Y Cyfarfod Llawn
Plenary
01/03/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma'r prynhawn yma, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda.
Wrth inni ddechrau ein trafodaethau y prynhawn yma, a gaf i ddymuno Dydd Gŵyl Dewi hapus i bawb? Y diwrnod, wrth gwrs, pan fyddwn ni yn annog pawb i ddilyn geiriau Dewi Sant ac i wneud y pethau bychain. Ond, heddiw, fe rydym ni, fel pawb arall yn y byd, yn wynebu gorfod gwneud y pethau mawr yn ogystal. Felly, gyda'n blodyn cenedlaethol ni, y genhinen Bedr, law yn llaw â blodyn haul a baner Wcráin, ac mewn undod gyda phobl a Llywodraeth Wcráin, mi ofynnaf i Jack Sargeant gyflwyno'i gwestiwn brys y prynhawn yma. Jack Sargeant.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda.
As we begin our deliberations this afternoon, may I wish you all a very happy St David's Day? This is a day, of course, when we encourage everyone to follow the words of St David and do the little things. But today, we, like everyone else in the world, are facing major decisions too. So, with our national flower, the daffodil, alongside the sunflower and the Ukrainian flag, and in solidarity with the people and Government of Ukraine, I will ask Jack Sargeant to ask his emergency question this afternoon. Jack Sargeant.
A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith ymosodiad Rwsia ar Wcráin ar ddinasyddion a busnesau Cymru? (EQ0009)
Will the First Minister make a statement on the impact of the Russian invasion of Ukraine on Welsh citizens and businesses? (EQ0009)
Llywydd, this is the first time the Senedd has met since the unprovoked attack on the sovereign and independent people of Ukraine. And on this, our national day, the Welsh flag and the Ukrainian flag are flying together over the Welsh Government building in the civic centre of our capital city. [Applause.] And we do that, Llywydd, because the people of Wales are appalled at the invasion of Ukraine, and, as a nation of sanctuary, we will do everything we can to support the Ukrainian people. Wales is open to provide a welcome and safety to those fleeing war and persecution.
Llywydd, dyma'r tro cyntaf i'r Senedd gyfarfod ers yr ymosodiad disymbyliad ar bobl sofran ac annibynnol Wcráin. A heddiw, ar ein diwrnod cenedlaethol, mae baner Cymru a baner Wcráin yn hedfan gyda'i gilydd dros adeilad Llywodraeth Cymru yng nghanolfan ddinesig ein prifddinas. [Cymeradwyaeth.] Ac rydym ni'n gwneud hynny, Llywydd, gan fod pobl Cymru wedi eu ffieiddio gan yr ymosodiad ar Wcráin, ac, fel cenedl noddfa, byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi pobl Wcráin. Mae Cymru yn agored i roi croeso a diogelwch i'r rhai sy'n ffoi rhag rhyfel ac erledigaeth.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog, for that answer. Can I also take the opportunity to thank the Llywydd, and extend my thanks to the Llywydd, for allowing us to have this emergency question tabled for this afternoon before First Minister's questions? And I am sure I speak on behalf of the Chamber—it's great to see a full Chamber—when I say that our thoughts are very much with the people of Ukraine, and those who have family in Ukraine, including our good friend, the Welsh Government's Counsel General, Mick Antoniw. [Applause.]
Llywydd, the unprovoked invasion of Ukraine, and the suffering that it has brought with it, is clearly a war crime. And Putin is a war criminal. Llywydd, I repeat that for the record in this Senedd—Putin is a war criminal. With so many being forced from their homes, fleeing for their lives, it is important that Wales and the rest of the United Kingdom play a leading role in welcoming those seeking sanctuary.
First Minister, can I ask you what conversations you have had with your UK counterparts about removing the barriers to those seeking sanctuary? Can I ask you what additional support the Welsh Government can put in place for those that arrive from Ukraine? And, finally, First Minister, what support can be provided to Ukrainians in Wales who are watching these scenes unfold and dealing with the accompanying trauma? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog, am yr ateb yna. A gaf i hefyd fanteisio ar y cyfle i ddiolch i'r Llywydd, ac estyn fy niolch i'r Llywydd, am ganiatáu i ni gyflwyno'r cwestiwn brys hwn y prynhawn yma cyn y cwestiynau i'r Prif Weinidog? Ac rwy'n siŵr fy mod i'n siarad ar ran y Siambr—mae'n wych gweld Siambr lawn—pan ddywedaf fod ein meddyliau yn sicr gyda phobl Wcráin, a'r rhai sydd â theulu yn Wcráin, gan gynnwys ein cyfaill da, Cwnsler Cyffredinol Llywodraeth Cymru, Mick Antoniw. [Cymeradwyaeth.]
Llywydd, mae'r ymosodiad disymbyliad ar Wcráin, a'r dioddefaint sydd wedi dod yn ei sgil, yn amlwg yn drosedd rhyfel. Ac mae Putin yn droseddwr rhyfel. Llywydd, dywedaf eto ar gyfer y cofnod yn y Senedd hon—mae Putin yn droseddwr rhyfel. Gyda chymaint yn cael eu gorfodi o'u cartrefi, yn ffoi am eu bywydau, mae'n bwysig bod Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig yn chwarae rhan flaenllaw i groesawu'r rhai sy'n ceisio noddfa.
Prif Weinidog, a gaf i ofyn i chi pa sgyrsiau yr ydych chi wedi eu cael gyda'ch cymheiriaid ar lefel y DU ynghylch cael gwared ar y rhwystrau i'r rhai sy'n ceisio noddfa? A gaf i ofyn i chi ba gymorth ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru ei roi ar waith ar gyfer y rhai sy'n cyrraedd o Wcráin? Ac, yn olaf, Prif Weinidog, pa gymorth y gellir ei ddarparu i'r bobl o Wcráin sydd yng Nghymru sy'n gwylio'r sefyllfaoedd hyn yn datblygu ac yn ymdopi â'r trawma cysylltiedig? Diolch yn fawr.
Llywydd, I thank Jack Sargeant for those additional questions. I've had a series of opportunities to speak with UK Ministers and the First Minister of Scotland and the Permanent Secretary of Northern Ireland. We last met on Friday afternoon of last week, and on Sunday evening, and with more meetings planned for this week. The meetings this week do need to focus on the part that the United Kingdom can play, and Wales can play within it, in offering sanctuary to those who are fleeing from the awful scenes we see in Ukraine. I see the Prime Minister has made further welcome announcements today, but there's more that can and should be done, and I'm pleased that there are open channels of communication between the four nations of the United Kingdom to work together on that agenda.
As far as what the Welsh Government is able to do, Llywydd, a written statement has been released shortly before this afternoon's proceedings began. It sets out £4 million that the Welsh Government has been able to make available to assist with the humanitarian crisis in Ukraine, it sets out the actions we are taking within the Welsh health service to identify medical supplies and equipment that we could make available as part of the international effort, and it sets out the actions that we want to take at home. We have hundreds of people from Ukraine living in Wales with friends and family now on the front line, and there is work that we can do here to make sure that they know that, in Wales, they have the support of the whole of our nation as they face those deeply troubling days ahead.
Llywydd, diolch i Jack Sargeant am y cwestiynau ychwanegol yna. Rwyf wedi cael cyfres o gyfleoedd i siarad â Gweinidogion y DU a Phrif Weinidog yr Alban ac Ysgrifennydd Parhaol Gogledd Iwerddon. Cawsom gyfarfod ddiwethaf brynhawn Gwener yr wythnos diwethaf, a nos Sul, ac mae mwy o gyfarfodydd wedi eu trefnu ar gyfer yr wythnos hon. Mae angen i'r cyfarfodydd yr wythnos hon ganolbwyntio ar y rhan y gall y Deyrnas Unedig ei chwarae, ac y gall Cymru ei chwarae yn rhan o hynny, o ran cynnig noddfa i'r rhai sy'n ffoi o'r golygfeydd ofnadwy yr ydym ni'n eu gweld yn Wcráin. Gwelaf fod Prif Weinidog y DU wedi gwneud rhagor o gyhoeddiadau sydd i'w croesawu heddiw, ond mae mwy y gellir ac y dylid ei wneud, ac rwy'n falch bod sianelau cyfathrebu agored rhwng pedair gwlad y Deyrnas Unedig i gydweithio ar yr agenda honno.
O ran yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, Llywydd, cyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig yn fuan cyn i'r trafodion y prynhawn yma ddechrau. Mae'n nodi £4 miliwn y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu ei neilltuo i gynorthwyo gyda'r argyfwng dyngarol yn Wcráin. Mae'n nodi'r camau yr ydym ni'n eu cymryd o fewn gwasanaeth iechyd Cymru i nodi cyflenwadau ac offer meddygol y gallem ni eu neilltuo yn rhan o'r ymdrech ryngwladol, ac mae'n nodi'r camau yr ydym ni eisiau eu cymryd gartref. Mae gennym ni gannoedd o bobl o Wcráin yn byw yng Nghymru sydd â ffrindiau a theulu ar y rheng flaen bellach, ac mae gwaith y gallwn ni ei wneud yma i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwybod bod ganddyn nhw, yng Nghymru, gefnogaeth ein cenedl gyfan wrth iddyn nhw wynebu'r dyddiau gofidus dros ben hynny o'n blaenau.
I'm grateful to the Member for Alyn and Deeside for tabling this topical question. Putin's Russia is a bully, and all bullies must be stood up to. Ukrainian sovereignty has been violated and innocent civilians are being killed by Putin's desire for conflict. This is a dark period in Europe's history. We must all work to preserve the freedom, democracy and sovereignty of Ukraine, and we stand united with President Zelenskyy, the Verkhovna Rada and the people of Ukraine. Over a number of years, since peace returned to our continent, the west had become a sleeping giant, a giant that would awake when existentially challenged. The response we are seeing from a united, determined and compassionate west has shown that this sleeping giant has awoken in the wake of the invasion of Ukraine, and I am proud that the United Kingdom has been the vanguard in the global response in this crisis.
Prif Weinidog, as the grandchild of post world war two immigration, when my grandfather, a German prisoner of war, and my grandmother, a German nurse, made Pembrokeshire their home, I believe it is absolutely incumbent that we keep a welcome in the hillside for those Ukrainians who take refuge here in Wales until they feel it is safe for them to return to their homeland. With that, can you outline what immediate support you are offering to charities and other third sector organisations here in Wales as they prepare to offer that much needed support to those who have fled the destruction of Vladimir Putin's war on the democratic, sovereign state of Ukraine? Diolch.
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy am gyflwyno'r cwestiwn amserol hwn. Mae Rwsia Putin yn fwli, ac mae'n rhaid gwrthwynebu pob bwli. Mae sofraniaeth Wcráin wedi ei threisio ac mae sifiliaid diniwed yn cael eu lladd gan awch Putin am wrthdaro. Mae hwn yn gyfnod tywyll yn hanes Ewrop. Mae'n rhaid i ni i gyd weithio i ddiogelu rhyddid, democratiaeth a sofraniaeth Wcráin, ac rydym ni'n sefyll yn un gyda'r Arlywydd Zelenskyy, Verkhovna Rada a phobl Wcráin. Dros nifer o flynyddoedd, ers i heddwch ddychwelyd i'n cyfandir, roedd y gorllewin wedi dod yn gawr cwsg, cawr a fyddai'n deffro pan oedd yn cael ei herio yn ddirfodol. Mae'r ymateb yr ydym ni'n ei weld gan orllewin unedig, penderfynol a thosturiol wedi dangos bod y cawr cwsg hwn wedi deffro yn sgil yr ymosodiad ar Wcráin, ac rwy'n falch bod y Deyrnas Unedig wedi bod yn flaenllaw yn yr ymateb byd-eang yn yr argyfwng hwn.
Prif Weinidog, fel ŵyr i fewnfudiad ar ôl yr ail ryfel byd, pan wnaeth fy nhad-cu, carcharor rhyfel o'r Almaen, a fy mam-gu, nyrs o'r Almaen, sir Benfro yn gartref, rwy'n credu ei bod hi'n ddyletswydd bendant arnom i gadw croeso ar y bryniau i'r bobl hynny o Wcráin sy'n cymryd lloches yma yng Nghymru tan y byddan nhw'n teimlo ei bod hi'n ddiogel iddyn nhw ddychwelyd i'w mamwlad. At hynny, a allwch chi amlinellu pa gymorth uniongyrchol yr ydych chi'n ei gynnig i elusennau a sefydliadau trydydd sector eraill yma yng Nghymru wrth iddyn nhw baratoi i gynnig y cymorth y mae mawr ei angen i'r rhai sydd wedi ffoi dinistr rhyfel Vladimir Putin ar wladwriaeth ddemocrataidd, sofran Wcráin? Diolch.
Llywydd, my predecessor, Carwyn Jones, used to say often when he was First Minister that you don't have to go back very far in the histories of any one of us here in Wales to find that we'd arrived in Wales from some other part of the globe, and, in that sense, our connections with one another and, through that, with people elsewhere in the world are enduring and strong. I thank the Member for what he said on that.
Tomorrow, my colleagues Jane Hutt and Rebecca Evans will meet with the Welsh Local Government Association, the Wales Council for Voluntary Action and other third sector organisations to make sure that we are working together, planning together, pooling our resources to do everything we can to be in the best position possible to offer help and sanctuary to those people who may come to this country, maybe temporarily as they will hope, in order to re-establish their lives before they are able to return to the homeland from which they have been forced to flee. The Welsh Government will take a lead in that, in bringing people round that table together, and then we'll do whatever we can to support the efforts that others will want to make as well, because, as I think the question implied, this will be an effort that reaches far beyond Government and deep into civil society here in Wales.
Llywydd, byddai fy rhagflaenydd, Carwyn Jones, yn dweud yn aml pan oedd yn Brif Weinidog nad oes yn rhaid i chi fynd yn ôl yn bell iawn yn hanesion unrhyw un ohonom ni yma yng Nghymru i ganfod ein bod ni wedi cyrraedd Cymru o ryw ran arall o'r byd, ac, yn yr ystyr hwnnw, mae ein cysylltiadau â'n gilydd a thrwy hynny, â phobl mewn mannau eraill yn y byd yn parhau ac yn gryf. Rwy'n diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd am hynny.
Yfory, bydd fy nghyd-Weinidogion Jane Hutt a Rebecca Evans yn cyfarfod â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a sefydliadau eraill yn y trydydd sector i wneud yn siŵr ein bod ni'n gweithio gyda'n gilydd, yn cynllunio gyda'n gilydd, yn cyfuno ein hadnoddau i wneud popeth o fewn ein gallu i fod yn y sefyllfa orau bosibl i gynnig cymorth a noddfa i'r bobl hynny a allai ddod i'r wlad hon, efallai dros dro fel y byddan nhw'n gobeithio, er mwyn ailsefydlu eu bywydau cyn iddyn nhw allu dychwelyd i'r famwlad y maen nhw wedi cael eu gorfodi i'w ffoi. Bydd Llywodraeth Cymru yn arwain hynny, trwy ddod â phobl o gwmpas y bwrdd hwnnw at ei gilydd, ac yna byddwn yn gwneud beth bynnag a allwn i gynorthwyo'r ymdrechion y bydd eraill yn dymuno eu gwneud hefyd, oherwydd, fel yr oedd y cwestiwn yn ei awgrymu, rwy'n credu, bydd hon yn ymdrech sy'n cyrraedd ymhell y tu hwnt i'r Llywodraeth ac yn ddwfn i gymdeithas sifil yma yng Nghymru.
Thank you for bringing this urgent question today, and I would like to echo 'Putin is a war criminal'. We are agreed on that. I would also like to state today that Plaid Cymru stands in complete solidarity with the people of Ukraine. We condemn unreservedly the Russian state's illegal invasion of Ukraine, and we reject Russia's assertion that the invasion is in any way a response to western provocation. We believe Russia's war aims are nothing less than the total destruction of Ukraine both as a sovereign nation and as a distinct national identity, and, as such, the invasion represents an attempt at genocide against the Ukrainian nation. It is an assault not just on Ukraine's independence and its right to exist, but on the right of nations' self-determination everywhere, as a central principle in international law. And despite some movement from the UK Government today, we would once again like to put on record that we are urging the UK Government to waive visa rules for all Ukrainian refugees—[Applause.]—a rule that should be applied generally to others fleeing war.
This morning, we saw a huge convoy of Russian military vehicles advancing on Kyiv, and, minute by minute, we are all receiving concerning updates from all parts of Ukraine. Last night's demonstration outside of the Senedd was a clear indication of our solidarity with the Ukrainians. And though messages of support are important, you are completely right, Llywydd, that this is the time—
Diolch am gyflwyno'r cwestiwn brys hwn heddiw, a hoffwn i adleisio 'mae Putin yn droseddwr rhyfel'. Rydym ni'n cytuno ar hynny. Hoffwn i ddweud hefyd heddiw fod Plaid Cymru yn sefyll mewn undod llwyr â phobl Wcráin. Rydym yn condemnio yn ddiamod ymosodiad anghyfreithlon gwladwriaeth Rwsia ar Wcráin, ac rydym yn gwrthod haeriad Rwsia bod yr ymosodiad yn ymateb mewn unrhyw ffordd i bryfocio'r gorllewin. Rydym yn credu bod nodau rhyfel Rwsia yn ddim llai na dinistrio Wcráin yn llwyr fel cenedl sofran ac fel hunaniaeth genedlaethol benodol, ac, fel y cyfryw, mae'r ymosodiad yn gyfystyr ag ymgais ar hil-laddiad yn erbyn cenedl Wcráin. Mae'n ymosodiad nid yn unig ar annibyniaeth Wcráin a'i hawl i fodoli, ond ar hawl hunanbenderfyniad cenhedloedd ym mhob man, fel egwyddor ganolog mewn cyfraith ryngwladol. Ac er gwaethaf rhai camau gan Lywodraeth y DU heddiw, hoffem ni gofnodi unwaith eto ein bod ni'n annog Llywodraeth y DU i hepgor rheolau fisa ar gyfer yr holl ffoaduriaid o Wcráin—[Cymeradwyaeth.]—rheol y dylid ei chymhwyso yn gyffredinol i eraill sy'n ffoi rhag rhyfel.
Y bore yma, gwelsom gonfoi enfawr o gerbydau milwrol Rwsia yn nesáu at Kyiv, ac o funud i funud rydym ni i gyd yn cael diweddariadau sy'n peri pryder o bob rhan o Wcráin. Roedd y brotest neithiwr y tu allan i'r Senedd yn arwydd eglur o'n hundod â phobl Wcráin. Ac er bod negeseuon o gefnogaeth yn bwysig, rydych chi yn llygad eich lle, Llywydd, mai dyma'r amser—
—i wneud y pethau mawr, nid y pethau bychain.
—to do the big things, not the little things.
The Scottish Government this week confirmed that it would provide an initial £4 million in humanitarian aid to Ukraine, as well as medical supplies, as part of the global humanitarian effort. You've hinted at this, but I would like to seek assurances from you, First Minister, in terms of what is going to be our response here in Wales. Will you also commit that we will provide financial aid and medical supplies, as a matter of urgency? And, following meetings tomorrow, can we please have that urgent update, because things are needed now? We've seen that request—it's not a matter of waiting; that direct aid is needed now. The Scottish Government has placed on record what it will do. Will the Welsh Government also commit to doing that today?
Cadarnhaodd Llywodraeth yr Alban yr wythnos hon y byddai'n darparu £4 miliwn gychwynnol o gymorth dyngarol i Wcráin, yn ogystal â chyflenwadau meddygol, yn rhan o'r ymdrech ddyngarol fyd-eang. Rydych chi wedi awgrymu hyn, ond hoffwn i ofyn am sicrwydd gennych chi, Prif Weinidog, o ran beth fydd ein hymateb yma yng Nghymru. A wnewch chi ymrwymo hefyd i ddarparu cymorth ariannol a chyflenwadau meddygol, fel mater o frys? Ac, yn dilyn cyfarfodydd yfory, a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf frys honno, oherwydd bod angen pethau nawr? Rydym ni wedi gweld y cais hwnnw—nid yw'n fater o aros; mae angen y cymorth uniongyrchol hwnnw nawr. Mae Llywodraeth yr Alban wedi cofnodi'r hyn y bydd yn ei wneud. A wnaiff Llywodraeth Cymru hefyd ymrwymo i wneud hynny heddiw?
Llywydd, I appreciate, of course, that not all Members will have had an opportunity to see the statement the Welsh Government published earlier this afternoon, but it does confirm that the Welsh Government will make £4 million available for those humanitarian purposes, and it also sets out the actions we are taking within the Welsh NHS. We have now information about the sorts of medical supplies that are most urgently needed, and we're able to match that list against the goods that we may be able to supply.
Can I say to the Member in relation to the point she made about people seeking sanctuary that I wrote to the Prime Minister yesterday? I set out in my letter three simple and practical steps that I believe the UK Government could and should take further to assist people in Ukraine: to make sure that there is a simple, fast, safe and legal route for sanctuary in the United Kingdom; that the requirement for Ukrainians to provide biometric evidence before leaving Ukraine should be lifted—it is simply not practical in any sense to expect people to comply with requirements that in normal times might be sensible, but in entirely abnormal times are simply a barrier to people receiving the help that we would wish them to receive. And I asked the Prime Minister as well to extend the deadline for the European Union settlement scheme family permits—a scheme due to end on 29 March. We know that more than 12,000 Ukrainians have already applied through that route, and there would be more to follow if that deadline could be extended. Llywydd, these are, I think, entirely reasonable and practical measures. They allow the United Kingdom to live up to the ambitions that we have here in Wales to be a nation of sanctuary—sanctuary needed at this moment more than at any time in our own post-war history.
Llywydd, rwy'n sylweddoli, wrth gwrs, na fydd pob Aelod wedi cael cyfle i weld y datganiad y cyhoeddodd Llywodraeth Cymru yn gynharach y prynhawn yma, ond mae'n cadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn neilltuo £4 miliwn at y dibenion dyngarol hynny, ac mae hefyd yn nodi'r camau yr ydym ni'n eu cymryd o fewn GIG Cymru. Erbyn hyn, mae gennym ni wybodaeth am y mathau o gyflenwadau meddygol sydd eu hangen fwyaf ar frys, ac rydym ni'n gallu cyfateb y rhestr honno â'r nwyddau y gallem ni eu cyflenwi.
A gaf i ddweud wrth yr Aelod o ran y pwynt a wnaeth am bobl sy'n ceisio noddfa fy mod i wedi ysgrifennu at Brif Weinidog y DU ddoe? Nodais yn fy llythyr dri cham syml ac ymarferol yr wyf i'n credu y gallai ac y dylai Llywodraeth y DU eu cymryd ymhellach i gynorthwyo pobl yn Wcráin: gwneud yn siŵr bod llwybr syml, cyflym, diogel a chyfreithlon ar gyfer noddfa yn y Deyrnas Unedig; y dylid hepgor y gofyniad i bobl Wcráin ddarparu tystiolaeth fiometrig cyn gadael Wcráin—nid yw'n ymarferol mewn unrhyw ystyr i ddisgwyl i bobl gydymffurfio â gofynion a allai fod yn synhwyrol mewn cyfnod arferol, ond sy'n rhwystr i bobl mewn cyfnod cwbl anarferol rhag cael y cymorth y byddem ni'n dymuno iddyn nhw ei gael. A gofynnais i Brif Weinidog y DU hefyd ymestyn y dyddiad cau ar gyfer trwyddedau teulu cynllun anheddu'r Undeb Ewropeaidd—cynllun sydd i fod i ddod i ben ar 29 Mawrth. Rydym yn gwybod bod mwy na 12,000 o bobl o Wcráin eisoes wedi gwneud cais drwy'r llwybr hwnnw, a byddai mwy i ddilyn pe gellid ymestyn y dyddiad cau hwnnw. Llywydd, mae'r rhain, yn fy marn i, yn fesurau cwbl resymol ac ymarferol. Maen nhw'n caniatáu i'r Deyrnas Unedig gyflawni'r uchelgeisiau sydd gennym ni yma yng Nghymru i fod yn genedl noddfa—noddfa sydd ei hangen ar hyn o bryd yn fwy nag ar unrhyw adeg yn ein hanes ein hunain ers y rhyfel.
At the weekend, along with Rebecca Evans, I attended and spoke at a rally in Mumbles in support of Ukraine. Swansea had a large Ukrainian population immediately following the second world war, and until the end of the last century there was a Ukrainian club in Morriston. Does the First Minister share my concern that, despite a serious breach of doping rules, Russian athletes were allowed to compete in the summer and winter Olympics as the Russian Olympic Committee? Will the First Minister join with me in demanding Wimbledon does not allow any Russian tennis players to compete, and that no Russian team, however badged, should be allowed to compete in any international sport tournament?
Dros y penwythnos, ynghyd â Rebecca Evans, roeddwn i'n bresennol a siaradais mewn rali yn y Mwmbwls i gefnogi Wcráin. Roedd gan Abertawe boblogaeth fawr o Wcráin yn syth ar ôl yr ail ryfel byd, a hyd at ddiwedd y ganrif ddiwethaf roedd clwb Wcrainaidd yn Nhreforys. A yw'r Prif Weinidog yn rhannu fy mhryder, er gwaethaf torri rheolau dopio yn ddifrifol, y caniatawyd i athletwyr Rwsia gystadlu yng Ngemau Olympaidd yr haf a'r gaeaf fel Pwyllgor Olympaidd Rwsia? A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i fynnu nad yw Wimbledon yn caniatáu i unrhyw chwaraewyr tenis o Rwsia gystadlu, ac na ddylid caniatáu i unrhyw dîm o Rwsia, pa bynnag fathodyn sydd ganddo, gystadlu mewn unrhyw bencampwriaeth chwaraeon ryngwladol?
Llywydd, can I say how proud I was to see what the Welsh football association, the FAW, had decided to do earlier this week, without cover from FIFA in doing so? A brave act by a small federation, but one which I think was entirely in line with the sentiments—[Applause.]—entirely in line with the sentiments expressed by Mike there. I congratulate him and Rebecca Evans on being part of that event in Swansea. It was a privilege to be here on the steps of the Senedd last night with other colleagues at another vigil to mark our reaction to events in Ukraine.
Actions are not yet exhausted, as Mike Hedges suggested. There are further measures that can and should be taken to bring it home to those people who are in charge of these decisions in Russia. It's very important, Llywydd, isn't it, that we continue to make a distinction between the actions of President Putin and those who surround him and the interests of ordinary people living in Russia. But, we still have to be prepared to take action to bring home to them that there are consequences from what has taken place, and consequences in the sporting field often make their way into the consciousness of people where other sanctions may not seem to have such a direct impact. So, I associate myself with what Mike Hedges has said in his contribution this afternoon.
Llywydd, a gaf i ddweud pa mor falch oeddwn i o weld yr hyn yr oedd Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi penderfynu ei wneud yn gynharach yr wythnos hon, heb sicrwydd gan FIFA wrth wneud hynny? Gweithred ddewr gan ffederasiwn bach, ond un a oedd yn cyd-fynd yn llwyr, yn fy marn i, â'r teimladau—[Cymeradwyaeth.]—yn cyd-fynd yn llwyr â'r teimladau a fynegwyd gan Mike yn y fan yna. Rwy'n ei longyfarch ef a Rebecca Evans am fod yn rhan o'r digwyddiad hwnnw yn Abertawe. Roedd yn fraint cael bod yma ar risiau'r Senedd neithiwr gyda chyd-Aelodau eraill mewn gwylnos arall i nodi ein hymateb i'r digwyddiadau yn Wcráin.
Nid yw'r camau gweithredu wedi eu disbyddu eto, fel yr awgrymodd Mike Hedges. Mae camau pellach y gellir ac y dylid eu cymryd i'w gadarnhau ym meddyliau'r bobl hynny sy'n gyfrifol am y penderfyniadau hyn yn Rwsia. Mae'n bwysig iawn, Llywydd, onid yw, ein bod ni'n parhau i wahaniaethu rhwng gweithredoedd yr Arlywydd Putin a'r rhai sydd o'i amgylchynu a buddiannau pobl gyffredin sy'n byw yn Rwsia. Ond, mae'n rhaid i ni fod yn barod o hyd i gymryd camau i gadarnhau yn eu meddyliau bod canlyniadau yn sgil yr hyn sydd wedi digwydd, ac mae canlyniadau ym maes chwaraeon yn aml yn gwneud eu ffordd i ymwybyddiaeth pobl lle nad yw'n ymddangos bod sancsiynau eraill yn cael effaith mor uniongyrchol. Felly, rwy'n cysylltu fy hun â'r hyn y mae Mike Hedges wedi ei ddweud yn ei gyfraniad y prynhawn yma.
Russia is a magnificent country with wonderful people, abominably led into disastrous actions with terrible consequences. But, following the theme of much of the questioning, further to confirmation by the UK Government yesterday that up to 100,000 Ukrainian refugees are already eligible to come to the UK after measures announced in recent weeks giving British nationals and any persons settled in the UK the ability to bring over their immediate Ukrainian family members, the Prime Minister has announced from Poland this morning that the UK is extending the family scheme and could take in 200,000 or more Ukrainian refugees as the UK Government extends its scheme to help those fleeing the invasion of their sovereign, democratic, European country by international war criminal Putin.
In the written statement we received I think just as you started speaking today on the war in Ukraine, you say you're holding urgent discussions with local authority leaders to ensure that preparations are in place to accept refugees, and obviously you're engaging with the UK Government about the wider, joined-up, UK four-Government approach. How will you ensure that we learn lessons from the Syrian resettlement scheme, where local authorities were asked to volunteer the number of families they could take on board, where some were quick to respond and some were generous in their responses, but some were slow and less generous, stating that they lacked the resources to deliver? So, in addition to the £4 million you've announced to help the people of Ukraine, how will you be supporting the local authorities to enable and encourage them to come forward with a quicker ability to provide support than occurred with the Syrian programme?
Mae Rwsia'n wlad ragorol â phobl ragorol, sydd wedi ei harwain yn ddychrynllyd at weithredoedd trychinebus â chanlyniadau ofnadwy. Ond, yn dilyn thema llawer o'r cwestiynau, yn ychwanegol at gadarnhad Llywodraeth y DU ddoe fod hyd at 100,000 o ffoaduriaid o Wcráin eisoes yn gymwys i ddod i'r DU yn dilyn mesurau a gyhoeddwyd yn yr wythnosau diwethaf sy'n rhoi'r gallu i ddinasyddion Prydain ac unrhyw unigolion sydd wedi ymgartrefu yn y DU ddod ag aelodau agos eu teulu yn Wcráin draw, mae Prif Weinidog y DU wedi cyhoeddi o Wlad Pwyl y bore yma fod y DU yn ymestyn y cynllun teuluol ac y gallai gymryd 200,000 neu fwy o ffoaduriaid o Wcráin wrth i Lywodraeth y DU ymestyn ei chynllun i helpu'r rhai sy'n ffoi rhag yr ymosodiad ar eu gwlad sofran, ddemocrataidd, Ewropeaidd gan y troseddwr rhyfel rhyngwladol Putin.
Yn y datganiad ysgrifenedig a gawsom, rwy'n credu yn union fel y gwnaethoch chi ddechrau siarad heddiw am y rhyfel yn Wcráin, rydych chi'n dweud eich bod chi'n cynnal trafodaethau brys gydag arweinwyr awdurdodau lleol i sicrhau bod paratoadau ar waith i dderbyn ffoaduriaid, ac yn amlwg rydych chi'n ymgysylltu â Llywodraeth y DU ar ddull ehangach, cydgysylltiedig gan bedair Llywodraeth y DU. Sut gwnewch chi sicrhau ein bod ni'n dysgu gwersi o gynllun ailsefydlu Syria, lle gofynnwyd i awdurdodau lleol wirfoddoli nifer y teuluoedd y gallen nhw eu derbyn, lle'r oedd rhai yn gyflym i ymateb a rhai yn hael yn eu hymatebion, ond roedd rhai yn araf ac yn llai hael, gan ddweud nad oedd ganddyn nhw'r adnoddau i helpu? Felly, yn ogystal â'r £4 miliwn yr ydych chi wedi ei gyhoeddi i helpu pobl Wcráin, sut byddwch chi'n cynorthwyo'r awdurdodau lleol i'w galluogi a'u hannog i gynnig gallu cyflymach i ddarparu cymorth nag a ddigwyddodd gyda rhaglen Syria?
I thank the Member for those questions. I welcome the Prime Minister's announcement earlier today, but I think there is more that could and should be done, and I look forward to opportunities to explore that with the UK Government and other colleagues this week. The WLGA has been very receptive to the meeting that will take place tomorrow. We expect the leaders of every local authority to be available at that meeting, and I think there will be a ready reception in all parts of Wales of the need to prepare to do the most we possibly can. And that does involve, as Mark Isherwood has said, learning the lessons from the Syrian experience and the more recent Afghan experience. I think all local authorities in Wales have played an enormously positive part at a time when there are huge demands on their own resources and their own housing services. But, in the face of the unprovoked attack on Ukraine, I think they will want to go further. We will want to support them in that and we will want to work with UK Government colleagues to make sure that the financial and other supports that will be necessary, if we are to ask our local authorities to take on these further responsibilities, that that funding flows through the system and does so in a way that overcomes any anxieties that front-line providers of those services may have, so that they can get on with the job that they want to do without feeling that they have to hesitate before doing so in case they don't have the backing that they will need to do the job we want them to do.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna. Rwy'n croesawu cyhoeddiad Prif Weinidog y DU yn gynharach heddiw, ond rwy'n credu bod mwy y gellid ac y dylid ei wneud, ac rwy'n edrych ymlaen at gyfleoedd i archwilio hynny gyda Llywodraeth y DU a chydweithwyr eraill yr wythnos hon. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi bod yn barod iawn i gael y cyfarfod a fydd yn cael ei gynnal yfory. Rydym yn disgwyl i arweinwyr pob awdurdod lleol fod ar gael yn y cyfarfod hwnnw, ac rwy'n credu y bydd derbyniad parod ym mhob rhan o Gymru o'r angen i baratoi i wneud y mwyaf posibl y gallwn. Ac mae hynny yn cynnwys, fel y dywedodd Mark Isherwood, dysgu'r gwersi o brofiad Syria a'r profiad mwy diweddar yn Affganistan. Rwy'n credu bod pob awdurdod lleol yng Nghymru wedi chwarae rhan hynod gadarnhaol ar adeg pan fo gofynion mawr ar eu hadnoddau eu hunain a'u gwasanaethau tai eu hunain. Ond, yn wyneb yr ymosodiad disymbyliad ar Wcráin, rwy'n credu y byddan nhw eisiau gwneud mwy. Byddwn ni eisiau eu cefnogi yn hynny a byddwn ni eisiau gweithio gyda chydweithwyr yn Llywodraeth y DU i wneud yn siŵr bod y cymorth ariannol a chymorth arall a fydd yn angenrheidiol, os ydym ni'n mynd i ofyn i'n hawdurdodau lleol ymgymryd â'r cyfrifoldebau pellach hyn, fod y cyllid hwnnw yn llifo drwy'r system ac yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n goresgyn unrhyw bryderon a allai fod gan ddarparwyr rheng flaen y gwasanaethau hynny, fel y gallan nhw fwrw ymlaen â'r gwaith y maen nhw eisiau ei wneud heb deimlo bod yn rhaid iddyn nhw oedi cyn gwneud hynny rhag ofn nad oes ganddyn nhw'r cymorth y bydd ei angen arnyn nhw i wneud y gwaith rydym ni eisiau iddyn nhw ei wneud.
