe that, by having a robust plan in place, we can start to make progress on this.
As part of this, a specialist cancer workforce that is able to cope with demand and increasing backlogs I really think should be a priority for the Government, in order to prevent gynaecological cancer survival rates from slipping further. Wales already has the highest shortfall of cancer specialists in the UK. Ninety per cent of clinical directors in Wales told the Royal College of Radiologists in 2021 that they were concerned about patient safety. And none of this, of course, that I’ve mentioned is a party political issue. These are not party political points that are being made. Many organisations have expressed deep concern surrounding workforce. For example, Macmillan Cancer Support also found that one in five of those diagnosed with cancer in Wales over the past five years said that they lacked specialist cancer nursing during diagnosis or treatment, and Cancer Research UK has also outlined that gaps in the NHS workforce are a fundamental barrier to transforming cancer services and improving cancer survival rates in Wales. And shockingly, despite these grave concerns, the last 10-year NHS workforce plan fails to include a specific workforce plan for cancer specialists. In fact, the joint Health Education and Improvement Wales and Social Care Wales strategy from October 2020 fails to mention cancer at all. And while there are laudable aims, of course—I accept that—in the Welsh Government’s cancer quality statement, the lack of detail within the 10-year NHS workforce plan for cancer specialists is sadly reflected in this document.
In response to Mabon ap Gwynfor’s debate on cancer treatment and diagnosis in December, while of course the Minister mentioned the cancer quality statement, again, little detail was provided to ensure how increases in cancer workforce could be carried out. Welsh Conservatives have been concerned over the past two years about the lack of progress the Welsh Government has made over both supporting cancer services to recover from the pandemic and the lack of forward planning to ensure that cancer services are fit for the future.
Thank you, Minister, for listening attentively to my contribution today. For me, I think it’s all very well me repeating the same arguments that we’ve been experiencing for years, but this is a specific area that I really think we should be leading on by example. Jo’s Cervical Cancer Trust has expressly outlined the barriers for women to obtain a simple test that would prevent them from often going through complicated procedures or even risking death, so I don’t think we can delay any further. We must ensure that women are tested, diagnosed earlier, and tested within target times, for gynaecological cancer especially.
I very much hope that this motion today will gain cross-party support. It’s not a party political issue; it’s something that I think we can all get behind. I look forward to Members’ contributions to the debate today.
Diolch. Rwy'n gwneud y cynnig yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Yn y cynnig hwn heddiw, rydym ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn annog Llywodraeth Cymru i sicrhau bod ei chynllun gweithredu ar gyfer canser yn cael ei gyhoeddi ar frys, ochr yn ochr â chanolbwyntio ei chynllun gweithlu canser ar iechyd gynaecolegol, gyda nodau clir a mesuradwy y gellir eu cyflawni o fewn y pump i 10 mlynedd nesaf.
Yn awr yn fwy nag erioed, mae'n rhaid rhoi'r flaenoriaeth y maent yn ei haeddu i wasanaethau canser gynaecolegol. Nid oes fawr o amheuaeth fod y pandemig, wrth gwrs, wedi cyflymu anghydraddoldebau mewn gofal iechyd, yn enwedig ym maes canserau benywaidd. Mae'r cyfraddau goroesi canser diweddaraf rhwng 2015 a 2019 yn dangos bod y cyfraddau goroesi pum mlynedd wedi lleihau 4 y cant ar gyfer canser y groth dros y degawd diwethaf, yr unig ganser i weld ei gyfraddau goroesi'n lleihau dros gyfnod o 10 mlynedd.
Mae oedi gwasanaethau sgrinio hanfodol am bedwar mis yn 2020, ochr yn ochr â chyfyngiadau dros y ddwy flynedd ddiwethaf, wedi peri i'r nifer sy'n mynychu sgriniadau serfigol ostwng i'w lefel isaf ers dros ddegawd. Ar ben hynny, mae llawer o fenywod a gafodd wahoddiad i apwyntiadau yn ei chael hi'n anodd trefnu amser addas gyda'u cyflogwyr, a rhai'n aml yn defnyddio gwyliau blynyddol ar gyfer mynychu triniaethau meddygol.
Yn anffodus, nid yw amseroedd aros hir am driniaethau canser yn newydd. Ni chyrhaeddwyd targedau amseroedd aros canser ers 2008. Roedd y nifer a gafodd driniaeth o fewn 62 diwrnod ym mis Chwefror 2020 yn 56%; roedd hynny cyn y pandemig wrth gwrs. Er bod gan ganserau gynaecolegol gyfradd oroesi un flwyddyn a phum mlynedd sydd fel arfer yn uchel, mae perfformiad triniaeth i safleoedd tiwmor gynaecolegol yn erbyn y llwybr canser unigol wedi gostwng yn sylweddol, gan arwain at bryderon ynglŷn ag a fydd cyfraddau goroesi yn lleihau ymhellach oherwydd y pandemig. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bryd, ac mae'n hanfodol, fod cleifion yn cael eu gweld yn gyflym, i dderbyn y driniaeth sydd ei hangen arnynt, a drwy gael cynllun cadarn yn ei le, rwy'n credu y gallwn ddechrau gwneud cynnydd ar hyn.
Fel rhan o hyn, rwy'n credu o ddifrif y dylai gweithlu canser arbenigol sy'n gallu ymdopi â'r galw ac ôl-groniadau cynyddol fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth, er mwyn atal cyfraddau goroesi canser gynaecolegol rhag llithro ymhellach. Eisoes, yng Nghymru y ceir y prinder mwyaf o arbenigwyr canser yn y DU. Dywedodd 90% o gyfarwyddwyr clinigol yng Nghymru wrth Goleg Brenhinol y Radiolegwyr yn 2021 eu bod yn poeni am ddiogelwch cleifion. Ac nid oes dim o'r hyn a nodais, wrth gwrs, yn fater pleidiol wleidyddol. Nid yw'r pwyntiau a wneir yn rhai pleidiol wleidyddol. Mae llawer o sefydliadau wedi mynegi pryder mawr ynghylch y gweithlu. Er enghraifft, canfu Cymorth Canser Macmillan hefyd fod un o bob pump o'r rhai a gafodd ddiagnosis o ganser yng Nghymru dros y pum mlynedd diwethaf yn dweud nad oeddent wedi cael darpariaeth nyrsio canser arbenigol wrth gael diagnosis neu driniaeth, ac mae Ymchwil Canser y DU hefyd wedi nodi bod bylchau yng ngweithlu'r GIG yn rhwystr sylfaenol rhag gallu trawsnewid gwasanaethau canser a gwella cyfraddau goroesi canser yng Nghymru. Ac yn syfrdanol, er gwaethaf y pryderon difrifol hyn, nid yw cynllun gweithlu 10 mlynedd diwethaf y GIG yn cynnwys cynllun gweithlu penodol ar gyfer arbenigwyr canser. A dweud y gwir, nid yw strategaeth Addysg a Gwella Iechyd Cymru a Gofal Cymdeithasol Cymru ym mis Hydref 2020 yn sôn am ganser o gwbl. Ac er bod yna nodau canmoladwy, wrth gwrs—rwy'n derbyn hynny—yn natganiad ansawdd Llywodraeth Cymru ar ganser, mae'r diffyg manylion yng nghynllun gweithlu 10 mlynedd y GIG ar gyfer arbenigwyr canser wedi ei adlewyrchu yn y ddogfen hon, gwaetha'r modd.
Mewn ymateb i ddadl Mabon ap Gwynfor ar driniaeth a diagnosis canser ym mis Rhagfyr, er bod y Gweinidog wedi sôn am y datganiad ansawdd canser, unwaith eto, ni roddwyd llawer o fanylion i sicrhau sut y gellid cyflawni'r gwaith o ehangu'r gweithlu canser. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn bryderus dros y ddwy flynedd ddiwethaf ynglŷn â'r diffyg cynnydd a wnaeth Llywodraeth Cymru ar gefnogi gwasanaethau canser i adfer o'r pandemig a'r diffyg blaengynllunio i sicrhau bod gwasanaethau canser yn addas ar gyfer y dyfodol.
Diolch, Weinidog, am wrando'n astud ar fy nghyfraniad i heddiw. I mi, un peth yw i mi ailadrodd yr un dadleuon ag y buom yn eu cael ers blynyddoedd, ond mae hwn yn faes penodol y credaf o ddifrif y dylem fod yn arwain drwy esiampl arno. Mae Jo's Cervical Cancer Trust wedi amlinellu'n ffurfiol yr hyn sy'n rhwystro menywod rhag cael prawf syml a fyddai'n eu hatal rhag mynd drwy driniaethau sy'n aml yn gymhleth neu wynebu risg o farw hyd yn oed, felly nid wyf yn credu y gallwn oedi ymhellach. Mae'n rhaid inni sicrhau bod menywod yn cael profion, yn cael diagnosis yn gynharach, ac yn cael eu profi o fewn amseroedd targed, ar gyfer canser gynaecolegol yn enwedig.
Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y cynnig hwn heddiw'n ennyn cefnogaeth drawsbleidiol. Nid mater pleidiol wleidyddol ydyw; mae'n rhywbeth y credaf y gall pawb ohonom ei gefnogi. Edrychaf ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau i'r ddadl heddiw.
I very much thank the Conservatives for tabling this motion, because women’s health gets much less attention from the NHS, from medical research and the pharmaceutical industry, so anything that shines a light on women’s health is really welcome. And we should all be concerned that less than a third of gynaecological referrals are seen within 62 days, but having talked to some of the gynaecologists and obstetricians working in England, I appreciate that this is not something that is facing Wales alone; it’s also a major concern across the NHS.
I think one of the things we need to do when we look at why gynaecological referrals—. Obviously, waiting lists are much longer than we currently have capacity to see. Are they appropriate, these gynaecological referrals, or are people in primary care not dealing with issues themselves, when they ought to be? Now, we need to start, of course, with prevention, and I think that the mandatory relationships and sexuality education helps all citizens be aware of how their body works and what is normal and what is not normal, and when they should be seeking advice. That's a really important issue. We need to operate prudent healthcare in primary care, and I recall, for example, that the UK Government had to be dragged kicking and screaming into making telemedical abortions a permanent feature of sexual health provision, which was something that Wales took a bold decision about. That's clearly the right thing, particularly for people who've got caring responsibilities or live in rural areas, where getting to a clinic is going to be way more difficult than if you live in an urban constituency like mine.
Equally, we need to ensure that people have access to contraception so that they are not needing abortions in the first place. That's all part of prudent healthcare. I know we have C-Cards for under-25-year-olds, so they can get condoms, and that obviously helps prevent unwanted pregnancies and also sexually transmitted infections, both of which are seriously important in preventing gynaecological problems later on.
This week, I heard from a consultant in women's health in the women's hospital in Liverpool that long-acting—LARCs—long-acting reproductive—. I can't remember what they're called, but they're basically an injection to enable you to not get pregnant, with a long-acting release to do that. They were the most effective public health intervention. I wrote it down because I thought it was a really bold statement. But she said that in England, anyway, it's made very difficult to get hold of, and we know from earlier work done by the Welsh Government that this is a really effective prevention for vulnerable groups—teenagers who have become pregnant, and then who obviously want to ensure that they don't get pregnant again.
So, we need to ensure that all people who are sexually active have access to the appropriate consultation for their needs, and also to protect themselves from sexually transmitted infection. Chlamydia is one of the major sources of infertility, which then causes huge referrals to gynaecologists, and a very complicated and lengthy journey to try and reverse the problems that may have been created by sexually transmitted diseases that haven't been dealt with effectively and early enough.
Now, we also know that, more recently, there have been major advances in how we support people with the menopause, as a result of campaigns by people like Fair Treatment for the Women of Wales, the Wales TUC's 'The menopause in the workplace', and the training for employers offered by people like Jayne Woodman, which includes support from the Welsh Government through Academi Wales. I was really interested to see that Hywel Dda University Health Board has been piloting a questionnaire to everybody who turns up for cervical screening over 40, to alert them to the menopause symptoms they may or may not be experiencing. This helps build women's own knowledge of their bodies, and allows them to visit their GP with a starter for 10, so they've got a little list of things that are relevant to the issue, which reduces the length of the consultation and increases the effectiveness of that consultation.
Diolch yn fawr i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r cynnig hwn, oherwydd mae iechyd menywod yn cael llawer llai o sylw gan y GIG, gan ymchwil feddygol a'r diwydiant fferyllol, felly mae croeso gwirioneddol i unrhyw beth sy'n taflu goleuni ar iechyd menywod. A dylem i gyd boeni bod llai na thraean o atgyfeiriadau gynaecolegol yn cael eu gweld o fewn 62 diwrnod, ond ar ôl siarad â rhai o'r gynaecolegwyr a'r obstetregwyr sy'n gweithio yn Lloegr, rwy'n derbyn nad rhywbeth sy'n wynebu Cymru'n unig yw hyn; mae hefyd yn destun pryder mawr ar draws y GIG.
Rwy'n meddwl mai un o'r pethau sydd angen inni ei wneud wrth edrych ar pam fod atgyfeiriadau gynaecolegol—. Yn amlwg, mae rhestrau aros yn llawer hirach nag y mae gennym gapasiti i'w gweld ar hyn o bryd. A ydynt yn briodol, yr atgyfeiriadau gynaecolegol hyn, neu a yw'n wir nad yw pobl mewn gofal sylfaenol yn ymdrin â materion eu hunain, pan ddylent fod yn gwneud hynny? Nawr, mae angen inni ddechrau, wrth gwrs, gydag atal, ac rwy'n credu bod yr addysg cydberthynas a rhywioldeb orfodol yn helpu pob dinesydd i fod yn ymwybodol o sut mae eu corff yn gweithio a'r hyn sy'n normal a beth nad yw'n normal, a phryd y dylent ofyn am gyngor. Mae hynny'n bwysig iawn. Mae angen inni weithredu gofal iechyd darbodus mewn gofal sylfaenol, ac rwy'n cofio, er enghraifft, sut y bu'n rhaid llusgo Llywodraeth y DU gerfydd ei fferau i wneud erthyliadau telefeddygol yn nodwedd barhaol o ddarpariaeth iechyd rhywiol, rhywbeth y gwnaeth Cymru wneud penderfyniad beiddgar yn ei gylch. Mae'n amlwg mai dyna oedd y peth iawn i'w wneud, yn enwedig i bobl sydd â chyfrifoldebau gofalu neu sy'n byw mewn ardaloedd gwledig, lle mae cyrraedd clinig yn mynd i fod yn llawer anos nag i bobl sy'n byw mewn etholaeth drefol fel fy un i.
Yn yr un modd, mae angen inni sicrhau bod gan bobl fynediad at ddarpariaeth atal cenhedlu fel nad oes angen erthyliadau arnynt yn y lle cyntaf. Mae hynny i gyd yn rhan o ofal iechyd darbodus. Rwy'n gwybod bod gennym gardiau-C ar gyfer pobl dan 25 oed, fel y gallant gael condomau, ac mae hynny'n amlwg yn helpu i atal beichiogrwydd diangen yn ogystal â heintiau a drosglwyddir yn rhywiol, ac mae'r ddau beth yn eithriadol o bwysig i atal problemau gynaecolegol yn nes ymlaen.
Yr wythnos hon, clywais gan feddyg ymgynghorol ym maes iechyd menywod yn ysbyty'r menywod yn Lerpwl mai dulliau atalgenhedlu gwrthdroadwy hirdymor—LARCs—sef pigiad i'ch galluogi i beidio â beichiogi sy'n gweithio dros gyfnod hir, oedd yr ymyrraeth iechyd cyhoeddus mwyaf effeithiol. Fe wneuthum ei nodi oherwydd roeddwn o'r farn ei fod yn ddatganiad beiddgar iawn. Ond roedd hi'n dweud, yn Lloegr beth bynnag, ei bod hi'n anodd iawn cael gafael arno, a gwyddom o waith cynharach a wnaed gan Lywodraeth Cymru fod hwn yn ddull atal gwirioneddol effeithiol ar gyfer grwpiau bregus—pobl ifanc yn eu harddegau sydd wedi beichiogi ac sy'n amlwg eisiau sicrhau nad ydynt yn beichiogi eto.
Felly, mae angen inni sicrhau bod pob person sy'n rhywiol weithredol yn gallu cael y cyngor priodol ar gyfer eu hanghenion, a hefyd i ddiogelu eu hunain rhag heintiau a drosglwyddir yn rhywiol. Clamydia yw un o brif achosion anffrwythlondeb, sydd wedyn yn arwain at nifer enfawr o atgyfeiriadau at gynaecolegwyr, a thaith gymhleth a hir iawn i geisio gwrthdroi'r problemau a allai fod wedi eu creu gan glefydau a drosglwyddir yn rhywiol na chafodd eu trin yn ddigon effeithiol ac yn ddigon buan.
Nawr, fe wyddom hefyd, yn fwy diweddar, fod datblygiadau mawr wedi bod yn y gefnogaeth a roddwn i bobl gyda'r menopos, o ganlyniad i ymgyrchoedd gan bobl fel Triniaeth Deg i Fenywod Cymru, 'Y menopos yn y gweithle' TUC Cymru, a'r hyfforddiant i gyflogwyr sy'n cael ei gynnig gan bobl fel Jayne Woodman, sy'n cynnwys cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru drwy Academi Wales. Roeddwn yn falch iawn o weld bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi bod yn treialu holiadur i bawb dros 40 oed sy'n mynychu sgriniad serfigol, i dynnu eu sylw at y symptomau menopos y gallent fod yn eu profi. Mae hyn yn helpu i gynyddu gwybodaeth menywod am eu cyrff, ac yn eu harfogi â rhywfaint o wybodaeth cyn iddynt ymweld â'u meddyg teulu, fel bod ganddynt restr fach o bethau sy'n berthnasol i'r mater dan sylw, gan leihau hyd yr ymgynghoriad a chynyddu effeithiolrwydd yr ymgynghoriad hwnnw.
The Member needs to conclude now, please.
Mae angen i'r Aelod ddirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda.
This could be a really important tool for ensuring that all women know about it.
The elephant in the room, in my view, is endometriosis, and I appreciate that we're doing lots of work to improve the understanding of both GPs and gynaecologists on this issue. But, it really is a serious issue, and very difficult to disentangle from gynaecological cancer, because if you've got such problems—
Gallai hyn fod yn arf pwysig iawn i sicrhau bod pob menyw yn gwybod amdano.
Yr eliffant yn yr ystafell, yn fy marn i, yn endometriosis, ac rwy'n derbyn ein bod yn gwneud llawer o waith i wella dealltwriaeth meddygon teulu a gynaecolegwyr ynglŷn â hyn. Ond mae'n fater gwirioneddol ddifrifol, ac mae'n anodd iawn ei wahanu oddi wrth ganser gynaecolegol, oherwydd os oes gennych chi broblemau o'r fath—
Jenny, can you conclude now, please?
Jenny, a wnewch chi ddod i ben yn awr, os gwelwch yn dda?
—then it can be really problematic, and we clearly need to do way more work on this.
—mae'n gallu bod yn broblematig iawn, ac yn amlwg mae angen inni wneud llawer mwy o waith ar hyn.
It's a pleasure to take part in this debate this afternoon on what is such an important topic in the lives of many women in Wales. And while it may raise eyebrows that a bloke is talking about women's health, I believe it's important that we all work together to enhance the lives of women in Wales to tackle the barriers to cervical screening, and avoid unnecessary deaths due to gynaecological cancer.
I worked in the NHS for 11 years, if you didn't know already, and while I didn't work directly in the field of women's health, I did work in community mental health teams and would support women's mental health, which deteriorated as a result of their physical health. And the point I'd like to make is, sometimes, we focus on the core issue, which is quite right, but what we also have to consider and care for is the knock-on effects such illnesses have on women's self-esteem and mental health, of course.
Deputy Llywydd, Jo's Cervical Cancer Trust has outlined the problems women already face towards cervical screening, including embarrassment, pain, fear, fear of results and inconvenience. These existing barriers, on top of COVID-19 creating restrictions in backlogs and in seeing GPs, has led to cervical screening coverage falling to 69.5 per cent in October last year, the lowest in over 13 years, and below the minimum service standard for coverage of 70 per cent—[Interruption.] Yes, sure.
Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma ar bwnc mor bwysig ym mywydau llawer o fenywod yng Nghymru. Ac er y gall godi aeliau fod dyn yn siarad am iechyd menywod, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod i gyd yn gweithio gyda'n gilydd i wella bywydau menywod yng Nghymru drwy fynd i'r afael â'r rhwystrau i sgrinio serfigol, ac osgoi marwolaethau diangen oherwydd canser gynaecolegol.
Roeddwn i'n gweithio yn y GIG am 11 mlynedd, os nad oeddech chi'n gwybod yn barod, ac er nad oeddwn yn gweithio'n uniongyrchol ym maes iechyd menywod, roeddwn i'n gweithio mewn timau iechyd meddwl cymunedol a byddwn yn cefnogi iechyd meddwl menywod, a fyddai'n dirywio o ganlyniad i'w hiechyd corfforol. A'r pwynt yr hoffwn ei wneud yw ein bod weithiau'n canolbwyntio ar y mater craidd, sy'n hollol gywir, ond yr hyn sy'n rhaid inni ei ystyried hefyd a gofalu amdano yw'r sgil-effeithiau y mae afiechydon o'r fath yn eu cael ar hunan-barch ac iechyd meddwl menywod, wrth gwrs.
