Y Cyfarfod Llawn
Plenary
27/09/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Y cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf, ac rydw i wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd, yn ateb y cwestiynau ar ran y Prif Weinidog y prynhawn yma. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Jayne Bryant.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. The first item this afternoon is questions to the First Minister, and I've received notification under Standing Order 12.58 that the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd, will answer questions on behalf of the First Minister this afternoon. The first question is from Jayne Bryant.
1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael ag ymddygiad gwrthgymdeithasol? OQ58463
1. What is the Welsh Government doing to tackle anti-social behaviour? OQ58463
Thank you. While policing is a reserved matter currently, we are committed to continuing to do all we can to help reduce anti-social behaviour, working closely with the Home Office on this. We are currently funding 600 police community support officers to help keep people and communities safe across Wales.
Diolch. Er bod plismona yn fater sydd wedi'i gadw'n ôl ar hyn o bryd, rydym ni wedi ymrwymo i barhau i wneud popeth o fewn ein gallu i helpu i leihau ymddygiad gwrthgymdeithasol, gan weithio'n agos gyda'r Swyddfa Gartref ar hyn. Ar hyn o bryd, rydym ni'n ariannu 600 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu i helpu i gadw pobl a chymunedau yn ddiogel ledled Cymru.
Thank you for that answer, Minister. Anti-social behaviour is unfortunately a blight on many communities across Wales and across the rest of the UK. It can range from small-scale issues, which can really grind people down, to daily occurrences that can make people's lives an absolute misery. Residents are understandably frustrated and worried when these occurrences often lead to blatant criminality, such as the use of off-road or electric bikes to either deliver or deal in drugs. This can happen at any time of the day and in plain sight of people of all ages, including children.
I was extremely pleased that the UK Labour conference and UK Labour dedicated their first day at that conference to justice, committing to restoring neighbourhood policing and tackling the root causes of offending, a stark contrast to the new Truss Government, whose priority seems to be making the rich richer and tanking the UK economy. While understanding that the Welsh Government doesn't have all the levers in place to tackle this, and until we see a Labour Government in place at a UK level, what can we do in Wales to support the police and communities to root out anti-social behaviour so that people can feel safe in the communities that they call home?
Diolch am yr ateb yna, Gweinidog. Yn anffodus, mae ymddygiad gwrthgymdeithasol yn bla ar lawer o gymunedau ledled Cymru ac ar draws gweddill y DU. Gall amrywio o broblemau ar raddfa fach, sydd wir yn gallu blino pobl, i ddigwyddiadau dyddiol sy'n gallu gwneud bywydau pobl yn ddioddefaint llwyr. Mae'n ddealladwy bod trigolion yn rhwystredig ac yn poeni pan fydd y digwyddiadau hyn yn aml yn arwain at droseddu amlwg, fel y defnydd o feiciau oddi ar y ffordd neu feiciau trydan naill ai i ddanfon neu ddelio mewn cyffuriau. Gall hyn ddigwydd ar unrhyw adeg o'r dydd ac yn gwbl agored i bobl o bob oed, gan gynnwys plant.
Roeddwn i'n hynod falch bod cynhadledd Llafur y DU a Llafur y DU wedi neilltuo eu diwrnod cyntaf yn y gynhadledd honno i gyfiawnder, gan ymrwymo i ailgyflwyno plismona cymdogaeth a mynd i'r afael ag achosion sylfaenol troseddu, gwrthgyferbyniad llwyr â Llywodraeth newydd Truss, y mae'n ymddangos mai ei blaenoriaeth yw gwneud y cyfoethog yn fwy cyfoethog a thancio economi'r DU. Gan ddeall nad oes gan Lywodraeth Cymru yr holl ysgogiadau ar waith i fynd i'r afael â hyn, a than y byddwn ni'n gweld Llywodraeth Lafur wedi'i sefydlu ar lefel y DU, beth allwn ni ei wneud yng Nghymru i gefnogi'r heddlu a chymunedau i gael gwared ar ymddygiad gwrthgymdeithasol fel y gall pobl deimlo'n ddiogel yn y cymunedau y maen nhw'n eu galw'n gartref?
I think Jayne Bryant makes a really important point, and I know, as an MS, our postbags often have a lot of constituents who are very concerned about what maybe you would call 'low-level' anti-social behaviour. Everybody has the right to peace and quiet in their own homes, and you've just raised an important issue around communities also. And I think, of course, our communities are generally a great place to live, aren't they, but anti-social behaviour can make victims' lives a misery.
I mentioned that enforcement and policing are reserved matters, and, obviously, the Minister for Social Justice works very closely with the Home Office. But, of course, the police are only one part of the problem, and many of the drivers that impact on community safety are devolved, and the Minister and the Government are very determined to do everything in our power to make the people of Wales feel safe.
I mentioned in my opening answer that we maintained the funding for 500 police community support officers, and we've also increased their number by 100 over this term of Government. But I think the Minister for Social Justice also takes a partnership approach, and it's really important that that effective partnership does help us tackle anti-social behaviour.
Rwy'n credu bod Jayne Bryant yn gwneud pwynt pwysig iawn, ac rwy'n gwybod, fel AS, mae ein bagiau post yn aml yn cynnwys llawer o etholwyr sy'n poeni'n fawr am yr hyn efallai y byddech chi'n ei alw'n ymddygiad gwrthgymdeithasol 'lefel isel'. Mae gan bawb yr hawl i heddwch a thawelwch yn eu cartrefi eu hunain, ac rydych chi newydd godi mater pwysig ynghylch cymunedau hefyd. Ac rwy'n credu, wrth gwrs, bod ein cymunedau ni yn lleoedd gwych i fyw ar y cyfan, onid ydyn nhw, ond gall ymddygiad gwrthgymdeithasol wneud bywydau dioddefwyr yn ddiflastod.
Soniais fod gorfodaeth a phlismona yn faterion sydd wedi'u cadw yn ôl, ac, yn amlwg, mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn gweithio'n agos iawn gyda'r Swyddfa Gartref. Ond wrth gwrs, dim ond un rhan o'r broblem yw'r heddlu, ac mae llawer o'r ysgogiadau sy'n effeithio ar ddiogelwch cymunedol wedi'u datganoli, ac mae'r Gweinidog a'r Llywodraeth yn benderfynol iawn o wneud popeth o fewn ein gallu i wneud i bobl Cymru deimlo'n ddiogel.
Soniais yn fy ateb agoriadol ein bod ni wedi cynnal y cyllid ar gyfer 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu, ac rydym ni hefyd wedi cynyddu eu nifer o dros 100 yn ystod y tymor hwn o'r Llywodraeth. Ond rwy'n credu bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol hefyd yn mabwysiadu agwedd bartneriaeth, ac mae'n bwysig iawn bod y bartneriaeth effeithiol honno yn ein helpu ni i fynd i'r afael ag ymddygiad gwrthgymdeithasol.
I thank the Member for Newport West for raising the issue. As has been said, anti-social behaviour can have a negative impact, and it does have a negative impact on the quality of life of our communities. At best it's a nuisance, and at worst it's threatening and disruptive towards people and property. ASB has been a particular issue within Monmouthshire council area recently, and Caldicot town centre, whilst it's not in my constituency but borders my constituency, has been the subject of two dispersal orders over the past two weeks. It affects my community as it does John Griffiths's.
One way of reducing incidents of ASB is to ensure that people feel fully included within their local areas and believe that their voice is being heard, whilst it's also important that people are confident that their complaints will be acted upon by the police. Minister, how is the Welsh Government working with councils and local organisations to promote community inclusion, such as community projects that bring people together as well as improving facilities to enhance opportunities for local people? And how are you working with the police to help make it easier for people to report anti-social behaviour to help prevent incidents from escalating further? Thank you.
Diolch i'r Aelod dros Orllewin Casnewydd am godi'r mater. Fel y dywedwyd, gall ymddygiad gwrthgymdeithasol gael effaith negyddol, ac mae yn cael effaith negyddol ar ansawdd bywyd ein cymunedau. Ar y gorau mae'n niwsans, ac ar ei waethaf mae'n fygythiol ac yn drafferthus i bobl ac eiddo. Mae ymddygiad gwrthgymdeithasol wedi bod yn broblem arbennig yn ardal cyngor Sir Fynwy yn ddiweddar, ac mae canol tref Cil-y-coed, er nad yw yn fy etholaeth i, mae'n ffinio fy etholaeth i, wedi bod yn destun dau orchymyn gwasgaru dros y pythefnos diwethaf. Mae'n effeithio ar fy nghymuned fel y mae ar un John Griffiths.
Un ffordd o leihau achosion o ymddygiad gwrthgymdeithasol yw sicrhau bod pobl yn teimlo eu bod nhw'n cael eu cynnwys yn llawn yn eu hardaloedd lleol ac yn credu bod eu llais yn cael ei glywed, tra ei bod hi hefyd yn bwysig bod pobl yn hyderus y bydd yr heddlu yn gweithredu ar eu cwynion. Gweinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chynghorau a sefydliadau lleol i hyrwyddo cynhwysiant cymunedol, fel prosiectau cymunedol sy'n dod â phobl at ei gilydd yn ogystal â gwella cyfleusterau i gynyddu cyfleoedd i bobl leol? A sut ydych chi'n gweithio gyda'r heddlu i helpu i'w gwneud hi'n haws i bobl roi gwybod am ymddygiad gwrthgymdeithasol i helpu i atal digwyddiadau rhag gwaethygu ymhellach? Diolch.
Thank you. You mentioned having dispersal orders—I think you said just outside your constituency. Obviously, that's a matter for police operations, but it certainly underlines the importance of the preventative approach that we as a Government take to anti-social behaviour.
I mentioned that the Minister for Social Justice absolutely has that partnership approach in everything she does around this agenda, and that includes working with local authorities and any other partner who can help us in this fight against anti-social behaviour.
Diolch. Fe wnaethoch chi sôn am gael gorchmynion gwasgaru—rwy'n credu eich bod chi wedi dweud ychydig y tu allan i'ch etholaeth chi. Yn amlwg, mater i weithrediadau'r heddlu yw hynny, ond mae'n sicr yn tanlinellu pwysigrwydd y dull ataliol yr ydym ni fel Llywodraeth yn ei fabwysiadu i ymdrin ag ymddygiad gwrthgymdeithasol.
Soniais fod gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn sicr, y dull partneriaeth hwnnw ym mhopeth y mae'n ei wneud o amgylch yr agenda hon, ac mae hynny'n cynnwys gweithio gydag awdurdodau lleol ac unrhyw bartner arall a all ein helpu ni yn y frwydr hon yn erbyn ymddygiad gwrthgymdeithasol.
Diolch yn fawr, Trefnydd, am eich atebion. Y broblem gyda hyn yw nad oes gyda ni'r offer fan hyn yn y Senedd i ddelio â fe. Dwi'n mawr obeithio y bydd y Prif Weinidog, pan fydd, o'r diwedd, Liz Truss yn rhoi galwad ffôn iddo fe, yn dweud yn glir wrthi hi, ac wrth Keir Starmer, fod angen datganoli cyfiawnder fan hyn i fynd i wraidd y problemau yma. Dwi hefyd yn gobeithio y cymeriff e'r cyfle i ddweud wrth y Prif Weinidog fod y Public Order Bill, sy'n gwahardd protestio cyfreithlon, yn hollol warthus. Dwi'n siwr, Trefnydd, y byddwch chi'n cytuno â fi ei bod hi'n bwysig i bob yr un ohonom ni fel gwleidyddion i wrando ar bam mae pobl yn protestio—beth yw gwraidd a rheswm y brotest—yn hytrach na thrio stopio protestio rhag digwydd yn y lle cyntaf.
Thank you very much, Trefnydd, for your answers. The problem with this issue is that we don't have the tools here in the Senedd to deal with it. I very much hope that the First Minister, when Liz Truss does phone him eventually, says clearly to her, and to Keir Starmer, that we need to devolve justice to Wales to get to the core of these issues. I also hope that he will take the opportunity to tell the Prime Minister that the Public Order Bill, which prevents legal protests, is a disgrace. I'm sure, Trefnydd, that you would agree with me that it's important for all of us as politicians to listen when people do protest—what is the core reason for the protest—rather than trying to stop protests from happening in the first place.
Absolutely. Everybody has the right to peaceful protest, and I hear what you say around the devolution of justice. Obviously, that is something that is being discussed at the current time. The Public Order Bill, I think, now has been delayed. Certainly, we will not be bringing an LCM forward to the Senedd at the current time.
Yn sicr. Mae gan bawb yr hawl i brotestio'n heddychlon, ac rwy'n clywed yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud ynghylch datganoli cyfiawnder. Yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth sy'n cael ei drafod ar hyn o bryd. Mae'r Bil Trefn Gyhoeddus, rwy'n credu, wedi cael ei ohirio bellach. Yn sicr, ni fyddwn ni'n cyflwyno Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol i'r Senedd ar hyn o bryd.
Can I also thank Jayne Bryant for raising this important issue today? Trefnydd, I was in Coedpoeth, a community that you're familiar with, very recently, on patrol for a full morning with the local police there. I was astonished by just how much they know about the communities that we serve and the people that live in them. Would you join with me in thanking all of our police forces, and in particular those community support officers that do so much to contain and limit anti-social behaviour across Wales?
A gaf innau hefyd ddiolch i Jayne Bryant am godi'r mater pwysig hwn heddiw? Trefnydd, roeddwn i yng Nghoedpoeth, cymuned yr ydych chi'n gyfarwydd â hi, yn ddiweddar iawn, ar batrôl am fore llawn gyda'r heddlu lleol yno. Cefais fy syfrdanu gan faint maen nhw'n ei wybod am y cymunedau yr ydym ni'n eu gwasanaethu a'r bobl sy'n byw ynddyn nhw. A wnewch chi ymuno â mi i ddiolch i bob un o'n heddluoedd, ac yn arbennig y swyddogion cymorth cymunedol hynny sy'n gwneud cymaint i gyfyngu ac atal ymddygiad gwrthgymdeithasol ledled Cymru?
Thank you. Yes, I absolutely would join with you in commending the work that they do. They're very visible on the streets of our villages, and, obviously, I know Coedpoeth very well. I think the reason that we brought forward the funding for another 100 PCSOs, plugging Home Office gaps, shall we say, was in relation to making sure that that support is on our streets, making people feel safer.
Diolch. Ie, byddwn i'n sicr yn ymuno â chi i ganmol y gwaith maen nhw'n ei wneud. Maen nhw'n amlwg iawn ar strydoedd ein pentrefi, ac, yn amlwg, rwy'n adnabod Coedpoeth yn dda iawn. Rwy'n credu mai'r rheswm i ni gyflwyno'r cyllid ar gyfer 100 o Swyddogion Cymorth Cymunedol yr Heddlu arall, gan lenwi bylchau'r Swyddfa Gartref, gadewch i ni ddweud, oedd o ran gwneud yn siŵr bod y cymorth hwnnw ar ein strydoedd, gan wneud i bobl deimlo'n fwy diogel.
2. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o nifer yr athrawon ffiseg? OQ58442
2. What assessment has the Welsh Government made of the number of physics teachers? OQ58442
Thank you. We continually assess the numbers of physics teachers in post, and the numbers of appointments against posts advertised has remained relatively constant over the last five years. In 2020-21, an increase in overall recruitment to secondary initial teacher education programmes resulted in 36 per cent of new entrants studying to teach STEM subjects.
Diolch. Rydym ni'n asesu niferoedd yr athrawon ffiseg mewn swyddi yn barhaus, ac mae nifer y penodiadau o'u cymharu â'r swyddi a hysbysebwyd wedi aros yn gymharol gyson dros y pum mlynedd diwethaf. Yn 2020-21, arweiniodd cynnydd i recriwtio cyffredinol i raglenni addysg gychwynnol athrawon uwchradd at 36 y cant o newydd-ddyfodiaid yn astudio i addysgu pynciau STEM.
Thank you, Minister. As you're aware, we are at crisis point with the education of science in Wales because of the lack of teachers in physics and chemistry. Wales now has so few physics teachers that there are not enough for every secondary school in Wales to have one, meaning that this science is almost predominantly being taught by teachers who have no qualifications in the subject area. The bursaries for physics and chemistry teachers are also low compared to England, meaning that potential teachers are moving to England to train and, because of the differences in curriculum, they almost never ever return to Wales. I am concerned that this situation could be described as a national embarrassment for Wales and a legacy that I'm sure you and this Government would not be proud of. There is overwhelming concern from the science community that this Government is failing science, failing students and is already down such a dark path of failure in the teaching of science that, in just a few years, we'll be unable to adequately teach this subject in Wales. With this in mind, Minister, and I'm conscious that you have all the levers and tools already, what action and commitment is this Welsh Government taking to seriously address this issue? Thank you.
Diolch. Fel y gwyddoch chi, rydym ni mewn argyfwng o ran addysgu gwyddoniaeth yng Nghymru oherwydd y diffyg athrawon ym mhynciau ffiseg a chemeg. Mae gan Gymru gyn lleied o athrawon ffiseg erbyn hyn fel nad oes digon i bob ysgol uwchradd yng Nghymru fod ag un, sy'n golygu bod y wyddoniaeth hon yn cael ei dysgu bron yn bennaf gan athrawon nad oes ganddyn nhw unrhyw gymwysterau yn y maes pwnc. Mae bwrsariaethau ar gyfer athrawon ffiseg a chemeg hefyd yn isel o'u cymharu â Lloegr, sy'n golygu bod darpar athrawon yn symud i Loegr i hyfforddi ac, oherwydd y gwahaniaethau yn y cwricwlwm, dydyn nhw bron byth yn dychwelyd i Gymru. Rwy'n pryderu y gellid disgrifio'r sefyllfa hon fel embaras cenedlaethol i Gymru ac etifeddiaeth yr wyf i'n siŵr na fyddech chi a'r Llywodraeth hon yn falch ohoni. Ceir pryder enfawr yn y gymuned wyddoniaeth bod y Llywodraeth hon yn methu gwyddoniaeth, yn siomi myfyrwyr ac eisoes i lawr llwybr mor dywyll o fethiant o ran addysgu gwyddoniaeth na fyddwn ni'n gallu, ymhen ychydig flynyddoedd yn unig, addysgu'r pwnc hwn yn briodol yng Nghymru. Gyda hyn mewn golwg, Gweinidog, ac rwy'n ymwybodol bod gennych chi'r holl ysgogiadau a dulliau eisoes, pa gamau ac ymrwymiad y mae'r Llywodraeth Cymru hon yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater hwn o ddifrif? Diolch.
Well, I don't recognise the picture that you're portraying. I certainly don't think physics teachers and the word 'crisis' go together, and I certainly don't think that the Minister for Education and Welsh Language would agree with you either. I think it's fair to say that the recruitment to ITE of students studying to teach physics does remain below our desired position, and ITE partnerships and the Education Workforce Council do have a programme—you asked what we're doing: they do have a programme—to encourage more entrants into ITE. We have a marketing strategy that targets those subjects that are more challenging for recruitment, and STEM subjects clearly is an area where activity is undertaken. I know that the Minister is also trying to identify students who are now in England at the moment, from Wales, to encourage them to come back to Wales to teach.
Wel, nid wyf i'n adnabod y darlun rydych chi'n ei bortreadu. Yn sicr nid wyf i'n credu bod athrawon ffiseg a'r gair 'argyfwng' yn mynd gyda'i gilydd, ac yn sicr nid wyf i'n credu y byddai'r Gweinidog Addysg a'r Gymraeg yn cytuno â chi chwaith. Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud bod recriwtio myfyrwyr sy'n astudio i addysgu ffiseg i addysg athrawon gychwynnol yn parhau i fod yn is na'r sefyllfa y byddem ni'n dymuno ei gweld, ac mae gan bartneriaethau addysg athrawon gychwynnol a Chyngor y Gweithlu Addysg raglen—fe wnaethoch chi ofyn beth rydym ni'n ei wneud: mae ganddyn nhw raglen—i annog mwy o newydd-ddyfodiaid i addysg athrawon gychwynnol. Mae gennym ni strategaeth farchnata sy'n targedu'r pynciau hynny sy'n fwy heriol ar gyfer recriwtio, ac mae pynciau STEM yn amlwg yn faes lle mae gweithgarwch yn cael ei wneud. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog hefyd yn ceisio canfod myfyrwyr sydd yn Lloegr ar hyn o bryd, o Gymru, i'w hannog nhw i ddod yn ôl i Gymru i addysgu.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Minister, last week we had the waiting times out for the NHS in Wales. In north Wales, which you are the Minister directly responsible for, there are 15,000 people waiting two years or more for a procedure. Will you apologise to those 15,000 people who are waiting such long times on the Welsh NHS?
Diolch, Llywydd. Gweinidog, yr wythnos ddiwethaf cawsom ni'r amseroedd aros wedi'u cyhoeddi ar gyfer y GIG yng Nghymru. Yn y gogledd, a chi yw'r Gweinidog sy'n uniongyrchol gyfrifol amdano, mae 15,000 o bobl yn aros dwy flynedd neu fwy am driniaeth. A wnewch chi ymddiheuro i'r 15,000 o bobl hynny sy'n aros am amseroedd mor hir ar GIG Cymru?
Well, of course, we don't want anybody to be waiting for lengthy periods of time. If you're in pain and you need surgery, then obviously we want to get that surgery and those procedures as quickly as possible. You'll be aware the Minister for Health and Social Services has put significant funding into the NHS, and it includes the north Wales health board, Betsi Cadwaladr University Health Board, to try and bring those numbers down and to sort out the backlog as well. But, a lot of that funding will unfortunately go on the energy crisis now.
Wel, wrth gwrs, dydyn ni ddim eisiau i neb fod yn aros am gyfnodau maith o amser. Os ydych chi mewn poen a bod angen llawdriniaeth arnoch chi, yna yn amlwg rydym ni eisiau cael y llawdriniaeth honno a'r triniaethau hynny cyn gynted â phosib. Byddwch yn ymwybodol bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi rhoi cyllid sylweddol i mewn i'r GIG, ac mae'n cynnwys bwrdd iechyd y gogledd, Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, i geisio dod â'r niferoedd hynny i lawr a rhoi trefn ar yr ôl-groniad hefyd. Ond, yn anffodus, bydd llawer o'r cyllid hwnnw yn cael ei wario ar yr argyfwng ynni nawr.
Well, Minister, 'sorry' seems to be the hardest word when it comes to talking to the 15,000 people who are waiting two years or more within the NHS in north Wales. Let's offer you a second chance to say sorry: 25 per cent of the population in north Wales are on an NHS waiting list—25 per cent. Will you say 'sorry' to that 25 per cent?
Wel, Gweinidog, mae'n ymddangos mai 'sori' yw'r gair anoddaf pan ddaw i siarad â'r 15,000 o bobl sy'n aros dwy flynedd neu fwy yn y GIG yn y gogledd. Gadewch i ni gynnig ail gyfle i chi ddweud sori: mae 25 y cant o'r boblogaeth yn y gogledd ar restr aros y GIG—25 y cant. A wnewch chi ddweud 'sori' wrth y 25 y cant hwnnw?
I go back—it's not a matter of saying 'sorry', is it? It's about making sure that we are able to help the health board deliver the procedures and the surgery that are required as soon as possible. You make it sound as if it's only in Wales that we have waiting lists; of course we have waiting lists right across the UK. I appreciate we are looking at north Wales now and, as you're aware, Betsi Cadwaladr University Health Board have had issues. We've put significant resources, both human and financial, into helping them with targeted intervention particularly. We're absolutely determined to tackle the backlog. I mentioned the funding that the Minister for Health and Social Services has put in. We are aware of how difficult it is for people who are waiting for a long time for treatment. We do continue to make progress to reduce the longest waits, and the number of patient pathways waiting more than two years did fall—I think it was the fourth consecutive month they've fallen. So, we are seeing some progress. It's now 14 per cent lower than the peak that we had in March this year.
Rwy'n mynd yn ôl—nid yw'n fater o ddweud 'sori', ydy e? Mae'n fater o wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu helpu'r bwrdd iechyd i ddarparu'r triniaethau a'r llawdriniaethau sydd eu hangen cyn gynted â phosib. Rydych chi'n gwneud iddi swnio fel pe bai dim ond yng Nghymru y mae gennym ni restrau aros; wrth gwrs mae gennym ni restrau aros ledled y DU. Rwy'n sylweddoli ein bod ni'n edrych ar y gogledd nawr, ac fel y gwyddoch chi, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi cael problemau. Rydym ni wedi cyfrannu adnoddau sylweddol, dynol ac ariannol, i'w helpu gydag ymyrraeth wedi'i thargedu yn enwedig. Rydym ni'n gwbl benderfynol o fynd i'r afael â'r ôl-groniad. Soniais am y cyllid y mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi ei gyfrannu. Rydym ni'n ymwybodol pa mor anodd yw hi i bobl sy'n aros amser maith am driniaeth. Rydym ni'n parhau i wneud cynnydd i leihau'r arosiadau hiraf, ac fe wnaeth nifer y llwybrau cleifion sy'n aros dros ddwy flynedd ostwng—rwy'n credu mai dyna'r pedwerydd mis yn olynol maen nhw wedi gostwng. Felly, rydym ni'n gweld rhywfaint o gynnydd. Mae bellach 14 y cant yn is na'r uchafbwynt a gawsom ym mis Mawrth eleni.
Minister, on two occasions I offered you the opportunity to apologise to the citizens of north Wales, for which you have direct ministerial responsibility, and, indeed, you are a constituency Member for the town of Wrexham. It is a fact that other parts of the United Kingdom, not just England but Scotland, have all but wiped out the two-year waits. They have all but wiped out the two-year waits. In a press statement last week, the health Minister said she was breathing down the neck of health boards to try and get on top of the waiting times. Yet, we saw those waiting times nearly hit 750,000 episodes of care being waited for by the people of Wales. So, you've said that you're trying. What tangible efforts are you making to bring us in line with the other parts of the United Kingdom, that will see wiping out the two-year wait, progress on the 12-month wait, and, above all, the decline in the overall number of patients waiting within the NHS in Wales?
Gweinidog, ar ddau achlysur cynigiais i'r cyfle i chi ymddiheuro i ddinasyddion y gogledd, y mae gennych chi gyfrifoldeb gweinidogol uniongyrchol amdano, ac, yn wir, rydych chi'n Aelod etholaeth dros dref Wrecsam. Mae'n ffaith bod rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, nid Lloegr yn unig ond yr Alban, fwy neu lai wedi dileu'r arosiadau dwy flynedd. Maen nhw fwy neu lai wedi dileu'r arosiadau dwy flynedd. Mewn datganiad i'r wasg yr wythnos ddiwethaf, dywedodd y Gweinidog iechyd ei bod hi'n rhoi pwysau ar y byrddau iechyd i geisio cael rheolaeth ar yr amseroedd aros. Ac eto gwelsom ni'r amseroedd aros hynny bron â chyrraedd 750,000 o achosion o ofal y mae pobl Cymru yn disgwyl amdanyn nhw. Felly, rydych chi wedi dweud chi'n ceisio. Pa ymdrechion diriaethol ydych chi'n eu gwneud i sicrhau ein bod ni yn yr un sefyllfa â rhannau eraill y Deyrnas Unedig, a fydd yn arwain at ddileu'r arhosiad o ddwy flynedd, cynnydd o ran yr arhosiad o 12 mis, ac, yn anad dim, y gostyngiad i gyfanswm y cleifion sy'n aros yn y GIG yng Nghymru?
First of all, I represent the city of Wrexham, not the town of Wrexham.
It's not a matter of—. Of course we're sorry that people have to wait for a lengthy time. You paint this picture of the rest of the UK that just isn't true. I mentioned the significant funding that the Minister for Health and Social Services put in, I mentioned how we've seen a drop again for the fourth consecutive month, and you're just dismissing all of that. What we should be doing is praising the NHS for the fantastic work that they do. You know the challenging times the NHS have been in. Our staff have worked relentlessly during the COVID-19 pandemic. We're now asking them to do more again to try and look at the backlog. As I've mentioned, the Minister for Health and Social Services is supporting Betsi Cadwaladr University Health Board specifically with targeted intervention.
Yn gyntaf oll, rwy'n cynrychioli dinas Wrecsam, nid tref Wrecsam.
Nid yw'n fater o—. Wrth gwrs mae'n ddrwg gennym ni bod yn rhaid i bobl aros am gyfnod maith. Rydych chi'n peintio'r darlun hwn o weddill y DU sydd ddim yn wir. Soniais am y cyllid sylweddol a roddwyd gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, soniais am sut rydym ni wedi gweld cwymp eto am y pedwerydd mis yn olynol, ac rydych chi'n wfftio hynny i gyd. Yr hyn y dylem ni fod yn ei wneud yw canmol y GIG am y gwaith gwych y maen nhw'n ei wneud. Rydych chi'n ymwybodol o'r cyfnod anodd y mae'r GIG wedi bod ynddo. Mae ein staff wedi gweithio'n ddi-baid yn ystod pandemig COVID-19. Rydyn ni bellach yn gofyn iddyn nhw wneud mwy eto i geisio edrych ar yr ôl-groniad. Fel yr wyf i wedi sôn, mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cynorthwyo Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn benodol gydag ymyrraeth wedi'i thargedu.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Rent is rising higher in Wales than anywhere else in the UK, except London. Rent in Cardiff alone has increased 36 per cent in just two years. A quarter of private tenants in Wales are worried they will lose their homes in the next three months. Shelter Cymru, echoed in England by the Kerslake commission on homelessness, are calling for the reintroduction of a temporary ban on evictions—evictions for arrears as well as no-fault evictions—that we saw during the pandemic to ensure that no-one is made homeless as a result of the cost-of-living crisis. Scotland is doing it and their competence mirrors ours. As a Government that says it is committed to ending homelessness, will you also ban evictions this winter in Wales?
Diolch, Llywydd. Mae rhent yn codi yn uwch yng Nghymru nag yn unrhyw le arall yn y DU, heblaw am Lundain. Mae rhent yng Nghaerdydd yn unig wedi cynyddu 36 y cant mewn dwy flynedd yn unig. Mae chwarter y tenantiaid preifat yng Nghymru yn poeni y byddan nhw'n colli eu cartrefi yn ystod y tri mis nesaf. Mae Shelter Cymru, wedi'u hatseinio yn Lloegr gan gomisiwn Kerslake ar ddigartrefedd, yn galw am ailgyflwyno gwaharddiad dros dro ar droi pobl allan—troi pobl allan am ôl-ddyledion, yn ogystal â throi allan heb fai—a welsom ni yn ystod y pandemig i sicrhau nad oes neb yn cael ei wneud yn ddigartref o ganlyniad i'r argyfwng costau byw. Mae'r Alban yn ei wneud ac mae eu cymhwysedd yn adlewyrchu ein cymhwysedd ni. Fel Llywodraeth sy'n dweud ei bod hi wedi ymrwymo i roi terfyn ar ddigartrefedd, a wnewch chi hefyd wahardd troi pobl allan y gaeaf hwn yng Nghymru?
You mentioned the policy that the Scottish Government are now bringing forward. I think I answered last week on behalf of the Minister for Climate Change to say that she will, obviously, look very carefully at it, but it is really important that we don't get unintended consequences from such a policy.
You mentioned what we did during the COVID-19 pandemic to protect people from evictions, and, again, it's something that the Minister will be looking at. But, you'll be aware of several pieces of legislation that Welsh Government are bringing forward—the renting homes Act, which will be introduced in December, will provide six months' notice for all new tenants, for instance, where they're not at fault. So, there is a great deal of work going on in relation to support for tenants.
Fe wnaethoch chi grybwyll y polisi y mae Llywodraeth yr Alban yn ei gyflwyno bellach. Rwy'n credu fy mod i wedi ateb yr wythnos diwethaf ar ran y Gweinidog Newid Hinsawdd i ddweud y bydd hi, yn amlwg, yn edrych yn ofalus iawn arno, ond mae'n bwysig iawn nad ydym ni'n cael canlyniadau anfwriadol o bolisi o'r fath.
Fe wnaethoch chi sôn am yr hyn a wnaethom ni yn ystod pandemig COVID-19 i amddiffyn pobl rhag cael eu troi allan, ac, unwaith eto, mae'n rhywbeth y bydd y Gweinidog yn ei ystyried. Ond, byddwch yn ymwybodol o sawl darn o ddeddfwriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn eu cyflwyno—bydd y Ddeddf rhentu cartrefi, a fydd yn cael ei chyflwyno ym mis Rhagfyr, yn rhoi chwe mis o rybudd i bob tenant newydd, er enghraifft, pan nad ydyn nhw ar fai. Felly, mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud o ran cymorth i denantiaid.
In an emergency, we as a Senedd need to be able to pass emergency legislation; we can sit at weekends, if necessary, to do this. The Scottish Government has also announced a rent freeze at least until the end of March next year. Sadiq Khan, as Mayor of London, has asked for the power to introduce a rent freeze there. We have that power already in Wales, and since social housing rent won't increase anyway until 1 April, a rent freeze over the winter won't cost the Welsh Government a penny; it's focused on the private sector. Even Conservative MPs like Natalie Elphicke, a former chief executive of the Housing and Finance Institute, are making the case for a private sector rent freeze, arguing that there is no justification for the excessive rent hikes in recent times. Now, we prevent that in future through the system of fair rents that we outline in the co-operation agreement, but the choice that we're facing in Wales now this winter is between freezing rents or freezing people. So, will the Welsh Government act to introduce a rent freeze as the Scottish Government have done?
Mewn argyfwng, mae angen i ni fel Senedd allu pasio deddfwriaeth frys; fe allwn ni eistedd ar benwythnosau, os oes angen, i wneud hyn. Mae Llywodraeth yr Alban hefyd wedi cyhoeddi y bydd rhent yn cael ei rewi tan ddiwedd mis Mawrth y flwyddyn nesaf o leiaf. Mae Sadiq Khan, fel Maer Llundain, wedi gofyn am y grym i rewi rhent yno. Mae'r grym hwnnw eisoes gennym ni yng Nghymru, a chan na fydd rhent tai cymdeithasol yn cynyddu beth bynnag tan 1 Ebrill, ni fydd rhewi rhent dros y gaeaf yn costio ceiniog i Lywodraeth Cymru; mae'n canolbwyntio ar y sector preifat. Mae hyd yn oed ASau Ceidwadol fel Natalie Elphicke, cyn-brif weithredwr y Sefydliad Tai a Chyllid, yn gwneud y ddadl dros rewi rhent sector preifat, gan ddadlau nad oes cyfiawnhad dros y codiadau rhent gormodol yn ddiweddar. Nawr, rydym ni'n atal hynny yn y dyfodol drwy'r system o renti teg yr ydym ni'n ei hamlinellu yn y cytundeb cydweithredu, ond mae'r dewis sy'n ein hwynebu ni yng Nghymru nawr y gaeaf hwn rhwng rhewi rhenti neu rewi pobl. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru weithredu i rewi rhenti fel y mae Llywodraeth yr Alban wedi ei wneud?
As I said, the Minister for Climate Change, who obviously has responsibility for housing, is currently considering the maximum social rent increases, for instance, in Wales, and an announcement will be made in due course. I'm not here to make up housing policy on the hoof, but I'm obviously aware that the Minister is looking very closely at what the Scottish Government have done. But it is important that you don't then suddenly get landlords taking houses for rent off the market, and having those unintended consequences.
Fel y dywedais, mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd, sy'n amlwg yn gyfrifol am dai, wrthi'n ystyried uchafswm y cynnydd i rent cymdeithasol, er enghraifft, yng Nghymru, a bydd cyhoeddiad yn cael ei wneud maes o law. Nid wyf i yma i lunio polisi tai ar amcan, ond rwy'n amlwg yn ymwybodol bod y Gweinidog yn edrych yn ofalus iawn ar yr hyn y mae Llywodraeth yr Alban wedi ei wneud. Ond mae'n bwysig nad ydych chi wedyn yn cael landlordiaid yn cymryd tai i'w rhentu oddi ar y farchnad yn sydyn, a chael y canlyniadau anfwriadol hynny.
People are facing this cost-of-living crisis now, aren't they, so we need a sense of urgency. A rent freeze, it's practical, it's necessary, but it's not radical or new—even the Heath Conservative Government did it in 1972 when we were last facing a period of stagflation. Harold Wilson, again, did it when Labour was elected in 1974. If the centre-right and centre-left of British politics could do it 50 years ago, then surely this Senedd should have the same sense of urgency and agency now. We shielded the vulnerable during COVID and now we must do the same again.
Now, alongside a rent freeze, can you also give immediate urgent consideration to establishing a mortgage rescue service for all those who are going to be affected by the rise in interest rates so far and the further rise that is anticipated? The One Wales Government in 2008 was the first Government in the UK to introduce such a policy, and it managed to save many, many families from losing their homes.
Mae pobl yn wynebu'r argyfwng costau byw yma nawr, onid ydyn nhw, felly mae angen synnwyr o frys arnom ni. Rhewi rhent, mae'n ymarferol, mae'n angenrheidiol, ond nid yw'n radical nac yn newydd—fe'i gwnaed gan Lywodraeth Geidwadol Heath ym 1972 hyd yn oed, pan oeddem ni'n wynebu cyfnod o chwyddwasgiad ddiwethaf. Eto, fe'i gwnaed gan Harold Wilson pan etholwyd Llafur ym 1974. Os oedd canol-dde a chanol-chwith gwleidyddiaeth Prydain yn gallu ei wneud 50 mlynedd yn ôl, yna siawns y dylai'r Senedd hon gael yr un synnwyr o frys a gweithrediad nawr. Fe wnaethom ni warchod pobl agored i niwed yn ystod COVID a nawr mae'n rhaid i ni wneud yr un fath eto.
Nawr, ochr yn ochr â rhewi rhent, a allwch chi hefyd roi ystyriaeth frys ar unwaith i sefydlu gwasanaeth achub morgeisi i bawb sy'n mynd i gael eu heffeithio gan y cynnydd i gyfraddau llog hyd yn hyn a'r cynnydd pellach a ragwelir? Llywodraeth Cymru'n Un yn 2008 oedd y Llywodraeth gyntaf yn y DU i gyflwyno polisi o'r fath, a llwyddodd i achub llawer iawn o deuluoedd rhag colli eu cartrefi.
I think you make a very important point around mortgages. The role of Government, I think, is to have very careful stewardship of our taxes and of our money, and, certainly, it's a very reckless approach that the UK Government are taking, and we've seen the headlines today around mortgages. I haven't had the opportunity to discuss with the Minister for Climate Change anything around a mortgage rescue scheme. But you know that, as a Government, we're doing all that we can with the levers that we have to help people in the here and now in relation to the cost-of-living crisis, because, as you say, it is happening now and we need to look at ways of supporting the people of Wales. But I'm sure it's something that the Minister will have a look at.
Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch morgeisi. Swyddogaeth Llywodraeth, rwy'n credu, yw bod â stiwardiaeth ofalus iawn o'n trethi ac o'n harian, ac, yn sicr, mae'n ddull di-hid iawn y mae Llywodraeth y DU yn ei fabwysiadu, ac rydym ni wedi gweld y penawdau heddiw ynghylch morgeisi. Nid wyf i wedi cael y cyfle i drafod unrhyw beth yn ymwneud â chynllun achub morgeisi gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Ond rydych chi'n gwybod ein bod ni, fel Llywodraeth, yn gwneud popeth o fewn ein gallu gyda'r ysgogiadau sydd gennym ni i helpu pobl yn uniongyrchol nawr o ran yr argyfwng costau byw, oherwydd, fel y dywedwch, mae'n digwydd nawr ac mae angen i ni edrych ar ffyrdd o gynorthwyo pobl Cymru. Ond rwy'n siŵr ei fod yn rhywbeth y bydd y Gweinidog yn cymryd golwg arno.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cais i ymestyn y drwydded echdynnu ym mwynglawdd brig Glan Lash? OQ58453
3. Will the First Minister provide an update on the application to extend the extraction licence at Glan Lash opencast coal mine? OQ58453
Thank you. I am aware that a planning application has been submitted to Carmarthenshire County Council for an extension of mining at Glan Lash. At the current time, Welsh Government has not been asked to consider any extension of the corresponding Coal Authority licence authorisation. Should an application be made, we will consider it against our stated policy.
Diolch. Rwy'n ymwybodol bod cais cynllunio wedi cael ei gyflwyno i Gyngor Sir Gaerfyrddin am estyniad i fwyngloddio yng Nglan Lash. Ar hyn o bryd, ni ofynnwyd i Lywodraeth Cymru ystyried unrhyw estyniad i awdurdodiad trwydded cyfatebol yr Awdurdod Glo. Pe bai cais yn cael ei wneud, byddwn yn ei ystyried yn erbyn ein polisi datganedig.
Diolch, Trefnydd. The interesting thing with Glan Lash is that an independent planning ecology report commissioned by Carmarthenshire County Council has recommended rejecting the application on the basis that it does not fulfil the council's duty to maintain and enhance biodiversity. They reference laws made by this Senedd. So, which is right, given the possible planning applications around the extension of Aberpergwm, and the Welsh Government's assertion that it has no grounds to intervene on the application? Because, surely, none of us want any more coal. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Trefnydd. Y peth diddorol gyda Glan Lash yw bod adroddiad ecoleg cynllunio annibynnol a gomisiynwyd gan Gyngor Sir Gaerfyrddin wedi argymell gwrthod y cais ar y sail nad yw'n cyflawni dyletswydd y cyngor i gynnal a gwella bioamrywiaeth. Maen nhw'n cyfeirio at ddeddfau a wnaed gan y Senedd hon. Felly, pa un sy'n iawn, o ystyried y ceisiadau cynllunio posib ynghylch ymestyn Aberpergwm, a haeriad Llywodraeth Cymru nad oes ganddi unrhyw sail i ymyrryd yn y cais? Oherwydd, siawns nad oes yr un ohonom ni eisiau mwy o lo. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. I am aware that both Natural Resources Wales and the planning authority's ecology officer have raised concerns regarding the proposed development, and those concerns are going to be considered, I understand, by the planning committee in due course. We have a notification direction in place that states:
'where a local planning authority does not propose to refuse an application for coal and petroleum development, the authority must notify the Welsh Ministers.'
I think there's a bit of difference here. So, Glan Lash is currently within the planning regime, but Aberpergwm already has planning permission in place, so that's now being considered within the entirely separate Coal Authority licensing regime. So, the planning regime and the Coal Authority licensing place very different duties on Welsh Ministers, and the devolved executive functions are triggered by very different criteria, so I think that's the difference between the two.
Diolch. Rwy'n ymwybodol bod Cyfoeth Naturiol Cymru a swyddog ecoleg yr awdurdod cynllunio wedi codi pryderon ynghylch y datblygiad arfaethedig, ac mae'r pryderon hynny yn mynd i gael eu hystyried, rwy'n deall, gan y pwyllgor cynllunio maes o law. Mae gennym ni gyfeiriad hysbysu ar waith sy'n nodi:
'pan nad yw awdurdod cynllunio lleol yn bwriadu gwrthwynebu cais ar gyfer cais i ddatblygu petrolewm neu ddatblygu glo, mae’n ofynnol hysbysu Gweinidogion Cymru.'
Rwy'n meddwl bod yna dipyn o wahaniaeth yma. Felly, mae Glan Lash o fewn y gyfundrefn gynllunio ar hyn o bryd, ond mae gan Aberpergwm ganiatâd cynllunio ar waith eisoes, felly mae hynny bellach yn cael ei ystyried o fewn cyfundrefn drwyddedu cwbl ar wahân yr Awdurdod Glo. Felly, mae'r gyfundrefn gynllunio a thrwyddedu'r Awdurdod Glo yn cyflwyno dyletswyddau gwahanol iawn ar Weinidogion Cymru, ac mae'r swyddogaethau gweithredol datganoledig yn cael eu sbarduno gan feini prawf gwahanol iawn, felly rwy'n meddwl mai dyna'r gwahaniaeth rhwng y ddau.
I believe that Bryn Bach Coal Limited has applied to Carmarthenshire County Council for permission to mine by surface mining operations 110,000 tonnes of premium-quality anthracite from the proposed Glan Lash extension. Having checked on their website, the county council's website, I note that the application was received on 29 November 2019. So, it was a sensible question to ask about what is happening here, when, three years on, a decision still has not been made. I certainly trust that the planning authority will base their resolution on planning policy.
Now, the reality is, whether we like it or not, there is a demand for coal in Wales, and in the UK, 7.3 million tonnes was used in 2021. In fact, the UK imported 4.6 million tonnes just last year. So, what action are you and your Government taking to ensure that, by pursuing our net-zero goals and ambitions, Wales is not going to become even more dependent on coal that is being imported? Thank you.
Rwy'n credu bod Bryn Bach Coal Limited wedi gwneud cais i Gyngor Sir Gaerfyrddin am ganiatâd i gloddio trwy weithrediadau cloddio arwyneb 110,000 tunnell o lo carreg o'r ansawdd gorau o estyniad arfaethedig Glan Lash. Ar ôl edrych ar eu gwefan, gwefan y cyngor sir, rwy'n sylwi y derbyniwyd y cais ar 29 Tachwedd 2019. Felly, roedd yn gwestiwn synhwyrol i'w ofyn am yr hyn sy'n digwydd yma, pan nad oes penderfyniad wedi cael ei wneud o hyd dair blynedd yn ddiweddarach. Rwy'n sicr yn hyderu y bydd yr awdurdod cynllunio yn seilio eu penderfyniad ar bolisi cynllunio.
Nawr, y realiti yw, pa un a ydym ni'n ei hoffi ai peidio, mae galw am lo yng Nghymru, ac yn y DU, defnyddiwyd 7.3 miliwn tunnell yn 2021. Mewn gwirionedd, mewnforiodd y DU 4.6 miliwn tunnell dim ond y llynedd. Felly, pa gamau ydych chi a'ch Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau, trwy ddilyn ein nodau a'n huchelgeisiau sero-net, nad yw Cymru'n mynd i ddod hyd yn oed yn fwy dibynnol ar lo sy'n cael ei fewnforio? Diolch.
Thank you. Well, as you know, our policy objective is to avoid the continued extraction and consumption of all fossil fuels; to bring to a managed end the extraction and use of coal; and to ensure that just transition that we need for those employees and communities who would be affected by the change. We know that if we extend existing coaling in Wales, it would just have such a significant effect on our legally binding—I should remind you, legally binding; there's no point pulling a face—it's a legally binding carbon budget. It would also have an effect on the UK's legally binding carbon budgets as well, because, obviously, what we do in Wales has an impact on the rest of the UK and vice versa.
Diolch. Wel, fel y gwyddoch chi, ein hamcan polisi yw osgoi echdynnu a defnydd parhaus pob tanwydd ffosil; i ddod â'r gwaith o gloddio a defnyddio glo i derfyn wedi'i reoli; ac i sicrhau'r trosglwyddiad cyfiawn hwnnw sydd ei angen arnom ni ar gyfer y gweithwyr a'r cymunedau hynny a fyddai'n cael eu heffeithio gan y newid. Rydym ni'n gwybod, os byddwn ni'n ymestyn gwaith cloddio glo presennol yng Nghymru, y byddai'n cael effaith sylweddol o'r fath cyllideb garbon sy'n rhwymo mewn cyfraith—dylwn eich atgoffa chi, yn rhwymo mewn cyfraith; does dim pwynt tynnu wyneb—mae'n gyllideb carbon sy'n rhwymo mewn cyfraith. Byddai hefyd yn cael effaith ar gyllidebau carbon y DU sy'n rhwymo mewn cyfraith hefyd, oherwydd yn amlwg, mae'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru yn cael effaith ar weddill y DU ac fel arall.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl Llywodraeth Cymru yn ymchwiliad COVID-19 y DU? OQ58457
4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's role in the UK COVID-19 inquiry? OQ58457
Thank you. Welsh Government had a direct role in setting the terms of reference for the UK COVID-19 inquiry. Now the inquiry is formally established, the Welsh Government will be supplying significant evidence to it, to enable action taken in Wales to be properly scrutinised.
Diolch. Roedd gan Lywodraeth Cymru ran uniongyrchol yn y broses o bennu cylch gorchwyl ymchwiliad COVID-19 y DU. Nawr bod yr ymchwiliad wedi'i sefydlu'n ffurfiol, bydd Llywodraeth Cymru yn cyflenwi tystiolaeth sylweddol iddo, fel y gellir craffu'n briodol ar gamau a gymerwyd yng Nghymru.
Diolch. Ac mi wnaeth y Prif Weinidog gadarnhau i fi mewn llythyr ar 15 Medi bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud cais i fod yn gyfrannwr craidd i fodiwl cyntaf yr ymgynghoriad. Mi ddylai ein bod ni'n cael ymchwiliad cyhoeddus ar wahân i Gymru, wrth gwrs. A fy mhryder i ydy mai fel cyfrannwr mae Llywodraeth Cymru'n gweld ei rôl, pan dwi eisiau i Lywodraeth Cymru fod yn destun yr ymchwiliad yma.
Thank you. And the First Minister confirmed in a letter on 15 September that the Welsh Government had asked to be a core contributor to the first module of the consultation. We should have a separate public inquiry for Wales, of course, and my concern is that the Welsh Government sees its role as being a contributor when I want the Welsh Government to be the subject of an inquiry.
I really fear that we won't see the scrutiny of Welsh Government actions, good and bad, that Welsh people deserve. What we have, having refused a Welsh-specific inquiry, we see Ministers themselves commissioning community health councils to gather public opinion on the COVID response. There's the inquiry that Welsh Government has commissioned itself into hospital-acquired infections—pseudo inquiries 'with the Government marking its own homework,' as one campaigner told me. Does the Trefnydd agree with me that there's a very real danger here of Wales falling in between two stools?
Rwyf i wir yn ofni na fyddwn ni'n gweld craffu ar weithredoedd Llywodraeth Cymru, yn dda ac yn ddrwg, y mae Cymry yn ei haeddu. Yr hyn sydd gennym ni, ar ôl gwrthod ymchwiliad penodol i Gymru, rydym ni'n gweld Gweinidogion eu hunain yn comisiynu cynghorau iechyd cymuned i gasglu barn y cyhoedd ar yr ymateb i COVID. Mae'r ymchwiliad y mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi'i gomisiynu i heintiau a gafwyd yn yr ysbyty—ffug ymchwiliadau 'gyda'r Llywodraeth yn marcio ei gwaith cartref ei hun,' fel y dywedodd un ymgyrchydd wrthyf i. A yw'r Trefnydd yn cytuno â mi bod perygl gwirioneddol iawn yma o Gymru'n syrthio rhwng dwy stôl?
No, I don't, and I think the First Minister has made it very clear why he thinks we should be part of the UK-wide inquiry. We've now applied to be a core participant, not just in module 1, but also in module 2. You refer to community health councils—well, I think it's incorrect to imply that community health councils are conducting the survey that they're doing for Welsh Government's benefit. I think that the First Minister has made it very clear and he was very keen to ensure that people across Wales were able to share their experiences with the inquiry, and this is just one vehicle in which to do so. I know that community health councils have been gathering the views and experiences of people across Wales in relation to the pandemic, with the intention of sharing it directly with the COVID-19 inquiry, and obviously, how that information is then treated by the inquiry would be a matter for the chair.
Nac ydw, dydw i ddim, ac rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi ei gwneud hi'n eglur iawn pam mae'n credu y dylem ni fod yn rhan o ymchwiliad y DU gyfan. Rydym ni bellach wedi gwneud cais i fod yn gyfranogwr craidd, nid yn unig ym modiwl 1, ond hefyd ym modiwl 2. Rydych chi'n cyfeirio at gynghorau iechyd cymuned—wel, rwy'n credu ei bod hi'n anghywir awgrymu bod cynghorau iechyd cymuned yn cynnal yr arolwg y maen nhw'n ei gynnal er budd Llywodraeth Cymru. Rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi ei gwneud hi'n eglur iawn ac roedd yn awyddus iawn i sicrhau bod pobl ledled Cymru yn gallu rhannu eu profiadau gyda'r ymchwiliad, a dim ond un cyfrwng i wneud hynny yw hwn. Gwn fod cynghorau iechyd cymuned wedi bod yn casglu safbwyntiau a phrofiadau pobl ledled Cymru o ran y pandemig, gyda'r bwriad o'i rannu yn uniongyrchol gyda'r ymchwiliad COVID-19, ac yn amlwg, byddai sut y caiff yr wybodaeth honno ei thrin wedyn gan yr ymchwiliad yn fater i'r cadeirydd.
Thank you, Minister, for your initial response there. It is a sad fact, isn't it, that Wales has the highest COVID-19 death rate across the United Kingdom. Regretfully, throughout the pandemic, lives were torn apart and our everyday normal way of living was completely transformed. I'm sure that you'll agree, Minister, here today, when it comes to great power and great decision making, great responsibility and accountability must also take place. It's only right that the actions of the Welsh Government during the pandemic are properly scrutinised and properly communicated to the people of Wales. Despite this, Minister, the COVID-19 bereaved families for justice group recently said, and I quote,
'We know how @WelshGovernment and @PrifWeinidog have turned their backs on us'.
And,
'You have done nothing for bereaved families in Wales. Still no answers, no lessons learned, nothing'.
So, in light of this, Minister, what is the Welsh Government's response to that statement by the COVID-19 bereaved families for justice group, and what action is being taken to ensure that people in Wales get the answers that they, their families, and their friends deserve?
Diolch, Gweinidog, am eich ymateb cychwynnol yn y fan yna. Mae'n ffaith drist, onid yw, mai Cymru sydd â'r gyfradd marwolaethau o COVID-19 uchaf ar draws y Deyrnas Unedig. Gwaetha'r modd, drwy gydol y pandemig, cafodd bywydau eu chwalu a gweddnewidiwyd ein ffordd arferol bob dydd o fyw yn llwyr. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, Gweinidog, yma heddiw, pan ddaw'n fater o rym mawr a gwneud penderfyniadau mawr, bod yn rhaid cael cyfrifoldeb ac atebolrwydd mawr hefyd. Mae hi'n gwbl briodol bod gweithredoedd Llywodraeth Cymru yn ystod y pandemig yn destun craffu priodol a'u bod yn cael eu cyfleu'n briodol i bobl Cymru. Er gwaethaf hyn, Gweinidog, dywedodd y grŵp COVID-19 bereaved families for justice yn ddiweddar, ac rwy'n dyfynnu,
'Rydym ni'n gwybod sut mae Llywodraeth Cymru a'r Prif Weinidog wedi troi eu cefnau arnom ni'.
Ac
'Dydych chi wedi gwneud dim i deuluoedd mewn profedigaeth yng Nghymru. Dim atebion o hyd, dim gwersi wedi eu dysgu, dim byd'.
Felly, yng ngoleuni hyn, Gweinidog, beth yw ymateb Llywodraeth Cymru i'r datganiad yna gan y grŵp COVID-19 bereaved families for justice, a pha gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod pobl Cymru yn cael yr atebion y maen nhw, eu teuluoedd, a'u ffrindiau yn eu haeddu?
I think you're right in saying that the pandemic absolutely changed the way we all lived; every single one of us was affected by the pandemic. I don't think it's fair to say that no lessons were learned; I think we learned lessons as we went on. Certainly, being a member of the Government, I recognise that we absolutely had the latest scientific advice and medical advice on a daily basis, and the Cabinet met many, many times to discuss the advice. So, I think it's unfair to say that no lessons have been learned, because I think that we did that during the pandemic.
You'll be aware that the First Minister regularly meets with the group. I think he said last week that he'd met just earlier either this month or certainly in August with them again. So, I'm sure that the First Minister will continue to meet with them, as and when required.
Rwy'n credu eich bod chi'n iawn i ddweud bod y pandemig wedi newid yn llwyr y ffordd yr oeddem ni i gyd yn byw; cafodd pob un ohonom ni ein heffeithio gan y pandemig. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n deg dweud na chafodd unrhyw wersi eu dysgu; rwy'n credu ein bod ni wedi dysgu gwersi wrth i ni fynd ymlaen. Yn sicr, a minnau'n aelod o'r Llywodraeth, rwy'n cydnabod yn sicr ein bod wedi cael y cyngor gwyddonol a'r cyngor meddygol diweddaraf yn ddyddiol, ac fe wnaeth y Cabinet gyfarfod lawer, lawer gwaith i drafod y cyngor. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n annheg dweud nad oes unrhyw wersi wedi cael eu dysgu, oherwydd rwy'n credu ein bod ni wedi gwneud hynny yn ystod y pandemig.
Byddwch yn ymwybodol bod y Prif Weinidog yn cyfarfod â'r grŵp yn rheolaidd. Rwy'n credu ei fod wedi dweud yr wythnos diwethaf ei fod wedi cyfarfod dim ond yn gynharach naill ai'r mis hwn neu'n sicr ym mis Awst gyda nhw eto. Felly, rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn parhau i gyfarfod â nhw, yn ôl y gofyn.
Can I also thank Rhun ap Iorwerth for tabling this important question? Of course, the inquiry will expose how effective or not communications were between Governments—the UK Government, Welsh Government and other Governments in the United Kingdom. But, of course, COVID has not gone away; we've not defeated COVID yet. I stand to be corrected by the health Minister, but I believe that right now, 1,000 members of the NHS are off work due to COVID. So, it's just as important now that governments are working together. So, would you agree with me that it's absolutely vital that the new Prime Minister goes above and beyond in communicating with Ministers here and across the United Kingdom to ensure that we can go on combating this terrible disease together?
A gaf innau hefyd ddiolch i Rhun ap Iorwerth am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn? Wrth gwrs, bydd yr ymchwiliad yn amlygu pa mor effeithiol oedd cyfathrebu ai peidio rhwng Llywodraethau—Llywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru a Llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig. Ond, wrth gwrs, nid yw COVID wedi diflannu; dydyn ni ddim wedi trechu COVID eto. Rwy'n hapus i gael fy nghywiro gan y Gweinidog iechyd, ond rwy'n credu, ar hyn o bryd, bod 1,000 o aelodau o'r GIG i ffwrdd o'r gwaith oherwydd COVID. Felly, mae'r un mor bwysig nawr bod llywodraethau yn gweithio gyda'i gilydd. Felly, a fyddech chi'n cytuno â mi ei bod hi'n gwbl hanfodol bod Prif Weinidog newydd y DU yn mynd gam ymhellach o ran cyfathrebu â Gweinidogion yma a ledled y Deyrnas Unedig i sicrhau y gallwn ni barhau i frwydro yn erbyn y clefyd ofnadwy hwn gyda'n gilydd?
It is really important that we continue to work together. I think it's very unfortunate that the Prime Minister hasn't picked up the phone to the First Minister. She's really got nothing to be afraid of, he's a very straightforward person to deal with. But, I think you make a really important point around COVID not going away. The figures that I've got are that an average of 10 patients are being admitted to hospital every day with COVID; seven ICU beds are occupied by patients with COVID every day; and, as you mentioned, nearly 1,000 staff are currently off with COVID. So, it's a good time to remind people that if they're called for their next COVID vaccination, please go along and do it. It's the best thing you can do to protect yourself and your family.
Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n parhau i gydweithio. Rwy'n credu ei bod hi'n anffodus iawn nad yw Prif Weinidog y DU wedi codi'r ffôn i'r Prif Weinidog. Does ganddi ddim byd i'w ofni a dweud y gwir, mae'n berson syml iawn i ymdrin ag ef. Ond, rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch COVID ddim yn diflannu. Y ffigyrau sydd gen i yw bod cyfartaledd o 10 o gleifion yn cael eu derbyn i'r ysbyty bob dydd gyda COVID; mae saith gwely uned gofal dwys wedi'u meddiannu gan gleifion sydd â COVID bob dydd; ac, fel y gwnaethoch chi sôn, mae bron i 1,000 o staff i ffwrdd gyda COVID ar hyn o bryd. Felly, mae'n amser da i atgoffa pobl, os byddan nhw'n cael eu galw am eu brechiad COVID nesaf, ewch i'w chael hi. Dyna'r peth gorau y gallwch chi ei wneud i amddiffyn eich hun a'ch teulu.
5. Sut y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy o fudd i ffermwyr yng nghanolbarth Cymru? OQ58465
5. How will the sustainable farming scheme benefit farmers in mid Wales? OQ58465
Thank you. The proposed sustainable farming scheme will support farmers across Wales to become more resilient and produce food in a sustainable manner whilst addressing the challenges presented by the climate and nature emergencies. We are undertaking a range of analysis to inform scheme design, which includes regional and sectoral.
Diolch. Bydd y cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig yn cynorthwyo ffermwyr ledled Cymru i fod yn fwy cydnerth a chynhyrchu bwyd mewn modd cynaliadwy gan fynd i'r afael â'r heriau a ddaw yn sgil yr argyfyngau hinsawdd a natur. Rydym ni'n cynnal amrywiaeth o ddadansoddiadau i hysbysu dyluniad y cynllun, sy'n cynnwys rhanbarthol a sectoraidd.
Thank you for your answer, Minister. There have been various concerns raised around the 10 per cent tree-planting element of the scheme. The one specific area that I wanted to raise with you is that there are concerns that parts of farms will now be classed as woodland, which could mean that farmers will now be subject to inheritance tax. Now, as I've understood it, the sustainable farming scheme does not define what 'tree covering' includes, and therefore the relevance of current stipulations for agricultural relief isn't possible to determine. So, can I ask: was this issue considered in the design of the scheme? If not, why not? And how will this specific issue be addressed?
Diolch am eich ateb, Gweinidog. Codwyd amrywiaeth o bryderon ynghylch elfen plannu coed 10 y cant y cynllun. Yr un maes penodol yr oeddwn i eisiau ei godi gyda chi yw bod pryderon y bydd rhannau o ffermydd yn cael eu hystyried yn goetir bellach, a allai olygu y bydd ffermwyr bellach yn destun treth etifeddiaeth. Nawr, fel yr wyf i wedi ei ddeall, nid yw'r cynllun ffermio cynaliadwy yn diffinio'r hyn y mae 'gorchudd coed' yn ei gynnwys, ac felly nid yw'n bosibl penderfynu ar berthnasedd yr amodau presennol ar gyfer rhyddhad amaethyddol. Felly, a gaf i ofyn: a gafodd y mater hwn ei ystyried yn nyluniad y cynllun? Os ddim, pam ddim? A sut bydd y mater penodol hwn yn cael sylw?
Thank you. So, I have had issues raised with me around that and it's certainly something we're looking at very closely. In relation to inheritance tax, yes, it was something that we looked at and we're still looking at as part of the design of the scheme. As you know, we're in the second stage of the co-design now. And obviously, inheritance tax is a non-devolved issue, so I've asked officials to work very closely with His Majesty's Revenue and Customs concerning the scheme to make sure there are no unintended consequences, if you like.
As you say, agricultural property, some of it qualifies for agricultural relief, and that's land or pasture that is used to grow crops. So, it's very important, when we're looking at that 10 per cent of trees that we want to see each farm have, to share the load across Wales, that we don't create unintended consequences.
Diolch. Felly, codwyd materion gyda mi ynghylch hynny ac mae'n sicr yn rhywbeth yr ydym ni'n edrych arno'n ofalus iawn. O ran treth etifeddiaeth, oedd, roedd yn rhywbeth i ni ei ystyried ac rydym ni'n dal i'w ystyried yn rhan o ddyluniad y cynllun. Fel y gwyddoch, rydym ni ar ail gam y cyd-ddylunio nawr. Ac yn amlwg, mae treth etifeddiaeth yn fater sydd heb ei ddatganoli, felly rwyf i wedi gofyn i swyddogion weithio'n agos iawn gyda Chyllid a Thollau Ei Mawrhydi yn ymwneud â'r cynllun i wneud yn siŵr nad oes unrhyw ganlyniadau anfwriadol, os mynnwch chi.
Fel rydych chi'n dweud, eiddo amaethyddol, mae rhywfaint ohono'n gymwys ar gyfer rhyddhad amaethyddol, ac mae hwnnw'n dir neu dir glas sy'n cael ei ddefnyddio i dyfu cnydau. Felly, mae'n bwysig iawn, pan fyddwn ni'n edrych ar y 10 y cant yna o goed yr ydym ni eisiau i bob fferm ei gael, i rannu'r llwyth ledled Cymru, nad ydym ni'n creu canlyniadau anfwriadol.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella ansawdd dŵr? OQ58424
6. What steps is the Welsh Government taking to improve water quality? OQ58424
Thank you. Improving water quality is a priority for this Government. We are taking a long-term, integrated catchment approach focusing on multi-sector co-operation and nature-based solutions to drive improvement. Investment, such as metal mine remediation programme, legislative drivers, such as the Water Resources (Control of Agricultural Pollution) Regulations 2021, and a robust regulatory framework will help drive improvement across all our water bodies.
Diolch. Mae gwella ansawdd dŵr yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Rydym ni'n dilyn dull dalgylch integredig hirdymor sy'n canolbwyntio ar gydweithrediad aml-sector ac atebion sy'n seiliedig ar natur i ysgogi gwelliant. Bydd buddsoddiad, fel rhaglen adfer mwyngloddiau metel, ysgogiadau deddfwriaethol, fel Rheoliadau Adnoddau Dŵr (Rheoli Llygredd Amaethyddol) 2021, a fframwaith rheoleiddio cadarn yn helpu i ysgogi gwelliant ar draws ein holl gyrff dŵr.