People all over Wales will be horrified about the plight being faced by refugees fleeing Ukraine, and, as has been said, humanitarian routes need to be open not just for people with immediate family in the UK but everyone fleeing war. I'm glad to have heard some of what the work is that you're doing as a Welsh Government, undertaking that with colleagues across the UK, to make sure that safe routes are open to everyone.
But, further to that, First Minister, there have been some reports of non-white people in Ukraine being turned away at the border in Poland, and there have been concerning rhetorics in some media outlets suggesting that we should help, because Ukrainians, as they put it, are 'like us'. Everyone fleeing Ukraine, whatever their race and wherever they're from, needs sanctuary, and the same is true for refugees fleeing other conflicts in Yemen, Syria and elsewhere. Can this point please be stressed by the Welsh Government in any urgent discussions that you are holding with the Home Office?
Bydd pobl ledled Cymru wedi dychryn o weld y trafferthion sy'n wynebu ffoaduriaid sy'n ffoi o Wcráin, ac, fel y dywedwyd, mae angen i lwybrau dyngarol fod ar agor nid yn unig i bobl â theulu agos yn y DU ond i bawb sy'n ffoi rhag rhyfel. Rwy'n falch o fod wedi clywed rhywfaint o'r gwaith yr ydych chi'n ei wneud fel Llywodraeth Cymru, gan ymgymryd â hwnnw gyda chydweithwyr ledled y DU, i wneud yn siŵr bod llwybrau diogel ar agor i bawb.
Ond, yn ychwanegol at hynny, Prif Weinidog, cafwyd rhai adroddiadau bod pobl nad ydyn nhw'n wyn yn Wcráin yn cael eu troi i ffwrdd ar y ffin yng Ngwlad Pwyl, a bu rhethreg sy'n peri pryder gan rai cwmnïau cyfryngol sy'n awgrymu y dylem ni helpu, gan fod pobl Wcráin, yn eu geiriau nhw, yn 'debyg i ni'. Mae angen noddfa ar bawb sy'n ffoi o Wcráin, beth bynnag fo'u hil ac o ble bynnag y maen nhw'n dod, ac mae'r un peth yn wir am ffoaduriaid sy'n ffoi rhag rhyfeloedd eraill yn Yemen, Syria ac mewn mannau eraill. A all Llywodraeth Cymru bwysleisio'r pwynt hwn os gwelwch yn dda mewn unrhyw drafodaethau brys yr ydych chi'n eu cynnal gyda'r Swyddfa Gartref?
Of course, Llywydd. Those of us who were able to be here last night will have heard a very powerful speech from the leader of the Welsh Trades Union Congress, Shavanah Taj, who directly made the points that Delyth Jewell has made this afternoon, that to distinguish between one group of refugees and another on the basis of the colour of their skin, or the heritage that they happen to draw on, is entirely not what we mean by Wales being a nation of sanctuary. We have been very pleased to welcome people from Syria, very pleased to welcome families from Afghanistan, and we will be very pleased to welcome refugees who need to come to Wales from Ukraine. But we do so on the basis of the need that they have, not the nature of their own ethnicity.
Wrth gwrs, Llywydd. Bydd y rhai ohonom ni a oedd yn gallu bod yma neithiwr wedi clywed araith rymus iawn gan arweinydd Cyngres Undebau Llafur Cymru, Shavanah Taj, a wnaeth yn uniongyrchol y pwyntiau y mae Delyth Jewell wedi eu gwneud y prynhawn yma, bod gwahaniaethu rhwng un grŵp o ffoaduriaid ac un arall ar sail lliw eu croen, neu'r dreftadaeth y maen nhw'n digwydd deillio ohoni, yn gwbl groes i'r hyn yr ydym ni'n ei olygu wrth ddweud bod Cymru yn genedl noddfa. Rydym ni wedi bod yn falch iawn o groesawu pobl o Syria, yn falch iawn o groesawu teuluoedd o Afghanistan, a byddwn yn falch iawn o groesawu ffoaduriaid sydd angen dod i Gymru o Wcráin. Ond rydym yn gwneud hynny ar sail yr angen sydd ganddyn nhw, nid natur eu hethnigrwydd eu hunain.
Alun Davies.
Alun Davies.
I'm grateful, Presiding Officer; I'm grateful to you for allowing this question this afternoon. I think many of us will have seen the footage coming out of Ukraine last night of doctors and paramedics trying to save the life of a six-year-old girl—a girl who was simply going about her daily life and was murdered by the Russian military. You don't have indiscriminate attacks without casualties. You don't have indiscriminate targeting of civilian areas and people's homes without killing people. And one of the most profound things I think we've all seen has been the impact of war on people in Ukraine, people who are entirely innocent, who have no argument with the people of Russia and have no argument with people elsewhere. People, like ourselves, who are going about our own daily lives. I don't think there's anyone in this Chamber or elsewhere who didn't feel the pain of watching the footage of that girl last night, and didn't put themselves in the minds and the hearts of her family and her parents as they watched her life slip away. We cannot stand by with this moral outrage taking place and take no action. I'm grateful to the First Minister for his words. I'm grateful to the Welsh Government for the power of their statement that they've made, and the power of the argument that they've made to protect the people of Ukraine, as we protected the people, and sought to protect the people, of Afghanistan and Syria before.
First Minister, can you give us an undertaking now that you will continue to work with the other administrations in the United Kingdom to ensure that we have the ability to respond to this humanitarian crisis, that we are able to reach out and put our arms around the people of Ukraine who so need that help today, that we will lead and we will continue to make the power of the moral argument that Putin is committing war crimes? And I welcome Lithuania's move this morning in the International Criminal Court to open an investigation into Vladmir Putin, and I hope that the Welsh Government and the UK Government will support that. And I hope that we'll put aside all our political differences here and elsewhere and put the interests of the people of Ukraine first and ensure that we work together across the whole of this country and the whole of this Chamber to ensure that this country, that Wales, on its national day, extends the hand of friendship and support and love to Ukraine and the people who are suffering so terribly there.
Rwy'n ddiolchgar, Llywydd; rwy'n ddiolchgar i chi am ganiatáu'r cwestiwn hwn y prynhawn yma. Rwy'n credu y bydd llawer ohonom ni wedi gweld y lluniau a ddaeth allan o Wcráin neithiwr o feddygon a pharafeddygon yn ceisio achub bywyd merch chwech oed—merch a oedd yn byw ei bywyd bob dydd ac a lofruddiwyd gan fyddin Rwsia. Ni allwch chi gael ymosodiadau diwahaniaeth heb anafusion. Ni allwch chi dargedu ardaloedd sifiliaid a chartrefi pobl yn ddiwahaniaeth heb ladd pobl. Ac un o'r pethau mwyaf llethol rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi ei weld fu effaith rhyfel ar bobl yn Wcráin, pobl sy'n gwbl ddiniwed, nad oes ganddyn nhw unrhyw ddadl â phobl Rwsia ac nad oes ganddyn nhw unrhyw ddadl â phobl mewn mannau eraill. Pobl, fel ni ein hunain, sy'n byw ein bywydau bob dydd ein hunain. Nid wyf i'n credu bod unrhyw un yn y Siambr hon nac mewn mannau eraill nad oedden nhw'n teimlo'r boen o wylio'r lluniau o'r ferch honno neithiwr, ac na roddodd eu hunain ym meddyliau a chalonnau ei theulu a'i rhieni wrth iddyn nhw wylio ei bywyd yn diflannu. Ni allwn sefyll o'r neilltu wrth i'r trais moesol hwn ddigwydd heb weithredu. Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei eiriau. Rwy'n ddiolchgar i Lywodraeth Cymru am rym y datganiad y maen nhw wedi ei wneud, a grym y ddadl y maen nhw wedi ei gwneud i amddiffyn pobl Wcráin, fel y gwnaethom ni ddiogelu pobl, a cheisio diogelu pobl, Affganistan a Syria yn y gorffennol.
Prif Weinidog, a allwch chi roi addewid i ni nawr y byddwch chi'n parhau i weithio gyda'r gweinyddiaethau eraill yn y Deyrnas Unedig i sicrhau bod y gallu gennym i ymateb i'r argyfwng dyngarol hwn, ein bod ni'n gallu estyn allan a rhoi ein breichiau o amgylch pobl Wcráin sydd angen y cymorth hwnnw gymaint heddiw, y byddwn ni'n arwain ac y byddwn ni'n parhau i wneud grym y ddadl foesol bod Putin yn cyflawni troseddau rhyfel? Ac rwy'n croesawu cam Lithwania y bore yma yn y Llys Troseddau Rhyngwladol i agor ymchwiliad i Vladmir Putin, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cefnogi hynny. Ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n rhoi ein holl wahaniaethau gwleidyddol o'r neilltu yma ac mewn mannau eraill ac yn rhoi buddiannau pobl Wcráin yn gyntaf ac yn sicrhau ein bod ni'n gweithio gyda'n gilydd ledled y wlad gyfan hon a'r Siambr gyfan hon i sicrhau bod y wlad hon, bod Cymru, ar ei diwrnod cenedlaethol, yn ymestyn llaw cyfeillgarwch a chefnogaeth a chariad i Wcráin a'r bobl sy'n dioddef mor ofnadwy yno.
Llywydd, anybody in the Chamber who saw that heartbreaking footage of that child and that child's mother last night cannot possibly not have been moved by it. It is, as Alun Davies said, the ordinary people going about their lives who are always the first victims of a conflict of this sort, and it may not be easy to say it, but I'm sure as well that, somewhere in Russia, there will be a six-year-old child today who will never see her father again, because of the actions that those people responsible for this conflict will have taken. So, it is the ordinary people, isn't it, who are forced into the front line of the consequences of these events. And I give the Member a strong assurance that there have been genuine opportunities over the last 10 days to work with both the UK Government and Governments elsewhere in the United Kingdom, that those meetings have been purposeful, they have been focused on the shared actions that we can take in order to do the most we can to respond to the crisis that we see unfolding, and the Welsh Government certainly will continue to participate in those meetings in that spirit.
Llywydd, ni all unrhyw un yn y Siambr a welodd y lluniau torcalonnus hynny o'r plentyn hwnnw a mam y plentyn hwnnw fethu â bod wedi eu hysgwyd ganddyn nhw. Fel y dywedodd Alun Davies, y bobl gyffredin sy'n byw eu bywydau yw dioddefwyr cyntaf gwrthdaro o'r math hwn bob amser, ac efallai nad yw'n hawdd ei ddweud, ond rwy'n siŵr hefyd, rywle yn Rwsia, y bydd plentyn chwe blwydd oed heddiw na fydd byth yn gweld ei thad eto, oherwydd y camau y bydd y bobl hynny sy'n gyfrifol am y gwrthdaro hwn wedi eu cymryd. Felly, y bobl gyffredin sy'n cael eu gorfodi i reng flaen canlyniadau'r digwyddiadau hyn. A rhoddaf sicrwydd cryf i'r Aelod y bu cyfleoedd gwirioneddol dros y 10 diwrnod diwethaf i weithio gyda Llywodraeth y DU a Llywodraethau mewn rhannau eraill yn y Deyrnas Unedig, bod y cyfarfodydd hynny wedi bod yn bwrpasol, eu bod nhw wedi canolbwyntio ar y camau cyffredin y gallwn ni eu cymryd er mwyn gwneud y mwyaf y gallwn i ymateb i'r argyfwng yr ydym ni'n ei weld yn datblygu, a bydd Llywodraeth Cymru yn sicr yn parhau i gymryd rhan yn y cyfarfodydd hynny yn yr ysbryd hwnnw.
Jane Dodds.
Jane Dodds.
Diolch, Llywydd, a diolch hefyd i Jack Sergeant am godi'r mater yma heddiw.
Thank you, Llywydd, and thank you to Jack Sergeant for bringing this issue forward this afternoon.
The Welsh Liberal Democrats join with all of the political parties to condemn this war and condemn Putin. We have all heard the upsetting stories of people who are remaining in Ukraine and those desperately fleeing. I hope that the outpouring of support from people across Wales and the United Kingdom signals a shift in public discourse around refugees and migration more broadly. As we've heard, we have a moral duty, alongside our neighbours, to provide sanctuary to all of those fleeing violence and conflict, and these last few days have shown us the dangerous consequences of the United Kingdom Nationality and Borders Bill. I hope that, with humility and reflection, there will be a pause on this Bill. We have heard about the moderate shift today from the UK Government, but it is not enough. Prif Weinidog, can I seek your views on the Nationality and Borders Bill and whether you will continue to make representations to the UK Government on the concerns that have been outlined in the Siambr both today and previously? Diolch yn fawr iawn.
Mae Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yn ymuno â'r holl bleidiau gwleidyddol i gondemnio'r rhyfel hwn a chondemnio Putin. Rydym ni i gyd wedi clywed y straeon gofidus am bobl sy'n aros yn Wcráin a'r rhai sy'n ffoi am eu bywydau. Rwy'n gobeithio y bydd y llif o gefnogaeth gan bobl ledled Cymru a'r Deyrnas Unedig yn arwydd o newid i'r drafodaeth gyhoeddus ynghylch ffoaduriaid a mudo yn ehangach. Fel yr ydym wedi ei glywed, mae gennym ni ddyletswydd foesol, ochr yn ochr â'n cymdogion, i ddarparu noddfa i bawb sy'n ffoi rhag trais a gwrthdaro, ac mae'r dyddiau diwethaf hyn wedi dangos i ni ganlyniadau peryglus Bil Cenedligrwydd a Ffiniau'r Deyrnas Unedig. Rwy'n gobeithio, gyda gostyngeiddrwydd a myfyrio, y bydd y Bil hwn yn cael ei oedi. Rydym ni wedi clywed am y newid cymedrol heddiw gan Lywodraeth y DU, ond nid yw'n ddigon. Prif Weinidog, a gaf i ofyn am eich barn ar y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau ac a wnewch chi barhau i wneud sylwadau i Lywodraeth y DU ynghylch y pryderon a amlinellwyd yn y Siambr heddiw ac yn y gorffennol? Diolch yn fawr iawn.
Llywydd, in the final paragraph of my letter to the Prime Minister yesterday, having rehearsed the many areas on which we wish to work together, I go on to say that I have to take the opportunity of the letter again to emphasise that the Welsh Government believes the UK Government should reconsider the proposals in the Nationality and Borders Bill, which we believe would create a two-tier system between asylum seekers depending on their route of entry into the United Kingdom. Jane Dodds is right, Llywydd. There is a wider context beyond the tragic events in Ukraine itself, and we have to find the moment in which we draw those lessons and apply them to a Bill that we in this Chamber have said at every opportunity we could not support because of the way in which it will exacerbate the difficulties that we see around the world, rather than helping to solve them.
Llywydd, ym mharagraff olaf fy llythyr at Brif Weinidog y DU ddoe, ar ôl trafod y meysydd niferus yr ydym ni'n dymuno cydweithio arnyn nhw, rwy'n symud ymlaen i ddweud bod yn rhaid i mi fanteisio ar gyfle'r llythyr eto i bwysleisio bod Llywodraeth Cymru yn credu y dylai Llywodraeth y DU ailystyried y cynigion yn y Bil Cenedligrwydd a Ffiniau, a fyddai, yn ein barn ni, yn creu system ddwy haen rhwng ceiswyr lloches sy'n dibynnu ar eu llwybr mynediad i'r Deyrnas Unedig. Mae Jane Dodds yn iawn, Llywydd. Mae cyd-destun ehangach y tu hwnt i'r digwyddiadau trasig yn Wcráin ei hun, ac mae'n rhaid i ni ddod o hyd i'r adeg pan fyddwn ni'n dysgu'r gwersi hynny ac yn eu rhoi ar waith mewn Bil yr ydym ni yn y Siambr hon wedi dweud ar bob cyfle na allem ni ei gefnogi oherwydd y ffordd y bydd yn gwaethygu'r anawsterau yr ydym ni'n eu gweld ledled y byd, yn hytrach na helpu i'w datrys.
A'r sylwadau olaf ar Wcráin ar yr eitem yma wrth ein cyfaill ni oll, Mick Antoniw. [Cymeradwyaeth.]
And the final comments on Ukraine in this item from our colleague, Mick Antoniw. [Applause.]
Diolch, Llywydd, and thank you for this extraordinary opportunity to say a few words. The first words are really to recognise those brave Russian students and young people who have been demonstrating all across the Russian Federation, because they are the real future of the Russian Federation, rather than those around Putin.
Can I personally thank all of the people of Wales for their messages of support, their solidarity and generosity over the past week, to myself and in particular to the Ukrainian community in Wales? I have communicated these to people in Ukraine who are currently fighting for their freedom and democracy, many of whom I met whilst in Kyiv last week with my colleague Adam Price.
We've all watched with horror the missile and the bombing attacks on civilians and residential buildings and the escalation to the use of ground rockets, thermo bombs and cluster bombs. There can be no doubt that Putin and those in the Russian Government are guilty of crimes against humanity and war crimes. I'm pleased that the International Criminal Court has now begun an investigation into these crimes, and I fully endorse the action now being taken. In the statement of prosecutor Karim A.A. Khan QC on the situation in Ukraine, he says,
'I have decided to proceed with opening an investigation.
'Last Friday, I expressed my increasing concern, echoing those of world leaders and citizens of the world alike, over the events unfolding in Ukraine.
'Today, I wish to announce that I have decided to proceed with opening an investigation into the Situation in Ukraine, as rapidly as possible...
'I have reviewed the Office's conclusions arising from the preliminary examination of the Situation in Ukraine, and have confirmed that there is a reasonable basis to proceed with opening an investigation. In particular, I am satisfied that there is a reasonable basis to believe that both alleged war crimes and crimes against humanity have been committed in Ukraine'.
Llywydd, there are several lines in the Ukrainian national anthem that were sung on the steps here last night. The first line is
'Ще не вмерла України'.
Perhaps it's closest to 'Yma o hyd'—Ukraine has not died.
The other line is:
'Душу й тіло ми положим за нашу свободу',
that we will lay down our body and our soul for our freedom.
Llywydd, the war in Ukraine has turned into a war against the people of Ukraine, and all our thoughts are with those people who have taken up arms to defend democracy and to fight for freedom, including members of my own family.
Слава Україні! Героям слава!
Thank you. [Applause.]
Diolch, Llywydd, a diolch am y cyfle rhyfeddol hwn i ddweud ychydig o eiriau. Mae'r geiriau cyntaf a dweud y gwir i gydnabod y myfyrwyr a'r bobl ifanc dewr hynny yn Rwsia sydd wedi bod yn protestio ar draws Ffederasiwn Rwsia gyfan, oherwydd nhw yw gwir ddyfodol Ffederasiwn Rwsia, yn hytrach na'r rhai o amgylch Putin.
A gaf i ddiolch yn bersonol i holl bobl Cymru am eu negeseuon o gefnogaeth, eu hundod a'u haelioni dros yr wythnos ddiwethaf, i mi ac yn arbennig i'r gymuned Wcrainaidd yng Nghymru? Rwyf i wedi cyfleu'r rhain i bobl yn Wcráin sy'n ymladd ar hyn o bryd dros eu rhyddid a'u democratiaeth, y gwnes i gyfarfod â llawer ohonyn nhw tra'r oeddwn i yn Kyiv yr wythnos diwethaf gyda fy nghyd-Aelod Adam Price.
Rydym ni i gyd wedi gwylio ag arswyd yr ymosodiadau taflegrau a bomiau ar sifiliaid ac adeiladau preswyl a'r cynnydd yn y defnydd o rocedi daear, bomiau thermo a bomiau clwstwr. Ni all fod unrhyw amheuaeth nad yw Putin a'r rhai yn Llywodraeth Rwsia yn euog o droseddau yn erbyn dyngarwch a throseddau rhyfel. Rwy'n falch bod y Llys Troseddau Rhyngwladol bellach wedi dechrau ymchwiliad i'r troseddau hyn, ac rwy'n llwyr gefnogi'r camau sy'n cael eu cymryd bellach. Yn natganiad yr erlynydd Karim A.A. Khan CF ar y sefyllfa yn Wcráin, meddai,
'Rwyf i wedi penderfynu bwrw ymlaen ag agor ymchwiliad.
'Ddydd Gwener diwethaf, mynegais fy mhryder cynyddol, gan adleisio rhai arweinwyr y byd a dinasyddion y byd hefyd, ynghylch y digwyddiadau sy'n datblygu yn Wcráin.
'Heddiw, hoffwn i gyhoeddi fy mod i wedi penderfynu bwrw ymlaen ag agor ymchwiliad i'r Sefyllfa yn Wcráin, cyn gynted â phosibl...
'Rwyf i wedi adolygu casgliadau'r Swyddfa sy'n deillio o'r archwiliad rhagarweiniol o'r Sefyllfa yn Wcráin, ac wedi cadarnhau bod sail resymol dros fwrw ymlaen ag agor ymchwiliad. Yn benodol, rwy'n fodlon bod sail resymol dros gredu bod y troseddau rhyfel a throseddau yn erbyn y dyngarwch honedig wedi eu cyflawni yn Wcráin'.
Llywydd, ceir sawl llinell yn anthem genedlaethol Wcráin a ganwyd ar y grisiau yma neithiwr. Y llinell gyntaf yw
'Ще не вмерла України'.
Efallai ei fod agosaf i 'Yma o hyd'—nid yw Wcráin wedi marw.
Y llinell arall yw:
'Душу й тіло ми положим за нашу свободу',
y byddwn yn aberthu ein corff a'n henaid am ein rhyddid.
Llywydd, mae'r rhyfel yn Wcráin wedi troi'n rhyfel yn erbyn pobl Wcráin, ac mae ein holl feddyliau gyda'r bobl hynny sydd wedi codi arfau i amddiffyn democratiaeth ac i ymladd dros ryddid, gan gynnwys aelodau o fy nheulu fy hun.
Слава Україні! Героям слава!
Diolch. [Cymeradwyaeth.]
Diolch i bawb am y cyfraniadau gwerthfawr yna o undod gyda phobl, Llywodraeth a Senedd Wcráin.
Thank you to everyone for those valuable contributions and standing in solidarity with the people, the Government and the Parliament of Ukraine.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Sarah Murphy.
The next item is questions to the First Minister, and the first question is from Sarah Murphy.
1. Pa fentrau y mae Llywodraeth Cymru yn ymgymryd â hwy i roi terfyn ar y stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl ym Mhen-y-bont ar Ogwr? OQ57728
1. What initiatives is the Welsh Government undertaking to end the stigma around mental health in Bridgend? OQ57728
Time to Change Wales has been a major, sustained initiative, tackling stigma and discrimination faced by people with experience of mental health problems in Bridgend and around Wales. On 23 February, we announced funding to sustain the programme over the next three years.
Mae Amser i Newid Cymru wedi bod yn fenter fawr, barhaus, sy'n mynd i'r afael â'r stigma a'r gwahaniaethu y mae pobl sydd â phrofiad o broblemau iechyd meddwl ym Mhen-y-bont ar Ogwr a ledled Cymru yn eu hwynebu. Ar 23 Chwefror, fe wnaethom gyhoeddi cyllid i gynnal y rhaglen dros y tair blynedd nesaf.
Diolch. It has been inspiring to work with organisations in Bridgend to co-produce our upcoming Bridgend mental health pathway project—a single point of access for services that aims to improve accessibility and enhance collaboration between support groups across my constituency. I want to thank you, First Minister, because I am delighted to hear as well that the Welsh Government is extending the Time to Change programme. So, from Lads and Dads to Mental Health Matters, Men's Sheds and Bridgend Youth Council, it is about those people on the ground who are making a difference, improving and saving lives. The Time to Change programme is an example of how this Government is prioritising mental health, but I do want to stress the importance of recognising that mental health conditions range wider than what is often presented. From postnatal depression to obsessive compulsive disorder, eating disorders, schizophrenia and borderline personality disorder, we must ensure that we work to destigmatise all aspects of mental health and that it's backed up with the funding to improve the lives of those suffering with specific conditions. So, First Minister, do you agree with me that all mental health conditions should be recognised and represented, and that more will be done to diagnose, treat and improve the lives of those suffering with all mental health conditions across Wales?
Diolch. Mae wedi bod yn ysbrydoliaeth gweithio gyda sefydliadau ym Mhen-y-bont ar Ogwr i gyd-lunio ein prosiect llwybr iechyd meddwl Pen-y-bont ar Ogwr sydd ar y gweill—un pwynt mynediad ar gyfer gwasanaethau sydd â'r nod o wella hygyrchedd a gwella cydweithio rhwng grwpiau cymorth ar draws fy etholaeth i. Hoffwn i ddiolch i chi, Prif Weinidog, oherwydd fy mod i wrth fy modd o glywed hefyd fod Llywodraeth Cymru yn ymestyn y rhaglen Amser i Newid. Felly, o Lads and Dads i Mental Health Matters, Men's Sheds a Chyngor Ieuenctid Pen-y-bont ar Ogwr, mae'n ymwneud â'r bobl hynny ar lawr gwlad sy'n gwneud gwahaniaeth, sy'n gwella ac yn achub bywydau. Mae'r rhaglen Amser i Newid yn enghraifft o sut y mae'r Llywodraeth hon yn blaenoriaethu iechyd meddwl, ond hoffwn i bwysleisio pwysigrwydd cydnabod bod cyflyrau iechyd meddwl yn amrywio yn ehangach na'r hyn a gyflwynir yn aml. O iselder ôl-enedigol i anhwylder gorfodaeth obsesiynol, anhwylderau bwyta, sgitsoffrenia ac anhwylder personoliaeth ffiniol, mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n gweithio i dynnu'r stigma oddi wrth bob agwedd ar iechyd meddwl a'i fod yn cael ei ategu gan y cyllid i wella bywydau'r rhai sy'n dioddef o gyflyrau penodol. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi y dylai'r holl gyflyrau iechyd meddwl gael eu cydnabod a'u cynrychioli, ac y bydd mwy yn cael ei wneud i roi diagnosis, i drin ac i wella bywydau'r rhai sy'n dioddef o bob cyflwr iechyd meddwl ledled Cymru?
Well, Llywydd, I thank Sarah Murphy for that, and I congratulate all those of her constituents who are involved in that initiative in Bridgend. It reminds us of the importance of third sector and voluntary activity in the mental health field, backed up, of course, by investment from the Welsh Government. The mental health part of the health budget remains the highest area of spending in the Welsh NHS—£760 million this year—and extra investment in the draft budget, to be confirmed when my colleague confirms it later this afternoon in the final budget, the draft budget showing additional investment in mental health of £50 million next year, rising to £90 million in the third year of the budget. That does allow us to do what Sarah Murphy said, Llywydd, which is to invest in that broader range of mental health services.
If I could pick up, maybe, just the very first point that she mentioned, the mental health difficulties that are faced, sometimes, by women post giving birth. Since 2015, we've invested in specialist perinatal mental health services across Wales, so that there are now those specialist services in every health board in Wales, and £3 million goes into providing them. And in April of last year, just on the border with the Member's own constituency, we were able to open a mother and baby unit within the Swansea Bay University Health Board area, providing significant specialist perinatal mental health services for people who have the most significant difficulties of that sort.
Wel, Llywydd, diolch i Sarah Murphy am hynna, ac rwy'n llongyfarch pob un o'i hetholwyr sy'n rhan o'r fenter honno ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae'n ein hatgoffa o bwysigrwydd y trydydd sector a gweithgarwch gwirfoddol ym maes iechyd meddwl, wedi'i gefnogi, wrth gwrs, gan fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru. Rhan iechyd meddwl y gyllideb iechyd yw'r maes gwariant uchaf o hyd yn GIG Cymru—£760 miliwn eleni—ac mae buddsoddiad ychwanegol yn y gyllideb ddrafft, i'w gadarnhau pan fydd fy nghyd-Weinidog yn ei gadarnhau yn ddiweddarach y prynhawn yma yn y gyllideb derfynol, y gyllideb ddrafft sy'n dangos buddsoddiad ychwanegol o £50 miliwn mewn iechyd meddwl y flwyddyn nesaf, gan godi i £90 miliwn yn nhrydedd flwyddyn y gyllideb. Mae hynny yn caniatáu i ni wneud yr hyn a ddywedodd Sarah Murphy, Llywydd, sef buddsoddi yn yr amrywiaeth ehangach honno o wasanaethau iechyd meddwl.
Pe gallwn i gyfeirio, efallai, at y pwynt cyntaf oll y soniodd amdano, sef yr anawsterau iechyd meddwl a wynebir, weithiau, gan fenywod ar ôl rhoi genedigaeth. Ers 2015, rydym ni wedi buddsoddi mewn gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol arbenigol ledled Cymru, fel bod y gwasanaethau arbenigol hynny ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru erbyn hyn, ac mae £3 miliwn yn mynd at eu darparu. Ac ym mis Ebrill y llynedd, ar y ffin ag etholaeth yr Aelod ei hun, fe wnaethom ni lwyddo i agor uned mam a baban yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, gan ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol arbenigol sylweddol i bobl sydd â'r anawsterau mwyaf arwyddocaol o'r math hwnnw.
Can I start by thanking Sarah Murphy for tabling this question and associate myself with a number of the organisations you've mentioned, Sarah? I'm aware of a number of them. And can I also add Bridgend Samaritans to that list as well, who I know do excellent work in Bridgend as well?
I think it's really important, and I welcome some of the First Minister's statements there about ending the stigma when people have a mental health issue, and that's clearly crucial, and one of the ways I think in which people might feel more comfortable coming forward and asking for help is knowing that there is support there when it is needed, and that's particularly the case for our young people. Unfortunately, in Cwm Taf Morgannwg Health Board, which covers Bridgend, it's disappointing to see that 63 per cent of referrals to the child and adolescent mental health service in the CTM health board have to wait over four weeks just for a first appointment. As we start to, hopefully, put the worst effects of the pandemic behind us, it's important to remember that it's been our young people, I would argue, that have perhaps suffered the most and have made the biggest sacrifices over the last two years. So, it's vital that when young people recognise they have a problem, that urgent support is there for them in their time of need. So, can I ask, First Minister, what steps are the Welsh Government taking to reduce CAMHS waiting lists in Bridgend?
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i Sarah Murphy am gyflwyno'r cwestiwn hwn a chysylltu fy hun â nifer o'r sefydliadau yr ydych chi wedi sôn amdanyn nhw, Sarah? Rwy'n ymwybodol o nifer ohonyn nhw. Ac a gaf i ychwanegu Samariaid Pen-y-bont ar Ogwr at y rhestr honno hefyd, yr wyf i'n gwybod sy'n gwneud gwaith rhagorol ym Mhen-y-bont ar Ogwr hefyd?
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, ac rwy'n croesawu rhai o ddatganiadau'r Prif Weinidog yn y fan yna ynghylch rhoi terfyn ar y stigma pan fydd gan bobl broblem iechyd meddwl, ac mae hynny'n amlwg yn hollbwysig, ac yn un o'r ffyrdd yr wyf i'n credu y gallai pobl deimlo yn fwy cyfforddus i ddod ymlaen a gofyn am gymorth yw gwybod bod cefnogaeth yno pan fydd ei angen, ac mae hynny yn arbennig o wir i'n pobl ifanc. Yn anffodus, ym Mwrdd Iechyd Cwm Taf Morgannwg, sy'n cynnwys Pen-y-bont ar Ogwr, mae'n siomedig gweld bod yn rhaid i 63 y cant o atgyfeiriadau i'r gwasanaeth iechyd meddwl plant a'r glasoed yn y bwrdd iechyd aros dros bedair wythnos dim ond am apwyntiad cyntaf. Wrth i ni ddechrau, gobeithio, roi effeithiau gwaethaf y pandemig y tu ôl i ni, mae'n bwysig cofio mai ein pobl ifanc, byddwn i'n dadlau, sydd efallai wedi dioddef fwyaf ac wedi gwneud yr aberth mwyaf dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Felly, mae'n hanfodol, pan fydd pobl ifanc yn cydnabod bod ganddyn nhw broblem, fod cymorth brys ar gael iddyn nhw yn eu cyfnod o angen. Felly, a gaf i ofyn, Prif Weinidog, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau rhestrau aros CAMHS ym Mhen-y-bont ar Ogwr?
I thank the Member for that question, Llywydd. I agree with him about the importance of the work that the Samaritans do in all parts of Wales—the Samaritans in our capital city, based in my own constituency—and a remarkable service based almost entirely around volunteers that they provide to people, sometimes in the most desperate of circumstances. I agree with what the Member said about the importance of people feeling that there is support for them if they have to declare a mental health challenge, and that's why it is good to report that one in four people in the whole of the Welsh workforce are now employed by a Time to Change employer. So, that means that the employer has committed themselves to the actions that they can take to make sure that if people face a difficulty of that sort, then stigma does not prevent them from coming forward to seek the help that they need.
As far as young people are concerned, while for that small minority of young people who suffer from such a significant mental health challenge that they need a tier 4 or tier 3 service of the sort that CAMHS provide, for most young people who need help as they grow up through adolescence, it is those other services—those direct access service, provided by third sector organisations, provided by school counselling services, provided sometimes by online services that young people can simply access for themselves—that have the greatest possibility of intervening early in a problem that somebody might be experiencing, that don't have the stigma of formal mental health services associated with them, and that's where, as well as strengthening those very specialist services, the greater investment by the Welsh Government has been concentrated during the period of the coronavirus crisis.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Rwy'n cytuno ag ef am bwysigrwydd y gwaith y mae'r Samariaid yn ei wneud ym mhob rhan o Gymru—y Samariaid yn ein prifddinas, wedi eu lleoli yn fy etholaeth i—ac am wasanaeth rhyfeddol sy'n cael ei gynnal bron yn gyfan gwbl gan wirfoddolwyr sy'n cael ei ddarparu i bobl, weithiau yn yr amgylchiadau mwyaf enbyd. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am bwysigrwydd bod pobl yn teimlo bod cefnogaeth iddyn nhw os oes yn rhaid iddyn nhw ddatgan her iechyd meddwl, a dyna pam mae'n dda adrodd bod un o bob pedwar o bobl yn holl weithlu Cymru bellach yn cael eu cyflogi gan gyflogwr Amser i Newid. Felly, mae hynny'n golygu bod y cyflogwr wedi ymrwymo ei hun i'r camau y gall eu cymryd i wneud yn siŵr, os bydd pobl yn wynebu anhawster o'r math hwnnw, nad yw stigma yn eu hatal rhag dod ymlaen i ofyn am y cymorth sydd ei angen arnyn nhw.
O ran pobl ifanc, er i'r lleiafrif bach hwnnw o bobl ifanc sy'n dioddef o her iechyd meddwl mor sylweddol bod angen gwasanaeth haen 4 neu haen 3 arnyn nhw o'r math y mae CAMHS yn ei ddarparu, i'r rhan fwyaf o bobl ifanc y mae angen cymorth arnyn nhw wrth dyfu i fyny drwy'r glasoed, y gwasanaethau eraill hynny—y gwasanaethau mynediad uniongyrchol hynny, a ddarperir gan sefydliadau trydydd sector, a ddarperir gan wasanaethau cwnsela mewn ysgolion, a ddarperir weithiau gan wasanaethau ar-lein y gall pobl ifanc eu defnyddio eu hunain—sydd â'r posibilrwydd mwyaf o ymyrryd yn gynnar mewn problem y gallai rhywun fod yn ei chael, nad oes iddyn nhw stigma gwasanaethau iechyd meddwl ffurfiol yn gysylltiedig â nhw, a dyna le, yn ogystal â chryfhau'r gwasanaethau arbenigol iawn hynny, y mae'r buddsoddiad mwy gan Lywodraeth Cymru wedi ei ganolbwyntio yn ystod cyfnod yr argyfwng coronafeirws.