Ddirprwy Lywydd, mae Jo's Cervical Cancer Trust wedi amlinellu'r problemau y mae menywod yn eu hwynebu eisoes mewn perthynas â sgrinio serfigol, gan gynnwys embaras, poen, ofn, ofn canlyniadau ac anghyfleustra. Mae'r rhwystrau hyn sy'n bodoli, yn ogystal â COVID-19 yn creu cyfyngiadau mewn ôl-groniadau ac wrth weld meddygon teulu, wedi golygu bod nifer y rhai sy'n cael sgriniadau serfigol wedi gostwng i 69.5 y cant ym mis Hydref y llynedd, y lefel isaf mewn dros 13 mlynedd, ac yn is na'r safon gwasanaeth gofynnol i sgrinio 70 y cant—[Torri ar draws.] Iawn, wrth gwrs.
Thank you for taking an intervention. I wonder if you can just tell us if those are UK figures or Welsh figures, because Jo's Cervical Cancer Trust is a UK-wide charity.
Diolch am dderbyn ymyriad. Tybed a allwch chi ddweud wrthym os mai ffigurau'r DU neu ffigurau Cymru yw'r rheini, oherwydd mae Jo's Cervical Cancer Trust yn elusen ledled y DU.
Yes, these are Wales-only figures, because I'm just going to mention now that, in Merthyr Tydfil, less than two thirds of women took their screening test, which I think is shocking but not surprising, to say the least, when many women have said that the main barrier was working their tests around employment and, as Russell George mentioned in opening the debate, it's women in a situation of having to take annual leave in order to make cervical screening appointments. Jo's Cervical Cancer Trust also noted that just one in four women were able to get a convenient cancer screening appointment in 2021, and one in five women reported that they had used annual leave more than once to attend cervical screening appointments. And a staggering 80 per cent of women who work full time cannot get a convenient cervical screening appointment, and 15 per cent have delayed screening because they felt unable to take time off work.
But it's not for me to tell the Chamber today how hard it is for women to get cancer screening appointments. I will, however, use the words of one of my constituents, who had difficulties in arranging their test. They said, 'In August, I received a letter from my GP about my three-year cervical cancer screening appointment. I know this is an important procedure and I was lucky that my GP surgery had an e-mail address, so I didn't have to feel uncomfortable about phoning in. But even though the surgery picked up on my e-mail that same day, I was unable to arrange a convenient appointment until October. My work means that I have to be in the office on certain days and at certain times, so while I was anxious about the appointment, I was unable to book it in for an earlier time. So, I'll be waiting two months from the date I received my letter to actually getting a test. While my boss has been understanding, I dread to think of women who are put in the position that they have to book annual leave for a medical appointment.'
Now, that's just one person, but her story is being repeated right across Wales. My constituent left her cervical screening to one side. The consequences could be disastrous by having possible cancerous cells diagnosed at a later stage, her survival rate would drop from 95 per cent for five or more years at stage 1 to just 15 per cent at stage 4. And we will have heard previously, even when gynaecological cancers have been diagnosed, just over a third will be treated within 62 days on the single cancer pathway, and I think that's an unacceptable position to put the women and girls of Wales in.
And, Deputy Llywydd, to close, it should be our duty to remove those barriers and to set an example to half of Wales's population. Employers and even ourselves as politicians must ensure that vital cancer tests are taken, so that women are diagnosed and are being treated earlier, and we can't delay this any further. So, it's time we focused our efforts on gynaecological cancers, alongside boosting our cancer workforce, and, above all, it's time to test, so support our motion this afternoon. Thank you.
Ie, ffigurau Cymru yn unig yw'r rhain, oherwydd rwy'n mynd i sôn yn awr, ym Merthyr Tudful, fod llai na dwy ran o dair o fenywod wedi cael eu prawf sgrinio, sy'n frawychus yn fy marn i ond nid yw'n syndod, a dweud y lleiaf, pan fo llawer o fenywod wedi dweud mai trefnu eu profion o amgylch eu gwaith oedd y prif rwystr ac fel y soniodd Russell George wrth agor y ddadl, mae menywod mewn sefyllfa lle maent yn gorfod defnyddio gwyliau blynyddol er mwyn gwneud apwyntiadau sgrinio serfigol. Nododd Jo's Cervical Cancer Trust hefyd mai dim ond un o bob pedair menyw oedd wedi gallu cael apwyntiad sgrinio canser cyfleus yn 2021, a dywedodd un o bob pum menyw eu bod wedi defnyddio gwyliau blynyddol fwy nag unwaith i fynychu apwyntiadau sgrinio serfigol. Ac mae 80 y cant o fenywod sy'n gweithio'n llawn amser yn methu cael apwyntiad sgrinio serfigol cyfleus, a 15 y cant wedi gohirio sgrinio am eu bod yn teimlo na allent gymryd amser i ffwrdd o'r gwaith.
Ond nid fy lle i yw dweud wrth y Siambr heddiw pa mor anodd yw hi i fenywod gael apwyntiadau sgrinio canser. Fodd bynnag, rwyf am ddefnyddio geiriau un o fy etholwyr, a gafodd drafferthion wrth drefnu ei phrawf. 'Ym mis Awst,' meddai, 'cefais lythyr gan fy meddyg teulu ynglŷn â fy apwyntiad sgrinio canser serfigol tair blynedd. Rwy'n gwybod ei fod yn bwysig ac roeddwn i'n lwcus fod gan fy meddygfa gyfeiriad e-bost, felly nid oedd raid imi deimlo'n anghyfforddus ynglŷn â ffonio. Ond er i'r feddygfa nodi fy e-bost ar yr un diwrnod, ni fu modd imi drefnu apwyntiad cyfleus tan fis Hydref. Mae fy ngwaith yn golygu bod rhaid imi fod yn y swyddfa ar rai dyddiau penodol ac ar adegau penodol, felly er fy mod yn bryderus ynglŷn â'r apwyntiad, nid oedd modd imi drefnu amser cynharach. Felly, byddaf yn aros deufis o'r dyddiad y cefais fy llythyr i gael y prawf. Er bod fy mos wedi bod yn gefnogol, mae'n gas gennyf feddwl am y menywod sy'n cael eu rhoi mewn sefyllfa lle mae'n rhaid iddynt drefnu gwyliau blynyddol ar gyfer apwyntiad meddygol.'
Nawr, un person yn unig yw hynny, ond caiff ei stori ei hailadrodd ledled Cymru. Gohiriodd fy etholwr ei sgriniad serfigol. Gallai'r canlyniadau fod yn drychinebus pe bai diagnosis o gelloedd canser posibl wedi ei wneud ar gam diweddarach, byddai ei chyfradd goroesi yn gostwng o 95 y cant wedi pum mlynedd neu fwy ar gam 1 i ddim ond 15 y cant ar gam 4. Ac fel y clywsom yn flaenorol, hyd yn oed pan fydd diagnosis wedi ei wneud o ganserau gynaecolegol, ychydig dros draean fydd yn cael eu trin o fewn 62 diwrnod ar y llwybr canser unigol, ac rwy'n credu bod honno'n sefyllfa annerbyniol i roi menywod a merched Cymru ynddi.
Ddirprwy Lywydd, i gloi, fe ddylai fod yn ddyletswydd arnom i gael gwared ar y rhwystrau hynny a gosod esiampl i hanner poblogaeth Cymru. Rhaid i gyflogwyr, a ninnau fel gwleidyddion hyd yn oed, sicrhau bod profion canser hanfodol yn cael eu cyflawni, fel bod menywod yn cael diagnosis ac yn cael eu trin yn gynt, ac ni allwn oedi hyn ymhellach. Felly, mae'n bryd inni ganolbwyntio ein hymdrechion ar ganserau gynaecolegol, ochr yn ochr â chwyddo ein gweithlu canser, ac yn anad dim, mae'n bryd profi, felly cefnogwch ein cynnig y prynhawn yma. Diolch.
Dwi'n croesawu y cynnig sydd o'n blaenau ni heddiw, wrth inni nodi Mis Ymwybyddiaeth Canser Gynaecolegol. Mae pob merch yng Nghymru a phob merch o gwmpas y byd yn wynebu risg o ganser gynaecolegol. Mae o yn cynyddu efo oed, ond mae o yn rhywbeth sy'n risg i bawb. Ond, wrth gwrs, fel efo pob canser, y ffordd i gynyddu'r siawns o oroesi, os ydy y canser yn cael cyfle i gymryd gafael, ydy i ganfod a thrin y canser hwnnw'n gynnar. Ond, mae'r realiti'n un digalon iawn, mae'n rhaid dweud, yng Nghymru: llai nac un o bob tri claf canser gynaecolegol sy'n cael eu gweld o fewn y targed 62 diwrnod. Mae'r cyfraddau goroesi un a phum mlynedd ar gyfer canser y groth wedi gostwng yn sylweddol dros y ddegawd ddiwethaf. Mi ddylai ein bod ni'n gweld cyfraddau goroesi yn cynyddu yn yr unfed ganrif ar hugain. Ac, yn drasig, mae dros hanner y mathau o ganser efo'r cyfraddau goroesi isaf yng Nghymru yn cael eu darganfod yn hwyr, sy'n gwneud y gwaith o drin yn fwy anodd.
I welcome this motion before us today, as we note Gynaecological Cancer Awareness Month. Every woman in Wales and every woman across the world faces the risk of gynaecological cancer. It increases with age, but it is something that is a risk for everyone. But, of course, as with all cancers, the way to increase the chances of survival, if the cancer has an opportunity to take hold, is to identify and treat that cancer early. But, the reality is a very depressing one in Wales: fewer than one in three cancer patients is seen within the 62-day target. One-year and five-year survival rates for cancer of the uterus have dropped significantly over the last decade. We should be seeing survival rates increasing in the twenty-first century. Tragically, more than half of the kinds of cancer with the lowest survival rates in Wales are found late, which makes the work of treating the cancer more difficult.
In May, I called on the Welsh Government to develop a bespoke women's health strategy for Wales. Such a strategy should focus on closing the gender gaps in healthcare, providing consistent investment, support and treatment into women's health. But, today's debate again exemplifies that there's so much work to be done still. Even before the COVID pandemic, which at times can feel is being blamed for everything, Wales was experiencing significant gaps in the diagnostic and cancer workforce, in imaging, in endoscopy, pathology, non-surgical oncology. The NHS has relied, has it not, on the goodwill of its workforce to keep services running.
In July this year, figures told us that just 34 per cent of gynaecological cancers met the suspected cancer pathway target of starting treatment within 62 days from the point of suspected cancer in Wales. This falls far behind the target of 75 per cent of people starting treatment within 62 days.
In 2017, the then Assembly's Petitions Committee produced a report calling for a public-facing ovarian cancer awareness campaign in Wales. To date, there has been no specific awareness campaign on ovarian cancer, despite low levels of awareness of the symptoms of ovarian cancer in Wales. Nearly 400 women in Wales are diagnosed with ovarian cancer each year. Well over half of them will die of ovarian cancer in Wales each year. If there's no public awareness campaign, if there's no general awareness of ovarian cancer, including the common symptoms, when people should seek medical advice, then those who have the cancer go undetected and untreated, and early detection, as I say, is critical.
Target Ovarian Cancer wants to shorten the diagnostic pathway. Now, currently, individual tests are carried out separately, leaving women waiting longer for a diagnosis. We want to see the relevant tests carried out at the same time, allowing women to be diagnosed faster.
Ym mis Mai, gelwais ar Lywodraeth Cymru i ddatblygu strategaeth iechyd menywod bwrpasol ar gyfer Cymru. Dylai strategaeth o'r fath ganolbwyntio ar gau'r bylchau rhwng y rhywiau mewn gofal iechyd, gan ddarparu buddsoddiad, cefnogaeth a thriniaeth gyson i iechyd menywod. Ond mae'r ddadl heddiw eto yn dangos bod cymaint o waith i'w wneud o hyd. Hyd yn oed cyn y pandemig COVID, sydd ar adegau yn gallu teimlo fel pe bai'n cael y bai am bopeth, roedd Cymru'n gweld bylchau sylweddol yn y gweithlu diagnostig a chanser, mewn delweddu, mewn endosgopi, patholeg, oncoleg anfeddygol. Mae'r GIG wedi dibynnu, onid yw, ar ewyllys da ei weithlu i gadw gwasanaethau'n weithredol.
Ym mis Gorffennaf eleni, dywedodd y ffigurau wrthym mai dim ond 34 y cant o ganserau gynaecolegol a gyrhaeddodd darged y llwybr lle'r amheuir canser i ddechrau triniaeth o fewn 62 diwrnod i'r pwynt lle'r amheuir canser yng Nghymru. Mae hyn ymhell islaw'r targed o 75 y cant o bobl yn dechrau triniaeth o fewn 62 diwrnod.
Yn 2017, lluniodd Pwyllgor Deisebau'r Cynulliad ar y pryd adroddiad a oedd yn galw am ymgyrch i godi ymwybyddiaeth o ganser yr ofari ymhlith y cyhoedd yng Nghymru. Hyd yma, ni fu unrhyw ymgyrch ymwybyddiaeth benodol ar ganser yr ofari, er gwaethaf lefelau isel o ymwybyddiaeth o symptomau canser yr ofari yng Nghymru. Mae bron i 400 o fenywod yng Nghymru yn cael diagnosis o ganser yr ofari bob blwyddyn. Bydd ymhell dros eu hanner yn marw o ganser yr ofari yng Nghymru bob blwyddyn. Os nad oes ymgyrch ymwybyddiaeth gyhoeddus, os nad oes ymwybyddiaeth gyffredinol o ganser yr ofari, gan gynnwys y symptomau cyffredin, pryd y dylai pobl ofyn am gyngor meddygol, nid yw'r rhai sydd â'r canser yn cael eu canfod a'u trin, ac mae canfod yn gynnar, fel y dywedais, yn hanfodol.
Mae Target Ovarian Cancer eisiau cwtogi'r llwybr diagnostig. Nawr, ar hyn o bryd, mae profion unigol yn cael eu cynnal ar wahân, gan adael menywod yn aros yn hirach am ddiagnosis. Rydym am weld y profion perthnasol yn cael eu cynnal ar yr un pryd, gan ganiatáu i fenywod gael diagnosis yn gynt.
Mae sgrinio'n allweddol pan ddaw hi i iechyd menywod. Mae llawer o fywydau wedi cael eu hachub drwy gael diagnosis cynnar yn deillio o raglenni sgrinio. Mi roedd y symudiad tuag at sgrinio pum mlynedd yn hytrach na thair blynedd cynt yn benderfyniad yn seiliedig ar dystiolaeth. Mi roedd o'r penderfyniad cywir, ond mi gafodd y peth ei ddelio ag o mewn ffordd a oedd yn gwbl annerbyniol—cyfathrebu gwael, diffyg manylion, ac mae hynny'n digwydd yn rhy aml pan ddaw hi at gyflyrau iechyd menywod ledled Cymru. Ond, wrth gwrs, mae Jo's Cervical Cancer Trust yn pwysleisio nad ydy atal canser ceg y groth yn dechrau a gorffen efo sgrinio. Mae llawer mwy o waith i'w wneud o ran dilyn llwybr y claf wedi'r diagnosis.
I gloi, yn ôl Cancer UK, mae yna gyfraddau sylweddol uwch o ganser y groth yng Nghymru na sydd yna yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Mae canser y fylfa yn effeithio ar tua 80 o ferched yng Nghymru bob blwyddyn—triniaeth arbenigol a chymhleth. Does gennym ni ddim gweithdrefnau sgrinio ar gyfer hynny o gwbl.
Mi roedd Cymru'n perfformio'n wael ar gyfraddau diagnosis, trin a goroesi canser, fel dwi'n dweud, ymhell cyn yr argyfwng COVID. Dyna pam rydyn ni ar y meinciau yma ac eraill wedi bod yn gofyn am gynllun canser ers blynyddoedd. Gadewch i ni heddiw yma, yng nghyd-destun merched yn benodol, a chanser gynaecolegol, i wneud yr alwad honno eto. Gallwn ni ddim gweithredu'n rhy gyflym pan fo'n dod at ganser a'r bygythiad i fywydau merched yng Nghymru.
Screening is vital when it comes to women's health. Many lives have been saved by an early diagnosis stemming from the screening programme. The movement towards five-year screening rather than three-year screening undertaken previously was based on evidence. It was the right decision, but it was dealt with in an unacceptable way, with poor communication, a lack of information, and that happens too often when it comes to women's health conditions across Wales. But, of course, Jo's Cervical Cancer Trust emphasises that preventing cervical cancer doesn't begin and end with screening, and there's a lot of work to be done in terms of the patient pathway following diagnosis.
To close, according to Cancer UK, rates of cancer of the uterus in Wales are significantly higher than in the rest of the United Kingdom. Vulval cancer affects around 80 women in Wales every year, requiring specialist and complex treatment. We have no screening procedures for that at all.
Wales was performing poorly in terms of cancer diagnosis, treatment and survival rates, as I say, long before the COVID pandemic. That is why we on these benches and others have been asking for a cancer plan for many years. Let us today, in the context of women specifically and gynaecological cancer, make that call again. We can't act soon enough when it comes to cancer and the threat to women's lives in Wales.
The adverse effects of the pandemic on the delivery of health services in Wales are still being felt, and it's particularly concerning when it comes to cancer services. I'd like to reiterate what my colleague Russell George said earlier, in that vital cancer screening services had to be paused for four months in 2020, and the imposition of restrictions on movement and face-to-face meetings have resulted in attendance for cervical screening falling to their lowest levels in over a decade, which is a real shame, but we also understand why. Each year, around 1,200 people are diagnosed with gynaecological cancer here in Wales. The incidence rate for gynaecological cancer is significantly higher in Wales, with 72 cases per 100,000 women, compared to the UK average of 68 cases. Sadly, the mortality rate is also significantly higher here, with 26 deaths per 100,000, compared to 24 in the UK—some 470 deaths in Wales each year.
The suspected cancer pathway sets a target of 62 days for people to start treatment from a point of suspicion. In Wales, in July this year, only 34 per cent of gynaecological cancer patients met this target. It is clear that urgent action needs to be taken, not just to recover cancer services to pre-pandemic levels, but also to improve cancer outcomes and survival in the future. Without this action aimed at delivering timely diagnosis and effective treatment, outcomes for cancer patients in Wales will not improve.
The Welsh Government cancer quality statement remains vague. It does not specify a target and lacks detail on how it will reduce waiting times and how it plans to increase the NHS cancer workforce. Even before the pandemic, Wales was experiencing significant gaps in the diagnostic and cancer workforce, such as imaging, endoscopy, pathology and non-surgical oncology. These gaps have severely affected the ability of the Welsh NHS to diagnose cancers early, provide the most effective cancer treatment and improve cancer survival rates.
The clinical oncology consultant workforce in England and Wales has only grown by an average of 3 per cent a year over the past five years, compared with 5 per cent in Northern Ireland and 6 per cent in Scotland. Spending on agency staff for NHS Wales has increased from £50 million in 2011 to £143 million in 2019. This equates to more than half of Health Education and Improvement Wales’s annual spend on healthcare education training. This significant resource is spent on outsourcing rather than investment in the long-term growth of the NHS workforce here in Wales. Without this investment, we will not have the front-line staff and specialists we need to address the cancer backlog. Minister, the time has come for a detailed cancer action plan. This plan must include robust reporting mechanisms to report on progress regularly and transparently.
Mae effeithiau andwyol y pandemig ar y modd y darperir gwasanaethau iechyd yng Nghymru yn dal i gael eu teimlo, ac mae'n arbennig o bryderus mewn perthynas â gwasanaethau canser. Hoffwn ailadrodd yr hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod Russell George yn gynharach, sef y bu'n rhaid oedi gwasanaethau sgrinio canser hanfodol am bedwar mis yn 2020, ac mae gosod cyfyngiadau ar symud a chyfarfodydd wyneb yn wyneb wedi golygu bod y niferoedd sy'n mynychu sgriniadau serfigol wedi gostwng i'w lefelau isaf ers dros ddegawd, sy'n drueni mawr, ond rydym hefyd yn deall pam. Bob blwyddyn, mae tua 1,200 o bobl yn cael diagnosis o ganser gynaecolegol yma yng Nghymru. Mae'r gyfradd achosion ar gyfer canser gynaecolegol yn sylweddol uwch yng Nghymru, gyda 72 achos ymhob 100,000 o fenywod, o gymharu â chyfartaledd y DU o 68 achos. Yn anffodus, mae'r gyfradd farwolaethau hefyd yn sylweddol uwch yma, gyda 26 marwolaeth ym mhob 100,000, o gymharu â 24 yn y DU—tua 470 o farwolaethau yng Nghymru bob blwyddyn.