Diolch am eich ateb, Trefnydd.
Thank you for your reply, Trefnydd.
The end of August saw sewage dumped into the water at Wiseman's Bridge in my constituency, resulting in the bathing water directive finding the water quality unacceptable. This pollution incident was one of a number across the south Pembrokeshire coast. Incidents such as this are often caused by combined sewage overflows, or CSOs. With water quality a fully devolved matter, completely within the control of this Welsh Government, what immediate action is your Government taking to ensure that bathers can swim in clean waters next summer?
Ddiwedd mis Awst, cafodd carthion eu gollwng i'r dŵr ym Mhont-yr-ŵr yn fy etholaeth i, gan arwain at y gyfarwyddeb dŵr ymdrochi yn canfod bod ansawdd y dŵr yn annerbyniol. Roedd y digwyddiad llygredd hwn yn un o nifer ar draws arfordir de Sir Benfro. Yn aml, caiff digwyddiadau fel hyn eu hachosi gan orlif carthffosiaeth cyfunol, neu CSOs. Gan fod ansawdd dŵr yn fater sydd wedi'i ddatganoli'n llwyr, yn gyfan gwbl o fewn rheolaeth y Llywodraeth Cymru hon, pa gamau uniongyrchol mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau y gall ymdrochwyr nofio mewn dyfroedd glân yr haf nesaf?
Reducing impacts from storm overflows is absolutely a priority, and we need a cross-sectoral holistic approach to achieve that. What we are doing as a Government is focusing on sustainable, nature-based solutions to divert as much surface water away from the sewerage systems as possible. Reducing the number of CSO spills is but one of the levers that are needed to improve the quality of our rivers, and we've been very clear, and I set out in my opening answer to you, of all the things we’re doing to tackle that. Water companies now have to publish detailed information showing the length, duration and location of storm overflow discharges, and I think that's a good thing, because I think it's led to public awareness and more interest in it.
Mae lleihau effeithiau o orlif storm yn sicr yn flaenoriaeth, ac rydym ni angen angen dull cyfannol traws-sector i gyflawni hynny. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud fel Llywodraeth yw canolbwyntio ar atebion cynaliadwy sy'n seiliedig ar natur i ddargyfeirio cymaint o ddŵr wyneb i ffwrdd o'r systemau carthffosiaeth â phosibl. Dim ond un o'r ysgogiadau sydd eu hangen i wella ansawdd ein hafonydd yw lleihau nifer y gollyngiadau CSO, ac rydym ni wedi bod yn eglur iawn, ac fe nodais yn fy ateb agoriadol i chi, ynghylch yr holl bethau yr ydym ni'n eu gwneud i fynd i'r afael â hynny. Bellach mae'n rhaid i gwmnïau dŵr gyhoeddi gwybodaeth fanwl sy'n dangos hyd, cyfnod a lleoliad gollyngiadau gorlif storm, ac rwy'n credu bod hynny'n beth da, oherwydd rwy'n credu ei fod wedi arwain at ymwybyddiaeth y cyhoedd a mwy o ddiddordeb ynddo.
Minister, I was very grateful to hear that the First Minister reaffirmed the Welsh Government's commitment to the moratorium on fracking here in Wales. It shows the Welsh Labour Government's commitment and dedication to building a sustainable future, whilst protecting the health and properties of people in Wales. Unfortunately, border communities, like the ones I represent in north Wales, could still be impacted by fracking. In particular, contamination of the water quality is a serious threat. What representations will be made to the UK Government regarding concerns about water protection from fracking here in Wales?
Gweinidog, roeddwn i'n ddiolchgar iawn o glywed bod y Prif Weinidog wedi ail-gadarnhau ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'r moratoriwm ar ffracio yma yng Nghymru. Mae'n dangos ymrwymiad ac ymroddiad Llywodraeth Lafur Cymru i adeiladu dyfodol cynaliadwy, gan ddiogelu iechyd ac eiddo pobl yng Nghymru. Yn anffodus, gallai cymunedau ar y ffin, fel y rhai rwyf i'n eu cynrychioli yn y gogledd, ddal i gael eu heffeithio gan ffracio. Yn benodol, mae halogi ansawdd y dŵr yn fygythiad difrifol. Pa sylwadau fydd yn cael eu cyflwyno i Lywodraeth y DU ynglŷn â phryderon am ddiogelu dŵr rhag ffracio yma yng Nghymru?
Thank you. Well, the Welsh Government's made it very clear that fracking will not take place in Wales, and any fracking that takes places in England, if it crosses over the Welsh border, that would require a Welsh petroleum licence, planning and also environmental permits. And, obviously, we wouldn’t grant any licences that enabled this.
Water quality in Wales is continuously monitored, and, it if becomes evident that that fracking has any impact on this, we would expect the UK Government to act in accordance with regulations that were signed—I think it was probably about five years ago now—between the Welsh Government and the UK Government. We have an inter-governmental protocol. Because that was there—. That was put there to make sure there was no serious, adverse impact on our water resources, water supply or our water quality in England arising from any action or inaction.
Diolch. Wel, mae Llywodraeth Cymru wedi ei gwneud hi'n eglur iawn na fydd ffracio yn digwydd yng Nghymru, ac unrhyw ffracio sy'n digwydd yn Lloegr, os yw'n croesi dros ffin Cymru, byddai hynny'n gofyn am drwydded petroliwm Cymru, cynllunio a hefyd trwyddedau amgylcheddol. Ac, yn amlwg, fydden ni ddim yn caniatáu unrhyw drwyddedau a fyddai'n galluogi hyn.
Mae ansawdd dŵr yng Nghymru yn cael ei fonitro'n barhaus, ac, os daw'n amlwg bod y ffracio hwnnw'n cael unrhyw effaith ar hyn, byddem ni'n disgwyl i Lywodraeth y DU weithredu yn unol â rheoliadau a lofnodwyd—rwy'n credu ei bod hi tua phum mlynedd yn ôl bellach mae'n debyg—rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Mae gennym ni brotocol rhyng-lywodraethol. Oherwydd roedd hwnnw yno—. Cafodd hwnnw ei roi yno i wneud yn siŵr nad oedd unrhyw effaith niweidiol ddifrifol ar ein hadnoddau dŵr, ein cyflenwad dŵr nac ansawdd ein dŵr yn Lloegr yn deillio o unrhyw weithredu neu ddiffyg gweithredu.
In 2015, the UK environment Secretary, Liz Truss, boasted of cutting 34,000 farm inspections. It effectively allowed farmers in England to dump waste like pesticide and animal faeces directly into rivers, including the Wye valley, where research by Lancaster University found there were 3,000 tonnes of excess phosphorus, caused by agriculture, seeping into the valley's waterways. Do you agree with me, First Minister, that this gross negligence and its legacy of pollution that lapped at our shores this summer underlines why the Welsh Government was absolutely right to take an all-Wales approach to legislate against agricultural pollution? And are you able to update us on how the £40 million that your Government is investing over the next three years to tackle this issue will be targeted?
Yn 2015, fe wnaeth Ysgrifennydd amgylchedd y DU, Liz Truss, frolio am dorri 34,000 o arolygiadau fferm. I bob pwrpas, caniataodd i ffermwyr yn Lloegr ollwng gwastraff fel plaladdwyr a baw anifeiliaid yn uniongyrchol i afonydd, gan gynnwys dyffryn Gwy, lle canfu gwaith ymchwil gan Brifysgol Caerhirfryn fod 3,000 tunnell o ffosfforws gormodol, wedi'i achosi gan amaethyddiaeth, yn diferu i ddyfrffyrdd y dyffryn. A ydych chi'n cytuno â mi, Prif Weinidog, bod yr esgeulustod dybryd yma a'i etifeddiaeth o lygredd a gyrhaeddodd ein glannau'r haf hwn yn tanlinellu pam roedd Llywodraeth Cymru yn hollol gywir i fabwysiadu dull Cymru gyfan o ddeddfu yn erbyn llygredd amaethyddol? Ac a allwch chi ein diweddaru ynghylch sut bydd y £40 miliwn y mae eich Llywodraeth yn ei fuddsoddi dros y tair blynedd nesaf i fynd i'r afael â'r mater hwn yn cael ei dargedu?
Thank you. Well, unfortunately, as you know, I didn't really want to bring those regulations forward. I don't think anybody likes being told what to do. But the voluntary approach hadn't worked, and I do think it was important we brought those regulations forward, which target activity known to cause pollution, wherever it takes place. So, I think that all-Wales approach is about a preventative action and not waiting for our water bodies to fail.
You asked specifically around the £40 million that we gave, I think over the next three years, to address other causes of water quality problems across Wales, and that funding is being used—again, I mentioned it in my opening answer to Sam Kurtz—in relation to remediating metal mines and restoring modifications to waterways.
Diolch. Wel, yn anffodus, fel y gwyddoch chi, doeddwn i ddim wir eisiau cyflwyno'r rheoliadau hynny. Nid wyf i'n credu bod neb yn hoffi rhywun yn dweud wrthyn nhw beth i'w wneud. Ond nid oedd y dull gwirfoddol wedi gweithio, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni wedi cyflwyno'r rheoliadau hynny, sy'n targedu gweithgarwch y mae'n hysbys ei fod yn achosi llygredd, lle bynnag y bydd yn digwydd. Felly, rwy'n credu bod dull Cymru gyfan yn golygu camau ataliol a pheidio ag aros i'n cyrff dŵr fethu.
Fe wnaethoch chi ofyn yn benodol ynghylch y £40 miliwn a roddwyd gennym ni, rwy'n credu, dros y tair blynedd nesaf, i fynd i'r afael ag achosion eraill o broblemau ansawdd dŵr ledled Cymru, ac mae'r cyllid hwnnw yn cael ei ddefnyddio—eto, soniais amdano yn fy ateb agoriadol i Sam Kurtz—yng nghyswllt adfer mwyngloddiau metel ac adfer addasiadau i ddyfrffyrdd.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod yr eiddo y mae'n berchen arno yn rhoi'r gwerth gorau i'r trethdalwr? OQ58432
7. How does the Welsh Government ensure that the properties it owns provide best value for the taxpayer? OQ58432
Thank you. We have a clear policy and strategy for acquiring, managing and disposing of property assets. The principal aim is to maximise overall value from our assets. All potential transactions are scrutinised by experienced property professionals to ensure value for money and other public value outcomes are achieved.
Diolch. Mae gennym ni bolisi a strategaeth eglur ar gyfer caffael, rheoli a chael gwared ar asedau eiddo. Y prif nod yw sicrhau'r gwerth cyffredinol mwyaf posibl o'n hasedau. Mae'r holl drafodiadau posibl yn destun craffu gan weithwyr eiddo proffesiynol profiadol i sicrhau gwerth am arian a chanlyniadau gwerth cyhoeddus eraill.
Thank you, Minister. I think a lot of people in this Chamber would be interested to know that I recently asked for a list of the land and properties bought by the Welsh Government to facilitate the building of the M4 relief road. In reply, I was told that 30 properties were bought, at a cost to the taxpayer of over £15 million. It is now more than three years since the M4 relief road project was scrapped. Since then, seven of those properties have been sold—three at a profit of £334,000. The other four were sold at a loss of a staggering £925,765. This is in addition to the £157 million spent by your Government on the project before it was cancelled, to the anger and dismay of motorists and businesses across Wales.FootnoteLink So, Minister, how do you explain the huge loss from the sale of these properties, and do you agree this is a clear demonstration of the scandalous disregard for obtaining the best value for taxpayers' money, as exhibited by your Government on numerous previous projects and occasions, such as the Circuit of Wales, Pinewood, Natural Resources Wales timber contracts, the overspend on the Head of the Valleys roads and the propping-up of Cardiff Airport?
Diolch, Gweinidog. Rwy'n credu y byddai gan lawer o bobl yn y Siambr hon ddiddordeb gwybod fy mod i wedi gofyn yn ddiweddar am restr o'r tir a'r eiddo a brynwyd gan Lywodraeth Cymru i hwyluso'r gwaith o adeiladu ffordd liniaru'r M4. Mewn ymateb, cefais wybod y prynwyr 30 eiddo, am gost o dros £15 miliwn i'r trethdalwr. Bu dros dair blynedd bellach ers i brosiect ffordd liniaru'r M4 gael ei ddiddymu. Ers hynny, mae saith o'r eiddo hynny wedi cael eu gwerthu—tri am elw o £334,000. Cafodd y pedwar arall eu gwerthu am golled o £925,765. Mae hyn yn ychwanegol at y £157 miliwn a wariwyd gan eich Llywodraeth ar y prosiect cyn iddo gael ei ganslo, gan achosi dicter a siom i fodurwyr a busnesau ledled Cymru.FootnoteLink Felly, Gweinidog, sut ydych chi'n esbonio'r golled enfawr o werthu'r eiddo hyn, ac ydych chi'n cytuno bod hwn yn arddangos yn eglur y ddiystyriaeth warthus i sicrhau'r gwerth gorau am arian trethdalwyr, fel y dangoswyd gan eich Llywodraeth ar sawl prosiect ac achlysur blaenorol, fel Cylchffordd Cymru, Pinewood, contractau pren Cyfoeth Naturiol Cymru, y gorwariant ar ffyrdd Blaenau'r Cymoedd a chynnal Maes Awyr Caerdydd?
In the time it has taken you to ask me that question, I would imagine the interest on the debt being accrued by the UK Government would have paid for all those things. I don't have a list of the properties and assets that you just read out to me, but what I do know in relation to the M4 relief road is that our policy and strategy for the disposal of surplus property is clear that when it's no longer required—and obviously some of the properties that you referred to will no longer be required for the purpose that you set out—will be first offered to other departments and then our public sector partners before being marketed commercially. That does ensure we are delivering the best possible value against all policy areas.
Yn yr amser y mae wedi cymryd i chi ofyn y cwestiwn yna i mi, byddwn yn dychmygu y byddai'r llog ar y ddyled sy'n cael ei chronni gan Lywodraeth y DU wedi talu am yr holl bethau hynny. Does gen i ddim rhestr o'r eiddo a'r asedau rydych chi newydd eu darllen i mi, ond yr hyn rwy'n ei wybod am ffordd liniaru'r M4 yw bod ein polisi a'n strategaeth ar gyfer cael gwared ar eiddo dros ben yn eglur pan nad oes ei angen mwyach—ac yn amlwg ni fydd angen rhai o'r eiddo y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw mwyach at y diben a nodwyd gennych chi—yn cael ei gynnig gyntaf i adrannau eraill ac yna ein partneriaid sector cyhoeddus cyn cael eu marchnata'n fasnachol. Mae hynny'n sicrhau ein bod ni'n sicrhau'r gwerth gorau posibl yn erbyn pob maes polisi.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi pobl yng Nghwm Cynon y mae'r argyfwng costau byw yn effeithio arnynt? OQ58427
8. How is the Welsh Government supporting people in Cynon Valley affected by the cost-of-living crisis? OQ58427
Thank you. As with the COVID-19 pandemic, the Welsh Government is prioritising activities that support vulnerable households in the here and now, to help them through this very difficult period. Citizens in Cynon Valley are benefiting from initiatives such as our cost-of-living payment, our fuel support scheme and our discretionary assistance fund.
Diolch. Yn yr un modd â phandemig COVID-19, mae Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu gweithgareddau sy'n cynorthwyo aelwydydd agored i niwed yn uniongyrchol nawr, i'w helpu drwy'r cyfnod anodd iawn hwn. Mae dinasyddion yng Nghwm Cynon yn elwa o fentrau fel ein taliad costau byw, ein cynllun cymorth tanwydd a'n cronfa cymorth dewisol.
Diolch, Trefnydd. Child poverty is an issue of great concern to me, and today I sponsored an event held by the National Education Union and the Child Poverty Action Group, who've been working together to highlight the impact of poverty on education. The Welsh Government's roll-out of free school meals to all primary pupils is welcomed by families across the Cynon valley and across Wales, as is the provision of free school meals during school holidays until February of next year, and the additional resource provided by the pupil development access grant. But with three in 10 pupils in Wales living in poverty, and these figures only set to rise with the cost-of-living crisis, and with the key levers to tackle poverty being non devolved, what would be your message to the UK Tory Government about the impact of their policy-making decisions on the next generation?
Diolch, Trefnydd. Mae tlodi plant yn fater sy'n peri pryder mawr i mi, a heddiw fe wnes i noddi digwyddiad a gynhaliwyd gan yr Undeb Addysg Cenedlaethol a'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant, sydd wedi bod yn gweithio gyda'i gilydd i dynnu sylw at effaith tlodi ar addysg. Mae'r cyflwyniad Llywodraeth Cymru o brydau ysgol am ddim i bob disgybl cynradd yn cael ei groesawu gan deuluoedd ar draws gwm Cynon a ledled Cymru, ac felly hefyd y ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau ysgol tan fis Chwefror y flwyddyn nesaf, a'r adnodd ychwanegol a ddarperir gan y grant mynediad datblygu disgyblion. Ond gyda thri o bob 10 disgybl yng Nghymru yn byw mewn tlodi, a disgwyl i'r ffigurau hyn godi yn unig yn sgil yr argyfwng costau byw, a chyda'r ysgogiadau allweddol i fynd i'r afael â thlodi heb eu datganoli, beth fyddai eich neges i Lywodraeth Dorïaidd y DU am effaith eu penderfyniadau llunio polisi ar y genhedlaeth nesaf?
Well, we can see the turmoil of what the mini budget last Friday did. It's incredible the chaos that has been caused by Liz Truss, just a few days after moving into No. 10. I'm really pleased that you had the event, because clearly it's something that we need to raise awareness about, and tackling the impacts of child poverty is a priority for this Government and we will continue to support learners who are disadvantaged by poverty throughout their educational journey. You mentioned some of the initiatives that the Minister for education has brought forward; we're also clear no child should ever be hungry in school, and we've commenced the roll-out of universal primary free school meals. One of the figures—I was reading some figures while preparing for First Minister's questions today, and it was stating that absolute poverty is on track to rise by 3 million over the next two years and relative child poverty is projected to reach its highest level—33 per cent—in 2026-27, which I think is just so stark and shows where the UK Government could have given confidence in their mini budget last week but they declined to do so.
Wel, rydym ni'n gallu gweld cythrwfl yr hyn a wnaeth y gyllideb fach ddydd Gwener diwethaf. Mae'n anhygoel yr anhrefn sydd wedi cael ei achosi gan Liz Truss, ychydig ddyddiau yn unig ar ôl symud i mewn i Rif 10. Rwy'n falch iawn eich bod chi wedi cael y digwyddiad, oherwydd yn amlwg mae'n rhywbeth y mae angen i ni godi ymwybyddiaeth ohono, ac mae mynd i'r afael ag effeithiau tlodi plant yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon a byddwn yn parhau i gynorthwyo dysgwyr sydd dan anfantais oherwydd tlodi trwy gydol eu taith addysgol. Fe wnaethoch chi sôn am rai o'r mentrau y mae'r Gweinidog addysg wedi eu cyflwyno; rydym ni hefyd yn eglur na ddylai unrhyw blentyn fyth fod yn llwglyd yn yr ysgol, ac rydym ni wedi dechrau'r broses o gyflwyno prydau ysgol gynradd am ddim i bawb. Un o'r ffigurau—roeddwn i'n darllen rhai ffigurau wrth baratoi ar gyfer cwestiynau i'r Prif Weinidog heddiw, ac roedd yn datgan y disgwylir i dlodi absoliwt i gynyddu o 3 miliwn dros y ddwy flynedd nesaf a rhagamcanir y bydd tlodi plant cymharol yn cyrraedd ei lefel uchaf—33 y cant—yn 2026-27, sydd, yn fy marn i, mor llwm ac yn dangos lle y gallai Llywodraeth y DU fod wedi rhoi hyder yn eu cyllideb fach yr wythnos ddiwethaf ond y gwnaethon nhw wrthod gwneud hynny.
9. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyflogau staff gofal cymdeithasol? OQ58428
9. Will the First Minister provide an update on social care staff pay? OQ58428
Thank you. The real living wage for social care workers remains a priority for the Welsh Government. The sector urgently needed support with recruitment and retention issues, exacerbated by challenges presented during the COVID-19 pandemic. We made £43 million available to local authorities and health boards for 2022-23 to deliver this support.
Diolch. Mae'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol yn dal i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Roedd angen cymorth brys ar y sector gyda phroblemau recriwtio a chadw, a waethygwyd gan heriau a gyflwynwyd yn ystod pandemig COVID-19. Rydym ni wedi gwneud £43 miliwn ar gael i awdurdodau lleol a byrddau iechyd ar gyfer 2022-23 i ddarparu'r cymorth hwn.
Thank you for that answer, Trefnydd. The reason I ask this question today is for the reason that we now have winter on the horizon, together with a cost-of-living crisis, and our social care workers are amongst some of the lowest-paid workers in the labour market, despite the dedication they give and the difference they make to people day in, day out. So, Trefnydd, with that in mind, are you willing to look at this again and commit your Government to spending an additional £9 million to align social care staff pay with NHS pay scales and provide them with assurances that the Welsh Government is on their side?
Diolch am yr ateb yna, Trefnydd. Y rheswm rwy'n gofyn y cwestiwn hwn heddiw yw am y rheswm bod y gaeaf ar y gorwel i ni nawr, ynghyd ag argyfwng costau byw, ac mae ein gweithwyr gofal cymdeithasol ymhlith rhai o'r gweithwyr ar y cyflog isaf yn y farchnad lafur, er gwaethaf eu hymroddiad a'r gwahaniaeth y maen nhw'n ei wneud i bobl ddydd ar ôl dydd. Felly, Trefnydd, gyda hynny mewn golwg, a ydych chi'n fodlon ailystyried hyn ac ymrwymo eich Llywodraeth i wario £9 miliwn yn ychwanegol i gysoni cyflogau staff gofal cymdeithasol â graddfeydd cyflog y GIG a rhoi sicrwydd iddyn nhw bod Llywodraeth Cymru ar eu hochr nhw?
Thank you. As I said, £43 million of funding was made available to deliver our commitment to introduce the real living wage to social care workers. I think that's been very welcomed by the sector. The additional payment scheme for core social care staff, which was aligned to the introduction of the real living wage, made payments of £1,498 to over 63,000 social care workers across Wales in June, and that scheme marked our commitment to make further improvements to the terms and conditions and career pathways of social care workers. I absolutely agree: where would we be without our social care workers?
We've also got the social care fair work forum. That's a social partnership group in which trade unions, the employers and Welsh Government come together to look at how the working conditions of social care workers can be improved here in Wales. And in the short term the forum has focused its efforts on improvements to pay and has provided advice on how we could take forward the real living wage.
Diolch. Fel y dywedais i, gwnaed £43 miliwn o gyllid ar gael i gyflawni ein hymrwymiad i gyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol. Rwy'n meddwl bod hynny wedi cael croeso mawr gan y sector. Gwnaeth y cynllun talu ychwanegol i staff gofal cymdeithasol craidd, a oedd yn cyd-fynd â chyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol, daliadau o £1,498 i dros 63,000 o weithwyr gofal cymdeithasol ledled Cymru ym mis Mehefin, ac roedd y cynllun hwnnw yn nodi ein hymrwymiad i wneud gwelliannau pellach i delerau ac amodau a llwybrau gyrfaol gweithwyr gofal cymdeithasol. Rwy'n cytuno'n llwyr: ble fydden ni heb ein gweithwyr gofal cymdeithasol?
Mae gennym ni'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol hefyd. Grŵp partneriaeth gymdeithasol yw hwnnw lle mae undebau llafur, y cyflogwyr a Llywodraeth Cymru yn dod at ei gilydd i ystyried sut y gellir gwella amodau gwaith gweithwyr gofal cymdeithasol yma yng Nghymru. Ac yn y byrdymor mae'r fforwm wedi canolbwyntio ei ymdrechion ar welliannau i dalu ac wedi rhoi cyngor ar sut y gallem ni fwrw ymlaen â'r cyflog byw gwirioneddol.
10. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi ei wneud o'r cynnydd a wnaed gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr dros y 12 mis diwethaf? OQ58466
10. What assessment has the First Minister made of the progress made by Betsi Cadwaladr University Health Board over the last 12 months? OQ58466
Thank you. It's been a challenging year for the health board, and we've had serious concerns about quality, governance and performance, resulting in an increased escalation status to targeted intervention for vascular services and the Glan Clwyd Hospital site. The health board has responded swiftly and there are signs of improvement.
Diolch. Mae wedi bod yn flwyddyn anodd i'r bwrdd iechyd, a bu gennym ni bryderon difrifol am ansawdd, llywodraethu a pherfformiad, yn arwain at statws uwchgyfeirio cynyddol o ymyrraeth wedi'i thargedu ar gyfer gwasanaethau fasgwlaidd a safle Ysbyty Glan Clwyd. Mae'r bwrdd iechyd wedi ymateb yn gyflym a cheir arwyddion o welliant.
Well, I haven't seen any signs of improvement, Minister. I'm very, very concerned about the parlous state of services for patients across north Wales, particularly those that are served by Glan Clwyd Hospital. But one of the other concerns that is ringing alarm bells in my inbox every single day is the appalling access to GP services in the Colwyn Bay area, particularly the Rhos-on-Sea area, which is served by both Rhoslan and Rysseldene surgeries, both of which are managed directly by the health board because the GP contracts have come to an end. Those two surgeries are not performing at a level that anybody in my constituency is happy with. There has been no improvement in terms of access over the past 12 months to appointments, particularly face-to-face appointments with GPs. There have regularly been problems with access to repeat prescriptions for those who are chronically ill, and, quite frankly, it's not good enough. When will we see the sort of healthcare that the people of north Wales need to see, and when will people served by those two managed practices in the Colwyn Bay and Rhos-on-Sea area get a primary care service that they can rely on?
Wel, nid wyf i wedi gweld unrhyw arwyddion o welliant, Gweinidog. Rwy'n bryderus iawn, iawn, am gyflwr enbyd gwasanaethau i gleifion ar draws y gogledd, yn enwedig y rhai sy'n cael eu gwasanaethu gan Ysbyty Glan Clwyd. Ond un o'r pryderon eraill sy'n canu clychau larwm yn fy mewnflwch bob dydd yw'r mynediad gwarthus at wasanaethau meddyg teulu yn ardal Bae Colwyn, yn enwedig ardal Llandrillo-yn-Rhos, sy'n cael ei gwasanaethu gan feddygfeydd Rhoslan a Rysseldene, y mae'r ddwy ohonynt yn cael eu rheoli yn uniongyrchol gan y bwrdd iechyd gan fod y contractau meddyg teulu wedi dod i ben. Nid yw'r ddwy feddygfa hynny yn perfformio ar lefel y mae unrhyw un yn fy etholaeth i yn hapus â hi. Ni fu unrhyw welliant o ran mynediad dros y 12 mis diwethaf at apwyntiadau, yn enwedig apwyntiadau wyneb yn wyneb gyda meddygon teulu. Mae problemau wedi bod yn rheolaidd gyda mynediad at bresgripsiynau rheolaidd ar gyfer y rhai â salwch cronig, ac, a dweud y gwir, nid yw'n ddigon da. Pryd fyddwn ni'n gweld y math o ofal iechyd y mae pobl y gogledd angen ei weld, a phryd fydd pobl sy'n cael eu gwasanaethu gan y ddwy feddygfa a reolir hynny yn ardal Bae Colwyn a Llandrillo-yn-Rhos yn cael gwasanaeth gofal sylfaenol y gallan nhw ddibynnu arno?
Obviously, I don't have any knowledge of the two GP practices that you referred to. I do know from my own postbag in Wrexham that access to GP services is not where we would want it to be in north Wales. I know that the health board have just appointed a new—I'm not sure if it's a director but it's certainly an officer in relation to primary care, and I'm due to have a meeting with her to discuss issues in my constituency, and I would encourage you to do that, because I think if we are trying to avoid the increased number of people we're seeing in A&E because they can't get access to their GP services, then it is very important that the health board grasps this and deals with these difficulties.
Yn amlwg, nid oes gen i unrhyw wybodaeth am y ddwy feddygfa y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw. Rwyf i yn gwybod o fy mag post fy hun yn Wrecsam nad yw mynediad at wasanaethau meddygon teulu yn y sefyllfa y byddem ni'n dymuno iddi fod yn y gogledd. Gwn fod y bwrdd iechyd newydd benodi—nid wyf i'n siŵr os yw'n gyfarwyddwr newydd ond yn sicr mae'n swyddog newydd o ran gofal sylfaenol, ac rwyf i fod i gael cyfarfod gyda hi i drafod materion yn fy etholaeth i, a byddwn yn eich annog chi i wneud hynny, oherwydd rwy'n credu os ydym ni'n ceisio osgoi'r nifer gynyddol o bobl rydym ni'n eu gweld mewn adrannau Damweiniau ac Achosion Brys gan nad ydyn nhw'n gallu cael mynediad at eu gwasanaethau meddyg teulu, yna mae'n bwysig iawn bod y bwrdd iechyd yn mynd i'r afael â hyn ac yn ymdrin â'r anawsterau hyn.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
I'd love to see an agenda item on the Cabinet papers that was a tutorial by the Trefnydd on how to give succinct answers in oral questions. And then if that part of the bargain is kept to, I'll hold a tutorial on how to ask succinct questions by all backbenchers as well. Okay, that was 10 questions in 45 minutes. Da iawn.
Byddwn i wrth fy modd yn gweld eitem ar yr agenda ar bapurau'r Cabinet a oedd yn diwtorial gan y Trefnydd ar sut i roi atebion cryno mewn cwestiynau llafar. Ac yna os caiff y rhan honno o'r fargen ei chadw, fe wnaf i gynnal tiwtorial ar sut i ofyn cwestiynau cryno gan bob aelod o'r meinciau cefn hefyd. Iawn, roedd hynny'n 10 cwestiwn mewn 45 munud. Da iawn.
Eitem 2, felly.
Item 2, then.
Back on again.
Yn ôl ymlaen eto.
Y Trefnydd i wneud y datganiad a chyhoeddiad busnes. Lesley Griffiths.
The Trefnydd back to make the business statement and announcement. Lesley Griffiths.
Thank you. There are three changes to today's Plenary agenda. I have added a statement from the finance and local government Minister on the response to the UK Government financial statement. Consequently, the statement on world heritage in north-west Wales has been postponed until next week. And finally, the legislative statement on the Agriculture (Wales) Bill has been moved to the last item of today's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch. Mae tri newid i agenda'r Cyfarfod Llawn heddiw. Rwyf wedi ychwanegu datganiad gan y Gweinidog cyllid a llywodraeth leol ar yr ymateb i ddatganiad ariannol Llywodraeth y DU. O ganlyniad, mae'r datganiad ar dreftadaeth y byd yng ngogledd-orllewin Cymru wedi ei ohirio tan yr wythnos nesaf. Ac yn olaf, mae'r datganiad deddfwriaethol ar Fil Amaeth (Cymru) wedi'i symud i eitem olaf y busnes heddiw. Mae busnes drafft at gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Minister, Swansea Council together with the Welsh Government are planning to strengthen the sea defences at Mumbles. This is a welcome investment, and I understand that most of the cost will be provided through the coastal risk management programme. These schemes, whilst they react to the threat of global warming and rising sea levels, should give confidence to communities and businesses about the viability of those areas at risk. Can the Minister schedule a debate on the impact of the cost of the risk management programme, for all Members to consider the scope, funding and impact of the scheme? Thank you.
Gweinidog, mae Cyngor Abertawe ynghyd â Llywodraeth Cymru yn bwriadu cryfhau'r amddiffynfeydd môr yn y Mwmbwls. Mae hwn yn fuddsoddiad i'w groesawu, ac rwy'n deall y bydd y rhan fwyaf o'r gost yn cael ei ddarparu drwy'r rhaglen rheoli risg arfordirol. Dylai'r cynlluniau hyn, er eu bod yn ymateb i fygythiad cynhesu byd-eang a lefelau'r môr sy'n codi, roi hyder i gymunedau a busnesau ynghylch hyfywedd y meysydd hynny sydd mewn perygl. A all y Gweinidog drefnu dadl ar effaith cost y rhaglen rheoli risg, i'r holl Aelodau ystyried cwmpas, arian ac effaith y cynllun? Diolch.
Thank you. The Welsh Government has put a significant funding into coastal defences and flood defences in general right across the country, and you're quite right: it is really important that our communities, our homes in Wales and our businesses feel protected from the effect of climate change, which we are absolutely living with now. I know the Minister does bring forward written statements at specific times in relation to flood defences, and I will certainly ask her to do so at the appropriate time.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cyllid sylweddol i amddiffynfeydd arfordirol ac amddiffynfeydd rhag llifogydd yn gyffredinol ledled y wlad, ac rydych chi'n hollol gywir: mae wir yn bwysig bod ein cymunedau ni, ein cartrefi ni yng Nghymru a'n busnesau ni'n teimlo eu bod nhw wedi'u hamddiffyn rhag effeithiau newid hinsawdd, yr ydym yn sicr yn byw gyda nhw nawr. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn cyflwyno datganiadau ysgrifenedig ar adegau penodol o ran amddiffynfeydd rhag llifogydd, ac yn sicr, fe wnaf ofyn iddi wneud hynny ar yr adeg briodol.
Trefnydd, I'm sure you've seen—like all of us—the impact of the devastating floods in Pakistan that have killed over 1,500 people since June, with 33 million people affected. Whole communities have been swept away and people remain in desperate need of help. This is the reality of the climate emergency. Given our commitments under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 to be a globally responsible nation, and also given the close links between Pakistan and many people living in Wales, I would like to request a statement, please, from the Minister for Social Justice to update us on how Welsh Government are supporting the people of Pakistan and also their relatives here in Wales.
Trefnydd, rwy'n siŵr eich bod chi wedi gweld—fel pob un ohonom ni—effaith y llifogydd dinistriol ym Mhacistan sydd wedi lladd dros 1,500 o bobl ers mis Mehefin, a 33 miliwn o bobl wedi'u heffeithio. Mae cymunedau cyfan wedi cael eu sgubo i ffwrdd ac mae pobl yn parhau i fod ag angen dybryd am help. Dyma realiti'r argyfwng hinsawdd. O ystyried ein hymrwymiadau dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 i fod yn genedl sy'n gyfrifol yn fyd-eang, a hefyd o ystyried y cysylltiadau agos rhwng Pacistan a llawer o bobl sy'n byw yng Nghymru, hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi pobl Pacistan a hefyd eu perthnasau yma yng Nghymru.
I think you raise a really important point about the effect of climate change in countries right across the world, and this is why we are so adamant here in Wales that we need that just transition. The Minister for Social Justice will be happy to bring forward a statement on that.
Rwy'n credu eich bod chi'n codi pwynt pwysig iawn am effaith newid hinsawdd mewn gwledydd ar draws y byd, a dyma pam yr ydym ni mor bendant yma yng Nghymru bod angen y trawsnewid cyfiawn hwnnw arnom ni. Bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn hapus i gyflwyno datganiad am hynny.
I'm asking for two Government statements. Will the Government make a statement on Welsh Government policy on the outsourcing and privatisation of the Welsh Government-funded public sector in Wales? Can the statement include what arm's-length bodies, funded by the Welsh Government, are told about outsourcing and privatisation in their annual ministerial letter?
Also, will the Government make a statement about promoting the use of British Sign Language by Welsh Government-funded public sector bodies? The British Sign Language Act 2022, passed by the UK Parliament, creates a duty for the UK Government to prepare and publish BSL reports describing what UK Government departments have done to promote the use of BSL in their communication with the public. The UK Act excludes reporting on matters devolved to Scotland and Wales—quite rightly so. Will the Welsh Government either replicate it or use a legislative consent motion to bring it into Welsh law, so that people who are deaf in Wales are not disadvantaged?
Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. A wnaiff y Llywodraeth wneud datganiad ar bolisi Llywodraeth Cymru ar allanoli a phreifateiddio'r sector cyhoeddus yng Nghymru sy'n cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru? A all y datganiad gynnwys pa gyrff hyd braich, sy'n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru, sy'n cael gwybod am allanoli a phreifateiddio yn eu llythyr gweinidogol blynyddol?
Hefyd, a wnaiff y Llywodraeth wneud datganiad am hyrwyddo'r defnydd o Iaith Arwyddo Prydeinig gan gyrff y sector cyhoeddus sy'n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru? Mae Deddf Iaith Arwyddo Prydain 2022, a gafodd ei phasio gan Senedd y DU, yn creu dyletswydd ar Lywodraeth y DU i baratoi a chyhoeddi adroddiadau BSL sy'n disgrifio'r hyn y mae adrannau Llywodraeth y DU wedi'i wneud i hyrwyddo defnydd BSL yn eu cyfathrebu â'r cyhoedd. Mae Deddf y DU yn eithrio adrodd ar faterion sydd wedi'u datganoli i Gymru a'r Alban—yn gwbl briodol felly. A fydd Llywodraeth Cymru naill ai'n gwneud hynny hefyd neu'n defnyddio cynnig cydsyniad deddfwriaethol er mwyn dod â hi i gyfraith Cymru, fel nad yw pobl fyddar yng Nghymru o dan anfantais?
Thank you. In relation to your question around privatisation and outsourcing, obviously, the private sector plays a crucial role in the Welsh economy and the delivery of some of our public services, but we are committed to providing those services in a way that puts people first and not profit first. The motivations for outsourcing or insourcing can be many and varied, and expertise and capacity are often the drivers for outsourcing, however, we are very clear that outsourcing should not be used to erode workers' pay or their terms and conditions. You'll be aware that the social partnership and public procurement Bill is being brought forward, and that will require certain public bodies to consider socially responsible clauses in all major construction and outsourcing contracts, and ensure that these are delivered throughout the supply chains.
In relation to promoting the use of British Sign Language, obviously, the new curriculum in Wales is now being used right across primary schools in Wales, and using British Sign Language is on the curriculum alongside English and other languages, and the guidance that's been brought forward to support progression in BSL for deaf BSL users as well as allowing schools to choose to introduce BSL to other learners as a second, third, or even subsequent language. I know the Minister is working very closely with the regional educational consortia and partnerships funded by the Welsh Government to support schools. We've commissioned new resources to support teaching and learning BSL in schools and settings in Wales, and the first will be available later this term for free on Hwb, the all-Wales learning platform.
Diolch. O ran eich cwestiwn ynghylch preifateiddio ac allanoli, yn amlwg, mae'r sector preifat yn chwarae rhan hanfodol yn economi Cymru a darparu rhai o'n gwasanaethau cyhoeddus, ond rydym ni wedi ymrwymo i ddarparu'r gwasanaethau hynny mewn ffordd sy'n rhoi pobl yn gyntaf ac nid elw yn gyntaf. Gall y cymhellion ar gyfer allanoli neu fewnoli fod yn niferus ac amrywiol, ac arbenigedd a gallu yn aml sy'n ysgogi allanoli, fodd bynnag, rydym ni'n glir iawn na ddylai allanoli gael ei ddefnyddio i erydu cyflog gweithwyr neu'u telerau ac amodau. Byddwch chi'n ymwybodol bod y Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus yn cael ei gyflwyno, a bydd angen rhai cyrff cyhoeddus i ystyried cymalau ynghylch cyfrifoldeb cymdeithasol ym mhob contract adeiladu a chontractau allanoli mawr, a sicrhau bod y rhain yn cael eu darparu drwy'r cadwyni cyflenwi.
O ran hyrwyddo'r defnydd o Iaith Arwyddo Prydain, yn amlwg, mae'r cwricwlwm newydd yng Nghymru nawr yn cael ei ddefnyddio ledled ysgolion cynradd yng Nghymru, gan ddefnyddio Iaith Arwyddo Prydain ar y cwricwlwm ochr yn ochr â'r Saesneg ac ieithoedd eraill, ac mae'r canllawiau sydd wedi'u cyflwyno i gefnogi dilyniant BSL ar gyfer defnyddwyr BSL byddar yn ogystal â chaniatáu i ysgolion ddewis cyflwyno BSL i ddysgwyr eraill fel ail iaith, drydedd iaith, neu hyd yn oed iaith ddilynol. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn gweithio'n agos iawn gyda'r consortia addysgol rhanbarthol a'r partneriaethau sy'n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru i gefnogi ysgolion. Rydym ni wedi comisiynu adnoddau newydd i gefnogi dysgu ac addysgu BSL mewn ysgolion a lleoliadau yng Nghymru, a bydd y cyntaf ar gael yn ddiweddarach y tymor yma am ddim ar Hwb, platfform dysgu Cymru gyfan.
Can I call for two statements, please? Firstly, from the Deputy Minister for Climate Change, as this past weekend saw complete disruption to rail services in south Pembrokeshire. The bus replacement service was, I'm told, unable to take wheelchair users or bikes, potentially leaving passengers stranded. Having worked with the South Pembrokeshire Rail Action Group to highlight the inconsistencies in rail travel on the Pembroke Dock line, I'd appreciate a statement as to what caused the disruption in south Pembrokeshire.
Secondly, a statement from the economy Minister in relation to the administration of COVID support grants for businesses, charities and organisations. Picton Castle Gardens in my constituency received confirmation that their third and final payment would be paid back in February of this year, yet, to date, this final payment has not been received by the charity, and the communication channels have gone cold. Therefore, I would appreciate a statement from the economy Minister on the administration of these grants, what payments are left outstanding and what issues have caused the delay in some payments. Diolch.
A gaf i alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Yn gyntaf, gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, gan i'r penwythnos diwethaf hwn weld amharu'n llwyr ar wasanaethau rheilffordd yn ne Sir Benfro. Nid oedd y gwasanaeth bysiau yn lle trenau, dywedir wrthyf, yn gallu cymryd defnyddwyr cadair olwyn na beiciau, a allai, o bosibl fod wedi gadael teithwyr heb fedru teithio. Ar ôl gweithio gyda Grŵp Gweithredu Rheilffyrdd De Sir Benfro i dynnu sylw at yr anghysonderau o ran teithio ar y rheilffordd ar linell Doc Penfro, byddwn i'n gwerthfawrogi datganiad ynglŷn â'r hyn a achosodd yr amhariad yn ne Sir Benfro.
Yn ail, datganiad gan Weinidog yr economi o ran gweinyddu grantiau cymorth COVID ar gyfer busnesau, elusennau a sefydliadau. Cafodd Gerddi Castell Picton yn fy etholaeth i gadarnhad y byddai eu trydydd taliad a'r taliad olaf yn cael ei dalu yn ôl ym mis Chwefror eleni, ac eto, hyd yma, nid ydy'r taliad olaf hwn wedi'i dderbyn gan yr elusen, ac mae'r sianeli cyfathrebu wedi distewi. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi datganiad gan Weinidog yr economi ar weinyddu'r grantiau hyn, pa daliadau sydd ar ôl a pha faterion sydd wedi achosi'r oedi i rai taliadau. Diolch.
In relation to your second question, I think you'd be better off writing directly to the Minister for Economy, and then he can look into that specific case that you brought forward.
I will certainly ask the Deputy Minister for Climate Change to issue a written statement if he has any information that would be helpful in relation to the incident you referred to at the weekend.
O ran eich ail gwestiwn, rwy'n credu y byddai'n well i chi ysgrifennu'n uniongyrchol at Weinidog yr Economi, ac yna gall edrych i mewn i'r achos penodol hwnnw y gwnaethoch chi ei gyflwyno.
Yn sicr, fe wnaf ofyn i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd gyhoeddi datganiad ysgrifenedig os oes ganddo unrhyw wybodaeth a fyddai o gymorth o ran y digwyddiad dros y penwythnos y gwnaethoch chi gyfeirio ato.
I'd request a Government statement outlining the Welsh Government's tax-raising strategy, please. Last year, I asked the finance Minister whether the Government was in favour of gaining powers to introduce new income-tax bands, a power that Scotland has. I'd hope the Government would look into this, but, as far as I can tell, nothing has been said on it over the past year. Now, the fact that Scotland can do this means that they can keep the 45 per cent top rate, and the Scottish Government has also introduced a more progressive income tax system with a lower starter rate for low earners.
Trefnydd, the First Minister has described last week's mini budget as 'authentically shocking', and I'd agree, but I'd also like to know if the Welsh Government has neglected to demand powers that would have enabled Wales to set our own policy. But, most importantly, looking to the future, I'd like the statement to set out whether the Government will now pursue these powers to introduce new bands and how they would use them, please.
Rwy'n gwneud cais am ddatganiad y Llywodraeth yn amlinellu strategaeth codi trethi Llywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda. Y llynedd, gofynnais i'r Gweinidog cyllid a oedd y Llywodraeth o blaid ennill pwerau i gyflwyno bandiau treth incwm newydd, pŵer sydd gan yr Alban. Roeddwn i'n gobeithio y byddai'r Llywodraeth yn ymchwilio i hyn, ond, hyd y gwn i, does dim wedi cael ei ddweud am hyn yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Nawr, mae'r ffaith y gall yr Alban wneud hyn yn golygu y gallan nhw gadw'r gyfradd uchaf o 45 y cant, ac mae Llywodraeth yr Alban hefyd wedi cyflwyno system dreth incwm fwy blaengar a chyfradd gychwyn is ar gyfer pobl sy'n ennill cyflogau isel.
Trefnydd, mae'r Prif Weinidog, wedi disgrifio cyllideb fach yr wythnos ddiwethaf yn 'wir frawychus', a byddwn i'n cytuno, ond hoffwn i hefyd wybod a yw Llywodraeth Cymru wedi esgeuluso mynnu pwerau a fyddai wedi galluogi Cymru i osod ein polisi ein hunain. Ond, yn bwysicaf oll, wrth edrych i'r dyfodol, hoffwn i'r datganiad nodi a fydd y Llywodraeth nawr yn ceisio'r pwerau hyn i gyflwyno bandiau newydd a sut y bydden nhw'n eu defnyddio, os gwelwch yn dda.
Thank you. I agree with the First Minister and you: I think that the mini budget was nothing short of a disgrace. It rewarded the rich and punished the poor. As you are aware, the Minister for Finance and Local Government will be making a statement this afternoon in relation to the financial statement that came from the UK Government last week.
In relation to your specific questions around income tax, obviously, each year the Welsh Government makes very careful decisions around income tax, and it will be the same this year. No reckless decisions will be made by the Minister for finance.
Diolch. Rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog a chithau: rwy'n credu nad oedd y gyllideb fach yn ddim llai na gwarth. Roedd yn gwobrwyo'r cyfoethog ac yn cosbi'r tlawd. Fel y gwyddoch chi, bydd y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn gwneud datganiad y prynhawn yma am y datganiad ariannol a ddaeth gan Lywodraeth y DU yr wythnos ddiwethaf.
O ran eich cwestiynau penodol chi ynghylch treth incwm, yn amlwg, bob blwyddyn mae Llywodraeth Cymru'n gwneud penderfyniadau gofalus iawn ynghylch treth incwm, a bydd yr un peth eleni. Ni fydd unrhyw benderfyniadau byrbwyll yn cael eu gwneud gan y Gweinidog cyllid.
Can I ask for two statements, please, Trefnydd? One is in respect of the arrangements for groups travelling out of the country post Brexit, and arrangements for carnets to avoid costs being incurred for charities and other groups. She'll be very well aware, recently, of Prostate Cymru, a group of volunteer cyclists riding for charities going through Santander port, who were faced with €8,500 costs that they had to pay before they released their bikes from a van. They were travelling separately from the van. There are new arrangements in place now, a new bureaucracy in place, but many groups aren't aware of this. And I've been subsequently approached by musicians, modelling clubs and others who have been stung by the same costs, as well as individuals. So, anything we can do here, by way of a statement, to show both the arrangements, but also how we can raise awareness of it, would be very welcome.
And the second thing I would really like would be a written statement on an update on Maesteg rail frequency enhancements, please.
Gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd? Mae un yn ymwneud â'r trefniadau i grwpiau sy'n teithio o'r wlad ar ôl Brexit, a threfniadau ar gyfer llyfrau o docynnau i osgoi costau ar gyfer elusennau a grwpiau eraill. Bydd hi'n ymwybodol iawn, yn ddiweddar, o Prostate Cymru, sef grŵp o feicwyr gwirfoddol sy'n beicio dros elusennau yn mynd drwy borthladd Santander, yn gorfod talu €8,500 o gostau cyn iddyn nhw ryddhau eu beiciau o fan. Roedden nhw'n teithio ar wahân i'r fan. Mae trefniadau newydd ar waith nawr, biwrocratiaeth newydd yn ei lle, ond nid yw nifer o grwpiau'n ymwybodol o hyn. Ac ar ôl hynny mae cerddorion, clybiau modelau ac eraill sydd wedi cael eu dal gan yr un costau, yn ogystal ag unigolion wedi cysylltu â mi. Felly, byddai croeso mawr i unrhyw beth y gallwn ni ei wneud yma, drwy ddatganiad, i ddangos y trefniadau, ond hefyd sut y gallwn ni godi ymwybyddiaeth ohono.
A'r ail beth y byddwn i wir yn ei hoffi fyddai datganiad ysgrifenedig ar yr wybodaeth ddiweddaraf ar welliannau amlder rheilffyrdd Maesteg, os gwelwch yn dda.
Thank you. In regard to your first point around the consequences that we were never told about in relation to leaving the European Union, I'm not sure which Minister would take that forward, but I will certainly make some inquiries to see if maybe some guidance could be issued from us, or whether it would be something we would have to urge the UK Government to do.
In relation to your question for a written statement on the Maesteg to Cardiff rail line, I think the Deputy Minister would be very happy to meet with you to discuss services in the first instance, and I know there are plans for delivering additional services on the Maesteg line.
Diolch. O ran eich pwynt cyntaf ynghylch y canlyniadau na chawson ni erioed wybod amdanyn nhw o ran gadael yr Undeb Ewropeaidd, nid ydw i'n siŵr pa Weinidog fyddai'n bwrw ymlaen â hynny, ond yn sicr, fe wnaf i rai ymholiadau i weld a fyddai modd cyhoeddi rhai canllawiau gennym ni efallai, neu a fyddai'n rhywbeth y byddai'n rhaid i ni annog Llywodraeth y DU i'w wneud.
O ran eich cwestiwn am ddatganiad ysgrifenedig ar reilffordd Maesteg i Gaerdydd, rwy'n credu y byddai'r Dirprwy Weinidog yn hapus iawn i gyfarfod â chi i drafod gwasanaethau yn y lle cyntaf, ac rwy'n gwybod bod yna gynlluniau i ddarparu gwasanaethau ychwanegol ar linell Maesteg.
Minister, planning and other appeals were removed from the joint agency between the UK and Welsh Government and placed within the planning and environment directorate within the Welsh Government. We were told this would improve the service and deliver the changes that Wales needs. In the 11 months since the change, the average delay in even opening the appeals application has increased from just a handful of weeks to 20 weeks—what it is currently. So, can we have a written statement or an update from the Minister for Climate Change on what steps she is taking to decrease the ever-increasing waiting times, and if any fundamental changes will be made to that department to increase performance?
Gweinidog, cafodd apeliadau cynllunio a rhai eraill eu dileu o'r asiantaeth ar y cyd rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru a'u rhoi o fewn y gyfarwyddiaeth cynllunio ac amgylchedd o fewn Llywodraeth Cymru. Dywedwyd wrthym ni y byddai hyn yn gwella'r gwasanaeth ac yn darparu'r newidiadau y mae eu hangen ar Gymru. Yn yr 11 mis ers y newid, mae'r oedi cyfartalog o ran hyd yn oed agor y cais apeliadau wedi cynyddu o ddim ond llond llaw o wythnosau i 20 wythnos—yr hyn y mae ar hyn o bryd. Felly, a gawn ni ddatganiad ysgrifenedig neu'r wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar ba gamau mae hi'n eu cymryd i ostwng yr amseroedd aros sy'n cynyddu'n barhaus, ac a fydd unrhyw newidiadau sylfaenol yn cael eu gwneud i'r adran honno i gynyddu perfformiad?
I think it's probably too early to bring forward a statement on that. I know one of the issues, and certainly within my own constituency—it's something that's been raised with me—is the lack of planning officers within our local authorities right across Wales. I think this is something that, obviously, the Minister is aware of and discusses with local government colleagues.
Rwy'n credu ei bod hi'n rhy gynnar, mae'n debyg, i gyflwyno datganiad ar hynny. Rwy'n gwybod mai un o'r materion, ac yn sicr yn fy etholaeth fy hun—mae'n rhywbeth sydd wedi'i godi gyda mi—yw'r diffyg swyddogion cynllunio yn ein hawdurdodau lleol ledled Cymru. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae'r Gweinidog, yn amlwg, yn ymwybodol ohono ac yn ei drafod gyda chydweithwyr llywodraeth leol.
Trefnydd, I'd be very grateful for a statement regarding the economy. It's pretty clear now that the UK Government, and the Chancellor in particular, has lost control of the UK's economy, with terrible consequences in store for us all. Could we have a statement, please, from the economy Minister specifically concerning businesses and the likely consequences for Welsh businesses of a plummeting pound, soaring interest rates and also rocketing inflation?
Trefnydd, byddwn i'n ddiolchgar iawn am ddatganiad ynglŷn â'r economi. Mae'n eithaf clir nawr fod Llywodraeth y DU, a'r Canghellor yn enwedig, wedi colli rheolaeth ar economi'r DU, gan arwain at ganlyniadau ofnadwy i bob un ohonom ni. A gawn ni ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan Weinidog yr economi yn benodol ynghylch busnesau a chanlyniadau tebygol i fusnesau Cymru yn sgil y bunt yn plymio, cyfraddau llog yn cynyddu'n aruthrol a hefyd chwyddiant ar garlam?
Again, I absolutely agree with you. I think to borrow to give the rich tax cuts is not a policy that most people would think was very sensible, and clearly there are many concerns that you can see right across the markets, and the international markets too just really have lost confidence and trust in the UK Government. I will certainly ask the Minister for Economy to bring forward a statement at the appropriate time. The announcement about investment zones, for instance, as far as I know, the Minister for Economy had no knowledge of that—I feel another free ports coming along the track. But I think it's really important that we give the Minister for Economy time to have those discussions with the UK Government.
Eto, rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Rwy'n credu nad yw benthyg i roi toriadau treth i'r cyfoethog yn bolisi y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn ei ystyried yn synhwyrol iawn, ac yn amlwg mae llawer o bryderon y gallwch chi eu gweld ledled y marchnadoedd, ac mae'r marchnadoedd rhyngwladol hefyd wir wedi colli hyder ac ymddiriedaeth yn Llywodraeth y DU. Yn sicr, byddaf i'n gofyn i Weinidog yr Economi gyflwyno datganiad ar yr adeg briodol. Mae'r cyhoeddiad am barthau buddsoddi, er enghraifft, hyd y gwn i, nid oedd Gweinidog yr Economi yn gwybod dim am hynny—rwy'n teimlo achos y porthladdoedd rhydd yn dod. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n rhoi amser i Weinidog yr Economi gael y trafodaethau hynny gyda Llywodraeth y DU.
Following on from that, Minister, I was going to say: could I ask for a statement on the investment zones, or, rather, deregulation zones? Cheshire West and Chester Council have been named as possibly one, which could impact on the Deeside area and the enterprise zone in Flintshire. I do also have concerns regarding planning deregulation and the impacts it could have on nature. Affordable housing as well might not happen, and that could further deepen the housing crisis here in Wales. So, I'm asking: could the Minister for Economy provide a statement outlining the Welsh Government's response to these investment or deregulation zones, to ensure we can maintain competitiveness without comprising on terms and conditions of pay, affordable housing and the natural environment, which we must protect in this climate and nature emergency? All those are concerns of mine. Thank you.
Yn dilyn ymlaen o hynny, Gweinidog, roeddwn i'n mynd i ddweud: a gaf i ofyn am ddatganiad ar y parthau buddsoddi, neu, yn hytrach, parthau dadreoleiddio? Mae Cyngor Gorllewin Sir Caer a Chaer wedi'i enwi fel un o bosibl, a allai effeithio ar ardal Glannau Dyfrdwy a'r ardal fenter yn Sir y Fflint. Mae gen i bryderon hefyd ynghylch dadreoleiddio cynllunio a'r effeithiau y gallai eu cael ar fyd natur. Efallai na fydd tai fforddiadwy yn digwydd ychwaith, a gallai hynny ddyfnhau'r argyfwng tai yma yng Nghymru ymhellach. Felly, rwy'n gofyn: a allai Gweinidog yr Economi ddarparu datganiad yn amlinellu ymateb Llywodraeth Cymru i'r parthau buddsoddi neu'r parthau dadreoleiddio hyn, i sicrhau y gallwn ni gynnal ysbryd cystadleuol heb gyfaddawdu telerau ac amodau cyflog, tai fforddiadwy a'r amgylchedd naturiol, y mae'n rhaid i ni eu gwarchod yn yr argyfwng hinsawdd a natur hwn? Mae'r rhain i gyd yn bryderon i mi. Diolch.
Thank you. So, you will have heard my answer to Ken Skates, and I think the Minister for Economy does need the time to engage with the UK Government. I think it's really important that any future proposals for Wales would need to be carefully researched. I know the Minister would want to consult upon those. And they really need to work in the best interests of the people of Wales.
Diolch. Felly, byddwch chi wedi clywed fy ateb i Ken Skates, ac rwy'n credu bod angen amser ar Weinidog yr Economi i ymgysylltu â Llywodraeth y DU. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn y byddai angen ymchwilio'n ofalus i unrhyw gynigion ar gyfer Cymru yn y dyfodol. Rwy'n gwybod y byddai'r Gweinidog eisiau ymgynghori ar y rheiny. Ac mae gwir angen iddyn nhw weithio er budd pobl Cymru.
Dyna ni. Dyna ddiwedd ar y datganiad busnes.
That concludes the business statement.
Felly, y datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol sydd nesaf, ar yr ymateb i ddatganiad ariannol Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol. Fe wnaf i alw ar y Gweinidog i wneud y datganiad hynny. Rebecca Evans.
We will move now to a statement by the Minister for Finance and Local Government on the response to the UK Government's financial statement. I call on the Minister to make that statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. Last week, the Chancellor published his financial statement—a significant package of measures that, in total, represents one of the most consequential, divisive and regressive sets of fiscal changes ever set out by any UK Government. The package was deeply unfair and morally indefensible. It completely failed to target urgent and meaningful support to vulnerable households impacted by the cost-of-living crisis, and left public services, currently stretched beyond any recent experience by inflation, without the critical additional funding that they need this winter.
Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Canghellor ei ddatganiad ariannol—pecyn sylweddol o fesurau sydd, gyda'i gilydd, yn cynrychioli un o'r setiau mwyaf canlyniadol, rhwygol ac atchweliadol o newidiadau cyllidol sydd wedi'i nodi erioed gan unrhyw Lywodraeth y DU. Roedd y pecyn yn hynod annheg ac yn amhosibl ei gyfiawnhau yn foesol. Methodd yn llwyr â nodi cymorth brys ac ystyrlon i aelwydydd agored i niwed y mae'r argyfwng costau byw yn effeithio arnynt, a gwnaeth adael gwasanaethau cyhoeddus, sydd ar hyn o bryd wedi'u hymestyn y tu hwnt i unrhyw brofiad diweddar gan chwyddiant, heb y cyllid ychwanegol hanfodol sydd ei angen arnyn nhw y gaeaf hwn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Through his statement, the Chancellor ignored all of this and instead prioritised tax cuts for the rich, unlimited bonuses for bankers, and protected the profits of big energy companies. It will have significant economic and social consequences and will cost individuals and families in Wales dearly.
The UK Government should have taken the opportunity to offer more support through welfare benefits and housing. This should have been funded through windfall gains in the energy sector. Instead, the Chancellor has chosen to drastically increase public borrowing, leaving lower income households to shoulder the impact for years to come. The statement failed to set out a comprehensive vision for investment to boost economic growth, improve our energy security for the future and address the climate emergency.
We had no prior engagement on any of the changes in the Chancellor’s statement, including areas of taxation that are devolved to Wales. We are strongly opposed to the abolition of the additional 45 per cent rate of income tax. At a time when it is those on the lower end of the pay scale that are suffering the most, this is a shocking policy to introduce. Evidence strongly suggests that the plan to introduce investment zones will displace economic activity from other parts of the country and have no effect on overall economic growth. We will talk to the UK Government to learn more about these zones, but we will not jeopardise workers’ rights or water down environmental protections.
The UK Government’s insistence that this is not a budget means that it was not accompanied by the traditional distributional analysis, which would have shown how the measures would impact on household finances. I think this speaks volumes. According to the Resolution Foundation, people living in south-east England or London will see more than three times the gains of those in Wales, the north-east or Yorkshire. Wales Fiscal Analysis noted that, in Wales, nearly 90 per cent of the gains will go to households in the top 50 per cent of the income distribution, with 40 per cent going to households in the top 10 per cent.
The Chancellor’s refusal to let the Office for Budget Responsibility provide an economic forecast ahead of his fiscal statement is completely irresponsible. At a time where the UK is on the brink of a recession, the UK Government should have focused on opportunities to invest in people and in programmes that provide economic stability. Instead, the turmoil in the markets in reaction to the statement has shown that there is no confidence in the UK Government’s economic strategy. The movements in sterling and in the cost of government borrowing show that markets do not believe that the current UK Government will either deliver on economic growth or put the public finances on a sustainable footing.
In the absence of OBR forecasts, based on work by the Institute for Fiscal Studies, and new independent forecasts published by HM Treasury, the value of the Welsh Government’s budget over the current three-year settlement is up to £4 billion less in real terms than was expected when that settlement was reached. The Chancellor’s statement failed entirely to recognise these pressures.
For the current financial year, we have maximised our funding, prioritising health and public services and addressing the climate emergency. Here in Wales, we will be spending £1.6 billion this financial year on schemes targeted towards the cost-of-living crisis and on programmes that put money in people’s pockets. Without additional funding from the UK Government, we face extremely difficult choices, both for the current year and as we begin to formulate our budgets for the next two years. I remain concerned at the underlying level of uncertainty surrounding the UK Government’s budget plans and the impact that this has on our own ability to plan.
The certainty that I was able to provide to delivery partners and their employees by setting a multi-year budget in 2022 has all but been eroded by the lack of clarity on HM Treasury’s future plans, and I remain increasingly concerned at the impact that this could have. The Chancellor has indicated that he wants to introduce further tax cuts, at the same time as reducing debt as a share of GDP. This implies that we will likely see huge spending cuts in future. Not only is the UK Government failing to address the problems in funding levels now, it is also determined to set the country on a course that means further cuts in already stretched public services.
I was already considering what changes we should make to land transaction tax rates and bands due to the increases in property prices in Wales prior to the UK Government’s rushed fiscal statement. I would have liked to have made these changes in our budget later this year. However, I am concerned that the level of expectation of changes will lead to considerable uncertainty in our housing market. I am therefore announcing that I'll be making changes to both the starting threshold at which LTT is payable by homebuyers and the tax rate that they pay. Our zero-rate band will increase for transactions paying no more than £180,000 to not more than £225,000. The next band will be for transactions where the consideration given is more than £225,000 but not more than £400,000. The rate payable will be 6 per cent. This will mean that there will be a reduction in tax payable for transactions costing up to £345,000 of a maximum of £1,575. These changes will come into effect on 10 October.
There will also be a small maximum tax increase of up to £550 for transactions costing more than £345,000. This represents around 15 per cent of property transactions in Wales. I have taken this decision on the knowledge that taxpayers buying homes costing more than £345,000 are also those most likely to benefit from the tax cuts that the Chancellor announced last Friday. Transitional rules will be included to protect taxpayers who have exchanged contracts before the regulations making the changes come into force. There will be no changes to the higher rates residential property transactions—the rates and thresholds will remain the same—and all other elements of land transaction tax will remain unchanged.
I know that many Members across the Chamber will have concerns at the regressive measures that the UK Government introduced last Friday. I want to reassure you that the Welsh Government will continue to work with progressive parties here, and with our partners across Wales, to protect the people and the public services of Wales as best we can in light of the challenges we face.
Trwy gydol ei ddatganiad, gwnaeth y Canghellor anwybyddu hyn i gyd ac yn hytrach fe wnaeth flaenoriaethu toriadau treth ar gyfer y cyfoethog, codi'r terfyn ar fonysau i fancwyr, ac amddiffyn elw'r cwmnïau ynni mawr. Bydd gan hynny ganlyniadau economaidd a chymdeithasol sylweddol a bydd hynny'n gostus iawn i unigolion a theuluoedd yng Nghymru.
Fe ddylai Llywodraeth y DU fod wedi achub ar y cyfle i gynnig mwy o gefnogaeth drwy fudd-daliadau lles a thai. Fe ddylai hyn fod wedi cael ei ariannu drwy dreth ffawddelw ar y sector ynni. Yn hytrach, mae'r Canghellor wedi dewis cynyddu benthyciadau cyhoeddus yn sylweddol, gan wneud i aelwydydd incwm is ysgwyddo'r baich am flynyddoedd i ddod. Methodd y datganiad â chynnig gweledigaeth gynhwysfawr ar gyfer buddsoddi i hybu twf economaidd, gwella ein diogeledd ynni ni ar gyfer y dyfodol a mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd.