Diolch i Sarah Murphy am gyflwyno'r cwestiwn.
Thank you to Sarah Murphy for bringing forward this question.
I'd like to associate myself as well with some of the words Sarah said about how mental health can show itself in many different ways. I'm sure the First Minister is aware of the event held before the recess by myself and Huw Irranca-Davies for Men's Sheds Cymru, highlighting the vital work men's sheds do across Wales within all of our communities. I know that it's a source of pride for many in my community that the Squirrel's Nest in Tondu was one of the first men's sheds in Wales. Both myself and Huw realised very quickly from our conversations that there is now a difficulty being faced by men's sheds financially, especially when considering the number of referrals increasing, not just from individuals reaching out off their own back, but also being encouraged to get in touch by GPs. I can't emphasise enough how important it is to have organisations like men's sheds in our community, and we've written to the Deputy Minister for Mental Health to express our shared concerns. But I would be interested to learn from the First Minister what assurances he can provide to organisations like Men's Sheds Cymru when it comes to financial support from the Welsh Government, and how they might be able to access the additional funding he mentions.
Hoffwn innau hefyd gysylltu fy hun â rhai o'r geiriau a ddywedodd Sarah am sut y gall iechyd meddwl ddangos ei hun mewn sawl ffordd wahanol. Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog yn ymwybodol o'r digwyddiad a gynhaliwyd cyn y toriad gen i a Huw Irranca-Davies ar gyfer Siediau Dynion Cymru, yn tynnu sylw at y gwaith hanfodol y mae siediau dynion yn ei wneud ledled Cymru ym mhob un o'n cymunedau. Rwy'n gwybod ei fod yn destun balchder i lawer yn fy nghymuned i mai Nyth y Wiwer yn Nhon-du oedd un o'r siediau dynion cyntaf yng Nghymru. Sylweddolais i a Huw yn gyflym iawn o'n sgyrsiau fod anhawster ariannol o flaen siediau dynion bellach, yn enwedig wrth ystyried nifer yr atgyfeiriadau sy'n cynyddu, nid yn unig gan unigolion sy'n cysylltu ar eu liwt eu hunain, ond hefyd yn cael eu hannog i gysylltu gan feddygon teulu. Ni allaf bwysleisio digon pa mor bwysig yw cael sefydliadau fel siediau dynion yn ein cymuned, ac rydym ni wedi ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl i fynegi ein pryderon cyffredin. Ond byddai gen i ddiddordeb clywed gan y Prif Weinidog pa sicrwydd y gall ei roi i sefydliadau fel Siediau Dynion Cymru o ran cymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru, a sut y gallen nhw gael gafael ar yr arian ychwanegol y mae'n sôn amdano.
Llywydd, the men's sheds movement in Wales has been a remarkable success, growing sometimes from very local and enthusiastic individuals to what is now a movement to be found in so many parts of Wales, and a very important movement it is. We know that men are particularly vulnerable to suicide at different points in their lives, and men's sheds provide an opportunity for people to come together and gain that mutual support that is preventative in the impact that it has.
I'm glad the Member has written to my colleague Lynne Neagle. She'll be aware of the men's sheds movement, of course, herself, and where the Welsh Government is able to provide assistance, normally through grants that we provide to other organisations who then make those allocation decisions, I know that she'll be very keen to do so.
Llywydd, mae'r mudiad siediau dynion yng Nghymru wedi bod yn llwyddiant ysgubol, gan dyfu weithiau o unigolion lleol a brwdfrydig iawn i'r hyn sydd bellach yn fudiad sydd i'w gael mewn cynifer o rannau o Gymru, ac mae'n fudiad pwysig iawn. Rydym yn gwybod bod dynion yn arbennig o agored i hunanladdiad ar wahanol adegau yn eu bywydau, ac mae siediau dynion yn cynnig cyfle i bobl ddod at ei gilydd a chael y cymorth cydfuddiannol hwnnw sy'n cael effaith ataliol.
Rwy'n falch bod yr Aelod wedi ysgrifennu at fy nghyd-Weinidog Lynne Neagle. Bydd yn ymwybodol o fudiad y siediau dynion, wrth gwrs, ei hun, a lle gall Llywodraeth Cymru ddarparu cymorth, fel rheol drwy grantiau yr ydym yn eu darparu i sefydliadau eraill sydd wedyn yn gwneud y penderfyniadau dyrannu hynny, rwy'n gwybod y bydd yn awyddus iawn i wneud hynny.
2. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynllun datblygu lleol newydd Caerdydd? OQ57696
2. Will the First Minister provide an update on the Cardiff replacement local development plan? OQ57696
Llywydd, mater i gyngor dinas Caerdydd yw hwn. Mae’r cyngor yn cyflawni ei gyfrifoldeb i lunio cynllun datblygu lleol cyfredol gyda’r fframwaith a amlinellir gan Lywodraeth Cymru.
Llywydd, this is a matter for Cardiff city council. The council discharges its responsibility to produce an up-to-date local development plan with the framework set out by the Welsh Government.
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. The most recent Welsh Government prediction for the growth of the Cardiff population was 0.6 per cent per annum, however, the three options provided by Cardiff Council in the replacement local development plan are far higher than that. The first option is 19,000 extra homes on 0.8 per cent per annum, the second is 24,000 with a projected growth of 1 per cent, and the third is 30,500 with 1.3 per cent growth per annum—more than double the Welsh Government's projection and nearly 20 per cent of the current homes in Cardiff. Additionally, the plan is to build on further greenfield sites in Cardiff.
I know it's a fundamental part of the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government to protect green spaces, to protect biodiversity, and to plant more trees. Does the Prif Weinidog know why Cardiff Council are using higher predictions than the Welsh Government, and will he encourage the council to revise their predictions to enable us to protect more of our environment and biodiversity? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. 0.6 y cant y flwyddyn oedd rhagfynegiad diweddaraf Llywodraeth Cymru ar gyfer twf poblogaeth Caerdydd, fodd bynnag, mae'r tri opsiwn a roddwyd gan Gyngor Caerdydd yn y cynllun datblygu lleol newydd yn llawer uwch na hynny. Yr opsiwn cyntaf yw 19,000 o gartrefi ychwanegol ar 0.8 y cant y flwyddyn, 24,000 gyda thwf rhagamcanol o 1 y cant yw'r ail, a 30,500 gydag 1.3 y cant o dwf y flwyddyn yw'r trydydd—mwy na dwywaith amcanestyniad Llywodraeth Cymru a bron i 20 y cant o'r cartrefi presennol yng Nghaerdydd. Hefyd, y bwriad yw adeiladu ar safleoedd tir glas pellach yng Nghaerdydd.
Rwy'n gwybod ei bod yn rhan sylfaenol o'r cytundeb cydweithredu rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru i ddiogelu mannau gwyrdd, i ddiogelu bioamrywiaeth, ac i blannu mwy o goed. A yw'r Prif Weinidog yn gwybod pam mae Cyngor Caerdydd yn defnyddio rhagfynegiadau uwch na Llywodraeth Cymru, ac a wnaiff annog y cyngor i ddiwygio ei ragfynegiadau i'n galluogi ni i ddiogelu mwy o'n hamgylchedd a bioamrywiaeth? Diolch yn fawr.
Llywydd, well, it is a requirement of 'Planning Policy Wales' that, in drawing up plans, a local authority must take into account the latest Welsh Government local authority level housing projections for Wales, and as Rhys ab Owen has said, the latest projections are lower than when the original Cardiff local development plan was drawn up. But as well as those projections, a local authority is entitled to take into account other considerations. Certainly, in Cardiff's case, the local authority will be taking into consideration the fact that there are 7,700 applicants on its existing waiting list, let alone any future growth in population. They will be taking into account the fact that Cardiff is allocated as a national growth area in the national development framework for Wales. I think the council is in the early stages of this latest iteration of its development plan. There will be many opportunities for Cardiff citizens to have their say and to make the points they would want to make to the local authority as it goes through the different stages of that plan, including and up to the independent inspector's examination of the plan, expected in 2024.
Of course I agree with what Rhys ab Owen said about the importance of green spaces in the city. It was very good to see, in October last year, that the authoritative University of Southampton index named Cardiff as the third-greenest city in the whole of the United Kingdom, and that in November of last year, the city achieved champion city status under the prestigious Queen's Green Canopy scheme, the scheme designed to mark the latest milestone in the sovereign's reign. That's because of the council's project to increase the tree canopy coverage for Cardiff from 19 per cent to 25 per cent. Alongside that, as also set out in the co-operation agreement between my party and Plaid Cymru, the council will be doing everything it can to make sure that there is decent and affordable housing for all of its citizens.
Llywydd, wel, mae'n un o ofynion 'Polisi Cynllunio Cymru' bod yn rhaid i awdurdod lleol, wrth lunio cynlluniau, ystyried amcanestyniadau tai diweddaraf Llywodraeth Cymru ar lefel awdurdod lleol, ac fel y mae Rhys ab Owen wedi ei ddweud, mae'r amcanestyniadau diweddaraf yn is na phan luniwyd cynllun datblygu lleol gwreiddiol Caerdydd. Ond yn ogystal â'r amcanestyniadau hynny, mae gan awdurdod lleol hawl i ystyried pethau eraill. Yn sicr, yn achos Caerdydd, bydd yr awdurdod lleol yn ystyried y ffaith bod 7,700 o ymgeiswyr ar ei restr aros bresennol, heb sôn am unrhyw dwf yn y boblogaeth yn y dyfodol. Byddan nhw'n ystyried y ffaith bod Caerdydd wedi ei neilltuo fel ardal dwf genedlaethol yn fframwaith datblygu cenedlaethol Cymru. Rwy'n credu bod y cyngor ar gamau cynnar y fersiwn ddiweddaraf hon o'i gynllun datblygu. Bydd llawer o gyfleoedd i ddinasyddion Caerdydd leisio eu barn a gwneud y pwyntiau y bydden nhw'n dymuno eu gwneud i'r awdurdod lleol wrth iddo fynd drwy wahanol gamau'r cynllun hwnnw, gan gynnwys a hyd at archwiliad yr arolygydd annibynnol o'r cynllun, a ddisgwylir yn 2024.
Wrth gwrs, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Rhys ab Owen am bwysigrwydd mannau gwyrdd yn y ddinas. Roedd yn dda iawn gweld, ym mis Hydref y llynedd, fod mynegai awdurdodol Prifysgol Southampton wedi enwi Caerdydd fel y ddinas wyrddaf ond dwy yn y Deyrnas Unedig gyfan, ac ym mis Tachwedd y llynedd, fod y ddinas wedi sicrhau statws dinas hyrwyddo o dan gynllun clodfawr Canopi Gwyrdd y Frenhines, y cynllun y bwriadwyd iddo nodi'r garreg filltir ddiweddaraf yn nheyrnasiad y sofran. Mae hynny oherwydd prosiect y cyngor i gynyddu'r ddarpariaeth canopi coed ar gyfer Caerdydd o 19 y cant i 25 y cant. Ochr yn ochr â hynny, fel y nodwyd hefyd yn y cytundeb cydweithredu rhwng fy mhlaid i a Phlaid Cymru, bydd y cyngor yn gwneud popeth o fewn ei allu i wneud yn siŵr bod tai addas a fforddiadwy i'w holl ddinasyddion.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, as we celebrate our national day here in Wales—and it's wonderful to see the national flower of Ukraine sitting alongside the flower of Wales, the daffodil—it is worth reflecting that, on the other side of the continent of Europe, a mad despot is trying to wipe out another sovereign nation state with brutal actions that we've all witnessed over the last five, six days, and continue to witness day in, day out now, in our newsreels. In fact, it is with sorrow, hurt and disbelief that many of us look at these actions that are unfolding, as I say, day by day, hour by hour, minute by minute. I have to say, one of the images that will stick with me for the rest of my life will be the image that I saw this morning of a young child in an embrace with its mother, suffering from cancer treatment, chemotherapy treatment; the sheer fear and total terror on that little one's face was unbelievable and unimaginable.
First Minister, on these benches, we want to see as warm a welcome as possible extended from Wales to refugees coming from Ukraine, because they deserve that safety and they deserve that sanctuary. Have you, as a Welsh Government, been able to quantify the amount of help and support that we can offer the refugees that are coming out of Ukraine? Predictions indicate that it could involve the displacement of between 4 million and 5 million souls coming out of Ukraine. That is something that we haven't seen on the continent of Europe since the second world war. I think all of us thought that we would never see such images again, but we are now seeing those images. I think it's important for us to understand, whilst we all want to embrace and help the refugees, the exact quantum of help that we can, as a country, as part of the United Kingdom, offer those refugees here in Wales.
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, wrth i ni ddathlu ein diwrnod cenedlaethol yma yng Nghymru—ac mae'n wych gweld blodyn cenedlaethol Wcráin yn eistedd ochr yn ochr â blodyn Cymru, y genhinen Pedr—mae'n werth myfyrio, ar ochr arall cyfandir Ewrop, fod unben gwallgof yn ceisio dileu cenedl sofran arall drwy weithredoedd creulon yr ydym ni i gyd wedi bod yn dyst iddyn nhw dros y pump, chwe diwrnod diwethaf, ac yn parhau i fod yn dyst iddyn nhw ddydd ar ôl dydd bellach, ar ein newyddion. Yn wir, gyda thristwch, dolur ac anghrediniaeth y mae llawer ohonom yn edrych ar y gweithredoedd hyn sy'n datblygu, fel y dywedais, o ddydd i ddydd, o awr i awr, o funud i funud. Mae'n rhaid i mi ddweud, un o'r delweddau a fydd yn aros gyda mi am weddill fy oes fydd y ddelwedd a welais y bore yma o blentyn ifanc mewn coflaid gyda'i fam, yn dioddef o driniaeth canser, triniaeth cemotherapi; roedd yr ofn pur a'r arswyd llwyr ar wyneb yr un bach hwnnw yn anghredadwy ac yn amhosibl ei ddychmygu.
Prif Weinidog, ar y meinciau hyn, rydym ni eisiau gweld croeso mor gynnes â phosibl yn cael ei gynnig gan Gymru i ffoaduriaid sy'n dod o Wcráin, oherwydd eu bod nhw'n haeddu'r diogelwch hwnnw ac maen nhw'n haeddu'r noddfa honno. A ydych chi, fel Llywodraeth Cymru, wedi gallu mesur faint o gymorth a chefnogaeth y gallwn ni ei gynnig i'r ffoaduriaid sy'n dod o Wcráin? Mae'r rhagfynegiadau yn dangos y gallai arwain at ddadleoli rhwng 4 miliwn a 5 miliwn o bobl sy'n dod o Ukrain. Mae hynny'n rhywbeth nad ydym ni wedi ei weld ar gyfandir Ewrop ers yr ail ryfel byd. Rwy'n credu bod pob un ohonom ni wedi meddwl na fyddem ni byth yn gweld delweddau o'r fath eto, ond rydym ni'n gweld y delweddau hynny nawr. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni ddeall, er ein bod ni i gyd yn dymuno croesawu a helpu'r ffoaduriaid, yn union faint o gymorth y gallwn ni, fel gwlad, fel rhan o'r Deyrnas Unedig, ei gynnig i'r ffoaduriaid hynny yma yng Nghymru.
I thank the leader of the opposition for what he said about his party's support for the efforts that will be made to welcome refugees here in Wales. I know that's very sincerely meant by him personally and on behalf of his party. I welcome it. I think his question is a very difficult one to answer at this moment. As he says, the displacement of population from Ukraine is currently being felt most directly in those countries that directly border Ukraine, and it's very hard to know at this moment how many of those people will wish to move beyond those countries and how many will wish to stay as close as they can to where they come from in the hope that they will be able to return to their own homes as soon as they can.
I can give him the same assurance that I offered earlier, Llywydd. We have had, as a Welsh Government, regular opportunities in the last 10 days to have direct conversations with the UK Government and Governments elsewhere in the United Kingdom. I myself, at the initiative of the UK Government, have received a briefing from the national security adviser to make sure that we have the best possible information available to us for our planning. As the position becomes clearer—and it could become clearer in a way that tells us that things will be even worse than we currently fear, rather than hoping, as we must, that things will be better—we will work as closely as we can, and as co-operatively as we can, with other parts of the United Kingdom to make sure that Wales plays the fullest part we can in what has to be a national effort across the United Kingdom, but an international effort as well, with those other nations within NATO, within the European Union and beyond. Because it is only through that combined effort that the world will be able to make the answer to President Putin, so he is in no doubt about the consequences of the actions that he has embarked upon, but also deal with the humanitarian consequences that we all have to play a part in addressing.
Diolch i arweinydd yr wrthblaid am yr hyn a ddywedodd am gefnogaeth ei blaid i'r ymdrechion a fydd yn cael eu gwneud i groesawu ffoaduriaid yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod ei fod yn golygu hynny yn ddiffuant iawn yn bersonol ac ar ran ei blaid. Rwy'n ei groesawu. Rwy'n credu bod ei gwestiwn yn un anodd iawn ei ateb ar hyn o bryd. Fel y mae'n ei ddweud, mae dadleoli'r boblogaeth o Wcráin yn cael ei deimlo'n fwyaf uniongyrchol ar hyn o bryd yn y gwledydd hynny sydd â ffin uniongyrchol ag Wcráin, ac mae'n anodd iawn gwybod ar hyn o bryd faint o'r bobl hynny a fydd yn dymuno symud y tu hwnt i'r gwledydd hynny a faint a fydd yn dymuno aros mor agos ag y gallan nhw i'r mannau y maen nhw'n hanu ohonyn nhw gan obeithio y byddan nhw'n gallu dychwelyd i'w cartrefi eu hunain cyn gynted ag y gallan nhw.
Gallaf roi'r un sicrwydd iddo ag a gynigiais yn gynharach, Llywydd. Rydym ni, fel Llywodraeth Cymru, wedi cael cyfleoedd rheolaidd yn ystod y 10 diwrnod diwethaf i gael sgyrsiau uniongyrchol â Llywodraeth y DU a Llywodraethau mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Rwyf i fy hun, ar liwt Llywodraeth y DU, wedi cael sesiwn friffio gan y cynghorydd diogelwch cenedlaethol i wneud yn siŵr bod gennym ni'r wybodaeth orau bosibl sydd ar gael i ni ar gyfer ein cynllunio. Wrth i'r sefyllfa ddod yn fwy eglur—a gallai ddod yn fwy eglur mewn ffordd sy'n dweud wrthym ni y bydd pethau hyd yn oed yn waeth nag yr ydym ni'n ei ofni ar hyn o bryd, yn hytrach na gobeithio, fel y mae'n rhaid i ni ei wneud, y bydd pethau yn well—byddwn yn gweithio mor agos ag y gallwn ni, ac mewn modd mor gydweithredol ag y gallwn ni, gyda rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig i wneud yn siŵr bod Cymru yn chwarae'r rhan lawnaf y gallwn ni yn yr hyn y mae'n rhaid iddi fod yn ymdrech genedlaethol ar draws y Deyrnas Unedig, ond yn ymdrech ryngwladol hefyd, gyda'r cenhedloedd eraill hynny yn NATO, yn yr Undeb Ewropeaidd a thu hwnt. Oherwydd dim ond drwy'r ymdrech gyfunol honno y bydd y byd yn gallu gwneud yr ateb i'r Arlywydd Putin, felly nad oes unrhyw amheuaeth ganddo am ganlyniadau'r camau y mae wedi eu cychwyn, ond hefyd ymdrin â'r canlyniadau dyngarol y mae'n rhaid i bob un ohonom ni chwarae rhan mewn mynd i'r afael a nhw.
Thank you for that answer, First Minister. We've had many examples of refugees settling in Wales and the support that has been put in place by Welsh Government, by the UK Government and by public bodies generally, as well as private individuals. As I said in my opening remarks to you, the magnitude of what we are looking at today from Ukraine is something that we haven't had to deal with and experience since the second world war. Do you envisage—and I appreciate in your earlier responses that you alluded to meetings being held by the Minister for Social Justice and the Minister for finance tomorrow with partners in this operation—a new model having to emerge from Welsh Government and, indeed, from the United Kingdom Government, to deal with the magnitude of what we are facing, so that people can be genuinely supported in their desire either to settle in Wales or the rest of the United Kingdom, or, indeed, use it as a temporary haven whilst hopefully things stabilise back in Ukraine and Ukraine can become that proud sovereign nation that we across this Chamber want to see on the continent of Europe?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Rydym ni wedi cael llawer o enghreifftiau o ffoaduriaid yn ymgartrefu yng Nghymru a'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei rhoi ar waith, a Llywodraeth y DU a chyrff cyhoeddus yn gyffredinol, yn ogystal ag unigolion preifat. Fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol i chi, mae maint yr hyn yr ydym ni'n edrych arno heddiw o Wcráin yn rhywbeth na fu'n rhaid i ni ymdrin ag ef a'i ddioddef ers yr ail ryfel byd. A ydych chi'n rhagweld—ac rwy'n sylweddoli yn eich ymatebion cynharach eich bod chi wedi cyfeirio at gyfarfodydd sy'n cael eu cynnal gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Gweinidog cyllid yfory gyda phartneriaid yn y gwaith hwn—y bydd yn rhaid i fodel newydd ddod i'r amlwg gan Lywodraeth Cymru ac, yn wir, gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, i fynd i'r afael â maint yr hyn yr ydym ni'n ei wynebu, fel y gellir cefnogi pobl yn wirioneddol yn eu hawydd naill ai i ymgartrefu yng Nghymru neu weddill y Deyrnas Unedig, neu, yn wir, ei defnyddio fel hafan dros dro tra bod pethau, gobeithio, yn sefydlogi yn ôl yn Wcráin ac y gall Wcráin fod yn genedl sofran falch honno yr ydym ni ar draws y Siambr hon yn dymuno ei gweld ar gyfandir Ewrop?
Personally, Llywydd, I think we will need a different system. We were very proud to welcome families from Afghanistan to Wales, and as Members here will know, many of them lived when they first came here just across the road, literally, from the Senedd in the Urdd building. It's been one of the great pleasures for me in recent times, from the office that I work in here, outside my window, to see and hear children from Afghanistan playing safely in the streets here in Cardiff. You think of what those children have seen and experienced, and here they were in the fresh air playing children's games, speaking in Welsh to one another within a few weeks of arriving here. It lifted your spirits to see and to hear it. But we do know that the onward allocation of those families for permanent resettlement has not worked as quickly or as successfully as the Home Office had originally intended. So, there are lessons to learn, as I was asked, I think, by Mark Isherwood, and one of those lessons is I think we will need a different system if we are to cope with a different sort of refugee need, and that will involve the UK Government, of course, but working with the Government here in Wales and through us with our local authorities.
Yn bersonol, Llywydd, rwy'n credu y bydd angen system wahanol arnom ni. Roeddem ni'n falch iawn o groesawu teuluoedd o Affganistan i Gymru, ac fel y bydd yr Aelodau yma yn gwybod, roedd llawer ohonyn nhw yn byw ar draws y ffordd, yn llythrennol, o'r Senedd yn adeilad yr Urdd pan ddaethon nhw yma am y tro cyntaf. Mae wedi bod yn un o'r pleserau mawr i mi yn ddiweddar, o'r swyddfa yr wyf i'n gweithio ynddi yma, y tu allan i fy ffenestr, weld a chlywed plant o Affganistan yn chwarae yn ddiogel ar y strydoedd yma yng Nghaerdydd. Rydych chi'n meddwl am yr hyn y mae'r plant hynny wedi ei weld a'i ddioddef, a dyma nhw yn yr awyr iach yn chwarae gemau plant, yn siarad Cymraeg gyda'i gilydd o fewn ychydig wythnosau o gyrraedd yma. Roedd yn codi calon ei weld a'i glywed. Ond rydym ni'n gwybod nad yw'r gwaith o neilltuo'r teuluoedd hynny i'w hailsefydlu'n barhaol wedi bod mor gyflym nac mor llwyddiannus ag yr oedd y Swyddfa Gartref wedi ei fwriadu yn wreiddiol. Felly, mae gwersi i'w dysgu, fel y gofynnwyd i mi, rwy'n credu, gan Mark Isherwood, ac un o'r gwersi hynny yw fy mod i'n credu y bydd angen system wahanol arnom ni os ydym ni am ymdopi â gwahanol fath o angen ffoaduriaid, a bydd hynny yn cynnwys Llywodraeth y DU, wrth gwrs, ond yn gweithio gyda'r Llywodraeth yma yng Nghymru a thrwom ni gyda'n hawdurdodau lleol.
Thank you, First Minister, for that answer. Given the precarious state of peace in eastern Europe today, we have no idea what the madman in the Kremlin will do next. He could choose to invade the Baltic states—members of NATO, I might add. Could you therefore confirm that you would support the decision of the UK Government to abide by its NATO obligations should article 4 be triggered, as the British Foreign Secretary has said? And could you confirm the Welsh Government's support for NATO, as you indicated earlier when you referenced NATO, in these very dangerous times that we live in?
Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. O ystyried y sefyllfa ansicr o ran heddwch yn nwyrain Ewrop heddiw, nid oes gennym ni unrhyw syniad beth fydd y gwallgofddyn yn y Kremlin yn ei wneud nesaf. Gallai ddewis ymosod ar wledydd y Baltig—aelodau NATO, dylwn i ychwanegu. A allech chi gadarnhau felly y byddech chi'n cefnogi penderfyniad Llywodraeth y DU i gadw at ei rhwymedigaethau NATO pe bai erthygl 4 yn cael ei sbarduno, fel y dywedodd Ysgrifennydd Tramor Prydain? Ac a allech chi gadarnhau cefnogaeth Llywodraeth Cymru i NATO, fel y gwnaethoch ei nodi'n gynharach wrth gyfeirio at NATO, yn yr oes beryglus iawn hon yr ydym ni'n byw ynddi?
It is a terrifying prospect that the Member outlines, but he's right to do so, because, unthinkable only a few weeks ago, we have to think about what would happen if a NATO state were to be attacked in the way that Ukraine has been. We talk here about countries the same size as Wales—of Estonia and Lithuania, countries that now have the NATO protection around them but that sit right on the front line with Russia. Of course, the Welsh Government is entirely signed up to the NATO umbrella that protects us all. Every single person in this room will hope against hope that we never need to call on that. We've seen what President Putin has said just this week about the nuclear weapons that he has in his hands. I don't think any one of us would be willing easily to contemplate what might happen if that NATO protection actually needed to be called upon. But, the direct answer to the Member's question is that the Welsh Government is entirely signed up to the protections that NATO membership provides to us.
Mae'n bosibilrwydd brawychus y mae'r Aelod yn ei amlinellu, ond mae'n iawn i wneud hynny, oherwydd, er na fyddai modd ei ddychmygu ychydig wythnosau yn ôl, mae'n rhaid i ni feddwl am yr hyn a fyddai'n digwydd pe bai ymosodiad ar wladwriaeth NATO yn y ffordd yr ymosodwyd ar Wcráin. Rydym ni'n sôn yma am wledydd yr un maint â Chymru—am Estonia a Lithwania, gwledydd sydd bellach â gwarchodaeth NATO o'u hamgylch ond sydd wedi eu lleoli ar y rheng flaen gyda Rwsia. Wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i ymbarél NATO sy'n ein hamddiffyn ni i gyd. Bydd pob un person yn yr ystafell hon yn gobeithio yn erbyn gobaith nad oes angen i ni alw ar hynny byth. Rydym ni wedi gweld yr hyn y mae'r Arlywydd Putin wedi ei ddweud yr wythnos hon am yr arfau niwclear sydd ganddo wrth law. Nid wyf i'n credu y byddai unrhyw un ohonom ni yn fodlon ystyried yn hawdd beth allai ddigwydd pe bai angen galw ar yr amddiffyniad NATO hwnnw mewn gwirionedd. Ond, yr ateb uniongyrchol i gwestiwn yr Aelod yw bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n llwyr i'r amddiffyniadau y mae aelodaeth o NATO yn eu darparu i ni.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Lywydd. First Minister, currently, a ship carrying Russian oil is docked at Milford Haven; it arrived there on Saturday and the oil is destined for the Valero oil refinery. A second vessel, also carrying Russian oil from the oil-loading port of Primorsk in Russia, is due to arrive in Milford Haven on Friday. The UK Government has put in place sanctions to prevent Russian flagged, registered, owned or controlled vessels docking in the UK, but in this case, essentially they're getting around that by using a flag-of-convenience country, in this case the Marshall Islands. Do you agree with me that those loopholes that are clearly being used at the moment need to be closed off urgently and that not a single drop of Russian oil should be offloaded into Wales, through a Welsh port, while innocent blood is being shed in Ukraine?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ar hyn o bryd, mae llong sy'n cludo olew o Rwsia wedi ei docio yn Aberdaugleddau; cyrhaeddodd yno ddydd Sadwrn ac mae'r olew ar ei ffordd i burfa olew Valero. Mae disgwyl i ail long, sydd hefyd yn cludo olew o Rwsia o borthladd llwytho olew Primorsk yn Rwsia, gyrraedd Aberdaugleddau ddydd Gwener. Mae Llywodraeth y DU wedi rhoi sancsiynau ar waith i atal llongau â baner Rwsia, sydd wedi eu cofrestru yno, sydd mewn perchnogaeth yno neu'n cael eu rheoli gan y wlad rhag docio yn y DU, ond yn yr achos hwn, yn y bôn maen nhw'n osgoi hynny drwy ddefnyddio gwlad baner cyfleustra, yn yr achos hwn Ynysoedd Marshall. A ydych chi'n cytuno â mi fod angen cau'r bylchau hynny sy'n amlwg yn cael eu defnyddio ar hyn o bryd ar frys ac na ddylid dadlwytho diferyn o olew Rwsia i Gymru, drwy borthladd yng Nghymru, tra bod gwaed pobl ddiniwed yn cael ei dywallt yn Wcráin?
I entirely agree with the last point that the leader of Plaid Cymru has made, Llywydd. The UK Government has moved to prevent access to UK ports by vessels using the Russian flag, and it did so because there was a vessel about to embark in Scotland under those circumstances. I think it is inevitable, Llywydd, that in such a very fast-moving picture, when Governments take one action, attempts will be made to try to subvert it and get around it. When those loopholes are identified, the UK Government will need to act again to make sure that the intent of their policy, which clearly is to prevent Russian oil being disembarked at UK ports, is effective, and when there are loopholes or ways around the rules that are found—and it is inevitable that others will seek that—that the UK Government gets that information as fast as possible and is then able to act on it equally quickly.
Rwy'n cytuno yn llwyr â'r pwynt olaf y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei wneud, Llywydd. Mae Llywodraeth y DU wedi cymryd camau i atal llongau sy'n defnyddio baner Rwsia rhag defnyddio porthladdoedd y DU, a gwnaeth hynny gan fod llong ar fin cyrraedd yr Alban o dan yr amgylchiadau hynny. Rwy'n credu ei bod hi'n anochel, Llywydd, mewn sefyllfa sy'n newid mor gyflym, pan fydd Llywodraethau yn cymryd un cam, y bydd ymdrechion yn cael eu gwneud i geisio ei osgoi a mynd o'i gwmpas. Pan nodir y bylchau hynny, bydd angen i Lywodraeth y DU weithredu eto i wneud yn siŵr bod bwriad eu polisi, sef atal olew o Rwsia rhag cael ei ddadlwytho ym mhorthladdoedd y DU, yn amlwg, yn effeithiol, a phan fydd bylchau neu ffyrdd o amgylch y rheolau yn cael eu canfod—ac mae'n anochel y bydd eraill yn chwilio amdanyn nhw—fod Llywodraeth y DU yn cael yr wybodaeth honno mor gyflym â phosibl ac yna'n gallu gweithredu ar ei sail yr un mor gyflym.
During Mick Antoniw and my visit to Ukraine, we met a very, very wide range of people—yes, Government Ministers, but, more importantly than that, ordinary citizens of Ukraine, trade unionists, human rights organisers, people in the women's movement and people in the LGBT community. The one thing that they were all united on was that the policy of sanctions that had been introduced so far was insufficient and that the gravity of the events required nothing short of, nothing less than, the complete and total economic, political, diplomatic and cultural isolation of Russia, including, by the way, a complete embargo on all oil and gas imports. Is that something that the Welsh Government supports in principle? And in that spirit, are you prepared, as a Welsh Government, to introduce a policy that no organisation—cultural, sporting—or, indeed, a company, through the economic contract that governs business support, that maintains active links with Russia, while the war is ongoing, or a military occupation continues, will receive any Welsh Government financial support?
Yn ystod ymweliad Mick Antoniw a minnau ag Wcráin, cawsom gyfle i gyfarfod ag amrywiaeth eang iawn o bobl—do, Gweinidogion y Llywodraeth, ond, yn bwysicach na hynny, dinasyddion cyffredin Wcráin, undebwyr llafur, trefnwyr hawliau dynol, pobl yn y mudiad menywod a phobl yn y gymuned LGBT. Yr un peth yr oedden nhw i gyd yn unedig yn ei gylch oedd bod y polisi o sancsiynau a gyflwynwyd hyd yn hyn yn annigonol ac nad oedd difrifoldeb y digwyddiadau yn gofyn am ddim byd yn brin, dim llai nag ynysu Rwsia yn llwyr yn economaidd, yn wleidyddol, yn ddiplomataidd ac yn ddiwylliannol, gan gynnwys, gyda llaw, embargo llwyr ar yr holl fewnforion olew a nwy. A yw hynny yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi mewn egwyddor? Ac yn yr ysbryd hwnnw, a ydych chi'n barod, fel Llywodraeth Cymru, i gyflwyno polisi nad oes unrhyw sefydliad—diwylliannol, chwaraeon—nac, yn wir, cwmni, drwy'r contract economaidd sy'n llywodraethu cymorth busnes, sy'n cynnal cysylltiadau gweithredol â Rwsia, wrth i'r rhyfel barhau, neu fod meddiannaeth filwrol yn parhau, yn cael unrhyw gymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru?
Well, I think it's incumbent on all parts of the United Kingdom to press for the highest level of economic sanctions, and alongside economic sanctions, those other forms of action in the fields of the arts and in sports, and other forms of contact—the highest form of barrier to those continuing, in order to, as we've said many times on the floor this afternoon, make sure that the message gets itself firmly lodged in the minds of those who are responsible for this action. And now is the moment to do that, Llywydd. It's not a matter of being wise after the event. I hope that there will be Members in the Chamber who will have the opportunity to read again the intelligence and security committee's Russia report, published in July 2020, chaired by a Conservative Member of the House of Commons, which concluded
'in our opinion...the Government had badly underestimated the Russian threat and the response it required.'
It called, in July 2020, for enhanced sanctions against the Russian regime. That's then. Knowing what we know now, I don't think there can be any hesitation in making sure that we put every brick we can assemble in that wall of sanctions that will communicate to those responsible for the actions in Ukraine that those actions will have direct consequences for them.