Mae'r llwybr lle'r amheuir canser yn gosod targed o 62 diwrnod i bobl ddechrau triniaeth o'r pwynt lle'r amheuir canser. Yng Nghymru, ym mis Gorffennaf eleni, dim ond 34 y cant o gleifion canser gynaecolegol a wnaeth gyrraedd y targed hwn. Mae'n glir fod angen gweithredu ar frys, nid yn unig i adfer gwasanaethau canser i lefelau cyn y pandemig, ond hefyd i wella canlyniadau canser a chyfraddau goroesi yn y dyfodol. Heb y camau hyn gyda'r nod o sicrhau diagnosis amserol a thriniaeth effeithiol, ni fydd canlyniadau i gleifion canser yng Nghymru yn gwella.
Mae datganiad ansawdd Llywodraeth Cymru ar ganser yn parhau i fod yn annelwig. Nid yw'n nodi targed ac mae'n brin o fanylion ynglŷn â sut y bydd yn lleihau amseroedd aros a sut y mae'n bwriadu cynyddu gweithlu canser y GIG. Hyd yn oed cyn y pandemig, roedd Cymru'n profi bylchau sylweddol yn y gweithlu diagnostig a chanser, megis delweddu, endosgopi, patholeg ac oncoleg anfeddygol. Mae'r bylchau hyn wedi effeithio'n ddifrifol ar allu GIG Cymru i roi diagnosis gynnar o ganserau, darparu'r driniaeth ganser fwyaf effeithiol a gwella cyfraddau goroesi canser.
Ni chafwyd ond 3 y cant y flwyddyn o gynnydd yn y gweithlu meddygon ymgynghorol oncoleg glinigol yng Nghymru a Lloegr dros y pum mlynedd diwethaf, o'i gymharu â 5 y cant yng Ngogledd Iwerddon a 6 y cant yn yr Alban. Mae gwariant ar staff asiantaeth ar gyfer GIG Cymru wedi cynyddu o £50 miliwn yn 2011 i £143 miliwn yn 2019. Mae hyn yn gyfystyr â mwy na hanner gwariant blynyddol Addysg a Gwella Iechyd Cymru ar hyfforddiant addysg gofal iechyd. Mae'r adnodd sylweddol hwn yn cael ei wario ar gontractau allanol yn hytrach na buddsoddi yn nhwf hirdymor gweithlu'r GIG yma yng Nghymru. Heb y buddsoddiad hwn, ni fydd gennym y staff rheng flaen a'r arbenigwyr sydd eu hangen arnom i fynd i'r afael â'r ôl-groniad canser. Weinidog, mae'r amser wedi dod i gael cynllun gweithredu manwl ar gyfer canser. Rhaid i'r cynllun gynnwys mecanweithiau adrodd cadarn i adrodd ar gynnydd yn rheolaidd ac yn dryloyw.
The cancer quality statement is totally inadequate, as you said, and needs to be replaced as soon as possible. The Welsh Government needs to develop a laser-like focus on cancers in general in Wales and produce a strategy to tackle them. All this will inform and guide not just doctors and other clinical staff, but also the managers who need to understand what the priorities will be going forward.
Mae’r datganiad ansawdd ar gyfer canser yn gwbl annigonol, fel y dywedoch chi, ac mae angen rhywbeth gwell cyn gynted â phosibl. Mae angen i Lywodraeth Cymru ddatblygu ffocws hynod fanwl ar ganserau yn gyffredinol yng Nghymru a llunio strategaeth i fynd i’r afael â hwy. Bydd hyn oll yn llywio ac yn arwain nid yn unig meddygon a staff clinigol eraill, ond hefyd y rheolwyr y mae angen iddynt ddeall beth fydd y blaenoriaethau yn y dyfodol.
In relation to the cancer action plan, the plan should have, as its central aim, the principle that everyone should have equitable access to timely diagnosis and the most effective evidence base, treatment and support. Consideration should be given to how adequate capacity and expertise can be brought together to enable timely access and transformation, and how to bring cancer services closer to communities and patients at large. However, lasting transformation that will deliver improvement in outcomes will be impossible without adequate investment, growing the cancer workforce as well as improving infrastructure. We need to see innovative approaches to service delivery in areas such as early detection and diagnosis, digital pathology and developing integrated IT systems.
Minister, your Government and all parties in this Senedd are committed to promoting the rights of women, I have no doubt in my mind. On Monday, I took part in the first meeting of the women's caucus steering group, organised by our esteemed colleague Joyce Watson. Based on the Senedd's desire to support women in all areas, nothing would demonstrate more clearly your commitment to promoting the rights of women than by giving your support to the motion today. Thank you.
Mewn perthynas â’r cynllun gweithredu ar ganser, dylai’r cynllun gynnwys, fel ei nod canolog, yr egwyddor y dylai pawb gael mynediad cyfartal at ddiagnosis amserol a’r sylfaen dystiolaeth, y driniaeth a’r cymorth mwyaf effeithiol. Dylid ystyried sut y gellir dod ag arbenigedd a chapasiti digonol ynghyd i alluogi mynediad amserol a thrawsnewidiad, a sut i ddod â gwasanaethau canser yn nes at gymunedau a chleifion yn gyffredinol. Fodd bynnag, bydd trawsnewidiad parhaol a fydd yn gwella canlyniadau'n amhosibl heb fuddsoddiad digonol, tyfu’r gweithlu canser a gwella'r seilwaith. Mae angen inni weld dulliau arloesol o ddarparu gwasanaethau mewn meysydd fel diagnosis a chanfod achosion yn gynnar, patholeg ddigidol a datblygu systemau TG integredig.
Weinidog, mae eich Llywodraeth a phob plaid yn y Senedd hon wedi ymrwymo i hyrwyddo hawliau menywod, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth ynglŷn â hynny. Ddydd Llun, cymerais ran yng nghyfarfod cyntaf grŵp llywio'r cawcws menywod, a drefnwyd gan ein cyd-Aelod uchel ei pharch Joyce Watson. Ar sail awydd y Senedd i gefnogi menywod ym mhob maes, ni fyddai unrhyw beth yn dangos eich ymrwymiad i hyrwyddo hawliau menywod yn gliriach na thrwy roi eich cefnogaeth i’r cynnig heddiw. Diolch.
I thank the Conservatives for bringing this debate today. In recent years, there have been huge strides in the prevention of cervical cancer through the introduction of the human papillomavirus vaccine programme. That vaccine was first rolled out in schools in the UK for teenage girls in 2008 and has been available for boys since 2019. It has had a hugely positive impact on cervical cancer rates since its introduction. A recent study including decades of research showed that cervical cancer rates were reduced by 90 per cent in women in their twenties who had that vaccine at the age of 12 or 13. HPV is a name given to a common group of viruses, many of which do not cause any harm, but some HPVs are known as high risk because they are linked to the development of some cancers like cervical cancer. In fact, HPV is linked to 99 per cent of cervical cancers.
It's important to note that this has not eradicated the need for smear tests—that’s been mentioned here today—and that they are still as important as ever, because no vaccine is 100 per cent effective, and it's still possible for the virus to be transmitted despite that vaccination. But it has been a huge breakthrough in women's health, and it's been found to be effective in protecting women against other gynaecological cancers—that is cancer of the vulva and the vagina. Uptake of this vaccine in Wales has generally been high since its introduction—roughly around 80 per cent. There was a dip, as we all know, between 2019 and 2021, as routine vaccinations were paused. An 80 per cent uptake seems a really good uptake, and it is, but if you compare it to MMR, that has an uptake of 90 to 95 per cent. So, I'd be keen to know what actions the Welsh Government are taking to increase the uptake of the HPV vaccine in 12 to 13-year-olds.
I know that Jenny was trying to mention endometriosis, so I shall pick up that—the link to undiagnosed endometriosis within women and the fact that the longer that women are living with it undiagnosed, the potential for the spread and the likelihood of that becoming a cancerous spread happens. Therefore, I will call on you, Minister—I’m sure I’m pushing at an open door—to look at that.
The other thing is that ovarian cancer is known—and Rhun mentioned it—as the silent killer. We have to do more to educate those people working in the field, but also those people suffering symptoms, to know what it is that they're dealing with. It shouldn't be a silent killer—we should be bringing it to the fore and making sure that women and girls, and also their partners and the people around them, are informed about the signs and symptoms from a very young age, and also the risk factors associated with cancers and the steps that they can take to help reduce that risk, like vaccination, diet and lifestyle. I’d certainly like to see a real drive in helping to raise awareness of these issues. I ask you, Minister: is that something that you might be including in your women's health plan for Wales?
Diolch i’r Ceidwadwyr am gyflwyno’r ddadl hon heddiw. Yn y blynyddoedd diwethaf, gwnaed cryn dipyn o gynnydd ar atal canser ceg y groth drwy gyflwyno rhaglen y brechlyn feirws papiloma dynol. Cyflwynwyd y brechlyn hwnnw gyntaf mewn ysgolion yn y DU ar gyfer merched yn eu harddegau yn 2008 ac mae wedi bod ar gael i fechgyn ers 2019. Mae wedi cael effaith hynod gadarnhaol ar gyfraddau canser ceg y groth ers ei gyflwyno. Dangosodd astudiaeth ddiweddar, a oedd yn cynnwys degawdau o ymchwil, fod cyfraddau canser ceg y groth wedi gostwng 90 y cant ymhlith merched yn eu hugeiniau a oedd wedi cael y brechlyn hwnnw yn 12 neu 13 oed. Mae HPV yn enw ar grŵp cyffredin o feirysau, ac mae llawer ohonynt yn ddiniwed, ond gwyddys bod rhai feirysau HPV yn arwain at risg uchel am eu bod yn gysylltiedig â datblygiad rhai canserau fel canser ceg y groth. Mewn gwirionedd, mae HPV yn gysylltiedig â 99 y cant o ganserau ceg y groth.
Mae'n bwysig nodi nad yw hyn wedi dileu'r angen am brofion ceg y groth—mae hynny wedi'i grybwyll yma heddiw—a'u bod yn dal i fod mor bwysig ag erioed, gan nad oes unrhyw frechlyn yn effeithiol 100 y cant, ac mae'n dal i fod yn bosibl i'r feirws gael ei drosglwyddo er gwaethaf y brechiad hwnnw. Ond mae wedi bod yn ddatblygiad enfawr ym maes iechyd menywod, a chanfuwyd ei fod yn effeithiol wrth amddiffyn menywod rhag canserau gynaecolegol eraill—sef canser y fwlfa a'r wain. Mae’r nifer sy’n cael y brechlyn hwn yng Nghymru wedi bod yn uchel ar y cyfan ers ei gyflwyno—oddeutu 80 y cant. Bu gostyngiad, fel y gŵyr pob un ohonom, rhwng 2019 a 2021, wrth i frechiadau rheolaidd gael eu hoedi. Ymddengys bod cyfradd derbyn o 80 y cant yn gyfradd dda iawn, ac mae hynny'n wir, ond os cymharwch hynny â'r brechlyn MMR, mae'r gyfradd derbyn ar gyfer hwnnw'n 90 i 95 y cant. Felly, rwy'n awyddus i wybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu nifer yr unigolion 12 i 13 oed sy'n cael y brechlyn HPV.
Gwn fod Jenny wedi ceisio sôn am endometriosis, felly rwyf am grybwyll hynny—y cysylltiad ag endometriosis heb ei ddiagnosio mewn menywod, a pho hiraf y mae menywod yn byw gyda'r cyflwr heb gael diagnosis, y mwyaf yw'r perygl y bydd yn ymledu ac mae'r tebygolrwydd y daw'n ymlediad canseraidd yn cynyddu. Felly, galwaf arnoch, Weinidog—rwy’n siŵr fy mod yn gwthio wrth ddrws agored—i edrych ar hynny.
Y peth arall yw bod canser yr ofari yn cael ei adnabod—fel y soniodd Rhun—fel y llofrudd cudd. Mae'n rhaid inni wneud mwy i addysgu'r bobl sy'n gweithio yn y maes, ond hefyd y bobl sy'n dioddef symptomau, i wybod beth y maent yn ymdrin ag ef. Ni ddylai fod yn llofrudd cudd—dylem fod yn ei amlygu ac yn sicrhau bod menywod a merched, yn ogystal â'u partneriaid a’r bobl o’u cwmpas, yn gwybod am yr arwyddion a’r symptomau o oedran ifanc iawn, yn ogystal â'r ffactorau risg sy'n gysylltiedig â chanserau a'r camau y gallant eu cymryd i helpu i leihau'r risg honno, fel brechu, deiet a ffordd o fyw. Yn sicr, hoffwn weld ymdrech wirioneddol i helpu i godi ymwybyddiaeth o'r materion hyn. Gofynnaf i chi, Weinidog: a yw hynny’n rhywbeth y gallech fod yn ei gynnwys yn eich cynllun iechyd menywod i Gymru?
One of the downsides of going later on in these debates is that a lot of people have already said a lot of what I wanted to raise. I'm not going to reiterate a lot of the comments that other people have made, but one thing I did want to say, and something about the key statistics that has really stood out for me, is that 1,200 people each year are diagnosed with gynaecological cancer, and out of that, 470 die. That's 470 sisters, grandmothers, wives and mothers. It's just not good enough that those people are dying. The Government must do more. The Minister has heard, across the Chamber today, ideas of how we can address this, from Members from across the political divide. These people suffered in pain and then they died, and I'm sure the Government want to get on top of this. That is what our motion is clear to do. This isn't political, this is about actually getting on top of an issue, to address gynaecological cancer so people don't have to die unnecessarily, because I'm sure, as I said earlier, those sisters, wives, mothers and grandmothers still want to be here, and if the Government can do more to put a cancer action plan in place, no-one will have to die unnecessarily to this absolutely hateful disease. Thank you, Deputy Llywydd.
Un o anfanteision siarad yn hwyrach yn y dadleuon hyn yw bod llawer o bobl eisoes wedi dweud llawer o'r hyn roeddwn am ei godi. Nid wyf am ailadrodd llawer o’r sylwadau y mae pobl eraill wedi’u gwneud, ond un peth yr oeddwn am ei ddweud, a rhywbeth am yr ystadegau allweddol sydd wedi sefyll allan o ddifrif i mi, yw bod 1,200 o bobl bob blwyddyn yn cael diagnosis o ganser gynaecolegol, ac o hynny, mae 470 yn marw. Dyna 470 o chwiorydd, neiniau, gwragedd a mamau. Nid yw'n ddigon da fod y bobl hynny'n marw. Rhaid i’r Llywodraeth wneud mwy. Mae’r Gweinidog wedi clywed, ar draws y Siambr heddiw, syniadau ynglŷn â sut y gallwn fynd i’r afael â hyn, gan Aelodau o bob ochr i’r hollt wleidyddol. Bu'r bobl hyn yn dioddef mewn poen, ac yna fe fuont farw, ac rwy'n siŵr fod y Llywodraeth yn awyddus i fynd i'r afael â hyn. Dyna nod clir ein cynnig. Nid yw hyn yn wleidyddol, mae a wnelo â mynd i'r afael â phroblem, mynd i'r afael â chanser gynaecolegol fel nad oes raid i bobl farw'n ddiangen, gan fy mod yn siŵr, fel y dywedais yn gynharach, fod y chwiorydd, y gwragedd, y mamau a'r neiniau hynny'n dymuno bod yma o hyd, ac os gall y Llywodraeth wneud mwy i roi cynllun gweithredu ar ganser ar waith, ni fydd raid i unrhyw un farw’n ddiangen oherwydd y clefyd cwbl atgas hwn. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
One in two of us will develop some form of cancer in our lifetime. This inevitably means that we'll all feel the effects of cancer, but much like many other diseases and illnesses, thanks to groundbreaking research funding, not all cancer diagnoses are a death sentence. We have made leaps and bounds over the decades, with survival rates doubling over the last 40 years, but inequalities still remain, so there is work still to be done. Reading today's motion makes me feel a great amount of sadness. The lowest single cancer pathway performance by tumour site is gynaecological, and one-year and five-year survival rates for cancer of the uterus have dropped significantly. This inequality is unfair, and it's only right that we discuss this on the Chamber floor together during Gynaecological Cancer Awareness Month.
If we're to save more lives, and if we're to reach the ambitions of today's motion, we must remove the barriers that women face at each and every milestone on their journey with cancer. It's absolutely shocking that 80 per cent of working women who work full time can't get a convenient cervical screening appointment. If we are to save more lives, we need to be diagnosing early. We'll only make sure this happens if women are able to arrange appointments when needed. This, to me, has to be the most important aspect of the cancer action plan. After receiving a diagnosis, too often we hear stories from women who are waiting unacceptable durations from one appointment to the next. The uncertainty this causes leads to an even further decline in their health and mental health. Conducting an urgent review into gynaecological waiting times is a must if we are to bring this to an end.
I think, during these debates, the language that we use and the points that we make can make NHS staff feel as if they're the ones to blame. So, let me make one thing absolutely clear: NHS staff aren't the problem. We need more dedicated NHS staff, so that doctors and nurses aren't working more than their contracted hours out of goodwill. We need more dedicated NHS staff to plug the gaps in endoscopy, imaging, pathology and non-surgical oncology. They aren't the problem; they are the solution, and I can't thank them enough for their work. We need to unashamedly support the new Velindre Cancer Centre, not shy away from it or treat it as some sort of profanity. We need to unashamedly support the plans for the centre of true world-class standard in the treatment of all types of cancer care—no ifs, no buts.
I'd like to finish my contribution today with a thank you to Wayne Griffiths, who some of you met earlier this year at the Senedd. As many of you will know, I am a proud support of the Forget Me Not fund, which is a tribute fund in loving memory of Rhian Griffiths, who sadly passed away at the age of 25 in June 2012 from cervical cancer. Rhian's story and her legacy, thanks to her parents, changes lives every day. Let's take inspiration from Rhian, from her parents, from the Forget Me Not fund that celebrates its 10-year anniversary this year, to ensure that we can change the outcomes for women diagnosed with gynaecological cancer in Wales. Diolch.
Bydd un o bob dau ohonom yn datblygu rhyw fath o ganser yn ystod ein hoes. Mae hyn yn anochel yn golygu y bydd pob un ohonom yn teimlo effeithiau canser, ond yn debyg iawn i lawer o afiechydon a chlefydau eraill, diolch i gyllid ymchwil arloesol, nid yw pob diagnosis o ganser yn dedfrydu i farwolaeth. Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol dros y degawdau, gyda chyfraddau goroesi'n dyblu dros y 40 mlynedd diwethaf, ond mae anghydraddoldebau’n parhau, felly mae gwaith i’w wneud o hyd. Mae darllen y cynnig heddiw'n gwneud imi deimlo llawer iawn o dristwch. Perfformiad y llwybr canser gynaecolegol yw'r perfformiad llwybr canser unigol isaf yn ôl safle tiwmor, ac mae cyfraddau goroesi blwyddyn a phum mlynedd ar gyfer canser y groth wedi gostwng yn sylweddol. Mae'r anghydraddoldeb hwn yn annheg, ac nid yw ond yn iawn ein bod yn trafod hyn ar lawr y Siambr gyda'n gilydd yn ystod Mis Ymwybyddiaeth Canser Gynaecolegol.
Os ydym am achub mwy o fywydau, ac os ydym am gyflawni uchelgeisiau’r cynnig heddiw, mae'n rhaid inni gael gwared ar y rhwystrau y mae menywod yn eu hwynebu ar bob carreg filltir ar eu taith gyda chanser. Mae'n gwbl syfrdanol na all 80 y cant o fenywod sy'n gweithio amser llawn gael apwyntiad sgrinio serfigol cyfleus. Os ydym am achub mwy o fywydau, mae angen inni ddiagnosio'n gynnar. Dim ond os yw menywod yn gallu trefnu apwyntiadau pan fo angen y byddwn yn sicrhau bod hyn yn digwydd. I mi, mae'n rhaid mai hon yw’r agwedd bwysicaf ar y cynllun gweithredu ar ganser. Ar ôl cael diagnosis, yn rhy aml, rydym yn clywed straeon gan fenywod sy'n aros am gyfnodau annerbyniol rhwng un apwyntiad a'r nesaf. Mae'r ansicrwydd y mae hyn yn ei achosi yn arwain at ddirywiad pellach yn eu hiechyd a'u hiechyd meddwl. Mae’n hanfodol cynnal adolygiad brys o amseroedd aros gynaecolegol os ydym am ddod â hyn i ben.
Yn y dadleuon hyn, credaf y gall yr iaith a ddefnyddiwn a’r pwyntiau a wnawn wneud i staff y GIG deimlo mai hwy yw’r rhai sydd ar fai. Felly, gadewch imi ddweud un peth yn gwbl glir: nid staff y GIG yw'r broblem. Mae arnom angen mwy o staff ymroddedig yn y GIG, fel nad yw meddygon a nyrsys yn gweithio mwy nag oriau eu contract yn enw ewyllys da. Mae arnom angen mwy o staff ymroddedig yn y GIG i lenwi'r bylchau mewn endosgopi, delweddu, patholeg ac oncoleg anfeddygol. Nid hwy yw'r broblem; hwy yw’r ateb, ac ni allaf ddiolch digon iddynt am eu gwaith. Mae angen inni gefnogi Canolfan Ganser newydd Felindre yn ddiedifar, nid cilio rhagddi na'i thrin fel rhyw fath o reg. Mae angen inni gefnogi, yn ddiedifar, y cynlluniau ar gyfer canolfan sydd o'r safon uchaf ar gyfer ymdrin â phob math o ofal canser—heb os nac oni bai.