Ni chawsom unrhyw ymgysylltiad o flaen llaw ar unrhyw un o'r newidiadau yn natganiad y Canghellor, gan gynnwys meysydd trethu sydd wedi eu datganoli i Gymru. Rydym ni'n gwrthwynebu diddymu'r gyfradd incwm ychwanegol o 45 y cant yn fawr iawn. Ar adeg pan fo'r rhai sydd ar ben isaf y raddfa gyflog sy'n dioddef fwyaf, polisi dirdynnol i'w gyflwyno yw hwn. Mae tystiolaeth yn awgrymu yn gryf y bydd y cynllun i gyflwyno parthau buddsoddi yn dadleoli gweithgarwch economaidd o rannau eraill o'r wlad ac nad ydyn nhw ag unrhyw effaith o ran twf economaidd yn gyffredinol. Fe fyddwn ni'n siarad â Llywodraeth y DU i ddysgu mwy am y parthau hyn, ond nid ydym ni am beryglu hawliau gweithwyr na glastwreiddio amddiffyniadau amgylcheddol.
Mae Llywodraeth y DU yn mynnu nad cyllideb mo hon yn golygu nad oedd y dadansoddiad dosbarthiadol traddodiadol yn cyd-fynd â hi, a fyddai wedi amlygu sut effaith y byddai'r mesurau yn ei chael ar gyllid aelwydydd. Rwy'n credu bod hynny'n dweud cyfrolau. Yn ôl y Resolution Foundation, bydd pobl sy'n byw yn ne-ddwyrain Lloegr neu Lundain yn gweld mwy na thair gwaith yr enillion a fydd i'w cael yng Nghymru, y gogledd-ddwyrain neu yn Swydd Efrog. Nododd Dadansoddiad Cyllid Cymru y bydd bron i 90 y cant o'r enillion yn mynd i gartrefi yn 50 y cant uchaf o'r dosbarthiad incwm, gyda 40 y cant yn mynd i gartrefi yn y 10% uchaf.
Mae'r ffaith bod y Canghellor wedi gwrthod rhoi caniatáu i'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ddarparu rhagolwg economaidd cyn ei ddatganiad cyllidol yn gwbl anghyfrifol. Mewn cyfnod pan fo'r DU ar ymyl dirwasgiad, fe ddylai Llywodraeth y DU fod wedi canolbwyntio ar gyfleoedd i fuddsoddi mewn pobl ac mewn rhaglenni sy'n rhoi sefydlogrwydd economaidd. Yn hytrach, mae'r helynt yn y marchnadoedd mewn ymateb i'r datganiad wedi dangos nad oes yna unrhyw hyder yn strategaeth economaidd Llywodraeth y DU. Mae'r symudiadau mewn sterling ac yng nghost benthyca'r llywodraeth yn dangos nad yw marchnadoedd yn credu y bydd Llywodraeth bresennol y DU naill ai'n cyflawni twf economaidd nac yn rhoi cyllid cyhoeddus mewn sefyllfa gynaliadwy.
Yn absenoldeb rhagolygon y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, ar sail gwaith gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, a rhagolygon annibynnol newydd a gyhoeddwyd gan Drysorlys ei Fawrhydi, mae gwerth cyllideb Llywodraeth Cymru dros y setliad tair blynedd presennol hyd at £4 biliwn yn llai mewn termau real nag a ddisgwyliwyd pan gyrhaeddwyd y setliad hwnnw. Methodd datganiad y Canghellor yn llwyr â chydnabod y pwysau hyn.
Ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol, rydym ni wedi gwneud y mwyaf o'n cyllid ni, yn blaenoriaethu gwasanaethau iechyd a chyhoeddus ac wedi mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd. Yma yng Nghymru, fe fyddwn ni'n gwario £1.6 biliwn yn y flwyddyn ariannol hon ar gynlluniau sydd â'r nod o fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw ac ar raglenni sy'n rhoi arian ym mhocedi pobl. Heb gyllid ychwanegol gan Lywodraeth y DU, rydym ni'n wynebu dewisiadau anodd iawn, ar gyfer y flwyddyn bresennol ac wrth i ni ddechrau llunio ein cyllidebau ar gyfer y ddwy flynedd nesaf. Rwy'n parhau i fod yn bryderus ynglŷn â'r lefel sylfaenol o ansicrwydd o ran cynlluniau cyllideb Llywodraeth y DU ag effaith hynny ar ein gallu ni ein hunain i gynllunio.
Mae'r sicrwydd yr oeddwn yn gallu ei ddarparu i bartneriaid cyflenwi a'u gweithwyr drwy osod cyllideb aml-flwyddyn yn 2022 mwy neu lai wedi ei erydu gan y diffyg eglurder ynglŷn â chynlluniau Trysorlys ei Fawrhydi yn y dyfodol, ac rwy'n parhau i fod yn gynyddol bryderus am effaith hynny o bosibl. Mae'r Canghellor wedi dweud ei fod yn dymuno cyflwyno rhagor o doriadau treth, ar yr un pryd â lleihau dyled fel cyfran o gynnyrch domestig gros. Mae hyn yn awgrymu ein bod yn debygol o weld toriadau gwariant enfawr yn y dyfodol. Nid yn unig fod Llywodraeth y DU yn methu â mynd i'r afael â'r problemau yn lefelau cyllido nawr, mae hi hefyd yn benderfynol o fynd â'r wlad ar siwrnai sy'n golygu toriadau pellach mewn gwasanaethau cyhoeddus sydd dan bwysau eisoes.
Roeddwn i eisoes yn ystyried pa newidiadau y dylem ni eu gwneud i gyfraddau treth trafodiadau tir a bandiau yn sgil y cynnydd ym mhrisiau eiddo yng Nghymru cyn datganiad cyllidol brysiog Llywodraeth y DU. Fe fyddwn i wedi hoffi gwneud y newidiadau hyn yn ein cyllideb ni'n ddiweddarach eleni. Ond rwy'n pryderu y bydd maint y disgwyliad o ran newidiadau yn arwain at gryn ansicrwydd yn ein marchnad dai ni. Rwy'n cyhoeddi felly y byddaf i'n gwneud newidiadau i'r trothwy cychwyn lle mae treth trafodiadau tir yn daladwy gan brynwyr tai a'r gyfradd dreth y maen nhw'n ei thalu. Fe fydd ein band cyfradd sero ni'n cynyddu ar gyfer trafodiadau sy'n talu dim mwy na £180,000 i ddim mwy na £225,000. Fe fydd y band nesaf ar gyfer trafodiadau lle mae'r ystyriaeth a roddir yn fwy na £225,000 ond heb fod y fwy na £400,000. 6 y cant yw'r gyfradd a fydd yn daladwy. Fe fydd hynny'n golygu y bydd gostyngiad mewn treth sy'n daladwy ar gyfer trafodiadau sy'n costio hyd at £345,000 o uchafswm o £1,575. Fe fydd y newidiadau hyn yn dod i rym ar 10 Hydref.
Bydd cynnydd bychan hefyd yn y dreth o hyd at uchafswm o £550 ar gyfer trafodiadau a fydd yn costio mwy na £345,000. Mae hyn yn cynrychioli tua 15 y cant o drafodiadau eiddo yng Nghymru. Rwyf i wedi gwneud y penderfyniad hwn gan wybod bod trethdalwyr sy'n prynu cartrefi sy'n costio mwy na £345,000 yn rhai a fydd yn fwyaf tebygol o elwa ar y toriadau treth a gyhoeddodd y Canghellor ddydd Gwener diwethaf. Bydd rheolau trosiannol yn cael eu cynnwys i amddiffyn trethdalwyr sydd wedi cyfnewid contractau cyn i'r rheoliadau sy'n achosi'r newidiadau ddod i rym. Ni fydd unrhyw newidiadau i gyfraddau uwch y trafodiadau eiddo preswyl—bydd y cyfraddau a'r trothwyon yn aros yr un fath—ac fe fydd pob elfen arall o dreth trafodiadau tir yn aros yn ddigyfnewid.
Fe wn i y bydd gan lawer o Aelodau ar draws y Siambr bryderon am y mesurau atchweliadol a gyflwynodd Llywodraeth y DU ddydd Gwener diwethaf. Rwyf i'n awyddus i'ch sicrhau chi y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda phleidiau blaengar yn y fan hon, a gyda'n partneriaid ledled Cymru, i amddiffyn pobl a gwasanaethau cyhoeddus Cymru orau gallwn ni yn sgil yr heriau sy'n ein hwynebu.
Can I thank you, Minister, for your statement, although much of its content was not a surprise today? We believe that the best way to get people through these difficult times, and to combat inflation, is through economic growth as well as direct support. It's not about the trickle-down economics, it's about boosting the supply side performance of our economy by reducing the tax burden on businesses and on people. It's about reforming the economy to improve productivity, creating the conditions for investment that creates jobs, drives wages and delivers the infrastructure and the services that the UK needs. And of course, the Welsh Government, as it normally does, is pushing the doom and gloom narrative. But the fact is that the financial statement delivers a tax cut—[Interruption.] Deputy Presiding Officer, I can't hear.
A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad, er nad oedd llawer o'i gynnwys yn syndod heddiw? Rydym ni o'r farn mai'r ffordd orau o gael pobl drwy'r cyfnod anodd hwn, a brwydro yn erbyn chwyddiant, yw drwy ennyn twf economaidd yn ogystal â rhoi cefnogaeth uniongyrchol. Nid am economeg rhaeadru yw hyn, mae'n ymwneud â hybu perfformiad ar ochr gyflenwi ein heconomi ni drwy leihau'r baich treth ar fusnesau ac ar bobl. Mae hyn yn ymwenud â diwygio'r economi i wella cynhyrchiant, creu'r amodau ar gyfer buddsoddiad sy'n creu swyddi, ysgogi cyflogau a darparu'r seilwaith a'r gwasanaethau sydd eu hangen ar y DU. Ac wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru, yn ôl ei harfer, yn gwthio naratif anobaith. Ond y gwir amdani yw bod y datganiad ariannol yn cyflawni toriad yn y dreth—[Torri ar draws.] Dirprwy Lywydd, nid wyf i'n gallu clywed.
I know the Member is very capable of handling such heckling, but it is important that we all are able to hear what he has to say, and then Members will be able to have their own opportunities to raise questions themselves.
Rwy'n gwybod bod yr Aelod yn ddigon medrus i ymdrin â heclo fel hyn, ond mae hi'n bwysig ein bod ni i gyd yn gallu clywed yr hyn sydd ganddo i'w ddweud, ac yna fe gaiff yr Aelodau eu tro eu hunain i godi eu cwestiynau eu hunain.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The fact is that the financial statement delivers a tax cut for 1.2 million plus people in Wales, meaning that they keep more of their own money—something that is difficult for the Welsh Government to accept—during these difficult times. Even Sir Keir Starmer welcomed the scrapping of the national insurance increase and cut to the basic rate of income tax, and said he would keep both, although his good friend Andy Burnham disagrees with this and said that it wasn't the time for tax cuts. So where's the continuity in thinking there? So, I wonder, who do you agree with, Minister? When is time for tax cuts, or is it just never the right time?
I completely accept that some of the measures we all know about today have been subject to fierce debate and could have been explained better—I agree. But let's be honest, the cap on bonuses never restricted bankers' remuneration, and a 40 per cent higher rate of tax is what the UK had for over 20 years under previous Labour Governments. This is not a policy by focus groups but a long-term plan with the objective to get Britain growing again, to make the UK more competitive and to attract businesses, jobs and investment. Ultimately, Deputy Llywydd, what the new Chancellor has shown is that he has a plan to get Britain moving again, something that the Welsh Labour Government has struggled to do in Wales.
Minister, we've heard your critique of the UK Government's plan for growth, but where is your plan? What is it? How is the Welsh Government seeking to boost investment into Wales to get more jobs into our communities and finally increase wages in Wales? For too long, Welsh workers have had the smallest pay packets in the UK, nearly £3,000 less a year than the people in Scotland. Is that a sound economic plan? I do welcome today's announcement regarding the land transaction tax following the Chancellor's statement, which will be thanks to the £70 million from the UK Government, but your Government could have and should have gone further to support families aspiring to buy their first home, particularly when the average house price in Wales is £240,000. You should be supporting economic growth.
Deputy Presiding Officer, the fact is that the Welsh Labour Government hasn't got a proper plan. For too long, they have let the Welsh people down. Instead of creating opportunities and building aspiration, they suppress the country's economy with their lack of vision and strategy. This is where our philosophy is different. We don't think aspiration is a dirty word. People shouldn't feel guilty to want a better life for themselves and their families. The Minister also argues that the financial statement does not provide support for people during these tough times. For brevity, Deputy Llywydd, I won't repeat all of the schemes that the UK Government has announced over the past few months. But, let's not forget the energy price guarantee, which will save households around £1,000 a year, the energy bill relief scheme, as well as the numerous targeted help and support schemes, including the £400 energy bill support scheme, whilst the most vulnerable households will receive over £1,200 of additional help.
Let's not forget that the UK Government has already raised the income tax and national insurance thresholds, meaning people on lower incomes already keep more of their own money. But, I accept there is more that needs to be done, and I worry that the Welsh Government is too preoccupied criticizing their UK counterparts at every opportunity rather than focusing on what else can be done to help people. So, how will the Welsh Government's upcoming budget help to deliver the targeted support that you are calling for? How will Ministers use their levers to provide as broad and supportive a package as possible? Thank you.
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Y gwir amdani yw bod y datganiad ariannol yn cyflawni toriad yn y dreth i 1.2 miliwn a mwy o bobl yng Nghymru, sy'n golygu eu bod nhw'n cadw mwy o'u harian eu hunain—rhywbeth sy'n anodd i Lywodraeth Cymru ei dderbyn—yn ystod y cyfnod anodd hwn. Fe wnaeth hyd yn oed Syr Keir Starmer groesawu diddymu'r cynnydd mewn yswiriant gwladol a'r toriad yng nghyfradd sylfaenol y dreth incwm, ac fe ddywedodd y byddai'n cadw'r ddau, er bod ei gyfaill da Andy Burnham yn anghytuno â hyn gan ddweud nad dyma'r amser am doriadau yn y dreth. Felly ble mae'r parhad o ran meddylfryd yn hynny? Felly, tybed, gyda phwy yr ydych chi'n cytuno, Gweinidog? Pryd mae hi'n amser i roi toriadau treth, neu efallai nad yw oes byth amser iawn i wneud hynny?
Rwy'n derbyn yn llwyr fod rhai o'r mesurau yr ydym ni i gyd yn gwybod amdanyn nhw heddiw wedi bod yn destun dadlau ffyrnig ac y gellid bod wedi eu hesbonio nhw'n well—rwy'n cytuno â hynny. Ond gadewch i ni fod yn onest, ni wnaeth y cap ar fonysau erioed gyfyngu ar dâl bancwyr, a chyfradd uwch o dreth o 40 y cant yw'r hyn a oedd gan y DU am dros 20 mlynedd o dan Lywodraethau Llafur blaenorol. Nid polisi gan grwpiau ffocws yw hwn ond cynllun hirdymor gyda'r amcan o weld Prydain yn tyfu unwaith eto, a gwneud y DU yn fwy cystadleuol a denu busnesau, swyddi a buddsoddiad. Yn y pen draw, Dirprwy Lywydd, yr hyn y mae'r Canghellor newydd wedi ei ddangos yw bod ganddo gynllun i gael Prydain yn symud unwaith eto, rhywbeth y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi ei chael hi'n anodd ei wneud yng Nghymru.
Gweinidog, rydym ni wedi clywed eich beirniadaeth chi o gynllun Llywodraeth y DU ar gyfer twf, ond ymhle mae eich cynllun chi? Beth yw hwnnw? Sut mae Llywodraeth Cymru am geisio hybu buddsoddiad yng Nghymru i gael mwy o swyddi i'n cymunedau ni a chynyddu cyflogau yng Nghymru o'r diwedd? Ers llawer gormod o amser, gweithwyr Cymru sydd wedi bod â'r cyflogau lleiaf yn y DU, bron i £3,000 yn llai bob blwyddyn na phobl yr Alban. Ai cynllun economaidd cadarn yw hwnnw? Rwy'n croesawu cyhoeddiad heddiw ynghylch y dreth trafodiadau tir yn dilyn datganiad y Canghellor, a fydd yn digwydd diolch i'r £70 miliwn gan Lywodraeth y DU, ond fe allai eich Llywodraeth, ac fe ddylai hi fod wedi mynd ymhellach i gefnogi teuluoedd sy'n dyheu am brynu eu cartref cyntaf, yn enwedig pan fo pris cyfartalog tŷ yng Nghymru yn £240,000. Fe ddylech chi fod yn cefnogi twf economaidd.
Dirprwy Lywydd, y gwir amdani yw nad oes gan Lywodraeth Lafur Cymru gynllun addas. Am gyfnod rhy faith, maen nhw wedi siomi'r Cymry. Yn hytrach na chreu cyfleoedd a dyhead ar gyfer adeiladu, maen nhw wedi atal economi'r wlad gyda'u diffyg gweledigaeth a strategaeth. Dyma lle mae ein hathroniaeth ni'n wahanol. Nid ydym ni o'r farn mai gair anweddus yw dyhead. Ni ddylai pobl deimlo yn euog am eu hawydd i gael bywyd gwell iddyn nhw eu hunain a'u teuluoedd. Mae'r Gweinidog yn dadlau hefyd nad yw'r datganiad ariannol yn rhoi cymorth i bobl yn ystod y cyfnod anodd hwn. I fod yn gryno, Dirprwy Lywydd, nid wyf i am ailadrodd yr holl gynlluniau a gyhoeddodd Llywodraeth y DU dros y misoedd diwethaf. Ond, peidiwn ag anghofio'r warant o bris ynni, a fydd yn arbed tua £1,000 y flwyddyn i aelwydydd, y cynllun lliniaru biliau ynni, yn ogystal â'r cynlluniau cymorth a chefnogaeth wedi'u targedu niferus, gan gynnwys y cynllun cymorth biliau ynni gwerth £400, tra bydd y rhai mwyaf agored i niwed yn derbyn dros £1,200 o gymorth ychwanegol.
Dewch i ni beidio ag anghofio bod Llywodraeth y DU wedi codi trothwy treth incwm ac yswiriant gwladol eisoes, sy'n golygu bod pobl ar incwm is yn cadw mwy o'u harian eu hunain yn barod. Ond, rwy'n derbyn bod angen gwneud mwy, ac rwy'n ofidus am fod Llywodraeth Cymru yn rhy brysur yn beirniadu eu cymheiriaid yn y DU ar bob cyfle yn hytrach na chanolbwyntio ar beth arall y gellid ei wneud i helpu pobl. Felly, sut fydd y gyllideb sydd ar y gweill gan Lywodraeth Cymru yn helpu i gyflawni'r cymorth wedi'i dargedu yr ydych chi'n galw amdano? Sut fydd Gweinidogion yn defnyddio eu hysgogiadau i ddarparu pecyn mor eang a chefnogol â phosibl? Diolch i chi.
The opposition spokesperson said that the UK Government hadn't perhaps explained its plans properly and they could have explained it better. Well, the Conservatives will have plenty of time over the autumn and winter to explain themselves and explain their party's policies to people who will be struggling as a direct result of their party's mismanagement of the economy and its wrong priorities.
You cannot think that it is right that 90 per cent of the gains that were made on Friday go to the top 50 per cent of people in Wales. You can't think it's right that 40 per cent of the gains go to those households in the top 10 per cent of the income distribution in a cost-of-living crisis. It is people who are struggling who need support. Of course, the Conservatives say they want people to have a better life. Well, the Labour Party wants to help people get that better life. We don't just want them to sit there aspiring for more, we want to help people achieve their potential, and you see that through all of the policies that we introduce here. We clearly have a completely different aspiration for people. We want to support people to achieve their full potential.
The Member asks what would we have done differently. I wrote to the Chancellor ahead of his fiscal statement last week and I set out exactly what we wanted to hear from him. We urged action to address the significant gaps in support for vulnerable households, families, businesses and the delivery of public services. We suggested the removal of the benefit cap and the punitive two-child limit to support families and give children the best start in life. We talked earlier in the Chamber about the importance of housing, so I asked that they increase the local housing allowance rates and funding for discretionary housing payments, to prevent a significant number of people being homeless as a result of rent arrears.
I also asked for additional funding to meet the pressures faced by public services, for supporting fair pay rises across the public sector, and to target those windfall gains in the energy sector, rather than passing on the cost to households through higher borrowing. I said that they should provide urgent clarity on the six-month price cap for businesses and public sector organisations for energy. And what happens after the first six months? Nothing on that. And we said that they need to boost economic growth, and provide a capital stimulus package and address the historic underinvestment in Wales by the UK Government in rail and in research and development. Nothing on any of that either. So, I think that if the UK Government had just taken a few of those steps that we suggested to them, we would have seen a much better package on the part of the UK Government.
The Member talks about national insurance contributions. Well, who gains from those? The tax changes announced are highly regressive. The Institute for Fiscal Studies analysis has found that the lowest paid workers in Wales stand to gain just 63p a month, 3p a day, from this, in terms of the national insurance rise, while the richest could get back £150 a month. I mean, where is the fairness in that? It was a deeply unfair, regressive budget, and I'm very surprised that there is any Conservative in this place who will stand on their feet and defend it.
Dywedodd llefarydd yr wrthblaid efallai nad oedd Llywodraeth y DU wedi esbonio ei chynlluniau hi'n iawn ac y gallen nhw fod wedi eu hegluro yn well. Wel, fe fydd gan y Ceidwadwyr ddigonedd o amser dros yr hydref a'r gaeaf i'w hegluro eu hunain ac egluro polisïau eu plaid nhw i bobl a fydd yn ei chael hi'n anodd o ganlyniad uniongyrchol i gamreolaeth gan eu plaid nhw o'r economi a'u blaenoriaethau anghywir.
Ni allwch chi fod o'r farn ei bod hi'n iawn bod 90 y cant o'r enillion a gafwyd ddydd Gwener yn mynd i'r 50 y cant mwyaf cefnog o bobl Cymru. Ni allwch chi fod o'r farn ei bod hi'n iawn i 40 y cant o'r enillion fynd i'r cartrefi hynny yn y 10 y cant uchaf o'r dosbarthiad incwm yng nghanol argyfwng costau byw. Pobl sy'n ei chael hi'n anodd sydd ag angen cefnogaeth. Wrth gwrs, mae'r Ceidwadwyr yn dweud eu bod nhw'n awyddus i bobl fod â bywyd gwell. Wel, mae'r Blaid Lafur yn awyddus i helpu pobl gyda'r bywyd gwell hwnnw. Ond nid ydym ni'n awyddus iddyn nhw fod yn eistedd yno'n dyheu am ragor, rydym ni'n awyddus i helpu pobl wrth gyflawni eu posibiliadau nhw, ac rydych chi'n gweld hynny drwy'r holl bolisïau yr ydym ni'n eu cyflwyno yma. Yn amlwg mae gennym ni ddyhead hollol wahanol ar gyfer pobl. Rydym ni'n dymuno cefnogi pobl i gyflawni eu potensial llawn.
Mae'r Aelod yn gofyn beth fyddem ni wedi ei wneud yn wahanol. Fe ysgrifennais i at y Canghellor cyn ei ddatganiad cyllidol yr wythnos diwethaf ac fe nodais i yn union beth yr hoffem ni ei glywed ganddo ef. Roeddem ni'n annog camau i fynd i'r afael â'r bylchau sylweddol yn y gefnogaeth i aelwydydd, teuluoedd, a busnesau mewn anhawster a darparu ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Awgrymwyd diddymu'r cap budd-daliadau a'r terfyn dau blentyn cosbedigol i gefnogi teuluoedd a rhoi'r dechrau gorau i blant yn eu bywydau. Fe wnaethom ni siarad yn gynharach yn y Siambr am bwysigrwydd tai, felly fe ofynnais i iddyn nhw gynyddu'r cyfraddau lwfans tai lleol a'r cyllid ar gyfer taliadau tai dewisol, er mwyn atal nifer sylweddol o bobl rhag mynd yn ddigartref o ganlyniad i ôl-ddyledion rhent.
Fe ofynnais i hefyd am gyllid ychwanegol i ateb y pwysau sy'n wynebu gwasanaethau cyhoeddus, ar gyfer cefnogi codiadau cyflog teg ar draws y sector cyhoeddus, ac anelu'r enillion hynny o ran ffawddelw yn y sector ynni, yn hytrach na throsglwyddo'r gost i aelwydydd trwy fenthyca uwch. Fe ddywedais i y dylen nhw roi eglurder ar unwaith ynglŷn â'r terfyn chwe mis ar brisiau i fusnesau a sefydliadau sector cyhoeddus ar gyfer ynni. A beth sy'n digwydd ar ôl y chwe mis cyntaf? Dim byd ar hynny. Ac fe ddywedon ni fod angen iddyn nhw hybu twf economaidd, a darparu pecyn ysgogiad cyfalaf a mynd i'r afael â thanfuddsoddi hanesyddol Cymru gan Lywodraeth y DU yn y rheilffyrdd ac ym maes ymchwil a datblygu. Dim byd ar unrhyw un o'r pynciau hynny chwaith. Felly, rwy'n credu pe bai Llywodraeth y DU newydd gymryd ychydig o'r camau hynny a awgrymwyd iddyn nhw, fe fyddem ni wedi gweld pecyn llawer gwell oddi wrth Lywodraeth y DU.
Mae'r Aelod yn sôn am gyfraniadau yswiriant gwladol. Wel, pwy sydd ar eu helw oherwydd y rhain? Mae'r newidiadau yn y dreth a gyhoeddwyd yn atchweliadol dros ben. Mae dadansoddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi canfod y gall gweithwyr ar y cyflogau isaf yng Nghymru ddisgwyl bod ar eu hennill gan ddim ond 63c y mis, 3c y dydd, oherwydd hyn, o ran y codiad mewn yswiriant gwladol, tra gallai'r cyfoethocaf weld £150 y mis. Dywedwch i mi, ble mae'r tegwch yn hynny? Cyllideb hynod annheg, atchweliadol oedd hon ac rwy'n synnu yn fawr fod unrhyw Geidwadwr yn y lle hwn yn fodlon codi ar ei draed i'w hamddiffyn hi.
Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Dwi yn cytuno â llawer o'r hyn rŷch chi'n dweud. Mae'r naratif yn amlwg ac yn un sydd wedi cael ei adlewyrchu ar draws sawl sylw yn y dyddiau diwethaf. Mae e yn ddatganiad cyllidol sy'n creu rhaniadau. Mae e yn regressive, mae e yn annheg, mae e'n foesol anamddiffynadwy, fel rŷch chi'n dweud. Mae'n gwneud y cyfoethog yn gyfoethocach ac yn taro'r tlawd yn gwbl, gwbl anghymesur. Rŷch chi'n dweud nad oes dim ymgysylltiad wedi bod â'r Canghellor cyn ei ddatganiad. Efallai gallwch chi ddweud wrthym ni os oes yna ymgysylltiad wedi bod ers hynny. Dwi'n meddwl fy mod i'n gwybod yr ateb. Yn wir, efallai gallwch chi ddweud os oes unrhyw ymgysylltiad o gwbl wedi bod gyda'r Canghellor newydd ers iddo fe gael ei apwyntio.
I thank the Minister for her statement. I agree with much of what you had to say. The narrative is clear and has been reflected in many comments over the past few days. It is a budget statement that creates division. It's regressive, it's unfair and it's morally indefensible, as you say. It makes the rich richer and hits the poorest in an entirely disproportionate way. You say that there had been no engagement with the Chancellor before the statement. Perhaps you could tell us if there's been engagement since then. I think I know the answer. Indeed, perhaps you could tell us if there's been any engagement at all with the Chancellor since his appointment.
I feel that this whole episode really graphically demonstrates how fiscally beholden this Senedd is to changes that happen, sometimes at a whim, sometimes driven by dogma, at Westminster. We can complain about abolishing tax bands, about changes to NI, to levels of co-operation, but wouldn't it be better, Minister, rather than complaining, that we actually had the powers here to do something about it? Not just little extra borrowing powers here or there, but a real fundamental overhaul of the fiscal powers that are devolved to Wales. The current fiscal framework isn't fit for purpose; it really exposes how weak Wales's hand is when it comes to protecting the people of Wales from this kind of Tory onslaught on our most vulnerable and our poorest citizens. So, will you join Plaid Cymru in calling for maximising fiscal powers to Wales so that we don't end up being just some sort of buffer Parliament, passing on as little of the pain as we can, and that you, having listed a number of issues that you wrote to the Chancellor about earlier, don't end up having to write to somebody else all the time asking for this, that and the other, but that we actually have the powers to do so ourselves? I trust that you will support us on that.
There is one glaring omission in your statement. As far as I can see, you say nothing about the basic rate of income tax. You rightly oppose the abolition of the additional rate of income tax and you outline plans on land transaction tax. Am I, therefore, right to presume that the Welsh Government is actually adopting the Tory policy on this, effectively depriving the public purse of critical funds that it needs to protect the poorest and most vulnerable in society? Is it not the time, Minister, to utilise some of the tax-varying powers that we have in Wales, not to cut, or to increase taxes in this case, but actually just to keep them at the current level? Doing so would generate an additional £200 million for the Welsh Government to protect those essential services that people are going to be leaning more heavily on than ever before. I agree with Andy Burnham. He says this isn't the most targeted way of using the resources that we've got at this moment in time. So, I'm calling on you, Minister: will you use the powers that you have to protect the basic rate in Wales at 20p in the pound, because that money will help save livelihoods and help save lives?
Rwy'n teimlo bod yr holl bennod hon yn arddangos yn gyfan gwbl eglur pa mor ddyledus yn gyllidol yw'r Senedd hon oherwydd newidiadau sy'n digwydd, ar fympwy weithiau, ar sail cred dro arall, i San Steffan. Fe allem ni gwyno am ddiddymu bandiau treth, am newidiadau i Yswiriant Gwladol, i lefelau cydweithredu, ond oni fyddai hi'n well, Gweinidog, yn hytrach na chwyno, i ni fod â'r pwerau yn y fan hon mewn gwirionedd ar gyfer gwneud rhywbeth yn eu cylch? Nid ychydig o bwerau benthyg ychwanegol yma ac acw yn unig, ond ail-lunio'r pwerau cyllidol a ddatganolir i Gymru yn sylfaenol iawn. Nid yw'r fframwaith cyllidol presennol yn addas i'r diben; mae hyn yn wir yn amlygu pa mor wan yw safle Cymru o ran gwarchod pobl Cymru rhag y math yma o ymosodiad Torïaidd ar ein dinasyddion mwyaf bregus ni a'n dinasyddion tlotaf ni. Felly, a wnewch chi'n ymuno â Phlaid Cymru wrth alw am wneud y mwyaf o bwerau cyllidol i Gymru fel nad ydym ni, yn y pen draw, yn rhyw fath o Senedd glustogi, sy'n trosglwyddo cyn lleied o'r boen ag y gallwn ni, ac na fyddai raid i chi, ar ôl i chi restru nifer o faterion y gwnaethoch chi ysgrifennu at y Canghellor ynglŷn â nhw'n flaenorol, ysgrifennu at neb arall drwy'r amser yn gofyn am hyn, y llall ac arall, ond ein bod ni â'r pwerau i wneud hynny ein hunain mewn gwirionedd? Rwy'n hyderu y byddwch chi'n ein cefnogi ni yn hyn o beth.
Mae un peth amlwg iawn ar goll yn eich datganiad chi. Hyd y gwelaf i, nid ydych chi'n dweud dim am y gyfradd sylfaenol o dreth incwm. Rydych chi'n iawn i wrthwynebu diddymu'r gyfradd ychwanegol o dreth incwm ac rydych chi'n amlinellu cynlluniau ynglŷn â threth trafodiadau tir. A wyf i, felly, yn iawn i ragdybio bod Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd am fabwysiadu'r polisi Torïaidd hwn, gan amddifadu pwrs y wlad o gronfeydd hanfodol i bob pwrpas sydd eu hangen i ddiogelu'r tlotaf a'r mwyaf bregus mewn cymdeithas? Onid nawr yw'r amser, Gweinidog, i ddefnyddio rhai o'r pwerau sydd gennym ni o ran amrywio trethi yng Nghymru, nid er mwyn torri, na chynyddu trethi yn yr achos hwn, ond mewn gwirionedd i'w cadw nhw ar y cyfraddau presennol yn unig? Fe fyddai gwneud hynny'n golygu £200 miliwn ychwanegol i Lywodraeth Cymru ar gyfer diogelu'r gwasanaethau hanfodol hynny y bydd pobl yn dibynnu arnyn nhw'n fwy nag erioed o'r blaen. Rwy'n cytuno ag Andy Burnham. Fe ddywedodd ef nad honno yw'r ffordd fwyaf uniongyrchol o ddefnyddio'r adnoddau sydd gennym ni ar hyn o bryd. Felly, rwyf i'n galw arnoch chi, Gweinidog: a wnewch chi'n defnyddio'r pwerau sydd gennych chi i warchod y gyfradd sylfaenol yng Nghymru o 20c yn y bunt, oherwydd fe fyddai'r arian hwnnw'n helpu i achub bywoliaethau ac yn helpu i achub bywydau?
Thank you to the Member for those questions. I can confirm that I have had no direct engagement thus far with the Chancellor. I did have a meeting with the Chief Secretary to the Treasury, but, unfortunately, it was after the Chancellor had made his statement. It's normal practice and courtesy, I think, for the Chief Secretary to the Treasury to make a call to finance Ministers across the United Kingdom ahead of the Chancellor's statement to give the headlines of that statement and have a discussion as to what it means for the devolved nations, but, unfortunately, that wasn't the case on this occasion, although I did have that call after the Chancellor had sat down after making his statement. I did make a few points specifically around investment zones. I sought further information as to what the UK Government's plans were for that—how they intended to engage with the Welsh Government on that. I made it very clear from the outset that, on any plans, we'll happily have those discussions and we will hear them out, but there will be nothing happening in Wales that erodes our workers' rights or that impacts upon our environmental standards and so on. So, we had that conversation.
I was also keen to probe the Chief Secretary as to why the UK Government hadn't provided a distributional analysis alongside the budget so that we could see very clearly the impact that it would have on the different income distributions across the UK. They hadn't done that work, but, of course, Wales Fiscal Analysis has done work to help us understand what it means for us here in Wales, and I shared some of that with you earlier on today.
I think another interesting fact that the Wales Governance Centre has shared as well is that there are fewer than 9,000 additional rate payers in Wales—so, those are those people earning over £150,000 a year. But, abolishing that rate will give them around £45 million, between the 9,000 people. So, clearly, again, it's a policy that is regressive. Imagine targeting £45 million towards those people who need it the most. So, those were the kinds of discussions that we had. We're due to have a finance inter-ministerial committee with all four nations shortly, and I know that we'll be picking up some of these discussions then.
I think we probably come to things from a slightly different perspective in terms of the role of the union in these times. I see being part of the union as an insurance policy when you're in economically difficult times, especially during a cost-of-living crisis. It should be the case that the UK Government is there to assist all parts of the UK, especially those that need it most. So, from my perspective, it's not the fact that we have a union that's the problem; the problem is that we have an absolutely dreadful UK Government in charge of the decisions being made.
I do think that there is plenty of common ground, though, in terms of maximising the fiscal powers available to us. I know that we both want to see increased and improved borrowing powers, for example. We want to see improved fiscal flexibilities available to the Welsh Government to help it manage and maximise its budget. So, there is some common ground there. In terms of any further devolution of tax powers, I think that we're probably quite a long way from that now, with a UK Government that is hostile to devolution, to say the least, and where we can't even get agreement on something as uncontroversial and as simple as a vacant land tax, which the UK Government has previously said that it wanted to pursue itself. So, we'll continue to make reasoned arguments and we'll continue to have the support of respected institutions behind those reasoned arguments, and I'd be, obviously, keen to work with colleagues who share that view across the Chamber.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny. Rwy'n gallu cadarnhau nad wyf i wedi bod ag unrhyw ymgysylltiad uniongyrchol gyda'r Canghellor hyd yn hyn. Fe ges i gyfarfod gyda'r Prif Ysgrifennydd i'r Trysorlys, ond, yn anffodus, roedd hynny ar ôl i'r Canghellor wneud ei ddatganiad ef. Arfer normal a chwrtais, yn fy marn i, yw i Brif Ysgrifennydd y Trysorlys gysylltu â Gweinidogion ariannol ledled y Deyrnas Unedig cyn datganiad gan y Canghellor ar gyfer rhoi penawdau'r datganiad hwnnw a chael trafodaeth ynglŷn â'r hyn y mae hynny'n ei olygu i'r gwledydd datganoledig, ond, yn anffodus, nid felly y bu hi'r tro hwn, er i mi gael yr alwad hon ar ôl i'r Canghellor eistedd i lawr ar ôl gwneud ei ddatganiad ef. Fe wnes i ychydig o bwyntiau penodol ynglŷn â pharthau buddsoddi. Fe ofynnais i am i ragor o wybodaeth ynglŷn â'r hyn oedd cynlluniau Llywodraeth y DU ar gyfer hynny—sut roedden nhw'n bwriadu ymgysylltu â Llywodraeth Cymru ynglŷn â hynny. Fe eglurais i'n dda iawn o'r dechrau y byddem ni, o ran unrhyw gynlluniau, yn hapus iawn i gynnal y trafodaethau hynny ac fe fyddwn ni'n fodlon gwrando ar eu safbwynt nhw, ond nid oes unrhyw beth am ddigwydd yng Nghymru sydd yn erydu hawliau ein gweithwyr ni neu sy'n effeithio ar ein safonau amgylcheddol ni ac yn y blaen. Felly, fe gawsom ni'r sgwrs honno.
Roeddwn i'n awyddus hefyd i holi'r Prif Ysgrifennydd pam nad oedd Llywodraeth y DU wedi darparu dadansoddiad dosbarthiadol ochr yn ochr â'r gyllideb er mwyn i ni weld yr effaith yn eglur iawn y byddai hi'n ei chael ar y gwahanol ddosbarthiadau incwm ledled y DU. Nid oedden nhw wedi gwneud y gwaith hwnnw, ond, wrth gwrs, mae Dadansoddiad Cyllid Cymru wedi gwneud gwaith i'n helpu ni i ddeall beth mae hyn yn ei olygu i ni yma yng Nghymru, ac fe rannais beth o'r gwaith hwnnw gyda chi'n gynharach heddiw.
Rwy'n credu hefyd mai ffaith ddiddorol arall a rannodd Canolfan Llywodraethiant Cymru yw bod yna lai na 9,000 o dalwyr cyfraddau ychwanegol yng Nghymru—felly, dyna'r bobl sy'n ennill dros £150,000 y flwyddyn. Ond, bydd fe fydd diddymu'r gyfradd honno yn golygu tua £45 miliwn yn cael ei roi iddyn nhw, rhwng 9,000 o bobl. Felly, yn amlwg, eto, mae hwn yn bolisi sy'n atchweliadol. Dychmygwch chi dargedu £45 miliwn tuag at y bobl hynny sydd â'r angen mwyaf. Felly, dyna'r math o drafodaethau a gawsom ni. Mae pwyllgor cyllid rhyng-weinidogol gyda'r pedair cenedl i fod i'w gynnal gyda hyn, ac rwy'n gwybod y byddwn ni'n codi rhai o'r trafodaethau hyn bryd hynny.
Rwy'n credu ein bod ni, siŵr o fod, â safbwyntiau ychydig yn wahanol o ran swyddogaeth yr undeb yn y cyfnod hwn. Rwy'n ystyried bod yn rhan o'r undeb yn bolisi yswiriant pan fyddwch chi mewn cyfnod anodd yn economaidd, yn enwedig yn ystod argyfwng o ran costau byw. Fe ddylai Llywodraeth y DU fod yno mewn gwirionedd i gynorthwyo pob rhan o'r DU, yn enwedig y rhai sydd â'r angen mwyaf. Felly, o fy rhan i fy hun, nid y ffaith mai undeb sydd gennym ni yw'r broblem; y broblem yw bod gennym ni Lywodraeth y DU gwbl echrydus sy'n gyfrifol am y penderfyniadau a wneir.
Er hynny, rwy'n credu y ceir digon o dir cyffredin, o ran gwneud y mwyaf o'r pwerau cyllidol sydd ar gael i ni. Fe wn i fod y ddau ohonom ni'n awyddus i weld pwerau mwy a gwell o ran benthyca, er enghraifft. Rydym ni'n dymuno gweld gwell hyblygrwydd cyllidol ar gael i Lywodraeth Cymru i'w helpu i reoli a gwneud y mwyaf o'i chyllideb. Felly, fe geir rhywfaint o dir cyffredin yn hynny o beth. O ran unrhyw ddatganoliad pellach o bwerau treth, rwy'n credu ein bod ni yn fwy na thebyg wedi llwybro dipyn o'r ffordd honno erbyn hyn, gyda Llywodraeth y DU sy'n elyniaethus i ddatganoli, a dweud y lleiaf, a lle na allwn hyd yn oed gytuno ar rywbeth mor anghyfansoddiadol ac mor syml â threth tir gwag, y mae Llywodraeth y DU wedi dweud o'r blaen ei bod hi'n dymuno mynd ar ei hôl. Felly, fe fyddwn ni'n parhau i wneud dadleuon rhesymegol ac fe fyddwn ni'n parhau i gael cefnogaeth gan sefydliadau uchel eu parch i gefnogi'r dadleuon rhesymegol hynny, ac fe fyddwn i'n amlwg yn awyddus i weithio gyda chydweithwyr sydd o'r un farn â honno ar draws y Siambr.
Can I welcome the Government's statement? We have had a catastrophic Westminster Government financial statement. Inflation and interest rates are increasing, but the pound is collapsing. The Bank of England's interest rate still remains at a historically low level, although I probably won't say that in a month's time. Unfortunately, house prices have increased based upon the expectation of a continuation of low interest rates. We have commodity-driven inflation. Increasing interest rates will not reduce commodity prices, which are traded on world markets, but will cause financial hardship. Prices, which are mainly set in dollars, are increasing due to—I was going to say 'the reduction', but I will say 'the collapse'—the collapse in the value of the pound. The pound has gone down from $1.50 to $1.08 against the dollar since we voted to leave Europe. Now, whatever you say about whether it was right or wrong to leave Europe, we certainly have paid a price in terms of the value of the currency. The Office for Budget Responsibility has said that 2022-23 will see the biggest fall in living standards in the UK since records began.
Can I just raise one issue, which I raised last week and I will keep on raising: the problem of energy standing charges, which affect the poorest hardest? Will the Minister take this up with the Westminster Government? Nothing is, to me, sadder than people who have scraped or borrowed to buy energy tokens to see them partly used up by standing charges for days they were unable to afford to use any energy, but they're still paying those standing charges. This affects the poorest in society, and can I urge the Minister to raise this with Westminster? It doesn't need to cost anything in terms of total income, but it would certainly benefit some of the poorest in society.
A gaf i groesawu datganiad y Llywodraeth? Rydym ni wedi cael datganiad ariannol trychinebus gan Lywodraeth San Steffan. Mae chwyddiant a chyfraddau llog yn cynyddu, ond mae'r bunt yn ysigo. Mae cyfradd llog Banc Lloegr yn parhau i fod ar lefel isel hanesyddol, er mae'n debyg na fyddaf i'n dweud hynny ymhen y mis. Yn anffodus, mae prisiau tai wedi cynyddu ar sail y disgwyliad y bydd cyfraddau llog isel yn parhau. Mae chwyddiant gennym ni sy'n cael ei yrru gan brisiau nwyddau. Ni fydd cyfraddau llog cynyddol yn lleihau prisiau nwyddau, sy'n cael eu masnachu ar farchnadoedd byd-eang, ond fe fyddan nhw'n achosi caledi ariannol. Mae prisiau, a ddynodir mewn doleri yn bennaf, yn cynyddu oherwydd—roeddwn i am ddweud 'y gostyngiad', ond rwyf i am ddweud 'y cwymp'—y cwymp yng ngwerth y bunt. Mae'r bunt wedi gostwng o $1.50 i $1.08 yn erbyn y ddoler ers i ni bleidleisio i adael Ewrop. Nawr, beth bynnag yr ydych chi'n ei ddweud a oedd hi'n iawn i adael Ewrop neu beidio, rydym ni'n sicr wedi talu pris o ran gwerth yr arian cyfred. Mae Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllideb wedi dweud mai 2022-23 a fydd yn gweld y cwymp mwyaf mewn safonau byw yn y DU ers i hynny gael ei gofnodi.
A gaf i ddim ond codi un mater, a godais i'r wythnos diwethaf ac fe fyddaf i'n parhau i'w godi: problem taliadau sefydlog am ynni, sy'n effeithio fwyaf ar y tlotaf? A fydd y Gweinidog yn codi hyn gyda Llywodraeth San Steffan? Nid oes unrhyw beth, yn fy marn i, yn fwy digalon na gweld pobl sydd wedi bod yn crafu neu'n benthyca eu harian i brynu tocynnau ynni dim ond i'w gweld nhw'n cael eu llyncu yn rhannol gan daliadau sefydlog am ddyddiau nad oedden nhw'n gallu fforddio defnyddio unrhyw ynni o gwbl, ond maen nhw'n parhau i dalu'r taliadau sefydlog hyn. Mae hyn yn effeithio ar y tlotaf yn y gymdeithas, ac a gaf i annog y Gweinidog i godi hyn gyda San Steffan? Nid oes raid i hynny gostio unrhyw beth o ran cyfanswm incwm, ond yn sicr fe fyddai hynny'n llesol i rai sydd ymhlith y tlotaf yn y gymdeithas.
I would absolutely recognise everything that Mike Hedges has said in terms of the economic impact of the statement. I think that it’s been well reported now that the view generally is that the Chancellor has just taken a huge gamble on the nation's finances, and I think a good piece of advice for everyone, really, is never gamble more than you can afford to lose. But, unfortunately, the Chancellor’s gambling with more than just his own life, his own chances; he’s gambling with those of everybody in this country, and people who can't afford to lose. So, I think that that has been a really important observation as well. Mike Hedges's points are completely right in terms of the unnecessary risks that are being taken with public finances. Obviously, we've seen that it's unnerved investors. The Financial Times noted parallels with the 1972 and 1973 budgets, which it described as
'the worst pieces of short-term economic management in Britain since the second world war',
and the Institute for Fiscal Studies shows that the new Government's policies are likely to put debt on an 'ever-rising path'.
Mike Hedges also talked about the impact on sterling, and the lack of confidence in the UK Government's management of the economy and public finances has seen sterling weaken, which will result in rising consumer prices here at home and disturbingly sharp increases in the interest rate on Government debt. So, a whole range of negative responses to the UK Government's budget of last week.
I think the point about standing charges is an important one, and we will absolutely find ways to raise that with the UK Government. It makes that wider point, doesn't it, that it costs more to be poor in Wales and in the UK at the moment, because of a whole range of reasons, including the fact that your shopping choices are often much more limited if you don't have a car, you have to pay for things on hire-purchase, which end up costing much more, and a depressing fact that I heard at a constituency event over the last week was that it actually costs more to run an empty fridge than it does to run a full one. I just think that is such a horrible and ironic characterisation of the challenges that people are facing at the moment.
Rwy'n llwyr gydnabod popeth a ddywedodd Mike Hedges o ran effaith economaidd y datganiad. Rwy'n credu ei bod hi'n amlwg iawn erbyn hyn mai'r farn gyffredin yw bod y Canghellor newydd wedi mentro ar hap enfawr gyda chyllid y genedl, ac rwyf i o'r farn mai cyngor doeth i bawb yw, mewn gwirionedd, i beidio byth â gamblo mwy nag y gallwch chi fforddio ei golli. Ond, yn anffodus, mae'r Canghellor wedi gamblo gyda mwy na'i fywyd ef ei hunan yn unig, ei gyfleoedd ei hunan; mae ef yn gamblo gyda bywydau pawb yn y wlad hon, a'i phobl sydd yn methu â fforddio colli. O'r herwydd, rwy'n credu mai sylw pwysig iawn yw hwnnw hefyd. Mae pwyntiau Mike Hedges yn gwbl gywir o ran y risgiau diangen sy'n cael eu cymryd gyda chyllid cyhoeddus. Yn amlwg, rydym ni wedi gweld bod hynny wedi dychryn buddsoddwyr. Nododd y Financial Times gyffelybiaethau â chyllidebau 1972 a 1973, a ddisgrifiodd fel
'y darnau gwaethaf o reolaeth economaidd byrdymor ym Mhrydain ers yr ail ryfel byd',
ac mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn dangos bod polisïau'r Llywodraeth newydd yn debygol o roi dyled ar 'lwybr o gynnydd parhaus'.
Soniodd Mike Hedges hefyd am yr effaith ar sterling, ac mae'r diffyg hyder yn rheolaeth Llywodraeth y DU o'r economi a chyllid cyhoeddus wedi gweld sterling yn crebachu, a fydd yn arwain at gynnydd mewn prisiau i ddefnyddwyr yma ac yn peri pryder ynglŷn â chynnydd sydyn yn y gyfradd llog ar ddyled y Llywodraeth. Felly, ceir ystod gyfan o ymatebion negyddol yma i gyllideb Llywodraeth y DU wythnos diwethaf.
Rwy'n credu bod y pwynt am daliadau sefydlog yn un pwysig, ac fe fyddwn ni'n sicr yn dod o hyd i ffyrdd o godi hynny gyda Llywodraeth y DU. Mae'n gwneud y pwynt ehangach hwnnw, on'd yw e', ei bod hi'n costio mwy i fod yn dlawd yng Nghymru ac yn y DU ar hyn o bryd, am amrywiaeth eang o resymau, gan gynnwys y ffaith bod eich dewisiadau chi wrth siopa yn aml yn llawer mwy cyfyngedig os nad oes gennych chi gar, mae'n rhaid talu am bethau ar hurbwrcas, sy'n costio llawer mwy yn y pen draw, a ffaith ddigalon a glywais i mewn digwyddiad etholaethol dros yr wythnos ddiwethaf oedd ei bod hi mewn gwirionedd yn costio mwy i redeg oergell wag nag y mae hi i redeg un lawn. Rwy'n credu bod hwnnw'n bortread mor erchyll ac eironig o'r heriau y mae pobl yn eu hwynebu ar hyn o bryd.
I'm grateful to the Minister for her statement. I think it's clear that this was a budget for the very richest people in society. It wasn't a budget for Wales and it wasn't a budget for the people of Wales. Liz Truss has seen the economy collapse by £500 billion—or dollars, as you could say nowadays—since becoming Prime Minister. It is the most extraordinary economic failure that I can remember in my lifetime, and, together with Brexit, I think we are seeing some really serious structural damage to the basis of our economy at the moment.
I very much agree with the assessment of the Minister. I also agree with the point that was made by Llyr in terms of the financial framework, and looking again at the financial framework. I think the financial framework was established at a time when you had two Governments working together, and clearly at the moment that's not what we have. I think, Minister, the points you made in your statement this afternoon underpin that assessment. I'd like you, if you could, Minister, to give us the cost of the changes you've made to the land transaction tax—how much that will cost the Welsh exchequer—so we can understand the consequences of that. And one of the issues that we haven't really debated—
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei datganiad hi. Rwy'n credu ei bod hi'n eglur mai cyllideb ar gyfer y bobl gyfoethocaf un yn y gymdeithas oedd hon. Nid oedd hi'n gyllideb i Gymru nac yn gyllideb i bobl Cymru. Mae Liz Truss wedi gweld yr economi yn chwalu gan £500 biliwn—neu ddoleri, fel gallech chi ddweud y dyddiau hyn—ers iddi ddod yn Brif Weinidog. Dyma'r methiant economaidd mwyaf rhyfeddol y gallaf i ei gofio yn fy myw, ac, ynghyd â Brexit, rwyf i o'r farn ein bod ni'n gweld cyfradd o niwed strwythurol difrifol iawn i sail ein heconomi ni ar hyn o bryd.
Rwy'n cytuno yn fawr ag asesiad y Gweinidog. Rwyf i'n cytuno hefyd â'r pwynt a gafodd ei wneud gan Llŷr o ran y fframwaith ariannol, ac ystyried y fframwaith ariannol unwaith eto. Rwy'n credu bod y fframwaith ariannol wedi ei sefydlu ar adeg pan oedd gennych chi ddwy Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd, ac yn amlwg ar hyn o bryd nid dyna sydd gennym ni. Rwyf i'n credu, Gweinidog, fod y pwyntiau a wnaethoch chi yn eich datganiad chi'r prynhawn yma yn sail i'r asesiad hwnnw. Fe hoffwn i chi, pe gallech chi, Gweinidog, roi cost y newidiadau a wnaethoch chi o ran y dreth trafodiadau tir—faint y bydd hynny'n ei gostio i drysorlys Cymru—i ni allu deall canlyniadau hynny. Ac un o'r materion na wnaethom ni ei drafod mewn gwirionedd—
Alun, you have gone past your time. Can you make it very quick, please?
Alun, rydych chi wedi mynd dros eich amser. A wnewch chi fod yn gyflym iawn, os gwelwch chi'n dda?
Yes, I understand that.
It's the impact on public spending, and the impact on our future ability to fund public services. Inflation is already hitting public services, and it is important that we are able to understand the impact that this budget statement will have on our ability to fund public services in the future.
Iawn, rwy'n deall hynny.
Dyma'r effaith sydd ar wariant cyhoeddus, a'r effaith ar ein gallu ni i ariannu gwasanaethau cyhoeddus yn y dyfodol. Mae chwyddiant yn taro gwasanaethau cyhoeddus eisoes, ac mae hi'n bwysig ein bod ni'n gallu deall yr effaith a gaiff datganiad y gyllideb hon ar ein gallu ni i ariannu gwasanaethau cyhoeddus yn y dyfodol.
Again, I agree with everything that Alun Davies has said about this being a budget for the very richest, which will benefit very, very few people here in Wales. It is absolutely an extraordinary economic failure, and I agree that it is another approach by the Conservatives that sits right alongside Brexit in terms of ways in which it can cause long-term economic harm to Wales, and, obviously, all of the social and economic challenges that go alongside that as well.
In terms of the financial framework, yes, I think that there is more work to do now in terms of thinking about what the future of that should look like, and I know that colleagues will have a great interest in that. And I think this point about public services is one of the most important things, which I think has generally been overlooked so far in the coverage of the budget. But, as the dust settles and we start to understand what the impact will be on public services, and the fact that there is no more money coming and that difficult choices are going to have to be made, I think that we'll be talking much more about that. I know that local government and health, in particular, will have lots to say on that.
And then, just to respond to the specific question in terms of the cost of the changes to the LTT main residential rates and bands, in this financial year it will be £9 million; in 2023-24, £19 million; and in 2024-25, £18 million. The overall impact is that a higher proportion of transactions in Wales than in England will pay no tax, and around 61 per cent of transactions will be paying no tax in 2023-24. And, of course, the threshold increase that we've announced exceeds the price growth between 2018-19 and 2021-22. So, I think it does offer a good package for homebuyers. As I say, it's something that we've been working on over the summer. I had hoped to announce it alongside the draft budget, but I didn't want to cause uncertainty in the housing market, which is why I've brought it forward to today.
Unwaith eto, rwy'n cyfuno â phopeth a ddywedodd Alun Davies ynglŷn â'r ffaith mai cyllideb i'r cyfoethocaf un yw hon, nad yw'n gwneud unrhyw les ond i'r ychydig rai ymhlith pobl yma yng Nghymru. Mae hwn yn fethiant economaidd eithriadol ac rwy'n cytuno mai ymagwedd gyfochrog arall gan y Ceidwadwyr â Brexit yw hon o ran ffyrdd o beri niwed economaidd hirdymor i Gymru, ac, yn amlwg, yr holl heriau cymdeithasol ac economaidd sy'n cyfochri â hynny hefyd.
O ran y fframwaith ariannol, ydw, rwyf i o'r farn bod mwy o waith i'w wneud nawr o ran ystyried sut olwg ddylai fod ar hwnnw i'r dyfodol, ac rwy'n gwybod y bydd gan gydweithwyr ddiddordeb mawr yn hynny. Ac rwy'n credu mai'r pwynt hwn ynglŷn â gwasanaethau cyhoeddus yw un o'r pethau pwysicaf, sydd, yn fy marn i, wedi cael ei anwybyddu hyd yma yn y sylwadau wedi'r gyllideb. Ond, ar ôl y twrw ac wrth i ni ddechrau deall beth fydd yr effaith ar wasanaethau cyhoeddus, a'r ffaith nad oes yna fwy o arian am ddod a bydd raid gwneud dewisiadau sy'n anodd, rwyf i o'r farn y byddwn ni'n siarad llawer mwy am hynny. Rwy'n gwybod y bydd gan lywodraeth leol ac iechyd, yn benodol, lawer i'w ddweud ynglŷn â hynny.
Ac wedyn, dim ond i ymateb i'r cwestiwn penodol o ran cost y newidiadau i brif gyfraddau preswyl a bandiau Treth Trafodiadau Tir, yn y flwyddyn ariannol hon £9 miliwn fydd hynny; yn 2023-24, £19 miliwn; ac yn 2024-25, £18 miliwn. Yr effaith gyfan yw na fydd cyfran uwch o drafodiadau yng Nghymru nag yn Lloegr yn talu unrhyw dreth, ac ni fydd tua 61 y cant o drafodiadau yn talu unrhyw dreth yn 2023-24. Ac, wrth gwrs, mae'r cynnydd trothwy y gwnaethom ei gyhoeddi yn fwy na'r twf mewn prisiau rhwng 2018-19 a 2021-22. Felly, rwy'n credu bod hynny'n cynnig pecyn da ar gyfer rhai sy'n prynu tai. Fel rwy'n dweud, rhywbeth yw hwnnw yr ydym ni wedi bod yn gweithio arno dros yr haf. Roeddwn i wedi gobeithio ei gyhoeddi ochr yn ochr â'r gyllideb ddrafft, ond nid oeddwn i am achosi ansicrwydd yn y farchnad dai, a dyna pam rwyf i wedi ei roi gerbron heddiw.
Minister, this week, the people of Wales watched the UK Chancellor hand grotesquely unfair and, I would say, immoral tax cuts to the super rich; uncap the bonuses for bankers; protect the profits of big energy companies; lose control of sterling, which has plummeted off a cliff; increase both the debt and the cost of debt to the UK; load those costs onto ours and to future generations; increase the cost of imports; increase the risk of household mortgages and borrowing costs, rising way beyond affordability and crippling households into the spring; and add frightening new costs above and beyond the existing Conservative cost-of-living crisis to families, business and public services up and down the land. Would you agree with me, Minister, that this is not time for the 1922 committee to respond to letters calling for a change of leader of the Tory party; it's time for a general election and a change to a Government of sound economic competence, to a UK Labour Government?
Gweinidog, yr wythnos hon, fe welodd pobl Cymru Ganghellor y DU yn dosbarthu toriadau annheg sobr yn y dreth a hynny'n anfoesol, yn fy marn i, i'r mwyaf cefnog; yn tynnu'r cap oddi ar fonysau i fancwyr; yn diogelu elw cwmnïau ynni mawr; yn colli rheolaeth ar sterling, sydd wedi cwympo dros ddibyn; a chynyddu dyled a chost dyledion i'r DU; gan lwytho'r costau hynny ar ein cenhedlaeth ni a chenedlaethau'r dyfodol; a chynyddu cost mewnforion; a chynyddu'r risg o forgeisi ar gartrefi a chostau benthyca, yn codi llawer tu hwnt i fforddiadwyedd ac yn andwyo aelwydydd hyd y gwanwyn; ac ychwanegu costau newydd brawychus y tu hwnt i argyfwng costau byw presennol y Ceidwadwyr i deuluoedd, busnesau a gwasanaethau cyhoeddus ledled y wlad. A fyddech chi'n cytuno â mi, Gweinidog, nad dyma'r amser i bwyllgor 1922 ymateb i lythyrau sy'n galw am newid arweinydd y blaid Dorïaidd; dyma'r amser i gael etholiad cyffredinol a chael newid i Lywodraeth sydd â chymhwysedd economaidd cadarn, i Lywodraeth Lafur yn y DU?
Yes, Deputy Presiding Officer, I would.
Byddwn, Dirpwy Lywydd, fe fyddwn i.
The rich are getting richer; the poorer are getting poorer. People will be struggling to pay their mortgages on top of rising energy costs. Public services are on their knees following 10 years of austerity. Forty-five billion pounds of tax cuts could have paid for a 19 or 20 per cent increase in public sector workers, including carers, and universal credit is the impact of that as well. So, I hear that people who work part-time will have to work more hours in order to receive universal credit, which will have an impact on parents, childcare and on people with disabilities. Minister, do you agree with me—. And women, again. Minister, do you agree with me that it will be the ordinary people of Wales who will be paying for this for years to come, rather than the bankers who will be filling their pockets, and the wealthy?
Mae'r cyfoethogion yn mynd yn fwy cyfoethog; a'r tlodion yn mynd yn fwy tlawd. Bydd pobl yn cael trafferth talu eu morgeisi ar ben y costau ynni sy'n cynyddu. Mae gwasanaethau cyhoeddus ar eu gliniau yn dilyn 10 mlynedd o gyni. Fe allai 45 biliwn o bunnoedd o doriadau treth fod wedi talu am gynnydd o 19 neu 20 y cant yn nifer y gweithwyr yn y sector cyhoeddus, gan gynnwys gofalwyr, a chredyd cynhwysol yw effaith hynny hefyd. Felly, rwy'n clywed y bydd pobl sy'n gweithio'n rhan amser yn gorfod gweithio rhagor o oriau er mwyn gallu derbyn credyd cynhwysol, a bydd hynny yn effeithio ar rieni, gofal plant ac ar bobl ag anableddau. Gweinidog, a ydych chi'n cytuno â mi—. A menywod, unwaith eto. Gweinidog, a ydych chi'n cytuno â mi mai pobl gyffredin Cymru a fydd yn talu am hyn am flynyddoedd i ddod, yn hytrach na'r bancwyr a fydd yn llenwi eu pocedi, a'r cyfoethogion?
I agree that it is absolutely a punitive budget from the UK Government, and it speaks volumes that only the Conservative spokesperson this afternoon has got up to defend the Conservative budget this week. I'd be very interested to see what the other Conservative Members make of it, and those who don't feel like they have to stand up and defend it, because it's indefensible—that's why. And I think that this point is really important about the fact that it's poorer people who will be mostly disadvantaged, but it's just the attitude as well.
So, the UK Government thinks that rich people have to be incentivised with lots of cash to get out and do some work and to grow the economy. But, at the same end of things, they think that you have to give poorer people a good kicking because they should have that kind of incentive to get out and work, because what they're doing on universal credit is absolutely punitive. People who, for whatever reason, can only work a certain number of hours, they might have childcare—of course, this budget is very, very anti-women as well—they might have childcare responsibilities, they might be disabled and working as many hours as they possibly can, but now, if they don't go out and get another minimum-wage job, they will have their benefits sanctioned. And we know that people who have their benefits sanctioned, according to the National Audit Office, are more likely to just give up on benefits and stop claiming entirely than take other action. So, clearly, this budget is going to have the worst impact on the people who need the most assistance.
Rwy'n cytuno yn llwyr mai cyllideb gosbedigol yw hon gan Lywodraeth y DU, ac mae'n dweud cyfrolau mai dim ond llefarydd y Ceidwadwyr y prynhawn yma sydd wedi codi i amddiffyn cyllideb y Ceidwadwyr yr wythnos hon. Fe fyddai hi'n dda iawn gennyf i weld beth yw barn yr Aelodau Ceidwadol amdani, a'r rhai nad ydyn nhw'n teimlo yn awyddus i sefyll i'w hamddiffyn, am na ellir ei hamddiffyn hi—dyna pam. Ac rwy'n credu bod y pwynt hwn yn bwysig iawn ynglŷn â'r ffaith mai pobl dlotach a fydd dan anfantais i raddau helaeth, ond yr ymagwedd hefyd, yn syml.
Felly, mae Llywodraeth y DU o'r farn bod yn rhaid annog pobl gyfoethog sydd â llawer o arian parod i fynd allan i wneud rhywfaint o waith a thyfu yr economi. Ond, wrth wneud hynny hefyd, maen nhw o'r farn bod yn rhaid i chi roi cweir iawn i bobl dlotach oherwydd y dylen nhw gael y math hwnnw o ysgogiad i fynd allan a gweithio, oherwydd mae'r hyn y maen nhw'n ei wneud o ran credyd cynhwysol yn gwbl gosbedigol. Ni all pobl sydd, am ba bynnag reswm, ond yn gallu gweithio am nifer benodol o oriau, efallai eu bod nhw â gofal plant—wrth gwrs, mae'r gyllideb hon yn wrth-fenywaidd iawn, iawn hefyd—efallai y bydd cyfrifoldebau ganddyn nhw o ran gofal plant, efallai eu bod nhw'n anabl ac yn gweithio cymaint o oriau ag y gallan nhw, ond nawr, os nad ydyn nhw'n mynd allan a chael swydd isafswm cyflog arall, fe fydd eu budd-daliadau nhw'n cael eu hatal. Ac rydym ni'n gwybod bod pobl sy'n cael eu cosbi drwy eu budd-daliadau, yn ôl y Swyddfa Archwilio Genedlaethol, yn fwy tebygol o roi'r gorau i hawlio budd-daliadau a pheidio â hawlio dim na gwneud unrhyw beth arall. Felly, yn amlwg, fe fydd y gyllideb hon yn cael yr effaith fwyaf ddinistriol ar y bobl sydd â'r angen mwyaf am gymorth.