Wel, rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ar bob rhan o'r Deyrnas Unedig i bwyso am y lefel uchaf o sancsiynau economaidd, ac ochr yn ochr â sancsiynau economaidd, y mathau eraill hynny o weithredu ym meysydd y celfyddydau ac mewn chwaraeon, a mathau eraill o gyswllt—y math uchaf o rwystr rhag iddyn nhw allu parhau, er mwyn, fel yr ydym ni wedi dweud droeon ar y llawr y prynhawn yma, sicrhau bod y neges yn cael ei gosod yn gadarn ym meddyliau'r rhai sy'n gyfrifol am y gweithredu hwn. A dyma'r foment i wneud hynny, Llywydd. Nid yw'n fater o fod yn ddoeth ar ôl y digwyddiad. Rwy'n gobeithio y bydd Aelodau yn y Siambr a fydd yn cael cyfle i ddarllen eto adroddiad y pwyllgor cudd-wybodaeth a diogelwch ar Rwsia, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2020, dan gadeiryddiaeth Aelod Ceidwadol o Dŷ'r Cyffredin, a ddaeth i'r casgliad canlynol
'yn ein barn ni... roedd y Llywodraeth wedi llwyr danamcangyfrif bygythiad Rwsia a'r ymateb yr oedd ei angen.'
Galwodd, ym mis Gorffennaf 2020, am fwy o sancsiynau yn erbyn cyfundrefn Rwsia. Dyna fel oedd hi yr adeg honno. Gan wybod yr hyn a wyddom ni yn awr, nid wyf i'n credu y gall fod unrhyw betruso wrth sicrhau ein bod yn rhoi pob bricsen y gallwn gael gafael arni yn y wal honno o sancsiynau a fydd yn cyfleu i'r rhai sy'n gyfrifol am y gweithredu yn Wcráin y bydd y gweithredu hynny'n arwain at ganlyniadau uniongyrchol iddyn nhw.
There were two further requests for acts of international solidarity that we heard from our Ukrainian friends. One of immediate practical help, and one of huge symbolic significance. The practical help that they called for was the immediate cancellation of Ukraine's foreign debt. Even as we speak, in the midst of war, the Ukrainian Government is having to provide servicing of its foreign debt up to $0.5 billion a month—money that it clearly doesn't have.
The symbolic call following President Zelenskyy's signing of the application for EU membership by Ukraine yesterday is for the European Union to signal that they are committed to Ukraine's membership of the European Union, and they will fast-track it. What better way to symbolise the fact that Ukraine is a democratic country, and that the values that are at the heart of the European Union require a positive response to Ukraine's request for membership yesterday?
Cafwyd dau gais arall am weithredoedd o undod rhyngwladol a glywsom gan ein cyfeillion yn Wcráin. Un am gymorth ymarferol ar unwaith, ac un o arwyddocâd symbolaidd enfawr. Y cymorth ymarferol yr oedden nhw'n galw amdano oedd canslo dyled dramor Wcráin ar unwaith. Hyd yn oed wrth i ni siarad, yng nghanol rhyfel, mae Llywodraeth Wcráin yn gorfod trin ei dyled dramor hyd at $0.5 biliwn y mis—arian nad oes ganddi yn amlwg.
Yr alwad symbolaidd ar ôl i'r Arlywydd Zelenskyy lofnodi'r cais am aelodaeth o'r UE gan Wcráin ddoe yw i'r Undeb Ewropeaidd ddangos ei bod wedi ymrwymo i aelodaeth Wcráin o'r Undeb Ewropeaidd, ac y bydd yn ei gyflawni drwy lwybr carlam. Pa ffordd well o symboleiddio'r ffaith bod Wcráin yn wlad ddemocrataidd, a bod y gwerthoedd sydd wrth wraidd yr Undeb Ewropeaidd yn gofyn am ymateb cadarnhaol i gais Wcráin am aelodaeth ddoe?
Well, Llywydd, I agree entirely with Adam Price that we've by no means exhausted the actions that need to be taken. Russia continues to earn $1 billion a day from the sale of gas and oil into Europe, and, at the same time, Ukraine is paying, as the Member said, $0.5 billion in servicing its debt, again to the west. And in the circumstances we are seeing, surely that cannot be right.
And on the second point, the foreign debt point, then there are actions that lie directly in the hands of sovereign Governments that they could take now. I understand that the President of Ukraine has addressed the European Parliament this morning. I will be in Brussels myself tomorrow, Llywydd, as part of St David's Day celebrations, and reaffirming our links with those important nations and regions in Europe. I will be meeting the Vice President of the European Parliament as part of that visit, and I'm looking forward to the opportunity to discuss the President of Ukraine's address to the European Parliament, and the actions I understand the Parliament has already taken to begin the response to which the leader of Plaid Cymru has referred this afternoon.
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr ag Adam Price nad ydym wedi disbyddu o bell ffordd y camau y mae angen eu cymryd. Mae Rwsia'n parhau i ennill $1 biliwn y dydd o werthu nwy ac olew i Ewrop, ac, ar yr un pryd, mae Wcráin yn talu, fel y dywedodd yr Aelod, $0.5 biliwn i drin ei dyled, eto i'r gorllewin. Ac o dan yr amgylchiadau yr ydym yn eu gweld, does bosib bod hynny'n iawn.
Ac o ran yr ail bwynt, y pwynt ynghylch dyled dramor, mae yna gamau gweithredu sy'n uniongyrchol yn nwylo Llywodraethau sofran y gallen nhw eu cymryd yn awr. Rwyf ar ddeall bod Arlywydd Wcráin wedi annerch Senedd Ewrop y bore yma. Byddaf ym Mrwsel fy hun yfory, Llywydd, fel rhan o ddathliadau Dydd Gŵyl Dewi, ac yn ailddatgan ein cysylltiadau â'r cenhedloedd a'r rhanbarthau pwysig hynny yn Ewrop. Byddaf yn cyfarfod ag Is-lywydd Senedd Ewrop fel rhan o'r ymweliad hwnnw, ac rwy'n edrych ymlaen at y cyfle i drafod anerchiad Arlywydd Wcráin i Senedd Ewrop, a'r camau yr wyf i ar ddeall bod y Senedd eisoes wedi'u cymryd i ddechrau'r ymateb y mae arweinydd Plaid Cymru wedi cyfeirio ato y prynhawn yma.
3. Pa gefnogaeth sy'n cael ei roddi gan Lywodraeth Cymru i gefnogi milfeddygon? OQ57708
3. What support does the Welsh Government provide to vets? OQ57708
Diolch i Heledd Fychan am y cwestiwn, Llywydd. Mae mwyafrif y milfeddygon yng Nghymru yn gweithio mewn practis preifat, sy'n gweithredu fel busnes preifat. Mae rhai, drwy gontract, hefyd yn darparu gwasanaethau cyhoeddus pwysig. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu sawl math o gymorth uniongyrchol ac anuniongyrchol, sy'n adlewyrchu amrywiaeth y ddarpariaeth filfeddygol hon.
I thank Heledd Fychan for the question, Llywydd. Most vets in Wales work in private practice, operating as private businesses. Some, by contract, also provide important public services. The Welsh Government provides a range of direct and indirect support, reflecting this diversity of veterinary provision.
Diolch, Brif Weinidog. Yn ddiweddar, cysylltodd y Cynghorydd Larraine Jones, sy'n cynrychioli Gelli ac Ystrad, â mi, i dynnu sylw at y ffaith bod yna brinder milfeddygon yn y Rhondda. Mae wedi rhannu degau o straeon torcalonnus, gan gynnwys ci yn marw gartref ac mewn poen oherwydd bod eu milfeddygfa leol wedi cau'n barhaol a bod neb arall â lle ar gyfer anifeiliaid newydd. Mae problem enfawr hefyd o ran cael brechlynnau ar gyfer anifeiliaid. Yn sgil Brexit, a hefyd y pandemig, mae prinder cyffelyb ledled Prydain, ac yn yr Alban, mae'r Llywodraeth wedi cyhoeddi y byddant yn sefydlu gwasanaeth milfeddygol yr Alban. Felly, pa gamau sydd yn cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i ymateb i'r diffyg hwn, ac i sicrhau bod mwy o bobl yn hyfforddi yma yng Nghymru i fod yn filfeddygon?
Thank you, First Minister. Recently, I was contacted by Councillor Larraine Jones, who represents Gelli and Ystrad, to draw attention to the fact that there is a shortage of veterinarians in the Rhondda. She has shared many heartbreaking stories, including a dog dying at home and in pain because the local vet had closed permanently and no-one else had room for new animals. There is also a big problem in terms of getting vaccines for animals. Following Brexit, and also the pandemic, there is a similar shortage across Britain. And in Scotland, the Government has announced that it will establish a Scottish veterinary service. So what action is being taken by the Welsh Government to address this shortfall, and to ensure that more people train here in Wales to become vets?
Diolch yn fawr i Heledd Fychan am y cwestiwn. Mae'n wir, Llywydd, pan yw hi'n dweud bod nifer y milfeddygon o'r Undeb Ewropeaidd yma yn y Deyrnas Unedig wedi cwympo, ac wedi cwympo gan 68 y cant rhwng 2019 a 2021. Nawr, dŷn ni yn gwneud nifer o bethau yma yng Nghymru. Mae ysgol newydd gyda ni yn y brifysgol yn Aberystwyth, a dŷn ni'n ariannu pobl ifanc trwy ein rhaglen Seren, yn enwedig pobl ifanc sy'n dod o'r Rhondda a llefydd fel yna. Ar ôl 2020, dŷn ni wedi ariannu 28 o fyfyrwyr o gefndir fel yna i astudio i fod yn filfeddygon y dyfodol yma yng Nghymru.
I thank Heledd Fychan for that question. It is true that the number of vets from the European Union here in the UK has fallen, and has fallen by 68 per cent between 2019 and 2021. Now, we are doing many things here in Wales. We have a new school at Aberystwyth University, and we are funding young people through our Seren programme, particularly young people from the Rhondda and other similar areas. After 2020, we have funded 28 students from such backgrounds to study to become vets for the future here in Wales.
4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo Dydd Gŵyl Dewi? OQ57691
4. What is the Welsh Government doing to promote St David's Day? OQ57691
I thank the Member for that question, Llywydd. The Welsh Government uses our national day as a platform to raise the profile and awareness of Wales across the world. Today alone, events will take place in Tokyo, Dublin, London, Washington, Brussels, Dubai, Beijing and Bangalore.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio ein diwrnod cenedlaethol fel llwyfan i godi proffil ac ymwybyddiaeth o Gymru ledled y byd. Heddiw yn unig, cynhelir digwyddiadau yn Tokyo, Dulyn, Llundain, Washington, Brwsel, Dubai, Beijing a Bangalore.
Diolch, First Minister. And can I start by wishing you, your family, and everybody in this Chamber a very happy St David's Day? First Minister, with so much uncertainty and devastation in the world, we must be thankful on our special day here in Wales, St David's Day, gives us the opportunity to highlight some of the amazing things we do here in Wales, from the fantastic food and drink we produce, to promoting our Welsh language, our rich history, our culture and our heritage, and the warm welcome we give to everyone. St David's Day is promoted wider than here in Wales—our business sector do this via Wales Week London, where many top Welsh businesses go to promote their businesses and their products to a wider audience, to boost trade and tourism opportunities for Wales, along with other events around the world. So, First Minister, what more work and support can the Welsh Government provide to St David's Day, to our businesses and the people of Wales, to provide economic benefits to all? Diolch, Llywydd.
Diolch, Prif Weinidog. Ac a gaf i ddechrau drwy ddymuno Dydd Gŵyl Dewi hapus iawn i chi, eich teulu, a phawb yn y Siambr hon? Prif Weinidog, gyda chymaint o ansicrwydd a dinistr yn y byd, mae'n rhaid i ni fod yn ddiolchgar ar ein diwrnod arbennig yma yng Nghymru, fod Dydd Gŵyl Dewi yn rhoi cyfle i ni dynnu sylw at rai o'r pethau anhygoel yr ydym ni'n eu gwneud yma yng Nghymru, o'r bwyd a diod gwych yr ydym yn ei gynhyrchu, i hyrwyddo'r Gymraeg, ein hanes cyfoethog, ein diwylliant a'n treftadaeth, a'r croeso cynnes yr ydym yn ei roi i bawb. Mae Dydd Gŵyl Dewi yn cael ei hyrwyddo'n ehangach nag yma yng Nghymru—mae ein sector busnes yn gwneud hyn drwy Wythnos Cymru Llundain, lle mae llawer o fusnesau gorau Cymru yn mynd i hyrwyddo'u busnesau a'u cynnyrch i gynulleidfa ehangach, i hybu cyfleoedd masnach a thwristiaeth i Gymru, ynghyd â digwyddiadau eraill ledled y byd. Felly, Prif Weinidog, pa waith a chymorth ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru eu rhoi ar gyfer Dydd Gŵyl Dewi, i'n busnesau a phobl Cymru, i ddarparu manteision economaidd i bawb? Diolch, Llywydd.
Llywydd, I thank James Evans for that question. It was very good to have this question, with St David's Day falling on a Tuesday this year. And it does provide a genuine platform for us to be able to raise the profile and awareness of Wales. I was very pleased myself to begin the day, quite early on this morning, in signing a memorandum of understanding with the Governor of Ōita province in Japan, building on the relations that were set down when the Welsh rugby team was based in that part of Japan during the Rugby World Cup, and what a fantastic welcome the team had in that part of Japan. And it's led since to both economic links, cultural links, links between young people from Wales and that part of Japan, and we were able to formalise that in a new memorandum between Wales and Ōita this morning.
The economy Minister, as I said earlier, is in Dubai today, where the UK pavilion at the World Expo event is being given over to Wales, a whole Welsh day there, and that is focused primarily on food and drink and on businesses promoting what Wales can do in that part of the world. I myself, at the end of today, Llywydd, will be in the Canadian embassy in London, again with a group of other people, because 2022 is the year of Wales in Canada. We've had fantastic support from the Canadian Government, and from the Government of Quebec where we have particular links, and this afternoon will be an opportunity to give that a different level of profile and to put the sort of energy into that year that will mean that it will match the success of last year's Wales in Germany events, which were outstandingly successful in raising the profile of Wales as an economic destination, as a tourist destination, as a place of exchanges between cultural and sporting organisations, and therefore to promote people's understanding of Wales and the opportunities that those links provide for them and provide for us as well.
Llywydd, diolch i James Evans am y cwestiwn yna. Mae'n dda iawn cael y cwestiwn hwn, wrth i Ddydd Gŵyl Dewi lanio ar ddydd Mawrth eleni. Ac mae'n rhoi llwyfan gwirioneddol i ni allu codi proffil ac ymwybyddiaeth o Gymru. Roeddwn i'n falch iawn fy hun i ddechrau'r diwrnod, yn eithaf cynnar y bore yma, drwy lofnodi memorandwm cyd-ddealltwriaeth gyda Llywodraethwr talaith Ōita yn Japan, gan adeiladu ar y cysylltiadau a osodwyd pan oedd tîm rygbi Cymru wedi'i leoli yn y rhan honno o Japan yn ystod Cwpan Rygbi'r Byd, a'r croeso gwych a gafodd y tîm yn y rhan honno o Japan. Ac mae wedi arwain ers hynny at gysylltiadau economaidd, cysylltiadau diwylliannol, cysylltiadau rhwng pobl ifanc o Gymru a'r rhan honno o Japan, ac fe wnaethom lwyddo i ffurfioli hynny mewn memorandwm newydd rhwng Cymru ac Ōita y bore yma.
Mae Gweinidog yr economi, fel y dywedais yn gynharach, yn Dubai heddiw, lle mae pafiliwn y DU yn nigwyddiad Expo'r Byd yn cael ei neilltuo'n llwyr i Gymru, diwrnod cyfan i Gymru yno, ac mae hynny'n canolbwyntio'n bennaf ar fwyd a diod ac ar fusnesau sy'n hyrwyddo'r hyn y gall Cymru ei wneud yn y rhan honno o'r byd. Byddaf i fy hun, ddiwedd heddiw, Llywydd, yn llysgenhadaeth Canada yn Llundain, unwaith eto gyda grŵp o bobl eraill, oherwydd 2022 yw blwyddyn Cymru yng Nghanada. Rydym wedi cael cefnogaeth wych gan Lywodraeth Canada, a gan Lywodraeth Québec lle mae gennym ni gysylltiadau arbennig, a bydd y prynhawn yma'n gyfle i roi proffil ar lefel wahanol i'r flwyddyn honno ac i roi'r math o egni i'r flwyddyn honno a fydd yn golygu y bydd yn cyfateb i lwyddiant digwyddiadau Cymru yn yr Almaen y llynedd, a fu'n eithriadol o lwyddiannus o ran codi proffil Cymru fel cyrchfan economaidd, fel cyrchfan i dwristiaid, fel man cyfnewid rhwng sefydliadau diwylliannol a chwaraeon, ac felly i hyrwyddo dealltwriaeth pobl o Gymru a'r cyfleoedd y mae'r cysylltiadau hynny'n eu darparu ar eu cyfer ac yn eu darparu ar ein cyfer ni hefyd.
One final question, then, before you go off to promote Wales in all those places. [Laughter.]
Un cwestiwn olaf, felly, cyn i chi fynd i hyrwyddo Cymru yn yr holl leoedd hynny. [Chwerthin.]
Cwestiwn 5, Paul Davies.
Question 5, Paul Davies.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau acíwt ac achosion brys yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn y dyfodol? OQ57692
5. Will the First Minister make a statement on the future delivery of acute and emergency services in the Hywel Dda University Health Board area? OQ57692
Llywydd, the health board has developed a plan for the future of services in the Hywel Dda area over the next 20 years. That strategy was developed with clinicians, patients and through consultation with the wider public. A programme business case was recently submitted to the Welsh Government for scrutiny.
Llywydd, mae'r bwrdd iechyd wedi datblygu cynllun ar gyfer dyfodol gwasanaethau yn ardal Hywel Dda dros yr 20 mlynedd nesaf. Datblygwyd y strategaeth honno gyda chlinigwyr, cleifion a thrwy ymgynghori â'r cyhoedd yn ehangach. Cyflwynwyd achos busnes rhaglen yn ddiweddar i Lywodraeth Cymru i graffu arno.
Thank you for that response, First Minister. As you mentioned, the business case has been submitted to you now as a Government, and as part of those proposals the health board intends to repurpose or rebuild Withybush hospital, which would see it lose its accident and emergency services. First Minister, these proposals have caused a great deal of upset and anger amongst the people that I represent, who yet again are campaigning to protect services at their local hospital. Indeed, Cefin Campbell, the Member for Mid and West Wales, and I attended a rally last week with some of those campaigners. Now, as you know, the golden hour is critical in saving people's lives, and so it's absolutely crucial that Withybush hospital retains its emergency services. Therefore, given the commitment that the Welsh Government has made to emergency services at Withybush hospital in the past by investing some £9 million in the A&E department, will you now work with me and indeed others to ensure that these services stay at the hospital in the future?
Diolch i chi am yr ymateb yna, Prif Weinidog. Fel y gwnaethoch chi sôn, mae'r achos busnes wedi ei gyflwyno i chi bellach fel Llywodraeth, ac fel rhan o'r cynigion hynny mae'r bwrdd iechyd yn bwriadu ailadeiladu ysbyty Llwynhelyg neu ei addasu at ddibenion gwahanol, a fyddai'n golygu ei fod yn colli ei wasanaethau damweiniau ac achosion brys. Prif Weinidog, mae'r cynigion hyn wedi achosi cryn ofid a dicter ymhlith y bobl yr wyf i'n eu cynrychioli, sydd unwaith eto yn ymgyrchu i ddiogelu gwasanaethau yn eu hysbyty lleol. Yn wir, bu Cefin Campbell, yr Aelod dros Ganolbarth a Gorllewin Cymru, a minnau mewn rali yr wythnos diwethaf gyda rhai o'r ymgyrchwyr hynny. Nawr, fel y gwyddoch chi, mae'r awr euraidd yn hanfodol i achub bywydau pobl, ac felly mae'n gwbl hanfodol bod ysbyty Llwynhelyg yn cadw ei wasanaethau brys. Felly, o ystyried yr ymrwymiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i'r gwasanaethau brys yn ysbyty Llwynhelyg yn y gorffennol drwy fuddsoddi rhyw £9 miliwn yn yr adran Damweiniau ac Achosion Brys, a wnewch chi weithio gyda mi ac yn wir gydag eraill i sicrhau bod y gwasanaethau hyn yn aros yn yr ysbyty yn y dyfodol?
Llywydd, there are no plans to remove any services from Withybush, including its A&E provision, prior to any wider changes that there may be made in health services in that part of Wales. I urge anybody who has an interest in the future of those services to engage directly with the health board, with its clinicians who are responsible for the development of plans that will put health services in that part of Wales on a sustainable footing for the next 20 years. Opportunities have come and gone in south-west Wales because people's attachment to the status quo prevented them from being willing to move forward with plans that would have resulted in major investment in those services. I do hope—. While understanding the attachment that people have to the services that they know and have used and are used to, I do hope that the opportunities that there may be there for that investment, in that 20-year future for south-west Wales, are not set to one side by people who allow their fears of the future to get in the way of the engagement—the positive engagement, the constructive engagement—that I think they would wish to see and that the health board intends to offer them.
Llywydd, nid oes unrhyw gynlluniau i ddileu unrhyw wasanaethau o Lwynhelyg, gan gynnwys ei ddarpariaeth damweiniau ac achosion brys, cyn unrhyw newidiadau ehangach a allai fod yn y gwasanaethau iechyd yn y rhan honno o Gymru. Rwy'n annog unrhyw un sydd â diddordeb yn nyfodol y gwasanaethau hynny i ymgysylltu'n uniongyrchol â'r bwrdd iechyd, â'i glinigwyr sy'n gyfrifol am ddatblygu cynlluniau a fydd yn rhoi gwasanaethau iechyd yn y rhan honno o Gymru ar sail gynaliadwy am yr 20 mlynedd nesaf. Mae cyfleoedd wedi mynd a dod yn y de-orllewin oherwydd bod ymlyniad pobl at y drefn gyffredin yn eu hatal rhag bod yn barod i symud ymlaen gyda chynlluniau a fyddai wedi arwain at fuddsoddiad mawr yn y gwasanaethau hynny. Rwy'n gobeithio—. Er fy mod i'n deall yr ymlyniad sydd gan bobl at y gwasanaethau y maen nhw'n eu hadnabod ac wedi eu defnyddio ac wedi arfer â nhw, rwyf i yn gobeithio nad yw'r cyfleoedd a allai fod ar gael ar gyfer y buddsoddiad hwnnw, yn y dyfodol 20 mlynedd hwnnw ar gyfer y de-orllewin, yn cael eu gosod o'r neilltu gan bobl sy'n caniatáu i'w hofnau am y dyfodol rwystro'r ymgysylltu—yr ymgysylltu cadarnhaol, yr ymgysylltu adeiladol—yr wyf i'n credu y bydden nhw'n dymuno ei weld a bod y bwrdd iechyd yn bwriadu ei gynnig.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths.
The next item, therefore, is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I have two changes to make to today's agenda. Firstly, the statement on the new learning disability action plan has been withdrawn, and secondly, subject to a suspension of Standing Orders, we will debate two legislative consent motions on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill.
Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae gennyf i ddau newid i'w gwneud i'r agenda heddiw. Yn gyntaf, mae'r datganiad ar y cynllun gweithredu anabledd dysgu newydd wedi'i dynnu'n ôl, ac yn ail, yn amodol ar atal y Rheolau Sefydlog, byddwn ni'n trafod dau gynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd.
Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Thank you, Trefnydd, for your statement. Can I call for two statements from the Minister for Health and Social Services, please, in the coming weeks? I'm bitterly disappointed that the Minister made an announcement to extend what we all hoped would be only temporary arrangements for abortions without the need to see a medical professional in person. An announcement was made last week. Obviously, they are significant changes to the permanent abortion regime, and there are many people who have contacted me to say that they are very concerned about risks to women's health as a result of these changes, and indeed the prospect that people can be coerced into taking abortion medication, and not only that, but that the system could also potentially be abused and people could obtain abortion medication and then pass them on to others. We need the opportunity to scrutinise this decision, and I think that there should be the opportunity for a debate or a statement in this Chamber prior to any changes being introduced.
Can I also call for a statement from the Minister for health on mental health services in north Wales? There was another damning set of media reports as a result of two individual reports into the deaths of patients at the Hergest unit in Ysbyty Gwynedd and Tŷ Llywelyn in Llanfairfechan last week. These were appalling situations, heartbreaking for the families of those involved, and they underscore the need for more determined and rapid action from the Welsh Government and others to get to grips once and for all with the crisis in our mental health services in north Wales. This is a board now that is not in special measures—people find it extraordinary that it was taken out—and people want to have some confidence in the future. Now, there was a huge amount of respect for Donna Ockenden, the person who exposed many of the failings at the Tawel Fan ward a number of years ago, back in 2016. Can I ask the Welsh Government to consider working with the health board to appoint Donna Ockenden to undertake a further review to determine what progress has been made and to establish an action plan in order to get this health board back into shape so that people can be confident that when they are in need of mental health services because of acute mental health problems, they can get the care that they need?
Diolch, Trefnydd, am eich datganiad. A gaf i alw am ddau ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, os gwelwch yn dda, yn ystod yr wythnosau nesaf? Rwy'n siomedig iawn bod y Gweinidog wedi gwneud cyhoeddiad i ymestyn yr hyn yr oeddem ni i gyd yn gobeithio y byddai trefniadau dros dro ar gyfer erthyliadau heb fod angen gweld gweithiwr meddygol proffesiynol yn y cnawd. Cafodd cyhoeddiad ei wneud yr wythnos diwethaf. Yn amlwg, maen nhw'n newidiadau sylweddol i'r drefn erthylu barhaol, ac mae llawer o bobl wedi cysylltu â mi i ddweud eu bod yn pryderu'n fawr am risgiau i iechyd menywod o ganlyniad i'r newidiadau hyn, ac yn wir y posibilrwydd y byddai modd gorfodi pobl i gymryd meddyginiaeth erthylu, ac nid yn unig hynny, o bosib gallai'r system hefyd gael ei chamddefnyddio a gallai pobl gael meddyginiaeth erthylu ac yna eu trosglwyddo i eraill. Mae angen y cyfle arnom ni i graffu ar y penderfyniad hwn, ac rwy'n credu y dylai fod cyfle ar gyfer dadl neu ddatganiad yn y Siambr hon cyn cyflwyno unrhyw newidiadau.
A gaf i hefyd alw am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd? Roedd cyfres ddamniol arall o adroddiadau yn y cyfryngau o ganlyniad i ddau adroddiad unigol i farwolaethau cleifion yn uned Hergest yn Ysbyty Gwynedd a Thŷ Llywelyn yn Llanfairfechan yr wythnos diwethaf. Roedd y rhain yn sefyllfaoedd gwarthus, yn dorcalonnus i deuluoedd y rhai dan sylw, ac maen nhw'n tanlinellu'r angen am weithredu mwy penderfynol a chyflym gan Lywodraeth Cymru ac eraill i fynd i'r afael unwaith ac am byth â'r argyfwng yn ein gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd. Mae hwn yn fwrdd nad yw nawr mewn mesurau arbennig—mae pobl yn ei gweld hi'n rhyfeddol ei fod wedi'i dynnu allan ohonyn nhw—ac mae pobl eisiau cael rhywfaint o ffydd yn y dyfodol. Nawr, roedd llawer iawn o barch at Donna Ockenden, yr un a amlygodd lawer o'r methiannau yn ward Tawel Fan nifer o flynyddoedd yn ôl, yn ôl yn 2016. A gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru ystyried gweithio gyda'r bwrdd iechyd i benodi Donna Ockenden i gynnal adolygiad arall i benderfynu pa gynnydd sydd wedi'i wneud a sefydlu cynllun gweithredu er mwyn sicrhau bod y bwrdd iechyd hwn yn ôl mewn cyflwr da fel y gall pobl fod yn ffyddiog, pan fydd angen gwasanaethau iechyd meddwl arnyn nhw oherwydd problemau iechyd meddwl acíwt, y gallan nhw gael y gofal sydd ei angen arnyn nhw?
Thank you. In relation to the arrangements for early medical abortion at home, as you said, the Welsh Government has already published a written statement, on 24 February, and I can assure Members here, if they haven't had the opportunity to look at that statement, that new guidance in relation to making this a permanent position—as you said, it was a temporary position—has been developed by clinicians, working alongside the Royal College of Obstetricians and Gynaecologists and other partners. So, I don't think there's a need for a further statement. If you do have any specific concerns, I would suggest you write to the Minister for Health and Social Services direct.
In relation to your second point around very, very tragic events, my sympathies certainly go to the families, friends and loved ones affected by the two deaths specifically that you referred to in the report. You'll be aware the health board has now accepted the recommendations of the report, and the Minister for Health and Social Services—I met with her just before half-term recess with my Minister for north Wales hat on, to ensure that she was closely monitoring the situation—reassured me that the health board has taken immediate action, including reviewing and removing low-level ligature points, for instance. There were applications for a ward risk assessments tool, and it was utilising its therapeutic engagement policy. I certainly will ensure that the Minister for Health and Social Services listens and thinks about the suggestion you brought forward in relation to Donna Ockenden.
Diolch. O ran y trefniadau ar gyfer erthyliad meddygol cynnar gartref, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig, ar 24 Chwefror, a gallaf i sicrhau'r Aelodau yma, os nad ydyn nhw wedi cael cyfle i edrych ar y datganiad hwnnw, fod canllawiau newydd o ran gwneud hyn yn sefyllfa barhaol—fel y gwnaethoch chi ei ddweud, yr oedd yn safle dros dro—wedi'u datblygu gan glinigwyr, gan weithio ochr yn ochr â Choleg Brenhinol yr Obstetryddion a Gynaecolegwyr a phartneriaid eraill. Felly, nid wyf i'n credu bod angen datganiad arall. Os oes gennych chi unrhyw bryderon penodol, byddwn i'n awgrymu eich bod chi'n ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn uniongyrchol.
O ran eich ail bwynt ynghylch digwyddiadau hynod drasig, mae fy nghydymdeimlad yn sicr gyda'r teuluoedd, y ffrindiau a'r anwyliaid yr effeithiwyd arnyn nhw gan y ddwy farwolaeth yn benodol y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn yr adroddiad. Byddwch chi'n ymwybodol bod y bwrdd iechyd nawr wedi derbyn argymhellion yr adroddiad, ac mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol—gwnes i gyfarfod â hi ychydig cyn toriad hanner tymor yn rhinwedd fy swydd yn Weinidog gogledd Cymru, er mwyn sicrhau ei bod hi'n monitro'r sefyllfa'n agos—wedi fy sicrhau bod y bwrdd iechyd wedi cymryd camau ar unwaith, gan gynnwys adolygu a dileu pwyntiau rhwymo lefel isel, er enghraifft. Roedd ceisiadau am adnodd asesiadau risg ar y ward, ac roedd yn defnyddio ei bolisi ymgysylltu therapiwtig. Yn sicr, byddaf i'n sicrhau bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwrando ac yn ystyried yr awgrym yr ydych chi wedi'i gyflwyno o ran Donna Ockenden.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi am ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda. Dwi am ofyn ichi sicrhau bod y Gweinidog iechyd yn dod â datganiad ger ein bron ynghylch darpariaeth deintyddiaeth, os gwelwch yn dda. Pobl Dwyfor Meirionnydd sydd efo’r mynediad gwaethaf i wasanaeth deintyddiaeth yng Nghymru, ac mae practis arall yn cau yn Nhywyn y mis yma, a fydd yn gwneud pethau'n waeth fyth. Mae gan y Llywodraeth dargedau er mwyn sicrhau mynediad, ond dydy'r targedau yma byth wedi cael eu cyrraedd yng ngogledd Cymru. Mae'r bwrdd wedi neilltuo £300,000 i gael cadair ddeintyddol newydd rhywle ym Meirionnydd eleni, ond mae angen buddsoddiad o £900,000 er mwyn cyrraedd y ddarpariaeth gyfartalog yn unig. A gawn ni, felly, ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch sut mae’r Llywodraeth am sicrhau bod y targedau mynediad i ddeintyddiaeth yn cael eu cyrraedd, a bod Dwyfor Meirionnydd yn benodol am weld cynnydd yn niferoedd ei ddeintyddion?
Yn ail, mi ges i'r pleser o gael cwmni rhai o ddisgyblion Ysgol Bro Tryweryn ar ymweliad digidol â’r Senedd ddoe. Fe gawson ni sgwrs am y pethau oedd yn bwysig iddyn nhw, a dyma oedd yn bwysig i ddisgyblion bro Tryweryn: teulu, to uwch eu pennau a bwyd yn eu boliau. Roedden nhw hefyd yn bryderus iawn am sefyllfa Wcráin. Felly, ar ran plant ardal Fron-goch a Phenllyn, dyma’r oedden nhw am i fi ofyn i’r Llywodraeth: o ystyried pwysigrwydd teulu, to uwch eu pen a bwyd yn eich bol, a gawn ni ddatganiad ysgrifenedig gan y Llywodraeth yn dilyn eich cyfarfod chi efo llywodraeth leol yfory am ba gamau mae’r Llywodraeth am eu cymryd i sicrhau lloches i ffoaduriaid o Wcráin yma yng Nghymru?
Hefyd, a oes yna gynlluniau i ddiosg unrhyw fuddsoddiadau o bres cyhoeddus o asedau Rwsiaidd yng Nghymru? Diolch.
Thank you very much, Llywydd. I want to ask for two statements, if I may. I want to ask you to ensure that the Minister for health brings forward a statement on the provision of dentistry services. The people of Dwyfor Meirionnydd have the worst access to dentistry services in Wales, and another practice is to close in Tywyn this month, which will make things even worse. The Government has targets in order to ensure access, but these targets have never been reached in north Wales. The board has allocated £300,000 for a new dentistry chair somewhere in Meirionnydd, but we need investment of £900,000 to get to the average level alone. So, can we have a statement from the health Minister as to how the Government is to ensure that targets on access to dentistry are reached, and that Dwyfor Meirionnydd particularly will see an increase in the number of dentists available?
Secondly, I had the pleasure of the company of some pupils from Ysgol Bro Tryweryn on a digital visit to the Senedd yesterday. We had a conversation about the things that were important to them, and this is what was important to the pupils of bro Tryweryn: family, a roof above their heads and food in their stomachs. They were also very concerned about the situation in Ukraine. So, on behalf of the children of Fron-goch and Penllyn, this is what they wanted me to ask of the Government: given the importance of family, a roof above people's head and food in your stomach, can we have a written statement from the Government following your meeting with local government tomorrow as to what steps the Government is to take in order to ensure sanctuary for refugees from Ukraine here in Wales?
Also, is there any intention to divest any investments of public funds from Russian assets in Wales? Thank you.
Thank you. I know that the Minister for Health and Social Services is doing a great deal of work around the provision of dentistry at the moment. I think the COVID-19 pandemic has highlighted where there are some significant gaps in relation to dental provision, so I will ask her to bring a statement forward. I wouldn't think it would be within the next half term, because I know this is a piece of work that she is currently carrying out, but certainly as soon as she feels able to do so.
In relation to your second point, I think one of the joys of being a Member of this place is welcoming schoolchildren from our constituencies, and, obviously, we haven't been able to do it in the format that we would normally do, but it's really good to hear that you did it in a digital format yesterday. As the First Minister referred to in his question session, the Minister for Social Justice and the Minister for Finance and Local Government will be meeting with the WLGA tomorrow, and I'm sure they will bring forward a written statement as a matter of urgency after that meeting.