Hoffwn orffen fy nghyfraniad heddiw drwy ddiolch i Wayne Griffiths, y cyfarfu rhai ohonoch ag ef yn gynharach eleni yn y Senedd. Fel y gŵyr llawer ohonoch, rwy’n falch o gefnogi cronfa Forget Me Not, cronfa deyrnged er cof am Rhian Griffiths, a fu farw'n 25 oed ym mis Mehefin 2012 o ganser ceg y groth. Mae stori Rhian a’r hyn y mae'n ei adael ar ei hôl, diolch i’w rhieni, yn newid bywydau bob dydd. Gadewch i Rhian, ei rhieni, a chronfa Forget Me Not, sy’n dathlu ei phen-blwydd yn 10 oed eleni, ein hysbrydoli i sicrhau y gallwn newid y canlyniadau i fenywod sy’n cael diagnosis o ganser gynaecolegol yng Nghymru. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. I'd like to thank Russell and the Conservatives for bringing forward another important debate on cancer services. I'd like to thank others, also, for their really powerful and thoughtful contributions to this debate.
As we emerge from the impact of the pandemic, we must continue to focus on recovery in cancer services and look to minimise any impact on outcomes. We've set out in a number of plans the work we are doing to support cancer services, and we are giving this significant and ongoing focus in our discussions with health boards. Frankly, we're not doing well enough yet, and I'm very well aware that we've got a long way to go on this. Much of what's been discussed today applies across many types of cancers, but I think it's right, during Gynaecological Cancer Awareness Month, that we focus on cancers of the ovary, uterus, cervix and some of the rarer types, such as vulval and vaginal.
I know that survival rates for cancer of the uterus have dropped in recent figures, although we have seen improvements for ovarian and for cervical cancer. It's really important that people with concerns about cancer come forward early to see their GP, and we must not be embarrassed to talk about these conditions and to seek help. I also encourage people eligible to take part in cervical screening or the HPV vaccination programme, as prevention is the very best approach.
I've heard loud and clear what some of you have said about the need to make sure that those screenings are available to women at convenient times. I understand that it can be challenging for working-age women to make appointments around their work commitments, so we're going to look and we're going to learn from England about the potential to introduce self-sampling. I agree that NHS Wales's performance in relation to gynaecological cancers in particular is not what it should be and it's certainly not what I expect to see. The service is working hard to address this, putting in additional clinics, streamlining pathways and looking for new ways to deliver services. In July alone, 1,561 people entered this particular cancer pathway, and during the same month—the same month—1,256 people on this cancer pathway were given the all clear. So, work is going on and people are getting through the system, but it's not enough. Seventy-six people started their definitive first cancer treatment for these conditions in July.
Now, we're still in a pandemic situation and, even though the direct impact on services is receding, we still have the indirect consequences of earlier waves of the pandemic with us—people who perhaps delayed presenting with concerns are now seeking help on top of those who would ordinarily be coming forward at this time. And what's happening is that that's resulting in significantly larger numbers of people requiring investigation—roughly around 11 per cent more for gynaecological cancers since January.
Now, our NHS teams at the diagnostic and treatment stages are struggling to get through the number of referrals that we're now seeing and have been seeing for many, many months. And, as we all know, we can't just magic up additional trained specialist nurses, radiologists, gynaecologists, surgeons and oncologists. We have the workforce that we entered the pandemic with. Although we are training more specialists in areas like oncology and radiology, it's going to take several years to see the benefit of this extra staffing capacity. In the meantime, we're training people in advanced practice roles to alleviate some of these pressures. And, of course, as cancer referrals go through generic diagnostic and out-patient services, we're prioritising cancer care over other conditions due to the clinical urgency involved.
Diolch yn fawr. Hoffwn ddiolch i Russell a’r Ceidwadwyr am gyflwyno dadl bwysig arall ar wasanaethau canser. Hoffwn ddiolch i eraill hefyd am eu cyfraniadau pwerus a meddylgar iawn i'r ddadl hon.
Wrth inni ddod dros effaith y pandemig, mae'n rhaid inni barhau i ganolbwyntio ar adferiad mewn gwasanaethau canser a cheisio lleihau unrhyw effaith ar ganlyniadau. Rydym wedi nodi, mewn nifer o gynlluniau, y gwaith a wnawn i gefnogi gwasanaethau canser, ac rydym yn canolbwyntio'n agos ac yn barhaus ar hyn yn ein trafodaethau gyda byrddau iechyd. A dweud y gwir, nid ydym yn gwneud yn ddigon da eto, ac rwy'n ymwybodol iawn fod llawer gennym ar ôl i'w wneud ar hyn. Mae llawer o’r hyn sydd wedi’i drafod heddiw yn berthnasol i sawl math o ganser, ond credaf ei bod yn iawn, yn ystod Mis Ymwybyddiaeth Canser Gynaecolegol, ein bod yn canolbwyntio ar ganserau’r ofari, y groth, ceg y groth a rhai o’r mathau mwy prin, megis canserau'r fwlfa a’r wain.
Gwn fod cyfraddau goroesi ar gyfer canser y groth wedi gostwng yn y ffigurau diweddar, er ein bod wedi gweld gwelliannau ar gyfer canser yr ofari a chanser ceg y groth. Mae'n bwysig iawn fod pobl sydd â phryderon ynghylch canser yn mynd i weld eu meddyg teulu'n gynnar, ac mae'n rhaid inni beidio â theimlo cywilydd wrth siarad am y cyflyrau hyn a cheisio cymorth. Rwyf hefyd yn annog pobl sy’n gymwys i wneud defnydd o wasanaethau sgrinio serfigol neu'r rhaglen frechu rhag HPV, gan mai atal yw’r dull gorau oll.
Rwyf wedi clywed yn glir yr hyn y mae rhai ohonoch wedi’i ddweud am yr angen i sicrhau bod y gwasanaethau sgrinio hynny ar gael i fenywod ar adegau cyfleus. Rwy’n deall y gall fod yn heriol i fenywod o oedran gweithio wneud apwyntiadau o amgylch eu hymrwymiadau gwaith, felly rydym yn mynd i edrych ac rydym yn mynd i ddysgu gan Loegr am y potensial i gyflwyno hunan-samplu. Rwy'n cytuno nad yw perfformiad GIG Cymru mewn perthynas â chanserau gynaecolegol yn enwedig gystal ag y dylai fod, ac yn sicr, nid yw cystal â'r hyn rwy'n disgwyl ei weld. Mae'r gwasanaeth yn gweithio'n galed i fynd i'r afael â hyn, gan gynnal clinigau ychwanegol, symleiddio llwybrau a chwilio am ffyrdd newydd o ddarparu gwasanaethau. Ym mis Gorffennaf yn unig, ymunodd 1,561 o bobl â’r llwybr canser penodol hwn, ac yn yr un mis—yr un mis—cafodd 1,256 o bobl ar y llwybr canser wybod nad oedd canser arnynt. Felly, mae gwaith yn mynd rhagddo ac mae pobl yn mynd drwy'r system, ond nid yw hynny'n ddigon. Dechreuodd 76 o bobl eu triniaeth canser ddiffiniol gyntaf ar gyfer y cyflyrau hyn ym mis Gorffennaf.
Nawr, rydym yn dal i fod mewn pandemig, ac er bod yr effaith uniongyrchol ar wasanaethau'n cilio, mae canlyniadau anuniongyrchol tonnau cynharach y pandemig gyda ni o hyd—mae pobl a oedd efallai wedi oedi cyn lleisio pryderon bellach yn ceisio cymorth, yn ychwanegol at y rheini a fyddai fel arfer yn lleisio pryderon ar yr adeg hon. A'r hyn sy'n digwydd yw bod hynny'n arwain at niferoedd sylweddol uwch o bobl angen archwiliad—oddeutu 11 y cant yn uwch ar gyfer canserau gynaecolegol ers mis Ionawr.
Nawr, mae timau ein GIG ar y camau diagnosis a thriniaeth yn ei chael hi'n anodd ymdopi â'r nifer o atgyfeiriadau yr ydym yn eu gweld yn awr ac wedi bod yn eu gweld ers misoedd lawer. Ac fel y gŵyr pob un ohonom, ni allwn greu radiolegwyr, gynaecolegwyr, llawfeddygon, oncolegwyr a nyrsys arbenigol hyfforddedig ychwanegol allan o unman. Mae gennym y gweithlu a oedd gennym ar ddechrau'r pandemig. Er ein bod yn hyfforddi mwy o arbenigwyr mewn meysydd fel oncoleg a radioleg, mae'n mynd i gymryd sawl blwyddyn i weld budd y capasiti staffio ychwanegol hwn. Yn y cyfamser, rydym yn hyfforddi pobl mewn rolau ymarfer uwch i leddfu rhywfaint o'r pwysau. Ac wrth gwrs, wrth i atgyfeiriadau canser fynd drwy wasanaethau diagnostig a chleifion allanol generig, rydym yn blaenoriaethu gofal canser dros gyflyrau eraill oherwydd y brys clinigol sydd ynghlwm wrth hyn.
Ond, mae yna realiti i hyn i gyd. Mae'n mynd i gymryd amser i adfer, amser i dyfu ein gweithlu ac amser i gyrraedd lle mae angen inni fod. Nawr, dwi'n ymwybodol o safbwynt gwasanaethau canser nad yw'r amser hwnnw ar gael i bobl bob amser, ac nid gofyn i bobl i fod yn amyneddgar ydw i ond ceisio egluro beth sy'n achosi'r broblem a sut rŷn ni'n mynd i adfer y sefyllfa.
Gallaf i eich sicrhau nad oes angen adolygiad o amseroedd aros canser gynaecolegol. Rŷn ni'n edrych ar y data bob mis ar sail Cymru gyfan a gyda byrddau iechyd unigol. Rŷn ni'n trafod y perfformiad o ran canser gyda'r byrddau iechyd yn aml ym mhob un o'r fforymau atebolrwydd perthnasol. Mae'r byrddau iechyd yn deall y ffocws dwi'n disgwyl ei weld ar hwn. Mae rhai arwyddion bod perfformiad yn gwella, ac mae'n bwysig nodi hefyd fod tua 94 y cant o bobl sydd ar lwybr canser yn cael gwybod nad oes ganddyn nhw ganser. Os ydyn ni'n ystyried pawb sydd ar lwybr canser gynaecolegol, y rhai sy'n cael gwybod nad oes ganddyn nhw ganser a'r rhai sydd angen triniaeth, yr amser aros canolrif ar y llwybr i gleifion gael gwybod a oes ganddyn nhw ganser ai peidio yw 36 diwrnod.
Byddaf i'n cynnal uwchgynhadledd o uwchreolwyr a chlinigwyr canser o bob cwr o Gymru ar 12 Hydref er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i adfer ein gwasanaethau.
But, there is a reality to all of this. It's going to take time to recover, time to grow our workforce and to reach where we need to be. Now, I'm aware in terms of cancer services that time is not always available to people, and I'm not asking people to be patient, but I am seeking to explain what's causing the problem and how we're going to restore the situation.
I can assure you that there is no need for a review of gynaecological waiting times. We look at the data on a monthly basis, on an all-Wales basis, and with individual health boards. We discuss cancer performance with health boards regularly in every one of the relevant fora, and the health boards understand the focus that I expect to see on this issue. There are some signs that performance is improving, and it's important to note, too, that around 94 per cent of the people on a cancer pathway are informed that they don't have cancer. If we consider everyone on a gynaecological cancer pathway, those who are informed that they don't have cancer and those who need treatment, the median waiting time for the pathway to discover whether they have been diagnosed with cancer or not is 36 days.
I will hold a summit of senior managers and cancer clinicians from all parts of Wales on 12 October in order to ensure that we are doing everything within our power to restore our services.
So, I am holding a summit, a cancer summit, on 12 October, and I can assure you that I am now going to make sure that I put on that agenda gender-related cancer breakdowns just to make sure that we're not seeing a difference in the way that different cancers are being considered.
Felly, rwy’n cynnal uwchgynhadledd, uwchgynhadledd canser, ar 12 Hydref, a gallaf roi sicrwydd i chi y byddaf yn sicrhau fy mod yn rhoi dadansoddiadau o ganser ar sail rhywedd ar yr agenda honno er mwyn sicrhau nad ydym yn gweld gwahaniaeth yn y ffordd y caiff gwahanol ganserau eu hystyried.
Dwi'n fwy na pharod i roi sylw arbennig i wella'r gwaith o gynllunio gweithlu canser ac i ystyried a yw ein darpariaeth ar gyfer y gweithlu yn ddigonol. A dwi'n bwriadu cyflwyno cynllun gweithredu gwasanaethau canser y gwasanaeth iechyd yn ystod yr wythnosau nesaf.
I am more than willing to give particular attention to improving the work on workforce development for cancer and whether our provision for the workforce is sufficient. I intend to introduce a cancer service action plan for the NHS over the next few weeks.
So, the plan for the cancer services will be published in the next few weeks.
Felly, bydd y cynllun ar gyfer y gwasanaethau canser yn cael ei gyhoeddi yn yr ychydig wythnosau nesaf.
Ac yn y cynllun yma, byddaf i'n nodi yn fanylach sut rŷn ni'n cyflawni'r disgwyliad a nodwyd yn y datganiad ansawdd ar gyfer canser a'n cynllun trawsnewid gofal sydd wedi'i gynllunio. Rŷn ni hefyd wedi cyflwyno cynllun gweithredu ar iechyd menywod i sicrhau ein bod yn diwallu anghenion gofal iechyd penodol menywod yng Nghymru.
And in this plan, I will set out in more detail how we will deliver against the expectation set out in the quality statement for cancer and the care transformation programme that is planned. We will also introduce an action plan on women's health in order to ensure that we meet the particular health and care needs of women in Wales.
So, just in answer, specifically in terms of how this is going to be built into the women's plan, this is a bottom-up approach. There's a consultation that's going on asking women to contribute: what is it that we should be putting in in that women's healthcare plan for the future? And so, that is a bottom-up approach, so if people want this to be on the agenda as well, to make sure that people are feeding into that, but I will certainly be making sure that it's something that we consider.
Felly, i ateb yn benodol ynglŷn â sut y mae hyn yn mynd i gael ei gynnwys yn y cynllun menywod, mae hwn yn ddull gweithredu o'r gwaelod i fyny. Mae ymgynghoriad yn mynd rhagddo sy'n gofyn i fenywod gyfrannu: beth y dylem ei gynnwys yn y cynllun gofal iechyd menywod ar gyfer y dyfodol? Ac felly, mae hwnnw'n ddull gweithredu o'r gwaelod i fyny, felly os yw pobl am i hyn fod ar yr agenda hefyd, i sicrhau bod pobl yn cyfrannu at hynny, ond byddaf yn bendant yn sicrhau ei fod yn rhywbeth yr ydym yn ei ystyried.
Mae cymaint i'w wneud, a dwi'n gwybod bod ein rheolwyr a'n clinigwyr ymroddedig yn gwneud popeth o fewn eu gallu i ddiwallu anghenion pobl. Dyw codi'r pryderon hyn o ran systemau ddim yn feirniadaeth o gwbl o'u hymdrechion na'u hymroddiad nhw, a gallaf i eich sicrhau fy mod i'n gwneud popeth o fewn fy ngallu i i roi ffocws haeddiannol i hyn.
There is so much to be done, and I know that our committed managers and clinicians are doing everything within their power to meet people's needs. Raising these concerns in terms of systems is no criticism at all of their efforts or their commitment, and I can assure you that I'm doing everything within my power to place a deserved focus on this.
Russell said that this is not a party political issue. I can assure you that I don't think it's a party political issue, and that's why we, like you, want to see an improvement in the system and that's why we in the Government and on the Labour benches will be supporting this motion.
Dywedodd Russell nad yw hwn yn fater pleidiol wleidyddol. Gallaf roi sicrwydd i chi nad wyf yn meddwl ei fod yn fater pleidiol wleidyddol, a dyna pam ein bod ni, fel chithau, am weld gwelliant yn y system, a dyna pam y byddwn ni yn y Llywodraeth ac ar feinciau Llafur yn cefnogi’r cynnig hwn.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl.
I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I would like to thank my colleague, Russ George MS, for introducing this important debate, and those across the Chamber for their really important contributions in what is a hugely important issue for women. Cancer of any type is an awful affliction that already takes far too many lives, with Public Health Wales noting that cancer has become the main cause of mortality since 2016, even including the shocking times that we went through with the COVID-19 pandemic.
As other colleagues have already noted, approximately 12,000 women are diagnosed with gynaecological cancer every year in Wales, resulting in the tragic deaths of 470 people annually. And that's why it was an important point that you made, James, that these are people's mothers, sisters, daughters or other relatives—470 families a year whose lives are irreparably damaged by this awful, awful disease. Gynaecological cancer, of course, is a massive problem right across the UK, but I'm afraid that it is worse here in Wales. Russ George highlighted the concerns—[Interruption.]
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i’m cyd-Aelod, Russ George AS, am gyflwyno’r ddadl bwysig hon, a’r rheini ar draws y Siambr am eu cyfraniadau gwirioneddol bwysig i fater hynod bwysig i fenywod. Mae canser o unrhyw fath yn gystudd ofnadwy sydd eisoes yn cymryd gormod lawer o fywydau, gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru yn nodi bod canser wedi dod yn brif achos marwolaethau ers 2016, hyd yn oed gan gynnwys yr amseroedd brawychus y buom drwyddynt gyda'r pandemig COVID-19.
Fel y mae cyd-Aelodau eraill eisoes wedi'i nodi, mae oddeutu 12,000 o fenywod yn cael diagnosis o ganser gynaecolegol bob blwyddyn yng Nghymru, gan arwain at farwolaethau trasig 470 o bobl bob blwyddyn. A dyna pam fod y pwynt a wnaethoch yn bwysig, James, fod y rhain yn famau, chwiorydd, merched neu berthnasau eraill i bobl—470 o deuluoedd y flwyddyn y mae eu bywydau wedi'u niweidio'n anadferadwy gan y clefyd ofnadwy hwn. Mae canser gynaecolegol, wrth gwrs, yn broblem enfawr ledled y DU, ond mae arnaf ofn ei fod yn waeth yma yng Nghymru. Tynnodd Russ George sylw at y pryderon—[Torri ar draws.]
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
I just think that one of the issues that nobody's mentioned that needs mentioning and putting on the record is the link between obesity and cancer. And we do have higher rates of obesity in Wales than in England, and that has to be one of the factors that we need to bear in mind when we're endeavouring to reduce cancer rates.
Credaf mai un o’r pethau nad oes unrhyw un wedi’i grybwyll ac sydd angen ei grybwyll a’i gofnodi yw’r cysylltiad rhwng gordewdra a chanser. Ac mae gennym gyfraddau uwch o ordewdra yng Nghymru nag yn Lloegr, ac mae'n rhaid bod hynny'n un o'r ffactorau y mae angen inni eu cadw mewn cof pan fyddwn yn ymdrechu i ostwng cyfraddau canser.
Yes. You make a really valid point. I know that when we've done inquiries into obesity in children, we have some of the most shockingly worrying statistics. So, yes, you make a valid point.
Russ George highlighted concerns that we as a group have had these concerns over the past two years and the need that has arisen, and that it's obvious that more tests are part of the solution. According to Cancer Research UK, the incidence rate for gynaecological cancer is significantly higher in Wales, with 72 cases per 100,000 women, compared to the UK average of 68. If that wasn't bad enough, it's been pointed out today that the mortality rate for this cancer is significantly much higher with 26 deaths per 100,000 women, compared to the UK average of 24. And, Jenny, the fact that you recognise that women-related cancers are a major concern, and there is a need for greater prevention, and recognising themselves—we should all, as women, know what to look for, what is normal, what is not normal.
But it isn’t just incidence and deaths in Wales that we're worried about; it's also the waiting times. We understand the impact that the pandemic has had on the provision of services in the NHS, but we know—Rhun made a very valid point that we had some of these problems in our health system prior to the pandemic. In July of this year, only 34 per cent of these cancers met the suspected cancer pathway target of 62 days from suspicion to treatment, compared to 40 per cent in February. So, it’s really worrying that, as we speak, we're seeing a downward spiral. Joyce Watson raised very valid concerns about HPV, and whilst there's been a breakthrough in the vaccines, there are still concerns, going forward. The Welsh Government's own target of 75 per cent and the responsibility for very long waiting times for cancer treatment does lie with the Welsh Government, and I've been really heartened, actually, Minister, to see that you've really listened and taken on board all the comments that the Welsh Conservatives have made, in particular about the immediate introduction of a cancer action plan. And how heartening, again, it is to hear that you are going to be implementing that and quite soon.