Ac yn olaf, Peredur Owen Griffiths.
And finally, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, could you maybe give us an indication of whether you agreed with Andy Burnham leaving the 20 per cent rate as it is, so that it leaves the money there, so that we can actually invest in our communities?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, a wnewch chi roi syniad i ni efallai a oeddech chi'n cytuno gydag Andy Burnham ynglŷn â gadael y gyfradd o 20 y cant fel y mae hi, fel y byddai hynny'n cadw'r arian yno, er mwyn i ni fuddsoddi yn wirioneddol yn ein cymunedau ni?
So, we've got a really well tried-and-tested approach to Welsh rates of income tax, so, it's normal practice for us to announce those rates alongside the final budget debate. And, obviously, we will be having discussions with colleagues ahead of that, because we have a vote in this Senedd on our Welsh rates of income tax. You'll have heard what the First Minister said to the Senedd last week in his First Minister's questions on our approach to Welsh rates of income tax, but as I say, we take this issue very carefully, we consider a whole range of items, and we'll be making our announcements in the normal way, rather than being pushed into any quick announcement because of actions on the part of the UK Government. And, as I say, our normal practice and our normal routine is to make those announcements and have that vote alongside the final budget.
Felly, mae gennym ni ddull profedig iawn o bennu cyfraddau treth incwm yng Nghymru, felly, ein harfer arferol ni yw cyhoeddi'r cyfraddau hynny ochr yn ochr â'r ddadl derfynol ar y gyllideb. Ac, yn amlwg, fe fyddwn ni'n cynnal trafodaethau gyda chydweithwyr ymlaen llaw, oherwydd fe fydd gennym ni bleidlais yn y Senedd hon ar ein cyfraddau ni o dreth incwm yng Nghymru. Rydych chi wedi clywed yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog wrth y Senedd yr wythnos diwethaf yn y cwestiynau i'r Prif Weinidog ynglŷn â'n dull ni o ymdrin â chyfraddau treth incwm yng Nghymru, ond fel y dywedais i, rydym ni'n ystyried y mater hwn yn fanwl iawn, rydym ni'n ystyried ystod gyfan o eitemau, ac fe fyddwn ni'n mynegi ein cyhoeddiadau ni yn y ffordd arferol, yn hytrach na chael ein gwthio i wneud unrhyw gyhoeddiad brysiog oherwydd camau gan ran o Lywodraeth y DU. Ac, fel y dywedais i, ein harfer arferol ni a'n trefn arferol ni yw gwneud y cyhoeddiadau hynny a chynnal y bleidlais honno ochr yn ochr â'r gyllideb derfynol.
Mark Isherwood, you put your hand up. This is a statement and not an intervention. Do you wish to ask a question, because the Minister did invite Members to ask questions?
Mark Isherwood, rydych chi'n wedi codi eich llaw. Datganiad yw hwn ac nid ymyrraeth. A ydych chi'n dymuno gofyn cwestiwn, oherwydd fe wnaeth y Gweinidog wahodd Aelodau i ofyn cwestiynau?
Yes, to ask a question, if that's appropriate, to yourself.
Ie, i ofyn cwestiwn, os yw hynny'n briodol, i chi.
I will allow you to be the last speaker in this case, because our time is almost up, and you were invited to ask questions, so I will allow it. Mark Isherwood.
Fe wnaf ganiatáu i chi fod y siaradwr olaf felly, oherwydd mae ein hamser ni bron ar ben, ac fe gawsoch chi eich gwahodd i ofyn cwestiynau, felly rwyf i am ganiatáu hynny. Mark Isherwood.
That's very kind, thank you. Well, I've been a Member for almost 20 years, and throughout that time, I've heard the Welsh Governments talk constantly about the amount of money it has to spend but almost never about how that money is earned. In consequence, Wales has the lowest prosperity, lowest wages, lowest employment and the highest child poverty in the UK, and pays billions less in tax than it receives from the Treasury. Is it not the case that this begging-bowl Welsh Government is entirely dependent on the taxpayers of south-east England and the city of London?
Mae hynny'n garedig iawn, diolch i chi. Wel, rwyf i wedi bod yn Aelod am bron i 20 mlynedd, a thrwy gydol y cyfnod hwnnw, rwyf i wedi clywed Llywodraethau Cymru yn sôn yn fynych am swm yr arian sydd ganddi i'w wario ond bron byth am sut y caiff yr arian hwnnw ei ennill. O ganlyniad, Cymru sydd â'r ffyniant gwanaf, y cyflogau isaf, y gyflogaeth isaf a'r gyfraddd uchaf o dlodi plant yn y DU, ac mae hi'n talu biliynau yn llai o dreth nag y mae'n ei dderbyn gan y Trysorlys. Onid yw hi'n wir fod y Llywodraeth hon yng Nghymru yn llwyr ddibynnol ar gardod oddi wrth drethdalwyr yn ne-ddwyrain Lloegr a dinas Llundain?
Well, you get the impression from the tone of the contribution that the Member doesn't much like Welsh people and their efforts here in Wales. No, I'm sorry, I don't recognise what the Member is saying. We're talking here about a budget that is just so completely regressive. How on earth Members can try and defend something that just takes money away from poorer people—let's remember, vulnerable people are going to be paying for this borrowing for years to come. There will be less investment in public services, so if any Conservative stands up in our budget debates and asks me to put another penny into public services, I will be very, very unimpressed by that, if they are supporting this UK Government's budget. And if I see a single photograph of a Conservative in a foodbank or a warm hub over the course of this winter, I will be equally unimpressed, because these things do not need to happen. Foodbanks and warm hubs are political choices made by the UK Government and ratified in their budget—[Interruption.]
Wel, mae yna argraff yn cael ei chreu o dôn ei gyfraniad ef nad yw'r Aelod yn hoff iawn o bobl Cymru na'u hymdrechion yma yng Nghymru. Nac ydw, mae'n ddrwg gen i, nid wyf i'n cydnabod yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud. Sôn ydym ni yma am gyllideb sydd mor gyfan gwbl atchweliadol. Sut ar y ddaear y gall Aelodau geisio amddiffyn rhywbeth sy'n gwneud dim ond dwyn arian oddi ar bobl dlotach—gadewch i ni gofio, bydd pobl ddiamddiffyn yn talu am y benthyca hwn am flynyddoedd i ddod. Bydd llai o fuddsoddiad mewn gwasanaethau cyhoeddus, felly os bydd unrhyw Geidwadwr yn codi ar ei draed yn ein dadleuon ni ar y gyllideb ac yn gofyn i mi roi ceiniog arall i wasanaethau cyhoeddus, ni wnaiff hynny lawer o argraff arnaf i, pe bydden nhw wedi bod yn gefnogol i'r gyllideb hon gan Lywodraeth y DU. Ac os gwelaf i lun o Geidwadwr mewn banc bwyd neu ganolfan gynnes dros gyfnod gaeaf eleni, ni fydd hynny'n gwneud llawer o argraff arnaf i chwaith, oherwydd nid oes unrhyw angen i'r pethau hyn ddigwydd. Dewisiadau gwleidyddol yw banciau bwyd a chanolfannau cynnes a wnaeth Llywodraeth y DU ac a gadarnhawyd yn eu cyllideb nhw—[Torri ar draws.]
Can I ask all Members to keep quiet, please, because I'd like to listen to the Minister's contribution?
A gaf i ofyn i bob Aelod ymdawelu, os gwelwch chi'n dda, oherwydd fe hoffwn i gael gwrando ar gyfraniad y Gweinidog?
I've finished now, Dirprwy Lywydd.
Rwyf i wedi gorffen nawr, Dirprwy Lywydd.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 4 y prynhawn yma yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Darpariaeth y blynyddoedd cynnar—ehangu Dechrau’n Deg, a galwaf ar Julie Morgan i wneud y datganiad.
Item 4 this afternoon is a statement by the Deputy Minister for Social Services: Early years provision—expansion of Flying Start, and I call on Julie Morgan to make the statement.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch am y cyfle i ddod yma heddiw i siarad â’r Aelodau am ein cynlluniau i ehangu darpariaeth y blynyddoedd cynnar i blant dwy oed ar draws Cymru.
Thank you, Dirprwy Llywydd, and thank you for the opportunity to come here today to talk to Members about our plans to expand early years provision for two-year-olds across Wales.
The Welsh Government is committed to ensuring that every child in Wales has the best start in life. The early years are vitally important in a child's life, providing formative opportunities and setting the course for longer term learning and development. Investment in early years care and education, as set out in our vision for an integrated early childhood education and care system, is key to children's happiness and well-being and sets children on the path to achieve their full potential.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn cael y dechrau gorau i'w fywyd. Mae'r blynyddoedd cynnar yn hanfodol bwysig ym mywyd plentyn, yn cynnig cyfleoedd ffurfiannol ac yn pennu'r daith ar gyfer addysg a datblygiad mwy hirdymor. Mae buddsoddi mewn gofal ac addysg blynyddoedd cynnar, fel y nodir yn ein gweledigaeth ni ar gyfer system addysg a gofal plentyndod cynnar integredig, yn allweddol o ran hapusrwydd a lles plant ac yn rhoi plant ar ben y ffordd i gyflawni eu posibiliadau'n llawn.
Reflecting the importance of the early years, our programme for government commits us to continuing our support for our flagship Flying Start programme. Working with our colleagues in Plaid Cymru as part of the co-operation agreement, we have extended our commitment to deliver a phased expansion of early years provision to include all two-year-olds, with a particular emphasis on strengthening Welsh-medium provision.
In March this year, I announced that the expansion of early years provision would initially be delivered through our Flying Start programme, with the first phase starting this September, this month. The initial expansion will provide Flying Start services to up to 2,500 additional children across Wales under the age of four. These children and their families will benefit from increased access to health visitors, support with speech, language and communication, parenting services, and access to Flying Start childcare for children aged two to three. I'm pleased to inform Members of the Senedd that this additional provision is already being delivered across Wales, and along with the Plaid Cymru designated Member, Siân Gwenllian, I want to thank our local authorities and wider early years partners for ensuring that this expansion could happen so quickly. We've had a tremendous response from them.
I'm now able to confirm that the second phase of expansion will focus on delivering the childcare element of Flying Start to even more two-year-olds. This approach will build on that taken in phase 1, working with our local authority partners and the childcare sector to provide the highest quality provision. Starting with some of our most disadvantaged communities, delivery will begin in April, and over the following two years, we will invest £26 million in expanding Flying Start childcare. This investment will allow the reach of Flying Start childcare provision to expand significantly, supporting long-term, positive impacts on the lives of those children and families across Wales facing the greatest challenges, and never has it been needed more.
I'm pleased to say that we have already published detailed draft guidance for our partners and the sector. This will enable early planning to take place at a local level so that we can make rapid progress towards achieving our goal of providing the best possible early years experience for all children in Wales. Over this period, we'll also be seeking to significantly increase the availability of Welsh-medium childcare provision. The co-operation agreement commitment also emphasises the importance of supporting Welsh-medium early years provision. I'm pleased to announce a package of measures to support existing Welsh-medium settings and childcare workers, as well as those wanting to enter the children's workforce. Additional funding of up to £3.787 million will be provided to Cwlwm over the next three financial years to support a range of measures, including additional and bespoke Welsh language training, dedicated support to Welsh-medium settings, and those seeking to increase their use of the Welsh language, as well as training courses delivered through the medium of Welsh.
This funding will support us to attract more Welsh speakers into the workforce. It will provide opportunities for Welsh learners and Welsh speakers within the existing workforce to improve their language skills, and it will deliver a continuous programme of professional development for Welsh speakers within the workforce. Funding will support existing settings to expand into Welsh-medium provision, as well as enabling new, dedicated Welsh-medium settings to open. And, as I said earlier, I've been working very closely on this with the designated Member, Siân Gwenllian.
Increasing capacity across the childcare sector will be integral to driving forward this expansion, working across all parts of the sector. Since 2006, we have invested over £160 million in childcare settings across Wales through our Flying Start and childcare offer capital programmes. Building on this success, I'm pleased to announce a new three-year capital programme of £70 million, which all registered childcare settings will have the opportunity to access. Our existing funding has supported Flying Start settings to develop and maintain the infrastructure required to deliver the full complement of services to eligible children and their families. This has included high-quality childcare settings and venues suitable for delivering parenting and early language and development programmes.
The additional £70 million will fund major capital works, as well as a small grant to allow settings to apply for financial support for minor capital improvements and essential maintenance across the Flying Start and childcare estate in Wales. Guidance on the new application process will be issued to local authorities in the coming weeks.
This is a significant step forward. It is £100 million all together into the childcare sector, it is a result of the co-operation agreement between Labour and Plaid Cymru, and I’m really very proud that we’re able to make this announcement in the Senedd today.
Gan adlewyrchu pwysigrwydd y blynyddoedd cynnar, mae ein rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo ni i barhau â'n cefnogaeth i'n rhaglen Dechrau'n Deg blaenllaw. Gan weithio gyda'n cyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru fel rhan o'r cytundeb cydweithredu, rydym ni wedi ehangu ein hymrwymiad i sicrhau ehangu darpariaeth y blynyddoedd cynnar yn raddol i gynnwys pob plentyn dwy oed, gyda phwyslais arbennig ar gryfhau'r ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg.
Ym mis Mawrth eleni, cyhoeddais y byddai ehangu'r ddarpariaeth blynyddoedd cynnar yn cael ei gyflwyno i ddechrau drwy ein rhaglen Dechrau'n Deg, a'r cam cyntaf yn cychwyn ym mis Medi eleni, y mis hwn. Bydd yr ehangu cychwynnol yn darparu gwasanaethau Dechrau'n Deg i hyd at 2,500 o blant ychwanegol ledled Cymru dan bedair oed. Bydd y plant hyn a'u teuluoedd yn elwa ar gael mwy o gyfle i fanteisio ar wasanaethau ymwelwyr iechyd, cymorth gyda lleferydd, iaith a chyfathrebu, gwasanaethau magu plant, a gofal plant Dechrau'n Deg ar gyfer plant rhwng dwy a thair oed. Rwy'n falch o roi gwybod i Aelodau'r Senedd bod y ddarpariaeth ychwanegol hon eisoes yn cael ei chyflwyno ledled Cymru, ac ynghyd ag Aelod dynodedig Plaid Cymru, Siân Gwenllian, rwyf i eisiau diolch i'n hawdurdodau lleol a'n partneriaid blynyddoedd cynnar ehangach am sicrhau y gallai'r ehangu hwn ddigwydd mor gyflym. Rydym ni wedi cael ymateb aruthrol ganddyn nhw.
Rydw i nawr yn gallu cadarnhau y bydd yr ail gam o ehangu yn canolbwyntio ar ddarparu'r elfen gofal plant Dechrau'n Deg ar gyfer hyd yn oed fwy o blant dwy oed. Bydd y dull hwn yn datblygu'r un a gafodd ei ddefnyddio yng ngham 1, gan weithio gyda'n partneriaid awdurdodau lleol a'r sector gofal plant i ddarparu'r ddarpariaeth o'r safon uchaf. Gan ddechrau gyda rhai o'n cymunedau mwyaf difreintiedig, bydd y ddarpariaeth yn dechrau ym mis Ebrill, ac yn ystod y ddwy flynedd ganlynol, byddwn ni'n buddsoddi £26 miliwn i ehangu gofal plant Dechrau'n Deg. Bydd y buddsoddiad hwn yn caniatáu i ddarpariaeth gofal plant Dechrau'n Deg ehangu'n sylweddol, gan gefnogi effeithiau hirdymor, cadarnhaol ar fywydau'r plant a'r teuluoedd hynny ledled Cymru sy'n wynebu'r heriau mwyaf, ac nid oes mwy o angen wedi bod amdano erioed.
Rwy'n falch o ddweud ein bod ni eisoes wedi cyhoeddi canllawiau drafft manwl ar gyfer ein partneriaid a'r sector. Bydd hyn yn galluogi cynllunio cynnar i ddigwydd ar lefel leol fel y gallwn ni wneud cynnydd cyflym tuag at gyflawni ein nod o ddarparu'r profiad gorau posibl yn y blynyddoedd cynnar i bob plentyn yng Nghymru. Yn ystod y cyfnod hwn, byddwn ni hefyd yn ceisio cynyddu'r ddarpariaeth gofal plant cyfrwng Cymraeg sydd ar gael. Mae ymrwymiad y cytundeb cydweithio hefyd yn pwysleisio pwysigrwydd cefnogi darpariaeth y blynyddoedd cynnar gyfrwng Cymraeg. Rwy'n falch o gyhoeddi pecyn o fesurau i gefnogi lleoliadau a gweithwyr gofal plant cyfrwng Cymraeg presennol, yn ogystal â rhai sydd eisiau bod yn rhan o'r gweithlu plant. Bydd cyllid ychwanegol gwerth hyd at £3.787 miliwn yn cael ei ddarparu i Cwlwm yn ystod y tair blynedd ariannol nesaf i gefnogi amrywiaeth o fesurau, gan gynnwys hyfforddiant Cymraeg ychwanegol a phwrpasol, cefnogaeth bwrpasol i leoliadau cyfrwng Cymraeg, a'r rheini sy'n ceisio cynyddu eu defnydd o'r Gymraeg, yn ogystal â chyrsiau hyfforddi wedi'u cyflwyno drwy gyfrwng y Gymraeg.
Bydd yr arian hwn yn ein cefnogi ni i ddenu mwy o siaradwyr Cymraeg i'r gweithlu. Bydd yn rhoi cyfleoedd i ddysgwyr Cymraeg a siaradwyr Cymraeg yn y gweithlu presennol wella eu sgiliau iaith, a bydd yn darparu rhaglen barhaus o ddatblygu proffesiynol ar gyfer siaradwyr Cymraeg yn y gweithlu. Bydd cyllid yn cefnogi lleoliadau presennol i ehangu i ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg, ynghyd â galluogi lleoliadau cyfrwng Cymraeg newydd, penodol i agor. Ac, fel y dywedais i'n gynharach, rwyf i wedi bod yn gweithio'n agos iawn ar hyn gyda'r Aelod dynodedig, Siân Gwenllian.
Bydd cynyddu gallu ledled y sector gofal plant yn rhan annatod o ysgogi'r ehangu hwn, gan weithio ledled pob rhan o'r sector. Ers 2006, rydym ni wedi buddsoddi mwy na £160 miliwn mewn lleoliadau gofal plant ledled Cymru drwy ein Dechrau'n Deg a rhaglenni cyfalaf cynnig gofal plant. Gan ddatblygu'r llwyddiant hwn, rwy'n falch o gyhoeddi rhaglen gyfalaf newydd tair blynedd o £70 miliwn, a bydd cyfle i bob lleoliad gofal plant cofrestredig fanteisio arno. Mae ein cyllid presennol wedi cefnogi lleoliadau Dechrau'n Deg i ddatblygu a chynnal y seilwaith sydd ei angen i ddarparu'r cyflenwad llawn o wasanaethau ar gyfer plant cymwys a'u teuluoedd. Mae hyn wedi cynnwys lleoliadau gofal plant o ansawdd uchel a lleoliadau sy'n addas ar gyfer darparu rhaglenni magu plant ac iaith a datblygu cynnar.
Bydd y £70 miliwn ychwanegol yn ariannu gwaith cyfalaf mawr, yn ogystal â grant bach i ganiatáu lleoliadau i wneud cais am gymorth ariannol ar gyfer mân welliannau cyfalaf a gwaith cynnal a chadw hanfodol ledled ystad Dechrau'n Deg a gofal plant yng Nghymru. Bydd canllawiau ar y broses ymgeisio newydd yn cael eu rhoi i awdurdodau lleol yn ystod yr wythnosau nesaf.
Mae hyn yn gam sylweddol ymlaen. Mae'n £100 miliwn gyda'i gilydd i'r sector gofal plant, mae'n ganlyniad y cytundeb cydweithredu rhwng Llafur a Phlaid Cymru, ac rwy'n falch iawn ein bod ni'n gallu gwneud y cyhoeddiad hwn yn y Senedd heddiw.
Hoffwn i ofyn i'r Senedd ymuno â mi i groesawu'r buddsoddiad hwn, ac i gefnogi ein plant a'n pobl ifanc.
I would ask the Senedd to join me in welcoming this investment in supporting our children and young people. Thank you.
I thank you for your statement this afternoon, Deputy Minister, despite you announcing your plan to the media 48 hours before discussing the proposals on the floor of this Senedd, to where you're elected. But it was good to see you in north Wales on Friday, so that's a positive.
And turning to your announcement today, I'd like to start on a technical point, if I may. I’m very interested in the £70 million to upgrade care settings, Deputy Minister. So, how will this funding be weighted amongst the 22 local authorities—which is, essentially, a question to ask how much each council will receive? I also note that you'll be publishing guidance on the application process, but could you tell us today what the maximum bid is childcare settings can apply for and who is eligible for this funding?
Child poverty rates have actually increased in Wales, Deputy Minister. In 2020-21, Wales had 34 per cent of children living below the poverty line, which is the worst in the UK, with England at 29 per cent, Scotland at 21 per cent, and Northern Ireland at 24 per cent. I hope you recognise these figures, Deputy Minister, and are in a position to outline today which components of the extension will directly tackle these issues. And where I can welcome the principle of extra spending on childcare, you could have gone further than this if the Labour and Plaid Cymru coalition weren’t determined to create 36 more Members of the Senedd, costing in the region of £100 million, which, during a cost-of-living crisis, and winter on the horizon, would seem to be a plausible argument to make this afternoon, Deputy Minister.
Now, when introduced in 2007, the Flying Start scheme was seen as one of the Welsh Government's top priorities for tackling poverty. So, does the Deputy Minister believe it has worked, and how will this extension improve chances for the most deprived children in Wales? And I'd like to also address geographical and postcode-lottery concerns, particularly when it comes to cases where more affluent families can qualify for the Flying Start scheme, and families in need of the support can't qualify, just because of where they live. So, can the Deputy Minister give less-well-off families any assurances today that the extension will go some way to tackle these problems? And if not, what future plans will the Welsh Government adopt to make sure that extra spending is focused on the people who need it the most?
And this is the true cost of 25 years of Labour in Wales—years of economic mismanagement have seen Wales's in-work poverty grow alongside rising child poverty. Is it any wonder when, under Labour, Welsh workers take home the lowest pay packets in Great Britain, with hard-working people missing out on £3,000 compared to other parts of the UK? Labour Ministers need to stop playing politics with the real pressures that people are facing, and stop wasting money on their vanity projects and provide the targeted support that hard-working people and businesses are crying out for. Thank you.
Diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog, er i chi gyhoeddi eich cynllun i'r cyfryngau 48 awr cyn trafod y cynigion ar lawr y Senedd hon, i le yr ydych chi wedi cael eich ethol. Ond roedd hi'n dda eich gweld chi yn y gogledd ddydd Gwener, felly mae hynny'n beth cadarnhaol.
Gan droi at eich cyhoeddiad heddiw, hoffwn i ddechrau ar bwynt technegol, os caf i. Mae gennyf i ddiddordeb mawr yn y £70 miliwn i uwchraddio lleoliadau gofal, Dirprwy Weinidog. Felly, sut bydd yr arian hwn yn cael ei rannu ymhlith y 22 awdurdod lleol—sef, yn y bôn, cwestiwn i ofyn faint bydd pob cyngor yn ei dderbyn? Rwy'n sylwi hefyd y byddwch chi'n cyhoeddi canllawiau ar y broses ymgeisio, ond a allwch chi ddweud wrthym ni heddiw beth yw'r cynnig mwyaf posibl y gall lleoliadau gofal plant wneud cais amdano a phwy sy'n gymwys ar gyfer yr arian hwn?
Mae cyfraddau tlodi plant wedi cynyddu yng Nghymru, mewn gwirionedd, Dirprwy Weinidog. Yn 2020-21, roedd gan Gymru 34 y cant o blant yn byw o dan y llinell dlodi, sef y gwaethaf yn y DU, gyda Lloegr ar 29 y cant, yr Alban ar 21 y cant, a Gogledd Iwerddon ar 24 y cant. Gobeithio eich bod chi'n cydnabod y ffigurau hyn, Dirprwy Weinidog, a'ch bod chi mewn sefyllfa heddiw i amlinellu pa elfennau o'r estyniad a fydd yn ymdrin yn uniongyrchol â'r materion hyn. A er y gallaf groesawu'r egwyddor o wario ychwanegol ar ofal plant, gallech chi fod wedi mynd ymhellach na hyn pe na bai cytundeb cydweithio Llafur a Phlaid Cymru yn benderfynol o greu 36 yn fwy o Aelodau'r Senedd, gan gostio tua £100 miliwn, a fyddai, yn ystod argyfwng costau byw, a'r gaeaf ar y gorwel, yn ymddangos yn ddadl gredadwy i'w gwneud y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog.
Nawr, pan gafodd ei gyflwyno yn 2007, roedd y cynllun Dechrau'n Deg yn cael ei ystyried yn un o brif flaenoriaethau Llywodraeth Cymru o ran ymdrin â thlodi. Felly, ydy'r Dirprwy Weinidog yn credu ei fod wedi gweithio, a sut bydd yr estyniad hwn yn gwella'r cyfleoedd i blant mwyaf difreintiedig Cymru? A hoffwn i hefyd ymdrin â phryderon daearyddol a chod post, yn enwedig o ran achosion lle gall teuluoedd mwy cefnog fod yn gymwys ar gyfer y cynllun Dechrau'n Deg, ac ni all teuluoedd sydd angen y gefnogaeth fod yn gymwys, dim ond oherwydd ble maen nhw'n byw. Felly, a all y Dirprwy Weinidog roi unrhyw sicrwydd i deuluoedd llai cefnog heddiw y bydd yr estyniad yn mynd rhywfaint o'r ffordd i ymdrin â'r problemau hyn? Ac os na, pa gynlluniau ar gyfer y dyfodol fydd Llywodraeth Cymru'n eu mabwysiadu er mwyn sicrhau bod gwariant ychwanegol yn canolbwyntio ar y bobl sydd ei angen fwyaf?
A dyma wir gost 25 mlynedd o Lafur yng Nghymru—mae blynyddoedd o gamreoli economaidd wedi gweld tlodi mewn gwaith Cymru'n tyfu ochr yn ochr â thlodi plant yn codi. A yw'n unrhyw syndod pan, o dan Lafur, mae gweithwyr Cymru'n mynd â'r pecynnau cyflog isaf adref ym Mhrydain Fawr, a phobl sy'n gweithio'n galed yn colli £3,000 o'i gymharu â rhannau eraill o'r DU? Mae angen i Weinidogion Llafur roi'r gorau i chwarae gwleidyddiaeth gyda'r pwysau gwirioneddol y mae pobl yn eu hwynebu, a rhoi'r gorau i wastraffu arian ar eu prosiectau ofer a darparu'r gefnogaeth bwrpasol y mae pobl a busnesau sy'n gweithio'n galed yn crefu amdano. Diolch.
Thank you very much for that contribution. Well, you said one positive thing at the beginning—that you were pleased to see me and Siân visiting the cylch meithrin in north Wales, and I’d like to say that we had a very good visit and it was very pleasant and very stimulating and I think shows what we're able to do to work with children.
I don’t think, probably, the rest of the points you made were exactly positive, but you asked some questions. So, the £70 million, how will it be weighted amongst the local authorities? The local authorities will have the opportunity to bid for that money and, obviously, it's going to cover a huge range of provision. Some of it will be for fairly small improvements to existing provision. We will need some new provision. We may need some totally new builds. So, the range of money that local authorities will bid for will be quite wide.
Then you went on to mention child poverty rates, and this £100 million investment is directly addressing child poverty, because, if you provide a warm, safe place for children to go, free childcare for 12.5 hours per week for two-year-olds, that is a huge step towards giving the parents the opportunity to have somewhere for their children to go in that sort of way, and is directly addressing the cost-of-living crisis that we're in. So, I think childcare is one of the most important things we can do, and one of the most important things that we can do to help the economic difficulties of the country as well. So, I see it as a direct contribution towards addressing child poverty, which we all want to see fall.
Then he went on to political points, from what I could see. In terms of the 36 new Members of the Senedd, perhaps he could take the view that investing in strengthening Wales's democracy through expanding the Senedd is really a guaranteed way of making sure we've got a Government in Wales that is absolutely committed to public services and to protecting the most vulnerable in society. That is the purpose of our plans to expand the Senedd in Wales. So, I really see that that is a political point, and I want to emphasise today that this is a great announcement and it is a great move forward and it's something that we are so pleased that we are able to do.
Diolch yn fawr iawn am y cyfraniad hwnnw. Wel, fe ddywedoch chi un peth cadarnhaol ar y dechrau—eich bod chi'n falch o fy ngweld i a Siân yn ymweld â'r cylch meithrin yn y gogledd, a hoffwn i ddweud ein bod ni wedi cael ymweliad da iawn ac roedd yn ddymunol iawn ac yn ysgogol iawn ac rwy'n credu ei bod yn dangos yr hyn yr ydym ni'n gallu'i wneud i weithio gyda phlant.
Nid ydw i'n credu, mae'n debyg, bod gweddill y pwyntiau y gwnaethoch chi yn gadarnhaol, yn hollol, ond gwnaethoch chi ofyn rhai cwestiynau. Felly, y £70 miliwn, sut bydd yn cael ei rannu ymysg yr awdurdodau lleol? Bydd cyfle i'r awdurdodau lleol gynnig am yr arian hwnnw ac, yn amlwg, mae'n mynd i gynnwys amrywiaeth enfawr o ddarpariaeth. Bydd peth ohono ar gyfer gwelliannau gweddol fach i'r ddarpariaeth bresennol. Bydd angen rhywfaint o ddarpariaeth newydd arnom ni. Efallai y bydd angen rhai adeiladau hollol newydd. Felly, bydd yr amrywiaeth o arian y bydd awdurdodau lleol yn gwneud cais amdano yn eithaf eang.
Yna aethoch chi ymlaen i sôn am gyfraddau tlodi plant, ac mae'r buddsoddiad hwn o £100 miliwn yn ymdrin yn uniongyrchol â thlodi plant, oherwydd, os ydych chi'n darparu lle cynnes a diogel i blant fynd, gofal plant am ddim am 12.5 awr yr wythnos i blant dwy oed, mae hynny'n gam enfawr tuag at roi cyfle i'r rhieni gael rhywle i'w plant fynd yn y math yna o ffordd, ac mae'n ymdrin yn uniongyrchol â'r argyfwng costau byw yr ydym ni ynddo. Felly, rwy'n credu bod gofal plant yn un o'r pethau pwysicaf y gallwn ni ei wneud, ac yn un o'r pethau pwysicaf y gallwn ni ei wneud i helpu anawsterau economaidd y wlad hefyd. Felly, rwy'n ei weld fel cyfraniad uniongyrchol tuag at ymdrin â thlodi plant, rhywbeth yr ydym ni i gyd eisiau'i weld yn gostwng.
Yna aeth ymlaen at bwyntiau gwleidyddol, o'r hyn y gallwn i ei weld. O ran y 36 Aelod newydd o'r Senedd, efallai y gallai gymryd y safbwynt bod buddsoddi mewn cryfhau democratiaeth Cymru drwy ehangu'r Senedd wir yn ffordd warantedig o sicrhau bod gennym ni lywodraeth yng Nghymru sydd wedi ymrwymo'n llwyr i wasanaethau cyhoeddus ac i amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Dyna bwrpas ein cynlluniau i ehangu'r Senedd yng Nghymru. Felly, rwyf i wir yn gweld hwnnw yn bwynt gwleidyddol, ac rydw i eisiau pwysleisio heddiw bod hwn yn gyhoeddiad gwych ac mae'n gam mawr ymlaen ac mae'n rhywbeth yr ydym ni mor falch ein bod ni'n gallu'i wneud.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad heddiw. Yn amlwg, rydym ni'n falch o weld ymrwymiad pellach o'r cytundeb rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru yn cael ei wireddu, dim jest ar bapur ond yn cyflawni i bobl Cymru. Ac i Blaid Cymru, mae gofal plant am ddim i blant dwy oed yn gam cyntaf pwysig yn ein gweledigaeth ar gyfer gofal plant rhad ac am ddim i bawb. Dengys y gallwn wneud pethau'n wahanol yma yng Nghymru, a hyd yn oed gyda'r pwerau sydd gennym, y gallwn roi mesurau ar waith i roi'r dechrau gorau posib i'n plant, tra hefyd roi ar waith fesurau i drechu tlodi. Yn sicr, mae'r rhain yn fesurau pwysig o ran hynny.
Yn sgil yr argyfwng costau byw, bydd hyn yn darparu achubiaeth i nifer o deuluoedd, drwy ddiddymu costau a hefyd drwy ddiddymu'r rhwystr i rieni a allai ddymuno dychwelyd i'r gwaith. Ond man cychwyn yw hyn. Rhaid i gynnydd Llywodraeth Cymru ar ofal plant am ddim fod yn uchelgeisiol, a pharhau i fod, er mwyn sicrhau bod cymaint o blant â phosibl yn y blynyddoedd i ddod yn gallu elwa o leoliadau gofal plant o oedran ifanc. Mae'n rhaid symud mor gyflym â phosib i wireddu'r polisi, ac yn y pen draw hoffem ni weld gofal plant am ddim yn cael ei ddarparu i bob plentyn dros un flwydd oed, a gobeithio y gallwn gytuno mai dyma ddylai fod y nod yn y pen draw.
Ochr yn ochr â chyflymu ac ehangu yw'r angen i sicrhau bod ehangu darpariaeth cyfrwng Cymraeg yn ganolog i hyn a'i fod yn cael ei weld fel rhan graidd o’r datganiad heddiw—nid fel rhywbeth ar wahân neu sy’n digwydd ochr yn ochr â hyn, ond yn gyfan gwbl greiddiol. Dyma’r unig ffordd o sicrhau bydd pob plentyn yng Nghymru yn cael y cyfle i ddysgu dwy iaith swyddogol ein gwlad a chyrraedd y targed o filiwn o siaradwyr Cymraeg, a chynyddu defnydd o'r iaith yn y pen draw.
Wrth gwrs, fel y gwnaethoch chi amlinellu yn y datganiad, yr her fawr yw datblygu'r gweithlu fel y gellir cynnig gwasanaethau gofal plant ledled Cymru yn y Gymraeg, ac mae yn dda gweld buddsoddiad yn hyn. Gaf i felly bwyso ar y Dirprwy Weinidog i gadarnhau heddiw bod ehangu'r ddarpariaeth ar fyrder yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth, a bod y Gymraeg yn rhan ganolog, yn hytrach nac atodol, i'r cynlluniau hyn?
Thank you, Deputy Minister, for today's statement. Obviously, we are pleased to see a further commitment from the agreement between the Government and Plaid Cymru being realised, not just on paper but also delivering for the people of Wales. And for Plaid Cymru, free childcare for two-year-olds is an important first step in our vision for free childcare for all. It shows that we can do things differently here in Wales, and that, even with the powers that we have, we can put in place measures to give our children the best possible start while also implementing measures to tackle poverty. Certainly, these are important measures in terms of that.
In the wake of the cost-of-living crisis, this will provide a lifeline for many families, by eliminating costs and also by eliminating a barrier for parents who may wish to return to work. But this is only a starting point. The Welsh Government's progress on free childcare must be ambitious, and continue to be so, in order to ensure that as many children as possible in the coming years can benefit from childcare settings from a young age. We have to move as quickly as possible to make the policy a reality, and ultimately we would like to see free childcare provided to all children over the age of one, and I hope that we can agree that this should be the ultimate goal.
Alongside acceleration and expansion is the need to ensure that the expansion of Welsh-medium provision is central to this and that it is seen as a core part of today's statement—not as something separate or something that is happening alongside that, but something entirely central. This is the only way to ensure that every child in Wales has the opportunity to learn the two official languages of our country and reach the target of a million Welsh speakers and ultimately increase the use of the language.
Of course, as you outlined in the statement, a major challenge is developing the workforce so that we can offer childcare services throughout Wales in the Welsh language, and it is good to see investment in this. Could I therefore press on the Deputy Minister to confirm today that expanding provision as a matter of urgency is a priority for the Government, and that the Welsh language is a central, rather than supplementary, part of these plans?
Diolch. Thank you very much for those comments and question. I really welcome the commitment to childcare in Wales, and I'm very pleased that we've been able to take these steps forward. I absolutely agree that childcare is a lifeline for families, for all families, and for struggling families in particular it's a huge boost. I think we are ambitious. The co-operation agreement says that we will reach all two-year-olds by the end of the co-operation agreement. That is a three-year agreement and that is very challenging, but both myself and the designated Member are determined to do all we possibly can to achieve that. Our long-term policy for childcare, over a 10-year strategy, is to look at a much wider group of children and, ultimately, we would like to move to the position where we have got childcare available for all those who want it and need it. But that is a 10-year strategy. But, during these three years, we want to reach all two-year-olds. That is ambitious, I know, and the workforce is one of the areas that we are working on most strongly.
I just want to reassure the Member that Welsh-medium education and care must be seen as an integral part of the whole thing, that, whatever we do, we must see it as part of that, as integral, not an add-on. And we want to use this opportunity to give families and children in Wales the huge benefit of being able to, as you say, use the two official languages of Wales, and we want to make that easy to happen and we want to make it part of the whole system. So, I can assure her that that is our aim and that's why we have specifically allocated money in this announcement today to strengthen the Welsh-medium provision, working with Cwlwm very closely, and ensuring that there will be opportunities for existing members of staff to develop and learn confidence in the Welsh language, as well as attracting new members of staff and offering wide opportunities, and also putting in a development officer to develop the Welsh language provision in each of the Cwlwm partners. So, we have got specific costed plans to use the money that we've got. We know that the workforce is one of the issues that we have to tackle for both English and Welsh-medium settings, but we're well aware of that and are doing all we possibly can to follow that up.
Diolch. Diolch yn fawr iawn am y sylwadau a'r cwestiwn hynny. Rwy'n croesawu'r ymrwymiad i ofal plant yng Nghymru yn fawr, ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu cymryd y camau hyn ymlaen. Rwy'n cytuno'n llwyr fod gofal plant yn achubiaeth i deuluoedd, i bob teulu, ac i deuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd yn benodol, mae'n hwb enfawr. Rwy'n credu ein bod ni'n uchelgeisiol. Mae'r cytundeb cydweithio yn dweud y byddwn ni'n cyrraedd pob plentyn dwy oed erbyn diwedd y cytundeb cydweithio. Mae'n gytundeb tair blynedd ac mae hynny'n heriol iawn, ond rydw i, a'r Aelod dynodedig yn benderfynol o wneud popeth posibl o fewn ein gallu ni i gyflawni hynny. Ein polisi hirdymor ar gyfer gofal plant, dros strategaeth 10 mlynedd, yw edrych ar grŵp llawer ehangach o blant ac, yn y pen draw, hoffem ni symud i'r sefyllfa lle mae gennym ni ofal plant ar gael i bawb sydd ei eisiau a'i angen. Ond strategaeth 10 mlynedd yw honno. Ond, yn ystod y tair blynedd yma, rydym ni eisiau cyrraedd pob plentyn dwy oed. Mae hynny'n uchelgeisiol, rwy'n gwybod, ac mae'r gweithlu yn un o'r meysydd yr ydym ni'n gweithio arno'n fwyaf cryf.
Rydw i ond eisiau tawelu meddyliau'r Aelod bod rhaid ystyried addysg a gofal Cymraeg yn rhan annatod o'r holl beth, bod yn rhaid i ni, beth bynnag y gwnawn ni, ei weld fel rhan o hynny, fel rhan annatod, nid ychwanegiad. Ac rydym ni eisiau ddefnyddio'r cyfle hwn i roi'r budd enfawr i deuluoedd a phlant yng Nghymru i allu, fel y dywedwch chi, ddefnyddio dwy iaith swyddogol Cymru, ac rydym ni eisiau ei gwneud hi'n hawdd i ddigwydd ac rydym ni eisiau'i wneud yn rhan o'r system gyfan. Felly, gallaf i ei sicrhau hi mai dyna yw ein nod ni a dyna pam yr ydym ni wedi dyrannu arian yn benodol yn y cyhoeddiad hwn heddiw i gryfhau'r ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg, gweithio gyda Cwlwm yn agos iawn, a sicrhau y bydd cyfleoedd i aelodau o staff presennol ddatblygu a dysgu hyder yn y Gymraeg, yn ogystal â denu aelodau newydd o staff a chynnig cyfleoedd eang, a hefyd rhoi swyddog datblygu i ddatblygu'r ddarpariaeth Gymraeg ym mhob un o bartneriaid Cwlwm. Felly, mae gennym ni gynlluniau penodol wedi'u costio i ddefnyddio'r arian sydd gennym ni. Rydym ni'n gwybod bod y gweithlu yn un o'r materion y mae'n rhaid i ni ymdrin â nhw ar gyfer lleoliadau cyfrwng Saesneg a chyfrwng Cymraeg, ond rydym ni'n ymwybodol iawn o hynny ac yn gwneud popeth posibl i fynd ar drywydd hynny.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Deputy Minister.
Yr eitem nesaf yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg—cefnogi'r gweithlu addysg. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad. Jeremy Miles.
The next item is a statement by the Minister for Education and Welsh Language—supporting the education workforce. I call on the Minister to make the statement. Jeremy Miles.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf wedi dweud yn gwbl glir nad oes modd cefnogi lles disgyblion a darparu addysg o ansawdd uchel os nad yw’r gweithlu yn teimlo eu bod nhw’n cael cefnogaeth. Mae hynny’n golygu bod yn rhaid i les y gweithlu fod yn ystyriaeth flaenllaw ym mhob peth rŷn ni'n ei wneud. Rhaid i leihau llwyth gwaith fod yn flaenoriaeth. Mae'r grŵp rheoli llwyth gwaith a lleihau biwrocratiaeth, sy'n cynnwys rhanddeiliaid allweddol o'r gymuned addysg, wedi nodi ac ystyried materion sylweddol sy'n effeithio ar lwyth gwaith. Bydd y grŵp yn cwblhau ei argymhellion cyn bo hir, ond rwy’n disgwyl cynigion a fydd yn gwneud gwahaniaeth sylweddol, fel cael gwared â’r term 'ffug arolwg', egluro’r disgwyliadau ynghylch cynllunio gwersi a sicrhau ansawdd, yn arbennig mewn ysgolion cynradd, a symleiddio’r holl gyfathrebu a chanllawiau yn y dyfodol. Byddaf hefyd yn sefydlu proses newydd o fewn yr adran addysg, lle bydd yn rhaid i bob polisi a diwygiad ystyried yr effaith ar lwyth gwaith y gweithlu addysg.
Mae ansawdd system addysg yn dibynnu ar ansawdd ei hathrawon. Rwy'n hynod o falch o’n gweithlu ymroddedig, ac rwy'n gwybod eu bod nhw’n croesawu’r camau rydyn ni’n eu cymryd tuag at system o ddysgu proffesiynol drwy gydol gyrfa. Yn ddiweddarach yr wythnos hon, byddaf yn cyhoeddi'r hawl genedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol. Bydd yn creu pecyn o ddysgu proffesiynol ar gyfer y gweithlu addysg cyfan, fel y gall unrhyw un, ble bynnag maen nhw wedi'u lleoli yng Nghymru, elwa ohono. Bydd hwn yn hawl byw, yn cael ei fireinio wrth iddo ddatblygu. Bydd yn ei gwneud yn haws i ymarferwyr gael gafael ar raglenni dysgu proffesiynol ac yn gosod ein disgwyliadau clir ynglŷn â'r hyn y dylai pob gweithiwr proffesiynol yng Nghymru fod â hawl iddo. Os nad yw'r hawl hwnnw yn ei le ar hyn o bryd, byddwn ni’n gweithio'n gyflym gyda phartneriaid i wella’r hyn sy’n cael ei gynnig.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I've made it clear that we cannot support the well-being of pupils and provide high-quality education unless the workforce feel that they are being supported. That means that workforce well-being must be at the forefront of everything that we do. Tackling workload must be a priority. The managing workload and reducing bureaucracy group, comprising key stakeholders from the education community, has identified and considered significant issues that have an impact on workload. The group is soon to sign off its recommendations, but I'm expecting proposals that will make a significant difference, such as ensuring that the term 'mock inspection' becomes obsolete, clarification around expectations for lesson planning and quality control particularly in primary schools, and ensuring all future communication and guidance is streamlined. I will also be establishing a new process within the education department, where all policies and reforms must consider the implications for workload.
An education system is only as good as the quality of its teachers. I am proud that we have such a dedicated workforce, and I know that they welcome the steps that we're taking towards a system driven by career-long professional learning. Later this week, I will be publishing the new national professional learning entitlement. This will bring together a package of professional learning for the entire education workforce so that anyone, wherever they are based in Wales, can benefit from it. This will be a live entitlement, curated as it evolves. It will make it easier for practitioners to access professional learning programmes, and it will set out our clear expectations on what every professional in Wales should be entitled to. If that entitlement is not currently in place, we will work at pace with partners to improve the offer.
Our national offer must be consistent and of the highest quality. I can therefore announce we will introduce a new validation process to ensure all national professional learning is quality assured and recognised. I am also pleased to inform you that a new cross-regional website has gone live today. The website will provide equitable access to information regarding professional learning provision for practitioners across Wales, together with open access to the Curriculum for Wales professional learning offer across all regions. The site will continue to develop so that it provides universal access to further professional learning opportunities and resources. The new validation process and the new cross-regional website are important steps towards ensuring that we have a consistent, validated, reputable offer that is available to all.
Rhaid i'n cynnig cenedlaethol fod yn gyson ac o'r ansawdd gorau. Gallaf gyhoeddi felly y byddwn yn cyflwyno proses ddilysu newydd er mwyn sicrhau bod yr holl ddysgu proffesiynol cenedlaethol yn cael ei sicrhau o ran ansawdd a'i gydnabod. Mae'n bleser gennyf hefyd roi gwybod i chi fod gwefan draws-ranbarthol newydd wedi mynd yn fyw heddiw. Bydd y wefan yn darparu mynediad teg i wybodaeth ynghylch darpariaeth dysgu proffesiynol ar gyfer ymarferwyr ledled Cymru, ynghyd â mynediad agored i gynnig dysgu proffesiynol Cwricwlwm i Gymru ar draws pob rhanbarth. Bydd y safle'n parhau i ddatblygu fel ei fod yn rhoi mynediad cyffredinol i gyfleoedd ac adnoddau dysgu proffesiynol pellach. Mae'r broses ddilysu newydd a'r wefan draws-ranbarthol newydd yn gamau pwysig tuag at sicrhau bod gennym ni gynnig cyson, wedi'i ddilysu, ag enw da sydd ar gael i bawb.
Recognising the additional burden on education staff, particularly following the pandemic, and to support the professional learning entitlement, I am consulting on extending the provision of an additional in-service training day for the next three academic years, and I would encourage everyone with an interest to respond to the consultation.
To strengthen professional learning and support we have made improvements to statutory induction, following a public consultation in the spring. From this term, we are providing funding for trained mentors to support all newly qualified teachers throughout induction. A national programme of professional learning has also been developed, regardless of whether NQTs are working on a contract or supply basis.
On curriculum implementation, we provided flexibility to secondary schools to commence in either 2022 or 2023. My officials continue to share early plans with teaching unions, addressing their concerns where possible, and in some cases, adjusting plans in response to wider workload considerations. Research on the early experiences of curriculum realisation will begin this term, allowing us to understand what is working well and what lessons we can learn moving forward to help us best support practitioners.
Similarly, I have continued to listen to concerns raised about the pressures facing the workforce to meet the timeline for moving children to the new additional learning needs system. Last spring, I announced an extra year to move the first group of children. With strong commitment across Wales to deliver improved outcomes for children and young people with additional learning needs, we continue to support the sector with £21 million annually over the next two years to boost capacity and implementation support. It is heartening to learn that families are reporting positively on their experiences so far.
The devolution of teachers' pay, terms and conditions presented Wales with an opportunity to forge a new path to support our workforce, and that is what we have done. We have taken a social partnership approach, working with the teaching profession to help provide higher salaries and allowances for both new and experienced teachers when compared, for example, to England. We will work with stakeholders on a comprehensive review of the structure of teachers' pay and conditions, providing further opportunities to develop a more distinct national system, not only improving and enhancing the system, but making it fairer and more transparent.
For too long supply teachers have not felt supported enough. Working with Plaid Cymru, we are taking action to address that. Over the coming months, I will be setting out significant reforms that will look at the system as a whole, and ensure that supply staff are fairly rewarded for the work that they do. Teaching assistants are also an integral part of our education workforce, which is why I have already set out a number of actions that we will take to support them, including addressing their specific workforce issues and professional learning.
As I've said, well-being support is vital, Dirprwy Lywydd. In the spring, I announced increased funding to support the mental health and well-being of the education workforce, with funding of £1.2 million this financial year, rising to £3 million by 2024-25. We continue to fund the charity Education Support, who provide bespoke, tailored support for mental health and well-being to the education workforce. Wider well-being support is also being scoped, working with stakeholders, employers and unions.
Dirprwy Lywydd, as a Government, we remain wholly committed to supporting the education workforce. We have made strong progress over the last year, and I am determined to keep up this momentum so that we continue to support our workforce in helping them to raise standards and aspirations in our classrooms.
Gan gydnabod y baich ychwanegol ar staff addysg, yn enwedig yn dilyn y pandemig, ac i gefnogi'r hawl i ddysgu proffesiynol, rwy'n ymgynghori ar ymestyn y ddarpariaeth o ddiwrnod hyfforddiant ychwanegol mewn swydd ar gyfer y tair blynedd academaidd nesaf, a byddwn yn annog pawb sydd â diddordeb i ymateb i'r ymgynghoriad.
Er mwyn cryfhau dysgu a chefnogaeth broffesiynol rydym wedi gwneud gwelliannau i sefydlu statudol, yn dilyn ymgynghoriad cyhoeddus yn y gwanwyn. O'r tymor hwn, rydym yn darparu cyllid ar gyfer mentoriaid hyfforddedig i gefnogi pob athro sydd newydd gymhwyso trwy gydol eu cyfnod sefydlu. Mae rhaglen genedlaethol o ddysgu proffesiynol hefyd wedi'i datblygu, ni waeth pa un a yw athrawon newydd gymhwyso yn gweithio ar gontract neu ar sail gyflenwi.
O ran gweithredu'r cwricwlwm, roeddem yn darparu hyblygrwydd i ysgolion uwchradd i ddechrau naill ai yn 2022 neu 2023. Mae fy swyddogion yn parhau i rannu cynlluniau cynnar gydag undebau athrawon, gan fynd i'r afael â'u pryderon pan fo modd, ac mewn rhai achosion, addasu cynlluniau mewn ymateb i ystyriaethau ehangach ynglŷn â llwyth gwaith. Bydd ymchwil ar brofiadau cynnar gwireddu'r cwricwlwm yn dechrau'r tymor hwn, gan ein galluogi i ddeall yr hyn sy'n gweithio'n dda a pha wersi y gallwn ni eu dysgu ar gyfer y dyfodol i'n helpu i gefnogi ymarferwyr orau.
Yn yr un modd, rwyf wedi parhau i wrando ar bryderon a godwyd am y pwysau sy'n wynebu'r gweithlu i fodloni'r llinell amser ar gyfer symud plant i'r system anghenion dysgu ychwanegol newydd. Y gwanwyn diwethaf, cyhoeddais flwyddyn ychwanegol i symud y grŵp cyntaf o blant. Gydag ymrwymiad cryf ledled Cymru i sicrhau canlyniadau gwell i blant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol, rydym yn parhau i gefnogi'r sector gyda £21 miliwn bob blwyddyn dros y ddwy flynedd nesaf i hybu cefnogaeth capasiti a gweithredu. Mae'n galonogol dysgu bod teuluoedd yn sôn yn gadarnhaol am eu profiadau hyd yn hyn.
Roedd datganoli cyflogau, telerau ac amodau athrawon yn cyflwyno cyfle i Gymru greu llwybr newydd i gefnogi ein gweithlu, a dyna beth yr ydym ni wedi'i wneud. Rydym ni wedi mabwysiadu dull partneriaeth gymdeithasol, gan weithio gyda'r proffesiwn addysgu i helpu darparu lwfansau a chyflogau uwch i athrawon newydd a phrofiadol o'u cymharu, er enghraifft, â Lloegr. Byddwn ni'n gweithio gyda rhanddeiliaid ar adolygiad cynhwysfawr o strwythur cyflog ac amodau athrawon, gan ddarparu cyfleoedd pellach i ddatblygu system genedlaethol fwy penodol, a fydd nid yn unig yn gwella a mireinio'r system, ond yn ei gwneud yn decach ac yn fwy tryloyw.
Am gyfnod rhy hir nid yw athrawon cyflenwi wedi teimlo eu bod nhw'n cael digon o gefnogaeth. Gan weithio gyda Phlaid Cymru, rydym yn cymryd camau i fynd i'r afael â hynny. Dros y misoedd nesaf, byddaf yn dechrau ar ddiwygiadau sylweddol a fydd yn edrych ar y system gyfan, ac yn sicrhau bod staff cyflenwi yn cael eu gwobrwyo'n deg am y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Mae cynorthwywyr addysgu hefyd yn rhan annatod o'n gweithlu addysg, a dyna pam yr wyf eisoes wedi nodi nifer o gamau y byddwn yn eu cymryd i'w cefnogi, gan gynnwys mynd i'r afael â'u problemau penodol yn y gweithlu a dysgu proffesiynol.
Fel y dywedais, mae cefnogaeth llesiant yn hanfodol, Dirprwy Lywydd. Yn y gwanwyn, cyhoeddais fwy o gyllid i gefnogi iechyd meddwl a llesiant y gweithlu addysg, gyda chyllid o £1.2 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon, yn codi i £3 miliwn erbyn 2024-25. Rydym yn parhau i ariannu'r elusen Cymorth Addysg, sy'n darparu cefnogaeth bwrpasol, wedi'i deilwra ar gyfer iechyd meddwl a llesiant i'r gweithlu addysg. Mae cefnogaeth llesiant ehangach hefyd yn cael ei chwmpasu, gan weithio gyda rhanddeiliaid, cyflogwyr ac undebau.
Dirprwy Lywydd, rydym ni, y Llywodraeth, yn parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i gefnogi'r gweithlu addysg. Rydym wedi gwneud cynnydd cadarn dros y flwyddyn ddiwethaf, ac rwy'n benderfynol o gadw'r momentwm hwn fel ein bod yn parhau i gefnogi ein gweithlu i'w helpu i godi safonau a dyheadau yn ein hystafelloedd dosbarth.
Can I thank the Minister for his statement today? I think much of it is to be welcomed. But I think it would be remiss of me not to say that, at the beginning of your statement, you mention that workforce well-being must be at the forefront of all that we do, and yet, since 2011, we've seen 7,000 more pupils enter the classroom and 4,000 fewer teachers to teach them. And that teacher shortage is even more stark in the Welsh language education sector. And while that's in no way a reflection on the dedication and hard work of the profession that we've seen over that time, by consistently failing to recruit enough teachers in Wales, it's the Welsh Government that continues to let down that workforce. Surely, a way to let the workforce feel valued and motivated is to recruit more teachers, lessen the burden on their workload, which would ensure that teachers remain in the profession and we can attract the best from all corners of the country. Minister, can you outline what steps your department is taking to help with some of those pressures?
Another way we can get teachers and teaching assistants to feel valued is through their pay. So, Minister, can you provide an update on these reviews, particularly the one around teaching assistants' pay and conditions? As a former teaching assistant myself, and with a number of friends still in the profession, I know first-hand that a number of TAs go above and beyond their contracted duties for the benefit of their pupils and their school, and it would be useful for them to get the clarity that they deserve from that review.
The shift towards a system driven by career-long professional learning is one to be welcomed, and I look forward to seeing the new national professional learning entitlement. Could you just confirm that, where you say you'll work at pace with partners to improve the offer, professionals will not be disadvantaged depending on the school or local authority that they will be teaching in, and that this will be a consistent offer of professional development across Wales? Also, how will we know that this is having an impact on the profession? How will success be measured? And how will teachers, teaching assistants and pupils benefit from that? What clear guidelines will you be setting out for those groups, to ensure that we don't have a postcode lottery of access to that professional development?
I also welcome the fact that you've acknowledged the additional burden on educational staff, and the mental health and well-being of the workforce must be at the forefront of our minds when we consider that support for the professions. Therefore, in light of the consultation on an additional INSET day for teachers for the next three years, could you confirm when the profession should expect a final announcement on that? And given the additional burdens placed on educational staff that you mentioned, is one additional INSET day really going to be a substantial help to enable teachers and staff to catch up on the professional development required that you mention?
On NQTs, the national programme is again to be welcomed. But I wonder if the Minister had considered a potential buddy programme with more experienced staff, to help support them, helping them with their professional development and creating clear pathways for their career.
To touch on supply teachers, I welcome the acknowledgement that supply teachers are not supported enough, and I know that the profession would welcome swift action on that. So, could the Minister give an idea of what those reforms will look like, as the industry are looking for a degree of certainty to help keep people within the profession? Finally, on agency staff, they're often some of the worst affected staff members when it comes to work conditions.
I do think we need to set up a clear pathway for teaching assistants to learn and enhance professional development, so that we can get more teaching assistants to become teachers, as, often, it's those teaching assistants that are doing much of the job of a teacher in the first place, with little or no reward for it. Therefore, some action on ensuring that we attract people from all backgrounds into the profession, to ensure that not only teachers, but pupils and the sector as a whole benefit from some of those changes. So, finally, what action are you taking to simplify the pathway for teaching assistants to become teachers in their own right? Thank you.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw? Rwy'n credu bod llawer ohono i'w groesawu. Ond rwy'n credu y byddai'n esgeulus ohonof i beidio â dweud, ar ddechrau eich datganiad, eich bod yn sôn bod yn rhaid i lesiant y gweithlu gael lle amlwg ym mhopeth a wnawn, ac eto, ers 2011, rydym ni wedi gweld 7,000 yn fwy o ddisgyblion yn dod i'r ystafell ddosbarth a 4,000 yn llai o athrawon i'w dysgu. A bod prinder athrawon hyd yn oed yn fwy amlwg yn y sector addysg Gymraeg. Ac er nad yw hynny'n sen o gwbl ar ymroddiad a gwaith caled y proffesiwn yr ydym ni wedi'i weld dros yr amser hwnnw, trwy fethu â recriwtio digon o athrawon yng Nghymru yn gyson, Llywodraeth Cymru sy'n parhau i siomi'r gweithlu hwnnw. Heb os nac oni bai y ffordd o adael i'r gweithlu deimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi a'u hysgogi yw recriwtio mwy o athrawon, lleihau'r baich o ran eu llwyth gwaith, a fyddai'n sicrhau bod athrawon yn aros yn y proffesiwn ac y gallwn ni ddenu'r gorau o bob cornel o'r wlad. Gweinidog, a wnewch chi amlinellu beth mae eich adran yn ei wneud i helpu gyda pheth o'r pwysau hynny?
Ffordd arall y gallwn ni gael athrawon a chynorthwywyr addysgu i deimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi yw trwy eu cyflog. Felly, Gweinidog, allwch chi roi diweddariad ar yr adolygiadau hyn, yn enwedig yr un ynghylch tâl ac amodau cynorthwywyr addysgu? Fel cyn-gynorthwyydd dysgu fy hun, a gyda nifer o ffrindiau'n dal yn y proffesiwn, rwy'n gwybod o lygad y ffynnon fod nifer o gynorthwywyr addysgu yn mynd uwchlaw a thu hwnt i'w dyletswyddau contract er lles eu disgyblion a'u hysgol, a byddai'n ddefnyddiol iddynt gael yr eglurder y maent yn ei haeddu o'r adolygiad hwnnw.
Mae'r newid tuag at system sy'n cael ei gyrru gan ddysgu proffesiynol gydol gyrfa yn un i'w groesawu, ac rwy'n edrych ymlaen at weld yr hawl genedlaethol newydd ar gyfer dysgu proffesiynol. Allech chi gadarnhau, pan ydych chi'n dweud y byddwch yn gweithio'n gyflym gyda phartneriaid i wella'r cynnig, na fydd pobl broffesiynol o dan anfantais yn dibynnu ar yr ysgol neu'r awdurdod lleol y byddant yn addysgu ynddo, ac y bydd hwn yn gynnig cyson o ddatblygiad proffesiynol ledled Cymru? Hefyd, sut fyddwn ni'n gwybod bod hyn yn cael effaith ar y proffesiwn? Sut bydd llwyddiant yn cael ei fesur? A sut fydd athrawon, cynorthwywyr addysgu a disgyblion yn cael budd o hynny? Pa ganllawiau clir fyddwch chi'n eu nodi ar gyfer y grwpiau hynny, er mwyn sicrhau nad oes gennym ni loteri cod post o fynediad at y datblygiad proffesiynol hwnnw?
Rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith eich bod wedi cydnabod y baich ychwanegol ar staff addysgol, ac mae'n rhaid i iechyd meddwl a llesiant y gweithlu fod ar flaen ein meddyliau pan ystyriwn y gefnogaeth honno i'r proffesiynau. Felly, yn sgil yr ymgynghoriad ar ddiwrnod hyfforddiant mewn swydd ychwanegol i athrawon am y tair blynedd nesaf, a wnewch chi gadarnhau pryd y dylai'r proffesiwn ddisgwyl cyhoeddiad terfynol ar hynny? Ac o ystyried y beichiau ychwanegol a roddir ar staff addysgol y sonioch chi amdanyn nhw, a yw un diwrnod hyfforddiant mewn swydd ychwanegol wir yn mynd i fod yn help sylweddol i alluogi athrawon a staff i ddal i fyny o ran y datblygiad proffesiynol angenrheidiol yr ydych chi'n sôn amdano?
O ran athrawon newydd gymhwyso, mae'r rhaglen genedlaethol unwaith eto i'w chroesawu. Ond tybed a oedd y Gweinidog wedi ystyried rhaglen gyfeillio bosib gyda staff mwy profiadol, i helpu eu cefnogi, eu helpu gyda'u datblygiad proffesiynol a chreu llwybrau clir ar gyfer eu gyrfa.
I grybwyll athrawon cyflenwi, rwy'n croesawu'r gydnabyddiaeth nad yw athrawon cyflenwi yn cael eu cefnogi ddigon, ac rwy'n gwybod y byddai'r proffesiwn yn croesawu gweithredu cyflym ar hynny. Felly, a wnaiff y Gweinidog roi syniad o sut olwg fydd ar y diwygiadau hynny, gan fod y diwydiant yn chwilio am rywfaint o sicrwydd i helpu i gadw pobl o fewn y proffesiwn? Yn olaf, o ran staff asiantaeth, maen nhw'n aml yn rhai o'r aelodau staff yr effeithir fwyaf arnyn nhw yng nghyswllt amodau gwaith.
Rwy'n credu bod angen i ni sefydlu llwybr clir ar gyfer cynorthwywyr addysgu i ddysgu a gwella datblygiad proffesiynol, fel y gallwn ni gael mwy o gynorthwywyr addysgu i ddod yn athrawon, oherwydd, yn aml, y cynorthwywyr addysgu hynny sy'n gwneud llawer o waith athro neu athrawes yn y lle cyntaf, heb fawr o wobr am hynny. Felly, rhywfaint o weithredu ar sicrhau ein bod yn denu pobl o bob cefndir i'r proffesiwn, er mwyn sicrhau nad athrawon yn unig, ond bod y disgyblion a'r sector yn gyffredinol yn cael budd o rai o'r newidiadau hynny. Felly, yn olaf, beth ydych chi'n ei wneud i symleiddio'r llwybr ar gyfer cynorthwywyr addysgu i ddod yn athrawon yn eu rhinwedd eu hunain? Diolch.
I thank the Member for that range of questions. He will be aware of the increase in the number of teachers applying to ITE in recent years, and I'm sure he will be welcoming that. He will also be aware of the work we are doing to promote teaching as an attractive profession. We spend perhaps quite a lot of time in the Chamber discussing the challenges, but, in my experience, and I'm sure in his experience, teachers in classrooms will tell you about the fantastic experience they have as teachers, and the joy—. He will have had personal experience of that, given his previous career. And I think there's more that we can do to make sure that people also recognise the wonderful opportunities that teaching brings to shape the lives of young people and improve their life chances, which is the key motivator, in my experience, of people who take up teaching as a profession. We also have a package of incentives, which he will be aware of, which evidence suggests is bearing fruit in terms of recruitment, in particular into areas where it's been challenging to recruit into some subject areas.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau amrywiol yna. Bydd yn ymwybodol o'r cynnydd yn nifer yr athrawon sy'n ymgeisio i fod yn rhan o'r rhaglen Addysg Gychwynnol Athrawon dros y blynyddoedd diwethaf, ac rwy'n siŵr y bydd yn croesawu hynny. Bydd hefyd yn ymwybodol o'r gwaith yr ydym yn ei wneud i hybu addysgu fel proffesiwn deniadol. Rydym ni'n treulio cryn dipyn o amser efallai yn y Siambr yn trafod yr heriau, ond, yn fy mhrofiad i, ac rwy'n siŵr yn ei brofiad o, bydd athrawon mewn ystafelloedd dosbarth yn dweud wrthych am y profiad gwych sydd ganddyn nhw fel athrawon, a'r llawenydd—. Bydd wedi cael profiad personol o hynny, o ystyried ei yrfa flaenorol. Ac rwy'n credu bod mwy y gallwn ei wneud i sicrhau bod pobl hefyd yn cydnabod y cyfleoedd gwych y mae addysgu yn eu cynnig i lywio bywydau pobl ifanc a gwella eu cyfleoedd bywyd, sef yr ysgogiad allweddol, yn fy mhrofiad i, i bobl sy'n ymgymryd ag addysgu fel proffesiwn. Mae gennym ni hefyd becyn o gymhellion, y bydd yn ymwybodol ohonyn nhw, y mae tystiolaeth yn awgrymu ei fod yn dwyn ffrwyth o ran recriwtio, yn enwedig i feysydd lle mae wedi bod yn heriol recriwtio i rai meysydd pwnc.