Diolch. Gwn i fod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud llawer iawn o waith o ran darparu deintyddiaeth ar hyn o bryd. Rwy'n credu bod pandemig COVID-19 wedi amlygu'r bylchau sylweddol o ran darpariaeth ddeintyddol, felly byddaf i'n gofyn iddi gyflwyno datganiad. Ni fyddwn i'n credu y byddai hi o fewn yr hanner tymor nesaf, oherwydd gwn fod hwn yn ddarn o waith y mae hi'n ei wneud ar hyn o bryd, ond yn sicr cyn gynted ag y bydd hi'n teimlo y gall hi wneud hynny.
O ran eich ail bwynt, rwy'n credu mai un o'r pethau hyfryd am fod yn Aelod o'r lle hwn yw croesawu plant ysgol o'n hetholaethau, ac, yn amlwg, nid ydym ni wedi gallu ei wneud yn y ffurf y byddem ni fel arfer yn ei wneud, ond mae'n dda iawn clywed eich bod chi wedi gwneud hynny mewn ffurf ddigidol ddoe. Fel y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato yn ei sesiwn gwestiynau, bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn cyfarfod â CLlLC yfory, ac rwy'n siŵr y byddan nhw'n cyflwyno datganiad ysgrifenedig fel mater o frys ar ôl y cyfarfod hwnnw.
I'm asking for a Government statement on diagnosing autism in adults and the information campaign explaining the common signs of autism. It was DSM-IV, released in 1994, that first categorised autism as a spectrum. Anybody born before 1976 would have left school before 1994. We know that some of the common signs of autism in adults include finding it hard to understand what others are thinking or feeling; getting very anxious about social situations; finding it hard to make friends or preferring to be on their own; seeming insolent, rude or not interested in others without meaning to; finding it hard to say how they feel; taking things very literally; and having the same routine every day and getting very anxious if it changes. I think we need to let people know, because anybody who was born before 1976 would have been there before DSM-IV was released.
Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar wneud diagnosis o awtistiaeth mewn oedolion a'r ymgyrch wybodaeth sy'n esbonio arwyddion cyffredin awtistiaeth. DSM-IV, a gafodd ei gyhoeddi ym 1994, a gategoreiddiodd awtistiaeth fel sbectrwm am y tro cyntaf. Byddai unrhyw un a gafodd ei eni cyn 1976 wedi gadael yr ysgol cyn 1994. Gwyddom ni fod rhai o arwyddion cyffredin awtistiaeth mewn oedolion yn cynnwys ei chael hi'n anodd deall beth mae eraill yn ei feddwl neu'n ei deimlo; mynd yn bryderus iawn am sefyllfaoedd cymdeithasol; ei chael hi'n anodd gwneud ffrindiau neu'n dewis bod ar eu pen eu hunain; ymddangos yn flin, yn anghwrtais neu heb ddiddordeb mewn eraill yn anfwriadol; ei chael hi'n anodd dweud sut maen nhw'n teimlo; cymryd pethau'n llythrennol iawn; a bod â'r un drefn bob dydd a mynd yn bryderus iawn os bydd hi'n newid. Rwy'n credu bod angen i ni roi gwybod i bobl, oherwydd byddai unrhyw un a gafodd ei eni cyn 1976 wedi bod yno cyn i DSM-IV gael ei gyhoeddi.
Thank you. Yes, it's certainly a condition that we have got a far better understanding of, and, when you say those dates, it brings it into very stark reality. You'll be aware of the significant work the Welsh Government undertakes in relation to providing an integrated autism service. That's been operating on a regional basis across Wales since April 2019. That's a partnership between local health boards and local authorities also, and that does provide adult autism diagnostic assessments, and support and advice for autistic adults, along with their parents and carers. We've also published the statutory code of practice on the delivery of autism services, which came into effect on 1 September last year, and chapter 1 of that code of practice deals with autism assessment and diagnosis. And what that code really does, I think, is provide clarity to our health boards, NHS trusts, our local authorities and regional partnership boards regarding the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and the National Health Service (Wales) Act 2006, setting out their responsibilities and the services that they are required to provide to support autistic people in their day-to-day lives.
Diolch. Ydi, mae'n sicr yn gyflwr y mae gennym ni well ddealltwriaeth o lawer ohono, a phan yr ydych chi'n crybwyll y dyddiadau hynny, mae wir yn ei amlygu. Byddwch chi'n ymwybodol o'r gwaith sylweddol y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran darparu gwasanaeth awtistiaeth integredig. Mae hwnnw wedi bod ar waith ar sail ranbarthol ledled Cymru ers mis Ebrill 2019. Mae honno'n bartneriaeth rhwng byrddau iechyd lleol ac awdurdodau lleol hefyd, ac mae hynny'n darparu asesiadau diagnostig o awtistiaeth ar gyfer oedolion, a chymorth a chyngor i oedolion awtistig, ynghyd â'u rhieni a'u gofalwyr. Rydym ni hefyd wedi cyhoeddi'r cod ymarfer statudol ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth, a ddaeth i rym ar 1 Medi y llynedd, ac mae pennod 1 o'r cod ymarfer hwnnw'n ymdrin ag asesu a chael diagnosis o awtistiaeth. A'r hyn y mae'r cod hwnnw'n ei wneud mewn gwirionedd, rwy'n credu, yw rhoi eglurder i'n byrddau iechyd, ymddiriedolaethau'r GIG, ein hawdurdodau lleol a'n byrddau partneriaeth rhanbarthol ynghylch Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 a Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, gan nodi eu cyfrifoldebau a'r gwasanaethau y mae'n ofynnol iddyn nhw eu darparu i gefnogi pobl awtistig yn eu bywydau o ddydd i ddydd.
Good afternoon, Trefnydd. I'd like to ask for a Welsh Government statement regarding the future role of the fire service in north Wales and in Wales more broadly. As someone whose brother-in-law is a firefighter, I know the extraordinary work that the fire service do carry out in our communities. I'm also aware of some of the challenges that are facing them at the moment. Following a meeting with representatives of the fire service, one of the concerns I have is the fire service's ability to sustain itself through recruitment of retained firefighters. In the region I represent in north Wales, of the 44 fire stations, 39 of those are supported by retained firefighters.
Another issue of concern, I understand from the fire service, is the ability to reach the net-zero targets by 2030, which they would strive to do, but considering the size of the engines they're having to drive and carrying water, the ability to reach net zero by 2030 is certainly a challenge. There are some great opportunities given the skills and experience that firefighters have in supporting our public services and supporting our communities more broadly, which I'm sure Welsh Government are exploring and would want to share their thinking around. So, in light of that, I would be grateful to receive a statement on the future of the fire service in north Wales and in Wales more broadly. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch swyddogaeth y gwasanaeth tân yn y gogledd ac yng Nghymru yn ehangach yn y dyfodol. Fel rhywun sydd â brawd yng nghyfraith yn ddiffoddwr tân, rwy'n ymwybodol o'r gwaith eithriadol y mae'r gwasanaeth tân yn ei wneud yn ein cymunedau. Rwyf i hefyd yn ymwybodol o rai o'r heriau sy'n eu hwynebu ar hyn o bryd. Yn dilyn cyfarfod gyda chynrychiolwyr y gwasanaeth tân, un o'r pryderon sydd gennyf i yw gallu'r gwasanaeth tân i gynnal ei hun drwy recriwtio diffoddwyr tân wrth gefn. Yn y rhanbarth yr wyf i'n ei gynrychioli yn y gogledd, o'r 44 gorsaf dân, mae 39 o'r rheini'n cael eu cefnogi gan ddiffoddwyr tân wrth gefn.
Mater arall sy'n peri pryder, rwy'n deall oddi wrth y gwasanaeth tân, yw'r gallu i gyrraedd y targedau sero net erbyn 2030, y bydden nhw'n ymdrechu i'w wneud, ond o ystyried maint y peiriannau y maen nhw'n gorfod eu gyrru ac sy'n cario dŵr, mae'r gallu i gyrraedd sero net erbyn 2030 yn sicr yn her. Mae rhai cyfleoedd gwych o ystyried y sgiliau a'r profiad sydd gan ddiffoddwyr tân wrth gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus a chefnogi ein cymunedau'n ehangach, yr wyf yn siŵr bod Llywodraeth Cymru yn eu harchwilio ac y bydden nhw eisiau rhannu eu syniadau. Felly, yng ngoleuni hynny, byddwn i'n ddiolchgar o gael datganiad am ddyfodol y gwasanaeth tân yn y gogledd ac yng Nghymru yn ehangach. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. Obviously, it is a very important aspect of the Minister for Social Justice and her Deputy Minister's portfolio, and I am aware particularly that the Deputy Minister does a great deal of work with our fire service to ensure that they are able to meet the very significant challenges that they have. Their work has changed very much, hasn't it, to much more of a prevention role at the moment and supporting other public services? And I know, as Ministers, we work right across Government in relation to ensuring that any organisations within our own portfolios are able to meet the net-zero challenge. I'm not aware of anything specific that the Deputy Minister would want to bring forward at the moment, but I will certainly keep an eye on that and, if need be, we can bring forward a statement.
Diolch. Yn amlwg, mae'n agwedd bwysig iawn ar bortffolio'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a'i Dirprwy Weinidog, ac yr wyf i'n ymwybodol yn arbennig bod y Dirprwy Weinidog yn gwneud llawer iawn o waith gyda'n gwasanaethau tân i sicrhau eu bod yn gallu ymateb i'r heriau sylweddol iawn sydd ganddyn nhw. Mae eu gwaith wedi newid yn fawr iawn, onid yw, i fwy o swyddogaeth atal ar hyn o bryd a chefnogi gwasanaethau cyhoeddus eraill? Ac rwy'n gwybod, fel Gweinidogion, ein bod ni'n gweithio ar draws y Llywodraeth o ran sicrhau bod unrhyw sefydliadau o fewn ein portffolios ein hunain yn gallu ateb yr her sero net. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw beth penodol y byddai'r Dirprwy Weinidog eisiau ei gyflwyno ar hyn o bryd, ond byddaf i'n sicr yn cadw llygad ar hynny ac, os oes angen, gallwn ni gyflwyno datganiad.
Minister, children in my constituently as young as 11 and 12 are having to walk 45 minutes to school and back from Cornelly to Cynffig Comprehensive School in Pyle. I have met over 20 parents who have told me that they would not normally allow their children to leave the village without their supervision, and so they are very worried about their safety as their children have to walk to school alone. Since having held two public meetings in Cornelly, I have been made aware of two incidents of bullying of year 7 pupils: one child had a bottle of Lucozade tipped over her head and another was chased by older children all the way back to their home. Children have been calling their parents crying from school because they're having to sit there in wet clothes all day, and some pupils have had to give up musical instruments as they can't carry them to and from school. Could I therefore request that the Deputy Minister for Climate Change provides a statement on the review of the learner travel Measure, and echo what the Children's Commissioner for Wales has also called for in this respect? And I would also ask that it is considered by Welsh Government that we revert to the two-mile rule for public access to school transport and consider prioritising younger children for bus passes in schools too.
Gweinidog, mae plant yn fy etholaeth i mor ifanc â 11 a 12 oed yn gorfod cerdded 45 munud i'r ysgol ac yn ôl o Gorneli i Ysgol Gyfun Cynffig yn y Pîl. Rwyf i wedi cyfarfod â dros 20 o rieni sydd wedi dweud wrthyf i na fydden nhw fel arfer yn caniatáu i'w plant adael y pentref heb eu goruchwyliaeth, ac felly maen nhw'n poeni'n fawr am eu diogelwch wrth i'r plant orfod cerdded i'r ysgol ar eu pen eu hunain. Ers cynnal dau gyfarfod cyhoeddus yng Nghorneli, yr wyf i wedi cael gwybod am ddau ddigwyddiad o fwlio disgyblion blwyddyn 7: arllwyswyd potel o Lucozade dros ben un plentyn a chafodd un arall ei erlid gan blant hŷn yr holl ffordd yn ôl i'w gartref. Mae plant wedi bod yn galw eu rhieni o'r ysgol gan lefain oherwydd eu bod yn gorfod eistedd yno mewn dillad gwlyb drwy'r dydd, ac mae rhai disgyblion wedi gorfod rhoi'r gorau i chwarae offerynnau cerdd gan nad ydyn nhw'n gallu eu cario nôl ac ymlaen i'r ysgol. A gaf i ofyn felly i'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ddarparu datganiad ar yr adolygiad o'r Mesur teithio gan ddysgwyr, ac yn adleisio'r hyn y mae Comisiynydd Plant Cymru hefyd wedi galw amdano yn hyn o beth? A byddwn i hefyd yn gofyn i Lywodraeth Cymru ystyried ein bod ni'n dychwelyd i'r rheol dwy filltir ar gyfer cyfle cyhoeddus i fanteisio ar gludiant ysgol ac yn ystyried blaenoriaethu plant iau ar gyfer pasys bws mewn ysgolion hefyd.
Thank you for raising that very important issue. There is a review under way and I will certainly ask the Deputy Minister to bring forward a statement at the appropriate time.
Diolch i chi am godi'r mater pwysig iawn hwnnw. Mae adolygiad ar y gweill ac yn sicr, gofynnaf i'r Dirprwy Weinidog gyflwyno datganiad ar yr adeg briodol.
Can I start by reminding Members of my interest as a Bridgend County Borough Council councillor? Trefnydd, can I call for a statement by the Deputy Minister for Climate Change on the Welsh Government's strategy for transport in the Brackla area of Bridgend? A number of local residents in the Brackla, Coity and Coychurch areas have repeatedly raised with me the dangerous junction that lies between Simonston Road and Coychurch Road just outside Brackla. It's been an accident black spot for a number of years and is incredibly busy during peak times. And in response to a written question I submitted a number of weeks ago, it transpired that Bridgend County Borough Council, despite having funding for the survey and design work, has never actually submitted a further application for the funding to undertake any of the work on the junction.
Meanwhile, whilst the Welsh Government strategy appears to be to take people out of cars and onto public transport—and I think that's a noble aim—the Welsh Government has promised a railway station to be built in Brackla. There's even been a turf-cutting ceremony to start building work on the project. The problem is that that turf-cutting ceremony was in March 2001, 21 years ago this month, and today the land lies vacant. And despite it continually being considered as part of the south Wales metro, there's no firm timescale around when or even if any work will actually go ahead. Whether it be by road or by rail, residents in Brackla are being short changed when it comes to transport, so can I ask for a statement from the Deputy Minister for Climate Change on the Welsh Government's strategy for transport in Brackla so we can correct some of those wrongs?
A gaf i ddechrau drwy atgoffa Aelodau o fy muddiant fel cynghorydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr? Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer trafnidiaeth yn ardal Bracla, Pen-y-bont ar Ogwr? Mae nifer o drigolion lleol yn ardaloedd Bracla, Coety a Llangrallo wedi sôn dro ar ôl tro wrthyf i am y gyffordd beryglus sydd rhwng Heol Simonston a Heol Llangrallo ychydig y tu allan i Bracla. Mae wedi bod yn lle peryglus ar gyfer damweiniau ers nifer o flynyddoedd ac mae'n hynod brysur yn ystod oriau brig. Ac mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig y gwnes i ei gyflwyno nifer o wythnosau'n ôl, daeth i'r amlwg nad yw Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, er gwaethaf y ffaith iddyn nhw gael cyllid ar gyfer yr arolwg a'r gwaith dylunio, erioed wedi cyflwyno cais arall am y cyllid i ymgymryd ag unrhyw waith ar y gyffordd.
Yn y cyfamser, er ei bod yn ymddangos mai strategaeth Llywodraeth Cymru yw cael pobl ar drafnidiaeth gyhoeddus yn hytrach na mewn ceir—ac rwy'n credu bod hynny'n nod clodwiw—mae Llywodraeth Cymru wedi addo adeiladu gorsaf reilffordd ym Mracla. Bu seremoni torri'r dywarchen hyd yn oed i ddechrau gwaith adeiladu ar gyfer y prosiect. Y broblem yw roedd y seremoni torri'r dywarchen honno ym mis Mawrth 2001, 21 mlynedd yn ôl i'r mis hwn, a heddiw mae'r tir yn wag. Ac er ei fod yn cael ei ystyried yn barhaus fel rhan o fetro'r de, nid oes amserlen gadarn ar gyfer pryd, neu hyd yn oed os bydd unrhyw waith yn mynd rhagddo mewn gwirionedd. Boed ar y ffordd neu ar y trên, nid yw trigolion Bracla yn cael chwarae teg o ran trafnidiaeth, felly a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer trafnidiaeth ym Mracla fel y gallwn ni unioni rhai o'r camweddau hynny?
I would think it would be better if the Member writes directly to the Deputy Minister. You raise a very specific point on which I have no information to hand, and, obviously, as a member of Bridgend County Borough Council, I think that that would be the most appropriate way forward.
Byddwn i'n credu y byddai'n well pe bai'r Aelod yn ysgrifennu'n uniongyrchol at y Dirprwy Weinidog. Rydych chi'n codi pwynt penodol iawn nad oes gennyf i wybodaeth wrth law amdano, ac, yn amlwg, fel aelod o Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, rwy'n credu mai dyna fyddai'r ffordd fwyaf priodol ymlaen.
First of all, I'd like to very much welcome the recent announcement by the health Minister that telemedical abortions are going to become a permanent service. This is a fantastically important issue, particularly for women living in rural areas, or women who don't have childcare or have other caring responsibilities. And it's very much supported by all the professionals in the Royal College of Obstetricians and Gynaecologists and by GPs and nurses. So, I very much want to put that on the record.
On another matter, as it's St David's Day, this morning, I went and bought a leek from my local fruit and veg stall, because I was very interested to find out from him where had he got it, where it had come from. He sources all his produce from the wholesalers in Cardiff. Well, it comes from Lincolnshire. So, I wondered if we could have a statement on how many leeks are actually produced in Wales—this is our national symbol along with the daffodil—and what plans does the Welsh Government have to increase the production of leeks and other vegetables in Wales?
Yn gyntaf oll, hoffwn i groesawu'n fawr y cyhoeddiad diweddar gan y Gweinidog iechyd y bydd erthyliadau telefeddygol yn dod yn wasanaeth parhaol. Mae hwn yn fater eithriadol o bwysig, yn enwedig i fenywod sy'n byw mewn ardaloedd gwledig, neu fenywod nad oes ganddyn nhw ofal plant neu sydd â chyfrifoldebau gofalu eraill. Ac mae'n cael ei gefnogi'n fawr gan yr holl weithwyr proffesiynol yng Ngholeg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr a gan feddygon teulu a nyrsys. Felly, yr wyf i wir eisiau cofnodi hynny.
Ar fater arall, gan ei bod yn Ddydd Gŵyl Dewi, y bore yma, fe es i brynu cenhinen o fy stondin ffrwythau a llysiau lleol, oherwydd roedd yn ddiddorol iawn cael gwybod ganddo ef o le y cafodd hi, o le yr oedd wedi dod. Mae e'n cael ei holl gynnyrch gan y cyfanwerthwyr yng Nghaerdydd. Wel, mae'n dod o Swydd Lincoln. Felly, tybed a gawn ni ddatganiad ar faint o gennin sydd wir yn cael eu cynhyrchu yng Nghymru—dyma ein symbol cenedlaethol ynghyd â'r cennin Pedr—a pha gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu'r broses o gynhyrchu cennin a llysiau eraill yng Nghymru?
The leek can join the sunflowers and daffodils, Llywydd.
I did think I probably should know the answer to how many leeks are grown in Wales when you asked me, but I don't think we keep that information. But it was really good to enjoy Welsh leeks on the menu in the canteen here in the Senedd at lunch time. As you say, we've got a very long and proud association with the leek, and I think we've seen an increase in people who want to source Welsh food—you will have heard me say that many times here in the Senedd. The horticulture sector is such a small part of the agricultural sector here in Wales—0.1 per cent—and I'm very keen to do all I can with my rural affairs portfolio hat on to support Welsh producers. It may be of interest to everyone in the Chamber that we are currently supporting Welsh producers with an application to secure accreditation under the UK geographical indication scheme—that's the new scheme since we left the European Union—for protected geographical indication Welsh leeks. And it's currently—. The application is currently being scrutinised.
The Welsh Government is also supporting horticultural farms through funding for Tyfu Cymru and we're also looking at controlled environment agriculture, which is often referred to as vertical farming, to see what we can do to encourage an increase in the production of crops such as leeks.
Gall y genhinen ymuno â'r blodyn haul a'r cennin Pedr, Llywydd.
Roeddwn i'n meddwl y dylwn i, mae'n debyg, wybod yr ateb i faint o gennin sy'n cael eu tyfu yng Nghymru pan wnaethoch chi ofyn i mi, ond nid wyf i'n credu ein bod ni'n cadw'r wybodaeth honno. Ond roedd hi'n dda iawn mwynhau cennin Cymru ar y fwydlen yn y ffreutur yma yn y Senedd amser cinio. Fel y dywedwch chi, mae gennym ni gysylltiad hir a balch iawn â'r genhinen, ac rwy'n credu ein bod ni wedi gweld cynnydd yn nifer y bobl sydd eisiau cael bwyd o Gymru—byddwch chi wedi fy nghlywed i'n dweud hynny droeon yma yn y Senedd. Mae'r sector garddwriaeth yn rhan mor fach o'r sector amaethyddol yma yng Nghymru—0.1 y cant—ac rwy'n awyddus iawn i wneud popeth o fewn fy ngallu gyda fy mhortffolio materion gwledig i gefnogi cynhyrchwyr Cymru. Efallai y byddai o ddiddordeb i bawb yn y Siambr ein bod ni ar hyn o bryd yn cefnogi cynhyrchwyr o Gymru gyda chais i sicrhau achrediad o dan gynllun dynodiad daearyddol y DU—dyna'r cynllun newydd ers i ni adael yr Undeb Ewropeaidd—ar gyfer dynodiad daearyddol gwarchodedig o gennin Cymru. Ac mae ar hyn o bryd—. Mae craffu ar y cais ar hyn o bryd.
Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn cefnogi ffermydd garddwriaethol drwy gyllid ar gyfer Tyfu Cymru ac rydym ni hefyd yn ystyried amaethyddiaeth amgylchedd a reolir, a gaiff ei chyfeirio ati'n aml fel ffermio fertigol, i weld beth y gallwn ni ei wneud i annog cynnydd yn y gwaith o gynhyrchu cnydau fel cennin.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Mae'r datganiad nesaf gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant ar 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Felly, Lynne Neagle.
The next statement is by the Deputy Minister for Mental Health and Well-being on 'Healthy Weight: Healthy Wales'. So, Lynne Neagle.
Thank you, Llywydd. I'm today launching the second of five delivery plans as part of our 10-year 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy. Our delivery plan for 2022-24 will utilise a combination of funding, policy and legislation to develop approaches that place a strong focus on prevention and making the healthy choice the easy choice.
The plan will support recovery from the pandemic and address the new challenges it has presented us. Many of us have found it hard to make and sustain positive healthy behaviours during lockdowns and the pandemic has deepened already existing health inequalities. We will deploy targeted approaches, particularly in areas of deprivation, and will assist those who are already overweight or obese through a range of prevention, early intervention and specialised services. Despite the challenges posed by the pandemic, we have made progress over the last two years through our first delivery plan. This is despite many of our key partners rightly prioritising the COVID response. I would like to thank our partners for their continued and future support as we take forward our ambitious plan.
Obesity is a complex challenge, and there are no simple solutions. We know that no one part of Government or the NHS can solve this, so we will be taking action across Government, working with partners in the public, private and third sectors to drive delivery. I am today outlining our seven national priority areas, which incorporate a number of actions to remove barriers to reduce diet and health inequalities across the population. To enable delivery of these seven areas, I have allocated over £13 million of funding to deliver the programmes and projects identified through this plan.
Diolch, Llywydd. Heddiw, rwy'n lansio'r ail o bum cynllun cyflawni fel rhan o'n strategaeth 10 mlynedd 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Bydd ein cynllun cyflawni ar gyfer 2022-24 yn defnyddio cyfuniad o gyllid, polisïau a deddfwriaeth i ddatblygu dulliau sy'n canolbwyntio’n gryf ar atal a gwneud y dewis iach yn ddewis hawdd.
Bydd y cynllun yn cefnogi adferiad o'r pandemig ac yn ymdrin â'r heriau newydd y mae wedi'u cyflwyno. Mae llawer ohonom ni wedi ei chael hi'n anodd gwneud a chynnal ymddygiad iach cadarnhaol yn ystod y cyfyngiadau symud ac mae'r pandemig wedi dyfnhau anghydraddoldebau iechyd sydd eisoes yn bodoli. Byddwn ni'n defnyddio dulliau wedi'u targedu, yn enwedig mewn ardaloedd o amddifadedd, a byddwn ni'n cynorthwyo'r rhai sydd eisoes dros bwysau neu'n ordew drwy amrywiaeth o wasanaethau atal, ymyrraeth gynnar ac arbenigol. Er gwaethaf yr heriau a ddaw yn sgil y pandemig, rydym ni wedi gwneud cynnydd yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf drwy ein cynllun cyflawni cyntaf. Mae hyn er gwaethaf llawer o'n partneriaid allweddol yn briodol yn blaenoriaethu ymateb COVID. Hoffwn i ddiolch i'n partneriaid am eu cefnogaeth barhaus ac yn y dyfodol wrth i ni fwrw ymlaen â'n cynllun uchelgeisiol.
Mae gordewdra yn her gymhleth, ac nid oes atebion syml. Gwyddom ni na all unrhyw un rhan o'r Llywodraeth na'r GIG ddatrys hyn, felly byddwn ni'n gweithredu ar draws y Llywodraeth, gan weithio gyda phartneriaid yn y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector i sbarduno'r gwaith o gyflawni. Rwyf i heddiw'n amlinellu ein saith maes blaenoriaeth cenedlaethol, sy'n ymgorffori nifer o gamau gweithredu i ddileu rhwystrau i leihau anghydraddoldebau deiet ac iechyd ar draws y boblogaeth. Er mwyn gallu cyflawni'r saith maes hyn, yr wyf i wedi dyrannu dros £13 miliwn o gyllid i gyflawni'r rhaglenni a'r prosiectau sydd wedi'u nodi drwy'r cynllun hwn.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
The plan will build approaches across a range of our environments, from the way we eat and buy food out of the home to our educational and recreational settings in order to identify how we can make the healthy choice the easy choice. However, we have to be clear: we are trying to roll back established ways of living our lives that have built up over time and are having a negative impact on our health and well-being. I will be introducing a consultation in May that will consider proposals to improve the healthy weight environment. This will include areas such as price promotions, calorie labelling, planning, licensing and banning the sale of energy drinks to children. I am committed to take this forward at pace and introducing legislation within the lifetime of this delivery plan. I am also committed to undertake work to scope options around taxation powers, which will build upon positive shifts we have seen through the sugar levy.
Schools make a vital contribution to support lifelong healthy behaviours and can help reduce health inequalities. Extending the provision of free school meals to all primary school pupils, with children having access to two healthy meals a day alongside the free breakfast initiative, will help to support our aims. We will also be reviewing the school food regulations to ensure that school meals are able to take on board the latest scientific nutrition advice to provide healthier options.
We know that many of us are more inactive than ever. We will continue to invest in active travel and within our natural environment to ensure that people have access to opportunities to move in their everyday lives. We will continue to invest in community facilities to increase opportunities to be active.
Tackling health inequalities is at the heart of our delivery plan. Through our children and families pilot programmes taking place in Cardiff, Merthyr Tydfil and Anglesey, we will work with families directly to provide parenting support on healthy practices and setting boundaries relating to food, as well as guidance on practical food preparation. The aim of these pilot projects is to demonstrate approaches that have shown evidence of success and are scalable.
A refreshed all-Wales weight management pathway will put in place equitable service provision across Wales. Investment will support health boards and partners to continue to build a multi-layered system, offering range of flexible support options for people to manage their weight. For the first time, there will be specialist level 3 children and families services, providing a multi-practitioner approach, including psychological support, to address the range of complex issues associated with obesity. In parallel to this support, there is ongoing development of services and approaches based upon early intervention, including specific approaches through maternity.
We will work closely with health boards on the delivery of services that offer the greatest impact and put in place a set of data requirements to measure change. I want to take the opportunity at this point to remind us all that tangible change around obesity will take time, but I am committed to putting in the structures to make the changes required.
We will also build a long-term behavioural change campaign. Work is already under way to develop an online, bilingual, trusted NHS website to provide weight management support to enable people to take more control over their own weight and health. This will align with the all-Wales weight management pathway.
The steps I've outlined today are just some of the examples of the depth of work taking place. I am committed to my central leadership role to drive the change we need. I will be chairing a revised national implementation board that will oversee delivery within the plan. This board will bring together key senior leaders from across Wales to ensure that we are delivering at pace and to provide the critical analysis we need to drive progress.
I am committed to drive change at all levels. We have to take a radical approach that will harness all of the levers at our disposal to help achieve the changes we need to see. Obesity is a serious threat to our nation's health that has been building for generations, and reversing this will not be an easy task. I intend to report back regularly to the Chamber on progress and am absolutely committed to working across parties to achieve our shared desire to see people live healthier, happier lives, wherever in Wales they live.
Bydd y cynllun yn datblygu dulliau gweithredu ar draws amrywiaeth o'n hamgylcheddau, o'r ffordd yr ydym ni'n bwyta ac yn prynu bwyd, o'r cartref i'n lleoliadau addysgol a hamdden er mwyn nodi sut y gallwn ni wneud y dewis iach yn ddewis hawdd. Fodd bynnag, mae'n rhaid i ni fod yn glir: yr ydym ni'n ceisio newid ffyrdd sefydledig o fyw ein bywydau sydd wedi datblygu dros amser ac sy'n cael effaith negyddol ar ein hiechyd a'n llesiant. Byddaf i'n cyflwyno ymgynghoriad ym mis Mai a fydd yn ystyried cynigion i wella'r amgylchedd pwysau iach. Bydd hyn yn cynnwys meysydd fel hyrwyddo prisiau, labelu calorïau, cynllunio, trwyddedu a gwahardd gwerthu diodydd egni i blant. Rwyf i wedi ymrwymo i fwrw ymlaen â hyn yn gyflym a chyflwyno deddfwriaeth o fewn oes y cynllun cyflawni hwn. Rwyf i hefyd wedi ymrwymo i ymgymryd â gwaith i gwmpasu dewisiadau ynghylch pwerau trethu, a fydd yn datblygu newidiadau cadarnhaol yr ydym ni wedi'u gweld drwy'r ardoll siwgr.
Mae ysgolion yn gwneud cyfraniad hanfodol i gefnogi ymddygiad iach gydol oes a gallan nhw helpu i leihau anghydraddoldebau iechyd. Bydd ymestyn y ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd, gyda phlant yn cael y cyfle i fanteisio ar ddau bryd iach y dydd ochr yn ochr â'r fenter brecwast am ddim, yn helpu i gefnogi ein nodau. Byddwn ni hefyd yn adolygu rheoliadau bwyd yr ysgol i sicrhau bod prydau ysgol yn gallu ystyried y cyngor maeth gwyddonol diweddaraf i ddarparu dewisiadau iachach.
Rydym ni'n gwybod bod llawer ohonom ni'n fwy segur nag erioed. Byddwn ni'n parhau i fuddsoddi mewn teithio llesol ac o fewn ein hamgylchedd naturiol i sicrhau bod pobl yn cael cyfleoedd i symud yn eu bywydau bob dydd. Byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn cyfleusterau cymunedol i gynyddu cyfleoedd i fod yn egnïol.
Mae ymdrin ag anghydraddoldebau iechyd wrth wraidd ein cynllun cyflawni. Drwy ein rhaglenni treialu plant a theuluoedd sy'n cael eu cynnal yng Nghaerdydd, Merthyr Tudful ac Ynys Môn, byddwn ni'n gweithio gyda theuluoedd yn uniongyrchol i ddarparu cymorth magu plant o ran arferion iach a gosod ffiniau sy'n ymwneud â bwyd, yn ogystal â chanllawiau ymarferol ar baratoi bwyd. Nod y prosiectau treialu hyn yw dangos dulliau gweithredu sydd wedi dangos tystiolaeth eu bod yn llwyddo ac y mae modd eu hehangu.
Bydd llwybr rheoli pwysau Cymru gyfan wedi'i adnewyddu yn rhoi darpariaeth gwasanaeth teg ar waith ledled Cymru. Bydd buddsoddi yn cefnogi byrddau iechyd a phartneriaid i barhau i adeiladu system aml-haen, gan gynnig amrywiaeth o ddewisiadau cymorth hyblyg i bobl reoli eu pwysau. Am y tro cyntaf, bydd gwasanaethau plant a theuluoedd lefel 3 arbenigol, gan ddarparu dull aml-ymarferydd, gan gynnwys cymorth seicolegol, i ymdrin â'r amrywiaeth o faterion cymhleth sy'n gysylltiedig â gordewdra. Ochr yn ochr â'r cymorth hwn, mae gwasanaethau a dulliau gweithredu'n parhau i gael eu datblygu yn seiliedig ar ymyrraeth gynnar, gan gynnwys dulliau penodol drwy famolaeth.
Byddwn ni'n gweithio'n agos gyda byrddau iechyd i ddarparu gwasanaethau sy'n cynnig yr effaith fwyaf ac yn rhoi cyfres o ofynion data ar waith i fesur newid. Rwyf i eisiau achub ar y cyfle ar hyn o bryd i'n hatgoffa y bydd newid pendant o ran gordewdra yn cymryd amser, ond yr wyf i wedi ymrwymo i roi'r strwythurau i wneud y newidiadau sydd eu hangen.
Byddwn i hefyd yn datblygu ymgyrch hirdymor ar newid ymddygiad. Mae gwaith eisoes ar y gweill i ddatblygu gwefan GIG ar-lein, ddwyieithog y mae modd ymddiried ynddi i ddarparu cymorth rheoli pwysau i alluogi pobl i gymryd mwy o reolaeth dros eu pwysau a'u hiechyd eu hunain. Bydd hyn yn cyd-fynd â llwybr rheoli pwysau Cymru gyfan.
Dim ond rhai o'r enghreifftiau o ddyfnder y gwaith sy'n digwydd yw'r camau yr wyf i wedi'u hamlinellu heddiw. Rwyf i wedi ymrwymo i fy swyddogaeth arwain ganolog i sbarduno'r newid sydd ei angen arnom ni. Byddaf i'n cadeirio bwrdd gweithredu cenedlaethol diwygiedig a fydd yn goruchwylio'r gwaith o gyflawni o fewn y cynllun. Bydd y bwrdd hwn yn dwyn ynghyd uwch arweinwyr allweddol o bob rhan o Gymru i sicrhau ein bod ni'n cyflawni'n gyflym ac i ddarparu'r dadansoddiad beirniadol sydd ei angen arnom ni i sbarduno cynnydd.
Rwyf i wedi ymrwymo i sbarduno newid ar bob lefel. Rhaid inni fabwysiadu dull radical a fydd yn defnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni i helpu i gyflawni'r newidiadau y mae angen i ni eu gweld. Mae gordewdra yn fygythiad difrifol i iechyd ein cenedl sydd wedi bod yn cynyddu ers cenedlaethau, ac ni fydd gwrthdroi hyn yn dasg hawdd. Rwy'n bwriadu adrodd yn ôl yn rheolaidd i'r Siambr ar gynnydd ac rwyf i wedi ymrwymo'n llwyr i weithio ar draws y pleidiau i gyflawni ein hawydd cyffredin i weld pobl yn byw bywydau iachach a hapusach, lle bynnag yng Nghymru y maen nhw'n byw.