We need to ensure that workforce plans for cancer specialists have a focus on gynaecological health, as it does appear that these gynaecological cancers are slipping through the net when it comes to treatment. Other colleagues have stated that the Welsh Government's cancer quality statement really does need to be more clear, with Wales having the largest cancer specialist gap in the UK. I actually echo calls from colleagues for the Welsh Government and Healthcare Inspectorate Wales to work towards a substantial increase in training places, with rapid diagnostic cancer centres rolled out nationwide so that we can ensure that these cancers are detected much earlier. Natasha Asghar, my colleague, pleaded that we need these services more locally and the need to bring forward true equality for women in terms of healthcare. Unfortunately, cancer may always be a scourge on our existence, but it doesn't have to be as bad as it currently is. I believe, after this debate today, that you are taking these concerns forward. It's heartening to hear that you are supporting our motion today—thank you for that, and I say that on behalf of all the group. Buffy Williams, your contribution and mention of the Forget Me Not fund was very relevant indeed. Buffy's not here, but wherever you are.
Anyway, thank you, Minister. Thank you, Deputy Presiding Officer. Thank you for all your contributions, and thank you to my group for introducing this debate. Thank you.
Ie. Rydych yn gwneud pwynt dilys iawn. Pan fyddwn yn gwneud ymchwiliadau i ordewdra ymhlith plant, gwn fod gennym rai o'r ystadegau mwyaf gofidus. Felly, rydych chi'n gwneud pwynt dilys.
Tynnodd Russ George sylw at bryderon ein bod ni fel grŵp wedi bod â'r pryderon hyn dros y ddwy flynedd ddiwethaf a’r angen sydd wedi codi, a’i bod yn amlwg fod mwy o brofion yn rhan o’r ateb. Yn ôl Ymchwil Canser y DU, mae’r gyfradd o achosion canser gynaecolegol yn sylweddol uwch yng Nghymru, gyda 72 o achosion fesul 100,000 o fenywod, o gymharu â chyfartaledd y DU o 68. Fel pe na bai hynny’n ddigon drwg, nodwyd heddiw fod y gyfradd farwolaethau ar gyfer y canser hwn yn sylweddol uwch, gyda 26 o farwolaethau fesul 100,000 o fenywod, o gymharu â chyfartaledd y DU o 24. A Jenny, mae’r ffaith eich bod yn cydnabod bod canserau sy’n gysylltiedig â menywod yn bryder mawr, a bod angen mwy o atal, a gallu nodi arwyddion eu hunain—dylem oll, fel menywod, wybod beth i edrych amdano, beth sy'n normal, beth nad yw'n normal.
Ond nid cyfraddau achosion a marwolaethau yng Nghymru yw'r unig bethau yr ydym yn poeni amdanynt, ond yr amseroedd aros hefyd. Rydym yn deall yr effaith y mae’r pandemig wedi’i chael ar ddarpariaeth gwasanaethau yn y GIG, ond fe wyddom—gwnaeth Rhun bwynt dilys iawn fod rhai o’r problemau hyn yn bodoli yn ein system iechyd cyn y pandemig. Ym mis Gorffennaf eleni, dim ond 34 y cant o’r canserau hyn a gyrhaeddodd y targed ar gyfer llwybr lle'r amheuir canser o 62 diwrnod rhwng y pwynt amheuaeth a thriniaeth, o gymharu â 40 y cant ym mis Chwefror. Felly, mae'n peri cryn bryder, wrth inni siarad, ein bod yn gweld tuedd am i lawr. Cododd Joyce Watson bryderon dilys iawn am HPV, ac er bod datblygiadau wedi bod gyda'r brechlynnau, mae pryderon yn bodoli o hyd, wrth symud ymlaen. Mae targed Llywodraeth Cymru ei hun o 75 y cant a’r cyfrifoldeb am amseroedd aros hir iawn ar gyfer triniaeth canser ar ysgwyddau Llywodraeth Cymru, ac rwyf wedi fy nghalonogi’n fawr, a dweud y gwir, Weinidog, wrth weld eich bod wedi gwrando ac wedi derbyn yr holl sylwadau a wnaeth y Ceidwadwyr Cymreig, yn enwedig ynghylch cyflwyno cynllun gweithredu ar ganser ar unwaith. Ac unwaith eto, mae'n galonogol clywed eich bod yn mynd i'w roi ar waith a hynny cyn bo hir.
Mae angen inni sicrhau bod cynlluniau’r gweithlu ar gyfer arbenigwyr canser yn canolbwyntio ar iechyd gynaecolegol, gan yr ymddengys bod y canserau gynaecolegol hyn yn llithro drwy’r rhwyd mewn perthynas â thriniaeth. Mae cyd-Aelodau eraill wedi datgan bod gwir angen i ddatganiad ansawdd Llywodraeth Cymru ar gyfer canser fod yn gliriach, gan mai yng Nghymru y mae'r prinder mwyaf o arbenigwyr canser yn y DU. Mewn gwirionedd, rwy'n adleisio galwadau gan gyd-Aelodau ar Lywodraeth Cymru ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru i weithio tuag at gynnydd sylweddol mewn lleoedd hyfforddi, gyda chanolfannau canser diagnostig cyflym yn cael eu cyflwyno ledled y wlad fel y gallwn sicrhau bod y canserau hyn yn cael eu canfod yn llawer cynharach. Dadleuodd Natasha Asghar, fy nghyd-Aelod, fod arnom angen y gwasanaethau hyn yn fwy lleol, ynghyd â’r angen i gyflwyno gwir gydraddoldeb i fenywod mewn gofal iechyd. Yn anffodus, efallai y bydd canser bob amser yn bla ar ein bodolaeth, ond nid oes raid iddo fod cynddrwg ag y mae ar hyn o bryd. Ar ôl y ddadl hon heddiw, rwy'n credu y byddwch yn bwrw ymlaen â’r pryderon hyn. Mae’n galonogol clywed eich bod yn cefnogi ein cynnig heddiw—diolch am hynny, a dywedaf hynny ar ran y grŵp i gyd. Buffy Williams, roedd eich cyfraniad a’ch cyfeiriad at gronfa Forget Me Not yn berthnasol iawn yn wir. Nid yw Buffy yma, ond lle bynnag yr ydych.
Beth bynnag, diolch, Weinidog. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch am eich holl gyfraniadau, a diolch i fy ngrŵp am gyflwyno’r ddadl hon. Diolch.
[Anghlywadwy.]—a ddylid derbyn y cynnig? Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Nid oes unrhyw bleidleisiau y prynhawn yma.
There are no votes to be taken this afternoon.
Felly, symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer gyntaf heddiw. Galwaf ar Joel James i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo—Joel James.
So, we will now move on to our first short debate today, and I call on Joel James to speak to the topic that he has chosen—Joel James.
And if Memebers are leaving, please do so quietly.
Ac os oes Aelodau'n gadael, gwnewch hynny'n dawel os gwelwch yn dda.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'm delighted to see that I've drawn such a crowd for my debate on water, so it's brilliant. I'd just like to confirm that I've agreed to give Mike Hedges and Sam Kurtz a minute of my time. I wanted to raise this debate today on water issues in Wales for a variety of reasons, the overarching one being that I believe that, as a Senedd, we don't pay enough attention to the challenges faced by the water industry in this country. Namely, in maintaining the affordability of bills and the intricate part that it plays in land and waterway management.
As we all know in this Chamber, household and business energy bills are not the only utility bills affected by the unprecedented rise in wholesale energy costs. The water industry not only faces higher energy costs itself, but it's very often the first bill that goes unpaid as consumers struggle to meet costs. The water industry therefore faces a disproportionate challenge, in that its costs are going up and its revenue is exposed to volatility and decline, which ultimately then pushes bills up for other customers. This is important, not only because of the impact to household and business finances, but because of the long-term implications that it has for the water sector. Due to climate change and population growth, among other factors, we cannot ignore the needs of the water sector in terms of appropriate legislation and the requirement to drive behavioural change among our population. In order to better use our natural resources, we need to think more carefully about sustainable water usage and the effects that sewage overflows are having on our river water quality and natural environment.
In Wales, out of the 1.37 million households that we have, a staggering 175,000 face water poverty, meaning that over 5 per cent of their household income, after housing costs, is spent on their water bills. Of those 175,000 households, only 35 per cent receive financial support to pay their water bills, leaving an estimated 114,000 households struggling to pay their water bills. Joint research from the Consumer Council for Water and Ofwat, published earlier this year, found that one third of customers struggle to pay bills fairly frequently, and this is a huge problem that is being compounded by the unprecedented rise in energy costs and the rise in interest rates and inflation. Affordability schemes at present are different for each water company in Wales, and this does present problems, as there is an almost postcode lottery as to whether or not you are eligible for support and by how much.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o weld fy mod wedi denu tyrfa o'r fath ar gyfer fy nadl ar ddŵr, felly mae hynny'n wych. Hoffwn gadarnhau fy mod wedi cytuno i roi munud o fy amser i Mike Hedges a Sam Kurtz. Roeddwn am godi’r ddadl hon heddiw ar faterion dŵr yng Nghymru am amryw o resymau, a’r prif reswm oedd am fy mod yn credu nad ydym, fel Senedd, yn rhoi digon o sylw i’r heriau a wynebir gan y diwydiant dŵr yn y wlad hon. Yn benodol, o ran cynnal fforddiadwyedd biliau a’r rhan gymhleth y mae’n ei chwarae yn y gwaith o reoli tir a dyfrffyrdd.
Fel y gŵyr pob un ohonom yn y Siambr hon, nid biliau ynni cartrefi a busnesau yw’r unig filiau cyfleustodau y mae’r cynnydd digynsail mewn costau ynni cyfanwerthol yn effeithio arnynt. Nid yn unig fod y diwydiant dŵr yn wynebu costau ynni uwch ei hun, ond yn aml iawn, hwnnw yw'r bil cyntaf sy'n mynd heb ei dalu pan fo defnyddwyr yn ei chael hi'n anodd talu costau. Mae’r diwydiant dŵr felly’n wynebu her anghymesur, yn yr ystyr fod ei gostau’n cynyddu a’i refeniw'n agored i ansefydlogrwydd a dirywiad, sydd yn y pen draw yn cynyddu biliau i gwsmeriaid eraill. Mae hyn yn bwysig, nid yn unig oherwydd yr effaith ar gyllid cartrefi a busnesau, ond oherwydd y goblygiadau hirdymor i’r sector dŵr. O ganlyniad i newid hinsawdd a thwf y boblogaeth, ymhlith ffactorau eraill, ni allwn anwybyddu anghenion y sector dŵr o ran deddfwriaeth briodol a’r gofyniad i ysgogi newid ymddygiad ymhlith ein poblogaeth. Er mwyn gwneud gwell defnydd o’n hadnoddau naturiol, mae angen inni feddwl yn fwy gofalus am ddefnyddio dŵr yn gynaliadwy a’r effeithiau y mae gorlif carthffosiaeth yn eu cael ar ansawdd dŵr ein hafonydd a’n hamgylchedd naturiol.
Yng Nghymru, o’r 1.37 miliwn o aelwydydd sydd gennym, mae nifer syfrdanol, 175,000, yn wynebu tlodi dŵr, sy’n golygu bod dros 5 y cant o incwm eu haelwyd, ar ôl costau tai, yn cael ei wario ar eu biliau dŵr. O’r 175,000 o aelwydydd hynny, dim ond 35 y cant sy’n cael cymorth ariannol i dalu eu biliau dŵr, gan olygu bod 114,000 amcangyfrifedig o aelwydydd yn ei chael hi'n anodd talu eu biliau dŵr. Canfu ymchwil ar y cyd gan y Cyngor Defnyddwyr Dŵr ac Ofwat, a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, fod traean o gwsmeriaid yn ei chael hi'n anodd talu biliau’n weddol aml, ac mae hon yn broblem enfawr sy’n cael ei gwaethygu gan y cynnydd digynsail mewn costau ynni a’r cynnydd mewn cyfraddau llog a chwyddiant. Ar hyn o bryd, mae cynlluniau fforddiadwyedd yn wahanol ar gyfer pob cwmni dŵr yng Nghymru, ac mae hyn yn creu problemau, gan fod gennym loteri cod post, bron â bod, o ran eich cymhwystra i gael cymorth ai peidio, a faint.
As such, CCW, previously known as the Consumer Council for Water, is therefore calling on both the Welsh and UK Governments to implement a single water affordability scheme to cover England and Wales, to ensure that nobody struggles to pay their water bill. And I would like to take this opportunity to encourage the Welsh Government to support a universal affordability scheme right across England and Wales, and to work with CCW, the Department for Environment, Food and Rural Affairs and the UK Government in helping to achieve this. I am aware that the UK Government has established a working group to explore the viability of a single water affordability scheme and are planning to consult on the proposal, with the proposed scheme being funded from a central pot and helping to ensure that costs do not fall disproportionately on those geographical areas with the biggest water poverty problems, such as Wales. In fact, modelling suggests that a single industry scheme would be likely to reduce current average cross-subsidies on water bills in Wales, whilst delivering more comprehensive support, and I would therefore advocate in the strongest possible terms for Welsh Government Ministers to fully engage with this consultation and proposal.
In addition to this affordability scheme, I'd also like to urge this Government to encourage water companies in Wales to launch co-ordinated campaigns at a national level to inform people of the support that is already available to them, and to make water-related assistance more visible through other advisory agencies, such as the citizens advice bureaux. I believe that this would be a valuable step in helping people across Wales, especially since evidence has shown that people who are struggling with debt and are financially vulnerable take on average over two years to seek help and, as a result, their financial troubles very often manifest into mental health issues. In many cases, these struggles could have been avoided with earlier intervention and an awareness of the affordability and debt write-off schemes that are available to them. I would like to remind this Government and Members here that it's in everyone's interest that those struggling to pay water bills get the help and support they need as quickly as possible, not only because it helps them to alleviate the worry and stress that comes with struggling to afford bills and manage household finances, but because the debt that they incur is often reclaimed by water companies through higher bills to other customers, who may themselves be struggling as well.
Turning to land and waterway management and issues affecting our natural environment, like climate change, we know that water companies have a duty of care to maintain and look after parts of our natural environment, and the money that's needed to do this comes from bill revenue. If a situation is created whereby water companies are starved of revenue because of too high a debt write-off, then it reduces the money available for companies to manage assets, which can unfortunately lead to many of the environmental issues we are hearing in this Chamber. In Wales, and across the United Kingdom, substantial investment in water and sewerage networks is needed to ensure that they can withstand the pressures of a changing climate and growing population, for the development of new sources of water and to continue to reduce leakage and wastage from the network. It is imperative that people on low incomes have the support they need to keep bills affordable.
As my colleague Peter Fox pointed out in his question to the First Minister last week, Wales is now officially in drought following the driest five-month period in 40 years, which saw Wales receive just 61 per cent of its expected annual rainfall between March and July. As a population, we therefore need to think very carefully about how we use water. The National Infrastructure Commission England, NIC, recommends that, in order to address the growing gap between supply and demand, one third of water demand can be reduced by helping and encouraging people to change their behaviour and use less water. The NIC also suggests that reducing water could be the most cost-effective action taken to adapt to climate change, and the introduction of universal smart metering would be cost neutral. I would therefore challenge the Welsh Government to ensure that NRW's drought-planning measures include public communication and education on how best to use water, especially since we are likely to experience drought weather more often, and ask them to highlight any initiatives they are planning for the future. Moreover, I would also like to support CCW's call for a thorough assessment of water resources in Wales and the resilience of supply infrastructure, and for this to be prioritised in future National Infrastructure Commission for Wales work programmes.
I believe that, in Wales, there is an undercurrent of public opinion that considers water as excessively abundant and, therefore, we do not need to be mindful of any supply issues. However, this is not necessarily the case. Although Wales is a nation where we have plenty of rainfall, we do not have the capacity to store large amounts of water, because, historically, we have never needed to. Unless we are going to spend vast sums of money increasing our water retention capability, we need to prioritise changing public behaviour and attitudes.
The Welsh Government, in my mind, needs to pay more attention to exploring ways in which people can be encouraged to reduce demand on supplies by helping consumers to change their behaviour. To complement this, I believe more can be done to encourage innovation and provide further water-efficient products, which will make it easier for people to save water.
I would further like to ask the Welsh Government how they have pressed water companies to accelerate response times to visible leaks. This is particularly important at a time when people are being asked to conserve water because rainfall rates have been low. Showing a determination to address leakage will help encourage people to make everyday changes to their own water use.
As my final point, I want to briefly discuss river water quality and storm overflows. This is not just a Welsh problem but one that affects the United Kingdom as a whole, and I believe that it is imperative that we have a collaborative working approach with the UK Government and all water companies to improve water quality and, in particular, stop overflow of sewage into rivers.
Despite the numerous explanations as to why storm overflows are a necessary part of sewerage infrastructure and a comparatively low number of events, I cannot believe that, in the twenty-first century, we are still polluting our rivers and coastal waters with sewage. Not only is this harmful to the environment and potentially dangerous to bathers, but the perception that it gives to tourists and the Welsh population is that we do not care about our environment, which, as we all know, cannot be further from the truth.
With increasing public interest in the impact of storm overflows on environmental water quality, I believe that the Minister should support the National Infrastructure Commission in extending its work in reviewing a raft of recommendations for the improvement of waste water infrastructure resilience, with the outcome of alleviating flood risk for our communities, ensuring resilient sewerage services and protecting the natural environment, whilst also preserving local economies.
I would like to conclude my contribution by saying that we have some serious challenges to the water industry in Wales, both in terms of helping people to afford their bills and in upgrading the water and sewerage network to provide greater resilience against climate changes and to reduce the impact of sewage on our environment. Whilst I recognise that a lot of very good work goes on, we nonetheless need to be mindful that there needs to be greater purpose in that work and an urgency in its delivery. Thank you, Dirprwy Lywydd.
Felly, mae CCW, a arferai gael ei alw'n Gyngor Defnyddwyr Dŵr, yn galw ar Lywodraethau Cymru a'r DU i weithredu cynllun fforddiadwyedd dŵr unigol ar gyfer Cymru a Lloegr, er mwyn sicrhau nad oes neb yn ei chael hi'n anodd talu eu bil dŵr. Ac fe hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i annog Llywodraeth Cymru i gefnogi cynllun fforddiadwyedd cyffredinol ledled Cymru a Lloegr, ac i weithio gyda'r Cyngor Defnyddwyr Dŵr, Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, a Llywodraeth y DU i helpu i gyflawni hyn. Rwy'n ymwybodol fod Llywodraeth y DU wedi sefydlu gweithgor i archwilio hyfywedd cynllun fforddiadwyedd dŵr unigol, ac yn bwriadu ymgynghori ar y cynnig, gyda'r cynllun arfaethedig yn cael ei ariannu o gronfa ganolog ac yn helpu i sicrhau nad yw'r costau'n anghymesur i'r ardaloedd daearyddol sydd â'r problemau tlodi dŵr mwyaf, fel Cymru. Mewn gwirionedd, mae modelau'n awgrymu y byddai cynllun unigol i'r diwydiant yn debygol o leihau'r croes-gymorthdaliadau cyfartalog presennol ar gyfer biliau dŵr yng Nghymru, gan ddarparu cymorth mwy cynhwysfawr, ac fe fyddwn i felly'n argymell, yn y ffordd gryfaf bosibl, fod Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu'n llawn â'r ymgynghoriad a'r cynnig hwn.
Yn ogystal â'r cynllun fforddiadwyedd hwn, hoffwn annog y Llywodraeth hon hefyd i annog cwmnïau dŵr yng Nghymru i lansio ymgyrchoedd cydgysylltiedig ar lefel genedlaethol i roi gwybod i bobl am y cymorth sydd eisoes ar gael iddynt, a gwneud cymorth sy'n gysylltiedig â dŵr yn fwy gweladwy drwy asiantaethau cynghori eraill, fel y canolfannau cyngor ar bopeth. Credaf y byddai hyn yn gam gwerthfawr i helpu pobl ledled Cymru, yn enwedig gan fod tystiolaeth wedi dangos bod pobl sy'n cael trafferthion gyda dyled ac sy'n fregus yn ariannol yn cymryd dros ddwy flynedd ar gyfartaledd i ofyn am help ac o ganlyniad, mae eu trafferthion ariannol yn aml iawn yn arwain at broblemau iechyd meddwl. Mewn llawer o achosion, gellid bod wedi osgoi'r trafferthion hyn gydag ymyrraeth gynharach ac ymwybyddiaeth o'r cynlluniau fforddiadwyedd a dileu dyledion sydd ar gael iddynt. Hoffwn atgoffa'r Llywodraeth hon a'r Aelodau yma ei bod o fudd i bawb pan fydd y rhai sy'n ei chael hi'n anodd talu biliau dŵr yn cael yr help a'r cymorth sydd ei angen arnynt cyn gynted â phosibl, nid yn unig oherwydd ei fod yn eu helpu hwy i leddfu'r pryder a'r straen sy'n deillio o'i chael hi'n anodd fforddio biliau a rheoli cyllid aelwyd, ond oherwydd bod y ddyled y maent yn mynd iddi yn aml yn cael ei hadennill gan gwmnïau dŵr drwy filiau uwch i gwsmeriaid eraill, a allai fod yn ei chael hi'n anodd hefyd.