On the point about managing workload, we have had for some time a process that has engaged teachers, teaching unions, Government and other partners and stakeholders in the education system to look at what we can do to remove those elements of workload that may have built up over time and to apply a fresh lens to them to say, 'Are they absolutely necessary? Do they add the value that justifies the level of commitment and hours that teachers and teaching staff will broadly have to put in to responding to those?' So, that work has—you know, it is challenging work. These things aren't randomly designed, they're generally designed for good reasons, but perhaps periodically we need to refresh that, look again at them. So, that work has been going on for some time, and I'm expecting to get advice very shortly about some specific actions that we've been working on with the profession to reduce workload. So, I'll be able to bring forward a statement, I hope, in the not-too-distant future that will give a bit more meat on the bone in relation to that.
He asked a number of points in relation to teaching assistants, and I want to echo his appreciation for the work that they do. He has personal experience of that, as he says. We have a pathway for professional learning for teachers, for teaching assistants. The national professional learning entitlement will also extend to teaching assistants. As he will know from the statement I made earlier this year, we've been undertaking work in relation to the standardisation of roles and the guidance in relation to deployment, advice to governing bodies and so on. I recommend he casts an eye over that statement, which will explain to him the steps that we are taking to support our teaching assistants.
In relation to the national professional entitlement, he will have heard me say in the statement that the whole point of it is to be a national entitlement. The clue is in the name. So, the website that is being launched today provides access to teachers in any part of Wales to the professional learning offer of consortia in any part of Wales. So, it's no longer limited to the particular consortium in which that individual teacher happens to practice. So, that information is now available on a national basis for the reason that he was asking about in his question, and we will be evaluating the effectiveness of the professional learning, the offer. We are in a constant process of evaluation in relation to professional learning because there is so much happening in the system at the moment. But, I can assure him that that will be part of our work there.
He asked for clarity about when a decision would be announced on the INSET day. Adding an additional INSET day requires regulations, and that requires consultation. We've minimised the consultation period consistent with what we feel is the appropriate time to give people an opportunity to respond. The consultation closes on 28 October, so I hope to be able to make a statement pretty shortly after that, so that schools will have the clarity that I know we all want to see. But, it's an inescapable part of the process, as I know that he will understand.
He asked about buddying. Mentoring is, as you will have heard from my statement, a key part of our offer for early years practitioners, so I hope that will have given him some assurance.
O ran y sylw am reoli llwyth gwaith, bu gennym ni broses ers tro sydd wedi ennyn diddordeb athrawon, undebau athrawon, y Llywodraeth a phartneriaid eraill a rhanddeiliaid yn y system addysg i edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i ddileu'r elfennau hynny o lwyth gwaith a allai fod wedi cronni dros amser ac i edrych arnyn nhw mewn golau newydd gan ddweud, 'Ydyn nhw'n hollol angenrheidiol? Ydyn nhw'n ychwanegu'r gwerth sy'n cyfiawnhau maint yr ymrwymiad a'r oriau y bydd yn rhaid i athrawon a staff addysgu eu gweithio yn fras i ymateb i'r rheiny?' Felly, mae'r gwaith hwnnw—wyddoch chi, mae'n waith heriol. Nid yw'r pethau hyn wedi'u cynllunio ar hap, maen nhw wedi'u cynllunio'n gyffredinol am resymau da, ond efallai o bryd i'w gilydd mae angen i ni edrych o'r newydd ar hynny, bwrw golwg eto arnyn nhw. Felly, bu'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo ers tro, ac rwy'n disgwyl cael cyngor yn fuan iawn am rai pethau penodol yr ydym ni wedi bod yn gweithio arnyn nhw gyda'r proffesiwn i leihau llwyth gwaith. Felly, byddaf yn gallu cyflwyno datganiad, gobeithio, yn y dyfodol agos a fydd yn rhoi ychydig mwy o gig ar yr asgwrn mewn cysylltiad â hynny.
Gofynnodd sawl peth mewn perthynas â chynorthwywyr addysgu, ac fe hoffwn i adleisio ei werthfawrogiad o'r gwaith maen nhw'n ei wneud. Mae ganddo brofiad personol o hynny, fel y dywed. Mae gennym ni lwybr ar gyfer dysgu proffesiynol i athrawon, ar gyfer cynorthwywyr addysgu. Bydd yr hawl genedlaethol ar gyfer dysgu proffesiynol hefyd yn ymestyn i gynorthwywyr addysgu. Fel y bydd yn gwybod o'r datganiad a wnes i yn gynharach eleni, buom yn gwneud gwaith o ran safoni swyddogaethau a'r canllawiau mewn cysylltiad â defnyddio cynorthwywyr addysgu, cyngor i gyrff llywodraethu ac ati. Rwy'n argymell ei fod yn bwrw golwg dros y datganiad hwnnw, a fydd yn egluro iddo'r hyn yr ydym ni'n ei wneud i gefnogi ein cynorthwywyr addysgu.
O ran yr hawl genedlaethol broffesiynol, bydd wedi fy nghlywed yn dweud yn y datganiad mai holl ddiben honno yw ei bod yn hawl genedlaethol. Mae'r cliw yn yr enw. Felly, mae'r wefan sy'n cael ei lansio heddiw yn rhoi mynediad i athrawon mewn unrhyw ran o Gymru i'r cynnig dysgu proffesiynol o gonsortia mewn unrhyw ran o Gymru. Felly, nid yw bellach wedi'i gyfyngu i'r consortiwm penodol lle mae'r athro neu'r athrawes unigol yn digwydd bod yn dysgu. Felly, mae'r wybodaeth honno bellach ar gael yn genedlaethol oherwydd y rheswm yr oedd yn holi yn ei gylch yn ei gwestiwn, a byddwn yn gwerthuso effeithiolrwydd y dysgu proffesiynol, y cynnig. Rydym ni wrthi'n gyson yn gwerthuso mewn cysylltiad â dysgu proffesiynol gan fod cymaint yn digwydd yn y system ar hyn o bryd. Ond, gallaf ei sicrhau y bydd hynny'n rhan o'n gwaith yn hynny o beth.
Gofynnodd am eglurder ynglŷn â phryd y cai penderfyniad ei gyhoeddi ynghylch y diwrnod hyfforddiant mewn swydd. Mae ychwanegu diwrnod hyfforddiant mewn swydd ychwanegol yn gofyn am reoliadau, ac mae hynny'n gofyn am ymgynghori. Rydym ni wedi lleihau'r cyfnod ymgynghori sy'n gyson â'r hyn yr ydym ni'n teimlo yw'r amser priodol i roi cyfle i bobl ymateb. Bydd yr ymgynghoriad yn dod i ben ar 28 Hydref, felly rwy'n gobeithio gallu gwneud datganiad yn eithaf buan ar ôl hynny, fel y bydd gan ysgolion yr eglurder y gwn i ein bod i gyd eisiau ei weld. Ond, mae'n rhan anhepgor o'r broses, fel y gwn i y bydd yn deall.
Gofynnodd am gyfeillio. Mae mentora, fel y byddwch wedi clywed o fy natganiad, yn rhan allweddol o'n cynnig ar gyfer ymarferwyr blynyddoedd cynnar, felly rwy'n gobeithio y bydd hynny wedi rhoi rhywfaint o sicrwydd iddo.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw. Da oedd clywed yn glir ar ddechrau eich datganiad fod lles y gweithlu yn ystyriaeth flaenllaw ym mhopeth, a dwi'n ategu'r sylwadau hynny o ran y pwysigrwydd.
Fel amryw o Aelodau eraill, mynychais ddigwyddiad dros ginio yma y Senedd ar gyfer lansiad y canllaw byr, 'Mynd i’r afael â thlodi plant gyda'n gilydd', gan Undeb Addysg Cenedlaethol Cymru a'r Grŵp Gweithredu ar Dlodi Plant, a chlywed tystiolaeth hynod o bwerus ynglŷn ag effaith yr argyfwng costau byw, nid yn unig ar blant a phobl ifanc, ond hefyd y gweithlu. Mae’r straen ychwanegol ar athrawon o ran cefnogi dysgwyr a’u teuluoedd yn rhywbeth sy’n bwysig i ni ei hystyried, a hoffwn ofyn heddiw pa gamau pellach sydd yn cael eu cymryd gan y Llywodraeth i sicrhau mwy o gefnogaeth i’r gweithlu addysg o ran hyn. Ategwyd effaith hyn ar staff gan arolwg yr undeb athrawon, a ganfu bod 58 y cant o athrawon wedi dweud eu bod wedi rhoi bwyd neu ddillad i’w disgyblion, bod chwech ymhob 10 wedi cael cymorth asiantaethau allanol i deuluoedd, a bod 35 y cant wedi cefnogi teulu disgybl i gael mynediad at fanc bwyd.
Clywsom gan y dysgwyr yn y digwyddiad heddiw hefyd yn glir sut y maent yn ystyried cost trafnidiaeth ysgol yn rhwystr i bobl fod yn cyrraedd yr ysgol. Gydag ysgolion yn cael eu mesur ar bresenoldeb, a phwysau ar athrawon i gyrraedd targedau o ran presenoldeb, yn sicr, mae hyn yn her. Rydych chi'n gwybod eu bod nhw'n cael eu mesur o ran presenoldeb hefyd efo disgyblion, ac mae hynny yn rhywbeth mae prifathrawon yn gweithio'n galed arno fo, oherwydd ein bod ni i gyd yn gwybod pwysigrwydd cael plant yn yr ysgol. Ond mae hynny'n her ychwanegol, pan fo'n rhaid argyhoeddi teuluoedd o bwysigrwydd hynny a'u cefnogi nhw i allu fforddio cyrraedd yr ysgol.
Ond rhaid hefyd cofio bod y gweithlu nid yn unig yn cefnogi pobl sydd wedi'u heffeithio gan yr argyfwng costau byw, ond eu bod hefyd yn wynebu eu heriau eu hunain, gyda phris tanwydd, er enghraifft, wedi cynyddu, gan olygu bod teithio i'r gwaith yn ddrutach, heb sôn am gynnydd mewn costau eraill mae pawb ohonom yn eu hwynebu. Yn bellach, a chithau wedi sôn am bwysigrwydd cynorthwywyr addysgu, rhaid hefyd cydnabod eu bod nhw’n benodol yn cael eu heffeithio gan yr argyfwng costau byw. Mae llu o brifathrawon wedi rhannu gyda mi eu bod wedi sefydlu banciau bwyd mewn ysgolion, nid yn unig i gefnogi dysgwyr a’u teuluoedd ond hefyd staff. Pa waith, felly, sy’n cael ei wneud gan y Llywodraeth i ddeall effaith yr argyfwng costau byw ar y gweithlu addysg yn ei gyfanrwydd?
Fel y crybwyllais wythnos diwethaf yn ystod y sesiwn gwestiynu, mae'r Alban wedi dechrau lleoli cynghorwyr arbenigol mewn ysgolion er mwyn darparu cymorth a sicrhau bod pawb yn gwybod sut mae derbyn y gefnogaeth ariannol sydd ar gael iddynt, boed hwy’n ddisgyblion neu'n staff neu'n rhan o'r gymuned ehangach. Ar y funud, mae'r bwrdwn hwn i'w weld yn disgyn ar athrawon a phrifathrawon. Felly, ydych chi wedi cael cyfle i ystyried yn bellach manteision ceisio efelychu cynllun fel yr Alban yma yng Nghymru? Oherwydd, fel rydych chi wedi sôn yn eich datganiad, mae yna fwrdwn ar athrawon rhwng y cwricwlwm newydd, anghenion dysgu ychwanegol ac ati. Mae'r argyfwng costau byw yn amlwg yn elfen arall o hynny, a byddwn i yn gwerthfawrogi mwy o wybodaeth os gwelwch yn dda.
Thank you, Minister, for today's statement. It was good to hear clearly at the beginning of your statement that the welfare of the workforce is a leading consideration in everything, and I echo those sentiments in terms of its importance.
Like several other Members, I attended a lunch-time event here in the Senedd for the launch of the short guide, 'Tackling child poverty together', by the National Education Union of Wales and Child Poverty Action Group, and heard very powerful evidence about the impact of the cost-of-living crisis, not only on children and young people, but also the workforce. The additional stress on teachers in terms of supporting learners and their families is an important matter for us to consider, and I would like to ask today what further steps are being taken by the Government to ensure more support for the education workforce in this regard. The impact of this on staff was supported by the teachers' union survey, which found that 58 per cent of teachers said that they had given food or clothes to pupils, that six in every 10 had sought support from external agencies for families, and that 35 per cent have supported a pupil's family to gain access to a food bank.
We heard clearly from learners at today's event how they consider the cost of transport to be a barrier to people getting to school. With schools being measured on attendance, and pressure on teachers to reach targets in terms of attendance, this is, certainly, a challenge. You know they are being measured in terms of attendance with pupils, and that's something that headteachers are working towards, because we know the importance of having children in school. But that is an additional challenge, when we need to convince families of the importance of that and support them to be able to afford to reach the school.
But we also must also remember that the workforce not only supports people who have been affected by the cost of living crisis, but that they also face challenges themselves, with the price of fuel, for example, having increased, meaning that traveling to work is more expensive, not to mention an increase in other costs that all of us face. Furthermore, and you've already mentioned the importance of teaching assistants, we must also recognise that they are specifically affected by the cost-of-living crisis. A host of headteachers have shared with me that they have set up food banks in schools, not only to support learners and their families but also staff. What work is being done, therefore, by the Government to understand the impact of the cost-of-living crisis on the education workforce as a whole?
As I mentioned last week during questions, Scotland has started to place advisers in schools in order to provide support and ensure that everyone knows how to receive the financial support that's available for them, whether they are pupils or staff or part of the broader community. At the moment, this burden seems to fall entirely on teachers and headteachers. Have you had an opportunity to consider further the benefits of trying to emulate a scheme like Scotland's here in Wales? Because, as you've mentioned in your statement, there is a burden on teachers in terms of the new curriculum and ALN. The cost-of-living crisis is obviously another element of that, and I'd appreciate more information on that.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau pellach hynny. Roeddwn i hefyd yn yr achlysur yn gynharach heddiw, ac yn gwrando ar dystiolaeth gan athro, sydd, fel mae'n digwydd, yn fy etholaeth i, yn sôn am ei phrofiad hi o fod mewn dosbarth ac yn darparu'r gefnogaeth ehangach hynny, a'r galw sydd arni i wneud hynny oherwydd y sefyllfa mae amryw o deuluoedd yn ei hwynebu. Mae hynny, yn sicr, yn rhywbeth sy'n digwydd mewn mannau eraill hefyd, yn amlwg.
O ran ein gwaith ni fel Llywodraeth, yr hyn rŷn ni'n ceisio ei wneud yw sicrhau ein bod ni'n darparu cefnogaeth er mwyn lleihau'r tebygolrwydd o hynny'n digwydd, efallai drwy gefnogaeth i deuluoedd sydd angen y fwyaf o gefnogaeth, er enghraifft, â chostau byw, o ran gwisg ysgol, o ran digwyddiadau yn yr ysgol, ond hefyd, fel bydd hi'n gwybod, y gwaith rŷn ni'n ei wneud ar y cyd gyda Phlaid Cymru o ran ymestyn prydau bwyd. Felly, mae amryw o bethau i wneud gyda'r nod o leihau'r pwysau ar y teuluoedd hynny sy'n ei chael hi anoddaf. Ond, mewn sefyllfa fel rŷn ni'n gweld ar hyn o bryd, â'r pwysau cymdeithasol ehangach ar deuluoedd, mae'r sefyllfa, fel oedd yn cael ei disgrifio i ni heddiw, yn un drist iawn. Ac, felly, yr hyn rŷn ni'n ei wneud yw sicrhau ein bod ni'n darparu'r gefnogaeth gallwn ni i'r teuluoedd sydd angen hynny fwyaf.
O ran targedau presenoldeb, does dim targedau statudol ar hyn o bryd, am y rheswm mae hi'n sôn amdano, o ran pwysau ar ysgolion. Ond mae hefyd yn bwysig ein bod ni'n cefnogi ein hathrawon i sicrhau bod disgyblion yn dod nôl. Rydyn ni'n gwybod dros y cyfnod COVID bod hynny wedi bod yn heriol i amryw o ysgolion. Rydym wedi darparu cyllid penodol i sicrhau ein bod ni'n cefnogi ysgolion sydd angen y gefnogaeth honno i ailgydio cysylltiad â theuluoedd lle mae'r plant yn aros gartref. Felly, rŷn ni'n ceisio gwneud ein gorau i gefnogi athrawon i sicrhau bod hynny'n digwydd, yn hytrach, ar hyn o bryd, na gosod targedau statudol. Ond, wrth gwrs, mae'n iawn bod ysgolion yn edrych ar hynny. Mae'n nod o'r system ysgol bod ein plant ni yn yr ystafell ddosbarth, felly mae hynny'n waith teilwng mae'n hathrawon ni yn ei wneud.
Y pwynt olaf wnaeth hi sôn amdano oedd y cynorthwywyr. Rwyf wedi ateb rhywfaint o hynny, efallai, yn y cwestiwn gan Tom Giffard. Roeddwn i mewn cyfarfod ddoe, a chyfarfod bore yma hefyd, gyda'r pwyllgor partneriaeth gymdeithasol ynglŷn ag ysgolion, oedd yn cwrdd y bore yma, yn trafod pwysau ar staff ysgol hefyd yn sgil yr argyfwng costau byw. Felly, i'r teuluoedd, ond hefyd i'r athrawon a'r cynorthwywyr, mae pwysau penodol. Roedd hyn hefyd yn thema mewn cyfarfod roeddwn i ynddo fe ddoe, yr oedd yr Education Policy Institute wedi trefnu, i glywed beth oedd yn digwydd mewn rhannau eraill ym Mhrydain, ac mae'n ddarlun sydd yn digwydd mewn mannau eraill hefyd. Felly, mae'n flaenoriaeth i ni sicrhau ein bod ni'n gwella telerau staff cynorthwyol. Mae gyda ni rhywfaint o bwerau; mae eraill o'r pwerau gydag awdurdodau lleol. Mae lot o waith gyda ni i'w wneud er mwyn sicrhau ein bod ni'n gwella sefyllfa cynorthwywyr. Rŷn ni wedi dechrau ar y gwaith yna; mae'n mynd yn iawn, ond mae lot mwy i'w wneud.
I thank the Member for those further questions. I also attended the event earlier today, and listened to the evidence from a teacher, who happens to be from my own constituency, discussing her experience of being in school and providing that broader support, which is required because of the situation faced by many families. That's certainly something that's happening elsewhere too.
In terms of our work as a Government, what we are endeavouring to do is that we provide support in order to reduce the likelihood of that happening, perhaps through providing support to those families who are most in need of support, for example, in terms of cost of living, in terms of school uniform and events at school, but also, a she will be aware, the work that we are doing along with Plaid Cymru in terms of extending free school meals. So, there are a number of things that we are doing with the intention of reducing the pressures on those families who are having most difficulty. But in a situation such as the one that we see now, with the broader social pressures on families, the situation, as was described to us earlier today, is very sad indeed. So, what we're doing is ensuring that we're providing all the support that we possibly can to the families who need that most.
In terms of attendance targets, there are no statutory targets at the moment, for the reasons that she outlined, in terms of the pressures currently on schools. But it's also important that we do support our teachers in ensuring that pupils do return. We know that over COVID that's been very challenging for many schools. We've provided specific funding to ensure that we can support schools that need that support to remake connections with families, where perhaps children aren't attending school. So we're doing our best to support teachers to ensure that that happens, rather than putting in place statutory targets at the moment. But it is right that schools do look at that. It's an aim of the education system to have our children in the classroom, so that is important work that teachers are doing.
In terms of her final point, in terms of teaching assistants, I perhaps responded to some of that in answering Tom Giffard. I attended a meeting yesterday and this morning with the schools social partnership council discussing the pressures on school staff, in light of the cost-of-living crisis. So, it's an issue for families, as well as teachers and TAs. This was a theme of a meeting that I attended yesterday that the EPI had arranged to hear what's happening elsewhere in the UK, and it's a debate that's being had elsewhere too. So, it's priority to ensure that we enhance the terms of TAs. We do have some of the powers, but other powers rest with local authorities and there’s a lot of work to be done in order to ensure that we do improve the situation in this area. We’ve started that work; it’s going relatively well, but there’s more to be done.
Ac yn olaf, Jayne Bryant.
Finally, Jayne Bryant.
Diolch, Deputy Llywydd. I fully welcome your statement this afternoon, Minister, and your personal commitment to supporting the education workforce.
We expect so much of teachers and school staff; their roles extend to being so much more than educators and we know they go above and beyond what is expected of them. This often extends outside their working day, and so many continue to support students and families in their own time. They help with community events and they’re asked to support the police; often being at the forefront, they can be in the firing line for many unpopular decisions outside of their own control, and they really can feel the brunt of opinion on social media.
The work that they provide is invaluable to our children and young people in Wales and they really should have the best support possible. Some of those that provide vital support are the teaching assistants and the learning support assistants, as you touched on earlier. I know a current review is in place to look at ways we can incentivise more people to join and remain in these professions, and I’d urge the Minister to do everything that he can to provide that help. These roles are crucial and they require dedication and a huge amount of patience and commitment. They again go above and beyond their responsibilities.
I’d just like to ask what work is being done to support those teachers and teaching assistants perhaps later on in their careers, or those who are approaching retirement, and how we’re looking to support those, perhaps if they want to stay in the workforce a bit more flexibly than they have done, and also to use their incredible skills and experience that they can pass on to others who are new to the role, because they are really, really important.
Finally, we know that the UK Tory Government is really determined to prioritise bankers’ bonuses rather than properly funding our public services. What more can the Welsh Government do to show our education workforce that we value their skills, dedication and professionalism?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu eich datganiad y prynhawn yma, Gweinidog, a'ch ymrwymiad personol i gefnogi'r gweithlu addysg yn llawn.
Rydym yn disgwyl cymaint gan athrawon a staff ysgolion; mae eu swyddi'n ymestyn i fod yn gymaint mwy nag addysgwyr ac rydym yn gwybod eu bod yn mynd uwchlaw a thu hwnt i'r hyn sy'n ddisgwyliedig ohonyn nhw. Mae hyn yn aml yn ymestyn y tu allan i'w diwrnod gwaith, ac felly mae llawer yn parhau i gefnogi myfyrwyr a theuluoedd yn eu hamser eu hunain. Maen nhw'n helpu gyda digwyddiadau cymunedol a gofynnir iddyn nhw gefnogi'r heddlu; yn aml ar flaen y gad, gallant fod yn gocyn hitio ar gyfer llawer o benderfyniadau amhoblogaidd y tu allan i'w rheolaeth eu hunain, a gallant wir deimlo miniogrwydd barn ar y cyfryngau cymdeithasol.
Mae'r gwaith y maen nhw'n ei ddarparu yn amhrisiadwy i'n plant a'n pobl ifanc yng Nghymru ac fe ddylen nhw mewn gwirionedd gael y gefnogaeth orau bosibl. Rhai o'r rhai hynny sy'n darparu cefnogaeth hanfodol yw'r cynorthwywyr addysgu a'r cynorthwywyr cymorth dysgu, y bu i chi eu crybwyll yn gynharach. Rwy'n gwybod bod adolygiad cyfredol ar y gweill i edrych ar ffyrdd y gallwn ni gymell mwy o bobl i ymuno ac aros yn y proffesiynau hyn, a byddwn yn annog y Gweinidog i wneud popeth o fewn ei allu i ddarparu'r cymorth hwnnw. Mae'r swyddogaethau hyn yn hanfodol ac mae angen ymroddiad a llawer iawn o amynedd ac ymrwymiad i'w cyflawni.
Maen nhw eto'n mynd uwchlaw a thu hwnt i'w cyfrifoldebau. Hoffwn ofyn pa waith sy'n cael ei wneud i gefnogi'r athrawon hynny a'r cynorthwywyr addysgu efallai yn nes ymlaen yn eu gyrfaoedd, neu'r rhai sy'n agosáu at ymddeol, a sut yr ydym yn bwriadu cefnogi'r rheini, efallai os ydyn nhw eisiau aros yn y gweithlu ychydig yn fwy hyblyg nag y maen nhw wedi'i wneud, a hefyd i ddefnyddio eu sgiliau a'u profiad anhygoel y gallan nhw eu trosglwyddo i eraill sy'n newydd i'r gwaith, oherwydd maen nhw'n bwysig iawn, iawn.
Yn olaf, rydym yn gwybod bod Llywodraeth Dorïaidd y DU yn benderfynol iawn o flaenoriaethu taliadau bonws bancwyr yn hytrach nag ariannu ein gwasanaethau cyhoeddus yn iawn. Beth yn fwy gall Llywodraeth Cymru ei wneud i ddangos i'n gweithlu addysg ein bod yn gwerthfawrogi eu sgiliau, eu hymroddiad a'u proffesiynoldeb?
We do value their skills, their dedication and their professionalism. The contribution of teachers to the well-being of our young people and the well-being of our nation is immense. The amazing work they do to shape young lives and make sure that every single young person has the best start in life, the best opportunity to fulfil their potential, is extraordinary. I will take any opportunity to pay tribute to them for the fantastic work that they do.
In relation to the support that we provide for teaching assistants, there have been a number of work streams under way since the statement that I made earlier in the year, and some of those work streams have been led by teaching assistants themselves. For example, in relation to the work under way to look at the standardisation of job roles, which is very varied in different authorities across Wales, the initial stage of that, which is already under way, is being led by teaching assistants looking at job specifications. The next stage then will be working with local government partners.
The advice that we’ve been providing in relation to the deployment of teaching assistants to make sure there is a consistency in approach is also being led by teaching assistants. The professional learning offer that I mentioned earlier, which launches this week, has a specific component for teaching assistants that will enable them to know what their entitlement is, where they can find it, and to give a sense of what the validated resources available to them are. I’ve also written to governing bodies in Wales recommending the appointment of a governor responsible for teaching assistants specifically, to make sure the voice of teaching assistants is heard in the governing body when decisions are being made across the school.
So, in each of those areas, there is significant progress under way. As I mentioned in my answer to Heledd Fychan, there’s obviously more to do, but I was keen to make sure that the approach we take to it is one that has teaching assistants at the heart of that work, in partnership with us.
The Member made some specific points about what more we can do in relation to those in the latter parts of their career or who may wish to work flexibly. I was pleased to see—it was published last week, I think, or perhaps the week before, at this point—comparative research looking at the approach to retention in different nations in the UK, and I recommend it if she's interested. In two particular areas, as it happens, late-stage career and part-time teaching, actually Wales is doing very, very well in terms of retention of people, of practitioners in that part of their career. So, I'm pleased with that. There's obviously more that we can do, but it does show that with effort and with focus, we can make sure that teachers have those opportunities to make sure they can teach in a way that works for them and that we don't lose, as she was saying, the expertise, the insight and the experience that teachers can bring.
Rydym ni yn gwerthfawrogi eu sgiliau, eu hymroddiad a'u proffesiynoldeb. Mae cyfraniad athrawon i lesiant ein pobl ifanc a llesiant ein cenedl yn aruthrol. Mae'r gwaith anhygoel y maen nhw'n ei wneud i lunio bywydau ifanc a sicrhau bod pob un person ifanc yn cael y dechrau gorau mewn bywyd, y cyfle gorau i gyflawni ei botensial, yn rhyfeddol. Manteisiaf ar unrhyw gyfle i dalu teyrnged iddyn nhw am y gwaith gwych y maen nhw'n ei wneud.
O ran y gefnogaeth yr ydym yn ei ddarparu ar gyfer cynorthwywyr addysgu, bu nifer o ffrydiau gwaith ar y gweill ers y datganiad a wnes i yn gynharach yn y flwyddyn, ac mae rhai o'r ffrydiau gwaith hynny wedi'u harwain gan gynorthwywyr addysgu eu hunain. Er enghraifft, mewn cysylltiad â'r gwaith sydd ar y gweill i edrych ar safoni cwmpas swyddi, sy'n amrywiol iawn mewn gwahanol awdurdodau ar draws Cymru, mae cam cychwynnol hynny, sydd eisoes ar y gweill, yn cael ei arwain gan gynorthwywyr addysgu sy'n edrych ar fanylebau swyddi. Y cam nesaf wedyn fydd gweithio gyda phartneriaid llywodraeth leol.
Mae'r cyngor yr ydym wedi bod yn ei ddarparu mewn cysylltiad â defnyddio cynorthwywyr addysgu i wneud yn siŵr bod cysondeb yn y dull gweithredu hefyd yn cael ei arwain gan gynorthwywyr addysgu. Mae gan y cynnig dysgu proffesiynol y soniais amdano'n gynharach, sy'n cael ei lansio'r wythnos hon, elfen benodol ar gyfer cynorthwywyr addysgu a fydd yn eu galluogi i wybod beth yw eu hawl, lle gallant ddod o hyd iddo, ac i roi ymdeimlad o beth yw'r adnoddau wedi'u dilysu sydd ar gael iddyn nhw. Rwyf hefyd wedi ysgrifennu at gyrff llywodraethu yng Nghymru yn argymell penodi llywodraethwr sy'n gyfrifol am gynorthwywyr addysgu yn benodol, i sicrhau y clywir llais cynorthwywyr addysgu ar y corff llywodraethu pan wneir penderfyniadau yn yr ysgol.
Felly, ym mhob un o'r meysydd hynny, mae cynnydd sylweddol eisoes i'w weld. Fel y soniais yn fy ateb i Heledd Fychan, mae mwy i'w wneud yn amlwg, ond roeddwn i'n awyddus i wneud yn siŵr bod y ffordd yr awn ati yn un lle mae cynorthwywyr addysgu wrth galon y gwaith hwnnw, mewn partneriaeth â ni.
Gwnaeth yr Aelod rai sylwadau penodol ynglŷn â beth arall y gallwn ei wneud mewn cysylltiad â'r rhai yn tynnu at ddiwedd eu gyrfa neu a allai fod yn dymuno gweithio'n hyblyg. Roeddwn i'n falch o weld—fe'i cyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, rwy'n credu, neu efallai'r wythnos gynt, ar hyn o bryd—ymchwil gymharol sy'n edrych ar ddal gafael ar bobl mewn gwahanol genhedloedd yn y DU, ac rwy'n ei argymell os oes ganddi ddiddordeb. Mewn dau faes penodol, fel mae'n digwydd, cyfnod diwedd gyrfa ac addysgu rhan amser, mewn gwirionedd mae Cymru'n gwneud yn dda iawn, iawn o ran cadw pobl, ymarferwyr yn y rhan honno o'u gyrfa. Felly, rwy'n falch o hynny. Mae'n amlwg bod mwy y gallwn ni ei wneud, ond mae'n dangos, gydag ymdrech a chyda phwyslais, y gallwn ni sicrhau y caiff athrawon y cyfleoedd hynny i wneud yn siŵr eu bod yn gallu addysgu mewn ffordd sy'n gweithio iddyn nhw ac nad ydym ni'n colli, fel roedd hi'n dweud, yr arbenigedd, y mewnwelediad a'r profiad y gall athrawon eu cynnig.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf yw datganiad gan Weinidog yr Economi ar Qatar 2022. Galwaf ar y Gweinidog, Vaughan Gething.
The next item is a statement by the Minister for Economy on Qatar 2022. I call on the Minister, Vaughan Gething.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. With 55 days to go until Wales plays its first game in the men's FIFA World Cup tournament, against the USA on 21 November, the excitement and anticipation of seeing our senior men’s national team compete in our first world cup for 64 years can be felt throughout the nation. With our hope and ambitions on the players’ shoulders, we're afforded one of the most compelling opportunities to promote Wales globally, and to introduce Wales to new audiences.
Firstly, I'd like to take this opportunity to congratulate Robert Page, the players, the coaching staff and everybody at the Football Association of Wales for their fantastic achievement to date. Come what may in November, the team should know that they have already made Wales proud just by being there as one of only 32 countries to take a seat at the top table of the game.
The Welsh Government is working closely with the Football Association of Wales and other key partners to maximise this unique opportunity. I'm happy to update Members today on our approach. With a global audience of 5 billion people, the world cup offers a platform to take Wales to the world and to build on our previous activity to reconnect with existing audiences, including our global Welsh diaspora. It is the most significant marketing and sports diplomacy opportunity ever presented to Wales, given the profile of the event.
As Minister for Economy, I have lead ministerial responsibility for co-ordinating the delivery of an ambitious programme of activities that will look to maximise these opportunities and realise benefits that will be delivered through our four key objectives. These are: the promotion of Wales; projecting our values; ensuring the safety of Welsh citizens at the tournament; and securing a positive and lasting legacy from our participation at the men's world cup.
In relation to the promotion of Wales, I'm pleased to announce that much progress has already been made. A programme of activity has been mobilised that seeks to maximise these opportunities. We are implementing an enhanced marketing campaign that will focus on core target international markets across brand, business and tourism as well as a strong in-Wales presence. The campaign’s target markets include the USA, key European markets, the UK and Qatar.
The marketing campaign also looks to deliver activities through work with our greatest advocates—the fans and the voices from Wales—as well as with our partners, diaspora and world cup ambassadors, Lleisiau Cymru, who will act as strong and influential voices for Wales right across our activity. A budget of £2.5 million is in place to deliver on that enhanced marketing programme. Food and drink promotion will be taking place in Qatar, including a dinner in advance of the tournament to promote Welsh produce.
We've already established a partner support fund with the aim of adding value to a small number of exceptional projects that can deliver on our core objectives. This fund will utilise the expertise of a range of organisations to support and enhance our programme of activities and to develop content. I've announced today the 19 successful projects with a combined investment of £1.8 million that will support our objective of promoting Wales and of sharing our culture, arts, and heritage to become an integral part of this global celebration. Activities will take place here in Wales, in Qatar and in some of our key markets, as I've mentioned, such as the USA. As a package, these projects will project our collective strength as a nation with the wider partnership of organisations, the true embodiment of team Wales and the mantra that we are, indeed, stronger together.
Diolch yn fawr. Gyda 55 diwrnod i fynd nes bod Cymru'n chwarae ei gêm gyntaf yn nhwrnamaint Cwpan y Byd FIFA i ddynion, yn erbyn yr UDA ar 21 Tachwedd, mae modd teimlo'r cyffro a'r disgwyliad o weld tîm cenedlaethol ein dynion yn cystadlu yn ein cwpan byd cyntaf ers 64 mlynedd ar hyd a lled y genedl. Gyda'n gobaith a'n huchelgeisiau ar ysgwyddau'r chwaraewyr, rydym ni’n cael un o'r cyfleoedd mwyaf grymus i hyrwyddo Cymru yn fyd-eang, ac i gyflwyno Cymru i gynulleidfaoedd newydd.
Yn gyntaf, hoffwn gymryd y cyfle hwn i longyfarch Robert Page, y chwaraewyr, y staff hyfforddi a phawb yng Nghymdeithas Bêl-droed Cymru am eu llwyddiant gwych hyd yma. Beth bynnag ddaw ym mis Tachwedd, dylai'r tîm wybod eu bod nhw eisoes wedi gwneud Cymru'n falch dim ond drwy fod yno fel un o ddim ond 32 o wledydd i eistedd wrth fwrdd uchaf y gêm.
Mae Llywodraeth Cymru'n cydweithio'n agos gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru a phartneriaid allweddol eraill i fanteisio i’r eithaf ar y cyfle unigryw hwn. Rwy'n hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau heddiw am ein dull o weithredu. Gyda chynulleidfa fyd-eang o 5 biliwn o bobl, mae cwpan y byd yn cynnig llwyfan i gyflwyno Cymru i'r byd ac i adeiladu ar ein gweithgaredd blaenorol er mwyn ailgysylltu â chynulleidfaoedd sy'n bodoli eisoes, gan gynnwys ein Cymry ar wasgar byd-eang. Dyma'r cyfle mwyaf arwyddocaol ar gyfer marchnata a diplomyddiaeth chwaraeon a gyflwynwyd erioed i Gymru, o ystyried proffil y digwyddiad.
Yn Weinidog yr Economi, fi sydd â’r prif gyfrifoldeb gweinidogol am gydlynu cyflwyno rhaglen uchelgeisiol o weithgareddau a fydd yn ceisio manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd hyn a gwireddu buddion a fydd yn cael eu cyflawni drwy ein pedwar amcan allweddol. Y rhain yw: hyrwyddo Cymru; rhannu ein gwerthoedd; sicrhau diogelwch dinasyddion Cymru yn y twrnamaint; a sicrhau gwaddol cadarnhaol a pharhaol o'n cyfranogiad yng nghwpan y byd i ddynion.
O ran hyrwyddo Cymru, rwy'n falch o gyhoeddi bod llawer o gynnydd wedi'i wneud yn barod. Mae rhaglen o weithgaredd wedi'i rhoi ar waith sy'n ceisio manteisio i’r eithaf ar y cyfleoedd hyn. Rydym yn gweithredu ymgyrch farchnata fanwl a fydd yn canolbwyntio ar farchnadoedd rhyngwladol targed craidd ar draws brand, busnes a thwristiaeth yn ogystal â phresenoldeb cryf yng Nghymru. Mae marchnadoedd targed yr ymgyrch yn cynnwys UDA, marchnadoedd Ewropeaidd allweddol, y DU a Qatar.
Mae'r ymgyrch farchnata hefyd yn bwriadu darparu gweithgareddau drwy waith gyda'n lladmeryddion gorau—y cefnogwyr a'r lleisiau o Gymru— yn ogystal â gyda'n partneriaid, y Cymry ar wasgar a llysgenhadon cwpan y byd, Lleisiau Cymru, a fydd yn gweithredu fel lleisiau cryf a dylanwadol i Gymru ar draws ein gweithgaredd. Mae cyllideb o £2.5 miliwn yn ei le i gyflawni'r rhaglen farchnata fanwl honno. Bydd modd hyrwyddo bwyd a diod yn Qatar, gan gynnwys cinio cyn y bencampwriaeth i hyrwyddo cynnyrch o Gymru.
Rydym ni eisoes wedi sefydlu cronfa gymorth i bartneriaid gyda'r nod o ychwanegu gwerth i nifer fach o brosiectau eithriadol a all gyflawni ein hamcanion craidd. Bydd y gronfa hon yn defnyddio arbenigedd amrywiaeth o sefydliadau i gefnogi a gwella ein rhaglen weithgareddau ac i ddatblygu cynnwys. Rydw i wedi cyhoeddi heddiw y 19 prosiect llwyddiannus gyda buddsoddiad cyfunol o £1.8 miliwn a fydd yn cefnogi ein hamcan i hyrwyddo Cymru a rhannu ein diwylliant, ein celfyddydau a'n treftadaeth i ddod yn rhan annatod o'r dathliad byd-eang hwn. Bydd gweithgareddau yn digwydd yma yng Nghymru, yn Qatar ac yn rhai o'n marchnadoedd allweddol, fel yr ydw i wedi sôn, megis UDA. Fel pecyn, bydd y prosiectau hyn yn cyflwyno ein cryfder ar y cyd fel cenedl gyda phartneriaeth ehangach sefydliadau, gwir ymgorfforiad tîm Cymru a'r mantra ein bod ni, yn wir, yn gryfach gyda'n gilydd.
To support our objective to promote Wales and engage in diplomacy, the First Minister, the Deputy Minister for Arts and Sport, and Chief Whip and I will attend a range of events, as well as each of Wales's group games against the USA, Iran and England. And I'm hoping to add more, depending on progress in the tournament. The core aim of these visits will be to support initiatives that will help to grow the economy, raise the profile of Wales and promote us as a globally responsible nation. Our Welsh Government offices in Dubai and Qatar have provided a wide-ranging and full programme of engagements for Ministers that will look to maximise our support for these initiatives.
We will also use the Welsh Government's wider network of overseas offices to maximise the opportunity to promote Wales and engage with key international stakeholders, particularly in Qatar, Dubai, the US and Europe. This includes working with our Welsh Government envoys, especially in the US and Dubai, and our wider diaspora. We're working closely with the UK Government and, indeed, the embassy in Qatar, on opportunities to promote Wales. We will have our own distinctly Welsh presence in Doha and Welsh content in the UK GREAT garden pavilion, GREAT festival and UK Day. We will have a Welsh themed VIP reception on 21 November, aligned with the USA match, which is to be hosted by the British ambassador to Qatar, with our First Minister as the chief guest.
We are acutely aware of the significant challenges in hosting an event of this nature in Qatar, with the fine balance we need to strike between maximising opportunities and promoting our core values as a nation. Hosting the world cup in Qatar has shone a light on that country's human rights and workers' rights records. We know that some of our LGBTQ+ fans will not travel to the country, due to its stance on LGBTQ+ rights, for example. We will use our platform as an opportunity to express our values and to demonstrate that Wales is a nation of values on the world stage. We will do this through our enhanced marketing campaign and international engagement, including through our promotion of the diverse stories of modern today's Wales and, indeed, of Wales as a nation of sanctuary. The Welsh Government recognises that the diversity of our global relationship means that not all the countries with which we have a relationship will share the same values. We take a balanced approach to our international engagement, promoting Wales's values and engaging constructively with partners and stakeholders across these issues. To ensure the safety and security of Welsh citizens in Qatar, and a welcome for all, we are continually engaging with the UK Government through regular meetings and a range of Government agencies. Regular channels of contact have been established for updates on matters of security and safety from the Qatari supreme committee, which is the committee responsible for managing and organising the event.
As a Government, and with our wider partners, we need to ensure that we build a legacy from the world cup that inspires the next generation of boys and girls. Even more importantly, we want to advance physical activity and sporting participation to support the health and well-being of our nation. To help secure a positive and lasting legacy, our programme for government already makes a commitment to invest in sporting facilities, with a capital budget of £24 million over the next three years to support investment in facilities across all sports. We also invest in facilities through the schools capital programme and, indeed, directly through local authorities. But, beyond that, there is an opportunity for all of us, as individuals, businesses, organisations and, indeed, as community leaders in this room and beyond, to embrace the legacy of our participation in this world cup.
In celebrating the men's achievement, we also have much to be proud of with the progress of the women's team. With the 2023 FIFA Women's World Cup in Australia and New Zealand on the horizon, should our women's team qualify through the play-offs, as we all hope they will, we should look to reflect activity and learn to support the team in their own world cup journey. And we, of course, all wish the team well in their upcoming play-off against Bosnia and Herzegovina on 6 October.
Dirprwy Lywydd, as you can see, we have established an ambitious and exciting range of activities to make the most of this unique opportunity. My intention is to provide a further statement and update in November ahead of the world cup opening ceremony on 20 November. In the meantime, I wish the FAW and its partners all the very best in their preparations.
I gefnogi ein nod i hyrwyddo Cymru ac ymgysylltu mewn diplomyddiaeth, bydd y Prif Weinidog, Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon, a’r Phrif Chwip a minnau yn mynychu amryw o ddigwyddiadau, yn ogystal â phob un o gemau grŵp Cymru yn erbyn UDA, Iran a Lloegr. Ac rwy’n gobeithio ychwanegu mwy, yn dibynnu ar gynnydd yn y twrnamaint. Nod craidd yr ymweliadau hyn fydd cefnogi mentrau a fydd yn helpu i ddatblygu'r economi, codi proffil Cymru a'n hyrwyddo fel cenedl sy'n gyfrifol ar lefel fyd-eang. Mae ein swyddfeydd Llywodraeth Cymru yn Dubai a Qatar wedi darparu rhaglen eang a llawn o ymrwymiadau i Weinidogion a fydd yn ceisio sicrhau'r gefnogaeth fwyaf gennym i'r mentrau hyn.
Byddwn ni hefyd yn defnyddio rhwydwaith ehangach Llywodraeth Cymru o swyddfeydd tramor i fanteisio i’r eithaf ar y cyfle i hyrwyddo Cymru ac ymgysylltu â rhanddeiliaid rhyngwladol allweddol, yn enwedig yn Qatar, Dubai, yr Unol Daleithiau ac Ewrop. Mae hyn yn cynnwys gweithio gyda'n cenhadon o Lywodraeth Cymru, yn enwedig yn yr UDA a Dubai, a'n Cymry ar wasgar yn ehangach. Rydym ni’n gweithio'n agos gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig ac, yn wir, y llysgenhadaeth yn Qatar, ar gyfleoedd i hyrwyddo Cymru. Bydd gennym ni ein presenoldeb Cymreig amlwg yn Doha a chynnwys Cymreig ym mhafiliwn gerddi UK GREAT, gŵyl GREAT a Diwrnod y DU. Bydd gennym dderbyniad VIP ar thema Cymru ar 21 Tachwedd, i gyd-fynd â gêm yr UDA, a gynhelir gan lysgennad Prydain i Qatar, gyda'n Prif Weinidog yn brif westai.
Rydym yn hynod ymwybodol o'r heriau sylweddol wrth gynnal digwyddiad o'r natur hon yn Qatar, gyda'r cydbwysedd gwych rydym ni ei angen rhwng manteisio i’r eithaf ar gyfleoedd a hyrwyddo ein gwerthoedd craidd fel cenedl. Mae cynnal cwpan y byd yn Qatar wedi taflu goleuni ar hawliau dynol y wlad honno a hanes hawliau gweithwyr. Rydym ni’n gwybod na fydd rhai o'n cefnogwyr LHDTC+ yn teithio i'r wlad, oherwydd ei safiad ar hawliau LHDTC+, er enghraifft. Byddwn yn defnyddio ein llwyfan fel cyfle i fynegi ein gwerthoedd ac i ddangos bod Cymru yn genedl o werthoedd ar lwyfan y byd. Byddwn yn gwneud hyn drwy ein hymgyrch farchnata fanwl a'n hymgysylltiad rhyngwladol, gan gynnwys trwy hyrwyddo straeon amrywiol y Gymru fodern sydd ohoni ac, yn wir, o Gymru fel cenedl noddfa. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod amrywiaeth ein perthynas fyd-eang yn golygu na fydd pob un o'r gwledydd y mae gennym ni berthynas â nhw yn rhannu'r un gwerthoedd. Rydym ni’n defnyddio dull cytbwys tuag at ein hymgysylltiad rhyngwladol, gan hyrwyddo gwerthoedd Cymru ac ymgysylltu'n adeiladol â phartneriaid a rhanddeiliaid ar draws y materion hyn. I sicrhau diogelwch a diogeledd dinasyddion Cymru yn Qatar, a chroeso i bawb, rydym yn ymgysylltu'n barhaus â Llywodraeth y DU drwy gyfarfodydd rheolaidd ac amryw o asiantaethau'r Llywodraeth. Mae sianeli cyswllt rheolaidd wedi'u sefydlu ar gyfer y newyddion diweddaraf am faterion diogelwch a diogeledd gan bwyllgor goruchaf Qatar, sef y pwyllgor sy'n gyfrifol am reoli a threfnu'r digwyddiad.
Fel Llywodraeth, a gyda'n partneriaid ehangach, mae angen i ni sicrhau ein bod yn adeiladu gwaddol o gwpan y byd sy'n ysbrydoli'r genhedlaeth nesaf o fechgyn a merched. Yn bwysicach fyth, rydym ni eisiau datblygu gweithgarwch corfforol a chyfranogiad chwaraeon i gefnogi iechyd a llesiant ein cenedl. Er mwyn helpu i sicrhau gwaddol cadarnhaol a pharhaol, mae ein rhaglen lywodraethu eisoes yn ymrwymo i fuddsoddi mewn cyfleusterau chwaraeon, gyda chyllideb gyfalaf o £24 miliwn dros y tair blynedd nesaf i gefnogi buddsoddiad mewn cyfleusterau ar draws pob camp. Rydym ni hefyd yn buddsoddi mewn cyfleusterau drwy'r rhaglen gyfalaf ysgolion ac, yn wir, yn uniongyrchol drwy awdurdodau lleol. Ond, y tu hwnt i hynny, mae cyfle i bob un ohonom ni, fel unigolion, busnesau, sefydliadau ac, yn wir, fel arweinwyr cymunedol yn yr ystafell hon a thu hwnt, i gofleidio gwaddol ein cyfranogiad yn y cwpan y byd hwn.
Wrth ddathlu llwyddiant y dynion, mae gennym ni lawer hefyd i ymfalchïo ynddo gyda chynnydd tîm y merched. Gyda Chwpan y Byd Merched FIFA 2023 yn Awstralia a Seland Newydd ar y gorwel, pe bai ein tîm merched yn llwyddo i gyrraedd yno drwy'r gemau ail-gyfle, fel rydym ni’n ei obeithio, dylem ni geisio adlewyrchu gweithgaredd a dysgu cefnogi'r tîm ar eu taith eu hunain yng Nghwpan y Byd. Ac rydym ni, wrth gwrs, i gyd yn dymuno'n dda i'r tîm yn eu gemau ail gyfle sydd i ddod yn erbyn Bosnia a Herzegovina ar 6 Hydref.
Dirprwy Lywydd, fel y gwelwch chi, rydym ni wedi sefydlu ystod uchelgeisiol a chyffrous o weithgareddau i fanteisio i'r eithaf ar y cyfle unigryw hwn. Fy mwriad yw rhoi datganiad a diweddariad pellach ym mis Tachwedd cyn seremoni agoriadol cwpan y byd ar 20 Tachwedd. Yn y cyfamser, dymunaf yn dda i Gymdeithas Bêl-droed Cymru a'i phartneriaid wrth baratoi.
Can I thank the Minister for bringing this statement to the Senedd today? What an incredible opportunity that we have here. What a historic moment in our history to see Robert Page and the rest of team Cymru at our first world cup since 1958—our first world cup in 64 years, I think. Qualification was secured back in June in a game that I think you were at, and I was certainly at, Minister—I think I saw you there. We were both very privileged to attend, in that case. We're just 54-and-a-half days from the start of what is a golden opportunity to showcase our wonderful nation to the rest of the world. And the best way for us to showcase our great country to the rest of the world is through our great Welsh fans, because they know that it isn't just when the world cup starts that we can put Wales on display; there's an opportunity to give people a flavour of Welsh life and the opportunity for us to leave a legacy in Qatar. And there's no better example of that than the exemplary display from the travelling Welsh fans at the recent away game in Belgium, where they were picking up rubbish in Brussels to ensure that they left no footprint behind.
Much of your statement today, Minister, was devoted to the Lleisiau Cymru campaign, which sets aside £2.5 million to deliver what you call an enhanced marketing programme. But, these things are usually only worth the paper they're written on if you also publish not only the monetary figure but the metrics by which this scheme would be judged a success. So, what does success look like, exactly, on the back of this particular fund? How can we judge whether that money was well spent or not? Will you commit to sharing these specific metrics with the Senedd?
Another avenue to support Wales internationally, as was mentioned in your statement, is via the world cup partner support fund. We warned at the time that the very short window for applications of just 11 days would severely disadvantage a wide variety of applicants from across Wales, and will instead significantly favour organisations with prior relationships with the Welsh Government that had the capacity and the knowledge to access this funding. I'm afraid to say that that's been borne out by your written statement from earlier today. A total of £1.9 million has been spread across 19 organisations in Wales. The biggest beneficiaries are organisations like the FAW, S4C, the Arts Council and Wales Arts International—all worthy causes in their own right, but the Welsh Government here missed an opportunity to do things differently and engage with a large number of organisations across Wales, not just the usual big institutions based here in Cardiff. So, Minister, on reflection, do you accept that the tight timescale could have been extended somewhat to allow a greater breadth of opportunity for smaller groups across the country to participate? Can I also ask, Minister, how many organisations in total applied for this particular fund, and what did some of the projects entail from these groups? How will the Welsh Government provide an opportunity to those groups that were either unsuccessful or, perhaps, didn't have the time to apply, to make a positive difference in their communities, both around the time of the world cup and afterwards?
Finally, I wanted to raise one organisation that doesn't fit the mould that the others do in your list, and that was The Barry Horns, who, I have seen, have received £17,032 of taxpayers' money from the World Cup partner support fund. Can you explain how this particular decision was taken and what the rationale was for their inclusion? If this World Cup is to bring us together as a nation and spread inclusivity in the way that you suggest, it's more important than ever that the Welsh Government distances itself from this particular organisation. Anyone who spends even a small amount of time on social media will see that 'The Barry Horns' is one of the most abusive and toxic social media accounts in Wales today. Most of their content is unrepeatable in this Chamber, but they seek to castigate any individual with a different political viewpoint to their own. I myself have had to block them on Twitter for the way they've castigated me personally, and many of my colleagues on these Welsh Conservative benches have had to do the same.
In a nation where Welsh Conservatives are the second biggest party in terms of parliamentary representation in both of our Parliaments, how can we legitimately use taxpayers' money to fund an organisation that spreads hate and bile towards such a large proportion of the population? Indeed, they don't even try to hide their political affiliation; bearing in mind that we've got a game against England coming up in the World Cup, they recently said that Wales was being destroyed by English rule. In the Senedd election, they used the hashtag 'kick the Tories out of the Senedd', and even last year they posted, 'Have you joined Plaid Cymru yet? Do it now.' It's a long-established principle in this country that we shouldn't be using taxpayers' money to fund party political causes, and we should take extra care to ensure that the perception that this is happening is not allowed to take hold either. So you'll understand my surprise to see them included in this list, and by funding them, you could level the accusation at Welsh Government that they endorse a number of their inflammatory comments. So finally, Minister, will you commit to reviewing the £17,000 figure awarded by your Government to this group?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ddod â'r datganiad hwn i'r Senedd heddiw? Am gyfle anhygoel sydd gennym ni yma. Am foment hanesyddol yn ein hanes i weld Robert Page a gweddill Tîm Cymru yn ein cwpan y byd cyntaf ers 1958—ein cwpan y byd cyntaf mewn 64 mlynedd, rwy'n credu. Fe wnaethom ni sicrhau ein lle yn ôl ym mis Mehefin mewn gêm yr wyf fi’n credu eich bod chi yno, ac roeddwn i’n sicr yno, Gweinidog—rwy'n credu fy mod wedi eich gweld chi yno. Roedd hi’n fraint fawr i’r ddau ohonom ni gael bod yn bresennol, yn yr achos hwnnw. Dim ond 54 diwrnod a hanner sydd gennym ni cyn dechrau'r hyn sy'n gyfle euraidd i arddangos ein cenedl wych i weddill y byd. A'r ffordd orau i ni arddangos ein gwlad wych i weddill y byd yw trwy ein cefnogwyr Cymreig gwych, oherwydd maen nhw'n gwybod nad dim ond pan fydd cwpan y byd yn dechrau y gallwn ni arddangos Cymru; mae 'na gyfle i roi blas i bobl ar fywyd Cymru a chyfle i ni adael gwaddol yn Qatar. A does dim enghraifft well o hynny na'r arddangosfa enghreifftiol gan gefnogwyr teithiol Cymru yn y gêm oddi cartref ddiweddar yng Ngwlad Belg, lle roedden nhw'n codi sbwriel ym Mrwsel i sicrhau nad oedden nhw'n gadael unrhyw ôl troed ar ôl.
Roedd llawer o'ch datganiad heddiw, Gweinidog, yn rhoi sylw i ymgyrch Lleisiau Cymru, sy'n neilltuo £2.5 miliwn i gyflwyno'r hyn yr ydych chi'n ei alw'n rhaglen farchnata fanwl. Ond, mae'r pethau hyn fel arfer dim ond gwerth y papur y maen nhw'n cael eu hysgrifennu arno os ydych chi hefyd yn cyhoeddi nid yn unig y ffigur ariannol ond y metrigau y byddai'r cynllun hwn yn cael ei farnu'n llwyddiant arnynt. Felly, sut mae llwyddiant yn edrych, yn union, ar gefn y gronfa arbennig hon? Sut gallwn ni farnu p’un a gafodd yr arian hwnnw ei wario'n dda ai peidio? A fyddwch chi'n ymrwymo i rannu'r metrigau penodol hyn â'r Senedd?
Ffordd arall i gefnogi Cymru yn rhyngwladol, fel y soniwyd amdano yn eich datganiad, yw drwy gronfa gymorth partner cwpan y byd. Fe wnaethom ni rybuddio ar y pryd y byddai'r ffenestr fer iawn ar gyfer ceisiadau o ddim ond 11 diwrnod yn anfantais sylweddol i amrywiaeth eang o ymgeiswyr o bob cwr o Gymru, a bydd yn hytrach yn ffafrio sefydliadau sydd â pherthnasau blaenorol â Llywodraeth Cymru a oedd â'r capasiti a'r wybodaeth i gael y cyllid hwn. Mae gen i ofn dweud bod eich datganiad ysgrifenedig wedi cadarnhau hynny’n gynharach heddiw. Mae cyfanswm o £1.9 miliwn wedi'i ledaenu ar draws 19 o sefydliadau yng Nghymru. Y buddiolwyr mwyaf yw sefydliadau fel Cymdeithas Bêl-droed Cymru, S4C, Cyngor y Celfyddydau a Chelfyddydau Rhyngwladol Cymru—pob un yn achos teilwng yn eu rhinwedd eu hunain, ond collodd Llywodraeth Cymru yma gyfle i wneud pethau'n wahanol ac ymgysylltu â nifer fawr o sefydliadau ledled Cymru, nid dim ond y sefydliadau mawr arferol sydd wedi'u lleoli yma yng Nghaerdydd. Felly, Gweinidog, o fyfyrio, ydych chi'n derbyn y gallai'r amserlen dynn fod wedi cael ei hymestyn rhywfaint er mwyn caniatáu mwy o ehangder o gyfle i grwpiau llai ledled y wlad gymryd rhan? A gaf i ofyn hefyd, Gweinidog, faint o sefydliadau yn gyfan gwbl a ymgeisiodd am y gronfa benodol hon, a beth oedd rhai o'r prosiectau'n ei gynnwys yn y grwpiau hyn? Sut fydd Llywodraeth Cymru'n rhoi cyfle i'r grwpiau hynny oedd naill ai'n aflwyddiannus neu, efallai, nad oedd ganddyn nhw'r amser i ymgeisio, i wneud gwahaniaeth cadarnhaol yn eu cymunedau, o gwmpas adeg cwpan y byd ac wedi hynny?
Yn olaf, roeddwn i eisiau codi un sefydliad nad yw’n ffitio'r mowld fel y mae'r lleill yn ei wneud yn eich rhestr, a’r Barry Horns yw’r rheiny, sydd, rwyf wedi ei weld, wedi derbyn £17,032 o arian trethdalwyr o gronfa gymorth partner cwpan y byd. Allwch chi egluro sut y gwnaed y penderfyniad penodol hwn a beth oedd y rhesymeg dros eu cynnwys? Os yw'r cwpan y byd hwn i ddod â ni at ein gilydd fel cenedl a lledaenu cynwysoldeb yn y ffordd yr ydych chi'n ei awgrymu, mae'n bwysicach nag erioed bod Llywodraeth Cymru yn ymbellhau oddi wrth y sefydliad arbennig hwn. Bydd unrhyw un sy'n treulio hyd yn oed ychydig bach o amser ar gyfryngau cymdeithasol yn gweld mai ‘The Barry Horns' yw un o'r cyfrifon cyfryngau cymdeithasol mwyaf difrïol a gwenwynig yng Nghymru heddiw. Ni does modd ail-adrodd y rhan fwyaf o'u cynnwys yn y Siambr hon, ond maen nhw’n ceisio cystwyo unrhyw unigolyn gyda safbwynt gwleidyddol gwahanol i'w safbwynt eu hunain. Rydw i fy hun wedi gorfod eu rhwystro ar Twitter am y ffordd y maen nhw wedi fy nghystwyo i'n bersonol, ac mae nifer o fy nghyd-Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr Cymreig yma wedi gorfod gwneud yr un peth.
Mewn cenedl lle mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn ail blaid fwyaf o ran cynrychiolaeth seneddol yn y ddwy Senedd, sut y gallwn ni ddefnyddio arian trethdalwyr yn gyfreithlon i ariannu sefydliad sy'n lledaenu casineb a bustl tuag at gyfran mor fawr o'r boblogaeth? Yn wir, dydyn nhw ddim hyd yn oed yn ceisio cuddio eu hymlyniad gwleidyddol; gan gofio bod gennym ni gêm yn erbyn Lloegr i ddod yng Nghwpan y Byd, fe ddywedon nhw'n ddiweddar fod Cymru'n cael ei dinistrio gan reolaeth Lloegr. Yn etholiad y Senedd, fe wnaethon nhw ddefnyddio'r hashnod 'cicio'r Torïaid allan o'r Senedd', a hyd yn oed y llynedd roedden nhw'n postio, 'Ydych chi wedi ymuno â Phlaid Cymru eto? Gwnewch hynny nawr.' Mae'n egwyddor sydd wedi hen ennill ei phlwyf yn y wlad hon na ddylem ni fod yn defnyddio arian trethdalwyr i ariannu achosion gwleidyddol pleidiau, a dylem ni gymryd gofal ychwanegol i sicrhau nad yw'r canfyddiad bod hyn yn digwydd yn cael cydio chwaith. Felly byddwch yn deall fy syndod o'u gweld yn cael eu cynnwys yn y rhestr hon, a thrwy eu hariannu, fe allech chi daflu cyhuddiad yn erbyn Llywodraeth Cymru eu bod yn cymeradwyo nifer o'u sylwadau ymfflamychol. Felly yn olaf, Gweinidog, a wnewch chi ymrwymo i adolygu'r ffigur o £17,000 a ddyfarnwyd gan eich Llywodraeth i'r grŵp hwn?
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Thank you for the series of questions. In terms of the metrics that we'll use, I will share some of the information that we're going to be using to judge, but also we're going to have an evaluation on the impact as well, and I'll be very keen to share that—not just in the Senedd; it may be the sort of thing that I would expect the relevant subject committee would be very interested in. And there's a choice there about the two committees that may have an interest, because there's a significant economic impact as well as the broader challenges for the committee that Delyth Jewell chairs on arts, culture and that end as well.
So, we have this challenge of setting out what we want to do in terms of the number of people who will have a greater awareness of Wales and what's on offer here, both within this country and also in trading and other relationships further afield, and that's why we're particularly interested in the focus on target markets. It's fortuitous in many ways, but not entirely fortuitous, that we have had an event with the wrestling—that's a huge market in America, and if we'd had to pay for that it would have cost us a huge amount of money to get that sort of focus and attention. We now have the first game in the world cup with the Welsh diaspora there as well, and with two envoys there who are working very hard with us on their own links to promote Wales, too. And then what I'm really positive about is in terms of our ability to capitalise on the legacy in the immediate and longer term aftermath. So I'll be more than happy to provide more information in a way that is useful for Senedd Members to be aware of and, indeed, to scrutinise, but I don't think it will be as simple as one set of measures within a week because, as I say, there'll be the evaluations to look at as well.
On the speed of the applications and decisions made, there is always a balance here, is there not? We qualified when we did, so we couldn't really plan and deliver an application process before then. We then had a number of particular shocks and difficulties, then finding a budget, then needing to advertise it and then needing to make choices. And part of the challenge in making those choices is that we need to give organisations enough time to actually put a bid in, to actually look at it, to score it and to scrutinise it and then to be able to announce it, so that the organisations have the opportunity to plan and deliver their activity. And I simply don't accept the Member's contention that this is all about Cardiff-based organisations. The Boys' and Girls' Clubs of Wales, for example, have a footprint across the country. If you think about the Urdd, they may have an office literally over the way from here, but they're very much an all-Wales organisation and they're running a project that will go into every single primary school in Wales. So, there are many, many all-Wales projects, and actually, if you look at the geographic focus, and where there is only one particular geography where it's based, it's actually Wrexham that does better than other parts of Wales, because of the football museum and the work that is going to be done there, and a particular festival that's going to take place in Wrexham as well. The great majority of what we are supporting is all-Wales, and some specific activity within North America as well, which, as I say, is a big market for us.
I think when it comes to the broader legacy, not just in physical activity and the investment in facilities that is needed—because the event in itself won't guarantee that, in 10 years' time, Wales will be a fitter and healthier nation, but it is a potential springboard with investment in the community game, improving facilities for more people to be able to take part in physical activities—that is part of our change and shift in the culture of us as a nation. There's quite a lot of culture change that we need to see to renormalise ways of doing things, whether it's moving, getting to places, and indeed enjoying sport through all ages and all abilities as well.