Llefarydd y Ceidwadwyr, James Evans.
Conservative spokesperson, James Evans.
Diolch, Deputy Llywydd, and I thank the Deputy Minister for your statement and some of the comments that you've made. Obesity is a plague on the health of our nation. It's a problem; instead of declining, it's increasing. Worryingly, two thirds of the Welsh population are now overweight or obese, and, as you pointed out in your statement, the pandemic—many people have struggled to maintain healthy lifestyles, and it has deepened health inequalities. And it is welcome that you have allocated over £13 million to deliver on the 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy plan. However, I do agree with you that prevention is better than cure, and I want to know how are you going to ensure that the moneys allocated to health boards and other partners that you've mentioned are going to be monitored to ensure that they are delivering on the plan and the priorities that you have set out and ensure that that money is spent in the right places and it's not wasted on bureaucracy, which has happened in the past.
It's welcome to see in your statement that you're going to look at price promotions, calorie labelling, planning, licensing and banning energy drinks to children. I think that's very positive, and other measures are welcome. These are positive steps, but we need to have a targeted media campaign around healthy eating and better lifestyle choices. During the COVID pandemic, we were inundated with tv, radio, social media and leafleting campaigns by the Welsh Government to keep people safe, and you spent £4.6 million on social media adverts alone, and I want to know how much money is going to be allocated to a public awareness campaign around healthy lifestyle choices and healthy eating. And as you say, we are trying to roll back on established ways that people have lived our lives, and that's going to be extremely difficult to do.
I also saw in your statement about the roll-out of free school meal provision and you're looking to increase the nutritional benefits of the food, and I would like to know what extra support will the Government be providing to our local authorities to make sure that that good-quality food is fed to our children, because I do worry, if the funding is not provided, that local authorities will struggle to deliver on this.
It's positive also to see that there's going to be a website to help with people's weight management. I think that will massively help people who are struggling and people who do need support, and that's going to be bilingual as well. I think that's really, really positive.
I also agree that we need to see greater access to the natural environment and our sports facilities, and what discussions have you had with your deputy ministerial colleagues around helping boost participation in sport and physical activity across Wales, as physical activity is a great way to reduce obesity and also help with mental health problems, which I know you and I are very keen to see reduced?
Minister, one thing I think that was missing slightly from the statement is that the British Heart Foundation recently released the 'Bias and biology: The heart attack gender gap' paper. They identified that women are not being taken seriously when they're having heart attacks and in support for weight management services, so dealing with weight inequality I hope will be a top priority for you going forward. I hope you can raise that when you respond to me.
And finally, Minister, you ended your statement with saying that we need to take a radical approach, and I totally agree with you on that. This is a very deep-rooted problem in our society. I'd like to see us sometimes go further with further public interventions in certain areas, because if we are going to save millions of people suffering with obesity-related illnesses and diseases it's going to have to be a radical approach and it's going to have to be a very top priority for you and for the Welsh Government. Diolch, Deputy Llywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n diolch i'r Dirprwy Weinidog am eich datganiad a rhai o'r sylwadau yr ydych chi wedi'u gwneud. Mae gordewdra yn bla ar iechyd ein cenedl. Mae'n broblem; yn hytrach na gostwng, mae'n cynyddu. Mae'n destun pryder bod dwy ran o dair o boblogaeth Cymru nawr dros bwysau neu'n ordew, ac, fel y dywedoch chi yn eich datganiad, y pandemig—mae llawer o bobl wedi cael trafferth yn cynnal ffyrdd iach o fyw, ac mae wedi dwysáu anghydraddoldebau iechyd. Ac mae i'w groesawu eich bod wedi dyrannu dros £13 miliwn i gyflawni cynllun strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach'. Fodd bynnag, rwy'n cytuno â chi fod atal yn well na gwella, ac rwyf i eisiau gwybod sut yr ydych chi'n mynd i sicrhau y bydd yr arian a gaiff ei ddyrannu i fyrddau iechyd a phartneriaid eraill yr ydych chi wedi'u crybwyll yn cael ei fonitro i sicrhau ei fod yn cyflawni'r cynllun a'r blaenoriaethau yr ydych chi wedi'u nodi ac yn sicrhau bod yr arian hwnnw'n cael ei wario yn y lleoedd cywir ac nad yw'n cael ei wastraffu ar fiwrocratiaeth, sydd wedi digwydd yn y gorffennol.
Mae'n braf gweld yn eich datganiad eich bod chi'n mynd i ystyried hyrwyddo prisiau, labelu calorïau, cynllunio, trwyddedu a gwahardd diodydd egni i blant. Rwy'n credu bod hynny'n gadarnhaol iawn, ac mae mesurau eraill i'w croesawu. Mae'r rhain yn gamau cadarnhaol, ond mae angen i ni gael ymgyrch cyfryngau wedi'i thargedu ynghylch bwyta'n iach a gwell dewisiadau o ran ffordd o fyw. Yn ystod pandemig COVID, cawsom ni ein llethu gan ymgyrchoedd teledu, radio, cyfryngau cymdeithasol a thaflenni gan Lywodraeth Cymru i gadw pobl yn ddiogel, a chafodd £4.6 miliwn ei wario gennych chi ar hysbysebion cyfryngau cymdeithasol yn unig, ac yr wyf i eisiau gwybod faint o arian fydd yn cael ei ddyrannu i ymgyrch ymwybyddiaeth y cyhoedd ynghylch dewisiadau ffordd o fyw iach a bwyta'n iach. Ac fel y dywedwch chi, rydym ni'n ceisio camu yn ôl i ffyrdd sefydledig y mae pobl wedi byw eu bywydau, ac mae hynny'n mynd i fod yn anodd iawn i'w wneud.
Gwelais i hefyd yn eich datganiad sôn am gyflwyno darpariaeth prydau ysgol am ddim ac yr ydych chi'n bwriadu cynyddu manteision maethol y bwyd, a hoffwn i wybod pa gymorth ychwanegol y bydd y Llywodraeth yn ei roi i'n hawdurdodau lleol i sicrhau bod y bwyd o'r safon da hwnnw'n cael ei fwydo i'n plant, oherwydd yr wyf i'n poeni, os na fydd y cyllid yn cael ei ddarparu, bydd awdurdodau lleol yn ei chael hi'n anodd cyflawni hyn.
Mae'n gadarnhaol hefyd gweld y bydd gwefan i helpu gyda rheoli pwysau pobl. Rwy'n credu y bydd hynny'n helpu pobl sy'n ei chael hi'n anodd a phobl y mae angen cymorth arnyn nhw, ac mae hynny'n mynd i fod yn ddwyieithog hefyd. Rwy'n credu bod hynny'n gadarnhaol iawn.
Rwy'n cytuno hefyd fod angen i ni weld mwy o fynediad i'r amgylchedd naturiol a'n cyfleusterau chwaraeon, a pha drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda'ch dirprwy gyd-Weinidogion ynghylch helpu i hybu cymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgarwch corfforol ledled Cymru, gan fod gweithgarwch corfforol yn ffordd wych o leihau gordewdra a hefyd helpu gyda phroblemau iechyd meddwl, rwy'n gwybod eich bod chi a minnau yn awyddus iawn i'w gweld nhw'n gostwng?
Gweinidog, un peth rwy'n credu sydd rhywfaint ar goll o'r datganiad yw bod y British Heart Foundation wedi rhyddhau'r papur 'Bias and biology: The heart attack gender gap' yn ddiweddar. Gwnaethon nhw nodi nad yw menywod yn cael eu cymryd o ddifrif pan fyddan nhw'n cael trawiadau ar y galon ac yn cefnogi gwasanaethau rheoli pwysau, felly bydd ymdrin ag anghydraddoldeb pwysau, gobeithio, yn brif flaenoriaeth i chi wrth symud ymlaen. Gobeithio y gallwch chi godi hynny pan fyddwch chi'n ymateb i mi.
Ac yn olaf, Gweinidog, daeth eich datganiad i ben drwy ddweud bod angen i ni fabwysiadu ymagwedd radical, ac yr wyf i'n cytuno'n llwyr â chi ar hynny. Mae hon yn broblem ddofn iawn yn ein cymdeithas. Hoffwn i ein gweld ni weithiau'n mynd ymhellach gydag ymyriadau cyhoeddus eraill mewn rhai meysydd, oherwydd os ydym ni eisiau achub miliynau o bobl sy'n dioddef o salwch a chlefydau sy'n gysylltiedig â gordewdra, bydd yn rhaid iddo fod yn ddull radical a bydd yn rhaid iddo fod yn brif flaenoriaeth i chi ac i Lywodraeth Cymru. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you to James Evans for that range of points, and also for your acknowledgement of the scale of the problem that we face and for your acknowledgement that that problem has become much worse due to the pandemic. And I entirely agree with you that prevention is better than cure, and this is a delivery plan, as part of our 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy, that is very much rooted in prevention.
I'm very grateful for your welcome for the legislative proposals that we will be bringing forward, and I will look forward to working with you and across party on those. Of course, there are not just our legislative proposals; we are also working closely with the UK Government around the changes that they are making around things like calorie labelling, restricting advertising, changes to the composition of infant food et cetera. So, there is a lot of work going on in that space.
You mentioned the targeted media campaign, and clearly this is an incredibly important area of work, but it is also a very complex area. So, there's a huge amount of work going on to make sure that we have the right type of behavioural campaign, because influencing behaviour, particularly behaviour that is so entrenched for many of us, is very, very challenging, but that is a priority for us along with developing this NHS resource, and further down the line we'll be in a position to say more about the funding of that, but we're absolutely committed to delivering on that agenda.
You mentioned the free school meal provision, and obviously that is a costed commitment as part of our co-operation agreement with Plaid Cymru, but it's not just about giving children free school meals; we also want to make sure that what they have is nutritionally high quality, and that's why we've committed to reviewing the nutritional standards. So, I'm working in partnership and we're working across Government on this whole plan, with the education Minister on that, and in addition to that we're also introducing national buying standards, which will help with procuring more healthy food in the first place. So, we'll be able to look at the quantities of protein, et cetera, as part of what we're doing, so that will also help drive that work.
You referred to the need for us to all be more active, which is obviously correct. We are continuing to invest in making sure that people can be more active. We have the healthy and active fund, which is £5.9 million, which has been available over four years, which is aiming to improve mental and physical health by enabling healthy and active lifestyles. I've been very lucky to go and see some of those projects and to see the way that they are working with people's physical and mental health to improve their quality of life. In addition to that, in this year, we've invested £4.5 million in community sports facilities, and there's a further £24 million being introduced over the next three years.
You referred to the British Heart Foundation report, and obviously the British Heart Foundation are a key stakeholder for us and we very much accept the recommendations that they're making. The idea with our all-Wales weight management plan is that those services will be available for everyone, but I do very much take on board what you're saying and I think we don't always understand the wide range of impacts that can come from having cardiac health problems. It's not just heart attacks; it's things like dementia, which is a risk that we all want to mitigate. So, we're very committed to continuing to work with the British Heart Foundation and key stakeholders on that work. Thank you.
Diolch i James Evans am yr amrywiaeth yna o bwyntiau, a hefyd am gydnabod maint y broblem yr ydym ni'n ei hwynebu ac am gydnabod bod y broblem honno wedi gwaethygu'n sylweddol oherwydd y pandemig. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod atal yn well na gwella, ac mae hwn yn gynllun cyflawni, fel rhan o'n strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach', sydd wir wedi'i wreiddio'n mewn atal problemau.
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am groesawu'r cynigion deddfwriaethol y byddwn ni'n eu cyflwyno, a byddaf i'n edrych ymlaen at weithio gyda chi ac ar draws y pleidiau ar y rheini. Wrth gwrs, nid ein cynigion deddfwriaethol ni yn unig ydyn nhw; rydym ni hefyd yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU ynghylch y newidiadau y maen nhw'n eu gwneud o ran pethau fel labelu calorïau, cyfyngu ar hysbysebu, newidiadau i gyfansoddiad bwyd babanod ac ati. Felly, mae llawer o waith yn digwydd yn y fan yna.
Gwnaethoch chi sôn am yr ymgyrch wedi'i thargedu yn y cyfryngau, ac mae'n amlwg bod hwn yn faes gwaith eithriadol o bwysig, ond mae hefyd yn faes cymhleth iawn. Felly, mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo i sicrhau bod gennym ni'r math cywir o ymgyrch ymddygiadol, oherwydd mae dylanwadu ar ymddygiad, yn enwedig ymddygiad sydd wedi hen ymsefydlu i lawer ohonom ni, yn hynod heriol, ond mae hynny'n flaenoriaeth i ni ynghyd â datblygu'r adnodd GIG hwn, ac yn y dyfodol byddwn ni mewn sefyllfa i ddweud mwy am ariannu hwnnw, ond rydym ni wedi ymrwymo'n llwyr i gyflawni'r agenda honno.
Gwnaethoch chi sôn am y ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim, ac yn amlwg mae hynny'n ymrwymiad wedi'i gostio fel rhan o'n cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru, ond nid yw ond yn ymwneud â rhoi prydau ysgol am ddim i blant; rydym ni hefyd eisiau sicrhau bod yr hyn sydd ganddyn nhw o safon maeth uchel, a dyna pam yr ydym ni wedi ymrwymo i adolygu'r safonau maeth. Felly, rwy'n gweithio mewn partneriaeth ac rydym ni'n gweithio ar draws y Llywodraeth ar y cynllun cyfan hwn, gyda'r Gweinidog addysg ar hynny, ac yn ogystal â hynny, rydym ni hefyd yn cyflwyno safonau prynu cenedlaethol, a fydd yn helpu i gaffael mwy o fwyd iach yn y lle cyntaf. Felly, byddwn ni'n gallu ystyried faint o brotein ac ati, fel rhan o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud, felly bydd hynny hefyd yn helpu i ysgogi'r gwaith hwnnw.
Gwnaethoch chi gyfeirio at yr angen i bob un ohonom ni fod yn fwy egnïol, sy'n amlwg yn gywir. Rydym ni'n parhau i fuddsoddi i sicrhau y gall pobl fod yn fwy egnïol. Mae gennym ni'r gronfa iach ac egnïol, sef £5.9 miliwn, sydd wedi bod ar gael am fwy na phedair blynedd, a'i nod yw gwella iechyd meddwl a chorfforol drwy alluogi ffyrdd iach ac egnïol o fyw. Rwyf i wedi bod yn lwcus iawn i fynd i weld rhai o'r prosiectau hynny ac i weld y ffordd y maen nhw'n gweithio gydag iechyd corfforol a meddyliol pobl i wella ansawdd eu bywyd. Yn ogystal â hynny, eleni, yr ydym ni wedi buddsoddi £4.5 miliwn mewn cyfleusterau chwaraeon cymunedol, ac mae £24 miliwn arall yn cael ei gyflwyno yn ystod y tair blynedd nesaf.
Gwnaethoch chi gyfeirio at adroddiad y British Heart Foundation, ac yn amlwg mae'r British Heart Foundation yn rhanddeiliad allweddol i ni ac yr ydym ni wir yn derbyn yr argymhellion y maen nhw'n eu gwneud. Y syniad gyda'n cynllun rheoli pwysau Cymru gyfan yw y bydd y gwasanaethau hynny ar gael i bawb, ond yr wyf i wir yn ystyried yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud ac rwy'n credu nad ydym ni bob amser yn deall yr amrywiaeth eang o effeithiau a all godi yn sgil problemau iechyd y galon. Nid yw'n fater o drawiadau ar y galon yn unig; mae'n bethau fel dementia, sy'n risg yr ydym ni i gyd eisiau ei lliniaru. Felly, rydym ni wir wedi'n hymrwymo i barhau i weithio gyda'r British Heart Foundation a rhanddeiliaid allweddol ar y gwaith hwnnw. Diolch.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad yma heddiw.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I thank the Deputy Minister for the statement today.
I know that this is an issue that the Minister has a keen interest in. We both served on the health committee in the fifth Senedd as we were going through the passage of the Public Health (Wales) Bill. I tabled the amendment that led to the Government agreeing to introduce an obesity strategy, and I know the Minister and I were in agreement that this really has to be a priority for us. The health of the nation in physical terms, I think, is directly linked to our health as a nation in every possible tangible way. So, I think there's much to be welcomed in the statement today.
I do question the numbers, the sums of money that are being allocated. It's welcome to see £13 million being allocated towards this. I can't help feeling that there's a nought missing still when we're talking about the scale of the problem that we face. Some Welsh Government figures I've seen suggest that obesity maybe costs some £86 million annually to the Welsh NHS. I'd question that, actually, when you consider the effect that obesity can have on type 2 diabetes, which takes up as much as 10 per cent of the entire budget of the Welsh NHS. So, we really, if we want to reap the results, have to be putting in the investment on that preventative side that we, across parties here in the Siambr, can agree has to be prioritised. We've got to invest in that preventative side if we are to reap the long-term rewards. And I'd welcome the Minister's comments on whether she agrees with me, really, that the discussion she wants to be having around that Cabinet table in Government is to be adding that further nought to that sum, which is something that we should be aiming for.
I welcome the work being done on a pilot scheme in my constituency on health inequalities, working with families and children in particular. It is never too late in one's life, of course, to think in a healthy way. I joined the Nifty Sixties club at the Gym of Champions, the Holyhead and Anglesey Weightlifting and Fitness Centre in Holyhead yesterday. I'm not yet in my nifty 60s, though I will soon be entering my sixth decade later this year. I could barely keep up with those young-of-mind-and-body men and women who were there, who were keeping fit of body and mind. Of course, keeping our weight down is a big part of that. You could see through them the benefit that they were getting from that wonderful facility that we have in Holyhead, but it's taken investment to get it up and running—we need to see that kind of investment in all parts of Wales.
A couple of other questions on advertising. The original 'Healthy Weight: Healthy Wales' document stated that, by 2030, there'd be a ban on advertising, sponsorship and promotion of foods high in saturated fat, sugar and salt in public spaces, including bus and railway stations, sporting events, family attractions and so on. There has been a study that concluded that similar measures on London Underground advertising boards since 2019 really did have an impact. It contributed, perhaps, to a 1,000-calorie decrease in unhealthy purchases in people's weekly shopping—people who had come across those adverts. Could you just update us on where we're at with those measures?
And given, finally, that the Minister has indicated that she will ask officials to consider measures around taxation, when can we expect further detail around that? I was on these benches when we were laughed at for suggesting that we could introduce a levy on sugary drinks. That's happening now, it's been accepted. We need to move on now to unhealthy foods as well. And has the Minister also considered calls from charities, such as the British Heart Foundation, to restrict promotions—buy one, get one free and the like—on unhealthy food and drink?
Gwn i fod hwn yn fater y mae gan y Gweinidog ddiddordeb brwd ynddo. Bu'r ddau ohonom ni'n gwasanaethu ar y pwyllgor iechyd yn y pumed Senedd yn ystod hynt Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru). Cyflwynais i'r gwelliant a arweiniodd at y Llywodraeth yn cytuno i gyflwyno strategaeth gordewdra, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog a minnau'n cytuno bod yn wir raid i hyn fod yn flaenoriaeth i ni. Rwy'n credu bod cysylltiad uniongyrchol rhwng iechyd y genedl mewn termau corfforol a'n hiechyd fel cenedl ym mhob ffordd sylweddol bosibl. Felly, rwy'n credu bod llawer i'w groesawu yn y datganiad heddiw.
Rwyf i yn cwestiynu'r rhifau, y symiau o arian sy'n cael eu dyrannu. Mae’n braf gweld £13 miliwn yn cael ei ddyrannu tuag at hyn. Rwy'n rhyw deimlo bod yna sero ar goll o hyd pan yr ydym ni'n sôn am faint y broblem sy'n ein hwynebu ni. Mae rhai ffigurau gan Lywodraeth Cymru yr wyf i wedi'u gweld yn awgrymu y gallai gordewdra gostio tua £86 miliwn bob blwyddyn i GIG Cymru. Byddwn i'n cwestiynu hynny, pan ystyriwch chi'r effaith y gall gordewdra ei chael ar ddiabetes math 2, sy'n cymryd cymaint â 10 y cant o holl gyllideb GIG Cymru. Felly, mae'n rhaid i ni, os ydym ni eisiau elwa ar y canlyniadau, fod yn buddsoddi ar yr ochr ataliol honno, y gallwn ni, ar draws y pleidiau yma yn y Siambr, gytuno bod yn rhaid ei blaenoriaethu. Mae'n rhaid i ni fuddsoddi yn yr ochr ataliol honno os ydym ni eisiau elwa ar y buddion hirdymor. A byddwn i'n croesawu sylwadau'r Gweinidog ynghylch a yw'n cytuno â mi, mewn gwirionedd, mai'r drafodaeth y mae eisiau iddi hi ei chael o amgylch y bwrdd Cabinet hwnnw yn y Llywodraeth yw ychwanegu'r sero arall hwnnw at y swm hwnnw, sy'n rhywbeth y dylem ni fod yn anelu ato.
Rwy'n croesawu'r gwaith sy'n cael ei wneud ar gynllun treialu yn fy etholaeth i ar anghydraddoldebau iechyd, gan weithio gyda theuluoedd a phlant yn benodol. Nid yw byth yn rhy hwyr ym mywyd rhywun, wrth gwrs, i feddwl mewn ffordd iach. Ymunais â chlwb Nifty Sixties yn y Gym of Champions, Canolfan Codi Pwysau a Ffitrwydd Caergybi ac Ynys Môn yng Nghaergybi ddoe. Nid wyf i eto yn fy 60au, er y byddaf i'n dechrau yn fy chweched degawd yn ddiweddarach eleni. Prin y gallwn i gystadlu â'r dynion a'r menywod ifanc hynny a oedd yno, a oedd yn cadw'n heini o gorff a meddwl. Wrth gwrs, mae cadw ein pwysau ni i lawr yn rhan fawr o hynny. Gallech chi weld drwyddyn nhw y budd yr oedden nhw'n ei gael o'r cyfleuster gwych hwnnw sydd gennym ni yng Nghaergybi, ond mae wedi cymryd buddsoddiad i'w roi ar waith—mae angen i ni weld y math hwnnw o fuddsoddiad ym mhob rhan o Gymru.
Un neu ddau gwestiwn arall am hysbysebu. Nododd y ddogfen wreiddiol 'Pwysau Iach: Cymru Iach' y byddai gwaharddiad, erbyn 2030, ar hysbysebu, noddi a hyrwyddo bwydydd sydd â llawer o fraster dirlawn, siwgr a halen mewn mannau cyhoeddus, gan gynnwys gorsafoedd bysiau a rheilffyrdd, digwyddiadau chwaraeon, atyniadau teuluol ac ati. Roedd astudiaeth a ddaeth i'r casgliad bod mesurau tebyg ar fyrddau hysbysebu rheilffordd danddaearol Llundain ers 2019 wedi cael effaith wirioneddol. Cyfrannodd, efallai, at ostyngiad o 1,000 o galorïau o ran prynu pethau nad ydyn nhw'n iach ym masgedi siopa wythnosol pobl—pobl a oedd wedi dod ar draws yr hysbysebion hynny. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni o ran ble yr ydym ni gyda'r mesurau hynny?
Ac o ystyried, yn olaf, fod y Gweinidog wedi nodi y bydd yn gofyn i swyddogion ystyried mesurau sy'n ymwneud â threthiant, pryd y gallwn ni ddisgwyl rhagor o fanylion am hynny? Roeddwn i ar y meinciau hyn pan oedd pobl yn chwerthin am ein pennau am awgrymu y gallem ni gyflwyno ardoll ar ddiodydd llawn siwgr. Mae hynny'n digwydd nawr, mae wedi cael ei dderbyn. Mae angen i ni symud ymlaen nawr i fwydydd nad ydyn nhw'n iach hefyd. Ac a yw'r Gweinidog hefyd wedi ystyried galwadau gan elusennau, megis Sefydliad Prydeinig y Galon, i gyfyngu ar ymgyrchoedd hyrwyddo—prynu un, cael un am ddim a'r tebyg—ar fwydydd a diodydd nad ydyn nhw'n rhai iach?
Thank you very much, Rhun, and thank you for your welcome for the delivery plan that I've announced today. As you rightly highlight, the genesis of the 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy came from the Public Health (Wales) Bill, and it's been good to do the work that I've done on committees around tackling inactivity, et cetera—it has been really useful.
You referred to the funding and whether it is sufficient. In addition to the £13 million to support, directly, the delivery of the 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy for the two years, we've also reprioritised the £7.2 million annual prevention and early years funding from April 2022, and that's going to be used by directors of public health across local health boards to specifically support interventions in the obesity as well as the tobacco policy areas, in line with our strategies in both those areas. And we're working with health boards to ensure that plans for this funding are in line with the 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy, and we're in the process of finalising that. I've also referred to the other funding, such as healthy and active, and the money that goes out for sports facilities, which is, of course, in addition to that. The other thing that I'd say is that very thorough evaluation is being built in to the implementation of this delivery plan, and that will allow us to, obviously, look at whether we do need any more funding, and that's a really key part of what we are doing.
Thank you for your welcome for the children and families pilot—one of them is in your constituency. Also to remind the Member that we're continuing to invest significantly in funding for activity for the over-60s as well, so we're conscious that this is a life-course thing.
You referred to taxation: that is something that we have begun to work on. We commenced some initial work in 2019 when Public Health Wales published a report on this, and that looked at the international evidence and considered the potential powers that could be applied. That was a first-phase piece of work, and we're going to commission some further work on that to refine some potential proposals that we're going to take forward as part of this two-year delivery plan. I'm very happy to provide a further update on that in due course.
In terms of the price promotions, absolutely. I am launching a consultation in the spring that will look at a range of legislative options, and one of the things we will be looking at is limiting price promotions of foods that are high in sugar, fat and salt.
Diolch yn fawr iawn, Rhun, a diolch am eich croeso i'r cynllun cyflawni yr wyf i wedi'i gyhoeddi heddiw. Fel y gwnaethoch ei ddweud yn gywir, dechreuodd y strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn sgil Bil Iechyd y Cyhoedd (Cymru), ac mae hi wedi bod yn dda gwneud y gwaith yr wyf i wedi'i wneud ar bwyllgorau ynghylch ymdrin ag anweithgarwch ac ati—mae wedi bod yn ddefnyddiol iawn.
Gwnaethoch chi gyfeirio at y cyllid ac a yw'n ddigonol. Yn ogystal â'r £13 miliwn i gefnogi, yn uniongyrchol, y gwaith o gyflawni'r strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach' am y ddwy flynedd, yr ydym ni hefyd wedi ailflaenoriaethu'r £7.2 miliwn o gyllid atal blynyddol a'r blynyddoedd cynnar o fis Ebrill 2022, a bydd cyfarwyddwyr iechyd cyhoeddus ar draws byrddau iechyd lleol yn defnyddio hynny i gefnogi ymyriadau yn benodol yn y meysydd gordewdra yn ogystal â'r meysydd polisi tybaco, yn unol â'n strategaethau yn y ddau faes hynny. Ac rydym ni'n gweithio gyda byrddau iechyd i sicrhau bod cynlluniau ar gyfer y cyllid hwn yn cyd-fynd â'r strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach', ac rydym ni wrthi'n cwblhau hynny. Rwyf i hefyd wedi cyfeirio at y cyllid arall, fel iach ac egnïol, a'r arian sy'n mynd ar gyfer cyfleusterau chwaraeon, sydd, wrth gwrs, yn ychwanegol at hynny. Y peth arall y byddwn i'n ei ddweud yw bod gwerthusiad trylwyr iawn yn cael ei gynnwys wrth weithredu'r cynllun cyflawni hwn, a bydd hynny'n ein galluogi ni, yn amlwg, i ystyried a oes angen mwy o arian arnom ni, ac mae hynny'n rhan allweddol iawn o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud.
Diolch i chi am eich croeso i'r cynllun treialu plant a theuluoedd—mae un ohonyn nhw yn eich etholaeth chi. Hefyd i atgoffa'r Aelod ein bod ni'n parhau i fuddsoddi'n sylweddol mewn cyllid ar gyfer gweithgarwch i bobl dros 60 oed hefyd, felly rydym ni'n ymwybodol bod hyn yn beth gydol oes.
Gwnaethoch chi gyfeirio at drethiant: mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni wedi dechrau gweithio arno. Gwnaethom ni ddechrau rhywfaint o waith cychwynnol yn 2019 pan gyhoeddodd Iechyd Cyhoeddus Cymru adroddiad ar hyn, ac edrychodd hwnnw ar dystiolaeth ryngwladol ac ystyriodd y pwerau posibl y byddai modd eu defnyddio. Roedd hwnnw'n ddarn o waith cam cyntaf, ac rydym ni'n mynd i gomisiynu gwaith arall ar hynny i fireinio rhai cynigion posibl y byddwn ni'n eu datblygu fel rhan o'r cynllun cyflawni dwy flynedd hwn. Rwy'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar hynny maes o law.
O ran hyrwyddo prisiau, yn hollol. Rwyf i'n lansio ymgynghoriad yn y gwanwyn a fydd yn ystyried amrywiaeth o ddewisiadau deddfwriaethol, ac un o'r pethau y byddwn ni'n edrych arno yw cyfyngu ar hyrwyddo prisiau bwydydd sydd â llawer o siwgr, braster a halen.
Thank you very much to the Minister for your statement, and thank you very much for your commitment to this area, because it really does require that level of persistence on this complex issue.
I was very grateful to the Farmers Union of Wales recently, who have promised to go into schools in my constituency and talk to children about where food comes from. I think that's a pretty basic starting point, and unfortunately, for many of them, it's a complete mystery. So, I would like to see market gardens in every school, particularly in areas of deprivation, and I very much support your approach, to focus on areas of deprivation. We've all met children pre COVID who have started school without ever having used a knife or fork or ever sat down around a family table to share a meal, so I appreciate that it's a really excellent opportunity to use the considerable investment the Welsh Government is making in free school meals for all primary school children to really try and change the culture around food, because it isn't like this in Italy. We have really lost the plot in this country. We have been completely dominated by the obesogenic food producers who want us all to eat stuff that's going to kill us.
Diolch yn fawr iawn Gweinidog am eich datganiad, a diolch yn fawr i chi am eich ymrwymiad i'r maes hwn, oherwydd mae hi wir yn gofyn am y lefel honno o ddyfalbarhad ar y mater cymhleth hwn.
Roeddwn i'n ddiolchgar iawn i Undeb Amaethwyr Cymru yn ddiweddar, sydd wedi addo mynd i ysgolion yn fy etholaeth i a siarad â phlant ynghylch o ble y mae bwyd yn dod. Rwy'n credu bod hynny'n fan cychwyn eithaf sylfaenol, ac yn anffodus, i lawer ohonyn nhw, mae'n ddirgelwch llwyr. Felly, hoffwn i weld gerddi marchnad ym mhob ysgol, yn enwedig mewn ardaloedd o amddifadedd, ac yr wyf i'n cefnogi eich dull gweithredu'n fawr, i ganolbwyntio ar ardaloedd o amddifadedd. Rydym ni i gyd wedi cwrdd â phlant cyn COVID sydd wedi dechrau yn yr ysgol heb erioed ddefnyddio cyllell neu fforc neu erioed wedi eistedd i lawr o amgylch bwrdd gyda'r teulu i rannu pryd o fwyd, felly rwy'n gwerthfawrogi ei fod yn gyfle gwych i ddefnyddio'r buddsoddiad sylweddol y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud mewn prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd i geisio newid y diwylliant yn ymwneud â bwyd, oherwydd nid yw hi fel hyn yn yr Eidal. Rydym ni wir wedi colli'r ffordd yn y wlad hon. Rydym wedi bod o dan ddylanwad mawr y cynhyrchwyr bwyd hynny sy'n creu gordewdra ac sydd eisiau i ni i gyd fwyta pethau sy'n mynd i'n lladd ni.
Can you ask a question now, please?
A wnewch chi ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda?
My question really is on: if you're going to change the school meal regulations, I applaud that, but who will monitor the quality of school meals? Because at the moment we rely on school governors and for them, actually, it's a bit of a mystery, and I've not yet seen school governors as a whole who take an interest in this matter.
Also, what specific approaches do you plan for pregnant women? We put an awful lot of effort into helping women quit smoking, quite rightly, when they're pregnant, but isn't it a golden opportunity to get expectant families to really change their relationship with food? And, particularly, the benefits for the children of breastfeeding, and to the mother for losing weight after the birth, are just so huge and lifelong that I would like to see more investment in maternity assistants who are able to support women with breastfeeding, which is not the easiest thing in the world to do.
Mae fy nghwestiwn i yn ymwneud mewn gwirionedd â: os ydych chi'n mynd i newid y rheoliadau prydau ysgol, rwy'n cymeradwyo hynny, ond pwy fydd yn monitro ansawdd prydau ysgol? Oherwydd ar hyn o bryd rydym ni'n dibynnu ar lywodraethwyr ysgolion, ac o'u rhan nhw, mewn gwirionedd, mae'n dipyn o ddirgelwch, ac nid wyf i eto wedi gweld llywodraethwyr ysgol yn gyffredinol sy'n ymddiddori yn y mater hwn.
Hefyd, pa ddulliau penodol ydych chi'n eu cynllunio ar gyfer menywod beichiog? Rydym ni'n gwneud llawer iawn o ymdrech i helpu menywod i roi'r gorau i ysmygu, yn gwbl briodol, pan fyddan nhw'n feichiog, ond onid yw'n gyfle euraidd i gael teuluoedd sy'n disgwyl babi i wir newid eu perthynas â bwyd? Ac, yn arbennig, mae'r manteision i blant sy'n bwydo ar y fron, ac i'r fam o golli pwysau ar ôl yr enedigaeth, mor enfawr a gydol oes fel yr hoffwn i weld mwy o fuddsoddiad mewn cynorthwywyr mamolaeth sy'n gallu cefnogi menywod o ran bwydo ar y fron, nad yw'r peth hawsaf yn y byd i'w wneud.
Thank you very much, Jenny, for your welcome, and thank you too for your continued commitment in this area of work. It is really very much appreciated, and I recognise that we've got a lot of work to do in terms of encouraging children and young people to eat more healthily.
Yesterday I was at Ysgol-y-Graig Primary School in Cefn Coed in Merthyr for the start of Veg Power's 'Eat Them To Defeat Them' series of lessons. I was able to watch the children having a variety of different lessons, right up from nursery all the way through the foundation phase, and they were learning about vegetables, obviously some of which they had never seen. We are continuing to support the Veg Power initiative, but also, of course, we've got our new curriculum coming on stream, which is a huge opportunity with our health and well-being area of learning and experience. The strength of that is that it won't just compartmentalise these things into specific lessons. This will be an approach across the curriculum to make sure that our children have the opportunity not just to learn about what's healthy, but also to implement some of those things as well.
You mentioned the commitment on free school meals; absolutely, we're committed to reviewing the nutritional standards. At the moment, Estyn are meant to look at how schools comply with the nutritional standards. As part of that work, I'd be very keen to have discussions with the education Minister to make sure that Estyn has a continued focus in this area, because it is incredibly important.