I droi at reoli tir a dyfrffyrdd a materion sy'n effeithio ar ein hamgylchedd naturiol, fel newid hinsawdd, rydym yn gwybod bod gan gwmnïau dŵr ddyletswydd gofal i gynnal a gofalu am rannau o'n hamgylchedd naturiol, ac mae'r arian sydd ei angen i wneud hyn yn dod o refeniw biliau. Os caiff sefyllfa ei chreu lle mae cwmnïau dŵr yn mynd yn brin o refeniw oherwydd bod lefelau dileu dyled yn rhy uchel, mae'n lleihau'r arian sydd ar gael i gwmnïau reoli asedau, a allai arwain yn anffodus at lawer o'r problemau amgylcheddol y clywn amdanynt yn y Siambr hon. Yng Nghymru, a ledled y Deyrnas Unedig, mae angen buddsoddiad sylweddol mewn rhwydweithiau dŵr a charthffosiaeth i sicrhau y gallant wrthsefyll pwysau hinsawdd sy'n newid a phoblogaeth sy'n tyfu, er mwyn datblygu ffynonellau dŵr newydd a pharhau i leihau gollyngiadau a gwastraff o'r rhwydwaith. Mae'n hanfodol fod pobl ar incwm isel yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i gadw biliau'n fforddiadwy.
Fel y nododd fy nghyd-Aelod Peter Fox yn ei gwestiwn i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf, mae Cymru bellach yn swyddogol mewn sychder yn dilyn y cyfnod o bum mis sychaf mewn 40 mlynedd, cyfnod lle na chafwyd ond 61 y cant o'r glawiad blynyddol disgwyliedig rhwng mis Mawrth a mis Gorffennaf yng Nghymru. Felly, mae angen inni feddwl yn ofalus iawn, fel poblogaeth, ynglŷn â sut yr ydym yn defnyddio dŵr. Mae Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Lloegr, NIC, yn argymell, er mwyn mynd i'r afael â'r bwlch cynyddol rhwng cyflenwad a galw, y gellir lleihau traean o'r galw am ddŵr drwy helpu ac annog pobl i newid eu hymddygiad a defnyddio llai o ddŵr. Mae NIC hefyd yn awgrymu y gallai lleihau dŵr fod y cam mwyaf cost-effeithiol y gellid ei gymryd i addasu i newid hinsawdd, a byddai cyflwyno mesuryddion deallus yn gyffredinol yn niwtral o ran cost. Hoffwn herio Llywodraeth Cymru felly i sicrhau bod mesurau cynllunio sychder Cyfoeth Naturiol Cymru yn cynnwys cyfathrebu cyhoeddus ac addysg ar y ffyrdd gorau o ddefnyddio dŵr, yn enwedig gan ein bod yn debygol o brofi tywydd sychder yn amlach, a gofyn iddynt dynnu sylw at unrhyw fentrau y maent yn eu cynllunio ar gyfer y dyfodol. Ar ben hynny hefyd, hoffwn gefnogi galwad y Cyngor Defnyddwyr Dŵr i gael asesiad trylwyr o adnoddau dŵr yng Nghymru a datblygu cydnerthedd y seilwaith cyflenwi, ac i hyn gael ei flaenoriaethu yn rhaglenni gwaith Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol i Gymru yn y dyfodol.
Yng Nghymru, credaf fod yna islif o farn gyhoeddus sy'n ystyried dŵr fel rhywbeth y ceir digonedd ohono, ac felly, nad oes angen inni fod yn ymwybodol o unrhyw broblemau cyflenwi. Fodd bynnag, nid yw hyn o reidrwydd yn wir. Er bod Cymru'n wlad lle mae gennym ddigon o lawiad, nid oes gennym gapasiti i storio llawer iawn o ddŵr, oherwydd, yn hanesyddol, nid ydym erioed wedi gorfod gwneud hynny. Oni bai ein bod yn mynd i wario symiau enfawr o arian yn cynyddu ein gallu i gadw dŵr, mae angen inni flaenoriaethu newid ymddygiad ac agweddau'r cyhoedd.
Mae angen i Lywodraeth Cymru, yn fy marn i, dalu mwy o sylw i archwilio ffyrdd y gellir annog pobl i leihau'r galw ar gyflenwadau drwy helpu defnyddwyr i newid eu hymddygiad. I ategu hyn, rwy'n credu y gellir gwneud mwy i annog arloesedd a darparu cynhyrchion pellach sy'n effeithlon o ran y defnydd o ddŵr, a fydd yn ei gwneud hi'n haws i bobl arbed dŵr.
Ymhellach, hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru sut y maent wedi pwyso ar gwmnïau dŵr i gyflymu amseroedd ymateb i ollyngiadau gweladwy. Mae hyn yn arbennig o bwysig ar adeg pan ofynnir i bobl arbed dŵr oherwydd bod y cyfraddau glawiad wedi bod yn isel. Bydd dangos penderfyniad i fynd i'r afael â gollyngiadau yn helpu i annog pobl i wneud newidiadau bob dydd i'w defnydd o ddŵr.
Ar gyfer fy mhwynt olaf, rwyf am drafod yn fras ansawdd dŵr afonydd a gorlifoedd storm. Nid problem i Gymru'n unig yw hon ond un sy'n effeithio ar y Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd, ac rwy'n credu ei bod yn hanfodol fod gennym ddull cydweithredol o weithio gyda Llywodraeth y DU a'r holl gwmnïau dŵr i wella ansawdd dŵr, ac yn arbennig, i atal carthion rhag gorlifo i afonydd.
Er gwaethaf yr esboniadau niferus ynghylch pam fod gorlifoedd storm yn rhan angenrheidiol o seilwaith carthffosiaeth a nifer gymharol isel o ddigwyddiadau, ni allaf gredu ein bod, yn yr unfed ganrif ar hugain, yn dal i lygru ein hafonydd a'n dyfroedd arfordirol â charthion. Mae hyn yn niweidiol i'r amgylchedd ac yn gallu bod yn beryglus i nofwyr, a'r canfyddiad y mae'n ei roi i dwristiaid a phoblogaeth Cymru yw nad oes ots gennym am ein hamgylchedd, sydd, fel y gŵyr pawb ohonom, ymhell iawn o'r gwir.
Gyda diddordeb cynyddol y cyhoedd yn effaith gorlifoedd storm ar ansawdd dŵr amgylcheddol, credaf y dylai'r Gweinidog gefnogi'r Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol i ymestyn ei waith yn adolygu llu o argymhellion ar gyfer cynyddu cydnerthedd y seilwaith dŵr gwastraff, gyda'r nod o leddfu perygl llifogydd i'n cymunedau, sicrhau gwasanaethau carthffosiaeth gwydn a gwarchod yr amgylchedd naturiol, gan ddiogelu economïau lleol hefyd.
Hoffwn ddod â fy nghyfraniad i ben drwy ddweud bod gennym rai heriau difrifol i'r diwydiant dŵr yng Nghymru, o ran helpu pobl i allu fforddio eu biliau ac uwchraddio'r rhwydwaith dŵr a charthffosiaeth i ddarparu mwy o gydnerthedd yn erbyn newidiadau hinsawdd a lleihau effaith carthion ar ein hamgylchedd. Er fy mod yn cydnabod bod llawer o waith da iawn yn digwydd, rhaid inni fod yn ymwybodol fod angen mwy o benderfyniad yn y gwaith hwnnw a mwy o frys i'w gyflawni. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Can I thank Joel James for giving me a minute in this debate? In the nineteenth century, there was a belief that you could put anything into the sea and rivers and it would dissipate, no problem at all—it would just dilute down to nothing. In the second half of the twentieth century, we came to realise that this was not true and started to clean up our rivers. Unfortunately, we appear to be now reverting back to the nineteenth century.
I want to make three quick points. We have untreated sewage discharging into rivers such as the Tawe by the Trebanos treatment works; phosphorous pollution is leading to eutrophication in the River Wye; microplastic has ended up in the water everywhere. We then drink this water after water treatment has taken place. If people saw what the water looked like before it got treated, they probably wouldn't drink it.
There is a need to clean up our rivers and fine polluters. The only way you are going to stop people polluting is when it starts hitting them in their pockets; otherwise, polluters do not pay anything for it and it does them no harm.
A gaf fi ddiolch i Joel James am roi munud imi yn y ddadl hon? Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, roedd cred y gallech roi unrhyw beth yn y môr a'r afonydd ac y byddai'n gwasgaru, heb broblem o gwbl—byddai'n gwanhau'n ddim. Yn ail hanner yr ugeinfed ganrif, daethom i sylweddoli nad oedd hyn yn wir a dechrau glanhau ein hafonydd. Yn anffodus, mae'n ymddangos ein bod bellach yn dychwelyd i'r bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Rwyf am wneud tri phwynt cyflym. Mae carthion heb eu trin yn cael eu gollwng i afonydd fel afon Tawe gan waith trin Trebanos; mae llygredd ffosfforaidd yn arwain at ewtroffigedd yn afon Gwy; mae microblastigion wedi mynd i'r dŵr ym mhob man. Rydym yn yfed y dŵr hwn wedyn ar ôl ei drin. Pe bai pobl yn gweld sut olwg oedd ar y dŵr cyn ei drin, mae'n debyg na fyddent yn ei yfed.
Mae angen glanhau ein hafonydd a dirwyo llygrwyr. Yr unig ffordd y gwnewch chi atal pobl rhag llygru yw pan fydd yn dechrau taro eu pocedi; fel arall, nid yw llygrwyr yn talu dim amdano ac nid yw'n gwneud unrhyw ddrwg iddynt hwy.
On 19 August, a hosepipe ban was enforced in a large area of my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire, an area serviced by the Llys-y-Frân reservoir in my neighbour Paul Davies's constituency of Preseli Pembrokeshire. Paul kindly granted me safe passage into Preseli Pembrokeshire so I could visit the Llys-y-Frân reservoir to see just how low the water level had become, and I was shocked at just how low that water level was. So, let's take the opportunity to learn from countries with a more arid climate than ours so that we can install the same sort of technology and systems that they've got in water conservation so that we can manage our waters much better, knowing that the climate has changed in such a way.
Ar 19 Awst, cafwyd gwaharddiad ar ddefnyddio pibelli dŵr mewn rhan fawr o fy etholaeth yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, ardal a wasanaethir gan gronfa ddŵr Llys-y-frân yn etholaeth fy nghyd-Aelod Paul Davies, sef Preseli Sir Benfro. Yn garedig iawn, fe roddodd Paul ganiatâd i mi fynd i mewn i Breseli Sir Benfro er mwyn imi ymweld â chronfa ddŵr Llys-y-frân i weld pa mor isel oedd lefel y dŵr, ac fe gefais fy syfrdanu gan ba mor isel oedd lefel y dŵr yno. Felly, gadewch inni fanteisio ar y cyfle i ddysgu gan wledydd sydd â hinsawdd sychach na'n gwlad ni er mwyn inni allu cyflwyno'r un math o dechnoleg a systemau sydd ganddynt hwy ar gyfer cadw dŵr fel y gallwn reoli ein dyfroedd yn llawer gwell, gan wybod bod yr hinsawdd wedi newid yn y fath fodd.
Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl—Julie James.
I call on the Minister for Climate Change to reply to the debate—Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you very much for the opportunity to talk about the very important and topical issues of both water poverty and water quality. Our water sector is indeed facing an immediate and unprecedented challenge. Climate change means that over the next 20 years Wales faces wetter winters, hotter, drier summers, rising sea levels and more frequent and intense extreme weather events. The need to achieve decarbonisation, climate resilience and reverse the decline in biodiversity will require innovative solutions, behaviour change and long-term investment in our water infrastructure. At the same time, the cost-of-living challenges are the most acute in a generation, placing pressure on household incomes and the ability of many to pay for essentials like food, water and energy. These pressures, coupled with the current economic and geopolitical uncertainty, mean that it’s essential for us to continue to drive forward with the Welsh Government’s commitment to tackle poverty by prioritising the needs of the poorest and protecting those most at risk of poverty and exclusion. As Joel has rightly said, ensuring access to fair and affordable water and sewerage services for people and businesses is an important factor in reducing poverty, and we are taking steps to evaluate how we can achieve this in the best and most efficient way.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr iawn am y cyfle i sôn am bynciau pwysig ac amserol iawn tlodi dŵr ac ansawdd dŵr. Yn wir, mae ein sector dŵr yn wynebu her uniongyrchol a digynsail. Mae newid hinsawdd yn golygu y bydd Cymru, dros yr 20 mlynedd nesaf, yn wynebu gaeafau gwlypach, hafau poethach a sychach, cynnydd yn lefelau'r môr, a thywydd eithafol mwy aml a mwy garw. Bydd yr angen i gyflawni datgarboneiddio, y gallu i wrthsefyll yr hinsawdd a gwrthdroi'r dirywiad mewn bioamrywiaeth yn galw am atebion arloesol, newid ymddygiad a buddsoddiad hirdymor yn ein seilwaith dŵr. Ar yr un pryd, mae'r heriau costau byw yn waeth na dim a welwyd ers cenhedlaeth, gan roi pwysau ar incwm aelwydydd a gallu llawer o bobl i dalu am hanfodion fel bwyd, dŵr ac ynni. Mae'r pwysau hyn, ynghyd â'r ansicrwydd economaidd a geowleidyddol presennol, yn golygu ei bod yn hanfodol ein bod yn parhau i fwrw ymlaen gydag ymrwymiad Llywodraeth Cymru i drechu tlodi drwy flaenoriaethu anghenion y tlotaf a diogelu'r rhai sydd fwyaf mewn perygl o dlodi a chael eu hallgáu. Fel y dywedodd Joel, mae sicrhau mynediad at wasanaethau dŵr a charthffosiaeth teg a fforddiadwy i bobl a busnesau yn ffactor pwysig yn y gwaith o leihau tlodi, ac rydym yn rhoi camau ar waith i werthuso sut y gallwn gyflawni hyn yn y ffordd orau a mwyaf effeithlon.
We’re committed to working with water companies to make water bills affordable for all, and helping households that genuinely struggle to pay for water services. Again, as Joel said, in 2021 the Consumer Council for Water published a review of the affordability and financial support available for water consumers in Wales and England, and I’m very grateful to them for undertaking the review. A key recommendation from the review was, as you acknowledge, to establish a single water affordability scheme for Wales and England.
So, until that decision is made on implementing a single scheme, water companies have adopted proactive measures to assist all households struggling with their water bills, including highly visible messaging on how to access assistance. Currently water companies in Wales are supporting over 145,000 households through various schemes. The Minister for finance and Minister for Social Justice have spoken to the UK Government about acting to relieve the financial burden for Welsh households in the round, and the Minister for Social Justice and I met with CCW only yesterday to discuss their call for a universal scheme, how it might be paid for and how we might implement it. We’ve also spoken to Dŵr Cymru about signposting those struggling to pay to future benefits, because Joel’s quite right—it is a signpost; it is often the first bill that doesn’t get paid, and it is a signpost of people struggling.
I will say, though, that, as part of the conversation with CCW, there is a distinct political element to the way that that scheme should be funded, because at the moment Ofwat—and indeed Ofgem, when they’re talking about it—are talking about a universal affordability scheme that is paid for by other customers. I take the view, I’m afraid, that the Government should step up to the plate and fund those schemes direct, and not spread the cost out on the other consumers of those services. So, there’s a distinct difference in the way that we think that that should be implemented. But, nevertheless, I think it’s important to have a universal scheme that people understand and is simple and straightforward, so I certainly support the call for that. In the meantime, the Welsh Government’s £380 million support package will be helping households manage the cost-of-living crisis, and our income maximisation plan has released income for other bills that are not covered by those measures. Prioritising the needs of the poorest and those most likely to experience poverty or exclusion is absolutely paramount.
Turning, then, to water quality, water is one of our greatest national assets and an integral part of Wales’s culture, heritage and national identity. Sustainable water and waste water services for current and future generations are based on a healthy natural environment and a resilient asset base. We envisage a resilient water and waste water sector in Wales that is customer and environment focused, integrated, sustainable and resilient, while delivering value to customers and the environment. Our programme for government sets out our vision and ambition to address the climate and nature emergencies, and our Wales water supply and waste water treatment infrastructure is under real pressure from that climate change, which we have discussed very often in this Chamber. Changes in population density and distribution and new development contribute to this. For example, removing all existing storm overflows would be a long-term, multibillion pound carbon-intensive project and would not be the most effective way of improving water quality or be resilient to the increasing pressure from climate change. We recognise, though, the need for immediate action, and we’ve established the better river quality taskforce to evaluate the current approach to the management and regulation of overflows in Wales and to set out detailed plans to drive rapid change and improvement.
But tackling overflows is only one of the many elements that need to be addressed if we are to improve water quality in Wales. We’ve made provision for a multi-year, multimillion pound programme of works to improve water quality, which totals £40 million over the next three years, and we’re driving forward collaborative working between stakeholders and regulators, for example, through the taskforce and the nutrient management boards, which are established on all special area of conservation rivers in Wales. We’ve also made SuDS, sustainable drainage systems, mandatory on almost all new building developments. This will help relieve pressure on the network by redirecting and slowing down the speed at which surface water enters the sewer system, and it helps ensure storm overflows are only used as a last resort.
I’ve been clear that we need to take a very integrated catchment management approach, focusing on multisector co-operation and nature-based solutions to drive water quality improvements. But, as everybody has acknowledged, the challenges we face cannot be underestimated. This is a long-term project that we need to take action immediately on, but with a medium- and long-term goal. We must all work together and take a team Wales approach so that we can tackle the multiple risks impacting our lakes, rivers and streams, and deliver real improvements to the quality of the waterways. We need transparency, openness and adaptability in our response to address the water quality issues we face in Wales, and the taskforce established as a result of the summit in the Royal Welsh Show is taking that forward in the most efficient and effective way possible. We are also meeting with a range of stakeholders across Wales and my biodiversity deep dive, which will be making its recommendations public next Monday, will be addressing this issue as well. Diolch.
Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda chwmnïau dŵr i wneud biliau dŵr yn fforddiadwy i bawb, a helpu aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd iawn talu am wasanaethau dŵr. Unwaith eto, fel dywedodd Joel, yn 2021, cyhoeddodd y Cyngor Defnyddwyr Dŵr adolygiad o fforddiadwyedd a'r cymorth ariannol a oedd ar gael i ddefnyddwyr dŵr yng Nghymru a Lloegr, ac rwy'n ddiolchgar iawn iddynt am gynnal yr adolygiad. Argymhelliad allweddol yn yr adolygiad, fel rydych yn cydnabod, oedd sefydlu cynllun fforddiadwyedd dŵr unigol ar gyfer Cymru a Lloegr.
Felly, hyd nes y gwneir y penderfyniad hwnnw ar weithredu cynllun unigol, mae cwmnïau dŵr wedi mabwysiadu mesurau rhagweithiol i gynorthwyo pob aelwyd sy'n cael trafferth gyda'u biliau dŵr, gan gynnwys negeseuon gweladwy iawn ar sut i gael cymorth. Ar hyn o bryd, mae cwmnïau dŵr yng Nghymru yn cynorthwyo dros 145,000 o aelwydydd drwy wahanol gynlluniau. Mae'r Gweinidog cyllid a'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi siarad â Llywodraeth y DU ynglŷn â gweithredu i leddfu'r baich ariannol ar aelwydydd Cymru yn gyffredinol, ac fe wnaeth y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau gyfarfod â'r Cyngor Defnyddwyr Dŵr ddoe i drafod eu galwad am gynllun cyffredinol, sut y gellid talu amdano a sut y gallem ei weithredu. Rydym hefyd wedi siarad â Dŵr Cymru ynglŷn â chyfeirio'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd talu at fudd-daliadau yn y dyfodol, oherwydd mae Joel yn llygad ei le—mae'n arwydd; yn aml, dyma fydd y bil cyntaf na chaiff ei dalu, ac mae'n arwydd fod pobl yn ei chael hi'n anodd.
Er hynny, yn rhan o'r sgwrs gyda'r Cyngor Defnyddwyr Dŵr, rhaid imi ddweud bod elfen wleidyddol bendant i'r ffordd y dylid ariannu'r cynllun hwnnw, oherwydd ar hyn o bryd mae Ofwat—ac yn wir Ofgem, pan fyddant yn ei drafod—yn sôn am gynllun fforddiadwyedd cyffredinol y telir amdano gan gwsmeriaid eraill. Mae arnaf ofn fy mod o'r farn y dylai'r Llywodraeth ysgwyddo cyfrifoldeb ac ariannu'r cynlluniau hynny'n uniongyrchol, a pheidio â throsglwyddo'r gost i ddefnyddwyr eraill y gwasanaethau hynny. Felly, mae gwahaniaeth pendant yn y ffordd y credwn y dylid gweithredu hynny. Ond er hynny, rwy'n credu ei bod yn bwysig cael cynllun cyffredinol y mae pobl yn ei ddeall ac sy'n syml, felly rwy'n sicr yn cefnogi'r alwad am hynny. Yn y cyfamser, bydd pecyn cymorth £380 miliwn Llywodraeth Cymru yn helpu aelwydydd i ymdopi â'r argyfwng costau byw, ac mae ein cynllun pwyslais ar incwm wedi rhyddhau incwm ar gyfer biliau eraill na chânt eu cynnwys yn y mesurau hynny. Mae blaenoriaethu anghenion y tlotaf a'r rhai sydd fwyaf tebygol o brofi tlodi neu gael eu hallgáu yn hollbwysig.