I'll finally turn to your final point, and indeed your starting point. The starting point was about the impact of our fans as ambassadors, and the Red Wall have been huge ambassadors for Wales. I'm old enough—you may not be, but I'm old enough, even as a middle-aged man—to remember when football fans following the national team weren't always the credit that they are near universally recognised to be now. It wasn't always the case that Wales fans would be decent to each other, never mind the places they visited. There were too many examples of behaviour that we would not be proud of, and actually, for a long period of time now, our fans have been amazing ambassadors, not just for the team but for the country, and I know that having met other businesses, having met other ambassadors for other countries, and, actually, some of the ambassadorial team in the region, who recognise that, actually, from their previous postings, when Wales have played games in the more recent past, there has been a really positive legacy left by those fans, and I'm really proud of that. I saw it myself in 2016 at the Euros in Bordeaux, where Welsh fans were sitting down, drinking and eating before the game with Slovenian fans, and there wasn't a hint of trouble. And I'm afraid that, with our friends across the border, there are many fans who fit exactly into that mould—who are real, genuine fans, who want to take their family to enjoy the game—but, unfortunately, they still have a larger problem than we do in the behaviour of some of their fans. It's a real strength of ours that we really need to keep hold of—the unifying message of the team and the fan behaviour.
That brings me to The Barry Horns, because I think you need to be able to disconnect a Twitter account from somebody who has a particular view, which people are entitled to in a democratic country—and, let's be clear, the person who runs that Twitter account isn't a supporter of me and my party either, and I don't have a problem with that. But the band itself is very much part of what takes place around the game, and, if you've been to a number of games, then you know that The Barry Horns, within the fan base, are something that people actually like and enjoy about the atmosphere that's created, and that's what we're looking to promote. So, it's not an endorsement of individual views of individual members in or around the band itself; it is about what the band does as a really positive projection and extension of the Red Wall. And when they're part of team Wales and the Red Wall, I think all of us can see something to be proud of and that adds to the atmosphere and the environment. We'll carry on having our differences on other matters in public life, but I am comfortable with our decision to support The Barry Horns and their engagement with the wider Red Wall in Qatar.
Diolch am y gyfres o gwestiynau. O ran y metrigau y byddwn ni’n eu defnyddio, byddaf yn rhannu rhywfaint o'r wybodaeth yr ydym ni’n mynd i fod yn ei defnyddio i farnu, ond hefyd rydym ni'n mynd i gael gwerthusiad ar yr effaith hefyd, a byddaf yn awyddus iawn i rannu hynny— nid yn unig yn y Senedd; efallai mai dyma'r math o beth y byddwn i'n disgwyl y byddai gan y pwyllgor pwnc perthnasol ddiddordeb mawr ynddo. Ac mae dewis yno ynglŷn â'r ddau bwyllgor a allai fod â diddordeb efallai, oherwydd mae effaith economaidd sylweddol yn ogystal â'r heriau ehangach i'r pwyllgor mae Delyth Jewell yn ei gadeirio ar y celfyddydau, diwylliant ac i’r perwyl hwnnw hefyd.
Felly, mae gennym ni’r her hon o nodi'r hyn yr ydym ni eisiau ei wneud o ran nifer y bobl a fydd â mwy o ymwybyddiaeth o Gymru a'r hyn sydd ar gael yma, o fewn y wlad hon a hefyd wrth fasnachu a pherthnasoedd eraill ymhellach i ffwrdd, a dyna pam mae gennym ni ddiddordeb arbennig yn y pwyslais ar farchnadoedd targed. Mae’n hap a damwain mewn sawl ffordd, ond nid yn hap a damwain llwyr, ein bod ni wedi cael digwyddiad gyda'r reslo—mae hynny'n farchnad enfawr yn America, ac os byddem wedi gorfod talu am hynny byddai wedi costio swm enfawr o arian i ni gael y math yna o ffocws a sylw. Nawr mae gennym ni’r gêm gyntaf yng nghwpan y byd gyda'r Cymry ar wasgar yno hefyd, a gyda dau lysgennad yno sy'n gweithio'n galed iawn gyda ni ar eu cysylltiadau eu hunain i hyrwyddo Cymru hefyd. Ac yna'r hyn yr ydw i'n bositif iawn amdano yw o ran ein gallu i fanteisio ar y gwaddol uniongyrchol o ganlyniad i'r twrnamaint ac yn y tymor hirach. Felly byddaf yn fwy na bodlon i roi mwy o wybodaeth mewn ffordd sy'n ddefnyddiol i Aelodau'r Senedd fod yn ymwybodol ohoni ac, yn wir, i graffu arni, ond dydw i ddim yn credu y bydd mor syml ag un set o fesurau o fewn wythnos oherwydd, fel rwy'n dweud, mi fydd gwerthusiadau i edrych arnyn nhw hefyd.
Ar gyflymder y ceisiadau a'r penderfyniadau a wnaed, mae cydbwysedd yma bob amser, onid oes? Fe wnaethom ni fynd drwodd i gwpan y byd pan wnaethom ni, felly nid oeddem ni wir yn gallu cynllunio a darparu proses ymgeisio cyn hynny. Yna cawsom nifer o siociau ac anawsterau penodol, yna dod o hyd i gyllideb, yna'r angen i'w hysbysebu ac yna'r angen i wneud dewisiadau. A rhan o'r her wrth wneud y dewisiadau hynny yw bod angen i ni roi digon o amser i sefydliadau gyflwyno cais, i edrych arno, i'w sgorio ac i graffu arno ac yna i allu ei gyhoeddi, fel bod gan y sefydliadau gyfle i gynllunio a chyflawni eu gweithgaredd. Ac yn syml, dydw i ddim yn derbyn cynnen yr Aelod fod hyn i gyd ynghylch sefydliadau o Gaerdydd. Mae gan Glybiau Bechgyn a Merched Cymru, er enghraifft, ôl troed ar draws y wlad. Os ydych chi'n meddwl am yr Urdd, efallai bod ganddyn nhw swyddfa yn llythrennol dros y ffordd o fan hyn, ond maen nhw'n fudiad Cymru gyfan i raddau helaeth ac maen nhw'n rhedeg prosiect fydd yn mynd i bob un ysgol gynradd yng Nghymru. Felly, mae yna lawer, llawer o brosiectau Cymru gyfan, ac mewn gwirionedd, os edrychwch chi ar y canolbwynt daearyddol, a lle nad oes ond un ddaearyddiaeth benodol lle mae wedi'i lleoli, Wrecsam mewn gwirionedd sy'n gwneud yn well na rhannau eraill o Gymru, oherwydd yr amgueddfa bêl-droed a'r gwaith sy'n mynd i gael ei wneud yno, a gŵyl arbennig sy'n mynd i gael ei chynnal yn Wrecsam hefyd. Mae'r mwyafrif helaeth o'r hyn yr ydym ni'n ei gefnogi yn gefnogaeth Gymru gyfan, a rhywfaint o weithgaredd penodol o fewn Gogledd America hefyd, sydd, fel rwyf yn dweud, yn farchnad fawr i ni.
Rwy'n credu pan ddaw at y gwaddol ehangach, nid yn unig mewn gweithgaredd corfforol a'r buddsoddiad mewn cyfleusterau sydd eu hangen—oherwydd ni fydd y digwyddiad ynddo'i hun yn gwarantu, ymhen 10 mlynedd, y bydd Cymru'n genedl fwy heini ac iachach, ond mae'n sbardun posibl gyda buddsoddiad yn y gêm gymunedol, gan wella cyfleusterau i fwy o bobl allu cymryd rhan mewn gweithgareddau corfforol—mae hynny'n rhan o'n newid ac o’r symudiad yn ein diwylliant ni fel cenedl. Mae cryn dipyn o newid diwylliant y mae angen i ni ei weld i ailnormaleiddio ffyrdd o wneud pethau, boed hynny'n symud, cyrraedd llefydd, ac yn wir mwynhau chwaraeon drwy bob oed a phob gallu hefyd.
Mi wnaf fi droi at eich pwynt olaf o'r diwedd, ac yn wir eich man cychwyn. Roedd y man cychwyn yn ymwneud ag effaith ein cefnogwyr fel llysgenhadon, ac mae'r Wal Goch wedi bod yn llysgenhadon enfawr dros Gymru. Rwyf i'n ddigon hen—efallai nad ydych chi, ond rwyf i'n ddigon hen, hyd yn oed fel dyn canol oed—i gofio pan nad oedd cefnogwyr pêl-droed yn dilyn y tîm cenedlaethol bob amser yn haeddu'r clod sy'n cael ei gydnabod yn fyd-eang bron nawr. Doedd hi ddim wastad yn wir y byddai cefnogwyr Cymru mor rhadlon tuag at ei gilydd, heb sôn am tuag at y lleoedd yr oedden nhw’n ymweld â nhw. Roedd gormod o enghreifftiau o ymddygiad na fyddem ni yn falch ohono, ac mewn gwirionedd, am gyfnod hir bellach, mae ein cefnogwyr wedi bod yn llysgenhadon anhygoel, nid yn unig i'r tîm ond i'r wlad, ac rwy’n gwybod o gwrdd â busnesau eraill, o gwrdd â llysgenhadon eraill ar gyfer gwledydd eraill, ac, mewn gwirionedd, rhai o'r tîm llysgenhadol yn y rhanbarth, sy'n cydnabod, mewn gwirionedd, o'u teithiau blaenorol, pan fo Cymru wedi chwarae gemau yn y gorffennol mwy diweddar, mae gwaddol positif iawn wedi cael ei adaael ar ôl gan y cefnogwyr hynny, ac rwy'n falch iawn o hynny. Mi weles i hyn fy hun yn 2016 yn yr Ewros yn Bordeaux, lle yr oedd cefnogwyr Cymru'n eistedd lawr, yn yfed ac yn bwyta cyn y gêm gyda chefnogwyr Slofenia, a doedd dim awgrym o drafferth. Ac mae gen i ofn, gyda'n ffrindiau dros y ffin, fod yna lawer o gefnogwyr sy'n ffitio'n union i'r mowld hwnnw—sy'n gefnogwyr go iawn, sydd eisiau mynd â'u teuluoedd i fwynhau'r gêm—ond, yn anffodus, mae ganddyn nhw broblem fwy na ni o hyd o ran ymddygiad rhai o'u cefnogwyr. Mae'n gryfder gwirioneddol i ni ac mae gwir angen cadw gafael arno—neges uno'r tîm ac ymddygiad y cefnogwyr.
Mae hynny'n dod â fi at The Barry Horns, oherwydd rwy'n credu bod angen i chi allu datgysylltu cyfrif Twitter gan rywun sydd â barn benodol, y mae gan bobl hawl iddi mewn gwlad ddemocrataidd—a, gadewch i ni fod yn glir, nid yw'r person sy'n rhedeg y cyfrif Twitter hwnnw yn gefnogwr i mi a fy mhlaid chwaith, a does gen i ddim problem gyda hynny. Ond mae'r band ei hun yn rhan fawr iawn o'r hyn sy'n digwydd o amgylch y gêm, ac, os ydych chi wedi bod i nifer o gemau, yna fe fyddwch chi'n gwybod bod The Barry Horns, ymhlith y cefnogwyr, yn rhywbeth mae pobl yn ei hoffi mewn gwirionedd ac yn mwynhau am yr awyrgylch sydd wedi’i greu, a dyna beth yr ydym ni'n bwriadu ei hyrwyddo. Felly, nid yw'n gymeradwyaeth o farn unigol aelodau unigol yn y band ei hun nac o'i gwmpas; mae'n ymwneud â'r hyn mae'r band yn ei wneud fel cyflwyniad cadarnhaol iawn ac ymestyniad o’r Wal Goch. A phan fo nhw'n rhan o dîm Cymru a'r Wal Goch, rwy'n credu y gall pob un ohonom ni weld rhywbeth i fod yn falch ohono ac mae hynny'n ychwanegu at yr awyrgylch a'r amgylchedd. Byddwn yn parhau i fod â gwahaniaethau ar faterion eraill mewn bywyd cyhoeddus, ond rwy'n gyfforddus â'n penderfyniad i gefnogi The Barry Horns a'u hymgysylltiad â'r Wal Goch ehangach yn Qatar.
Diolch, Weinidog, am y datganiad yma heddiw.
Thank you, Minister, for your statement today.
As you know, I was very keen to hear this statement before the summer. I was concerned prior to the recess that there were no plans in place, but I am really thrilled to see these announcements today. I was particularly pleased to see that you'd received 97 applications in total that could have been worth £7.1 million, which just shows that creativity that has been inspired by this historic event. And I think part of the challenge for us is looking at how, with a legacy, that continues in terms of that outpouring of support, that increase in confidence, how we can carry on with that legacy of creativity as well.
Another important element is, of course, the opportunity it provides in terms of the Welsh language; the fact that the team now own that word 'Cymru'. When we're playing, it's Cymru there against any other country, rather than Wales, so that ownership and distinctiveness comes across clearly. And I would like to ask, Minister, how within the marketing campaign is that embodiment of Cymru being embraced by Welsh Government, because I think since the team and the Football Association of Wales have personified and owned that word so that it's normalised and used by everyone, whether they speak the language or not—how can we maximise that so that it's used internationally to identify Wales?
I would also like to ask—. You've mentioned here the Welsh Government's overseas offices and the important role they play. In a previous role, I visited Qatar and saw that it was one member of staff in the Welsh Government offices. So, therefore, can I ask what additional resources have been put into those Welsh Government overseas offices in Qatar to ensure that we are maximising those opportunities?
I also wanted to ask if you could give a bit more information about how you're working with the UK Government on the opportunities to promote Wales in Qatar, and, specifically, you've referenced the GREAT festival and the UK Day. You'll know that I've previously raised concerns about the risk of Wales being under that GREAT campaign banner, and how we have our distinct presence. So, I wonder if you could perhaps highlight how that distinct identity will be maintained, and that we don't see a union jack rather than our own flag representing us, which would, actually, undermine a lot of the great work being done by the FAW if that were to happen. I hope it's been resolved and there's not that risk, because you have mentioned there about our distinct identity, but I would like to see how that's going to work with this idea of a UK Day and GREAT festival and so on—how we're going to feature there.
I'd also like to know what funding has been secured from UK Government to support the promotion of Wales specifically and Welsh identity as part of this. Because, obviously, we are competing against our neighbours, England; we have two distinct teams. And I'm sure there will be a great amount of promotion of the English team—we're already seeing it in supermarkets and so on, where some large companies have forgotten that there are two teams in the World Cup from the United Kingdom—and it's therefore important that we have that distinct identity, so I would like some reassurances there.
You've also referenced, of course, the key concern for many, which is around human rights in terms of LGBTQ and workers' rights. And obviously, the fact that some of our fans don't feel safe in travelling is of huge concern, and I note the discussions you've been having, but, obviously, I think one of the things—. For any fans who are LGBTQ+ who are travelling, I think it's knowing that assurances of their safety and how they will be supported is something that we need to make clear. Also, in terms of this world cup, it is likely to set standards for future events, so we need to ensure we are making a stand for human rights. I'm pleased to see you reference that, but I think some additional information would be helpful. Because, as you know, a YouGov survey, commissioned by Amnesty International, found that 73 per cent of people were in favour of using world cup revenues to compensate workers who suffered in preparation. And this increases to 84 per cent for those who are likely to watch at least one game, and 67 per cent want their national football associations to speak out. So, therefore, can the Minister put on record support for these calls to FIFA and the Qatari Government, to ensure workers who've suffered are compensated and that this level of human rights abuse should not be accepted or tolerated for future events.
Finally, if I may, you have mentioned legacy in terms of those sporting facilities. You will know that the FAW have said that, in order to be able to address poor facilities in Wales, it would require an investment of £343 million over the next 20 years. Therefore, can we look at ensuring that, after the evaluation and everything, that legacy part is central to our plans? Because, hopefully, we will be qualifying for the next world cup and can start our preparations for maximising on that legacy after this one. Like you said in your statement, we wish Cymru well in the world cup. There are very exciting plans here, which I'm pleased to see you announce, and I'm looking forward to being able to support the team—from Wales; unfortunately, I won't be travelling like you. Diolch.
Fel y gwyddoch chi, roeddwn i’n awyddus iawn i glywed y datganiad yma cyn yr haf. Roeddwn i'n bryderus cyn y toriad nad oedd cynlluniau ar waith, ond rwyf wrth fy modd yn gweld y cyhoeddiadau hyn heddiw. Roeddwn i’n arbennig o falch o weld eich bod wedi derbyn 97 o geisiadau i gyd a allai fod wedi bod yn werth £7.1 miliwn, sydd yn dangos y creadigrwydd hwnnw sydd wedi'i ysbrydoli gan y digwyddiad hanesyddol hwn. Ac rwy'n credu mai rhan o'r her i ni yw edrych ar sut, gyda gwaddol, sy'n parhau o ran y ffrwd honno o gefnogaeth, y cynnydd mewn hyder, sut y gallwn ni barhau gyda'r gwaddol hwnnw o greadigrwydd hefyd.
Elfen bwysig arall, wrth gwrs, yw'r cyfle y mae'n ei roi o ran y Gymraeg; y ffaith mai'r tîm biau'r gair hwnnw 'Cymru' bellach. Pan ydym ni'n chwarae, Cymru sydd yno yn erbyn unrhyw wlad arall, yn hytrach na Wales, felly mae’r berchnogaeth a’r arwahanrwydd yn dod ar draws yn glir. Ac fe hoffwn ofyn, Gweinidog, sut o fewn yr ymgyrch farchnata mae’r ymgorfforiad hwnnw o Gymru yn cael ei gofleidio gan Lywodraeth Cymru, oherwydd rwy'n credu ers i'r tîm a Chymdeithas Bêl-droed Cymru bersonoli a pherchnogi'r gair hwnnw fel ei fod yn cael ei normaleiddio a'i ddefnyddio gan bawb, p'un a ydyn nhw'n siarad yr iaith ai peidio—sut allwn ni wneud y mwyaf o hynny fel ei fod yn cael ei ddefnyddio'n rhyngwladol i adnabod Cymru?
Hoffwn ofyn hefyd—. Rydych chi wedi sôn yma am swyddfeydd tramor Llywodraeth Cymru a'r rhan bwysig y maen nhw'n ei chwarae. Mewn swyddogaeth flaenorol, ymwelais â Qatar a gwelais mai un aelod o staff sydd yn swyddfeydd Llywodraeth Cymru. Felly, a gaf fi ofyn pa adnoddau ychwanegol sydd wedi'u rhoi yn swyddfeydd tramor Llywodraeth Cymru yn Qatar er mwyn sicrhau ein bod ni'n gwneud y mwyaf o'r cyfleoedd hynny?
Roeddwn i hefyd eisiau gofyn a wnewch chi roi ychydig mwy o wybodaeth am sut yr ydych chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU ar y cyfleoedd i hyrwyddo Cymru yn Qatar, ac, yn benodol, rydych chi wedi cyfeirio at ŵyl GREAT a Diwrnod y DU. Fe fyddwch chi'n gwybod fy mod i wedi codi pryderon yn y gorffennol am y risg y bydd Cymru dan y faner ymgyrchu GREAT honno, a sut mae gennym ni ein presenoldeb penodol. Felly, tybed a wnewch chi efallai dynnu sylw at sut y bydd yr hunaniaeth benodol honno'n cael ei chynnal, ac nad ydym yn gweld jac yr undeb yn hytrach na'n baner ein hunain yn ein cynrychioli, a fyddai, mewn gwirionedd, yn tanseilio llawer o'r gwaith gwych sy'n cael ei wneud gan Gymdeithas Bêl-droed Cymru pe bai hynny'n digwydd. Rwy'n gobeithio ei fod wedi'i ddatrys ac nad yw’r risg honno’n bodoli, oherwydd rydych chi wedi sôn am ein hunaniaeth benodol, ond hoffwn weld sut mae hynny'n mynd i weithio gyda'r syniad hwn o Ŵyl y DU a gŵyl GREAT ac yn y blaen—sut yr ydym ni'n mynd i gymryd ein lle yno.
Hoffwn hefyd wybod pa gyllid sydd wedi'i sicrhau gan Lywodraeth y DU i gefnogi hyrwyddo Cymru yn benodol a hunaniaeth Gymreig fel rhan o hyn. Oherwydd, yn amlwg, rydym ni’n cystadlu yn erbyn ein cymdogion, Lloegr; mae gennym ni ddau dîm ar wahân. Ac rwy'n siŵr y bydd llawer iawn o hyrwyddo tîm Lloegr—rydym ni eisoes yn ei weld mewn archfarchnadoedd ac yn y blaen, lle mae rhai cwmnïau mawr wedi anghofio bod dau dîm yng Nghwpan y Byd o'r Deyrnas Unedig—ac mae'n bwysig felly bod gennym ni’r hunaniaeth benodol honno, felly hoffwn gael rhywfaint o sicrwydd.
Rydych chi hefyd wedi cyfeirio, wrth gwrs, am y pryder allweddol i lawer, sef ynghylch hawliau dynol o ran hawliau LHDTC+ a hawliau gweithwyr. Ac yn amlwg, mae'r ffaith nad yw rhai o'n cefnogwyr yn teimlo'n ddiogel i deithio yn bryder enfawr, ac rwy'n nodi'r trafodaethau yr ydych chi wedi bod yn eu cael, ond, yn amlwg, rwy'n credu un o'r pethau—. I unrhyw gefnogwyr sy'n LHDTC+ sy'n teithio, rwy'n credu ei fod yn bwysig ein bod ni’n ei gwneud yn glir eu bod nhw'n gwybod bod eu diogelwch yn cael ei sicrhau ac y byddan nhw'n cael eu cefnogi. Hefyd, o ran y cwpan y byd hwn, mae'n debygol o osod safonau ar gyfer digwyddiadau yn y dyfodol, felly mae angen i ni sicrhau ein bod yn gwneud safiad dros hawliau dynol. Rwy'n falch o'ch gweld yn cyfeirio at hynny, ond rwy'n credu y byddai rhywfaint o wybodaeth ychwanegol yn ddefnyddiol. Oherwydd, fel y gwyddoch chi, fe wnaeth arolwg YouGov, a gomisiynwyd gan Amnest Rhyngwladol, ganfod fod 73 y cant o bobl o blaid defnyddio refeniw cwpan y byd i ddigolledu gweithwyr a ddioddefodd wrth baratoi. Ac mae hyn yn cynyddu i 84 y cant i'r rhai sy'n debygol o wylio o leiaf un gêm, ac mae 67 y cant eisiau i'w cymdeithasau pêl-droed cenedlaethol ddweud eu dweud. Felly, a all y Gweinidog gofnodi cefnogaeth i'r galwadau hyn i FIFA a Llywodraeth Qatar, i sicrhau bod gweithwyr sydd wedi dioddef yn cael eu digolledu ac na ddylid derbyn na goddef y lefel hon o gam-drin hawliau dynol ar gyfer digwyddiadau yn y dyfodol.
Yn olaf, os caf, rydych chi wedi sôn am waddol o ran y cyfleusterau chwaraeon hynny. Fe fyddwch chi’n gwybod bod Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi dweud, er mwyn gallu mynd i'r afael â chyfleusterau gwael yng Nghymru, y byddai angen buddsoddiad o £343 miliwn dros yr 20 mlynedd nesaf. Felly, a allwn ni geisio sicrhau, ar ôl y gwerthusiad a phopeth, fod gwaddol hwnnw yn ganolog i'n cynlluniau? Oherwydd, gobeithio, y byddwn ni’n cyrraedd y gystadleuaeth cwpan y byd nesaf a gallwn ni ddechrau ein paratoadau ar gyfer gwneud y mwyaf o'r gwaddol hwnnw ar ôl yr hon. Fel y gwnaethoch chi'i ddweud yn eich datganiad, rydym ni'n dymuno'n dda i Gymru yng nghwpan y byd. Mae cynlluniau cyffrous iawn yma, ac rwy'n falch o'ch gweld yn eu cyhoeddi, ac rwy'n edrych ymlaen at allu cefnogi'r tîm—o Gymru; yn anffodus, ni fyddaf yn teithio fel chi. Diolch.
Well, there are many burdens in ministerial life, but I'll take one for the team, literally. Look, on the creative legacy, I actually think, with the programme we've announced, within that creative legacy, not just the projects we haven't been able to fund, but lots of organisations and groups, will be running their own activity anyway. We haven't had any real conversation about fan zones, partly because the tournament's in November and it'll probably be dark by the time the games are actually on here, as opposed to 2016, where we had a fantastic summer for each of the games that we played. But, actually, there'll be lots of activity, not just in venues that already exist and that will want to show the game and get people to celebrate, but in the run-up to it as well.
I remember—I still remember—being young and seeing other men's football world cups and there not being a Wales team there, but, actually, world cup fever is very hard to avoid when it comes to the football world cup. It is such a giant juggernaut of a game, and it's even bigger now than it was when I was genuinely young, as opposed to youthful for a politician. And I think that, within our country, given it's been 64 years, over the next few weeks, it'll be very hard to avoid the world cup, and I think lots of people will be looking to take part in different activities. And what we're doing within this programme is making it easy for a lot of people to get involved. Like I said, every primary school will be engaged in at least one of the projects.
But, more than that, I think you'll see lots of different clubs and organisations looking to engage their own supporter base, and lots of digital content as well for what's being done in some of the things that we've supported. And within that, you will see a very strong Welsh language narrative and use of what we're doing not just in Wales but, indeed, some of the things we're doing abroad as well. So, in North America—and one of the events we're looking to do there, it's with S4C—there'll be plenty of Welsh language content in what we're doing in promoting the language there. And, indeed, it's been one of the reasons why I think that the two new owners of Wrexham have been such a success: (a) because they've got a sense of humour—they've obviously come with a name that makes other people interested, but I think they've been very positive and respectful in promoting the Welsh language, and they've done things in a way that I think elected Members probably couldn't do. They've used that space really creatively, and I think that gives us a good base to have an even greater explanation and positive open-door policy into looking at the two languages of our country, not just the one of them. So, I think that's a really big opportunity, and hopefully you'll see that not just in the bids, but in what actually happens as well.
When it comes to additional resource, we'll have additional people on the ground, both during the tournament and in some of the run-up, in the region, but also in the US, to assist in some of the marketing and the engagement there as well. But it isn't just about the numbers of people, it's what they're able to do, and, again, some of the digital content we'll be able to use and working with partner organisations. If we simply wanted to do this ourselves, we wouldn't have the right number of people or, indeed, the right links that exist.
So, Wales's international diaspora and organisations that already exist in Dubai and Qatar will be really important for us in looking to grow and expand our links and exposure there, and I think that's also relevant to the engagement with UK-branded events. That's partly because I had the opportunity to go to Dubai during the World Expo, and, during that time, your concerns about the union jack being seen as interchangeable, say, with the George cross, actually, when we had Wales Day in the UK pavilion, it really was a proper Wales takeover, and you could not get anywhere near the UK pavilion without recognising that we were there and the promotion of Wales not just in the food and drink, but in what took place outside as well as inside as well.
So, I do think that our embassy staff in different parts of the world recognise their responsibility to all countries within the UK. We've had already really good engagement with the embassy with both the First Minister and myself in looking at making sure that what they do genuinely supports all nations. We're talking with the UK Government about UK Day and the 'GREAT' branded activity to be clear that it won't just be the union jack that's there; it'll be our flag alongside it as well, in particular on the things that we are doing, and it will properly reflect the fact that there are two nations from the UK who have qualified for this world cup. And, when it comes to future world cups, of course, there'll be the women's world cup, which I hope will be the next world cup that we get to discuss and talk about our direct participation in.
When it comes to LGBTQ+ fans, that is part of our challenge, in how we give people the certainty and the confidence that their issues and concerns won't be avoided. That's why I talk about being positive about our values and who we are as Wales today and who we want to be in the future, and for fans to go there and to be who they are and to be safe and to be looked after. The Qatari supreme committee who are organising the tournament are quite sensitive to this, in that they don't want anyone to not feel welcome. And it's not just Wales that are talking about this—virtually every European football association has talked about this proactively, because of the great changes taking place across Europe. Actually, if this tournament had taken place 50 years ago, we wouldn't have been talking about this, because, actually, across Europe, there was a very different attitude. And actually, 50 years ago—. Well, certainly when Wales qualified for the last tournament, it wasn't legal in this country to be gay and in a relationship. So, we recognise that we've made progress in the last half century, and some of this is about making sure that those gains aren't put to one side or avoided for the sake of sport, but are part of our engagement. The First Minister will be making a statement on our engagement with different parts of the world, as I've referenced in my own statement, to set out our approach to how we'll engage with different countries in the world without sacrificing our own values.
Then, on the point the FAW have made, it's a brave, seductive and audacious bid to get £343 million of capital out of the finance Minister when, actually, we do know that we had a practical and, in fact, a cash cut in our capital budget. So, there's a lot of pressure. So, the money that we've already put in is money that is a priority in really difficult times. Our challenge will be how and where we can get capital and how we use that to improve facilities, and, crucially, in the way we look at sporting facilities, how we can get multi-use for different sports. That's already taking place between a range of organisations, but there will certainly be much more to do in improving grass-roots and community facilities in this and many other activities after the tournament.
Wel, mae yna lawer o feichiau mewn bywyd gweinidogol, ond fe wnaf fi gymryd un dros y tîm, yn llythrennol. Edrychwch, o ran y gwaddol creadigol, rwy'n credu mewn gwirionedd, gyda'r rhaglen yr ydym ni wedi'i chyhoeddi, o fewn y gwaddol creadigol hwnnw, bydd nid yn unig y prosiectau nad ydym wedi gallu eu hariannu, ond hefyd llawer o sefydliadau a grwpiau, yn rhedeg eu gweithgareddau eu hunain beth bynnag. Nid ydym wedi cael unrhyw sgwrs go iawn am barthau cefnogwyr, yn rhannol oherwydd bod y twrnamaint ym mis Tachwedd ac mae'n debyg y bydd hi'n dywyll yma erbyn i'r gemau ddechrau mewn gwirionedd, yn wahanol i 2016, pryd cawsom haf gwych ar gyfer pob un o'r gemau y gwnaethom ni eu chwarae. Ond, mewn gwirionedd, bydd llawer o weithgareddau, nid yn unig mewn lleoliadau sydd eisoes yn bodoli ac a fydd eisiau dangos y gêm a chael pobl i ddathlu, ond yn y cyfnod cyn hynny hefyd.
Rwy'n cofio—rwy'n dal i gofio—bod yn ifanc a gweld cwpanau pêl-droed dynion eraill a dim tîm Cymru yno, ond, mewn gwirionedd, mae twymyn cwpan y byd yn anodd iawn i'w osgoi pan ddaw hi i gwpan pêl-droed y byd. Mae'n jygarnot mor anferth o gêm, ac mae hyd yn oed yn fwy nawr nag oedd hi pan oeddwn i'n wirioneddol ifanc, yn hytrach nag yn ifanc i wleidydd. Ac rwy'n credu, o fewn ein gwlad ni, o ystyried bod 64 mlynedd wedi mynd heibio, dros yr wythnosau nesaf, y bydd hi'n anodd iawn osgoi cwpan y byd, ac rwy'n credu bydd llawer o bobl yn bwriadu cymryd rhan mewn gweithgareddau gwahanol. A'r hyn yr ydym ni'n ei wneud o fewn y rhaglen hon yw ei gwneud hi'n hawdd i lawer o bobl gymryd rhan. Fel y dywedais, bydd pob ysgol gynradd yn cymryd rhan mewn o leiaf un o'r prosiectau.
Ond, yn fwy na hynny, rwy'n credu y byddwch chi'n gweld llawer o wahanol glybiau a sefydliadau yn ceisio ymgysylltu â'u cefnogwyr eu hunain, a llawer o gynnwys digidol hefyd ar gyfer yr hyn sy'n cael ei wneud yn rhai o'r pethau yr ydym ni wedi'u cefnogi. Ac o fewn hynny, fe welwch naratif Gymraeg gref a defnydd cryf iawn ohoni yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud nid yn unig yng Nghymru ond, yn wir, rhai o'r pethau yr ydym ni'n eu gwneud dramor hefyd. Felly, yng Ngogledd America—ac un o'r digwyddiadau yr ydym ni eisiau ei wneud yno, gyda S4C—bydd digon o gynnwys Cymraeg yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud wrth hyrwyddo'r iaith yno. Ac, yn wir, mae wedi bod yn un o'r rhesymau pam rwy'n credu bod dau berchennog newydd Wrecsam wedi bod yn gymaint o lwyddiant: (a) oherwydd bod ganddyn nhw synnwyr digrifwch—maen nhw'n amlwg wedi dod gydag enw sy'n gwneud i bobl eraill ymddiddori, ond rwy'n meddwl eu bod nhw wedi bod yn bositif iawn ac yn barchus o ran hyrwyddo'r iaith Gymraeg, ac maen nhw wedi gwneud pethau mewn ffordd rwy'n credu na allai Aelodau etholedig eu gwneud mae'n debyg. Maen nhw wedi defnyddio'r gofod hwnnw'n greadigol iawn, ac rwy'n credu bod hynny'n rhoi sylfaen dda i ni gael hyd yn oed mwy o esboniad a pholisi drws agored positif i edrych ar ddwy iaith ein gwlad, nid dim ond un ohonyn nhw. Felly, rwy'n credu bod hynny'n gyfle mawr iawn, a gobeithio y gwelwch chi hynny nid yn unig yn y ceisiadau, ond yn yr hyn sy'n digwydd mewn gwirionedd hefyd.
O ran adnoddau ychwanegol, bydd gennym ni bobl ychwanegol ar lawr gwlad, yn ystod y twrnamaint ac yn ystod rhywfaint o'r cyfnod cyn y twrnamaint, yn y rhanbarth, ond hefyd yn yr Unol Daleithiau, i gynorthwyo gyda rhywfaint o'r marchnata a'r ymgysylltu yno hefyd. Ond nid yw'n ymwneud â nifer y bobl yn unig, mae’n ymwneud â beth maen nhw'n gallu ei wneud, ac, unwaith eto, peth o'r cynnwys digidol y byddwn ni’n gallu ei ddefnyddio a gweithio gyda sefydliadau partner. Pe byddem ni’n dim ond eisiau gwneud hyn ein hunain, ni fyddai gennym ni’r nifer cywir o bobl nac, yn wir, y dolenni cywir sy'n bodoli.
Felly, bydd y Cymry ar wasgar a sefydliadau rhyngwladol Cymru sydd eisoes yn bodoli yn Dubai a Qatar yn bwysig iawn i ni wrth geisio datblygu ac ehangu ein cysylltiadau a'n hamlygiad yno, ac rwy'n credu bod hynny hefyd yn berthnasol i'r ymgysylltu â digwyddiadau sydd â brand y DU. Mae hynny'n rhannol oherwydd i mi gael y cyfle i fynd i Dubai yn ystod Expo y Byd, ac, yn ystod y cyfnod hwnnw, roedd eich pryderon am jac yr undeb yn cael eu hystyried yn gyfnewidiadwy, mewn ffordd, â chroes San Siôr, mewn gwirionedd pan gawson ni Ddiwrnod Cymru ym mhafiliwn y DU, fe wnaeth Cymru wirioneddol gymryd drosodd, ac ni allech chi fynd i unrhyw le ger pafiliwn y DU heb gydnabod ein bod ni yno yn hyrwyddo Cymru nid yn unig gyda'r bwyd a diod, ond yn yr hyn a ddigwyddodd y tu allan yn ogystal â'r tu mewn hefyd.
Felly, rwy'n credu bod ein staff llysgenhadaeth mewn gwahanol rannau o'r byd yn cydnabod eu cyfrifoldeb i bob gwlad o fewn y DU. Rydym ni eisoes wedi cael ymgysylltu da iawn â'r llysgenhadaeth gyda'r Prif Weinidog a minnau yn ceisio sicrhau bod yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn wirioneddol yn cefnogi pob cenedl. Rydym ni’n siarad â Llywodraeth y DU am Ddiwrnod y DU a'r gweithgaredd brand ‘GREAT' i fod yn glir nad jac yr undeb yn unig fydd yno; bydd ein baner ni yno ochr yn ochr â hi hefyd, yn arbennig ar y pethau yr ydym ni'n eu gwneud, a bydd yn adlewyrchu'r ffaith bod dwy genedl o'r DU wedi cyrraedd y cwpan y byd hwn. Ac, o ran cwpanau'r byd yn y dyfodol, wrth gwrs, bydd cwpan y byd i ferched, a dyma, gobeithio, fydd y cwpan y byd nesaf y byddwn ni’n cael trafod a siarad am ein cyfranogiad uniongyrchol ynddo.
O ran cefnogwyr LHDTC+, mae hynny'n rhan o'n her ni, yn y ffordd yr ydym ni'n rhoi'r sicrwydd a'r hyder i bobl na fydd modd osgoi eu problemau a'u pryderon. Dyna pam rwy'n siarad am fod yn bositif ynghylch ein gwerthoedd a phwy ydym ni fel Cymru heddiw a phwy yr ydym ni am fod yn y dyfodol, ac i gefnogwyr fynd yno ac i fod yn nhw eu hunain ac i fod yn ddiogel a chael gofal. Mae goruchaf bwyllgor Qatar sy'n trefnu'r twrnamaint yn eithaf sensitif i hyn, gan nad ydyn nhw eisiau i unrhyw un beidio â theimlo croeso. Ac nid Cymru'n unig sy'n sôn am hyn—mae bron pob cymdeithas bêl-droed Ewropeaidd wedi siarad am hyn yn rhagweithiol, oherwydd y newidiadau mawr sy'n digwydd ledled Ewrop. Mewn gwirionedd, pe bai'r twrnamaint yma wedi digwydd 50 mlynedd yn ôl, ni fyddem wedi bod yn siarad am hyn, oherwydd, mewn gwirionedd, ar draws Ewrop, roedd agwedd wahanol iawn. Ac mewn gwirionedd, 50 mlynedd yn ôl—. Wel, yn sicr pan oedd Cymru yn y twrnamaint y tro diwethaf, doedd hi ddim yn gyfreithlon yn y wlad yma i fod yn hoyw ac mewn perthynas. Felly, rydym ni’n cydnabod ein bod ni wedi gwneud cynnydd yn ystod yr hanner canrif ddiwethaf, ac mae peth o hyn yn ymwneud â gwneud yn siŵr nad yw'r enillion hynny'n cael eu rhoi i un ochr neu eu hosgoi er mwyn chwaraeon, ond maen nhw’n rhan o'n hymgysylltiad. Bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ar ein hymgysylltiad â gwahanol rannau o'r byd, fel rwyf wedi cyfeirio yn fy natganiad fy hun, i nodi ein dull o ymdrin â sut y byddwn yn ymgysylltu â gwahanol wledydd yn y byd heb aberthu ein gwerthoedd ein hunain.
Yna, ar y pwynt mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi'i wneud, mae'n gais dewr, deniadol a beiddgar i gael £343 miliwn o gyfalaf allan o'r Gweinidog Cyllid pan, mewn gwirionedd, rydym ni’n gwybod ein bod wedi cael toriad ymarferol ac, mewn gwirionedd, toriad arian yn ein cyllideb gyfalaf. Felly, mae 'na lawer o bwysau. Felly, yr arian yr ydym ni wedi'i roi i mewn yn barod yw arian sy'n flaenoriaeth mewn cyfnod anodd iawn. Ein her fydd canfod sut a lle y gallwn ni gael cyfalaf a sut yr ydym ni’n defnyddio hwnnw i wella cyfleusterau, ac, yn hollbwysig, yn y ffordd yr ydym ni’n edrych ar gyfleusterau chwaraeon, sut y gallwn ni gael amlddefnydd ar gyfer gwahanol chwaraeon. Mae hynny eisoes yn digwydd rhwng amrywiaeth o sefydliadau, ond yn sicr bydd llawer mwy i'w wneud o ran gwella cyfleusterau llawr gwlad a chymunedol a llawer o weithgareddau eraill ar ôl y twrnamaint.
In my view, I don't think that Qatar should be hosting the world cup at all; I think it's an appalling reflection on the values of FIFA that a country with human rights records such as theirs, and not just in the treatment of LGBTQ+ people—but also the appalling treatment of migrant workers that was exposed by Gary Neville recently demonstrates that this world cup should never have gone to Qatar.
In his statement, the Minister says:
'We will use our platform as an opportunity to express our concerns and demonstrate Wales is a nation of values on the world stage.'
I'd like to know, with Ministers going there, will they take the opportunity to express those concerns directly to the officials they meet and anyone in Government that they meet, and say that those values that Qatar holds are not values held by a respectable country? And did the Government at all consider Ministers boycotting the world cup?
Yn fy marn i, nid wyf yn credu y dylai Qatar fod yn cynnal cwpan y byd o gwbl; rwy'n credu ei fod yn adlewyrchiad echrydus o werthoedd FIFA bod gwlad sydd â hanes hawliau dynol fel ei hanes nhw, ac nid yn unig wrth drin pobl LHDTC+—ond hefyd y driniaeth echrydus o weithwyr mudol a ddatgelwyd gan Gary Neville yn ddiweddar yn dangos na ddylai'r cwpan y byd hwn erioed fod wedi mynd i Qatar.
Yn ei ddatganiad, dywed y Gweinidog:
'Byddwn yn defnyddio ein llwyfan fel cyfle i fynegi ein pryderon a dangos bod Cymru yn genedl o werthoedd ar lwyfan y byd.'
Hoffwn wybod, gyda Gweinidogion yn mynd yno, a fyddan nhw'n cymryd y cyfle i fynegi'r pryderon hynny'n uniongyrchol i'r swyddogion y maen nhw'n cyfarfod â nhw ac unrhyw rai yn y Llywodraeth y maen nhw'n cyfarfod a nhw, ac yn dweud nad yw'r gwerthoedd hynny sydd gan Qatar yn werthoedd sy'n cael eu harddel gan wlad barchus? Ac a wnaeth y Llywodraeth ystyried Gweinidogion yn boicotio cwpan y byd o gwbl?
Thank you for the points and comments. Look, we’re not responsible for FIFA's choices about how it operates as an organisation on a number of levels. We are responsible for wanting to work alongside the game, the people who run it, and the people who play it and support it. That's why we've set out the balance in what we're doing to ensure the safety of people travelling, what we need to do to maximise the opportunities for Wales from the tournament, wherever it takes place, and indeed the point about our values and not losing sight of our values in the work that we do. That's why the First Minister's statement will be even more helpful because Hefin David is expressing a view that many Members share, and I recognise that. And, given my own background as an employment lawyer for trade unions and a trade union shop steward, I recognise many of the points you're making about how our own workforce is treated and the fact that those values are international and not simply for people that we happen to know ourselves. So, our values and our approach will be key, and that will inform our engagement with people in Qatar as well.
Our challenge, I think, is when we talk about what we're doing and the sort of Wales we are, we will talk about what a modern Wales is, and it's worth reflecting that, in some parts of that region, there are people who are looking to make progress and they're looking to make progress within a much shorter space of time than the few centuries or five or six decades it's taken us to make the progress that we now value and respect today. And what we, I think, need to be doing is showing that, actually, a modern country that respects all of its citizens is in a better place to prosper in the future rather than one that doesn't recognise and value all of the difference and diversity that you have within your country. You lose talent as well as those people who will look at you and think they wouldn't want to have all the relationships they otherwise might do in terms of other parts of the world. So, I can give the Member the assurance that the way that Ministers engage will be positive about who we are, who our fans are, and how we want to work with the rest of the world.
In considering a boycott, we've considered all options, but we think it's the right thing for Ministers to go, to support our team, and to make the very best of the opportunity that it is, both in terms of what it does for Wales on the stage, but also in that positive point about projecting and being proud of our values today.
Diolch am y pwyntiau a'r sylwadau. Edrychwch, nid ydym yn gyfrifol am ddewisiadau FIFA o ran y ffordd y mae'n gweithredu fel sefydliad ar nifer o lefelau. Rydym ni yn gyfrifol am weithio ochr yn ochr â'r gêm, y bobl sy'n ei rhedeg, a'r bobl sy'n ei chwarae a'i chefnogi. Dyna pam yr ydym ni wedi gosod y cydbwysedd yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i sicrhau diogelwch pobl sy'n teithio, yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd i Gymru yn sgil y twrnamaint, lle bynnag y mae'n digwydd, ac yn wir, y pwynt am ein gwerthoedd a pheidio â cholli golwg ar ein gwerthoedd yn y gwaith yr ydym ni'n ei wneud. Dyna pam y bydd datganiad y Prif Weinidog hyd yn oed yn fwy defnyddiol am fod Hefin David yn mynegi barn y mae llawer o Aelodau yn ei rhannu, ac rwy'n cydnabod hynny. Ac, o ystyried fy nghefndir fy hun fel cyfreithiwr cyflogaeth ar gyfer undebau llafur ac yn stiward llawr gwaith undeb llafur, rwy'n cydnabod llawer o'r pwyntiau yr ydych chi'n eu gwneud ynghylch sut mae ein gweithlu ein hunain yn cael ei drin a'r ffaith bod y gwerthoedd hynny'n rhyngwladol ac nid ar gyfer pobl yr ydym ni yn digwydd eu hadnabod ein hunain yn unig. Felly, bydd ein gwerthoedd a'n dull o weithredu yn allweddol, a bydd hynny'n llywio ein hymgysylltiad â phobl yn Qatar hefyd.
Ein her ni, rwy'n credu, yw pan fyddwn ni'n siarad am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud a'r math o Gymru ydym ni, byddwn ni'n sôn am sut beth yw Cymru fodern, ac mae'n werth myfyrio ar y ffaith, mewn rhai rhannau o'r rhanbarth hwnnw, fod yna bobl sy'n awyddus i wneud cynnydd ac maen nhw'n awyddus i wneud cynnydd mewn cyfnod llawer byrrach na'r ychydig ganrifoedd neu bump neu chwe degawd y mae wedi cymryd i ni wneud y cynnydd yr ydym bellach yn ei werthfawrogi a'i barchu heddiw. A'r hyn sydd angen i ni ei wneud, rwy'n credu, yw dangos, mewn gwirionedd, fod gwlad fodern sy'n parchu ei holl ddinasyddion mewn sefyllfa well i ffynnu yn y dyfodol yn hytrach nag un nad yw'n cydnabod ac yn gwerthfawrogi'r holl wahaniaeth ac amrywiaeth sydd gennych o fewn eich gwlad. Rydych chi'n colli talent yn ogystal â'r bobl hynny fydd yn edrych arnoch chi ac yn meddwl na fydden nhw eisiau cael yr holl berthnasoedd y gallen nhw eu cael fel arall o ran rhannau eraill o'r byd. Felly, gallaf roi'r sicrwydd i'r Aelod y bydd y ffordd y bydd Gweinidogion yn ymgysylltu yn gadarnhaol ynghylch pwy ydym ni, pwy yw ein cefnogwyr, a sut yr ydym eisiau gweithio gyda gweddill y byd.
Wrth ystyried boicot, rydym wedi ystyried pob dewis, ond rydym yn credu mai'r peth iawn yw i Weinidogion fynd, i gefnogi ein tîm, ac i wneud y mwyaf o'r cyfle, hynny yw o ran yr hyn y mae'n ei wneud ar gyfer Gymru ar y llwyfan, ond hefyd y pwynt cadarnhaol hwnnw ynghylch cyflwyno a bod yn falch o'n gwerthoedd heddiw.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar ddiweddariad ar Wcráin. Jane Hutt.
The next item is a statement by the Minister for Social Justice, an update on Ukraine. Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd, for an opportunity to provide an update to Members about our ongoing work to support people from Ukraine seeking sanctuary in Wales. When I last updated you in June, Wales had welcomed just over 2,200 Ukrainians to Wales under the Homes for Ukraine scheme, including our supersponsor route, and I'm pleased to say that this number has risen significantly over the summer recess. Over 5,650 people from Ukraine, sponsored by the Welsh Government and Welsh households, had arrived in the UK by 20 September. There have been additional arrivals under the Ukraine family scheme, but we're not given that data by the UK Government.
But more than 8,200 visas have now been granted to people from the Ukraine who have sponsors in Wales, so we can expect the number of arrivals to continue to grow in the coming weeks, though we anticipate more slowly than over the summer period.
Our partners in local government, the NHS, the third sector, volunteers and, of course, all those people who are acting as sponsors, are making phenomenal efforts to support sanctuary seekers with the services and information they need. Welsh Ministers and leaders of local authorities are now meeting fortnightly to ensure close collaboration on the delivery of these schemes.
Our supersponsor route has supported more than 2,700 Ukrainians here in Wales, with a further 1,700 who've had visas issued with Welsh Government as a sponsor. We're working with the Home Office to ascertain the likelihood of those 1,700 individuals arriving in Wales, so that we can properly plan for providing accommodation and wraparound support.
Since I last updated Members, we've had several temporary, initial-accommodation welcome centres join our scheme, and some have come to an end. Members will appreciate that we don't comment upon these temporary sites, in use, for security and privacy reasons, but I want to pay tribute to partners who have supported us and have now closed their provision. The care and compassion demonstrated by the local authorities, local health boards, universities and the third sector in providing initial accommodation and demonstrating their commitment to our nation of sanctuary vision has been exceptional. I also want to thank all those who continue to be at the forefront of our support to arrivals.
Diolch yn fawr, Llywydd, am gyfle i roi diweddariad i'r Aelodau ynghylch ein gwaith parhaus i gefnogi pobl o Wcráin sy'n chwilio am noddfa yng Nghymru. Pan wnes i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ddiwethaf ym mis Mehefin, roedd Cymru wedi croesawu ychydig dros 2,200 o Wcrainiaid i Gymru o dan y cynllun Cartrefi i Wcráin, gan gynnwys ein llwybr uwch-noddwr, ac rwy'n falch o ddweud bod y nifer hwn wedi codi'n sylweddol dros doriad yr haf. Roedd dros 5,650 o bobl o Wcráin, a noddwyd gan Lywodraeth Cymru a chartrefi Cymreig, wedi cyrraedd y DU erbyn 20 Medi. Mae rhai ychwanegol wedi cyrraedd o dan y cynllun Teuluoedd o Wcráin, ond nid ydym yn cael y data hwnnw gan Lywodraeth y DU.
Ond mae mwy na 8,200 o fisâu bellach wedi'u rhoi i bobl o Wcráin sydd â noddwyr yng Nghymru, felly gallwn ddisgwyl i nifer y rhai sy'n cyrraedd barhau i godi yn yr wythnosau nesaf, er ein bod yn rhagweld y bydd yn arafach na thros gyfnod yr haf.
Mae ein partneriaid mewn llywodraeth leol, y GIG, y trydydd sector, gwirfoddolwyr ac, wrth gwrs, yr holl bobl hynny sy'n gweithredu fel noddwyr, yn gwneud ymdrechion rhyfeddol i gefnogi ceiswyr noddfa gyda'r gwasanaethau a'r wybodaeth sydd eu hangen arnyn nhw. Mae Gweinidogion Cymru ac arweinwyr awdurdodau lleol bellach yn cyfarfod bob pythefnos i sicrhau cydweithio agos ar gyflawni'r cynlluniau hyn.
Mae ein llwybr uwch-noddwr ni wedi cefnogi mwy na 2,700 o Wcrainiaid yma yng Nghymru, gyda 1,700 yn rhagor wedi cael fisâu wedi'u rhoi gyda Llywodraeth Cymru fel noddwr. Rydym yn gweithio gyda'r Swyddfa Gartref er mwyn canfod pa mor debygol yw hi y bydd y 1,700 o unigolion hynny yn cyrraedd Cymru, fel y gallwn gynllunio'n iawn ar gyfer darparu llety a chefnogaeth gofleidiol.
Ers i mi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ddiwethaf, rydym wedi cael sawl canolfan groeso llety cychwynnol dros dro yn ymuno â'n cynllun, ac mae rhai wedi dod i ben. Bydd aelodau'n gwerthfawrogi nad ydym yn gwneud sylwadau ar y safleoedd dros dro hyn, sy'n cael eu defnyddio, am resymau diogelwch a phreifatrwydd, ond rwyf eisiau talu teyrnged i bartneriaid sydd wedi ein cefnogi ac sydd bellach wedi cau eu darpariaeth. Mae'r gofal a'r tosturi a ddangoswyd gan yr awdurdodau lleol, byrddau iechyd lleol, prifysgolion a'r trydydd sector o ran darparu llety cychwynnol a dangos eu hymrwymiad i'n cenedl o weledigaeth noddfa wedi bod yn eithriadol. Rwyf hefyd eisiau diolch i bawb sy'n parhau i fod ar reng flaen ein cefnogaeth i'r rhai sy'n cyrraedd.
In recent weeks, we have seen a change of UK Government and, with it, the resignation of the UK Minister for Refugees, Lord Harrington. Whilst we had some particular requests of the UK Government, which have not been implemented—from funding, safeguarding processes and improvements to the visa system—Lord Harrington was always willing to make himself available to discuss matters with devolved Governments and be open about his views. We welcomed that engagement and we are asking the UK Government to continue this as part of the new Government's approach.
Last week, my Scottish ministerial counterpart, Neil Gray MSP, and I jointly wrote to the new Secretary of State for Levelling Up, Housing and Communities, and the new Home Secretary, to raise awareness of our pressing needs. Our letter includes the urgent need for the UK Government to increase the £350 'thank you' payments for the Ukraine scheme hosts, to ensure that we do not see a wave of homelessness presentations as an impact of the cost-of-living increases. We have called for confirmation of year 2 and year 3 funding tariffs, as well as renewing the call for dedicated ESOL and health funding tariffs, as exist with other resettlement and protection visa schemes. Additionally, we have called again for funding parity between the three Ukraine schemes.
As well as funding requests and a call for the reintroduction of a Minister for refugees, we have asked for close inter-governmental working in relation to supporting those who may arrive in the UK without a Ukraine scheme visa and ensuring those studying remotely with Ukrainian universities are provided with help to continue their studies.
As we move into the new school year, we are seeing many Ukrainian children enrolled in schools and many parents and adults now working in Wales too. We are seeing very encouraging signs of integration in Welsh communities, and we are working hard to ensure that Ukrainians and the wider community receive the support they need.
In July, the Minister for Climate Change published a written statement about our transitional accommodation capital programme. This £65 million programme is supporting local authorities and registered social landlords to provide more good-quality longer term accommodation for Ukrainians, as well as looking much more widely to support all homelessness needs in Wales. We need to provide good-quality transitional accommodation options to enable everyone to get on with their lives—places people can call their own—while we support individuals and families to find a permanent home.
Ukrainians on the Homes for Ukraine scheme can receive advice from the Welsh Government-funded Wales sanctuary service. The service is run by the Welsh Refugee Council, along with Asylum Justice, Displaced People in Action, Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales, BAWSO and TGP Cymru. Ukrainians on the Ukraine family scheme can also receive integration support via our partnership with British Red Cross. More information on these services can be found on our sanctuary website.
I'm very happy today to say that the Deputy Minister for Climate Change has also agreed to extend the free public transport offer for people seeking sanctuary—the 'welcome ticket'—until at least March 2023. Eligibility criteria have been updated and will be available shortly on the Welsh Government website.
Finally, I want to say that, earlier this year, we made a £1 million donation to the Community Foundation Wales Nation of Sanctuary Croeso fund. Sizable awards have now been made to the Welsh Refugee Coalition and Oasis Cardiff, as well as small grants to other organisations, to ensure people seeking sanctuary can be supported, irrespective of their national origin. All contributions to the fund will be used to help people fleeing terrible circumstances, and I call on organisations and businesses to consider making a corporate donation to play your part in our nation of sanctuary efforts.
We are immensely thankful to those across Wales who are acting as hosts to Ukrainians. Acting as a host is a big commitment and we want to ensure that it is supported. We have funded Housing Justice Cymru to provide a host support service, which includes expert and reliable information, training, advice and guidance for people hosting, or those considering hosting, on the Homes for Ukraine scheme in Wales. More information on sessions and training can be found on the Housing Justice Cymru website. However, we still need many more households to consider whether they could provide a home for six to 12 months for those in need, and if anyone is considering this, we encourage them to register their interest at gov.wales/offerhome, and to attend one of the introduction to hosting sessions facilitated by Housing Justice Cymru.
We are developing a regular timetable of communications with our Ukrainian guests and hosts to ensure that they are regularly informed about updates, opportunities and available support. In addition, we are planning to engage with arrivals to better understand aspirations, challenges and integration since arrival in Wales. Throughout this crisis, Wales has lived up to its aspiration as a nation of sanctuary and it is vital that we hear the voice of those who have arrived and are settling in Wales to ensure that our response meets their needs. Finally—very finally—with the conflict in Ukraine, Llywydd, continuing as a result of Putin’s ongoing aggression, we must ensure that we stand ready together to continue to welcome people into our country and into our homes.
Yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydym wedi gweld Llywodraeth y DU yn newid ac yn sgil hynny, ymddiswyddiad Gweinidog y DU dros Ffoaduriaid, yr Arglwydd Harrington. Er bod gennym rai ceisiadau i Lywodraeth y DU, sydd heb eu gweithredu—o gyllid, prosesau diogelu a gwelliannau i'r system fisa—roedd yr Arglwydd Harrington wastad yn barod i sicrhau ei fod ar gael i drafod materion gyda'r Llywodraethau datganoledig a bod yn agored ynglŷn â'i farn. Fe wnaethom ni groesawu'r ymgysylltu hwnnw ac rydym yn gofyn i Lywodraeth y DU barhau â hyn fel rhan o ddull y Llywodraeth newydd.
Yr wythnos diwethaf, ysgrifennodd fy Ngweinidog cyfatebol yn yr Alban, Neil Gray MSP, a minnau ar y cyd at yr Ysgrifennydd Gwladol newydd dros Ffyniant Bro, Tai a Chymunedau, a'r Ysgrifennydd Cartref newydd, i godi ymwybyddiaeth o'n hanghenion dybryd. Mae ein llythyr yn cynnwys yr angen brys i Lywodraeth y DU gynyddu'r taliadau 'diolch' o £350 i letywyr cynllun Wcráin, er mwyn sicrhau nad ydym yn gweld ton o ddigartrefedd fel effaith o'r cynnydd mewn costau byw. Rydym wedi galw am gadarnhad tariffau ariannu blwyddyn 2 a blwyddyn 3, yn ogystal ag adnewyddu'r alwad am dariffau ESOL a chyllid iechyd pwrpasol, fel sy'n bodoli gyda chynlluniau fisa ailsefydlu ac amddiffyn eraill. Hefyd, rydym wedi galw eto am gydraddoldeb ariannol rhwng y tri chynllun Wcráin.
Yn ogystal â cheisiadau am gyllid a galwad am ailgyflwyno Gweinidog dros ffoaduriaid, rydym wedi gofyn am weithio rhyng-lywodraethol agos mewn cysylltiad â chefnogi'r rhai a allai gyrraedd y DU heb fisa cynllun Wcráin a sicrhau bod y rhai sy'n astudio o bell gyda phrifysgolion Wcráin yn cael cymorth i barhau â'u hastudiaethau.
Wrth i ni symud i'r flwyddyn ysgol newydd, rydym ni'n gweld llawer o blant Wcreinaidd yn cofrestru mewn ysgolion ac mae llawer o rieni ac oedolion bellach yn gweithio yng Nghymru hefyd. Rydym ni'n gweld arwyddion calonogol iawn o integreiddio mewn cymunedau Cymraeg, ac rydym yn gweithio'n galed i sicrhau bod Wcreiniaid a'r gymuned ehangach yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt.
Ym mis Gorffennaf, cyhoeddodd y Gweinidog Newid Hinsawdd ddatganiad ysgrifenedig am ein rhaglen gyfalaf ar gyfer llety dros dro. Mae'r rhaglen £65 miliwn hon yn cefnogi awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i ddarparu llety mwy hirdymor o ansawdd da i Wcreiniaid, yn ogystal â cheisio cefnogi holl anghenion digartrefedd yng Nghymru yn ehangach. Mae angen i ni ddarparu dewisiadau llety dros dro o ansawdd da er mwyn galluogi pawb i fwrw ymlaen â'u bywydau—lle maen nhw'n teimlo mai eu lleoedd nhw yw'r rhain—wrth i ni gefnogi unigolion a theuluoedd i ddod o hyd i gartref parhaol.
Gall Wcreiniaid ar y cynllun Cartrefi i Wcráin gael cyngor gan wasanaeth noddfa Cymru a ariennir gan Lywodraeth Cymru. Mae'r gwasanaeth yn cael ei gynnal gan Gyngor Ffoaduriaid Cymru, ynghyd ag Asylum Justice, Alltudion ar Waith, Tîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid Cymru, BAWSO a TGP Cymru. Gall Wcreiniaid ar y cynllun Teuluoedd o Wcráin hefyd gael cefnogaeth integreiddio trwy ein partneriaeth â'r Groes Goch Brydeinig. Mae mwy o wybodaeth am y gwasanaethau hyn ar ein gwefan noddfa.
Rwy'n hapus iawn heddiw i ddweud bod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd hefyd wedi cytuno i ymestyn y cynnig trafnidiaeth gyhoeddus am ddim i bobl sy'n chwilio am noddfa—y 'tocyn croeso'—tan o leiaf Mawrth 2023. Cafodd meini prawf cymhwysedd eu diweddaru a byddant ar gael yn fuan ar wefan Llywodraeth Cymru.
Yn olaf, rwyf eisiau dweud ein bod, yn gynharach eleni, wedi cyfrannu £1 miliwn tuag at Gronfa Croeso Cenedl Noddfa Sefydliad Cymunedol Cymru. Bellach mae gwobrau sylweddol wedi eu rhoi i Gynghrair Ffoaduriaid Cymru ac Oasis Caerdydd, yn ogystal â grantiau bychain i sefydliadau eraill, er mwyn sicrhau y gellir cefnogi pobl sy'n chwilio am noddfa, ni waeth beth yw eu tarddiad cenedlaethol. Bydd pob cyfraniad i'r gronfa yn cael ei ddefnyddio i helpu pobl sy'n ffoi rhag amgylchiadau ofnadwy, ac rwy'n galw ar sefydliadau a busnesau i ystyried rhoi rhodd gorfforaethol i chwarae eich rhan yn ein hymdrechion cenedl noddfa.
Rydym yn hynod o ddiolchgar i'r rhai ar draws Cymru sy'n gweithredu fel lletywyr i Wcreiniaid. Mae gweithredu fel lletywr yn ymrwymiad mawr ac rydym am sicrhau ei fod yn cael ei gefnogi. Rydym wedi ariannu Housing Justice Cymru i ddarparu gwasanaeth cymorth i letywyr, sy'n cynnwys gwybodaeth arbenigol a dibynadwy, hyfforddiant, cyngor ac arweiniad i bobl sy'n lletya, neu'r rhai sy'n ystyried lletya, ar gynllun Cartrefi i Wcráin yng Nghymru. Ceir mwy o wybodaeth am sesiynau a hyfforddiant ar wefan Housing Justice Cymru. Fodd bynnag, mae angen llawer mwy o gartrefi arnom i ystyried a allen nhw ddarparu cartref am chwech i 12 mis ar gyfer y rhai sydd mewn angen, ac os oes unrhyw un yn ystyried hyn, rydym yn eu hannog i gofrestru eu diddordeb gyda llyw.cymru/cynnig.cartref ac i fynd i un o'r sesiynau cyflwyniad i letya sy'n cael eu hwyluso gan Housing Justice Cymru.
Rydym yn datblygu amserlen reolaidd o gyfathrebu gyda'n gwesteion Wcreinaidd a'n lletywyr i sicrhau eu bod yn cael gwybod yn rheolaidd am ddiweddariadau, cyfleoedd a chefnogaeth sydd ar gael. Hefyd, rydym yn bwriadu ymgysylltu â'r rhai sy'n cyrraedd er mwyn deall dyheadau, heriau ac integreiddio yn well ers iddyn nhw gyrraedd Cymru. Drwy gydol yr argyfwng hwn, mae Cymru wedi gwireddu ei dyhead fel cenedl noddfa ac mae'n hollbwysig ein bod yn clywed llais y rhai sydd wedi cyrraedd ac yn ymgartrefu yng Nghymru er mwyn sicrhau bod ein hymateb yn diwallu eu hanghenion. Yn olaf—yn olaf go iawn—gyda'r gwrthdaro yn Wcráin, Llywydd, yn parhau o ganlyniad i ymddygiad ymosodol parhaus Putin, rhaid inni sicrhau ein bod yn barod gyda'n gilydd i barhau i groesawu pobl i'n gwlad ac i'n cartrefi.
In your update on Ukraine statements before the summer recess, you spoke of the constructive working relationship you had with the then UK Government Minister for Refugees, Lord Harrington. And of course you've referred to him in your statement today also. When he resigned from this role earlier this month, Lord Harrington stated that the role was no longer required because a permanent system was now in place for arrivals, that the role was always meant to be temporary and that his work was essentially complete. He added that he would now take on a voluntary role helping refugees. How do you respond to his statement, based upon practical inter-governmental working requirements in Wales?
In this context, I understand that the new Minister for Migration in the Home Office, Tom Pursglove MP, has been responding to questions regarding the UK schemes for Ukrainian refugees. Does this tally with your understanding, given that you stated that you've written to, I think it was, the Secretary of State for levelling up and the new Home Secretary, in your statement? And if this does tally with your understanding, what engagement are you seeking with Tom Pursglove?