You mentioned the importance of maternity, and national priority area 3 in our delivery plan is designed to support the best start in life, to enable families to make positive choices from pre-pregnancy to early years. It's very much recognised as a priority in the plan, and as part of that, we're going to be strengthening the work to make sure that pregnant women can access the all-Wales weight management pathway to support maternal obesity. We've also got a range of initiatives to encourage and promote the importance of being a healthy weight before pregnancy, and of healthy weight gain during pregnancy, through the maternity key performance indicators, including ensuring access to a Foodwise in Pregnancy app.
You also referred to the importance of breastfeeding. That is now going to sit underneath as a key part of our 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy, and we've got a breastfeeding action plan. Some of the work on that was paused due to COVID, but that is now going to be recommencing. I'm really keen to see that delivered at pace, with targets and milestones that we can ensure that we meet.
Diolch yn fawr iawn, Jenny, am eich croeso, a diolch i chi hefyd am eich ymrwymiad parhaus yn y maes gwaith hwn. Mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr, ac rwy'n cydnabod bod gennym ni lawer o waith i'w wneud o ran annog plant a phobl ifanc i fwyta'n iachach.
Ddoe roeddwn i yn Ysgol Gynradd Ysgol-y-Graig yng Nghefn Coed ym Merthyr ar gyfer dechrau cyfres o wersi 'Eat Them To Defeat Them' gan Veg Power. Roeddwn i'n gallu gwylio'r plant yn cael amrywiaeth o wersi gwahanol, i fyny o'r feithrinfa yr holl ffordd drwy'r cyfnod sylfaen, ac roedden nhw'n dysgu am lysiau, yn amlwg rhai nad oedden nhw erioed wedi'u gweld. Rydym yn parhau i gefnogi'r fenter Veg Power, ond hefyd, wrth gwrs, mae gennym ni ein cwricwlwm newydd yn dod i rym, sy'n gyfle enfawr gyda'n maes iechyd a llesiant o ddysgu a phrofiad. Cryfder hynny yw na fydd yn rhannu'r pethau hyn yn wersi penodol yn unig. Bydd hwn yn ddull gweithredu ledled y cwricwlwm i sicrhau bod ein plant ni'n cael y cyfle nid yn unig i ddysgu am yr hyn sy'n iach, ond hefyd i weithredu rhai o'r pethau hynny hefyd.
Gwnaethoch chi sôn am yr ymrwymiad i brydau ysgol am ddim; yn hollol, rydym ni wedi ymrwymo i adolygu'r safonau maeth. Ar hyn o bryd, mae Estyn i fod i ystyried sut mae ysgolion yn cydymffurfio â'r safonau maeth. Fel rhan o'r gwaith hwnnw, byddwn i'n awyddus iawn i gael trafodaethau gyda'r Gweinidog addysg i sicrhau bod gan Estyn ganolbwynt parhaus yn y maes hwn, oherwydd mae'n eithriadol o bwysig.
Gwnaethoch chi sôn am bwysigrwydd mamolaeth, ac mae maes blaenoriaeth cenedlaethol 3 yn ein cynllun cyflawni wedi'i gynllunio i gefnogi'r dechrau gorau mewn bywyd, er mwyn galluogi teuluoedd i wneud dewisiadau cadarnhaol o'r cyfnod cyn beichiogrwydd i'r blynyddoedd cynnar. Mae wir yn cael ei gydnabod fel blaenoriaeth yn y cynllun, ac fel rhan o hynny, byddwn ni'n cryfhau'r gwaith i sicrhau bod menywod beichiog yn gallu manteisio ar lwybr rheoli pwysau Cymru gyfan i gefnogi gordewdra beichiogrwydd. Mae gennym ni hefyd amrywiaeth o fentrau i annog a hyrwyddo pwysigrwydd bod â phwysau iach cyn beichiogrwydd, ac o gynnydd iach mewn pwysau yn ystod beichiogrwydd, drwy'r dangosyddion perfformiad allweddol mamolaeth, gan gynnwys sicrhau mynediad i ap Bwyta'n Ddoeth yn ystod Beichiogrwydd.
Gwnaethoch chi gyfeirio hefyd at bwysigrwydd bwydo ar y fron. Mae hynny nawr yn rhan o sylfaen allweddol ein strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach', ac mae gennym ni gynllun gweithredu bwydo ar y fron. Cafodd rhywfaint o'r gwaith ar hynny ei oedi oherwydd COVID, ond mae hynny'n mynd i fod yn ailddechrau nawr. Rwy'n awyddus iawn i weld hynny'n cael ei gyflawni'n gyflym, gyda thargedau a cherrig milltir y gallwn ni sicrhau ein bod ni'n eu cyrraedd.
Ac yn olaf, Ken Skates.
And finally, Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I first of all thank the Minister for making an incredibly important statement today? I welcome every word that she has spoken, particularly when she made reference just recently in her response to Jenny Rathbone about the importance of the new curriculum. My first question is seeking assurance: will the Minister assure Members that she'll continue to engage with the Minister for education in the development and roll-out of the new curriculum, so that it can offer the space and enabling power for teachers to be creative and innovative in the way that they support the physical development of young people?
Secondly, can I congratulate the Government's sharp focus on early years and children, not just in regard to the statement today, but across all areas of responsibilities in Government that concern children? Can I also have assurance that the Minister will remain focused on early years, given the overwhelming evidence that shows that the first 1,000 days of existence are hugely, hugely important for the development of individuals?
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch yn gyntaf i'r Gweinidog am wneud datganiad hynod bwysig heddiw? Rwy'n croesawu pob gair a ddywedodd hi, yn arbennig felly pan gyfeiriodd hi'n ddiweddar yn ei hymateb i Jenny Rathbone am bwysigrwydd y cwricwlwm newydd. Mae fy nghwestiwn cyntaf yn gofyn am sicrwydd: a wnaiff y Gweinidog sicrhau'r Aelodau y bydd hi'n parhau i ymgysylltu â'r Gweinidog Addysg wrth ddatblygu a chyflwyno'r cwricwlwm newydd, er mwyn i hwnnw estyn cyfle a galluogi athrawon i fod yn greadigol ac yn arloesol yn y ffordd y maen nhw'n cefnogi datblygiad corfforol pobl ifanc?
Yn ail, a gaf i longyfarch y Llywodraeth am y pwyslais manwl a fu ar y blynyddoedd cynnar a phlant, nid yn unig o ran y datganiad heddiw, ond ar draws pob maes cyfrifoldeb yn y Llywodraeth sy'n ymwneud â phlant? A gaf i ofyn am sicrwydd hefyd y bydd y Gweinidog yn parhau i ganolbwyntio ar y blynyddoedd cynnar, o gofio'r dystiolaeth ysgubol sy'n dangos bod y 1,000 diwrnod cyntaf o fywyd yn aruthrol bwysig o ran datblygiad pob unigolyn?
Thank you very much, Ken. I'm very happy to give you that assurance that I am really committed to the early years in the round. You'll have heard me as a backbencher raise many times the importance of the first 1,000 days. So, it is very much a priority for me. As you've heard me explain to Jenny Rathbone, the previous speaker, it is a key priority area as part of the delivery plan that we have published today. You're absolutely right to emphasise the importance of the new curriculum, and that, as I said, it's not compartmentalising these issues. This is embedding health and well-being across the whole curriculum, and also, vitally, making those linkages between physical and mental health. This plan today is a cross-Government plan. All Ministers have seen the plan, agreed the plan, and I will very much be working closely with the Minister for education around the delivery of the education aspects of the plan, as I already do around the whole-school approach to mental health and well-being. So, I'm very happy to provide that assurance today. Thank you.
Diolch yn fawr iawn i chi, Ken. Rwy'n hapus iawn i roi'r sicrwydd hwnnw i chi fy mod yn ymrwymedig iawn i'r blynyddoedd cynnar ym mhob agwedd. Rydych chi wedi fy nghlywed i fel Aelod y meinciau cefn yn codi pwysigrwydd y 1,000 diwrnod cyntaf sawl tro. Felly, mae honno'n flaenoriaeth i mi. Fel roeddech chi'n fy nghlywed i'n esbonio i Jenny Rathbone, y siaradwr blaenorol, mae hwn yn faes blaenoriaeth allweddol ac yn rhan o'r cynllun cyflawni y gwnaethom ni ei gyhoeddi heddiw. Rydych chi yn llygad eich lle i bwysleisio pwysigrwydd y cwricwlwm newydd, ac, fel y dywedais i, nid yw'n rhoi'r materion hyn mewn blychau ar wahân. Mae hyn yn ymgorffori iechyd a llesiant ar draws y cwricwlwm cyfan, a hefyd, yn hanfodol, mae'n sefydlu'r cysylltiadau hynny sydd rhwng iechyd corfforol a meddyliol. Mae'r cynllun hwn heddiw yn gynllun ar draws y Llywodraeth. Mae pob Gweinidog wedi gweld y cynllun, wedi cytuno ar y cynllun, ac fe fyddaf i'n gweithio yn agos iawn gyda'r Gweinidog addysg ynghylch cyflawni agweddau addysg y cynllun, fel rwy'n ei wneud yn barod ynghylch y dull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl a llesiant. Felly, rwy'n hapus iawn i roi'r sicrwydd hwnnw heddiw. Diolch i chi.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Eitem 4 sydd nesaf, datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ar y cynllun plant a phobl ifanc. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan.
The next item is item 4, a statement by the Deputy Minister for Social Services on the children and young people's plan. I call on the Deputy Minister, Julie Morgan.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae heddiw'n ddiwrnod arbennig yn hanes Cymru, diwrnod i ni ddathlu'r genedl anhygoel hon ac i arddangos pa mor wych yw Cymru i dyfu i fyny, i fyw ac i weithio ynddi.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Today is an important day in the history of Wales, a day when we celebrate this incredible nation and show how excellent it is to grow up, live and work in Wales.
I am delighted, on this important day, to be announcing the publication of the children and young people’s plan, which sets out our ambition for children and young people in Wales, both now and in the future. In Wales, we want the best for our children—all of our children, no matter what their backgrounds are, where they come from, or where they live. We want them all to have the best start in life, to go on to lead the kinds of lives they want to live, and to know that they are valued.
As a Government, we are passionate about children’s rights. We were the first UK nation to write children’s rights into our laws, and today we are reaffirming our commitment to making children’s rights a lived reality. The plan I am publishing today brings coherence to the work we are doing across Government on behalf of children and young people, and puts them at the heart of our decision making. In this plan, we have set out our ambition, and identified seven cross-Government priorities where we've agreed to work collaboratively across our ministerial portfolios, to ensure the best possible outcomes for our children and young people, both now and in the future. These include ensuring all children and young people have the best start in life, are treated fairly, have the support they need to progress through education, training and into employment, are supported to help them feel mentally and emotionally strong, to have a fair chance in life, a good and secure home to live in, and receive the support they need to stay together or come back together with their family, if possible.
The plan is focused on what we will do to make our programme for government commitments a reality for children and young people. It provides a snapshot of some of the activities we've achieved previously and sets out some of the activities we'll take forward over the next 12 months. As a Government, we have achieved a great deal, but we know it's important to go further, and we're determined to go further throughout this Senedd term. In the coming year, there are some exciting projects that we plan to take forward. For example, we will give baby bundles to more new families, start our new curriculum for Wales, create more apprenticeships, improve youth work so that more young people can access a safe space, build residential homes for children with complex needs, and start creating a national forest for Wales, to name but a few. This plan is underpinned by significant investment, as our final budget for 2022-23, published today, demonstrates, with more than £1.3 billion of investment specific to early years and education, and almost £0.75 billion provided to local authorities to deliver essential services such as schools.
Listening, talking and responding to children and young people is key to understanding how the decisions we make as a Government affect and impact on their lives. We talked with 173 children and young people aged up to 25 about the priorities in this plan. They told us about the things that are important to them, including having places where they can play, have fun and learn, being able to fulfil their aspirations regardless of their family income, ability or ethnic background, receiving support when transitioning between life stages and when making life choices, and having decisions about them made with them and not for them.
Diprwy Lywydd, I would like to thank the children and young people who have helped shape this plan, along with Children in Wales and the organisations they worked with to gain these important views. I am determined to maintain this conversation. The plan outlines how we will continue to engage with children and young people as we deliver on our commitments. This includes reporting on progress and the contributions we are making towards reaching our national milestones. But of course, we understand we cannot do this alone. The success of the plan is dependent on us working together with our partners in the public, private and third sectors, and across society as a whole, to improve local services and achieve our wider ambitions for children and young people in Wales.
Let’s make this a St David’s Day to remember, and convey a strong message to children and young people that this is a Government that is working for them and that their voices are heard and represented consistently at all levels within Welsh Government.
Rwyf wrth fy modd, ar y diwrnod pwysig hwn, i fod yn cyhoeddi'r cynllun plant a phobl ifanc, sy'n nodi ein huchelgais ni ar gyfer plant a phobl ifanc yng Nghymru, nawr ac yn y dyfodol. Yng Nghymru, rydym ni'n dymuno'r gorau i'n plant—ein plant ni i gyd, does dim ots beth yw eu cefndiroedd nhw, o ble y maen nhw'n dod, nac ymhle maen nhw'n byw. Rydym ni'n dymuno i bob un ohonyn nhw gael y dechrau gorau mewn bywyd, i fynd ymlaen i fyw'r mathau o fywydau y maen nhw'n awyddus i'w byw, a gwybod eu bod nhw'n cael eu gwerthfawrogi.
Fel Llywodraeth, rydym ni'n frwdfrydig iawn ynglŷn â hawliau plant. Ni oedd y wlad gyntaf yn y DU i ymgorffori hawliau plant yn ein cyfreithiau ni, a heddiw rydym ni'n datgan o'r newydd ein hymrwymiad i wireddu hawliau plant. Mae'r cynllun yr wyf i'n ei gyhoeddi heddiw yn dod â chydlyniaeth i'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud ar draws y Llywodraeth ar ran plant a phobl ifanc, ac yn eu rhoi wrth galon ein penderfyniadau ni. Yn y cynllun hwn, rydym ni wedi nodi ein huchelgais, ac wedi nodi saith blaenoriaeth ar draws y Llywodraeth lle'r ydym ni wedi cytuno i gydweithio ar draws ein portffolios gweinidogol, i sicrhau'r canlyniadau gorau posibl i'n plant a'n pobl ifanc, nawr ac yn y dyfodol. Mae'r rhain yn cynnwys sicrhau bod pob plentyn ac unigolyn ifanc yn cael y dechrau gorau mewn bywyd, yn cael ei drin yn deg, yn cael y cymorth sydd ei angen arno i symud ymlaen drwy addysg, hyfforddiant ac i gyflogaeth, yn cael ei gefnogi i'w helpu i deimlo cryfder meddyliol ac emosiynol, i gael cyfle teg mewn bywyd, cartref da a diogel i fyw ynddo, a chael y cymorth sydd ei angen arno i aros gyda'i deulu neu ddychwelyd at ei deulu, os yn bosibl.
Mae'r cynllun yn canolbwyntio ar yr hyn y byddwn ni'n ei wneud i wireddu ymrwymiadau ein rhaglen lywodraethu i blant a phobl ifanc. Mae'n rhoi cipolwg ar rai o'r gweithgareddau y gwnaethom ni eu sefydlu o'r blaen ac yn nodi rhai o'r gweithgareddau y byddwn ni'n eu datblygu dros y 12 mis nesaf. Yn y Llywodraeth, rydym ni wedi cyflawni llawer iawn, ond fe wyddom ni ei bod hi'n bwysig i ni fynd ymhellach, ac rydym ni'n benderfynol o fynd ymhellach drwy gydol y tymor Seneddol. Yn y flwyddyn i ddod, fe ddaw rhai prosiectau cyffrous yr ydym ni'n bwriadu eu datblygu. Er enghraifft, rydym ni am roi bwndeli babanod i fwy o deuluoedd newydd, yn dechrau ein cwricwlwm newydd i Gymru, yn creu mwy o brentisiaethau, yn gwella gwaith ieuenctid fel gall mwy o bobl ifanc gael llety diogel, adeiladu cartrefi preswyl ar gyfer plant ag anghenion cymhleth, a dechrau llunio coedwig genedlaethol i Gymru, i enwi dim ond ychydig o bethau. Mae'r cynllun hwn yn seiliedig ar fuddsoddiad sylweddol, fel mae ein cyllideb derfynol ar gyfer 2022-23, a gyhoeddwyd heddiw, yn ei amlygu gyda mwy na £1.3 biliwn o fuddsoddiad yn benodol i'r blynyddoedd cynnar ac addysg, a bron i £0.75 biliwn yn cael ei roi i awdurdodau lleol i ddarparu gwasanaethau hanfodol fel ysgolion.
Mae gwrando, siarad ac ymateb i blant a phobl ifanc yn allweddol i ddeall sut mae'r penderfyniadau a wnawn ni yn y Llywodraeth yn effeithio ar eu bywydau nhw ac yn effeithio arnyn nhw. Fe fuom ni'n siarad â 173 o blant a phobl ifanc hyd at 25 oed am y blaenoriaethau sydd yn y cynllun hwn. Roedden nhw'n dweud wrthym ni am y pethau sy'n bwysig iddyn nhw, gan gynnwys cael lleoedd i chwarae, a chael hwyl a dysgu, a gallu cyflawni eu dyheadau beth bynnag fo incwm, gallu neu gefndir ethnig eu teulu nhw, a chael cymorth wrth bontio rhwng cyfnodau bywyd ac wrth wneud dewisiadau bywyd, a chael bod â rhan yn y penderfyniadau ynglŷn â'u bywydau, nid penderfynu ar eu cyfer nhw.
Dirprwy Lywydd, fe hoffwn i ddiolch i'r plant a'r bobl ifanc sydd wedi helpu i lunio'r cynllun hwn, ynghyd â Phlant yng Nghymru a'r sefydliadau sydd wedi bod yn gweithio gyda nhw i ddod â'r safbwyntiau pwysig hyn. Rwy'n benderfynol o gynnal y sgwrs hon. Mae'r cynllun yn amlinellu sut y byddwn ni'n parhau i ymgysylltu â phlant a phobl ifanc wrth i ni gyflawni ein hymrwymiadau. Mae hyn yn cynnwys adrodd ar gynnydd a'r cyfraniadau yr ydym ni'n eu gwneud at gyrraedd ein cerrig milltir cenedlaethol. Ond wrth gwrs, rydym ni'n deall na allwn ni wneud hyn ar ein pennau ein hunain. Mae llwyddiant y cynllun yn dibynnu arnom ni i gydweithio â'n partneriaid yn y sector cyhoeddus, y sector preifat a'r trydydd sector, ac ar draws y gymdeithas gyfan, i wella gwasanaethau lleol a chyflawni ein huchelgeisiau ehangach ar gyfer plant a phobl ifanc yng Nghymru.
Gadewch i ni wneud hwn yn Ddydd Gŵyl Dewi i'w gofio, a chyfleu neges rymus i blant a phobl ifanc mai Llywodraeth yw hon sy'n gweithio iddyn nhw a bod eu lleisiau'n cael eu clywed a'u cynrychioli yn gyson ym mhob haen o Lywodraeth Cymru.
Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi i gyd i roi'r cynllun plant a phobl ifanc ar waith ac i gyflawni ein huchelgais i wneud Cymru yn lle gwych i dyfu i fyny, byw a gweithio ynddi. Diolch.
I look forward to working with you all to deliver the children and young people's plan and to achieve our ambition to make Wales a wonderful place to grow up, live and work. Thank you.
Ar ran y Ceidwadwyr, Gareth Davies.
On behalf of the Conservatives, Gareth Davies.
Diolch yn fawr iawn, Deputy Llywydd. Thank you for your statement this afternoon, Deputy Minister. I of course wish you a very happy St David's Day.
I'm sure there'll be no dissent to your stated aim of creating a Wales that is a wonderful place to grow up, live and, indeed, work. It's an aim that all of us share, but it's one that will need more than just warm words to deliver. Children and young people have been badly affected by the pandemic and Government actions to curb the spread of COVID-19, and we can't underline enough the impact this has had on their education, their emotional development, their mental well-being, as well as their future prospects.
It is our children's generation that will be saddled with the crippling debt that has been built up during the pandemic. They've also had to contend with the impact of climate change, which, according to the United Nation's inter-governmental panel on climate change, is way worse than we previously thought. Not only that, they will also be feeling the fall-out from Russia's despotic tendencies, whether it's from the impact of the justified sanctions or the continuing aggressions of the Russian leadership. It is therefore disappointing that the children and young people's plan doesn't really plan to support our younger generations to deal with the current and future challenges.
Deputy Minister, why is there nothing new in your plan? Do you believe it's sufficient to just restate existing policy? Why did the Welsh Government settle upon 2050 as its target date? Do you believe that's ambitious enough with regard to individual milestones? Do you feel they are sufficient to deliver a Wales that children and young people ideally want? Previous Governments wanted to eliminate NEETs, yet your plan now states that over the next three decades you will reduce them by 90 per cent. Why not commit to 100 per cent? Deputy Minister, why does this plan not contain any actions or commitments to tackle adverse childhood experiences, or ACEs? What will the plan do about access to CAMHS services?
Deputy Minister, while I share your overall ambitions, I don't belive your plan is ambitious enough. If we truly want to create a Wales that is a wonderful place to grow up, live and work, then we need to do more than just what you have outlined in this so-called plan this afternoon.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog. Wrth gwrs, rwy'n dymuno Dydd Gŵyl Ddewi hapus iawn i chi.
Rwy'n siŵr na fydd yna unrhyw anghydweld o ran eich nod datganedig o greu Cymru sy'n lle hyfryd i dyfu i fyny, byw ac, yn wir, gweithio ynddo. Mae hwn yn nod y mae pob un ohonom ni'n ei rannu, ond mae'n un y bydd angen mwy na geiriau teg i'w gyflawni. Mae'r pandemig a chamau gweithredu'r Llywodraeth ar gyfer arafu ymlediad COVID-19 wedi effeithio mewn ffordd ddinistriol ar blant a phobl ifanc, ac ni allwn bwysleisio digon yr effaith a gafodd hyn ar eu haddysg nhw, eu datblygiad emosiynol, eu lles meddyliol, yn ogystal â'u rhagolygon ar gyfer y dyfodol.
Cenhedlaeth ein plant ni a gaiff ei llesteirio gan y ddyled ofnadwy a gronwyd yn ystod y pandemig. Maen nhw'n gorfod ymdopi hefyd ag effaith newid hinsawdd, sydd, yn ôl panel rhynglywodraethol y Cenhedloedd Unedig ar newid hinsawdd, yn waeth o lawer nag yr oeddem ni'n ei feddwl o'r blaen. Nid yn unig hynny, fe fyddan nhw'n teimlo'r canlyniadau yn sgil tueddiadau gormesol Rwsia, boed hynny oherwydd effaith y sancsiynau haeddiannol neu ymddygiad ymosodol parhaus arweinyddiaeth Rwsia. Mae hi, felly, yn siomedig nad yw'r cynllun plant a phobl ifanc yn bwriadu cefnogi ein cenedlaethau iau ni i ymdrin â'r heriau presennol a'r rhai i ddod.
Dirprwy Weinidog, pam nad oes unrhyw beth newydd yn eich cynllun chi? A ydych chi o'r farn ei bod hi'n ddigon i ailddatgan y polisi cyfredol? Pam wnaeth Llywodraeth Cymru fodloni ar fod â 2050 yn nod? A ydych chi o'r farn fod hynny'n ddigon uchelgeisiol o ran cerrig milltir unigol? A ydych chi'n teimlo eu bod nhw'n ddigon i feithrin y Gymru y mae plant a phobl ifanc yn awchu amdani hi'n ddelfrydol? Roedd Llywodraethau blaenorol yn dymuno cael gwared ar y NEET, ac eto mae eich cynllun chi nawr yn nodi y byddwch chi'n eu lleihau nhw gan 90 y cant dros y tri degawd nesaf. Beth am ymrwymo i 100 y cant? Dirprwy Weinidog, pam nad yw'r cynllun hwn yn cynnwys unrhyw gamau neu ymrwymiadau i fynd i'r afael â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod? Beth fydd y cynllun yn ei wneud ynghylch mynediad i wasanaethau CAMHS?
Dirprwy Weinidog, er fy mod i'n rhannu eich uchelgeisiau cyffredinol chi, nid wyf i'n credu bod eich cynllun chi'n ddigon uchelgeisiol. Os ydym ni am greu Cymru sy'n lle gwirioneddol hyfryd i dyfu, byw a gweithio ynddo, yna mae angen i ni wneud mwy na dim ond yr hyn y gwnaethoch chi ei amlinellu yn yr hyn a elwir yn gynllun y prynhawn yma.
I thank Gareth Davies for those comments. I'm glad that he agrees with me that Wales is a wonderful place to live, to grow up. I belive that this plan is ambitious. I do belive that if we're able to succeed in doing the things we are putting in this plan, then Wales will be an even better place for young people and children to grow up. It's certainly not just warm words. What is in this plan is an attempt to make a coherence of all the things that we are doing, so that we have put down some of things that we have done and what we plan to do. We want to have it there in one document so that we can be accountable. We want to be accountable to children and young people.
That's why, last week, I went with the First Minister to discuss this with children and young people—what they thought about this plan. They were absolutely thrilled that we had taken the time and effort to prepare a plan and to discuss this plan with them. They were most enthusiastic about it and brought up to us all the things that are happening in their lives that are causing them anxiety. They were really pleased that there was now something that they could look at and that each year could be measured. Because what we plan to do is meet with children each year to try to gauge what's happened to them in that year and what are the issues that they want us to improve.
You say there's nothing new in the plan, but it's new that we're having a children's plan, it's new that as a Government we're going to be accountable to children, and it's new that we are going to go back to children every year. I think it is an ambitious plan. Certainly, all the issues that we address here are addressing the issues that are caused by adverse childhood experiences. You mention that there's nothing in this that is going to try and support children. If you look at what we've already done in terms of having—. Well, just look at the Summer of Fun we had, which was a huge effort to reach children, and the Winter of Wellbeing, and the plans we have for this summer that's coming up, and the plans we have to improve the opportunity for youth work, the youth provision for children, where we're putting in over £11 million to try to improve the opportunities for children to have safe places to go. So, I think, on St David's Day, that's a very dispiriting response.
Diolch i Gareth Davies am y sylwadau yna. Rwy'n falch ei fod e'n cytuno â mi bod Cymru'n lle hyfryd i fyw ynddo, a thyfu i fyny. Rwy'n credu bod y cynllun hwn yn un uchelgeisiol. Rwy'n credu os byddwn ni'n llwyddo i wneud y pethau yr ydym ni'n eu rhoi yn y cynllun hwn, y bydd Cymru yn lle gwell fyth i bobl ifanc a phlant dyfu i fyny ynddo. Yn sicr, nid geiriau teg yn unig yw hyn. Yr hyn sydd yn y cynllun hwn yw ymgais i sicrhau cydlyniad o ran yr holl bethau yr ydym ni'n eu gwneud, felly roedd hi'n rhaid i ni nodi rhai o'r pethau a wnaethom ni a rhai o'r pethau yr ydym ni'n bwriadu eu gwneud. Rydym ni'n dymuno rhoi hynny mewn un ddogfen ar gyfer bod yn atebol. Rydym ni'n dymuno bod yn atebol i blant a phobl ifanc.
Dyna pam yr es i'r wythnos diwethaf, gyda'r Prif Weinidog, i drafod hyn gyda phlant a phobl ifanc—yr hyn yr oedden nhw'n ei feddwl am y cynllun hwn. Roedden nhw wrth eu boddau ein bod ni'n wedi rhoi o'n hamser ac wedi gwneud yr ymdrech i baratoi cynllun a thrafod y cynllun hwnnw gyda nhw. Roedden nhw'n frwdfrydig iawn yn ei gylch ac fe wnaethon nhw godi'r holl bethau sy'n digwydd yn eu bywydau sy'n achos pryder iddyn nhw. Roedden nhw'n falch iawn bod rhywbeth ar gael iddyn nhw nawr i edrych arno ac y gellid mesur hynny bob blwyddyn. Oherwydd yr hyn yr ydym ni'n bwriadu ei wneud yw cwrdd â phlant yn flynyddol i geisio mesur yr hyn sydd wedi digwydd iddyn nhw yn ystod y flwyddyn honno a'r materion y maen nhw'n dymuno i ni eu diwygio.
Rydych chi'n dweud nad oes unrhyw beth newydd yn y cynllun hwn, ond rhywbeth newydd yw ein bod ni â chynllun plant, peth newydd yw ein bod ni yn y Llywodraeth am fod yn atebol i blant, a pheth newydd yw ein bod ni am fynd yn ôl at blant bob blwyddyn. Rwyf i o'r farn ei fod yn gynllun uchelgeisiol. Yn sicr, mae'r holl faterion yr ydym ni'n mynd i'r afael â nhw yma yn mynd i'r afael â'r materion a achosir gan brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Rydych chi'n sôn nad oes dim yn hyn sydd am geisio cefnogi plant. Os edrychwch chi ar yr hyn a wnaethom ni eisoes o ran cael—. Wel, edrychwch ar yr Haf o Hwyl a gawsom ni, roedd honno'n ymdrech enfawr i fynd at blant, a'r Gaeaf Llawn Lles, a'r cynlluniau sydd gennym ni ar gyfer yr haf sydd ar ddod eleni, a'r cynlluniau sydd gennym ni i wella'r cyfle ar gyfer gwaith ieuenctid, y ddarpariaeth ieuenctid i blant, lle'r ydym ni'n rhoi dros £11 miliwn i geisio gwella'r cyfleoedd i blant fod â lleoedd diogel i fynd iddyn nhw. Felly, yn fy marn i, ar Ddydd Gŵyl Ddewi, mae hwnnw'n ymateb digalon iawn.
Llefarydd Plaid Cymru, Heledd Fychan.
The Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch, Ddirprwy Weinidog, am y datganiad. Ydy, mae Cymru yn lle gwych i dyfu i fyny, byw a gweithio ynddo fo, ond, wrth gwrs, mae yna anghyfartaledd aruthrol ar y funud, a dydy hynny ddim yn wir ar gyfer pob plentyn. Rydyn ni'n rhannu'r uchelgais angenrheidiol yna fod hyn yn wir i bawb, lle bynnag y bôn nhw yng Nghymru.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you for the statement, Deputy Minister. Yes, Wales is an excellent place to grow up, to live and to work, but, of course, there is huge inequality at the moment, and that isn't true for all children. We share the ambition that this should be the case for everyone, wherever they may be in Wales.
I'm glad to note that, through the co-operation agreement between my party and your Government, we will be able to start delivering for children and young people across Wales, whether that's through the expanded provision of free school meals and childcare to tackling climate change, or through education. Wales and the world face a myriad of crises, and the effect of these crises will weigh most heavily on the youngest members of our society and the generations to come. Our children and young people will bear the full brunt of climate change, of nature decline, the numerous and devastating long-term effects of the pandemic on our economy and on their education. As we speak, the housing crisis and the growing issue of second homes is impacting communities, effectively eroding communities before the children and young people born there can even experience them and live and work there. Children are also the most affected by the cost-of-living crisis, and I'm sure we can all agree that we need targeted measures to ensure the effects of the crisis on children and young people are prevented, stopped or minimised where possible through targeted action.
I was struck, even last night, when my eight-year-old son asked me to switch off the television because he was fed up of hearing the news, that he was feeling sad and feeling helpless as well on top of everything that our children and young people have been through through the pandemic to now find out what's happening in Ukraine and the impact that's having as well. It's a scary time for our children and young people—it's terrifying—and there's so much that we have a responsibility to do. So, it's only right that we are listening to them, that we are working according to those targets, but also that we are accountable to children and young people. And I fully agree, it's not about talking at young people and children, it's about working with them, with their solutions and voice equally important.
One area where we can indeed offer the most targeted and helpful support is in the realm of housing, and much of the worst effects of the pandemic on the quality of life and, indeed, education of children and young people are rooted in and have been exacerbated by the housing crisis. So, can I ask, Deputy Minister—? When we look now in terms of fuel poverty—and we know that this is a real issue affecting children and families in Wales, with one in 10 households with two children having to cut back on food for children, and they're also having to cut back on fuel—we know that low temperatures can cause myriad health problems whilst also increasing the risk of damp mould, which further increases the risk of respiratory diseases in children. We need to provide safe and warm homes for every child in Wales. So, what is the Welsh Government doing to proactively identify children who are in, or are at risk of being in, fuel poverty to ensure our support will benefit the most vulnerable children? When can we expect the Government to put an end to fuel poverty in households with children?
As was also referenced by Gareth Davies, we know that CAMHS specialist services—. We saw the data in February that confirmed that the percentage of patients who receive a first appointment within four weeks had fallen to an all-time low of 22 per cent. The statistics are staggering and indicate a failure to get to grips with the mental health crisis affecting children and young people in Wales. Let's be clear, nearly four in five young people are waiting over a month for a first mental health appointment, and this is not good enough. We all receive heartbreaking stories from families and directly from young people who are desperate to be seen. We must have robust provision in place so that patients can receive the best possible treatment at the earliest opportunity, before their situation worsens, as we have seen all too often. So, can I ask the Deputy Minister what the Welsh Government is doing to provide the necessary increase in CAMHS services, and what is the Welsh Government doing to allow young people to access support earlier, before they reach the point where they require this specialist care?
Rwy'n falch o nodi, drwy'r cytundeb cydweithredu rhwng fy mhlaid i a'ch Llywodraeth chi, y byddwn ni'n gallu dechrau darparu ar gyfer plant a phobl ifanc ledled Cymru, boed hynny drwy'r ddarpariaeth estynedig o brydau ysgol am ddim a gofal plant i fynd i'r afael â newid hinsawdd, neu drwy addysg. Mae Cymru a'r byd yn wynebu llu o argyfyngau, ac fe fydd effaith yr argyfyngau hyn yn pwyso yn drwm iawn ar aelodau ieuengaf ein cymdeithas ni ac ar y cenedlaethau a ddaw. Fe fydd ein plant a'n pobl ifanc yn ysgwyddo baich llawn newid hinsawdd, dirywiad natur, effeithiau hirdymor niferus a dinistriol y pandemig ar ein heconomi ni ac ar eu haddysg nhw. Ar y foment hon, mae'r argyfwng tai a'r mater cynyddol o ail gartrefi yn effeithio ar gymunedau, gan erydu cymunedau i bob pwrpas cyn y gall y plant a'r bobl ifanc a aned yn lleol gael profiad hyd yn oed o fyw a gweithio yno. Plant sy'n cael eu heffeithio fwyaf gan yr argyfwng costau byw, ac rwy'n siŵr y gallwn ni i gyd gytuno bod angen mesurau wedi'u targedu arnom ni i sicrhau bod effeithiau'r argyfwng ar blant a phobl ifanc yn cael eu hatal, eu stopio neu eu cyfyngu pan fo hynny'n bosibl drwy gamau wedi'u targedu.