Gan droi wedyn at ansawdd dŵr, dŵr yw un o'n hasedau cenedlaethol mwyaf ac mae'n rhan annatod o ddiwylliant, treftadaeth a hunaniaeth genedlaethol Cymru. Mae gwasanaethau dŵr a dŵr gwastraff cynaliadwy ar gyfer cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol yn seiliedig ar amgylchedd naturiol iach a sylfaen asedau gwydn. Rydym yn rhagweld sector dŵr a dŵr gwastraff gwydn yng Nghymru sy'n canolbwyntio ar gwsmeriaid a'r amgylchedd, yn integredig, yn gynaliadwy ac yn wydn, gan gynnig gwerth i gwsmeriaid a'r amgylchedd. Mae ein rhaglen lywodraethu yn nodi ein gweledigaeth a'n huchelgais i fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur, ac mae ein seilwaith cyflenwi dŵr a thrin dŵr gwastraff yng Nghymru dan bwysau gwirioneddol oherwydd newid hinsawdd, fel yr ydym wedi'i drafod droeon yn y Siambr hon. Mae newidiadau i ddwysedd a dosbarthiad poblogaeth a datblygiadau newydd yn cyfrannu at hyn. Er enghraifft, byddai cael gwared ar yr holl orlifoedd storm presennol yn brosiect hirdymor drud-ar-garbon gwerth biliynau o bunnoedd, nid dyna fyddai'r ffordd fwyaf effeithiol o wella ansawdd dŵr ac ni fyddai'n gallu gwrthsefyll pwysau cynyddol newid hinsawdd. Er hynny, rydym yn cydnabod yr angen i weithredu ar unwaith, ac rydym wedi sefydlu'r tasglu gwella ansawdd afonydd i werthuso'r dull presennol o reoli a rheoleiddio gorlifoedd yng Nghymru ac i nodi cynlluniau manwl i ysgogi newid a gwelliant yn gyflym.
Ond nid yw mynd i'r afael â gorlifoedd ond yn un o nifer o elfennau sydd angen sylw os ydym am wella ansawdd dŵr yng Nghymru. Rydym wedi darparu ar gyfer rhaglen waith gwerth miliynau o bunnoedd dros sawl blwyddyn i wella ansawdd dŵr, sy'n werth cyfanswm o £40 miliwn dros y tair blynedd nesaf, ac rydym yn ysgogi cydweithio rhwng rhanddeiliaid a rheoleiddwyr, er enghraifft, drwy'r tasglu a'r byrddau rheoli maethynnau, sydd wedi'u sefydlu ar gyfer afonydd pob ardal cadwraeth arbennig yng Nghymru. Rydym hefyd wedi adeiladu systemau draenio cynaliadwy sy'n orfodol ym mhob datblygiad adeiladu newydd, bron iawn. Bydd hyn yn helpu i leddfu'r pwysau ar y rhwydwaith drwy ailgyfeirio ac arafu'r cyflymder y mae dŵr wyneb yn mynd i mewn i'r system garthffosiaeth, ac mae'n helpu i sicrhau bod gorlifoedd storm ond yn cael eu defnyddio fel dewis olaf.
Rwyf wedi bod yn glir fod angen inni fabwysiadu dull rheoli dalgylch integredig iawn, gan ganolbwyntio ar gydweithredu rhwng sectorau ac atebion sy'n seiliedig ar natur i sbarduno gwelliannau i ansawdd dŵr. Ond fel y mae pawb wedi cydnabod, ni ellir tanbrisio'r heriau sy'n ein hwynebu. Mae hwn yn brosiect hirdymor y mae angen inni weithredu arno ar unwaith, ond gyda nodau tymor canolig a hirdymor. Rhaid i bawb ohonom gydweithio a datblygu dull tîm Cymru o weithredu fel y gallwn fynd i'r afael â'r risgiau niferus sy'n effeithio ar ein llynnoedd, ein hafonydd a'n nentydd, a sicrhau gwelliannau go iawn i ansawdd y dyfrffyrdd. Mae angen tryloywder, didwylledd a hyblygrwydd arnom yn ein hymateb i fynd i'r afael â'r materion ansawdd dŵr sy'n ein hwynebu yng Nghymru, ac mae'r tasglu a sefydlwyd o ganlyniad i'r uwchgynhadledd yn Sioe Frenhinol Cymru yn bwrw ymlaen â hynny yn y ffordd fwyaf effeithlon ac effeithiol sy'n bosibl. Rydym hefyd yn cyfarfod ag ystod o randdeiliaid ledled Cymru a bydd fy archwiliad dwfn ar fioamrywiaeth, a fydd yn cyhoeddi ei argymhellion ddydd Llun nesaf, yn mynd i'r afael â'r mater hwn hefyd. Diolch.
Diolch, Gweinidog.
Thank you, Minister.
Symudaf yn awr i'r ail ddadl fer heddiw, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i siarad am y pwnc a ddewiswyd ganddo.
We'll now move to our second short debate, and I call on Rhun ap Iorwerth to speak to the topic that he has chosen.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a dwi am siarad am fapio moroedd Cymru. Dwi'n falch o gael y cyfle i gyflwyno'r ddadl. Dwi'n ddiolchgar i Sam Kurtz a Joyce Watson am ddangos diddordeb yn y pwnc, a dwi'n hapus iawn i allu rhoi ychydig o amser iddyn nhw gyfrannu cyn i ni glywed ymateb y Gweinidog.
Dydy rhywun ddim yn cael ei ddewis yn aml iawn o'r het i gael cyflwyno dadl fer, ond pan mae'ch enw chi yn cael ei dynnu mae o'n gyfle gwych, ond yn dipyn o gur pen hefyd. Rydyn ni'n delio efo cymaint o faterion sy'n bwysig i'n hetholaethau ni neu'n rhanbarthau ni, sut mae dewis pwnc sy'n gallu cael yr impact mwyaf? Ond mae'r pwnc dwi wedi ei ddewis heddiw yn ddilyniant o ddadl fer y gwnes i ei chyflwyno nôl ar 11 Gorffennaf 2018, a hynny oherwydd bod y ddadl honno wedi cael impact. Mi arweiniodd at weithredu gan y Llywodraeth a, Weinidog, mae fy nisgwyliadau i yn uchel iawn y tro yma hefyd. Efo'r Llywodraeth wedi delifro'r tro diwethaf, dwi'n llawn ddisgwyl y byddwch chi'n delifro'r tro yma hefyd.
Rŵan, cyflwyno'r achos wnes i bryd hynny dros wneud llong ymchwil Prifysgol Bangor, y Prince Madog, sydd wedi ei lleoli ym Mhorthaethwy yn fy etholaeth i, yn llong ymchwil forol genedlaethol i Gymru. Mi roedd yr adnodd gwerthfawr yma yn wynebu dyfodol ansicr. Mi roeddem ni'n wynebu ei cholli hi, a finnau eisiau ei hachub hi nid am fod ganddi hi a'i rhagflaenydd, y Prince Madog gwreiddiol, bwysigrwydd sentimental i fi a gafodd fy magu ar lannau'r Fenai, ond oherwydd ei bod hi yn rhy bwysig i'w cholli—yn cynnal swyddi yn lleol, yn arf ymchwil pwysig i Gymru, yn arf pwysig i ddenu myfyrwyr i astudio eigioneg ym Mhrifysgol Bangor, yn yr adran honno ym Mhorthaethwy sydd mor uchel ei pharch yn rhyngwladol.
Roeddwn i'n falch bod y Gweinidog ar y pryd wedi deall beth oedd yn y fantol bryd hynny. Mi roedd y Prif Weinidog wedi deall hefyd; dwi'n cofio sgwrsio efo yntau, ac mi ddaeth y Llywodraeth at y bwrdd a ffeindio ffordd ymlaen i gefnogi ymchwil yn defnyddio'r Prince Madog. Mi lwyddon ni i roi bywyd newydd i'r llong, ond rŵan mae eisiau adeiladu ar hynny. Ac mi fyddaf i'n dadlau heddiw y byddai rhaglen genedlaethol i fapio moroedd Cymru yn gallu bod yn rhan ganolog o hynny. Dwi'n meddwl y gall hwn fod yn brosiect strategol o fudd cenedlaethol sylweddol y dylai'r Llywodraeth fod am ei arwain.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and I want to talk about mapping the Welsh seas. I'm pleased to have an opportunity to present this debate. I'm grateful to Sam Kurtz and Joyce Watson for showing an interest in the topic, and I'm more than happy to give a little of my time for them to contribute before we hear the Minister's response.
One isn't selected from the hat very often to present a short debate, but when your name is pulled from the hat, it's a wonderful opportunity, but it's also quite a headache. We deal with so many issues that are important to our constituents or regions, so how can you choose a subject that will have the greatest impact? But the subject I've chosen today is a follow-up to a short debate that I presented back on 11 July 2018, because that debate did have an impact. It did lead to action from Government and, Minister, my expectations are very high this time too. With the Government having delivered last time, I fully expect you to deliver again this time.
Now, at that point, I was making the case for making Bangor University's research ship, the Prince Madog, which is located in Menai Bridge in my constituency, a national marine research vessel for Wales. This valuable resource faced an uncertain future. We were facing its loss, in fact, and I wanted to see it saved, not because it and its predecessor, the original Prince Madog, were of sentimental importance to me who was brought up on the banks of the Menai, but because it was too important to be lost—supporting jobs locally, an important research tool for Wales, an important tool to attract students to study oceanography at Bangor University, in that department in Menai Bridge that is so widely respected internationally.
I'm pleased that the Minister at the time understood what was at stake then. The First Minister also understood it; I remember talking to him about the issue, and the Government came to the table and found a way forward to support research using the Prince Madog. We succeeded in giving new life to the vessel, but now we need to build on that. And I will be making a case today that a national programme to map Welsh seas could be a central part of that. I do think that this can be a strategic project of significant national benefit that the Government should lead.
Let me go on to a bit of context. For those who don't know the Prince Madog, she's a beautiful vessel and a highly specialised one. She arrived at Bangor University in 2001, replacing the original Prince Madog that had been operational since 1967. Throughout all that time, this unique Welsh asset has been used to teach many, many thousands of marine science undergraduate and higher level students, it's proved to be invaluable in collecting scientific data from the sea shelf around the UK, it's underpinned thousands of scientific publications, and through the brilliant SEACAMS programmes in particular, has been key in the delivery of hundreds of collaborative research projects designed to support, develop and enhance Wales's marine economy.
Now, at 20 and a bit years old, she still has years of service to offer. She's well maintained—very well maintained. As one of the team working with her told me, 'She's in her prime.' She's also very cost-effective. Going backwards and forwards to ports costs a lot of money, but the Prince Madog can offer 24-hours-a-day research for 10 days at a time. Similar vessels can cost tens of thousands of pounds a day to charter, some of that relating to the costs of things like dynamic position control systems. Now, the Prince Madog doesn't need that because of the kind of technology that it carries on board, and it's the technology that is the big wow factor. It's state of the art.
Now, the technology itself is here because of the investment made through successive EU-funded SEACAMS projects. SEACAMS provided a direct way for Bangor University to maintain and continuously enhance the pool of scientific instrumentation used on the vessel. That includes the multibeam sonar systems, which have easily been the most frequently used piece of scientific equipment over the last decade. The most recent kit, just a couple of years old, is the Teledyne Reson T50 multibeam transducer. Now, just saying it feels like I'm in a Star Wars movie. But, put it this way, it's currently one of the most advanced bits of kit that you can get, and this system, in combination with the standard and flexibility of the ship itself, presents Wales with a unique opportunity to get to know its marine environment in an unprecedented level of detail over the coming decade, and we would benefit massively from doing so.
Gadewch imi roi ychydig o gyd-destun. I'r rhai nad ydynt yn gwybod am Prince Madog, llong hardd yw hi ac mae'n un arbenigol iawn. Cyrhaeddodd Brifysgol Bangor yn 2001, i gymryd lle'r Prince Madog wreiddiol a oedd wedi bod yn weithredol ers 1967. Drwy gydol yr amser hwnnw, defnyddiwyd yr ased Cymreig unigryw hwn i ddysgu miloedd lawer o fyfyrwyr gwyddor môr israddedig ac uwch, mae wedi bod yn amhrisiadwy wrth gasglu data gwyddonol o wely'r môr o amgylch y DU, mae wedi bod yn sail i filoedd o gyhoeddiadau gwyddonol, a thrwy raglenni gwych Ehangu Sectorau Arfordirol a Morol Cymwysedig mewn Dull Cynaliadwy, SEACAMS, yn arbennig, mae wedi bod yn allweddol wrth gyflawni cannoedd o brosiectau ymchwil cydweithredol a luniwyd i gynorthwyo, datblygu a gwella economi forol Cymru.
Bellach, yn 20 oed ac ychydig, mae ganddi flynyddoedd o wasanaeth i'w gynnig o hyd. Mae hi'n cael ei chynnal a'i chadw'n dda—yn dda iawn. Fel y dywedodd un o'r tîm sy'n gweithio gyda hi wrthyf, 'Mae hi yn ei hanterth.' Mae hi hefyd yn gosteffeithiol iawn. Mae mynd yn ôl ac ymlaen i borthladdoedd yn costio llawer o arian, ond gall Prince Madog gynnig ymchwil 24 awr y dydd am 10 diwrnod ar y tro. Gall llongau tebyg gostio degau o filoedd o bunnoedd y dydd i'w llogi, gydag ychydig o hynny'n ymwneud â chostau pethau fel systemau dynamig ar gyfer rheoli lleoliad. Nawr, nid oes angen hynny ar Prince Madog oherwydd y math o dechnoleg y mae'n ei chario ar ei bwrdd, technoleg o'r radd flaenaf sy'n syfrdanol.
Nawr, mae'r dechnoleg ei hun yno oherwydd y buddsoddiad a wnaed drwy brosiectau olynol SEACAMS a gâi eu hariannu gan yr UE. Rhoddodd SEACAMS fodd uniongyrchol i Brifysgol Bangor gynnal y casgliad o offer gwyddonol a ddefnyddir ar y llong a'i wella'n gyson. Mae hynny'n cynnwys y systemau sonar aml-belydr, sef y darn o gyfarpar gwyddonol a ddefnyddiwyd amlaf dros y degawd diwethaf, yn ddi-os. Yr offer diweddaraf, sydd ond yn flwyddyn neu ddwy oed, yw'r troswr aml-belydr Teledyne Reson T50. Nawr, mae dim ond ei ddweud yn teimlo fel pe bawn i mewn ffilm Star Wars. Ond rhowch y peth fel hyn, ar hyn o bryd mae'n un o'r darnau mwyaf datblygedig o offer y gallwch ei gael, ac mae'r system hon, ochr yn ochr â safon a hyblygrwydd y llong ei hun, yn cynnig cyfle unigryw i Gymru ddod i adnabod ei hamgylchedd morol yn fwy manwl nag erioed o'r blaen dros y degawd sydd i ddod, a byddem yn elwa'n aruthrol o wneud hynny.
What does detailed mapping of our seas look like? Let me describe it, with the help of a truly fascinating new book, a fascinating new study, published this week—I'm not here to plug it; it's useful to explain what I'm talking about. But you may have read about it, actually, or heard about it in the news this week. The study was done by marine historian Innes McCartney. It's called Echoes from the Deep, and the echo referring to the multibeam sonar on the Prince Madog, because it's to the Prince Madog that Innes McCartney turned to carry out a quite incredible study of shipwrecks in the Irish sea. Now, the research features 273 shipwrecks, and 129 of those surveys, in incredible detail, down there in the depths of the Irish sea, have either identified ships for the very first time—we just didn't know which ships they were—or they had been misidentified. Some of those are huge and many well over 100m long. Ships sunk by U-boats; a world war fought off the coast of Wales. One of those victims of the U-boats was the SS Mesaba, torpedoed in 1919. Seven years previously, she was one of the ships that intercepted the distress calls of the Titanic. Now, the evidence provided by the Prince Madog is there, clear for us to see. History, you're coming alive from the depths of the sea off the coast of Wales.
What's the significance of this to my pitch today? Well, the technology that can identify ships in minute detail on the sea bed can map our marine landscape for a host of other applications: environmental, economic, for fisheries, for offshore energy. And this is detail, this is information that we need for our future, and there's so much that just hasn't been mapped. So, I'm asking Government to come to the table to discuss how we can get the ball rolling on a new national marine mapping programme for Welsh territorial waters. And we have a lot of territorial waters. We're often called the 'land of song'; perhaps it should be the 'sea of song' because we have more sea than we have land—around 50 per cent more. There's 21,000 sq km of land, 30,000 sq km of Welsh territorial sea beds. And 'môr o ganu', incidentally, works very well in Welsh, as a well-known phrase describing us as a nation when we're really in full voice.
Since 2010, the SEACAMS and SEACAMS2 projects at Bangor University's School of Ocean Sciences have been responsible for undertaking the most expansive sea bed mapping study ever undertaken in Welsh territorial waters. High-resolution multibeam sonar surveys, covering more than 1 million acres, 5,000 sq km of sea bed have been undertaken, surveys carried out over a total linear distance of more than 45,000 km—that's greater than the circumference of the earth—and it's not just done for fun. It's not just done for books. The mapping data has provided the baseline information for the vast majority of existing marine industry activity and new initiatives; all sorts of marine energy projects have benefited.
Now, SEACAMS stands for sustainable expansion of applied coastal and marine sectors. It's about application of this research for economic activity. But maybe I should've said that's what SEACAMS did stand for, because the SEACAMS programme ended in April 2022—EU funded. There's another Welsh European Funding Office project, the Smart Efficient Energy Centre, running for just a few more months now, but after these projects, there are no successor projects post Brexit that have enabled us to plan ahead, to use the capabilities and the expertise of the department at Bangor University. We need to act now to plan how we can keep, let alone exploit and maximise the potential of, the Prince Madog and the expertise sitting behind it beyond next year. The idea of losing this is something that I'm very, very worried about and I'm very keen to avoid. I hope the Minister agrees with that. If we lose this expertise, we'll really struggle to get it back, and currently many contracts, as I understand, are set to expire in April next year. I'm hoping to hear from the Minister that she's willing to engage quickly on this matter.
I could spell out the figures—costs, actually—that the team at the Centre for Applied Marine Sciences have shared with me. I don't think we need to go to the details of daily charter rates and data processing costs and that kind of thing here, but suffice to say that a cutting-edge programme, funded to the tune of hundreds of thousands rather than the many, many millions, could underpin a venture of real national significance here, allowing us to reap many, many times that as we make the most of the resources that we have in the seas all around us, be that fisheries or energy.
We need to know what's there. We wouldn't settle for not knowing every square kilometre of land in minute detail, and the seas around us require the same focus, and a strategic sea bed mapping programme, led by Bangor University's Centre for Applied Marine Sciences, can hugely increase our knowledge and understanding of Wales's marine environment. We'd all benefit from it.
Very, very briefly—
Sut bethau yw mapiau manwl o'n moroedd? Gadewch imi ei ddisgrifio, gyda chymorth llyfr newydd hynod ddiddorol, astudiaeth newydd hynod ddiddorol, a gyhoeddwyd yr wythnos hon—nid wyf yma i'w hyrwyddo; mae'n ddefnyddiol i egluro beth rwy'n siarad amdano. Ond efallai eich bod wedi darllen amdano neu wedi clywed amdano yn y newyddion yr wythnos hon. Gwnaed yr astudiaeth gan yr hanesydd morol Innes McCartney. Echoes from the Deep yw'r enw, ac mae'r 'echo' yn cyfeirio at y sonar aml-belydr ar y Prince Madog, oherwydd mai'r Prince Madog a ddefnyddiodd Innes McCartney i gyflawni astudiaeth gwbl anhygoel o longddrylliadau ym môr Iwerddon. Nawr, mae'r ymchwil yn cynnwys 273 o longddrylliadau, ac mae 129 o'r arolygon hynny, sy'n edrych yn anhygoel o fanwl ar ddyfnderoedd môr Iwerddon, naill ai wedi canfod llongau am y tro cyntaf erioed—nad oeddem yn gwybod pa longau oeddent—neu longau a oedd wedi cael eu camgymryd am longau eraill. Mae rhai o'r rheini'n anferth a llawer ohonynt gryn dipyn dros 100 metr o hyd. Llongau a suddwyd gan U-boats; rhyfel byd a gafodd ei ymladd oddi ar arfordir Cymru. Un o ddioddefwyr yr U-boats oedd yr SS Mesaba, a gafodd ei tharo â thorpido yn 1919. Saith mlynedd ynghynt, roedd hi'n un o'r llongau a ymatebodd i alwadau argyfwng y Titanic. Nawr, mae'r dystiolaeth a ddarparwyd gan y Prince Madog yno, yn glir inni ei gweld. Hanes, rwyt ti'n dod yn fyw o ddyfnderoedd y môr oddi ar arfordir Cymru.