Following my introduction of Link International to you, I'm pleased that the charity and its Ukrainian link programme is working well with north Wales local authorities, in collaboration with other statutory agencies and Welsh Government, in bringing together community and faith groups and third sector organisations to support Ukrainians arriving in north Wales. When I attended a Link International barbecue for Ukrainian refugees in Conwy in July, I was told that in order to keep people as hosts under the Homes for Ukraine scheme and to stop people being moved on, additional support for the hosts would be needed, including support with winter fuel bills. When I wrote to you about this you replied that you were aware of the risk of sponsorships not continuing beyond six months because the hosts are unable to afford the rise in fuel costs. What discussions have you therefore had directly or are you planning to have with the UK Government, beyond correspondence, regarding a possible uplift to the monthly £350 payment to people hosting Ukrainians in their own homes?
During my visit to Conwy in July, the need for English for speakers of other languages, or ESOL, lessons, in person and online, and for action to support skill and qualification transferability—where refugees at the event included a doctor, a dentist, a paramedic, engineers, IT consultants, people with media and digital expertise and many others—were also emphasised to me. Further to your 9 August reply to me regarding these, I'd therefore be grateful for an update on these issues in the context of the devolved services for which the Welsh Government is responsible.
At the event in July, new arrivals were arriving in buses and I learned of people being placed in increasing numbers in emergency accommodation, hotels, schools, et cetera. At the St David's parliamentary prayer breakfast for Wales on 3 March, I sat next to someone working with the Ministry of Defence on sustainable modular housing solutions for Ukrainian refugees. What, if any, discussions are you having with the MOD about this for Wales further to my raising this with you before the summer recess?
Following the Polish Heritage Days event in the Senedd on 13 July, I sent you a document produced by the Polish Integration Support Centre, or PISC, in Wrexham, detailing their humanitarian efforts to help Ukrainian refugees and a proposal for consolidated and sustainable support for Ukrainian people, including construction of temporary housing. Further to our meeting last week—and I thank you for that—how will you therefore engage with them regarding this?
Finally, I received an e-mail from a constituent on a housing waiting list describing a situation that challenges my own understanding of arrangements in place. He asks, and I quote, 'Why is it that the Ukrainians are getting £500 a week, and some have moved out of a holiday park and got accommodation, and I’m still struggling?' What, therefore, is your understanding of the situation he describes, and how would you respond to him?
Yn eich diweddariad ar ddatganiadau Wcráin cyn toriad yr haf, fe wnaethoch sôn am y berthynas waith adeiladol a oedd gennych gyda Gweinidog dros Ffoaduriaid Llywodraeth y DU ar y pryd, Yr Arglwydd Harrington. Ac wrth gwrs rydych chi wedi cyfeirio ato yn eich datganiad heddiw hefyd. Pan ymddiswyddodd o'r swyddogaeth hon yn gynharach y mis hwn, dywedodd yr Arglwydd Harrington nad oedd angen y swyddogaeth mwyach oherwydd bod system barhaol bellach ar waith ar gyfer cyrraedd, bod y swyddogaeth bob amser wedi bod yn un dros dro a bod ei waith yn gyflawn yn y bôn. Ychwanegodd y byddai nawr yn ymgymryd â swyddogaeth wirfoddol yn helpu ffoaduriaid. Sut ydych chi'n ymateb i'w ddatganiad, wedi ei seilio ar ofynion ymarferol y gwaith rhyng-lywodraethol yng Nghymru?
Yn y cyd-destun hwn, rwy'n deall bod y Gweinidog dros Ymfudo newydd yn y Swyddfa Gartref, Tom Pursglove AS, wedi bod yn ymateb i gwestiynau ynghylch cynlluniau'r DU ar gyfer ffoaduriaid Wcreinaidd. A yw hyn yn cyd-fynd â'ch dealltwriaeth chi, o ystyried eich bod wedi datgan eich bod wedi ysgrifennu at, rwy'n credu, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ffyniant Bro a'r Ysgrifennydd Cartref newydd, yn eich datganiad? Ac os yw hyn yn cyd-fynd â'ch dealltwriaeth, pa ymgysylltu ydych chi'n ei geisio â Tom Pursglove?
Yn dilyn cyflwyno Link International i chi, rwy'n falch bod yr elusen a'i rhaglen gyswllt Wcreinaidd yn gweithio'n dda gydag awdurdodau lleol y gogledd, ar y cyd ag asiantaethau statudol eraill a Llywodraeth Cymru, wrth ddod â grwpiau cymunedol a ffydd a sefydliadau trydydd sector ynghyd i gefnogi Wcreiniaid sy'n cyrraedd y gogledd. Pan es i i farbeciw Link International ar gyfer ffoaduriaid Wcráin yng Nghonwy ym mis Gorffennaf, cefais wybod, er mwyn cadw pobl fel lletywyr o dan gynllun Cartrefi i Wcráin ac i atal pobl rhag cael eu symud ymlaen, byddai angen cefnogaeth ychwanegol ar y lletywyr, gan gynnwys cymorth gyda biliau tanwydd gaeaf. Pan ysgrifennais atoch ynghylch hyn ateboch eich bod yn ymwybodol o'r risg o nawdd yn peidio â pharhau y tu hwnt i chwe mis oherwydd nad yw'r lletywyr yn gallu fforddio'r cynnydd mewn costau tanwydd. Pa drafodaethau ydych chi felly wedi'u cael yn uniongyrchol neu yr ydych chi'n bwriadu eu cael gyda Llywodraeth y DU, y tu hwnt i ohebiaeth, ynglŷn â chynnydd posibl i'r taliad misol o £350 i bobl sy'n lletya Wcreiniaid yn eu cartrefi eu hunain?
Yn ystod fy ymweliad â Chonwy ym mis Gorffennaf, roedd yr angen am Saesneg ar siaradwyr ieithoedd eraill, neu ESOL, gwersi, wyneb yn wyneb ac ar-lein, ac am weithredu i gefnogi trosglwyddo sgiliau a chymwysterau—pryd yr oedd ffoaduriaid yn y digwyddiad yn cynnwys meddyg, deintydd, parafeddyg, peirianwyr, ymgynghorwyr TG, pobl ag arbenigedd cyfryngau a digidol a llawer o rai eraill—hefyd yn cael ei bwysleisio i mi. Yn dilyn eich ateb ar 9 Awst i mi ynglŷn â'r rhain, byddwn yn ddiolchgar am ddiweddariad ar y materion hyn yng nghyd-destun y gwasanaethau datganoledig y mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol amdanyn nhw.
Yn y digwyddiad ym mis Gorffennaf, roedd newydd-ddyfodiaid yn cyrraedd mewn bysiau a chlywais am bobl yn cael eu rhoi, mewn niferoedd cynyddol, mewn llety brys, gwestai, ysgolion, ac ati. Ym mrecwast gweddi seneddol Dewi Sant ar gyfer Cymru ar 3 Mawrth, eisteddais wrth ochr rhywun a oedd yn gweithio gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn ar atebion tai modwlar cynaliadwy ar gyfer ffoaduriaid Wcreinaidd. Pa fath, os o gwbl, o drafodaethau ydych chi'n eu cael gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn am hyn ar gyfer Cymru ar ôl i mi godi hyn gyda chi cyn toriad yr haf?
Yn dilyn digwyddiad Diwrnodau Treftadaeth Pwylaidd yn y Senedd ar 13 Gorffennaf, anfonais ddogfen atoch a luniwyd gan y Ganolfan Cymorth Integreiddio Pobl Gwlad Pwyl, neu PISC, yn Wrecsam, yn nodi eu hymdrechion dyngarol i helpu ffoaduriaid Wcreinaidd a chynnig ar gyfer cefnogaeth gyfunol a chynaliadwy i bobl o Wcráin, yn cynnwys adeiladu tai dros dro. Yn dilyn ein cyfarfod yr wythnos diwethaf—a diolch i chi am hwnnw—sut byddwch chi felly'n ymgysylltu â nhw ynglŷn â hyn?
Yn olaf, cefais e-bost gan etholwr ar restr aros am dai yn disgrifio sefyllfa sy'n herio fy nealltwriaeth fy hun o'r trefniadau ar waith. Mae'n gofyn, ac rwy'n dyfynnu, 'Pam mae'r Wcreiniaid yn cael £500 yr wythnos, a rhai wedi symud allan o barc gwyliau a chael llety, ac rwyf innau'n dal yn ei chael hi'n anodd iawn?' Beth, felly, yw eich dealltwriaeth o'r sefyllfa y mae'n ei disgrifio, a sut byddech chi'n ymateb iddo?
Thank you very much, Mark Isherwood. I think I made it very clear in my statement how important it was to have a Minister for refugees, Richard Harrington. Actually, we were meeting with him on a fortnightly basis; the job certainly wasn’t done. He played a very important role. He actually resigned the day before the leadership of the Conservative Party was announced, and I believe that his understanding, from the meeting we had only a week before—. He was actually going to come down to Wales; we had it in the diary. We were going to go and visit a welcome centre together. The job certainly isn’t done.
I am pleased to hear from my officials that, in terms of the role that was played and the important issues that we were raising with the then Minister for refugees, there is a recognition that that needs to be followed through. I would be very interested to see what reply we get from the Home Secretary and Simon Clarke, the Secretary of State for Levelling Up, Housing and Communities. I’m very happy to share the letter that we wrote, myself and Neil Gray. We reiterated the points that we were discussing. We paid tribute to Lord Richard Harrington for his commitment. We asked if there was going to be a UK Minister with portfolio responsibility, not just, I have to say—. In terms of his ministerial responsibility, it wasn’t just for Ukraine, it was for Afghan and Hong Kong welcome schemes as well. We'd very much welcome a dedicated Minister, and would support the appointment of a successor.
But we raised the issues—the financial issues, the real issues—that are now causing a great deal of concern. He called—and publicly, actually—for a doubling of the £350 monthly thank-you payment to hosts. We asked for an increase at least to £500, or up again, doubling to £700 per month. An urgent decision is needed regarding this, because the hosts now, as they reach the end of their six-month period—. That is beginning to start; we’re writing to all hosts to see if they will continue. This is a crucial issue. We asked for quick decisions, and I hope you—as I perhaps asked you last week when we had a briefing about this—and your colleagues will also urge for a quick decision on this funding package.
Also, in terms of the funding package, which we’ve raised on a regular basis, we have no information. And of course, the finance Minister has raised this as well about year 2, year 3. We have no funding for ESOL services from the UK Government, or indeed tariffs for health either—both, actually, that were provided to the Afghan resettlement scheme. I’ve had no contact from the immigration Minister about this, or any other responsibility in relation to refugees and migrants.
I look forward perhaps that maybe we might have some telephone calls from not only the Prime Minister but other Ministers to us in Government. It’s vital that we do actually engage with them and follow this through. There is a huge job of work to be done here. We’re taking responsibility in the way that I’ve outlined fully, and also funding not only our welcome centres, but also paying thank-you payments to hosts if they support a family who initially arrived in Wales under the Ukraine family scheme. That's not happening in England. The commitment that we're making is considerable. I hope everyone will join us today, saying that we need to press for those answers in terms of financial support.
You introduced me, in fact, Mark, to Link International in north Wales, a fantastic organisation. They're a key part our third sector network, which meets regularly with officials and with myself. They also, of course, link to all of the other voluntary groups, the WhatsApp groups now all over Wales that the Ukrainians are organising themselves, which is, of course, what we want to encourage. In fact, this coming weekend, they've organised an arts festival at the Sherman Theatre. I hope people will have seen that. I shall be speaking at the opening event. It's also being sponsored by key Welsh celebrities who are backing what they are doing. But it is important that the support from the third sector is recognised.
In terms of devolved services, I said in my statement that we are now meeting—. Well, I met throughout the whole summer with local government leaders, and we have work streams that run at official level on everything to do with the initial welcome, the move-on services. But we're meeting fortnightly at meetings chaired by the Minister for Finance and Local Government on Ukraine, because the local leadership is crucially important in terms of the provision of those devolved services. They are linked, of course, to the health service, to the third sector, ESOL, et cetera.
We did contact the MOD, and they had no accommodation available. There are many good examples of how authorities, universities, the third sector are coming forward, and, obviously, we would welcome anything else that came forward. But we followed that MOD contact—nothing at that point, or indeed now. But they are all coming together to make contributions. Also, I very much welcome the work that the Polish integration society has undertaken.
In terms of north Wales, we are very thankful to all the authorities in north Wales, all the third sector, to the universities as well, who are engaging, both Bangor and Glyndŵr. There is excellent work in terms of welcome and also, of course, those family hosts.
Diolch yn fawr, Mark Isherwood. Rwy'n credu i mi ei gwneud hi'n glir iawn yn fy natganiad pa mor bwysig oedd bod â Gweinidog dros Ffoaduriaid, Richard Harrington. Mewn gwirionedd, roeddem yn cwrdd ag ef bob pythefnos; nid yw'r gwaith yn sicr wedi ei gyflawni. Chwaraeodd ran bwysig iawn. Mewn gwirionedd, ymddiswyddodd y diwrnod cyn cyhoeddi arweinyddiaeth y Blaid Geidwadol, ac rwy'n credu yr hyn yr oedd ef yn ei ddeall o'r cyfarfod a gawsom dim ond wythnos yn gynharach—. Mewn gwirionedd, roedd yn mynd i ddod lawr i Gymru; roedd yn ein dyddiaduron ni. Roeddem ni'n mynd i fynd i ymweld â chanolfan groeso gyda'n gilydd. Yn sicr nid yw'r gwaith wedi'i wneud.
Rwy'n falch o glywed gan fy swyddogion, o ran y rôl a gafodd ei chwarae a'r materion pwysig yr oeddem yn eu codi gyda'r Gweinidog dros ffoaduriaid ar y pryd, fod yna gydnabyddiaeth bod angen mynd ar ôl hynny. Byddai'n ddiddorol iawn gweld pa ateb a gawn gan yr Ysgrifennydd Cartref a Simon Clarke, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ffyniant Bro, Tai a Chymunedau. Rwy'n hapus iawn i rannu'r llythyr a ysgrifennom ni, Neil Gray a finnau. Fe wnaethom ni ailadrodd y pwyntiau yr oeddem ni'n eu trafod. Talwyd teyrnged i'r Arglwydd Richard Harrington am ei ymrwymiad. Fe ofynnom ni a fyddai yna weinidog yn y DU â chyfrifoldeb portffolio, nid yn unig, mae'n rhaid i mi ddweud—. O ran ei gyfrifoldeb gweinidogol, nid dros Wcráin yn unig oedd hwnnw, roedd dros gynlluniau croesawu dinasyddion Affganistan a Hong Kong hefyd. Byddem yn croesawu Gweinidog penodol yn fawr, a byddem yn cefnogi penodi olynydd.
Ond fe wnaethom ni godi'r materion—y materion ariannol, y gwir faterion—sydd bellach yn achosi llawer iawn o bryder. Galwodd—ac yn gyhoeddus, mewn gwirionedd—am ddyblu'r taliad 'diolch' o £350 yn fisol i'r lletywyr. Fe ofynnom ni iddo gael ei godi o leiaf i £500, neu'n uwch eto, gan ddyblu i £700 y mis. Mae angen penderfyniad brys ynglŷn â hyn, oherwydd bod y lletywyr nawr, wrth iddyn nhw gyrraedd diwedd eu cyfnod o chwe mis—. Mae hynny'n dechrau; rydym ni'n ysgrifennu at bob lletywr i weld a fydd yn parhau. Mae hwn yn fater hollbwysig. Gofynnom ni am benderfyniadau cyflym, ac rwy'n gobeithio eich bod chi—fel y gofynnais i chi'r wythnos diwethaf efallai pan gawsom ni sesiwn friffio am hyn—a bydd eich cyd-Aelodau hefyd yn gofyn am benderfyniad cyflym ar y pecyn cyllido hwn.
Hefyd, o ran y pecyn ariannu, yr ydym wedi'i godi yn rheolaidd, nid oes gennym unrhyw wybodaeth. Ac wrth gwrs, y Gweinidog cyllid sydd wedi codi hyn hefyd tua blwyddyn 2, blwyddyn 3. Nid oes gennym unrhyw gyllid ar gyfer gwasanaethau ESOL oddi wrth Lywodraeth y DU, nac yn wir dariffau ar gyfer iechyd ychwaith—y ddau, mewn gwirionedd, a ddarparwyd i gynllun ailsefydlu dinasyddion Affganistan. Nid yw'r Gweinidog dros ymfudo wedi cysylltu â mi o gwbl am hyn, nac unrhyw gyfrifoldeb arall mewn cysylltiad â ffoaduriaid ac ymfudwyr.
Rwy'n edrych ymlaen ac efallai y cawn ni alwadau ffôn oddi wrth nid yn unig Prif Weinidog y DU ond Gweinidogion eraill yn y Llywodraeth. Mae'n hanfodol ein bod yn ymgysylltu â nhw mewn gwirionedd ac yn cadw ar drywydd hyn. Mae gwaith enfawr i'w wneud yma. Rydym ni'n cymryd cyfrifoldeb yn y ffordd yr wyf i wedi amlinellu'n llawn, a hefyd yn ariannu nid yn unig ein canolfannau croeso, ond hefyd yn talu taliadau 'diolch' i letywyr os ydyn nhw'n cefnogi teulu a gyrhaeddodd Gymru i ddechrau o dan y cynllun teuluoedd o Wcráin. Nid yw hynny'n digwydd yn Lloegr. Mae'r ymrwymiad yr ydym ni'n ei wneud yn sylweddol. Gobeithio y bydd pawb yn ymuno â ni heddiw, gan ddweud bod angen pwyso am yr atebion hynny o ran cefnogaeth ariannol.
Fe wnaethoch chi fy nghyflwyno, mewn gwirionedd, Mark, i Link International yn y gogledd, sefydliad gwych. Maen nhw'n rhan allweddol o'n rhwydwaith trydydd sector, sy'n cwrdd yn rheolaidd gyda swyddogion a gyda fi. Maen nhw hefyd, wrth gwrs, yn cysylltu â'r holl grwpiau gwirfoddol eraill, y grwpiau WhatsApp sydd bellach dros Gymru i gyd y mae'r Wcreiniaid eu hunain yn eu trefnu, sef, wrth gwrs, yr hyn yr ydym ni eisiau ei annog. Yn wir, y penwythnos hwn sydd ar ddod, maen nhw wedi trefnu gŵyl gelfyddydol yn Theatr y Sherman. Rwy'n gobeithio y bydd pobl wedi gweld hynny. Byddaf yn siarad yn y digwyddiad agoriadol. Mae hefyd yn cael ei noddi gan enwogion allweddol o Gymru sy'n cefnogi'r hyn y maen nhw'n ei wneud. Ond mae'n bwysig bod cefnogaeth y trydydd sector yn cael ei gydnabod.
O ran y gwasanaethau datganoledig, dywedais yn fy natganiad ein bod bellach yn cyfarfod—. Wel, fe wnes i gyfarfod drwy gydol yr haf cyfan gydag arweinwyr llywodraeth leol, ac mae gennym ffrydiau gwaith sy'n rhedeg ar lefel swyddogol ar bopeth i'w wneud â'r croeso cychwynnol, y gwasanaethau symud ymlaen. Ond rydym ni'n cyfarfod bob pythefnos mewn cyfarfodydd sy'n cael eu cadeirio gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar Wcráin, gan fod yr arweinyddiaeth leol yn hanfodol bwysig o ran darparu'r gwasanaethau datganoledig hynny. Maen nhw'n gysylltiedig, wrth gwrs, â'r gwasanaeth iechyd, â'r trydydd sector, ESOL, ac ati.
Fe wnaethon ni gysylltu â'r Weinyddiaeth Amddiffyn, ac nid oedd llety ar gael ganddyn nhw. Mae llawer o enghreifftiau da o sut y mae awdurdodau, prifysgolion, y trydydd sector yn dod ymlaen, ac, yn amlwg, byddem yn croesawu unrhyw beth arall a ddaw ymlaen. Ond dilynom ni'r cyswllt hwnnw yn y Weinyddiaeth Amddiffyn—dim byd ar yr adeg honno, nac yn wir nawr. Ond maen nhw i gyd yn dod at ei gilydd i wneud cyfraniadau. Hefyd, rwy'n croesawu'n fawr y gwaith y mae cymdeithas integreiddio dinasyddion Gwlad Pwyl wedi'i wneud.
O ran y gogledd, rydym yn ddiolchgar iawn i holl awdurdodau'r gogledd, i'r trydydd sector, i'r prifysgolion hefyd, sy'n ymgysylltu, ym Mangor a Glyndŵr fel ei gilydd. Ceir gwaith ardderchog o ran croeso a hefyd, wrth gwrs, y teuluoedd hynny sy'n lletya.
Thank you for your statement, Minister. It's chilling to think that the people of Ukraine have by now been subjected to the terror and obscenity of war for such a long period, and that, of course, has huge consequences for those who have been forced to flee their country. Our thoughts must also be with those in Russia who are bravely protesting against Putin's mobilisation policies. The human cost of this illegal war for all involved is unacceptable, and I want to echo your thanks for the organisations, bodies and households that have helped welcome those seeking sanctuary to Wales.
You rightly referenced the threat of homelessness in your statement. Positive Action in Housing, the refugee homelessness charity, is among many organisations who are highlighting the continuing and intensifying risk to refugees from homelessness. The pressures of the cost-of-living crisis, combined with the absence of comprehensive assessments, matching hosts and refugees under the Homes for Ukraine scheme, mean that a number of hosting arrangements are ending abruptly. Twenty-five per cent of sponsors have said they only wanted to provide accommodation for six months, according to an Office for National Statistics survey of over 17,000 hosts. As we know, the current rental market is increasingly competitive and the cost of deposits is enormous, which means Ukranians who have found their hosting arrangements ending or breaking down will be unlikely to be able to enter the private market.
You say you're meeting regularly with Welsh local government leaders, so what are the local authorities telling you regarding this issue, Minister? Do you have any figures on the number of hosting arrangements that have broken down or ended in Wales, leaving refugees at risk of homelessness? I'm glad you've renewed your appeals to the UK Government for increased support, but could we potentially allow our local authorities to become guarantors for Ukrainians faced with having to enter the rental market, or are there any other similar solutions within our devolved competencies if Westminster continues not to act? As the Welsh Government isn't willing at the moment to institute a ban on evictions this winter, Minister, do you accept we could see refugees also finding themselves homeless when hosts find themselves turned out due to the cost-of-living crisis?
Given the intense economic pressures, I'm glad to hear the Welcome Ticket scheme that allows refugees to travel for free on buses in Wales is to be renewed, as it was originally, of course, coming to an end this week. It's a shame that companies such as First Cymru were not informed about this by the Welsh Government, as they've stated on Facebook today that the scheme is ending, and there are no updates as yet on their social media. You say eligibility criteria has been updated. So, could you tell us what those changes are? Minister, has all this been communicated to refugees and those that are hosting them? It could lead to embarrassment and difficulties in travelling to work or educational settings for many refugees if the companies and their drivers, and, indeed, the refugees themselves, are unclear on this issue.
I'm also glad to hear you've raised the issue with the UK Government about the lack of support for students who have been forced to leave their country, but understandably want to complete their studies online with Ukrainian universities, especially, of course, given the terrible upheaval they've already faced. You'll remember, I hope, that I wrote to you on this very subject earlier this month, as a family in my region have sponsored a 19-year-old woman who is unable to access any financial support from the DWP or student finance as she is studying remotely for a degree in Kyiv university. While we're waiting for a response from the UK Government on that, and, indeed, while I await a response to my letter to you, what support can be offered to her?
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Mae'n iasol meddwl bod pobl Wcráin erbyn hyn wedi dioddef terfysg ac anlladrwydd rhyfel am gyfnod mor hir, a bod goblygiadau enfawr i'r rhai sydd wedi eu gorfodi i ffoi o'u gwlad wrth gwrs. Rhaid i'n meddyliau hefyd fod gyda'r rhai yn Rwsia sy'n protestio'n ddewr yn erbyn polisïau ymfyddino Putin. Mae cost ddynol y rhyfel anghyfreithlon hwn i bawb sy'n gysylltiedig yn annerbyniol, ac rwyf eisiau adleisio eich diolch i'r sefydliadau, y cyrff a'r aelwydydd sydd wedi helpu i groesawu'r rhai sy'n chwilio am noddfa i Gymru.
Fe wnaethoch gyfeirio'n briodol at fygythiad digartrefedd yn eich datganiad. Mae Positive Action in Housing, yr elusen digartrefedd ffoaduriaid, ymhlith llawer o sefydliadau sy'n tynnu sylw at y risg barhaus o ddigartrefedd sy'n dwysáu i ffoaduriaid. Mae pwysau'r argyfwng costau byw, ynghyd ag absenoldeb asesiadau cynhwysfawr, paru lletywyr â ffoaduriaid o dan gynllun Cartrefi i Wcráin, yn golygu bod nifer o drefniadau lletya yn dod i ben yn ddisymwth. Mae 25% o'r noddwyr wedi dweud eu bod dim ond eisiau darparu llety am chwe mis, yn ôl arolwg gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol o dros 17,000 o letywyr. Fel y gwyddom, mae'r farchnad rentu bresennol yn gynyddol gystadleuol ac mae cost blaendaliadau yn enfawr, sy'n golygu y bydd Wcreiniaid sy'n gweld eu trefniadau lletya yn dod i ben neu'n chwalu yn annhebygol o allu mynd i mewn i'r farchnad breifat.
Rydych chi'n dweud eich bod yn cyfarfod yn rheolaidd gydag arweinwyr llywodraeth leol Cymru, felly beth mae'r awdurdodau lleol yn ei ddweud wrthych chi ynglŷn â'r mater hwn, Gweinidog? Oes gennych chi unrhyw ffigyrau am nifer y trefniadau lletya sydd wedi chwalu neu wedi gorffen yng Nghymru, gan adael ffoaduriaid mewn perygl o fod yn ddigartref? Rwy'n falch eich bod wedi adnewyddu eich apeliadau i Lywodraeth y DU am fwy o gefnogaeth, ond a allem ni o bosibl ganiatáu i'n hawdurdodau lleol ddod yn warantwyr i Wcreiniaid sy'n wynebu sefyllfa lle maen nhw'n gorfod mynd i mewn i'r farchnad rentu, neu a oes unrhyw atebion tebyg eraill o fewn ein cymwyseddau datganoledig os yw San Steffan yn parhau i beidio â gweithredu? Gan nad yw Llywodraeth Cymru yn fodlon ar hyn o bryd i sefydlu gwaharddiad ar droi pobl allan y gaeaf hwn, Gweinidog, a ydych chi'n derbyn y gallem weld ffoaduriaid hefyd yn ddigartref pan fo lletywyr eu hunain yn cael eu troi allan oherwydd yr argyfwng costau byw?
O ystyried y pwysau economaidd dwys, rwy'n falch o glywed fod y cynllun Tocyn Croeso sy'n caniatáu i ffoaduriaid deithio am ddim ar fysiau yng Nghymru yn cael ei adnewyddu, roedd yn wreiddiol, wrth gwrs, yn dod i ben yr wythnos hon. Mae'n drueni na chafodd cwmnïau fel First Cymru wybod am hyn gan Lywodraeth Cymru, oherwydd maen nhw wedi nodi ar Facebook heddiw fod y cynllun yn dod i ben, a does dim diweddariadau hyd yma ar eu cyfryngau cymdeithasol. Dywedwch fod meini prawf cymhwysedd wedi'u diweddaru. Felly, a allech chi ddweud wrthym beth yw'r newidiadau hynny? Gweinidog, a yw hyn i gyd wedi cael ei gyfleu i'r ffoaduriaid a'r rhai sy'n eu lletya? Gallai arwain at sefyllfa annifyr ac anawsterau teithio i'r gwaith neu i leoliadau addysgol i nifer o ffoaduriaid os yw'r cwmnïau a'u gyrwyr, ac, yn wir, y ffoaduriaid eu hunain, yn aneglur ynghylch y mater hwn.
Rwyf hefyd yn falch o glywed eich bod wedi codi'r mater gyda Llywodraeth y DU am y diffyg cefnogaeth i fyfyrwyr sydd wedi cael eu gorfodi i adael eu gwlad, ond yn ddealladwy eisiau cwblhau eu hastudiaethau ar-lein gyda phrifysgolion Wcreinaidd, yn enwedig, wrth gwrs, o ystyried y cynnwrf ofnadwy maen nhw eisoes wedi'i wynebu. Fe gofiwch, gobeithio, i mi ysgrifennu atoch ar yr union bwnc hwn yn gynharach y mis hwn, gan fod teulu yn fy rhanbarth wedi noddi menyw 19 oed nad yw'n gallu cael gafael ar unrhyw gymorth ariannol gan Yr Adran Gwaith a Phensiynau neu Gyllid Myfyrwyr gan ei bod yn astudio o bell ar gyfer gradd ym mhrifysgol Kyiv. Tra ein bod ni'n aros am ymateb gan Lywodraeth y DU ar hynny, ac, yn wir, tra fy mod yn aros am ymateb i fy llythyr atoch chi, pa gymorth a ellir ei gynnig iddi?
Thank you very much. Diolch yn fawr, Sioned Williams. This is about our nation of sanctuary; how we work together, as we always have, to support those who are fleeing, as you say, the obscenity of war, the terror. I recall, right from the word go, Putin's aggression. We talked about Putin; we think also of the Russians who now are threatened and leaving Russia themselves. The human cost of war is where we step in to help and open the door.
I think it is very important to say that we're working flat out, and have all over the summer, with our housing authorities and, indeed, RSLs and the third sector, to support not only the initial welcome—. If you recall, way back, we said we thought we could take perhaps 1,000 in our supersponsor scheme; we've now got 2,700. Our welcome centres are all full to capacity and, of course, some have had to move on to the other functions that they play. But, of course, working with them, it's about how we move arrivals to longer term accommodation. But, of course, our accommodation is under significant pressure. It's not possible for everyone. Some who are moving on are going to new hosting arrangements. We're arranging matches to vetted hosts across Wales. And actually, there are thousands of Welsh households who are now in the process of being vetted to become hosts to those currently living in accommodation. You will see that we have been making an appeal to encourage people to come forward, because, actually, there has been a huge benefit and positive response from hosts.
But we've got to back them up with funding. That's why I thank you for supporting our call to address—. It is inadequate, the £350; it's got to be increased. And, of course, we would want those households to claim every benefit—the fuel support scheme, et cetera—that they are entitled to, because that will help with those. But it is important that we do not in Wales get into the position where we have homeless Ukrainian families as a result of this scheme. So, there are very imaginative programmes—going on to new hosts, extending hosting arrangements now, going on to new hosts from our welcome centres—but also this transitional accommodation that I described, the £65 million for transitional accommodation. And that includes a whole range of issues like repurposing empty buildings. Local authorities are really coming up with a whole range of ways in which we can support people, perhaps, from a welcome centre, or a host family, into that intermediate accommodation, and then on to other longer term accommodation.
It's very difficult in the private rented sector in terms of the rents. We have asked—. Again, this is unfinished business in terms of the UK Government—seriously unfinished business—in terms of us needing support, and an increase in the local housing allowance and discretionary housing payments, to enable people to be moved in and supported into private rented accommodation. So, we're working very hard with our housing authorities as well.
I'll just, perhaps, clarify that in terms of the transport announcement, we've been working hard to get this announcement for today, so it is news today, and I can assure you that we will get the eligibility criteria out as quickly as possible to ensure that Transport for Wales and bus companies across Wales, which did operate the free public transport—that we actually learn from the pilot and improve on it. We intend to extend the current scheme and minimise confusion or misinterpretation of eligibility. Just to clarify and put on the record: this is for all refugees and people on humanitarian visas in Wales; it includes anyone granted refugee status, humanitarian protection or a humanitarian visa. It is crucial that we get that message out; it will all be clearly communicated, and we will take that point about the transport providers, in terms of their websites, et cetera.
I want to just also comment on your point about access to education and higher education. This is particularly important in terms of the opportunities for the young people coming here. When we also hear from the UK Government, we'll be able to give you more clarity in terms of options, finance, et cetera. We've written to the Home Secretary, as you know, and the Secretary of State, and I'll share what we've said to them. But, universities are keen to offer refuge to academics and students, and we are working with Universities UK as well as Universities Wales. But, also, I have to say that Ukrainian students are maintaining relationships with their host institutions in Ukraine and are continuing to access online learning, but there are issues in terms of financial difficulties; that's why we've written to the UK Government in terms of student support and access to universal credit.
We've got the Council for At-Risk Academics and universities of sanctuary all over Wales, and certainly, we met the vice-chancellor of Wrexham Glyndŵr University, which is one example of tremendous support, when I was in Wrexham on Friday. There are twinning initiatives with Universities UK International, but also, we're very keen to look to further education as well; we've confirmed revised entry criteria for many schemes, including apprenticeship schemes. Diolch.
Diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr, Sioned Williams. Mae hyn yn ymwneud â'n cenedl noddfa; sut yr ydym ni'n gweithio gyda'n gilydd, fel y buom ni bob amser, i gefnogi'r rhai sy'n ffoi, fel y dywedwch, anlladrwydd rhyfel, y terfysg. Rwy'n cofio, o'r cychwyn cyntaf, ymddygiad ymosodol Putin. Fe wnaethom ni siarad am Putin; rydym ni'n meddwl hefyd am y Rwsiaid sydd nawr dan fygythiad ac yn gadael Rwsia eu hunain. Cost ddynol rhyfel yw pryd yr ydym ni'n camu i mewn i helpu ac agor y drws.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn dweud ein bod yn gweithio'n ddi-flino, ac wedi gwneud hynny drwy'r haf, gyda'n hawdurdodau tai ac, yn wir, y landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a'r trydydd sector, i gefnogi nid yn unig y croeso cychwynnol—. Os cofiwch chi, yn bell yn ôl, fe ddywedom ni ein bod ni'n credu y gallem ni gymryd efallai 1,000 yn ein cynllun uwch-noddwr; erbyn hyn mae gennym ni 2,700. Mae ein canolfannau croeso i gyd yn llawn dop ac, wrth gwrs, mae rhai wedi gorfod symud ymlaen i'r swyddogaethau eraill sydd ganddyn nhw. Ond, wrth gwrs, gan weithio gyda nhw, mae'n ymwneud â sut yr ydym ni'n symud i gyrraedd llety mwy hirdymor. Ond, wrth gwrs, mae ein llety dan bwysau sylweddol. Nid yw'n bosibl i bawb. Mae rhai sy'n symud ymlaen yn mynd i drefniadau lletya newydd. Rydym ni'n trefnu eu paru â lletywyr sydd wedi'u fetio ledled Cymru. Ac mewn gwirionedd, mae yna filoedd o aelwydydd Cymreig sydd bellach yn y broses o gael eu fetio er mwyn dod yn lletywyr i'r rhai sy'n byw mewn llety ar hyn o bryd. Fe welwch ein bod wedi bod yn gwneud apêl i annog pobl i ddod ymlaen, oherwydd, mewn gwirionedd, bu budd enfawr ac ymateb cadarnhaol gan letywyr.
Ond mae'n rhaid i ni eu cefnogi nhw gyda chyllid. Dyna pam yr wyf yn diolch i chi am gefnogi ein galwad i fynd i'r afael—. Mae'n annigonol, y £350; mae'n rhaid cynyddu'r peth. Ac, wrth gwrs, byddem ni eisiau i'r cartrefi hynny hawlio pob budd-dal—y cynllun cymorth tanwydd, ac ati—y mae ganddyn nhw hawl iddo, oherwydd bydd hynny'n helpu gyda'r rheini. Ond mae'n bwysig nad ydym ni yng Nghymru yn cyrraedd y sefyllfa lle mae gennym ni deuluoedd Wcreinaidd yn ddigartref yn sgil y cynllun hwn. Felly, mae rhaglenni llawn dychymyg—mynd ymlaen at letywyr newydd, gan ymestyn trefniadau lletya nawr, gan fynd ymlaen at letywyr newydd o'n canolfannau croeso—ond hefyd y llety dros dro hwn a ddisgrifiais, y £65 miliwn ar gyfer llety dros dro. Ac mae hynny'n cynnwys ystod gyfan o faterion fel addasu adeiladau gwag at ddibenion gwahanol. Mae awdurdodau lleol wir yn meddwl am ystod lawn o ffyrdd y gallwn gefnogi pobl, efallai, o ganolfan groeso, neu deulu lletya, i'r llety dros dro hwnnw, ac yna ymlaen i lety mwy hirdymor.
Mae'n anodd iawn yn y sector rhentu preifat o ran y rhenti. Rydym ni wedi gofyn—. Unwaith eto, mae hwn yn fusnes heb ei orffen o ran Llywodraeth y DU—busnes sydd heb ei orffen o ddifrif—o ran ein bod angen cefnogaeth, a chynnydd yn y lwfans tai lleol a'r taliadau tai dewisol, er mwyn galluogi pobl i symudi mewn i lety rhent preifat a chael cefnogaeth. Felly, rydym ni'n gweithio'n galed iawn gyda'n hawdurdodau tai hefyd.
Fe wnaf, efallai, egluro ein bod ni, o ran y cyhoeddiad am drafnidiaeth, wedi bod yn gweithio'n galed i gael y cyhoeddiad hwn ar gyfer heddiw, felly mae'n newyddion heddiw, a gallaf eich sicrhau y byddwn ni'n cael y meini prawf cymhwysedd allan cyn gynted â phosibl er mwyn sicrhau bod Trafnidiaeth Cymru a chwmnïau bysiau ledled Cymru, a oedd yn gweithredu'r drafnidiaeth gyhoeddus am ddim—ein bod ni'n dysgu mewn gwirionedd o'r cynllun treialu ac yn ei wella. Rydym yn bwriadu ymestyn y cynllun presennol a lleihau dryswch neu gamddehongli cymhwysedd. I egluro a chofnodi: mae hyn ar gyfer pob ffoadur a pherson sydd â fisâu dyngarol yng Nghymru; mae'n cynnwys unrhyw un sy'n cael statws ffoadur, amddiffyniad dyngarol neu fisa dyngarol. Mae'n hollbwysig ein bod ni'n cael y neges yna allan; bydd y cyfan yn cael ei gyfleu'n glir, a byddwn yn cymryd y pwynt hwnnw am y darparwyr trafnidiaeth, o ran eu gwefannau, ac ati.
Rwyf hefyd eisiau gwneud sylw ynghylch eich pwynt am fynediad at addysg ac addysg uwch. Mae hyn yn arbennig o bwysig o ran y cyfleoedd i'r bobl ifanc sydd yn dod yma. Pan fyddwn hefyd yn clywed oddi wrth Lywodraeth y DU, byddwn yn gallu rhoi mwy o eglurder i chi o ran dewisiadau, cyllid, ac ati. Rydym wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref, fel y gwyddoch chi, a'r Ysgrifennydd Gwladol, a byddaf yn rhannu'r hyn yr ydym wedi'i ddweud wrthyn nhw. Ond, mae prifysgolion yn awyddus i gynnig lloches i academyddion a myfyrwyr, ac rydym yn cydweithio â Universities UK yn ogystal â Phrifysgolion Cymru. Ond, hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud bod myfyrwyr Wcráin yn cynnal perthynas â'u sefydliadau lletyol yn Wcráin ac yn parhau i gael mynediad at ddysgu ar-lein, ond mae problemau o ran anawsterau ariannol; dyna pam yr ydym ni wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ynghylch cefnogaeth i fyfyrwyr a mynediad at gredyd cynhwysol.
Mae gennym ni'r Cyngor Academyddion mewn Perygl a phrifysgolion noddfa dros Gymru gyfan, ac yn sicr, cwrddom ni ag is-ganghellor Prifysgol Glyndŵr Wrecsam, sy'n un enghraifft o gefnogaeth aruthrol, pan oeddwn yn Wrecsam ddydd Gwener. Mae mentrau gefeillio gydag Universities UK International, ond hefyd, rydym ni'n awyddus iawn i edrych ar addysg bellach hefyd; rydym wedi cadarnhau meini prawf mynediad diwygiedig ar gyfer llawer o gynlluniau, gan gynnwys cynlluniau prentisiaethau. Diolch.
Minister, I welcome this update on Ukraine, as, indeed, I welcome the continuing commitment of the people of Wales and the Welsh Government to be a nation of sanctuary in actions as well as words for refugees and those fleeing conflict. Part of the way forward, as you've described this afternoon, is now finding many, many more hosts to open their homes so that we can move beyond the necessary, but initial, welcome-centre approach, and that's where I have a suggestion. Minister, you may be aware of the many informal groups across Wales, like Safe Haven Maesteg and the Bridgend Ukrainian support group, who've set up not only places to meet and to exchange information for Ukrainian families fleeing war and persecution, and for host families, but also to provide direct help and support too, with clothing, furniture, bikes, days out, English lessons and much more. In fact, the Counsel General, Mick Antoniw, visited with us the Maesteg support group only in the last couple of weeks, and I think you enjoyed your time there, as they enjoyed your visit as well and really appreciated it.
Now, I think that the host families involved in these groups would be a valuable resource, first-hand experience, for the Minister and her officials on what's worked well in becoming a host, what's been more tricky and how to encourage others to come forward as much-needed new hosts. These groups may also be a really good ally in spreading the message to others and helping support others on their journey to being a host. So, Minister, if you or your officials have any time and would like to come to meet the groups in Bridgend and Maesteg to sit down with them to discuss, both with the Ukrainians who are being hosted and also with the host families, what has worked, what's been difficult, so that we can encourage many, many more hosts to come forward. It's been heartwarming to see the response in Wales, but we now need that to be even larger and help people with the challenges they have in becoming host families, and make it easier for them.
Gweinidog, rwy'n croesawu'r diweddariad hwn ar Wcráin, oherwydd, yn wir, rwy'n croesawu ymrwymiad parhaus pobl Cymru a Llywodraeth Cymru i fod yn genedl noddfa mewn camau gweithredu yn ogystal â geiriau i ffoaduriaid a'r rhai sy'n ffoi rhag gwrthdaro. Rhan o'r ffordd ymlaen, fel yr ydych chi wedi disgrifio'r prynhawn yma, nawr yw dod o hyd i lawer, llawer mwy o letywyr i agor eu cartrefi er mwyn i ni allu symud y tu hwnt i'r dull angenrheidiol, ond cychwynnol, y ganolfan groeso, a dyna lle mae gennyf i awgrym. Gweinidog, efallai eich bod yn ymwybodol o'r nifer o grwpiau anffurfiol ledled Cymru, fel Safe Haven Maesteg a grŵp cymorth Wcráin Pen-y-bont ar Ogwr, sydd wedi sefydlu nid yn unig lleoedd i gyfarfod ac i gyfnewid gwybodaeth i deuluoedd Wcreinaidd sy'n ffoi rhag rhyfel ac erledigaeth, ac i deuluoedd lletywyr, ond hefyd i roi cymorth a chefnogaeth uniongyrchol hefyd, gyda dillad, dodrefn, beiciau, dyddiau allan, gwersi Saesneg a llawer mwy. Yn wir, ymwelodd y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw â grŵp cymorth Maesteg gyda ni yn ystod yr wythnosau diwethaf, ac rwy'n credu eich bod wedi mwynhau eich amser yno, gan iddyn nhw fwynhau eich ymweliad hefyd a'i werthfawrogi'n fawr.
Nawr, rwy'n credu y byddai'r teuluoedd sy'n lletya y grwpiau hyn yn adnodd gwerthfawr, profiad uniongyrchol, i'r Gweinidog a'i swyddogion ynghylch yr hyn sydd wedi gweithio'n dda wrth ddod yn lletywyr, yr hyn sydd wedi bod yn fwy dyrys a sut i annog eraill i ddod ymlaen fel lletywyr newydd y mae mawr eu hangen. Gall y grwpiau hyn hefyd fod yn gynghreiriad da iawn wrth ledaenu'r neges i eraill a helpu i gefnogi eraill ar eu taith i fod yn lletywyr. Felly, Gweinidog, os oes gennych chi neu'ch swyddogion yr amser ac yr hoffech ddod i gwrdd â'r grwpiau ym Mhen-y-bont ar Ogwr a Maesteg, i eistedd i lawr gyda nhw i drafod, gyda'r Wcreiniaid sy'n cael eu lletya a hefyd gyda'r teuluoedd lletya, yr hyn sydd wedi gweithio, yr hyn sydd wedi bod yn anodd, fel y gallwn annog llawer, llawer mwy o letywyr i ddod ymlaen. Mae wedi bod yn galonogol gweld yr ymateb yng Nghymru, ond nawr mae angen i hwnnw fod yn fwy fyth a helpu pobl gyda'r heriau sydd ganddyn nhw wrth ddod yn deuluoedd lletya, a'i gwneud hi'n haws iddyn nhw.
I thank Huw Irranca-Davies very much for that suggestion, that proposal, but also just for your description of how these support groups—. And particularly in your community, you've told me about the Maesteg support group, but I think all across Wales, we have similar groups that are hosts and Ukrainians coming together. On Monday, I'm visiting a Ukraine centre in Cardiff, which was set up with hosts in Cardiff and Ukrainians, and this is being reflected all over Wales. I mentioned the arts festival that they're organising this weekend.
I did mention in my statement that we've funded Housing Justice Cymru to provide a host support service, so we must make sure that that is working—I'd like feedback on that. And that's the Housing Justice Cymru website, but I would very much like to—and I know that the Counsel General has visited—learn from our sponsors so that we can share that information. We have undertaken a sort of publicity campaign to get more hosts coming forward, and the best place to get that information is from other hosts who have found it successful. So, thank you very much. We will follow that through.
Diolch yn fawr iawn i Huw Irranca-Davies am yr awgrym yna, y cynnig yna, ond hefyd am eich disgrifiad o sut mae'r grwpiau cymorth hyn—. Ac yn arbennig yn eich cymuned chi, rydych chi wedi dweud wrthyf am grŵp cymorth Maesteg, ond rwy'n credu ledled Cymru i gyd, mae gennym grwpiau tebyg lle mae lletywyr ac Wcreiniaid yn dod at ei gilydd. Ddydd Llun, rwy'n ymweld â chanolfan Wcráin yng Nghaerdydd, a sefydlwyd gan letywyr yng Nghaerdydd ac Wcreiniaid, ac mae hyn yn cael ei adlewyrchu ledled Cymru. Soniais am yr ŵyl gelfyddydol y maen nhw'n ei threfnu y penwythnos hwn.
Fe wnes i sôn yn fy natganiad ein bod ni wedi ariannu Housing Justice Cymru i ddarparu gwasanaeth cynnal swyddi, felly mae'n rhaid i ni sicrhau bod hynny'n gweithio—hoffwn i gael adborth am hynny. A dyna wefan Housing Justice Cymru, ond hoffwn i'n fawr—a dwi'n gwybod bod y Cwnsler Cyffredinol wedi ymweld—ddysgu gan ein noddwyr er mwyn i ni rannu'r wybodaeth honno. Rydym wedi cynnal rhyw fath o ymgyrch gyhoeddusrwydd i gael mwy o letywyr i ddod ymlaen, a'r lle gorau i gael yr wybodaeth honno yw gan letywyr eraill sydd wedi bod yn llwyddiannus. Felly, diolch yn fawr. Awn ar drywydd hwnna.
I've got someone in my constituency who married into a Ukrainian family. He's got a Ukrainian wife and Ukrainian family still out in Ukraine, and he's been having trouble getting access to services and bringing the family back to Wales. I've got an e-mail that I'd like to read out to you from this individual, with a specific question at the end, please:
'Welsh Government advice, guidance and policy implementation fails to properly account for the circumstances of those arriving in Wales under the Ukraine family scheme. The Welsh Government supersponsor scheme is silent about family scheme members. To date, published advice only focuses on Homes for Ukraine scheme members. The Welsh Government professes to provide a wraparound service to all those seeking refuge in Wales. In my experience, it has fallen far short of this. Family scheme members are out on a limb and largely left to their own devices, irrespective of their particular needs and circumstances. No assessment is made of the capacity family members have to support their families: language abilities, house location, condition and size, financial capability, age of head of household, numbers of family members seeking refuge, their age, health needs, cultural change and adaptation. My family and I have struggled with issues to do with networking, legal requirements such as rights and responsibilities—'
Mae gennyf i rywun yn fy etholaeth a briododd i mewn i deulu Wcreinaidd. Mae ganddo wraig Wcreinaidd a theulu Wcreinaidd sydd yn dal allan yn Wcráin, ac mae wedi bod yn cael trafferth cael mynediad at wasanaethau ac i ddod â'r teulu yn ôl i Gymru. Mae gennyf i neges e-bost yr hoffwn i ei darllen i chi gan yr unigolyn yma, gyda chwestiwn penodol ar y diwedd, os gwelwch yn dda:
'Nid yw cyngor, canllawiau a gweithredu polisi Llywodraeth Cymru yn ystyried yn iawn amgylchiadau'r rhai sy'n cyrraedd Cymru o dan y cynllun teuluoedd o Wcráin. Mae cynllun uwch-noddwr Llywodraeth Cymru yn cadw'n dawel ynghylch aelodau'r cynllun teuluoedd. Hyd yn hyn, mae cyngor a gyhoeddwyd yn canolbwyntio ar aelodau cynllun Cartrefi i Wcráin. Mae Llywodraeth Cymru yn honni ei bod yn darparu gwasanaeth cofleidiol i bawb sy'n chwilio am loches yng Nghymru. Yn fy mhrofiad i, nid yw wedi cyrraedd y nod. Mae aelodau'r cynllun teuluoedd dan anfantais ac yn cael eu gadael i raddau helaeth ar eu pennau eu hunain, ni waeth beth yw eu hanghenion a'u hamgylchiadau penodol. Ni wneir asesiad o'r capasiti sydd gan aelodau'r teulu i gefnogi eu teuluoedd: galluoedd iaith, lleoliad tŷ, cyflwr a maint, gallu ariannol, oedran pennaeth yr aelwyd, nifer yr aelodau o'r teulu sy'n ceisio lloches, eu hoedran, anghenion iechyd, newid diwylliannol ac addasu. Mae fy nheulu a minnau wedi cael trafferthion gyda materion sy'n ymwneud â rhwydweithio, gofynion cyfreithiol fel hawliau a chyfrifoldebau—'
You're out of time. Reading—
Mae eich amser ar ben. Nid yw darllen—
Sorry, I'll just get to the question.
Mae'n ddrwg gennyf, dof at y cwestiwn.
Yes, getting to the question would help, actually. Reading out a long e-mail is not an ideal use of scrutiny in this Senedd.
Byddai, fe fyddai dod at y cwestiwn yn helpu, mewn gwirionedd. Nid yw darllen e-bost hir yn ddefnydd delfrydol o graffu yn y Senedd hon.
I appreciate it. So, the question is: will the Welsh Government and Welsh local authorities now provide equivalent support to those seeking sanctuary in Wales, both under the Ukraine family scheme and the Homes for Ukraine scheme?
Rwy'n gwerthfawrogi hynny. Felly y cwestiwn yw: a fydd Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru nawr yn darparu cymorth cyfatebol i'r rhai sy'n chwilio am noddfa yng Nghymru, o dan y cynllun Teuluoedd o Wcráin a'r cynllun Cartrefi i Wcráin?
We would love to be able to have the same kind of support from the UK Government for the Ukraine family scheme, as they are providing for the Homes for Ukraine scheme. The UK Government has never given a penny towards the family scheme, as I'm sure, Mabon, you're aware. We've called for it. In fact, the former Prime Minister, Boris Johnson, in one of his last PMQs, actually said that he thought the Ukraine family scheme should get the same funding and support as the Homes for Ukraine scheme. It's never happened. We've asked the question again in this letter, so I would want to share that with you, Mabon, so that you can share with your constituent. But we actually have provided thank-you payments to people who are hosting Ukrainian families. It's all Welsh Government money; it's not UK Government, because they don't provide a penny. And also, the British Red Cross—£246,000—who are actually supporting Ukrainian families who are hosting family members under the Ukrainian family scheme. So I hope that we can now follow up this contact, Mabon, and make sure that we get this information and support to your family.
Byddem wrth ein bodd yn gallu cael yr un math o gymorth gan Lywodraeth y DU ar gyfer y cynllun Teuluoedd o Wcráin, gan eu bod yn darparu ar gyfer y cynllun Cartrefi i Wcráin. Nid yw Llywodraeth y DU wedi rhoi ceiniog tuag at y cynllun teuluol erioed, fel rwy'n siŵr, Mabon, yr ydych chi'n ymwybodol. Rydym ni wedi galw amdano. Mewn gwirionedd, dywedodd y cyn Brif Weinidog, Boris Johnson, yn un o'i sesiynau cwestiynau'r Prif Weinidog olaf, ei fod yn credu y dylai'r cynllun Teuluoedd o Wcráin gael yr un cyllid a chefnogaeth â chynllun Cartrefi i Wcráin. Nid yw wedi digwydd erioed. Rydym wedi gofyn y cwestiwn eto yn y llythyr hwn, felly byddwn i eisiau rhannu hwnnw gyda chi, Mabon, er mwyn i chi allu ei rannu gyda'ch etholwr. Ond mewn gwirionedd rydym wedi darparu taliadau 'diolch' i bobl sy'n lletya teuluoedd Wcreinaidd. Arian Llywodraeth Cymru yw'r cyfan; nid arian Llywodraeth y DU, oherwydd nid ydyn nhw'n rhoi ceiniog. A hefyd, y Groes Goch Brydeinig—£246,000—sydd mewn gwirionedd yn cefnogi teuluoedd Wcreinaidd sy'n lletya aelodau o'r teulu o dan y cynllun Teuluoedd o Wcráin. Felly gobeithio y gallwn ni nawr ddilyn y cyswllt yma, Mabon, a gwneud yn siŵr ein bod yn cael yr wybodaeth a'r gefnogaeth yma i'ch teulu.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw’r datganiad gan y Gweinidog materion gwledig ar y Bil Amaethyddiaeth (Cymru). Dwi’n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Lesley Griffiths.
The next item is a statement by the Minister for rural affairs on the Agriculture (Wales) Bill, and I call on the Minister to make the statement—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. Today, I am very pleased to introduce the Agriculture (Wales) Bill, together with its supporting documentation. The Bill is the result of years of policy work, co-design, consultation and stakeholder engagement. The result is an ambitious and transformational piece of legislation that reforms decades of EU farming support, heralding a significant change in how we support the agricultural sector here in Wales. It is the first Welsh agricultural Bill, the first time the Welsh Government has had the opportunity to bring legislation before the Senedd to legislate for our agricultural sector, and significantly, the Bill contains a modern and comprehensive definition of agriculture, reflecting agriculture in the twenty-first century.
As I have stated many times, I am immensely proud of the agricultural sector in Wales. This is the first made-in-Wales policy framework that recognises complementary objectives of supporting farmers to produce food sustainably, alongside taking action to respond to the climate and nature emergencies, contributing to thriving rural communities and keeping farmers on the land.
Diolch, Llywydd. Heddiw, mae'n bleser mawr gennyf gyflwyno Bil Amaethyddiaeth (Cymru), ynghyd â'i ddogfennau ategol. Mae'r Bil yn ganlyniad i flynyddoedd o waith polisi, cyd-ddylunio, ymgynghori ac ymgysylltu â rhanddeiliaid. Canlyniad hyn yw darn o ddeddfwriaeth uchelgeisiol a thrawsnewidiol sy'n diwygio degawdau o gymorth ffermio'r UE, gan ddatgan newid sylweddol yn y ffordd yr ydym yn cefnogi'r sector amaethyddol yma yng Nghymru. Dyma Fil amaethyddol cyntaf Cymru, y tro cyntaf i Lywodraeth Cymru gael cyfle i ddod â deddfwriaeth gerbron y Senedd i ddeddfu ar gyfer ein sector amaethyddol, ac yn arwyddocaol, mae'r Bil yn cynnwys diffiniad modern a chynhwysfawr o amaethyddiaeth, gan adlewyrchu amaethyddiaeth yn yr unfed ganrif ar hugain.
Fel y dywedais droeon, rwy'n hynod falch o'r sector amaethyddol yng Nghymru. Dyma'r fframwaith polisi cyntaf i'w wneud yng Nghymru sy'n cydnabod amcanion ategol o gefnogi ffermwyr i gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy, ochr yn ochr â gweithredu i ymateb i'r argyfyngau hinsawdd a natur, gan gyfrannu at gymunedau gwledig ffyniannus a chadw ffermwyr ar y tir.
At the heart of the Bill lies the sustainable land management objectives, and the duty placed on the Welsh Ministers. This is embedded in four objectives that work to support the economic, environmental and social sustainability of our agricultural sector here in Wales. The objectives are: to produce foods and other goods in a sustainable manner; to mitigate and adapt to climate change; to maintain and enhance the resilience of our ecosystems; to conserve and enhance the Welsh countryside and culture, and promote and facilitate the use of the Welsh language; and they will contribute to achieving the well-being goals of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.
The framework will enable Welsh Government to support our farmers and their contribution, not just as essential producers of food, but also as guardians of the land, ecosystems and culture of Wales. It will balance our food security with the actions desperately needed in the face of the declared climate and nature emergencies. At its core, sustainable land management works to ensure that our farmers continue to produce high-quality food and agricultural goods for generations to come.
To ensure that the steps we take have the effect they should, the Bill contains robust reporting and monitoring requirements. Working to track the progress towards achieving the four objectives through the use of indicators and targets, it will ensure accountability, transparency and oversight, as well as providing an important evidence base for future policy decisions. Through ensuring ongoing and robust opportunities for scrutiny, the reporting and monitoring provisions help to ensure that support and legislation works effectively for our Welsh agricultural sector, responding to challenges and encouraging innovation.
In July of this year, I announced outline proposals for the sustainable farming scheme. Whilst the proposed scheme will be the main source of future Government support for farmers in Wales, the Bill provides the framework on which all future agricultural support will be delivered. Our co-operation agreement with Plaid Cymru stated that we would seek to work together on the longer term arrangements for Welsh agriculture, recognising the particular needs of family farms in Wales and acknowledging ecologically sustainable local food production. The Bill as introduced specifically includes the power for Ministers to provide support for the purpose of encouraging the production of food in an environmentally sustainable manner. Furthermore, today marks the beginning of the legislative journey of this Bill, and I can confirm that work is ongoing on further amendments to the Bill that we intend to publish jointly with Plaid Cymru during Stage 1.
This Bill enables Welsh Ministers to provide future support to the sector in a way that works for our farmers and our land in support of the sustainable land management objectives. It is a key mechanism in our approach to supporting farmers and the sector to produce food and other goods in a sustainable way. This will support this Government's environmental and climate commitments, as well as our agricultural sector and also the rural communities it plays an integral role within. Through the provisions in the Bill, I want to ensure that we can continue to support and encourage our farmers and producers to create and sustain a thriving agricultural sector.
As part of any good governance, regular monitoring and reporting is essential. The Bill ensures, for all support provided, there must be annual reports covering expenditure and periodic reporting to monitor and evaluate the impact of the support across the sector, as well as measuring against the purposes of support given in contributing to the SLM objectives. This will ensure value for public money and support that is adaptive to the needs of the sector.
The Bill will provide Welsh Ministers with the power to make regulations that provide tenants with a route to dispute resolution to ensure that agricultural tenants, for example, are not unfairly restricted from accessing financial assistance delivered under the power of support provisions in the Bill. The new process will provide an incentive for tenants and landlords to come to a negotiated agreement in order to avoid the costs of dispute resolution, whilst providing a legislative backstop and a means of resolution for those tenants who cannot reach a reasonable agreement with their landlord.
The Bill replaces the time-limited powers in the Agriculture Act 2020 for Welsh Ministers, including powers for Welsh Ministers to enable continuity of existing agricultural support, to collect and share data from the agricultural sector, and intervention in agricultural markets and marketing standards with which particular agricultural products must conform. The Bill also replaces time-limited powers for Welsh Ministers to make provision for carcass classification and to modify direct EU legislation relating to apiculture, marketing standards and carcass classification.
Following on from our programme of government commitment, I'm pleased to confirm the Bill also contains provisions to ban the use of snares and glue traps. It is important to note the significance of these provisions. Wales will be the first of the UK nations to completely ban the use of snares and glue traps. This is the culmination of many years of engagement on reducing harm and improving animal welfare. I'm now convinced a ban is the only way forward. Snares and glue traps are indiscriminate when it comes to the animals they capture. They are inherently inhumane for both target and non-target species and, as such, they are incompatible with the high standards of animal welfare that we strive for here in Wales.
The Bill also contains provisions to amend the Forestry Act 1967, enabling Natural Resources Wales to add conditions to amend, suspend or revoke felling licences, to prevent felling that would contradict other environmental legislation. This supports NRW in their essential work of managing our land and natural resources in a sustainable manner. I also want to take this opportunity to remind Members and their constituents that there is still an opportunity to help shape the proposed sustainable farming scheme. I encourage farmers to complete our co-designed survey, which is open until the end of October. This is a vital piece of work to ensure the scheme truly supports the agricultural sector in Wales.
Finally, Llywydd, I want to thank everyone who has given their time to work with us so far, whether it's one of the thousands of farmers who responded to our three consultations, those who worked with us through our first phase of co-design, or those who have kindly showed me around their farms and discussed their views and shared their expertise with me. I know farmers are facing many challenges, from climate change to new trade deals to increasing input costs brought about by the war in Ukraine. I also recognise they face some uncertainty around our proposals, especially around the payment rates attached to the proposed sustainable farming scheme. I've always called on the UK Government to ensure full replacement funding is provided to the sector, as was promised. This fundamental principle is reflected in the analysis that accompanies the Bill. This is a Bill that not only impacts on the agricultural sector but the whole of our great nation, from the food we eat to how it's been grown, harvested, stored and prepared for sale. For the first time, we have the chance to build a system of support and legislation that works for our farmers, our sector, our land and our people. Diolch.
Wrth wraidd y Bil mae'r amcanion rheoli tir cynaliadwy, a'r ddyletswydd a roddir ar Weinidogion Cymru. Mae hyn wedi'i wreiddio mewn pedwar amcan sy'n gweithio i gefnogi cynaliadwyedd economaidd, amgylcheddol a chymdeithasol ein sector amaethyddol yma yng Nghymru. Yr amcanion yw: cynhyrchu bwydydd a nwyddau eraill mewn modd cynaliadwy; lliniaru ac addasu i newid hinsawdd; cynnal a gwella cydnerthedd ein hecosystemau; gwarchod a gwella cefn gwlad a diwylliant Cymru, a hybu a hwyluso defnydd o'r Gymraeg; a byddant yn cyfrannu at gyflawni nodau llesiant Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.
Bydd y fframwaith yn galluogi Llywodraeth Cymru i gefnogi ein ffermwyr a'u cyfraniad, nid yn unig fel cynhyrchwyr bwyd hanfodol, ond hefyd fel gwarchodwyr tir, ecosystemau a diwylliant Cymru. Bydd yn cydbwyso ein diogeledd bwyd â'r gweithredoedd sydd eu hangen yn daer yn wyneb yr argyfyngau hinsawdd a natur a ddatganwyd. Yn graidd iddo mae rheoli tir cynaliadwy yn gweithio i sicrhau bod ein ffermwyr yn parhau i gynhyrchu bwyd a nwyddau amaethyddol o ansawdd uchel am genedlaethau i ddod.
Er mwyn sicrhau bod y camau yr ydym ni'n eu cymryd yn cael yr effaith y dylen nhw, mae'r Bil yn cynnwys gofynion adrodd a monitro cadarn. Gan weithio i olrhain y cynnydd tuag at gyflawni'r pedwar amcan drwy ddefnyddio dangosyddion a thargedau, bydd yn sicrhau atebolrwydd, tryloywder a goruchwyliaeth, yn ogystal â darparu sylfaen dystiolaeth bwysig ar gyfer penderfyniadau polisi'r dyfodol. Drwy sicrhau cyfleoedd parhaus a chadarn i graffu, mae'r darpariaethau adrodd a monitro yn helpu i sicrhau bod cefnogaeth a deddfwriaeth yn gweithio'n effeithiol i'n sector amaethyddol yng Nghymru, gan ymateb i heriau ac annog arloesedd.
Ym mis Gorffennaf eleni, cyhoeddais gynigion amlinellol ar gyfer y cynllun ffermio cynaliadwy. Er mai'r cynllun arfaethedig fydd prif ffynhonnell cefnogaeth Llywodraeth yn y dyfodol i ffermwyr yng Nghymru, mae'r Bil yn darparu'r fframwaith lle bydd pob cymorth amaethyddol yn y dyfodol yn cael ei gyflawni. Dywedodd ein cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru y byddem yn ceisio cydweithio ar y trefniadau tymor hirach ar gyfer amaethyddiaeth yng Nghymru, gan gydnabod anghenion penodol ffermydd teuluol yng Nghymru a chydnabod cynhyrchu bwyd lleol, sy'n gynaliadwy yn ecolegol. Mae'r Bil fel y'i cyflwynwyd yn benodol yn cynnwys y pŵer i Weinidogion ddarparu cefnogaeth gyda'r diben o annog cynhyrchu bwyd mewn modd amgylcheddol gynaliadwy. At hynny, mae heddiw'n nodi dechrau taith ddeddfwriaethol y Bil hwn, a gallaf gadarnhau bod gwaith yn mynd rhagddo ar welliannau pellach i'r Bil yr ydym yn bwriadu eu cyhoeddi ar y cyd â Phlaid Cymru yn ystod Cyfnod 1.
Mae'r Bil hwn yn galluogi Gweinidogion Cymru i ddarparu cefnogaeth yn y dyfodol i'r sector mewn ffordd sy'n gweithio i'n ffermwyr a'n tir i gefnogi'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy. Mae'n gyfrwng allweddol yn ein dull o gefnogi ffermwyr a'r sector i gynhyrchu bwyd a nwyddau eraill mewn ffordd gynaliadwy. Bydd hyn yn cefnogi ymrwymiadau amgylcheddol a hinsawdd y Llywodraeth hon, yn ogystal â'n sector amaethyddol a hefyd y cymunedau gwledig y mae'n chwarae rhan annatod ohonyn nhw. Drwy'r darpariaethau yn y Bil, rwyf eisiau sicrhau y gallwn barhau i gefnogi ac annog ein ffermwyr a'n cynhyrchwyr i greu a chynnal sector amaethyddol ffyniannus.
Fel rhan o unrhyw lywodraethu da, mae monitro ac adrodd rheolaidd yn hanfodol. Mae'r Bil yn sicrhau, ar gyfer yr holl gefnogaeth a ddarperir, bod rhaid cael adroddiadau blynyddol sy'n ymdrin â gwariant ac adrodd cyfnodol i fonitro a gwerthuso effaith y gefnogaeth ar draws y sector, yn ogystal â mesur o gymharu â'r dibenion cymorth a roddir wrth gyfrannu at amcanion rheoli tir yn gynaliadwy. Bydd hyn yn sicrhau gwerth am arian cyhoeddus a chefnogaeth sy'n addasol i anghenion y sector.
Bydd y Bil yn rhoi'r pŵer i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau sy'n darparu llwybr i denantiaid i ddatrys anghydfod er mwyn sicrhau nad yw tenantiaid amaethyddol, er enghraifft, wedi'u cyfyngu'n annheg rhag cael cymorth ariannol a ddarperir o dan bŵer darpariaethau cymorth yn y Bil. Bydd y broses newydd yn cynnig cymhelliant i denantiaid a landlordiaid ddod i gytundeb a drafodwyd er mwyn osgoi costau datrys anghydfod, gan ddarparu cam deddfwriaethol wrth gefn a ffordd o ddatrys anghydfod i'r tenantiaid hynny na allant ddod i gytundeb rhesymol gyda'u landlord.
Mae'r Bil yn disodli'r pwerau amser cyfyngedig yn Neddf Amaethyddiaeth 2020 i Weinidogion Cymru, gan gynnwys pwerau i Weinidogion Cymru alluogi parhad y gefnogaeth amaethyddol sy'n bodoli eisoes, i gasglu a rhannu data o'r sector amaethyddol, ac ymyrraeth mewn marchnadoedd amaethyddol a safonau marchnata y mae'n rhaid i gynnyrch amaethyddol penodol gydymffurfio â nhw. Mae'r Bil hefyd yn disodli pwerau amser cyfyngedig i Weinidogion Cymru wneud darpariaeth ar gyfer dosbarthu carcasau ac addasu deddfwriaeth uniongyrchol yr UE sy'n ymwneud ag amaethyddiaeth, safonau marchnata a dosbarthu carcasau.
Yn dilyn ein rhaglen o ymrwymiad y llywodraeth, rwy'n falch o gadarnhau bod y Bil hefyd yn cynnwys darpariaethau i wahardd defnyddio maglau a thrapiau glud. Mae'n bwysig nodi arwyddocâd y darpariaethau hyn. Cymru fydd y wlad gyntaf yn y DU i wahardd y defnydd o faglau a thrapiau glud yn llwyr. Dyma benllanw blynyddoedd lawer o ymgysylltu ar leihau niwed a gwella lles anifeiliaid. Rwyf bellach wedi fy argyhoeddi mai gwaharddiad yw'r unig ffordd ymlaen. Mae maglau a thrapiau glud yn ddyfeisiau diwahân pan ddaw at yr anifeiliaid y maen nhw'n eu dal. Maen nhw'n gynhenid annynol i rywogaethau targed a rhai nad ydyn nhw wedi eu targedu ac, o'r herwydd, maen nhw'n anghydnaws â safonau uchel lles anifeiliaid yr ydym yn ymdrechu i'w cyrraedd yma yng Nghymru.
Mae'r Bil hefyd yn cynnwys darpariaethau i ddiwygio Deddf Coedwigaeth 1967, gan alluogi Cyfoeth Naturiol Cymru i ychwanegu amodau er mwyn diwygio, atal neu ddirymu trwyddedau torri coed, i atal torri a fyddai'n mynd yn groes i unrhyw ddeddfwriaeth amgylcheddol arall. Mae hyn yn cefnogi CNC yn eu gwaith hanfodol o reoli ein tir a'n hadnoddau naturiol mewn modd cynaliadwy. Rwyf hefyd eisiau achub ar y cyfle hwn i atgoffa Aelodau a'u hetholwyr bod yna gyfle o hyd i helpu i lywio'r cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig. Rwy'n annog ffermwyr i gwblhau ein harolwg sydd wedi ei gynllunio ar y cyd, sydd ar agor tan ddiwedd mis Hydref. Mae hwn yn ddarn o waith hanfodol er mwyn sicrhau bod y cynllun yn wir yn cefnogi'r sector amaethyddol yng Nghymru.
Yn olaf, Llywydd, rwyf eisiau diolch i bawb sydd wedi rhoi o'u hamser i weithio gyda ni hyd yn hyn, boed yn un o'r miloedd o ffermwyr a ymatebodd i'n tri ymgynghoriad, y rhai a weithiodd gyda ni trwy ein cyfnod cyntaf o gyd-ddylunio, neu'r rhai sydd wedi fy hebrwng o amgylch eu ffermydd gan drafod eu barn a rhannu eu harbenigedd â mi. Rwy'n gwybod bod ffermwyr yn wynebu llawer o heriau, o newid hinsawdd a chytundebau masnach newydd i gynydd mewn costau mewnbynnau a ddaw yn sgil y rhyfel yn Wcráin. Rwyf hefyd yn cydnabod eu bod yn wynebu rhywfaint o ansicrwydd ynghylch ein cynigion, yn enwedig ynglŷn â'r cyfraddau talu sydd ynghlwm â'r cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig. Rydw i wastad wedi galw ar Lywodraeth y DU i sicrhau bod cyllid newydd llawn yn cael ei ddarparu i'r sector, fel yr addawyd. Adlewyrchir yr egwyddor sylfaenol hon yn y dadansoddiad sy'n cyd-fynd â'r Bil. Dyma Fil sydd nid yn unig yn effeithio ar y sector amaethyddol ond ar ein cenedl fawr yn ei chyfanrwydd, o'r bwyd yr ydym ni'n ei fwyta i sut mae wedi ei dyfu, ei gynaeafu, ei storio a'i baratoi ar gyfer ei werthu. Am y tro cyntaf, mae gennym gyfle i greu system o gymorth a deddfwriaeth sy'n gweithio i'n ffermwyr, ein sector, ein tir a'n pobl. Diolch.
I would like to begin by thanking the Minister for giving me advance sight of both her statement and the Agriculture (Wales) Bill, especially as she's had a very busy afternoon in the Chamber.
It is no understatement to say that this 45-page document, accompanied by the 475-page memorandum, represents the largest and most significant overhaul in agricultural policy since the birth of this institution. Having left the European Union, this is the first opportunity to have a Welsh born, Welsh bred agriculture Bill, a dedicated piece of legislation that seeks to reflect the unique nature of the industry. The last three years have played witness to a whole host of geopolitical events, from a global pandemic to the illegal invasion of Ukraine. Consistent throughout each of these incidents was the disruption caused to global supply chains. We must look to take the necessary action to protect, promote and provide for Welsh farmers, the agricultural industry, our rural communities and our environment right across Wales. We need to offer the industry stability and growth and take the right decision to put food security and sustainability at the heart of this Government's agenda.
As you highlighted in your statement, Minister, a key component within this framework legislation is the development of sustainable land management. Now, I am pleased to note that the objectives of the sustainable land management framework have moved away from framing sustainability within the narrow confines of the environmental debate alone, and, in fact, I welcome a renewed focus on the value and production of food, as per objective 1 within the SLM framework. This objective had not existed in previous iterations of this document, so this is a positive step in the right direction, and I hope it reflects an open and co-operative attitude to how this document will progress over the next several months. These objectives also coincide well with the objectives of Peter Fox's food Bill.
Despite this, I am disappointed that the remaining three objectives fail to recognise the broader economic importance of Welsh farming, particularly of our family-run farms. Indeed, Minister, you and I have had several discussions about the importance of the broader economic, social and cultural importance of Welsh farming, as the economic contribution of the individual farmer goes far beyond the farm gate. So, when we talk about Welsh farming as an industry, what we have is a community that contributes roughly £6 billion to Wales's economy, an industry that employs 17 per cent of this nation's total workforce. Yet, despite this, your four SLM objectives at present fail to recognise the wider economic importance of the industry. Given this, I'd be grateful to learn if the Minister agrees with me that equal emphasis should be placed on the delivery of economic, environmental, social and cultural SLM outcomes.
A holistic approach is key to the implementation of this agenda, but it does have to be sustained throughout the entire document. Unfortunately, for parts of this legislation, that isn't necessarily the case. As I've already detailed, the sustainable land management objectives state clearly their commitment to conserving and enhancing cultural resources, particularly in an attempt to sustain the Welsh language and promote and facilitate its use—fantastic—yet, in chapter 1 of this legislative document, there appears to be no reference to the Welsh language within the scope of your 11 key purposes, despite the reference to other key SLM objectives, such as food production, climate change and conservation of ecosystems. Given this, how do you intend to conserve and grow the Welsh language within the powers laid out in today's agriculture Bill?
Let's make no mistake: this is an ambitious legislative framework, which seeks to support a post-EU agricultural industry that is fit for the twenty-first century. 'Protect, promote and provide' are the three key markers that I will use to measure the value and suitability of the Bill and what it delivers. In the words of the FUW, Minister, 'We're halfway there', and, as we scrutinise and amend this legislation in the coming months, I look forward to playing a positive role in contributing to its evolution to secure the best possible deal for Welsh farmers, the industry and our countryside. Diolch, Llywydd.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Gweinidog am roi golwg ymlaen llaw i mi o'i datganiad a Bil Amaethyddiaeth (Cymru), yn enwedig gan ei bod wedi cael prynhawn prysur iawn yn y Siambr.
Nid yw'n danddatganiad i ddweud bod y ddogfen 45 tudalen hon, ynghyd â'r memorandwm 475 tudalen, yn cynrychioli'r ailwampio mwyaf a mwyaf arwyddocaol mewn polisi amaethyddol ers geni'r sefydliad hwn. Ar ôl gadael yr Undeb Ewropeaidd, dyma'r cyfle cyntaf i gael Bil amaethyddiaeth wedi ei eni a'i fagu yng Nghymru, darn penodol o ddeddfwriaeth sy'n ceisio adlewyrchu natur unigryw y diwydiant. Mae'r tair blynedd diwethaf wedi gweld llu o ddigwyddiadau daearwleidyddol, o bandemig byd-eang i oresgyniad anghyfreithlon Wcráin. Yn gyson drwy bob un o'r digwyddiadau hyn oedd y tarfu ar gadwyni cyflenwi byd-eang. Rhaid i ni geisio cymryd y camau angenrheidiol i ddiogelu, hyrwyddo a darparu ar gyfer ffermwyr Cymru, y diwydiant amaethyddol, ein cymunedau gwledig a'n hamgylchedd ledled Cymru. Mae angen i ni gynnig sefydlogrwydd a thwf i'r diwydiant a gwneud y penderfyniad cywir i roi diogeledd bwyd a chynaliadwyedd wrth galon agenda'r Llywodraeth hon.
Fel yr amlygoch chi yn eich datganiad, Gweinidog, elfen allweddol o fewn y ddeddfwriaeth fframwaith hon yw datblygu rheoli tir cynaliadwy. Nawr, rwy'n falch o nodi bod amcanion y fframwaith rheoli tir cynaliadwy wedi symud i ffwrdd o fframio cynaliadwyedd o fewn cyfyngder cul y ddadl amgylcheddol yn unig, ac, mewn gwirionedd, rwy'n croesawu pwyslais newydd ar werth a chynhyrchu bwyd, yn ôl amcan 1 o fewn fframwaith rheoli tir yn gynaliadwy. Nid oedd yr amcan hwn wedi bodoli mewn fersiynau blaenorol o'r ddogfen hon, felly mae hwn yn gam cadarnhaol i'r cyfeiriad cywir, a gobeithio ei fod yn adlewyrchu agwedd agored a chydweithredol o ran sut y bydd y ddogfen hon yn symud ymlaen dros y misoedd nesaf. Mae'r amcanion hyn hefyd yn cyd-fynd yn dda ag amcanion Bil bwyd Peter Fox.
Er hyn, rwy'n siomedig bod y tri amcan sy'n weddill yn methu â chydnabod pwysigrwydd economaidd ehangach ffermio Cymru, yn enwedig ein ffermydd teuluol. Yn wir, Gweinidog, rydych chi a fi wedi cael sawl trafodaeth am bwysigrwydd economaidd, cymdeithasol a diwylliannol ehangach ffermio yng Nghymru, wrth i gyfraniad economaidd y ffermwr unigol fynd ymhell tu hwnt i gât y fferm. Felly, pan fyddwn yn sôn am ffermio yng Nghymru fel diwydiant, yr hyn sydd gennym yw cymuned sy'n cyfrannu tua £6 biliwn at economi Cymru, diwydiant sy'n cyflogi 17 y cant o holl weithlu'r genedl hon. Ond eto, er gwaethaf hyn, mae eich pedwar amcan rheoli tir yn gynaliadwy ar hyn o bryd yn methu â chydnabod pwysigrwydd economaidd ehangach y diwydiant. O ystyried hyn, byddwn yn ddiolchgar i gael gwybod os yw'r Gweinidog yn cytuno â mi y dylid rhoi pwyslais cyfartal ar gyflawni canlyniadau economaidd, amgylcheddol, cymdeithasol a diwylliannol rheoli tir yn gynaliadwy.
Mae dull cyfannol yn allweddol i weithredu'r agenda hon, ond mae'n rhaid ei gynnal drwy gydol y ddogfen gyfan. Yn anffodus, ar gyfer rhannau o'r ddeddfwriaeth hon, nid yw hynny o reidrwydd yn wir. Fel yr wyf eisoes wedi nodi, mae'r amcanion rheoli tir cynaliadwy yn datgan yn glir eu hymrwymiad i warchod a gwella adnoddau diwylliannol, yn enwedig mewn ymgais i gynnal y Gymraeg a hybu a hwyluso'i defnydd—yn wych—ac eto, ym mhennod 1 y ddogfen ddeddfwriaethol hon, ymddengys nad oes cyfeiriad at y Gymraeg o fewn cwmpas eich 11 o ddibenion allweddol, er gwaethaf y cyfeiriad at amcanion rheoli tir yn gynaliadwy allweddol eraill, megis cynhyrchu bwyd, newid hinsawdd a chadwraeth ecosystemau. O ystyried hyn, sut ydych chi'n bwriadu gwarchod a thyfu'r Gymraeg o fewn y pwerau a nodir yn y Bil amaethyddiaeth heddiw?
Heb amheuaeth: mae hwn yn fframwaith deddfwriaethol uchelgeisiol, sy'n ceisio cefnogi diwydiant amaethyddol ôl-UE sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. 'Diogelu, hyrwyddo a darparu' yw'r tri marc allweddol y byddaf yn eu defnyddio i fesur gwerth ac addasrwydd y Bil a'r hyn y mae'n ei gyflawni. Yng ngeiriau'r FUW, Gweinidog, 'Rydym hanner ffordd yno', ac, wrth i ni graffu ar y ddeddfwriaeth hon a'i diwygio yn y misoedd nesaf, edrychaf ymlaen at chwarae rhan bositif wrth gyfrannu at ei esblygiad i sicrhau'r fargen orau bosibl i ffermwyr Cymru, y diwydiant a'n cefn gwlad. Diolch, Llywydd.
Thank you very much. I know you will absolutely play your part in taking this Bill forward. As I said, it's just the start of probably nearly a year process of taking the Bill through the Senedd, and I'm grateful for your supportive comments and the discussions that we've had previously.
I think it is fair to say that we've had three consultations going back to—I'm trying to think now—probably 2017, 2018. I'm not sure I agree with you around food production, because I was very keen, as were the farming unions and many farmers I met with, to see the word 'food' there throughout. We did have it right in the first consultation, in 'Brexit and our land', and I've been really pleased to build up on that. One of the issues was around did food have—could it be a market? Because it's got a market, then it couldn't be a part of the Bill in the way that was wanted, but I think officials have worked really, really hard to ensure that sustainable food production is part of sustainable land management and we have the Bill now in the form it currently is. So, I think it's fair to say that food has been there throughout it all.
Certainly, the issues around family farms—and you've raised this with me, as have Plaid Cymru, in the discussions we've had since the co-operation agreement, and I've said all along that if this and the scheme didn't work for farmers then it wouldn't work for anybody, would it? It's really important that it does. I did see the FUW's press release, but they've played a big part as well in helping me and officials with this Bill, as have the other farming unions.
I think you're right about the challenges that we face. When I think back to—. It has literally taken years to do this Bill, and I've been very fortunate to be there from the beginning, and when you look at the challenges that have come along: we've had a drought and then we had—. We had leaving the European Union, and then we've had the Ukraine war, we've had the pandemic—it's just been one challenge after the other and, right throughout that time, our farmers have been there making sure we've got food on our plates. So, I think it's really important that we help them with the challenges.
I think one of the issues—. We've found ourselves really in a position where we've had five years of confusion since we've left the European Union, and I think that has impacted greatly on our farm businesses. You mentioned stability and growth, and those are the two things that I really want to give the sector, and it is hard when you have all these challenges. I appreciate—and I made reference to it in my opening remarks—I appreciate that this is providing uncertainty, and it’s really important that we talk through this Bill with our farmers, and I am really grateful to so many of them for helping me with this. There are also opportunities, and I think that's what I want to come out of this Bill. Those opportunities are there too, and they need to be grasped.
In relation to the SLM objectives, I think, for me, sustainable land management incorporates the environmental, economic and social contribution of farmers to society in Wales. It's an internationally recognised concept and it’s something that we’ve built on. It's about encouraging the use of our land and our resources in a way that meets—. You need to balance, don't you, the current needs now and the future generations who are going to come behind. So, I do think it's there.
I’ve been working with Plaid Cymru, as part of the co-operation agreement, around the Welsh language, and I mentioned that we will be bringing forward further amendments at Stage 1.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n gwybod y byddwch chi'n chwarae eich rhan yn llawn wrth symud y Bil hwn ymlaen. Fel y dywedais i, dim ond dechrau proses, o bosibl flwyddyn o hyd, yw hyn o fynd â'r Bil drwy'r Senedd, ac rwy'n ddiolchgar am eich sylwadau cefnogol a'r trafodaethau yr ydym wedi eu cael o'r blaen.
Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud ein bod ni wedi cael tri ymgynghoriad yn mynd yn ôl i—rwy'n ceisio cofio nawr—2017, 2018 mae'n debyg. Dydw i ddim yn siŵr fy mod yn cytuno â chi ynghylch cynhyrchu bwyd, oherwydd roeddwn i'n awyddus iawn, fel oedd yr undebau amaethyddol a llawer o ffermwyr y cwrddais â nhw, i weld y gair 'bwyd' yno drwyddi draw. Fe wnaethom ni wneud pethau'n iawn yn yr ymgynghoriad cyntaf, yn 'Brexit a'n tir', ac rwyf wedi bod yn falch iawn o adeiladu ar hynny. Roedd un o'r materion yn ymwneud â'r cwestiwn a oedd gan fwyd—a allai fod yn farchnad? Oherwydd bod ganddo farchnad, yna ni allai fod yn rhan o'r Bil yn y ffordd yr oedd ei angen, ond rwy'n credu bod swyddogion wedi gweithio'n wirioneddol galed iawn i sicrhau bod cynhyrchu bwyd cynaliadwy yn rhan o reoli tir cynaliadwy ac mae gennym y Bil nawr ar y ffurf y mae ar hyn o bryd. Felly, dwi'n credu ei bod hi'n deg dweud bod bwyd wedi bod yno drwy'r cyfan.
Yn sicr, mae'r materion yn ymwneud â ffermydd teuluol—ac rydych chi wedi codi hyn gyda fi, fel y gwnaeth Plaid Cymru, yn y trafodaethau yr ydym ni wedi'u cael ers y cytundeb cydweithredu, ac rydw i wedi dweud ar hyd yr amser pe na bai hyn a'r cynllun yn gweithio i ffermwyr yna ni fyddai'n gweithio i unrhyw un, na fyddai? Mae'n bwysig iawn ei fod yn gwneud hynny. Fe wnes i weld datganiad i'r wasg yr FUW, ond maen nhw wedi chwarae rhan fawr hefyd wrth fy helpu i a swyddogion gyda'r Bil hwn, fel y gwnaeth yr undebau ffermio eraill.
Rwy'n credu eich bod chi'n iawn ynghylch yr heriau sy'n ein hwynebu. Pan fyddaf i'n meddwl yn ôl i—. Mae wedi cymryd blynyddoedd yn llythrennol i greu'r Bil hwn, ac rwyf wedi bod yn ffodus iawn i fod yno o'r dechrau, a phan edrychwch chi ar yr heriau a ddaeth ar ein traws: cawsom sychder ac yna fe gawsom ni—. Gadael yr Undeb Ewropeaidd, yna rhyfel Wcráin, rydym ni wedi cael y pandemig—mae wedi bod yn un her ar ôl y llall a drwy gydol y cyfnod hwnnw, mae ein ffermwyr ni wedi bod yno yn gwneud yn siŵr bod gennym ni fwyd ar y bwrdd. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn eu helpu gyda'r heriau.
Rwy'n credu un o'r materion—. Rydym ni'n wirioneddol wedi cael ein hunain mewn sefyllfa lle yr ydym wedi cael pum mlynedd o ddryswch ers i ni adael yr Undeb Ewropeaidd, ac rwy'n credu bod hynny wedi effeithio'n fawr ar ein busnesau ffermio. Fe wnaethoch chi sôn am sefydlogrwydd a thwf, a dyna'r ddau beth yr ydw i wir eisiau eu rhoi i'r sector, ac mae'n anodd pan fydd gennych chi'r holl heriau hyn. Rwy'n gwerthfawrogi—ac fe wnes i gyfeirio ato yn fy sylwadau agoriadol—rwy'n gwerthfawrogi bod hyn yn rhoi ansicrwydd, ac mae'n bwysig iawn ein bod ni'n trafod y Bil hwn gyda'n ffermwyr, ac rwy'n ddiolchgar iawn i gymaint ohonyn nhw am fy helpu gyda hyn. Mae 'na gyfleoedd hefyd, ac rwy'n credu mai dyna'r hyn yr wyf i'n dymuno ei weld yn digwydd yn sgil y Bil hwn. Mae'r cyfleoedd hynny yno hefyd, ac mae angen gafael ynddyn nhw.
Mewn cysylltiad ag amcanion rheoli tir yn gynaliadwy, rwyf i'n credu bod rheoli tir yn gynaliadwy yn ymgorffori cyfraniad amgylcheddol, economaidd a chymdeithasol ffermwyr i gymdeithas yng Nghymru. Mae'n gysyniad a gydnabyddir yn rhyngwladol ac mae'n rhywbeth yr ydym wedi adeiladu arno. Mae'n ymwneud ag annog defnyddio ein tir a'n hadnoddau mewn ffordd sy'n cwrdd—. Mae angen cydbwyso, onid oes, yr anghenion presennol nawr a chenedlaethau'r dyfodol sy'n mynd i ddilyn. Felly, rwy'n credu ei fod e yno.
Rydw i wedi bod yn gweithio gyda Phlaid Cymru, fel rhan o'r cytundeb cydweithredu, ynghylch y Gymraeg, a soniais y byddwn yn cyflwyno gwelliannau pellach yng Nghyfnod 1.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Rydym ni'n byw mewn cyfnod digynsail, onid ydym? Mae’r sector amaeth a’r cymunedau a theuluoedd sydd ynghlwm â’r sector o dan bwysau rhyfeddol ac, yn fwy na dim arall, maen nhw'n chwilio am sefydlogrwydd, tra, ar yr un pryd, mae cymdeithas ehangach yn galw allan am ddiogelwch a fforddiadwyedd bwyd. Mae rhyfel Wcráin, Brexit a COVID-19 wedi dwyn ffocws ar freuder y gadwyn fwyd. Ar yr un pryd, mae'r Llywodraeth wedi gosod targedau clodwiw i sicrhau twf y Gymraeg, a gwyddom hefyd fod y sector amaethyddol yn greiddiol i gynnal yr iaith a'n diwylliant. A goruwch hyn oll, mae'r argyfwng newid hinsawdd angheuol, sydd yn taflu cysgod dros bob dim. Nid tasg hawdd felly mae cadw’r balans yma rhwng y gwahanol elfennau, ond dyna mae'n rhaid trio ei wneud. Nid gormodaeth felly ydy dweud fod y Bil yma a fydd yn cael ei gyflwyno yn drobwynt hanesyddol, a bydd yn gosod y cywair ar gyfer amaeth yng Nghymru am sawl cenhedlaeth i ddod.
Roeddwn i'n pryderu yn arw yn ystod y trafodaethau blaenorol na fyddai'r Bil yn cydnabod rôl ffermwyr wrth gynhyrchu bwyd. Wedi'r cyfan, dyma pam mae ffermwyr yn ffermio—maen nhw’n cynhyrchu bwyd er mwyn i'r gweddill ohonom ni fedru bod allan yn gweithio fel nad ydym ni'n gorfod bod ar y tir. Diolch iddyn nhw am eu gwaith. Dwi’n croesawu felly fod annog cynhyrchu bwyd yn ddeilliant penodol yn y dibenion cymorth, ac mi fyddaf yn edrych yn arbennig yn ystod proses craffu'r Bil ar sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu asesu diogelwch ein cyflenwad bwyd. Ond mi fyddaf i'n canolbwyntio fy ngwaith craffu ar y ddwy adran gyntaf. Dyma’r adrannau sy’n gosod y sylfaen, wedi'r cyfan. Bydd y Bil yn llwyddo neu yn methu yn ddibynnol ar gynnwys yr adrannau yma.
Dwi’n croesawu’r hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud am y gwaith pellach sy'n digwydd gyda Phlaid Cymru, a dwi'n edrych ymlaen at weld y gwelliannau pellach sydd am gael eu cyhoeddi.
Rŵan, dywed y memorandwm esboniadol, yn rhan 1, fod o’n rhoi dyletswydd ar Weinidogion Cymru i arfer rhai swyddogaethau yn y modd maent yn ystyried sy'n cyfrannu orau at gyflenwi amcanion rheoli tir yn gynaliadwy—yr SLM—i'r graddau bod hynny’n gyson ag arfer y swyddogaeth honno'n briodol. Y cwestiwn i ni felly ydy: a yw hyn yn rhoi gormod o rym i'r Gweinidog? Sut fydd y Gweinidog ar y pryd yn penderfynu beth sydd yn cyfrannu orau at gyflawni amcanion yr SLM? Beth fydd y ffon fesur? Mae'n sôn am dri philer cynaliadwyaeth—sôn am economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol—felly y rôl i ni wrth graffu fydd sicrhau bod y balans yma yn cael ei gynnal ac nad ydy un elfen yn gorbwysleisio yr elfennau eraill. Sut mae'r Gweinidog felly’n cynnig y bydd hynny yn cael ei wneud yn effeithiol? Felly, er enghraifft, dywed y memorandwm esboniadol:
'Mae cynhyrchu bwyd yn elfen sylfaenol o SLM, fel rhan o gynhyrchu nwyddau i ddiwallu anghenion dyn. Mae gwneud hynny mewn ffordd gynaliadwy yn golygu bod ffermwyr yn sicrhau canlyniadau amgylcheddol a chymdeithasol cadarnhaol'.
Ymhlyg yn y datganiad yna, mae'r pwyslais yn cael ei roi ar anghenion amgylcheddol, nid o reidrwydd anghenion cynhyrchu bwyd. Ydy'r balans yn gywir yma, felly? Dyna'r cwestiwn i ni wrth inni ddechrau ar y gwaith craffu, oherwydd mae yna glorian, onid oes? Yr amcan ydy sicrhau bod y glorian honno yn hafal rhwng anghenion cynhyrchu bwyd a phopeth sydd ynghlwm â hynny yn economaidd ac yn gymdeithasol, ac anghenion amgylcheddol. Pa sicrwydd all y Gweinidog felly roi fod y Bil fel y'i cyflwynwyd yn taro'r cydbwysedd cywir yn y glorian honno?
Mae'r adran ariannu yn benagored. Tra'n adran hollbwysig, ychydig iawn o gig sydd wedi cael ei roi ar yr asgwrn. Bydd y gwaith ar hynny yn digwydd maes o law, wrth gwrs, wrth i reoliadau felly gael eu gosod. Felly, dwi am ofyn i'r Gweinidog pryd mae hi'n rhagweld bydd y manylion ar ariannu a thaliadau ar gael i ni yn y Senedd ac i'r sector amaethol. A pha sicrwydd fedrith hi ei roi y cawn ni fel Senedd gyfle i graffu ar y rheoliadau yma yn llawn pan ddaw'r amser?
Ac i gloi, felly, mae'n afraid dweud fod amaethyddiaeth o bwys anferthol i Gymru, i'n hanes, i'n hunaniaeth, i'n hiaith, i'n heconomi ac i'n dyfodol. Y Bil yma fydd yn golygu naill ai ein bod yn gweld parhad y ffarm fach deuluol Gymreig neu a fyddwn ni'n gweld amaeth yng Nghymru yn dilyn yr un trywydd ag y mae e wedi gwneud mewn cynifer o wledydd eraill, gan arwain at ffermydd mawr a ffermio dwys. Mae'r risg felly yn un mawr ac mae'n rhaid inni sicrhau bod dyfodol ffermio teuluol Cymru yn parhau am genedlaethau i ddod tra bod y ffermydd yma yn chwarae eu rhan yn llawn yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd. Rwy'n mawr obeithio mai dyma fydd pen draw'r daith yma, ac rwy'n edrych ymlaen i chwarae rhan yn y broses.
I thank the Minister for the statement. We live in an unprecedented time. The agriculture sector and the communities and the families associated with the sector are under extreme pressure and, more than anything else, they're looking for stability, while, at the same time, broader society is calling out for food security and affordability. The war in Ukraine, Brexit and COVID-19 have highlighted the fragility of the food supply chain. At the same time, the Government has set notable targets to ensure the growth of the Welsh language, and we all know that the agricultural sector is vital to sustaining the language and culture. And above all we have a deadly climate emergency, which is casting a shadow over everything. It's not an easy task therefore to maintain a balance between the different elements, but that's what we have to try to do. It's no overstatement, therefore, to say that the Bill that will be introduced will be a historical turning point, which will set the tone for agriculture in Wales for generations to come.
I was very concerned during the previous discussions that the Bill would not recognise the role of farmers in food production. After all, that's why farmers farm—they produce food for the rest of us so that we can be out working and don't have to be working the land. And I thank them for that, for their work. I therefore welcome that the encouragement of food production is a specific outcome in the support aims, and I will be looking in particular during the scrutiny of the Bill at how the Government intends to assess the security of our food supply. But I will be focusing my scrutiny on the first two sections. Those are the sections that set the foundations, after all. The Bill will succeed or fail depending on the content of those sections.
I welcome what the Minister has said about the further work that's been done with Plaid Cymru, and I look forward to seeing the further amendments that will be published.
Now, the explanatory memorandum says, in part 1, that it places a duty on Welsh Ministers to exercise certain functions in the way that they consider best contributes to the delivery of the sustainable land management objectives, to the extent that that is consistent with exercising that function appropriately. The question for us, therefore, is whether this gives too much power to the Minister. How will the Minister at the time determine what best contributes to the delivery of the SLM objectives? What will be the yardstick? It mentions three sustainability pillars—economic, social and environmental—therefore the role for us in scrutinising is to ensure that that balance is sustained and that one element doesn't outweigh the other elements. How does the Minister therefore propose that that will be done effectively? So, for example, the explanatory memorandum says that:
'Food production is a vital component of SLM, as part of the production of goods to meet human needs. A sustainable approach makes it possible for farms to produce positive environmental and social outcomes'.
Implicit in this statement is the emphasis placed on environmental needs, not necessarily food production needs. Is the balance right, therefore? That's the question for us as we start on our scrutiny, because there is a weighing scale here, isn't there? The objective is to ensure that it is balanced between the needs of food production and everything associated with that, economically and socially, and environmental needs. What assurance can the Minister give us that the Bill as introduced will strike the right balance on that scale?
The funding section is open-ended. It's a vital section, but there is very little meat on the bones. The work on that will happen in due course, of course, as regulations are laid. Therefore, I'd like to ask the Minister when she foresees that the details on funding and payments will be available to us in the Senedd and to the agricultural sector. And what assurance can she give us that we as a Senedd will have an opportunity to scrutinise those regulations in full when the time comes?
And to close, suffice to say that agriculture is of vital important to Wales, to our history, identity, language, economy and future. This Bill will mean either that we see the continuation of the small family farm in Wales or we see agriculture in Wales following the same path as it has in so many other countries, leading to large farms and intensive farming. The risk is high, therefore, and we have to ensure that the future of family farming in Wales continues for future generations, while these farms play their role fully in the battle against climate change. I greatly hope that this will be the destination of this journey, and I look forward to playing my part in that process.
Diolch, and again I look forward to working with you closely taking this Bill forward.
I'm going to start with your last bit around funding. You asked when you'll be able to scrutinise the funding elements of it. We're doing some economic analysis and modelling. That will be done for the rest of the course of this year and probably into early next year, so I would imagine it will be around spring of next year. There is huge uncertainty around funding, as you know. We'd been promised that we wouldn't lose a penny from the UK Government; we've seen that's not the case. But I just wish we could get some certainty from the UK Government. I go back to what Sam Kurtz was asking around stability and growth. It's really hard to offer stability. I've done my very best with keeping the BPS going, for instance, for a few more years than other parts of the UK were looking at, but it is very difficult to give that stability that I really would like to give, without knowing. And you will have seen the Scottish Government's announcements this week around the cutting of their agricultural Bill. It's not, I'm sure, where they would want to be; it's not where anybody would want to be. But, unfortunately, because of the lack of confirmation around the agricultural funding from the UK Government, it is very difficult to do that, but I hope that answers your question.
I think one of the things I've been really keen to avoid, and this came about early, at the start of the policy work around this piece of legislation, when I went to New Zealand, to talk to farmers there who remembered that cliff edge they had in 1984 when they stopped their basic payment scheme, and you saw the small farms that were just absolutely swallowed up by the large farms, and they lost that feeling of community, and of course they don't have the language to preserve that we do here in Wales. So, I was very clear right from the start that we had to protect those small family farms and not allow them to be swallowed up so that they lost that feel of community, and they saw rugby clubs disappearing because the farms weren't there to sustain them. So, that was very much part of early thinking in relation to the Bill.
I hear what you're saying about there being too broad powers, and there probably isn't a perfect answer I can give you, but it is about that balance. I think we need to have that flexibility to support the sector in the way that we do with stable policies, and I think the way to do that is the way that we've set out. The section you refer to around sustainable land management outcomes, they're referred to as purposes within the Bill and they absolutely reflect the SLM outcomes that support may be given for, and there's a list of support that can be provided. That's financial or otherwise, really, and that's what this Bill will enable Ministers to do, to provide that support for agriculture and ancillary activities in a way that that will then contribute to the sustainable land management objectives.
Of course, our main delivery mechanism will be the sustainable farming scheme. That's why it's really so important. I plugged it again today. Please make sure that as many people—constituents and farmers—please, help us with that co-design, because it needs to work for them.
I should say the list of purposes within the Bill seeks to meet the requirement that we are looking for, but the list of purposes isn't exhaustive. So, there's room for more there. I think that's everything.
Diolch, ac unwaith eto rwy'n edrych ymlaen at weithio'n agos gyda chi'n wrth fynd â'r Bil hwn ymlaen.
Rwy'n mynd i ddechrau gyda'ch darn olaf ynghylch cyllid. Fe wnaethoch chi ofyn pryd y byddwch chi'n gallu craffu ar yr elfennau cyllido ohono. Rydym yn gwneud rhywfaint o ddadansoddiad economaidd a modelu. Bydd hynny'n cael ei wneud dros weddill eleni ac mae'n debyg i mewn i ddechrau'r flwyddyn nesaf, felly byddwn yn dychmygu y bydd tua gwanwyn y flwyddyn nesaf. Mae ansicrwydd enfawr ynghylch cyllid, fel y gwyddoch chi. Roeddem ni wedi cael addewid gan Lywodraeth y DU na fyddem ni'n colli ceiniog; rydym ni wedi gweld nad yw hynny'n wir. Ond hoffwn i pe byddai modd i ni gael rhywfaint o sicrwydd gan Lywodraeth y DU. Af yn ôl at yr hyn yr oedd Sam Kurtz yn ei ofyn ynghylch sefydlogrwydd a thwf. Mae'n anodd iawn cynnig sefydlogrwydd. Rwyf wedi gwneud fy ngorau glas i gadw cynllun y taliad sylfaenol, er enghraifft, am ychydig mwy o flynyddoedd nag oedd rhannau eraill o'r DU yn ei ystyried, ond mae'n anodd iawn rhoi'r sefydlogrwydd hwnnw yr hoffwn i ei roi mewn gwirionedd, heb wybod. Ac fe fyddwch wedi gweld cyhoeddiadau Llywodraeth yr Alban yr wythnos hon ynghylch torri eu Bil amaethyddol. Nid dyma'r sefyllfa y bydden nhw'n ei dymuno rwy'n siŵr; na neb arall. Ond, yn anffodus, oherwydd diffyg cadarnhad ynglŷn â'r cyllid amaethyddol gan Lywodraeth y DU, mae'n anodd iawn i wneud hynny, ond gobeithio bod hynny'n ateb eich cwestiwn.
Rwy'n credu mai un o'r pethau yr wyf wedi bod yn awyddus iawn i'w osgoi, a digwyddodd hyn yn gynnar, ar ddechrau'r gwaith polisi ynghylch y darn hwn o ddeddfwriaeth, pan es i i Seland Newydd, i siarad â ffermwyr yno a oedd yn cofio'r dibyn hwnnw oedd ganddyn nhw ym 1984 pan wnaethon nhw roi gorau i'w cynllun talu sylfaenol, ac roeddech chi'n gweld y ffermydd bach oedd newydd gael eu llyncu'n llwyr gan y ffermydd mawr, ac fe gollon nhw'r teimlad hwnnw o gymuned, ac wrth gwrs does ganddyn nhw ddim yr iaith i'w chadw fel sydd gennym ni yma yng Nghymru. Felly, roeddwn i'n glir iawn o'r dechrau bod rhaid amddiffyn y ffermydd bach teuluol yna a pheidio â chaniatáu iddyn nhw gael eu llyncu ac felly colli'r teimlad hwnnw o gymuned, ac roedden nhw'n gweld clybiau rygbi yn diflannu oherwydd nad oedd y ffermydd yno i'w cynnal. Felly, roedd hynny'n rhan fawr o feddwl cynnar mewn cysylltiad â'r Bil.
Rwy'n clywed yr hyn yr ydych yn ei ddweud ynghylch y ffaith bod yna bwerau rhy eang, ac mae'n debyg nad oes ateb perffaith y gallaf ei roi i chi, ond mae'n ymwneud â'r cydbwysedd hwnnw. Rwy'n credu bod angen i ni gael yr hyblygrwydd hwnnw i gefnogi'r sector yn y ffordd yr ydym ni'n ei wneud gyda pholisïau sefydlog, ac rwy'n credu mai'r ffordd o wneud hynny yw'r ffordd yr ydym ni wedi ei nodi. Mae'r adran yr ydych chi'n cyfeirio ati o ran canlyniadau rheoli tir cynaliadwy; cyfeirir atyn nhw fel dibenion o fewn y Bil ac maen nhw'n adlewyrchu'n llwyr ganlyniadau rheoli tir yn gynaliadwy y gellir rhoi cefnogaeth iddyn nhw, ac mae rhestr o gefnogaeth y gellir ei darparu. Mae hynny'n ariannol neu fel arall, mewn gwirionedd, a dyna fydd y Bil hwn yn galluogi Gweinidogion i'w wneud, i ddarparu'r gefnogaeth honno i amaethyddiaeth a gweithgareddau ategol mewn ffordd a fydd wedyn yn cyfrannu at yr amcanion rheoli tir yn gynaliadwy.
Wrth gwrs, ein prif ddull cyflawni fydd y cynllun ffermio cynaliadwy. Dyna pam y mae mor bwysig mewn gwirionedd. Fe wnes i ei hybu eto heddiw. Gwnewch yn siŵr bod cymaint o bobl—etholwyr a ffermwyr—os gwelwch yn dda, yn ein helpu ni gyda'r cyd-ddylunio hwnnw, oherwydd mae angen iddo weithio iddyn nhw.
Dylwn i ddweud bod y rhestr o ddibenion o fewn y Bil yn ceisio bodloni'r gofyniad yr ydym yn chwilio amdano, ond nid yw'r rhestr o ddibenion yn gynhwysfawr. Felly, mae lle i fwy yno. Rwy'n credu mai dyna bopeth.
Minister, can I just say 'congratulations', not just to you, but to all those who have helped bring it to this stage? This is a significant moment and, as a member of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee as well, we're looking forward to getting our teeth into a piece of legislation here in Wales, made in Wales, and really wrestling with this. And it's been a long journey to get here, and your doggedness is to be admired.
Can I just turn, Minister, because these things don't stand in isolation of the wider context of legislation and policy, both here and across the UK as well, quite interestingly? So, in response to the launch of the Welsh agricultural Bill, RSPB Cymru said that RSPB Cymru welcomes the new Welsh agriculture Bill, which will work for people, nature and climate. It'll help shape Welsh farming and the fate of Wales's wildlife for generations to come. They believe this is a big opportunity for Wales to secure a nature-positive future. There has been a real contrasting response this week in England. RSPB England responded to the scrapping of similar proposals in England, but also the environmental protections that were announced in the mini budget, saying,
'Make no mistake, we are angry. This Government has today launched an attack on nature. We don't use the words that follow lightly. We are entering uncharted territory.'
The reason this is important is because they turn to the issue of the EU retained legislation that is proposed and the intention there that they perceive of a levelling down, not just in England, but in Wales as well. Minister, I wonder if you could take those concerns on board. Should we be worried? Are RSPB rightly concerned that there may be—may be—an intent here for this bonfire of deregulation in England to extend that across Wales as well?
Gweinidog, a gaf i ddweud 'llongyfarchiadau', nid yn unig i chi, ond i bawb sydd wedi helpu i ddod ag ef i'r cyfnod hwn? Mae hon yn foment arwyddocaol ac, fel aelod o'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad hefyd, rydym yn edrych ymlaen at gael rhoi ein dannedd i mewn i ddarn o ddeddfwriaeth yma yng Nghymru, a wnaed yng Nghymru, ac i fynd i'r afael â hwn mewn gwirionedd. Ac mae hi wedi bod yn daith hir i gyrraedd yma, ac mae eich dyfalbarhad i'w edmygu.
A gaf i droi, Gweinidog, oherwydd nid yw'r pethau hyn yn sefyll ar wahân i gyd-destun ehangach deddfwriaeth a pholisi, yma ac ar draws y DU hefyd, sy'n eithaf diddorol? Felly, mewn ymateb i lansiad Bil Amaethyddiaeth Cymru, dywedodd RSPB Cymru fod RSPB Cymru yn croesawu'r Bil Amaethyddiaeth Cymru newydd, a fydd yn gweithio i bobl, natur a'r hinsawdd. Bydd yn helpu i lunio ffermio yng Nghymru, a thynged bywyd gwyllt Cymru am genedlaethau i ddod. Maen nhw'n credu bod hwn yn gyfle mawr i Gymru sicrhau dyfodol positif o ran natur. Bu ymateb gwirioneddol gyferbyniol yr wythnos hon yn Lloegr. Ymatebodd RSPB Lloegr i'r ffaith y cafodd cynigion tebyg eu dileu yn Lloegr, ond hefyd yr amddiffyniadau amgylcheddol a gyhoeddwyd yn y gyllideb fach, gan ddweud,
'Heb os nac oni bai, rydym ni'n ddig. Heddiw mae'r Llywodraeth hon wedi lansio ymosodiad ar fyd natur. Nid ydym yn defnyddio'r geiriau sy'n dilyn ar chwarae bach. Rydym yn mynd i mewn i diriogaeth hollol ddieithr.'
Y rheswm pam y mae hyn yn bwysig yw oherwydd eu bod yn troi at fater deddfwriaeth uniongyrchol yr UE a ddargedwir sy'n cael ei gynnig a'r bwriad yno y maen nhw'n ei weld fel gostwng y gwastad, nid yn unig yn Lloegr, ond yng Nghymru hefyd. Gweinidog, tybed a wnewch chi ystyried y pryderon hynny. A ddylem ni boeni? A yw'r RSPB yn poeni'n briodol y gallai fod—efallai—bwriad yma i'r goelcerth hon o ddadreoleiddio yn Lloegr ymestyn hynny ar draws Cymru hefyd?
So, I haven't seen the detail of the announcement that came from DEFRA yesterday. I can't say I was surprised. Obviously, there has been a new Secretary of State; I think we can see a change in direction also with the Liz Truss Government. I think it's fair to say—I don't think I'm being unfair here—that they were the first out of the trap, really, with their ELMs and they were having some difficulty bringing them forward. So, I hear what environmental organisations are saying, and anything that takes away or detracts from the nature and climate emergencies that we're all facing is obviously an area of concern.
I do look forward to having a conversation. This legislation is Wales specific, made in Wales, bespoke for Wales and right for us. What England do is what England do, but of course I take a keen interest in what England are doing, and you know that we met regularly as four agricultural Ministers, and we've all shared the legislation we were bringing forward following our leaving the European Union. And so it does concern me, what I'm reading, but as I said I haven't the detail. Unfortunately, I've tried very hard to meet the new Secretary of State, but we've had a couple of cancelled meetings. But we do have a quadrilateral coming up next month and I look forward to hearing a little bit more detail around that.
Could I just say as well that I didn't answer Mabon—I knew I'd missed something out—on food security and food affordability? Of course, those two things—. Food security is writ large in the Bill and it's an area where we need to, again, as Huw Irranca-Davies was saying, work at a UK level on food security because it's such an integrated system. People are worried about food security, and I hope that this will reassure them, and of course affordability now, with the cost-of-living crisis. Again, going back to DEFRA, there was a bit of shrugging of the shoulders around the price of food going up. Why shouldn't farmers get the correct price for their food? And it was felt that maybe we should be looking at cheaper food. Well, for me, that's not the issue. I appreciate that people are going to the supermarket and looking for cheaper food because we're in a cost-of-living crisis, but for me it's really important that farmers get a fair price because, of course, they've got mortgages and they need to buy food and other things for their families too. So, I think, on food security, we've taken our time around food security in this, because again going back to the challenges that we face, the different challenges, it has brought food security right to the fore.
Nid wyf wedi gweld manylion y cyhoeddiad a ddaeth o DEFRA ddoe. Ni allaf ddweud fy mod wedi fy synnu. Yn amlwg, cafwyd Ysgrifennydd Gwladol newydd; rwy'n credu y gallwn weld newid cyfeiriad hefyd gan Lywodraeth Liz Truss. Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud—nid wyf yn credu fy mod i'n annheg yma—mai nhw oedd y cyntaf allan o'r trap, mewn gwirionedd, gyda'u cynlluniau rheoli tir er budd yr amgylchedd ac roedden nhw'n cael rhywfaint o anhawster eu cyflwyno. Felly, rwy'n clywed beth mae sefydliadau amgylcheddol yn ei ddweud, ac mae unrhyw beth sy'n tynnu oddi ar yr argyfyngau natur a hinsawdd yr ydym ni gyd yn eu hwynebu yn amlwg yn faes sy'n peri pryder.
Rwy'n edrych ymlaen at gael sgwrs. Mae'r ddeddfwriaeth hon yn benodol i Gymru, ac wedi ei gwneud yng Nghymru, yn bwrpasol i Gymru ac yn iawn i ni. Yr hyn a wnaiff Lloegr yw'r hyn a wnaiff Lloegr, ond wrth gwrs rwy'n cymryd diddordeb mawr yn yr hyn y mae Lloegr yn ei wneud, ac rydych chi'n gwybod ein bod ni wedi cyfarfod yn rheolaidd fel pedwar Gweinidog amaethyddol, ac rydym i gyd wedi rhannu'r ddeddfwriaeth yr oeddem yn ei chyflwyno yn sgil gadael yr Undeb Ewropeaidd. Ac felly mae'n fy mhryderu i, yr hyn yr wyf yn ei ddarllen, ond fel y dywedais i nid oes gennyf y manylion. Yn anffodus, rwyf wedi ymdrechu'n galed iawn i gwrdd â'r Ysgrifennydd Gwladol newydd, ond canslwyd cwpl o gyfarfodydd. Ond mae gennym ni gyfarfod pedairochrog fis nesaf ac rwy'n edrych ymlaen at glywed ychydig mwy o fanylion ynghylch hwnnw.
A gaf i ddweud hefyd nad atebais i Mabon—roeddwn i'n gwybod fy mod i wedi gadael rhywbeth allan—ar ddiogeledd bwyd a fforddiadwyedd bwyd? Wrth gwrs, y ddau beth hynny—. Mae diogeledd bwyd yn cael lle amlwg yn y Bil ac mae'n faes lle mae angen i ni, eto, fel yr oedd Huw Irranca-Davies yn dweud, weithio ar lefel y DU ar ddiogeledd bwyd gan ei bod yn system mor integredig. Mae pobl yn poeni am ddiogeledd bwyd, a gobeithio y bydd hyn yn tawelu eu meddyliau, ac wrth gwrs fforddiadwyedd nawr, gyda'r argyfwng costau byw. Eto, wrth fynd yn ôl at DEFRA, roedd tipyn o godi ysgwyddau ynghylch pris bwyd yn codi. Pam na ddylai ffermwyr gael y pris iawn am eu bwyd? A'r teimlad oedd efallai y dylem ni fod yn edrych ar fwyd rhatach. Wel, i fi, nid dyna'r broblem. Rwy'n gwerthfawrogi bod pobl yn mynd i'r archfarchnad ac yn chwilio am fwyd rhatach gan ein bod mewn argyfwng costau byw, ond i mi mae'n bwysig iawn bod ffermwyr yn cael pris teg oherwydd, wrth gwrs, mae ganddyn nhw forgeisi ac maen nhw angen prynu bwyd a phethau eraill i'w teuluoedd hefyd. Felly, rwy'n credu, ar ddiogeledd bwyd, ein bod ni wedi cymryd ein hamser o ran diogelwedd bwyd, oherwydd unwaith eto, gan fynd yn ôl at heriau sy'n ein hwynebu, y gwahanol heriau, mae wir wedi amlygu diogeledd bwyd.
It's really positive to see this legislation coming forward. It's a bit overdue, but I'm glad to see it's coming forward. One part of the Bill is about animal welfare, and in the explanatory memorandum points 7.514 to 7.531 set out actions and targets for the Welsh Government regarding what the Bill will do around TB, sheep scab, antimicrobial resistance, et cetera. Do you think, Minister, that the Bill goes far enough to actually help end TB in Wales, to end sheep scab in Wales and put that regulatory framework in place to help us get the highest animal welfare standards in the country?
Mae'n gadarnhaol iawn gweld y ddeddfwriaeth hon yn dod ymlaen. Mae ychydig yn hwyr, ond rwy'n falch o weld ei bod yn dod ymlaen. Mae un rhan o'r Bil yn ymwneud â lles anifeiliaid, ac yn y memorandwm esboniadol mae pwyntiau 7.514 i 7.531 yn nodi camau gweithredu a thargedau i Lywodraeth Cymru ynghylch yr hyn y bydd y Bil yn ei wneud ynghylch TB, clafr defaid, ymwrthedd gwrthficrobaidd, ac ati. Ydych chi'n meddwl, Gweinidog, bod y Bil yn mynd yn ddigon pell i helpu i ddod â TB i ben yng Nghymru, i roi diwedd ar y clafr defaid yng Nghymru a rhoi'r fframwaith rheoleiddio hwnnw ar waith i'n helpu i gael y safonau lles anifeiliaid uchaf yn y wlad?
Thank you. So, I think this is a framework Bill and I think it certainly supports those. Obviously, we’ve got specific schemes and initiatives around ending sheep scab and TB. I’m pleased with the progress we’re making on TB, but of course, we have those sort of hotspots that we really need to get to grips with, and I was very pleased we had the event at the Pembrokeshire show—which I think Sam chaired—around that, because that’s clearly an area of concern in Pembrokeshire. And sheep scab, again, is something that I think we need to work very closely with the industry to eradicate, and I think the industry have shown some real leadership in relation to sheep scab and we will continue to work there.
So, as I said in my answer to Mabon, the powers are very broad, but I think they’re there to help support other schemes and initiatives as well.
Diolch. Felly, rwy'n credu mai Bil fframwaith yw hwn ac rwy'n credu ei fod yn sicr yn cefnogi'r rheiny. Yn amlwg, mae gennym gynlluniau a mentrau penodol o ran dod â chlafr defaid a TB i ben. Rwy'n falch o'r cynnydd yr ydym ni'n ei wneud ynghylch TB, ond wrth gwrs, mae gennym y math yna o fannau lle ceir achosion y mae gwir angen i ni fynd i'r afael â nhw, ac roeddwn i'n falch iawn ein bod wedi cael y digwyddiad yn sioe Sir Benfro—rwy'n credu y cadeiriodd Sam ef—ynghylch hynny, oherwydd mae hynny'n amlwg yn faes sy'n peri pryder yn Sir Benfro. Ac mae clafr defaid, eto, yn rhywbeth rwy'n credu y mae angen i ni weithio'n agos iawn gyda'r diwydiant i'w ddileu, ac rwy'n credu bod y diwydiant wedi dangos rhywfaint o arweiniad go iawn mewn cysylltiad â chlafr defaid a byddwn yn parhau i weithio ar hynny.
Felly, fel y dywedais i yn fy ateb i Mabon, mae'r pwerau yn eang iawn, ond rwy'n credu eu bod nhw yno i helpu i gefnogi cynlluniau a mentrau eraill hefyd.
I’d like to start by welcoming this statement and the fact that Wales is the first country in the UK to introduce a complete ban on snares and glue traps. I’m also pleased to see the introduction of an objective to promote public access to the countryside. Will the Minister please confirm for me that compliance with right of way maintenance will be a core part of the scheme, and to set out how the scheme will help encourage engagement with public rights of way officers and ramblers, who help maintain them? Thank you.
Hoffwn ddechrau drwy groesawu'r datganiad hwn a'r ffaith mai Cymru yw'r wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno gwaharddiad llwyr ar faglau a thrapiau glud. Rwy'n falch hefyd o weld amcan yn cael ei gyflwyno er mwyn hyrwyddo mynediad cyhoeddus i gefn gwlad. A fydd y Gweinidog yn cadarnhau i mi y bydd cydymffurfio â chynnal a chadw hawl tramwy yn rhan greiddiol o'r cynllun, a nodi sut y bydd y cynllun yn helpu i annog ymgysylltu â swyddogion a cherddwyr hawliau tramwy cyhoeddus, sy'n helpu i'w cynnal? Diolch.
Thank you and thank you for your comments. Access to the countryside has just come back into my portfolio. It was with me previously, and it’s an area that I’m looking forward to having some discussions on, to see how again we can—. Going back to what James Evans was saying, this Bill will have the powers to help us with that, so those are conversations that I haven’t had as yet, but I will have as we take the Bill forward.
Diolch a diolch am eich sylwadau. Mae mynediad i gefn gwlad newydd ddod yn ôl i fy mhortffolio. Roedd e gennyf i o'r blaen, ac mae'n faes yr wyf yn edrych ymlaen at gael ambell i drafodaeth arno, i weld sut eto allwn ni—. Wrth fynd yn ôl i'r hyn yr oedd James Evans yn ei ddweud, bydd gan y Bil hwn y pwerau i'n helpu ni gyda hynny, felly mae'r rheiny'n sgyrsiau nad ydw i wedi'u cael hyd yma, ond fe fyddaf yn eu cael wrth i ni fynd â'r Bil ymlaen.
Good afternoon again, Minister. Three very quick questions from me: we welcome this Bill and I look forward to working across parties in order to see this Bill go through. The first question is really around food production. Is it now defined as a public good for farmers, and will they receive that basic payment?
The second issue is with regard to the 10 per cent tree cover. Would you consider including hedgerows within that 10 per cent tree cover? I know it’s been a particular issue.
And finally, nitrate vulnerable zones: a really important issue and one that I know is on the lips of almost every farmer that I speak to. Could you explain how water pollution regulations will sit in relation to the agriculture Bill as set out today?
Finally, I do thank you for your statement. I look forward to further opportunities to work with you and across the Siambr as well to create the best system for our farmers, which rewards farmers for public goods and ensures an economically viable future for this sector. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da eto, Gweinidog. Tri chwestiwn cyflym iawn gennyf i: rydym ni'n croesawu'r Bil hwn ac rwy'n edrych ymlaen at weithio ar draws pleidiau er mwyn gweld y Bil hwn yn mynd drwodd. Mae'r cwestiwn cyntaf wir yn ymwneud â chynhyrchu bwyd. A yw bellach yn cael ei ddiffinio fel nwydd cyhoeddus i ffermwyr, ac a fyddan nhw'n cael y taliad sylfaenol hwnnw?
Mae'r ail fater o ran y gorchudd coed 10 y cant. Fyddech chi'n ystyried cynnwys gwrychoedd o fewn y gorchudd coed 10 y cant hwnnw? Rwy'n gwybod ei fod wedi bod yn fater arbennig.
Ac yn olaf, parthau perygl nitradau: mater pwysig iawn ac un y gwn sydd ar wefusau bron pob ffermwr yr wyf yn siarad ag ef. Allech chi egluro beth yw sefyllfa rheoliadau llygredd dŵr mewn cysylltiad â'r Bil amaethyddiaeth fel y'i nodir heddiw?
Yn olaf, diolch am eich datganiad. Edrychaf ymlaen at ragor o gyfleoedd i weithio gyda chi ac ar draws y Siambr hefyd i greu'r system orau i'n ffermwyr, sy'n gwobrwyo ffermwyr am nwyddau cyhoeddus ac yn sicrhau dyfodol hyfyw yn economaidd i'r sector hwn. Diolch yn fawr iawn.
Thank you much and I look forward to working with you as well, across the Chamber, on this Bill. I think it’s really important that we all do work together, because none of us have all the ideas, so it’s great when we can come together and work for a common aim.
In relation to food production, I’ll go back to what I was saying before, and the phrase I was trying to think of was 'public good'. So, that was one of the difficulties, that because food has a market, it couldn’t be classed as a public good, so the way we’ve got around it is making sure that that food production is sustainable, and that will be part of the scheme.
We’re looking at hedgerows, so hedges and edges; we’re certainly looking at including those in the 10 per cent cover, along with what’s already there, as well as new hedges and edges.
I hate hearing the word 'NVZ'. They are no longer. We’ve got the agricultural pollution regulations and, obviously, they are a very important part of the work that we do with the agricultural sector. As you know, we’re looking at how we deploy those regulations now as part of the co-operation agreement with Plaid Cymru. I think it’s really important that we act now, because we are still having a number of substantive agricultural pollution incidents every week, which is not what any of us would want to see.
So, again, it’s about making sure that we look at all the schemes that we have in relation to agriculture and making sure that the Bill—as a framework Bill, and then hopefully it will become an Act—ensures that we can support the agricultural sector in the way we would want to.
Diolch o galon ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi hefyd, ar draws y Siambr, ar y Bil hwn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd, oherwydd nid oes gan yr un ohonom ni'r syniadau i gyd, felly mae'n wych pan ddown at ein gilydd a gweithio tuag at nod cyffredin.
O ran cynhyrchu bwyd, af yn ôl at yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud o'r blaen, a'r ymadrodd yr oeddwn i'n ceisio meddwl amdano oedd 'nwydd cyhoeddus'. Felly, dyna un o'r anawsterau, oherwydd bod gan fwyd farchnad, ni ellid ei ystyried yn nwydd cyhoeddus, felly y ffordd yr ydym wedi ymdrin â hyn yw gwneud yn siŵr bod cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy, a bydd hynny'n rhan o'r cynllun.
Rydym ni'n edrych ar wrychoedd, felly gwrychoedd ac ymylon; rydym yn sicr yn edrych ar gynnwys y rhai sydd yn y gorchudd 10 y cant, ynghyd â'r hyn sydd yno'n barod, yn ogystal â gwrychoedd ac ymylon newydd.
Rwy'n casáu clywed y geiriau 'parthau perygl nitradau'. Nid ydyn nhw'n bodoli mwyach. Mae gennym ni'r rheoliadau llygredd amaethyddol ac, yn amlwg, maen nhw'n rhan bwysig iawn o'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda'r sector amaethyddol. Fel y gwyddoch chi, rydym yn edrych ar y ffordd yr ydym yn defnyddio'r rheoliadau hynny nawr fel rhan o'r cytundeb cydweithredu gyda Phlaid Cymru. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gweithredu nawr, oherwydd rydym yn dal i gael nifer o ddigwyddiadau llygredd amaethyddol sylweddol bob wythnos, rhywbeth nad ydy unrhyw un ohonom ni eisiau ei weld.
Felly, eto, mae'n ymwneud â gwneud yn siŵr ein bod yn edrych ar yr holl gynlluniau sydd gennym mewn cysylltiad ag amaethyddiaeth a sicrhau bod y Bil—fel Bil fframwaith, ac yna gobeithio y bydd yn dod yn Ddeddf—yn sicrhau y gallwn gefnogi'r sector amaethyddol yn y ffordd y byddem eisiau gwneud hynny.
Joyce Watson, finally.
Joyce Watson, yn olaf.
Diolch, Llywydd, and I’m going to speak to welcome the inclusion of the ban on snares and glue traps, and the fact that Wales will be the very first nation to completely ban them. As you know, I've spoken on this many times. I'm really pleased, Minister, that you have listened to the wider audience here that has maintained that this is inhumane and arrived at the same decision yourself that it's unnecessary and it's completely incompatible with high standards of animal welfare. I will, of course, mention many other things as the Bill goes through, but, for now, I just want to thank you for putting that there. Thank you.
Diolch, Llywydd, ac rwy'n mynd i siarad i groesawu cynnwys y gwaharddiad ar faglau a thrapiau glud, a'r ffaith mai Cymru fydd y genedl gyntaf un i'w gwahardd yn llwyr. Fel y gwyddoch chi, rwyf wedi siarad ar hyn droeon. Rwy'n falch iawn, Gweinidog, eich bod wedi gwrando ar y gynulleidfa ehangach yma sydd wedi dadlau bod hyn yn annynol ac wedi dod i'r un penderfyniad eich hun ei fod yn ddiangen ac mae'n gwbl anghydnaws â safonau uchel lles anifeiliaid. Mi fydda i, wrth gwrs, yn sôn am lawer o bethau eraill wrth i'r Bil fynd trwyddo, ond, am y tro, rwyf eisiau diolch i chi am gynnwys hyn. Diolch.
I thank Joyce Watson for those comments. This is a culmination of years of work. I don't think we should underestimate the number of years we've tried to work with snare users to reduce harm and improve welfare. But, as you say, snares are indiscriminate with regard to the animals they capture. They can capture badgers, they can capture otters, dogs, cats, and they are inherently inhumane for both the target and the non-target species. So, I do think it is right that we include them in this Bill.
Diolch i Joyce Watson am y sylwadau yna. Mae hyn yn benllanw blynyddoedd o waith. Dydw i ddim yn credu y dylem ni danbrisio nifer y blynyddoedd yr ydym ni wedi ceisio gweithio gyda defnyddwyr maglau i leihau niwed a gwella lles. Ond, fel y dywedwch chi, mae maglau yn bethau diwahân o ran yr anifeiliaid y maen nhw'n eu dal. Gallant ddal moch daear, gallant ddal dyfrgwn, cŵn, cathod, ac maen nhw'n gynhenid annynol o ran y rhywogaethau sy'n cael eu targedu ac nad ydyn nhw'n cael eu targedu. Felly, rwy'n credu ei bod yn iawn ein bod yn eu cynnwys yn y Bil hwn.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Mae eitem 9 wedi ei ohirio tan 4 Hydref, ac felly dyna ddiwedd ar ein gwaith ni heddiw.
Item 9 is postponed until 4 October, and that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:46.
The meeting ended at 17:46.