Beth yw arwyddocâd hyn i fy nghais i heddiw? Wel, gall y dechnoleg sy'n gallu adnabod llongau ar wely'r môr yn eithriadol o fanwl fapio ein tirwedd forol ar gyfer llu o ddibenion eraill: yn amgylcheddol, yn economaidd, ar gyfer pysgodfeydd, ar gyfer cynhyrchu ynni ar y môr. A dyma fanylion, dyma wybodaeth sydd ei hangen arnom ar gyfer ein dyfodol, ac mae cymaint sydd heb gael ei fapio. Felly, rwy'n gwahodd y Llywodraeth i drafod sut y gallwn ddatblygu rhaglen mapio morol cenedlaethol newydd ar gyfer dyfroedd tiriogaethol Cymru. Ac mae gennym lawer o ddyfroedd tiriogaethol. Cawn ein galw'n aml yn 'wlad y gân'; efallai y dylai fod yn 'fôr o gân' oherwydd mae gennym fwy o fôr nag sydd gennym o dir—tua 50 y cant yn fwy. Mae gennym 21,000 cilomedr sgwâr o dir, a 30,000 cilomedr sgwâr o wely môr tiriogaethol Cymreig. Ac fel mae'n digwydd, mae 'môr o ganu' yn gweithio'n dda iawn yn y Gymraeg fel ymadrodd adnabyddus i'n disgrifio fel cenedl pan fyddwn yn morio canu.
Ers 2010, mae prosiectau SEACAMS a SEACAMS2 yn Ysgol Gwyddorau Eigion Prifysgol Bangor wedi bod yn gyfrifol am gyflawni'r astudiaeth fapio gwely'r môr fwyaf eang a wnaed erioed yn nyfroedd tiriogaethol Cymru. Cynhaliwyd arolygon sonar aml-belydr eglur iawn, dros fwy nag 1 filiwn erw, 5,000 cilomedr sgwâr o wely'r môr, arolygon a gynhaliwyd dros bellter llinellol o fwy na 45,000 cilomedr—mae hynny'n fwy na chylchedd y ddaear—ac nid yw'n cael ei wneud am hwyl yn unig. Nid dim ond ar gyfer llyfrau y mae'n cael ei wneud. Mae'r data mapio wedi darparu'r wybodaeth sylfaenol ar gyfer y mwyafrif helaeth o weithgarwch presennol y diwydiant morol a mentrau newydd; mae pob math o brosiectau ynni morol wedi elwa.
Nawr, acronym yw SEACAMS o 'sustainable expansion of applied coastal and marine sectors'—ehangu sectorau arfordirol a morol cymwysedig mewn dull cynaliadwy. Mae'n ymwneud â chymhwyso'r ymchwil hon ar gyfer gweithgarwch economaidd. Ond efallai y dylwn fod wedi dweud mai dyna'r arferai SEACAMS fod yn acronym ohono, oherwydd daeth y rhaglen SEACAMS i ben ym mis Ebrill 2022—wedi ei ariannu gan yr UE. Mae yna brosiect arall gan Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru, sef y Ganolfan Ynni Effeithiol a Chlyfar, sy'n rhedeg am ychydig fisoedd yn fwy yn unig, ond wedi'r prosiectau hyn, nid oes unrhyw brosiectau olynol ôl-Brexit sydd wedi ein galluogi i gynllunio ar gyfer y dyfodol, i ddefnyddio galluoedd ac arbenigedd yr adran ym Mhrifysgol Bangor. Mae angen inni weithredu yn awr i gynllunio sut y gallwn gadw, heb sôn am fanteisio ar, a gwneud y mwyaf o botensial, y Prince Madog a'r arbenigedd sydd ynghlwm wrth y llong y tu hwnt i'r flwyddyn nesaf. Mae'r syniad o golli hyn yn rhywbeth rwy'n poeni'n fawr iawn yn ei gylch ac rwy'n awyddus iawn i osgoi hynny. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn cytuno â hynny. Os ydym yn colli'r arbenigedd hwn, byddwn yn ei chael hi'n anodd tu hwnt i'w adfer, ac ar hyn o bryd mae llawer o gontractau, fel rwy'n deall, yn dod i ben ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf. Rwy'n gobeithio clywed gan y Gweinidog ei bod hi'n fodlon bwrw iddi'n gyflym ar y mater hwn.
Gallwn adrodd y ffigurau—costau, mewn gwirionedd—y mae'r tîm yn y Ganolfan Gwyddorau Môr Cymhwysol wedi eu rhannu gyda mi. Nid wyf yn credu bod angen mynd i fanylion cyfraddau llogi dyddiol a chostau prosesu data a'r math hwnnw o beth yma, ond mae'n ddigon dweud y gallai rhaglen arloesol, a ariennir â channoedd o filoedd o bunnoedd yn hytrach na miliynau lawer, fod yn sail i fenter o arwyddocâd cenedlaethol go iawn yma, gan ganiatáu inni elwa ar hynny sawl gwaith drosodd wrth inni wneud y mwyaf o'r adnoddau sydd gennym yn y moroedd o'n cwmpas, boed hynny'n bysgodfeydd neu'n ynni.
Mae angen inni wybod beth sydd yno. Ni fyddem yn bodloni ar beidio ag adnabod pob cilomedr sgwâr o dir yn fanwl iawn, ac mae'r moroedd o'n cwmpas yn galw am yr un ffocws, a gall rhaglen strategol ar gyfer mapio gwely'r môr, dan arweiniad Canolfan Gwyddorau Môr Cymhwysol Prifysgol Bangor, gynyddu'n enfawr ein gwybodaeth a'n dealltwriaeth o amgylchedd morol Cymru. Byddem i gyd yn elwa ohoni.
Yn gryno iawn—
Dwi am gloi drwy gyfeirio at enw'r llong arbennig yma. Pwy oedd y tywysog? Yn ôl y chwedl, mi oedd Madog ab Owain Gwynedd, yn ôl y chwedl, yn fab i Owain Gwynedd, brenin Gwynedd, a hwyliodd i gyfandir America tua 1170 ac ymsefydlu yno—dros 300 mlynedd cyn Christopher Colombus, wrth gwrs. Y chwedl ydy ei fod o a'i frawd Rhirid wedi hwylio yn ei long, Gwennan Gorn, wedi darganfod gwlad yn fanno, dod yn ôl i Gymru, nôl mwy o bobl a oedd eisiau setlo yna, a hwylio'n ôl. Stori wir? Teg dweud bod tystiolaeth ei fod o'n wir yn ddigon prin, ond mae'r dystiolaeth yn gwbl glir, dwi'n meddwl, am beth mae'r llong sydd wedi'i enwi ar ôl Madog ab Owain Gwynedd yn gallu ei gynnig i ni yng Nghymru heddiw. Dwi'n barod iawn i weithio efo'r Llywodraeth i weld sut y gallwn ni wireddu'r syniad yma. Diolch yn fawr.
I want to conclude by referring to the name of this particular vessel. Who was Prince Madog? According to the legend, Madog ab Owain Gwynedd, according to the legend, was the son of Owain Gwynedd, the king of Gwynedd, who sailed to the American continent around 1170. He settled there 300 years before Christopher Colombus. The story is that him and his brother Rhirid sailed there in their boat, Gwennan Gorn, discovered a country, came back to Wales, collected more people who wanted to settle there, and sailed back. Is this a true story? Well, it's fair to say that there's little evidence for its veracity, but the evidence is quite clear as to what the vessel named after Madog ab Owain Gwynedd can offer us in Wales today. I'm very happy to work with the Government to see how we can deliver this idea. Thank you.
Mae'n bleser i ddilyn yr Aelod o Ynys Môn.
It's a pleasure to follow the Member from Anglesey.
It was a pleasure to have that history lesson and science lesson as well, for me to learn more about mapping Welsh seas. I think the point around funding is one that's purely pragmatic. We're able to overcome that, I think, either side of the M4, which is something that I would be very happy to throw my weight behind as well, because if we are looking to make the absolute most of the opportunities that are in renewable energies off our coasts here in Wales—for me, that's floating offshore wind off the coast of south Pembrokeshire—then we absolutely need to know what we're working with in terms of mapping the sea floor. And, especially when the UK Government are looking to expedite flow, which they've announced in the last week or so, I think it's imperative that a project like this, the Prince Madog, is absolutely allowed to continue to do the vital work that it's doing. So, I'm willing to offer my support in helping that going forward. Diolch.
Roedd hi'n bleser cael y wers hanes a'r wers wyddoniaeth honno hefyd, a dysgais fwy am fapio moroedd Cymru. Rwy'n credu bod y pwynt ynghylch cyllid yn un sy'n hollol bragmataidd. Rydym yn gallu goresgyn hynny, rwy'n meddwl, ar y ddau ben i'r M4, sy'n rhywbeth y byddwn yn hapus iawn i'w gefnogi hefyd, oherwydd os ydym am wneud y mwyaf o'r cyfleoedd sydd yno ar ffurf egni adnewyddadwy oddi ar ein harfordiroedd yma yng Nghymru—i mi, mae hynny'n golygu ynni gwynt arnofiol oddi ar arfordir de sir Benfro—mae angen gwybod yn sicr beth yr ydym yn gweithio gydag ef o ran mapio gwely'r môr. Ac yn enwedig pan fydd Llywodraeth y DU yn awyddus i gyflymu llif, rhywbeth y maent wedi'i gyhoeddi yn ystod yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, rwy'n credu ei bod yn hanfodol fod prosiect fel hwn, y Prince Madog, yn cael parhau i wneud y gwaith hanfodol y mae'n ei wneud. Felly, rwy'n fodlon cynnig fy nghefnogaeth i helpu hynny yn y dyfodol. Diolch.
Thank you for bringing this debate forward—an important debate, and the history lesson behind it. We've had a summer of sewage on our shores; we've had record-high temperatures; a winter ahead of us with unpayable energy bills; record unearned profits for the big energy companies; and an energy system exposed to dictators. These crises are connected, so we do need long-term solutions to that, and mapping the sea bed will help deliver the energy revolution that has to happen, but, at the same time, respect and protect the environmental impact within it. I would be more than interested to come to Bangor and see this ship, and I'm sure, as a member of our committee, you could invite us along.
Diolch am gyflwyno'r ddadl hon—dadl bwysig, a'r wers hanes y tu ôl iddi. Rydym wedi cael haf o garthion ar ein glannau; rydym wedi cael y tymereddau uchaf erioed; mae gaeaf o'n blaenau gyda biliau ynni na ellir eu talu; yr elw dihaeddiant uchaf erioed i'r cwmnïau ynni mawr; a system ynni sy'n agored i unbeniaid. Mae'r argyfyngau hyn wedi'u cysylltu, felly mae angen atebion hirdymor i hynny, a bydd mapio gwely'r môr yn helpu i gyflawni'r chwyldro ynni sy'n mynd i orfod digwydd, ond sydd ar yr un pryd, yn parchu a diogelu'r effaith amgylcheddol. Byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn dod i Fangor i weld y llong hon, ac rwy'n siŵr, fel aelod o'n pwyllgor, y gallech ein gwahodd draw.
Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl. Julie James.
I call on the Minister for Climate Change to reply to the debate. Julie James.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Well, 'follow that', as they say—I'm not even going to attempt it. I really enjoyed the contribution of Rhun ap Iorwerth, and I can assure you that we are very aware of the really important work that the vessel, Prince Madog, has done in conjunction with Bangor University. I've had the real privilege of speaking to some of the scientists who have been involved in that, and, indeed, some of the poets that have been involved in it as well. We're very, very well aware of the asset that we have there.
As everyone has acknowledged, we're faced with the twin threats of climate and nature emergencies, and that, more than ever, includes our seas. We need clean, healthy, safe, productive and biologically diverse seas, and that's why I welcome the opportunity to respond to the debate. I commend the Member on his pitch—I think that’s what it was, really—for the continuation of the role of the research vessel, the Prince Madog, and to highlight the essential role that research science and evidence play in our drive to deliver our vision for those clean, resilient and biologically diverse seas.
Members will be aware—indeed, Rhun has just told us—that in 2019 the Welsh Government contracted Bangor University for the use of the Prince Madog research vessel. It has enabled us to undertake an enormous range of survey projects at sea. It included the associated laboratory work, facilitated access to the marine academic projects and data sets, and it played a real role in securing the future of the research vessel, which Rhun has acknowledged. The contract has enabled the delivery of very high-quality science, world-leading science, to help us better understand our seas and support a range of public priority policies and statutory obligations.
It has delivered a number of surveys and reports, including the co-designed Whelk Fishing Permit (Wales) Order 2021, which Members will remember going through the Senedd. I think you were the only speaker on it, actually, Rhun, at the time. It developed the fisheries stock assessments for scallop, crab, lobster, whelk, skate and ray, and it did the seabed characterisation to identify the marine conservation zones and support the completion of the marine protected area network. So, it's been really fundamental in what we've been doing. They've also been exploring and mapping the seabed in resource areas and gathering evidence to improve our understanding of blue carbon in Welsh waters. It supports the delivery of our key ministerial priorities and ensures we meet our statutory monitoring obligations also.
As Rhun has pointed out, that contract has now ended. We are currently assessing our requirements for seagoing science provision for future years. I absolutely assure Members, Rhun in particular, that we've continued a close dialogue with the School of Ocean Sciences at Bangor University, alongside all our Welsh marine research institutions. We’ll continue to do so as we consider the potential next steps and the next contract that will be coming along.
As I've said, it's imperative that we balance development with protecting the environment. I'm currently completing, as Members will be aware, a deep dive into biodiversity, with a specific focus on the 30x30 target. That commits us to protecting 30 per cent of our land, and our seas, importantly, by 2030. I'll be publishing a written statement on the recommendations from the deep dive on Monday 3 October, and there's a conference down at the national botanic gardens to go through the recommendations from the deep dive. I think you'll be very pleased with the outcome of that, and you'll see how the work that we've done in the universities around Wales has contributed to that.
I can't comment on the ongoing contract because it's currently in procurement, but I can assure you that we're well aware of the asset that we have up there in Bangor.
In closing, Dirprwy Lywydd, I welcome today's debate on the recognition of the crucial importance of our seas. They're an incredible natural asset, and the development of research science and evidence plays a crucial role in addressing both the climate and nature emergencies. My clear focus is ensuring we sustainably manage this incredible resource and understand it thoroughly, for both our current and future generations. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wel, 'dilynwch hynny', fel maent yn ei ddweud—nid wyf hyd yn oed yn mynd i geisio gwneud hynny. Fe wnes fwynhau cyfraniad Rhun ap Iorwerth yn fawr iawn, a gallaf eich sicrhau ein bod yn ymwybodol iawn o'r gwaith pwysig iawn y mae'r llong, y Prince Madog, wedi'i wneud ar y cyd â Phrifysgol Bangor. Rwyf wedi cael y fraint enfawr o siarad â rhai o'r gwyddonwyr sydd wedi bod yn rhan o hynny, ac yn wir, rhai o'r beirdd a fu'n ymwneud â'r peth hefyd. Rydym yn ymwybodol iawn o'r ased sydd gennym yno.
Fel y mae pawb wedi cydnabod, rydym yn wynebu bygythiadau dwbl yr argyfyngau hinsawdd a natur, ac mae hynny, yn fwy nag erioed, yn cynnwys ein moroedd. Mae angen moroedd glân, iach, diogel, cynhyrchiol a biolegol amrywiol, a dyna pam rwy'n croesawu'r cyfle i ymateb i'r ddadl. Rwy'n canmol yr Aelod ar ei gais—rwy'n credu mai dyna beth ydoedd, a dweud y gwir—dros barhau rôl y llong ymchwil, y Prince Madog, ac i dynnu sylw at y rôl hanfodol y mae gwyddorau ymchwil a thystiolaeth yn ei chwarae yn ein hymgyrch i wireddu ein gweledigaeth ar gyfer y moroedd glân, gwydn a biolegol amrywiol hynny.
Bydd yr aelodau'n ymwybodol—yn wir, mae Rhun newydd ddweud wrthym—fod Llywodraeth Cymru wedi contractio â Phrifysgol Bangor yn 2019 ar gyfer defnyddio llong ymchwil y Prince Madog. Mae wedi ein galluogi i ymgymryd ag ystod enfawr o brosiectau arolygu ar y môr. Roedd yn cynnwys y gwaith labordy cysylltiedig, hwylusodd fynediad at brosiectau academaidd a setiau data morol, a chwaraeodd ran go iawn yn sicrhau dyfodol y llong ymchwil, fel y mae Rhun wedi cydnabod. Mae'r contract wedi ei gwneud hi'n bosibl darparu gwyddoniaeth o ansawdd uchel iawn, gwyddoniaeth sy'n arwain y byd, i'n helpu i ddeall ein moroedd yn well a chefnogi ystod o bolisïau blaenoriaeth gyhoeddus a rhwymedigaethau statudol.
Mae wedi darparu nifer o arolygon ac adroddiadau, gan gynnwys Gorchymyn Trwyddedau Pysgota am Gregyn y Moch (Cymru) 2021 a gafodd ei lunio ar y cyd, ac y bydd Aelodau'n ei gofio'n mynd drwy'r Senedd. Rwy'n credu mai chi oedd yr unig siaradwr arno bryd hynny, mewn gwirionedd, Rhun. Fe ddatblygodd yr asesiadau stoc pysgodfeydd ar gyfer cregyn bylchog, crancod, cimychiaid, cregyn moch a morgathod, ac fe wnaeth nodweddu gwely'r môr i nodi'r parthau cadwraeth morol a chefnogi cwblhad y rhwydwaith ardaloedd morol gwarchodedig. Felly, mae wedi bod yn hanfodol iawn yn yr hyn y buom yn ei wneud. Maent hefyd wedi bod yn archwilio a mapio gwely'r môr mewn ardaloedd adnoddau a chasglu tystiolaeth i wella ein dealltwriaeth o garbon glas yn nyfroedd Cymru. Mae'n cynorthwyo cyflawniad ein blaenoriaethau gweinidogol allweddol ac yn sicrhau ein bod yn cyflawni ein rhwymedigaethau monitro statudol hefyd.
Fel y nododd Rhun, mae'r contract hwnnw bellach wedi dod i ben. Rydym ar hyn o bryd yn asesu ein gofynion ar gyfer darpariaeth gwyddorau morol yn y blynyddoedd i ddod. Rwy'n sicrhau'r Aelodau, Rhun yn enwedig, ein bod wedi parhau i drafod yn agos ag Ysgol Gwyddorau Eigion Prifysgol Bangor, ynghyd â'n holl sefydliadau ymchwil morol yng Nghymru. Byddwn yn parhau i wneud hynny wrth inni ystyried y camau nesaf posibl a'r contract nesaf a ddaw.
Fel y dywedais, mae'n hanfodol ein bod yn cydbwyso datblygiad gyda gwarchod yr amgylchedd. Ar hyn o bryd, fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, rwy'n cwblhau archwiliad dwfn ar fioamrywiaeth, gan ganolbwyntio'n benodol ar y targed 30x30. Mae hynny'n ein hymrwymo i ddiogelu 30 y cant o'n tir, a'n moroedd, yn bwysig, erbyn 2030. Byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar argymhellion yr archwiliad dwfn ddydd Llun 3 Hydref, a bydd cynhadledd yn y gerddi botaneg cenedlaethol i edrych ar argymhellion yr archwiliad dwfn. Rwy'n credu y byddwch yn falch iawn o ganlyniad hwnnw, ac fe gewch weld sut y mae'r gwaith a wnaethom yn y prifysgolion ledled Cymru wedi cyfrannu at hynny.
Ni allaf wneud sylw ar y contract parhaus oherwydd ei fod yn rhan o'r broses gaffael ar hyn o bryd, ond gallaf eich sicrhau ein bod yn ymwybodol iawn o'r ased sydd gennym i fyny yno ym Mangor.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n croesawu'r ddadl heddiw ar gydnabod pwysigrwydd hanfodol ein moroedd. Maent yn ased naturiol anhygoel, ac mae datblygu gwyddorau ymchwil a thystiolaeth yn chwarae rhan allweddol wrth fynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur. Fy ffocws clir yw sicrhau ein bod yn rheoli'r adnodd anhygoel hwn yn gynaliadwy ac yn ei ddeall yn drylwyr, ar gyfer cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol. Diolch.
Diolch, bawb. I'd like to put on record that it's nice to see you back in the Chamber, Minister, after your short illness. It's good to see you back.
Diolch, bawb. Hoffwn gofnodi ei bod hi'n braf eich gweld yn ôl yn y Siambr, Weinidog, ar ôl eich salwch byr. Mae'n dda eich gweld yn ôl.
Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:33.
The meeting ended at 17:33.