Fe gefais fy nharo, neithiwr hyd yn oed, pan ofynnodd fy mab wyth oed i mi ddiffodd y teledu am ei fod wedi cael llond bol ar glywed y newyddion, ei fod yn teimlo'n drist ac yn teimlo yn ddiymadferth hefyd ar ben popeth y mae ein plant a'n pobl ifanc wedi bod drwyddo drwy'r pandemig i gael gwybod beth sy'n digwydd yn Wcráin a'r effaith y mae hynny'n ei gael hefyd. Mae hwn yn amser brawychus i'n plant a'n pobl ifanc ni—mae'n ddychrynllyd iawn—ac mae yna gymaint y mae gennym ni gyfrifoldeb i'w wneud. Felly, mae hi'n gwbl briodol ein bod ni'n gwrando arnyn nhw, ein bod ni'n gweithio yn ôl y nodau hyn, ond ein bod ni hefyd yn atebol i blant a phobl ifanc. Ac rwy'n cytuno yn llwyr, nid siarad at bobl ifanc a phlant yw hyn, gweithio gyda nhw yw hyn, a rhoi'r un pwysigrwydd i'w hatebion a'u lleisiau nhw.
Un maes lle y gallwn ni yn wir gynnig cymorth wedi'i dargedu fwyaf ac sy'n fwyaf defnyddiol yw ym maes tai, ac mae llawer o effeithiau gwaethaf y pandemig ar ansawdd bywyd ac, yn wir, ar addysg plant a phobl ifanc â'u hanfod yn yr argyfwng tai a hynny sydd wedi gwaethygu'r sefyllfa. Felly, a gaf i ofyn, Ddirprwy Weinidog—? Pan edrychwn ni nawr o ran tlodi tanwydd—ac fe wyddom ni fod hwn yn fater sylweddol sy'n effeithio ar blant a theuluoedd yng Nghymru, gydag un o bob 10 aelwyd â dau blentyn yn gorfod torri'n ôl ar fwyd i blant, ac maen nhw'n gorfod torri'n ôl ar danwydd hefyd—fe wyddom ni y gall tymheredd isel achosi myrdd o broblemau iechyd wrth gynyddu'r risg o leithder hefyd, sy'n cynyddu'r risg fwyfwy o glefydau anadlol mewn plant. Mae angen i ni gynnig cartrefi diogel a chynnes i bob plentyn yng Nghymru. Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn rhagweithiol i nodi plant mewn tlodi tanwydd, neu sydd mewn perygl o fod mewn tlodi tanwydd, i sicrhau y bydd ein cefnogaeth ni o les i'r plant mwyaf agored i niwed? Pryd y gallwn ni ddisgwyl i'r Llywodraeth roi diwedd ar dlodi tanwydd ar aelwydydd sydd â phlant?
Fel cyfeiriodd Gareth Davies ato hefyd, fe wyddom ni fod gwasanaethau arbenigol CAMHS—. Fe welsom ni'r data ym mis Chwefror a oedd yn cadarnhau bod canran y cleifion sy'n cael eu hapwyntiad cyntaf o fewn pedair wythnos wedi gostwng i'r gyfradd isaf a fu erioed sef 22 y cant. Mae'r ystadegau hyn yn syfrdanol ac yn dangos methiant i fynd i'r afael â'r argyfwng iechyd meddwl sy'n effeithio ar blant a phobl ifanc yng Nghymru. Gadewch i ni fod yn eglur, mae bron i bedwar o bob pump o bobl ifanc yn aros dros fis am eu hapwyntiad cyntaf ynglŷn ag iechyd meddwl, ac nid yw hynny'n ddigon da. Mae pob un ohonom ni'n clywed straeon torcalonnus gan deuluoedd ac yn uniongyrchol gan bobl ifanc sy'n awyddus iawn i gael eu gweld. Mae angen i ni fod â darpariaeth gadarn ar waith fel gall cleifion dderbyn y driniaeth orau bosibl cyn gynted â phosibl, cyn i'w sefyllfa nhw waethygu, fel gwelsom ni'n rhy aml o lawer. Felly, a gaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddiogelu'r cynnydd angenrheidiol o ran gwasanaethau CAMHS, a beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ganiatáu i bobl ifanc gael gafael ar gymorth yn gynt, cyn iddyn nhw gyrraedd sefyllfa y mae angen y gofal arbenigol hwn arnyn nhw?
Thank you, Heledd, for those very important points, and I absolutely agree with her that there are inequalities in Wales that we have to address. And it was very touching to hear your comments about your son listening to the television, and a lot of people have said that to me about the misery that is coming over, and when you think of what's happening to the children, it's just overwhelming, really. So, I absolutely understand how her son needed to put the television off, and I think it's very important that we remember we're talking about the children in Wales here who are in a much better position than many children throughout the world, particularly at this present time.
It's absolutely right that the pandemic has been very hard for children, and we know that children have suffered from the isolation of having long periods of not being in touch with their friends, and that we've had to make efforts to reintroduce school, almost, to them. And so it's been a very difficult time, so I absolutely acknowledge everything that she says. This has been exacerbated by the cost-of-living crisis, again, which the Government is doing all it can to tackle, led by the Minister for Social Justice in terms of looking for ways that we can help alleviate some of the very distressing situations that arise with people with not enough money to have food. Again, you mentioned the fuel crisis, and, again, that is something that we are trying to tackle in terms of the money, the grant that the Minister for Social Justice has been able to arrange.
But it is absolutely crucial, as the Member says, that we identify those children who are most at risk, and that's why I think it is so important that we have got our early years service, that we've got places like Flying Start that are aimed and are placed at the moment in the most deprived areas, where we will be able to identify where children are particularly at risk. And also, through the co-operation agreement, we are planning to extend Flying Start to two-year-olds throughout Wales, and that again will give us the opportunity that we will be able to identify those children, because we need the eyes and ears on the ground in order to be able to do that.
And, of course, the housing issue is a huge issue, and we are committed to building more houses that are available at a fair rent, and also for tackling the long-standing issues of houses that have been built without any consideration to the climate change that is there and that need retrofitting. So, we have an ambitious programme for that.
And then, what are we doing about the children who are suffering from mental health problems as a result of everything that's happened? I accept that there is a waiting list for CAMHS. We are trying to give more help lower down so that children don't reach the stage where they need the CAMHS service. For example, we put counselling services in schools, and the Deputy Minister for Mental Health and Well-being is trying to ensure that the treatment opportunities are available much earlier in the system. So, we want to reach children before they reach the need for CAMHS. I think that is where we've got to put the effort in.
But finally, I suppose, really, when we've had this exchange, it sounds very gloomy, the situation throughout the world. Everything that's happening does seem gloomy at the moment, so I'd really like to respond as well to say that I think there are lots of good things happening as well, and we are moving ahead with lots of policies where we're working together to ensure that children, with all these awful things happening, can have the best lives that they can, and that they can enjoy themselves and have the sort of childhood that we want them to have.
Diolch, Heledd, am y pwyntiau pwysig iawn hyn, ac rwyf i'n cytuno yn llwyr â hi ynglŷn ag anghydraddoldebau yng Nghymru y mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â nhw. Rhywbeth teimladwy iawn oedd clywed eich sylwadau chi am eich mab yn gwrando ar y teledu, ac mae llawer o bobl wedi dweud hynny wrthyf innau am y dioddefaint sy'n cael ei gyfleu, a phan feddyliwch chi am yr hyn sy'n digwydd i'r plant, mae hynny'n llorio rhywun, mewn gwirionedd. Felly, rwy'n deall yn iawn pam roedd ei mab hi'n gofyn am ddiffodd y teledu, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cofio mai sôn am blant yng Nghymru yr ydym ni yn hyn o beth ac maen nhw mewn sefyllfa lawer gwell na sefyllfa llawer o blant ledled y byd, yn enwedig ar hyn o bryd.
Mae hi'n gwbl gywir bod y pandemig wedi bod yn anodd iawn i blant, ac fe wyddom ni fod plant wedi dioddef o unigedd cyfnodau hir o beidio â bod mewn cysylltiad â'u ffrindiau, a'n bod ni wedi gorfod ymdrechu i'w cyflwyno nhw o'r newydd, bron iawn, i'r ysgol. Ac felly mae hwn wedi bod yn gyfnod anodd iawn, ac rwy'n cydnabod popeth a ddywedodd hi. Fe waethygwyd hynny gan yr argyfwng costau byw, unwaith eto, y mae'r Llywodraeth yn gwneud popeth yn ei allu i fynd i'r afael ag ef, dan arweiniad y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol o ran ymchwilio i ffyrdd o helpu i leddfu rhai o'r sefyllfaoedd pryderus iawn sy'n codi gyda phobl sydd heb ddigon o arian i brynu bwyd. Unwaith eto, roeddech chi'n sôn am yr argyfwng tanwydd, ac, unwaith eto, mae hwnnw'n rhywbeth yr ydym ni'n ceisio mynd i'r afael ag ef o ran arian, y grant y mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi llwyddo i'w drefnu.
Ond mae hi'n gwbl hanfodol, fel dywed yr Aelod, ein bod ni'n nodi'r plant hynny sydd yn y perygl mwyaf, a dyna pam rwyf i o'r farn ei bod hi mor bwysig ein bod ni wedi bod â'n gwasanaeth blynyddoedd cynnar, a bod gennym ni leoedd fel Dechrau'n Deg a anelir ac a ddarperir yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig ar hyn o bryd, lle byddwn ni'n gallu nodi lle mae'r plant sydd mewn perygl arbennig. A hefyd, drwy'r cytundeb cydweithredu, rydym ni'n bwriadu ymestyn Dechrau'n Deg i blant dwy flwydd oed ledled Cymru, ac fe fydd hynny eto'n rhoi cyfle i ni allu darganfod pwy yw'r plant hynny, oherwydd mae angen y llygaid a'r clustiau ar lawr gwlad arnom ni i allu gwneud felly.
Ac, wrth gwrs, mae mater tai yn fater enfawr, ac rydym ni wedi ymrwymo i adeiladu mwy o dai i fod ar gael am rent teg, a hefyd ar gyfer mynd i'r afael â materion hirsefydlog tai a adeiladwyd heb ystyriaeth i newid hinsawdd ac mae angen eu ôl-ffitio nhw. Felly, mae gennym ni raglen uchelgeisiol ar gyfer hynny.
Ac yna, beth ydym ni'n ei wneud ynglŷn â'r plant sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl o ganlyniad i bopeth sydd wedi digwydd? Rwy'n derbyn bod rhestr aros ar gyfer CAMHS. Rydym ni'n ceisio rhoi mwy o gymorth i gamau cynt fel nad yw plant yn cyrraedd y cam lle mae angen y gwasanaeth CAMHS arnyn nhw. Er enghraifft, rydym ni'n cynnig gwasanaethau cwnsela mewn ysgolion, ac mae'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant yn ceisio sicrhau bod cyfleoedd ar gael yn llawer cynt yn y system ar gyfer triniaeth. Felly, rydym ni'n dymuno trin y plant cyn iddyn nhw gyrraedd sefyllfa o fod ag angen CAMHS. Rwy'n credu mai yn y fan honno y dylem ni wneud yr ymdrech.
Ond yn olaf, mae'n debyg, mewn gwirionedd, pan fyddwn ni wedi cael y drafodaeth hon, mae hyn yn swnio yn ddigalon iawn, y sefyllfa yn fyd-eang, hynny yw. Mae popeth sy'n digwydd yn ddigon digalon ar hyn o bryd, felly fe hoffwn innau ymateb hefyd gan ddweud fy mod i o'r farn fod llawer o bethau calonnog yn digwydd hefyd, ac rydym ni'n symud ymlaen gyda llawer o bolisïau gan weithio gyda'n gilydd i sicrhau bod plant, gyda'r holl bethau ofnadwy hyn sydd yn digwydd, yn gallu byw'r bywydau gorau posibl iddyn nhw, a mwynhau eu hunain a chael y math o blentyndod yr ydym ni'n dymuno iddyn nhw ei gael.
Thank you for your statement, Deputy Minister. I wholeheartedly welcome this plan, setting out a range of steps that we are taking here in Wales to ensure that every child has the best start in life, now and in future. But there are four elements of the plan I wanted to just touch base on, and I would appreciate a response on those four areas in brief from you.
First, I welcome the fact that advocacy for children and young people in care, or involved with care services, is included. The 2019 Tros Gynnal Plant research highlighted significant concerns with the provision of independent residential visiting advocacy services by private providers. Could I ask you, therefore, first, what steps will be taken to ensure that every child in care, no matter the provider, has access to independent advocacy?
Secondly, following on from what Heledd said, I very much welcome the focus given to mental health and well-being in this plan. But, as we've heard, with 78 per cent of patients referred to CAMHS services, we do need to improve. I do accept what you said: that we need to ensure that children don't reach CAMHS services. But for those who do, they need a faster response. Therefore, I would like to hear specifically what targets the Welsh Government have in reducing the CAMHS waiting lists.
Thirdly, there is an absence of any commitment with regard to the role that for-profit providers play in residential care for children and young people—a key issue repeatedly raised, as you and I have talked about, by care-experienced young people, and one that I know plays a significant role in financing children's services. Could I just seek your reassurance that this proposal remains a priority for the Government?
And finally—
Diolch i chi am eich datganiad, Dirprwy Weinidog. Rwy'n croesawu'r cynllun hwn yn llwyr, gan nodi amrywiaeth o gamau yr ydym ni'n eu cymryd yma yng Nghymru i sicrhau bod pob plentyn yn profi'r dechrau gorau yn ei fywyd, nawr ac yn y dyfodol. Ond mae yna bedair elfen o'r cynllun yr hoffwn i gyffwrdd â nhw, ac fe fyddwn i'n gwerthfawrogi ymateb cryno gennych chi ynglŷn â'r pedwar maes.
Yn gyntaf, rwy'n croesawu'r ffaith bod eiriolaeth i blant a phobl ifanc mewn gofal, neu sy'n ymwneud â gwasanaethau gofal, yn cael ei gynnwys. Amlygodd ymchwil Tros Gynnal Plant 2019 bryderon sylweddol ynghylch darparu gwasanaethau ymweliadol eiriolaeth preswyl annibynnol gan ddarparwyr preifat. A gaf i ofyn i chi, felly, yn gyntaf, pa gamau a gymerir i sicrhau bod pob plentyn mewn gofal, does dim ots pwy yw'r darparwr, yn gallu cael gafael ar eiriolaeth annibynnol?
Yn ail, yn dilyn ymlaen o'r hyn a ddywedodd Heledd, rwy'n croesawu'n fawr iawn y pwyslais a roddir ar iechyd meddwl a lles yn y cynllun hwn. Ond, fel y clywsom ni, gyda 78 y cant o gleifion yn cael eu cyfeirio at wasanaethau CAMHS, mae angen i ni wella'r sefyllfa. Rwy'n derbyn yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud: bod angen i ni sicrhau nad yw plant yn cyrraedd gwasanaethau CAMHS. Ond i'r rhai hynny sydd eu hangen, mae angen ymateb cynt arnyn nhw. Felly, fe hoffwn i glywed pa nodau penodol sydd gan Lywodraeth Cymru o ran lleihau rhestrau aros CAMHS.
Yn drydydd, nid oes unrhyw ymrwymiad o ran swyddogaeth darparwyr er elw mewn gofal preswyl i blant a phobl ifanc—mater allweddol a godwyd dro ar ôl tro, fel yr ydych chi a minnau wedi siarad amdano, gan bobl ifanc â phrofiad o ofal, ac yn un y gwn sydd â rhan bwysig wrth ariannu gwasanaethau plant. A gaf i ofyn am sicrwydd gennych chi bod y cynnig hwn yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth?
Ac yn olaf—
You've asked three questions and you've gone well over your time, so we'll leave it at those three. Deputy Minister.
Rydych chi wedi gofyn tri chwestiwn ac rydych chi wedi mynd ymhell tros amser, felly rydym ni am ei gadael hi ar y tri yna. Dirprwy Weinidog.
Okay, thank you very much, and thank you very much, Jane, for welcoming this plan with such wholeheartedness. Advocacy for children in care I think is absolutely crucial. As you know, one of our main aims in the Government is to improve the lot of children in care, and that really links with your third question as well, about the not-for-profit providers, because we do want to transform the care system. We want to keep as many children as possible in their own homes and in their own families. We want them to stay at home with their families, if that's possible; if it's not possible, and they have to come into care, we want them to be placed near their families and we don't want children, if it's at all possible, to be placed a long way away from their home areas.
This does bring in the issue of advocacy, because, obviously, it's really important that children are able to speak up. We are in the process of looking at ensuring that independent residential advocacy services in independent residential services can also have advocacy for the children in those services.
In terms of the for-profit providers, this is something that, as you say, has been raised repeatedly by care-experienced young people, who do resent very much that the bad luck in their lives has resulted in other people getting a profit. So, this is one of the absolute top priorities of the Government, but it is part of the whole system of transforming the care system so that fewer children come into care and then that the children who do have to come into care—that as many children as possible who do have to be placed in care will be placed where there is no profit in the organisations that provide for them. So, I can absolutely assure her that it is one of our top priorities.
In terms of mental health and the issue about CAMHS, I will repeat that I do think it's important that we concentrate our efforts in trying to reduce the number of applications to CAMHS, which will then bring down the waiting lists, if we can get more children dealt with in the community.
Iawn, diolch yn fawr iawn, a diolch yn fawr iawn i chi, Jane, am groesawu'r cynllun hwn gyda'r fath frwdfrydedd. Mae eiriolaeth i blant mewn gofal, yn fy marn i, yn gwbl hanfodol. Fel y gwyddoch chi, un o'n prif amcanion ni yn y Llywodraeth yw gwella sefyllfa plant mewn gofal, ac fe geir cysylltiad gwirioneddol rhwng hynny â'ch trydydd cwestiwn chi hefyd, ynglŷn â darparwyr nid-er-elw, oherwydd rydym ni'n dymuno trawsnewid y system ofal. Rydym ni'n awyddus i gadw cymaint o blant â phosibl yn eu cartrefi eu hunain a gyda'u teuluoedd eu hunain. Rydym ni'n awyddus iddyn nhw aros gartref gyda'u teuluoedd, os yw hynny'n bosibl; os nad yw'n bosibl, ac mae'n rhaid iddyn nhw gael gofal, rydym ni'n awyddus iddyn nhw gael eu lleoli ar bwys eu teuluoedd ac nid ydym ni'n dymuno i blant, os yw'n bosibl o gwbl i osgoi hynny, gael eu lletya ymhell o'u cynefin.
Mater o eiriolaeth yw hwnnw, oherwydd, yn amlwg, mae hi'n bwysig iawn fod plant yn gallu cael dweud eu dweud. Ar hyn o bryd, rydym ni'n ystyried sicrhau y gall gwasanaethau eiriolaeth preswyl annibynnol mewn gwasanaethau preswyl annibynnol hefyd fod ag eiriolaeth i'r plant yn y gwasanaethau hynny.
O ran y darparwyr er elw, mae hyn yn rhywbeth sydd, fel rydych chi'n dweud, wedi cael ei godi dro ar ôl tro gan bobl ifanc â phrofiad o ofal sy'n ddig oherwydd bod yr anffawd yn eu bywydau wedi arwain at elw i bobl eraill. Felly, mae hon yn un o flaenoriaethau pennaf y Llywodraeth, yn hollol, ond rhan o drawsnewid y system ofal gyfan yw hyn fel bydd llai o blant yn mynd i ofal a bod yn rhaid i'r plant sy'n gorfod dod i ofal wedyn—y bydd cymaint o blant â phosibl y mae'n rhaid eu rhoi mewn gofal yn cael eu rhoi lle nad oes elw yn y sefydliadau sy'n darparu ar eu cyfer nhw. Felly, rwy'n gallu eich sicrhau chi'n llwyr fod honno'n un o'n blaenoriaethau pennaf ni.
O ran iechyd meddwl a'r mater ynglŷn â CAMHS, rwy'n dweud unwaith eto fy mod i o'r farn ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n canolbwyntio ein hymdrechion ni ar geisio lleihau nifer y ceisiadau i CAMHS, a fydd wedyn yn cwtogi'r rhestrau aros, pe gallem ni drin rhagor o blant yn y gymuned.
Ac yn olaf, Sam Rowlands.
And finally, Sam Rowlands.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Deputy Minister, for bringing forward today's important statement—one in which I, of course, have a keen interest, having three of the best children in Wales, of whom I am the father. As you mentioned, Deputy Minister, in your statement, the Welsh Government, of course, wants what's best for the children of Wales. Members across the Chamber would certainly agree that we all want what's best for the children of Wales. I am concerned, though, that we are moving away from a premise that it's parents who know what's best for their children, and parents who ultimately are responsible for their children, and parents who are the best role models for their children as well. And it's the role of Government, in my view—. And I think we'd all agree that Government should be there to support parents in undertaking this great responsibility in bringing their children up. In light of this, I was concerned to note in your statement today that the words 'parent', 'parents', 'mother' or 'father' were not mentioned at all. I'm not sure if this was an oversight or if this is an avenue that Welsh Government is going down, because it's crucial that proper support is given to parents and the role of parents is championed by Government and the voice of parents is at the forefront of Government here—
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Dirprwy Weinidog, am gyflwyno datganiad pwysig heddiw—un y mae gennyf i, wrth gwrs, ddiddordeb mawr ynddo, sydd â'r tri phlentyn gorau yng Nghymru, yr wyf i'n dad iddyn nhw. Fel roeddech chi'n sôn, Dirprwy Weinidog, yn eich datganiad, mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn dymuno'r gorau i blant Cymru. Fe fyddai Aelodau ar draws y Siambr yn sicr yn cytuno ein bod ni i gyd yn dymuno'r hyn sydd orau i blant Cymru. Rwy'n pryderu, serch hynny, ein bod ni'n symud i ffwrdd oddi wrth y rhagdybiaeth mai rhieni sy'n gwybod orau beth sy'n llesol i'w plant nhw, a rhieni sy'n gyfrifol yn y pen draw am eu plant, a rhieni yw'r patrymau gorau o ymddygiad i'w plant hefyd. A gwaith y Llywodraeth, yn fy marn i, yw—. Ac rwyf i o'r farn y byddem ni i gyd yn cytuno y dylai'r Llywodraeth fod yno i gefnogi rhieni i ymgymryd â'r cyfrifoldeb mawr hwn wrth fagu eu plant. Yng ngoleuni hyn, roeddwn i'n bryderus o nodi yn eich datganiad chi heddiw nad oedd unrhyw sôn am y geiriau 'rhiant', 'rhieni', 'mam' neu 'dad' o gwbl. Nid wyf i'n siŵr ai diofalwch oedd hynny neu hwnnw yw'r llwybr y mae Llywodraeth Cymru yn ei gerdded, oherwydd mae hi'n hanfodol bod cymorth addas yn cael ei roi i rieni a bod swyddogaeth y rhieni yn cael ei hyrwyddo gan y Llywodraeth a bod llais y rhieni yn flaenllaw ym marn y Llywodraeth yma—
You need to ask your question now.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn chi nawr.
—so you can hear the voice of parents. So—. Thank you, Deputy Presiding Officer. I'll ask a question. How will you ensure that, in your plan, the role of parents is not disregarded, and what specific action will you take to ensure that the voice of parents is at the forefront of your plans?
—er mwyn i chi glywed llais y rhieni. Felly—. Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe ofynnaf i gwestiwn. Sut ydych chi am sicrhau, yn eich cynllun, na chaiff swyddogaeth y rhieni ei diystyru, a pha gamau penodol y byddwch chi'n eu cymryd i sicrhau bod llais y rhieni yn flaenllaw yn eich cynlluniau chi?
Thank you very much, Sam Rowlands, for that important point, and, absolutely, we want to give support to parents. As I said in my response to Jane Dodds, we want to move to a system where we give as much support as we possibly can to parents in order for children to thrive and remain with them, and that's why we have put a lot of investment into parenting classes, why we have help offered to parents through 'Parenting. Give it time', where we give tips about how you can manage the difficult times that you do have as parents—how you deal with the terrible twos and the tantrums and the children who won't eat, and all the things that most of us have been through, where, from my own personal point of view, I was so pleased to have any help or advice coming from Government or from anybody, really. I think that's the way to look at it, that most parents are really looking for advice and help, and I don't think we should ever look at it as the Government coming in and taking the role away from parents. They are there to offer the advice, and, in most cases, people are oh so glad to receive advice and guidance and talk, from health visitors, from GPs, from teachers, from all the voluntary sectors, from all the groups who are there to help and support families. So, I don't think we should ever think of Government trying to take away the role of parents. We're there to help parents, and I think the amount of money and commitment that the Government puts into ensuring that those services are there is a sign of our commitment to parents as well as children.
Diolch yn fawr iawn, Sam Rowlands, am y pwynt pwysig yna, ac, yn sicr, rydym ni'n dymuno rhoi cymorth i rieni. Fel y dywedais i yn fy ymateb i Jane Dodds, rydym ni'n dymuno symud at system sy'n estyn cymaint o gefnogaeth ag y gallwn ni i rieni ar gyfer ffyniant plant ac iddyn nhw allu aros gyda'u rhieni, a dyna pam rydym ni wedi buddsoddi llawer mewn dosbarthiadau rhianta, pam rydym ni wedi rhoi cymorth i rieni drwy 'Magu plant. Rhowch amser iddo', lle'r ydym ni'n rhoi awgrymiadau ynghylch sut y gallwch chi reoli'r amseroedd anodd a brofwch wrth fod yn rhieni—sut rydych chi'n ymdrin â phlant dwy flwydd oed a'r stranciau a'r plant sy'n gwrthod bwyta, a'r holl bethau y mae'r rhan fwyaf ohonom ni wedi bod drwyddyn nhw, pryd, o fy rhan fy hunan yn bersonol, roeddwn i'n falch iawn o gael unrhyw help neu gyngor oddi wrth y Llywodraeth neu gan unrhyw un, mewn gwirionedd. Rwyf i o'r farn mai dyna'r ffordd iawn o edrych ar hyn, sef bod y rhan fwyaf o rieni yn chwilio am gyngor a chymorth mewn gwirionedd, ac nid wyf i'n credu y dylem ni ystyried hyn fel Llywodraeth yn dod i mewn ac yn dwyn y gwaith oddi ar y rhieni. Mae'r rhain ar gael i estyn cyngor, ac, yn y rhan fwyaf o achosion, mae pobl yn falch dros ben o gael gair o gyngor ac arweiniad, gan ymwelwyr iechyd, gan feddygon teulu, gan athrawon, o'r sectorau gwirfoddol i gyd, oddi wrth yr holl grwpiau sydd ar gael i helpu a chefnogi teuluoedd. Felly, nid wyf i'n credu y dylem ni fyth ystyried bod y Llywodraeth yn ceisio disodli gwaith y rhieni. Rydym ni ar gael i helpu rhieni, ac rwy'n credu bod y swm o arian a'r ymrwymiad y mae'r Llywodraeth yn eu rhoi i sicrhau bod y gwasanaethau hynny ar gael yn arwydd o'n hymrwymiad ni i'r rhieni yn ogystal ag i'r plant.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Eitem 5 y prynhawn yma yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar urddas yn ystod y mislif. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.
The fifth item is a statement by the Minister for Social Justice on period dignity. I call on the Minister for Social Justice, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Deputy Llywydd. Periods are natural. They are not a choice. We all either have them, have had them, or know people who do. They are not dirty and they are not something to be ashamed of. No-one should be disadvantaged because they have periods. Everyone should have access to period products, as and when they need them, to use in a private space that is safe and dignified. But, unfortunately, this is not always the case.
We last held a debate on this issue in 2018, when research by Plan International brought to light the impact of period poverty on girls in the UK. Four years on, people in Wales are facing an unprecedented cost-of-living crisis, fuelled by soaring energy bills. The Bevan Foundation's snapshot of poverty in December revealed that more than a third of Welsh households do not have enough money to buy anything beyond everyday essentials. I speak to stakeholders about this issue often. I have heard directly from women in Wales that, when choosing between paying for food, rent, bills or period products, period products are the first item to be left off the list. And let me just say that again: there are people in Wales today who are forced to go without basic period care so that they can feed their children. The Welsh Government cannot, and will not, accept this.
That is why, earlier this month, the Welsh Government committed an additional £110,000 to local authorities in Wales to ensure community venues such as foodbanks and libraries are fully stocked with free period products to assist those most in need. We are also allocating over £400,000 to expanding the reach of the grant in 2022-23, and this is in addition to the £3.3 million we already provide every year to schools, colleges and community groups across Wales. And it's also why we're working to ensure that there are free products in women's refuges across Wales. We've been committed to addressing period poverty for many years, and, since 2018, we've provided over £9 million of funding to ensure there are products available in every school and college in Wales and across communities for those on low incomes. We established the period dignity round-table, bringing together expert stakeholders, activists and young people to work together, and the round-table has offered advice and counsel throughout our work on period dignity, and I'd like to take this opportunity to thank its members for their support.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae mislif yn naturiol. Nid dewis mohono. Mae pob un ohonom ni naill ai'n ei gael, neu wedi ei gael, neu'n adnabod pobl sy'n ei gael. Nid rhywbeth budr mohono ac nid yw'n achos cywilydd. Ni ddylai neb fod o dan anfantais oherwydd eu bod yn cael mislif. Fe ddylai cynhyrchion mislif fod ar gael i bawb, yn ôl yr angen, i'w defnyddio mewn man preifat sy'n ddiogel a gweddus. Ond, yn anffodus, nid yw hynny'n digwydd pob amser.
Cafwyd y ddadl ddiwethaf ar y mater hwn yn 2018, pan amlygodd ymchwil gan Plan International effaith tlodi mislif ar ferched yn y DU. Bedair blynedd yn ddiweddarach, mae pobl yng Nghymru yn wynebu argyfwng costau byw digynsail, a ysgogwyd gan godi biliau ynni i'r entrychion. Datgelodd ciplun Sefydliad Bevan o dlodi ym mis Rhagfyr nad oes gan fwy na thraean o aelwydydd Cymru ddigon o arian i brynu unrhyw beth y tu hwnt i hanfodion bob dydd. Fe fyddaf i'n siarad â rhanddeiliaid ynglŷn â'r mater hwn yn aml. Rwyf i wedi clywed yn uniongyrchol gan fenywod yng Nghymru, wrth ddewis rhwng talu am fwyd, rhent, biliau neu gynhyrchion mislif, mai cynhyrchion mislif yw'r eitem gyntaf i'w gadael oddi ar y rhestr. A gadewch i mi ddweud hyn eto: fe geir pobl yng Nghymru heddiw sy'n cael eu gorfodi i fynd heb ofal mislif sylfaenol ar gyfer gallu bwydo eu plant. Nid yw hynny'n dderbyniol i Lywodraeth Cymru, ac ni chaiff hynny ddigwydd.
Dyna pam mae Llywodraeth Cymru, yn gynharach y mis hwn, wedi ymrwymo £110,000 yn ychwanegol i awdurdodau lleol yng Nghymru i sicrhau bod lleoliadau cymunedol fel banciau bwyd a llyfrgelloedd yn cael stoc gyflawn o gynhyrchion rhad ac am ddim i gynorthwyo'r rhai sydd â'r angen mwyaf. Rydym ni hefyd yn dyrannu dros £400,000 i ehangu cyrhaeddiad y grant yn 2022-23, ac mae hyn dros ben y £3.3 miliwn yr ydym ni'n ei ddarparu eisoes bob blwyddyn i ysgolion, colegau a grwpiau cymunedol ledled Cymru. A dyna pam hefyd rydym ni'n gweithio i sicrhau bod cynhyrchion rhad ac am ddim ar gael mewn llochesau menywod ledled Cymru. Rydym ni wedi ymrwymo i fynd i'r afael â thlodi mislif ers blynyddoedd lawer, ac, ers 2018, rydym ni wedi darparu dros £9 miliwn o gyllid i sicrhau bod cynhyrchion ar gael ym mhob ysgol a choleg yng Nghymru ac ar draws cymunedau ar gyfer y rhai sydd ar incwm isel. Fe sefydlwyd y ford gron urddas yn ystod mislif, gan ddod â rhanddeiliaid arbenigol, gweithredwyr a phobl ifanc at ei gilydd i weithio gyda'i gilydd, ac mae'r ford gron wedi cynnig cyngor a chyfarwyddyd drwy gydol ein gwaith ni ynglŷn ag urddas yn ystod mislif, ac fe hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'w haelodau am eu cefnogaeth.
The closure of schools and community settings during the peaks of the COVID-19 pandemic brought challenges in ensuring period products reached those in need and, according to research by Plan International, over 1 million girls in the UK struggled to afford or access period products during the pandemic. In Wales, we worked with local authorities to ensure that, even in lockdown, individuals had the products they needed. Welsh local authorities found innovative and creative ways of serving their communities, including sending products directly to people's homes, setting up subscription services and offering vouchers, and I'd like to acknowledge the positive response by all our local authority partners during this extraordinarily difficult time.
There, of course, is more work to do to ensure period products are reaching everyone who needs them, and we're committed to identifying and responding to our communities' needs. Just this morning, we brought local authorities together to share best practice and to consider how we ensure products are reaching under-served communities. But the provision of products is just the beginning of the work. Tackling period poverty is a priority for the Welsh Government, but, if we truly want to break the shame and stigma associated with menstruation, then we must broaden our ambitions and work to achieve period dignity for all.
So, what do we mean by period dignity? It means prioritising the eradication of period poverty and addressing the range of issues that affect a person's experience of periods across their lifetime. Period dignity considers the link between periods and broader health issues, which is particularly important as we mark the beginning of national Endometriosis Awareness Month. Period dignity also considers the environmental impact of many single-use plastic products, the impact of managing menstruation in the workplace, in education, and on engaging in sport and culture.
To achieve this definition of period dignity, we need to take cross-Government action, and that's why we will publish our period dignity strategic action plan later this year, and the plan considers period dignity for those with intersecting protected characteristics and seeks to make provision for additional challenges or cultural requirements. Period dignity and period poverty are children's rights matters, but the plan also takes a life-course approach to achieving period dignity by considering support for those who are going through the perimenopause and menopause too.
We've set out a number of ambitious actions to help achieve our vision, including a campaign to start a national conversation about periods to bust myths and tackle stigma; a commitment for 90 per cent to 100 per cent of all products bought under the period dignity grant to be plastic-free, made with reduced plastic or reusable by 2026; ensuring educational and practical period dignity resources are available to businesses across Wales to expand period dignity in the private sector; promotion of workplace policies on period dignity and the menopause; funding education and training programmes to promote the use of reusable products; and developing an interactive period-product map to help individuals find free products in their areas. Finally, education, of course, is also crucial in achieving our aim for period dignity. I'm delighted the relationships and sexuality education code and statutory guidance includes the teaching of menstrual well-being at developmentally appropriate phases. It will provide learners with the knowledge and confidence to seek support and to deal with the physical and emotional changes that occur throughout their lives.
I’d like to extend my sincere thanks to Children in Wales, Women Connect First, Fair Treatment for the Women of Wales and our period dignity round-table members for their ongoing advocacy and their support as we turn our shared vision into reality. And I'm confident, by working in partnership, we will achieve our vision to live in a Wales where no-one is ashamed or embarrassed about periods and can speak openly and confidently about them, whether or not they have periods. Diolch.
Fe ddaeth cau ysgolion a lleoliadau cymunedol yn ystod penllanw pandemig COVID-19 â heriau yn ei sgil o ran sicrhau bod cynhyrchion mislif yn cyrraedd y rhai mewn angen ac, yn ôl ymchwil gan Plan International, roedd dros 1 miliwn o ferched yn y DU yn ei chael hi'n anodd fforddio neu gael gafael ar gynhyrchion mislif yn ystod y pandemig. Yng Nghymru, fe fuom ni'n gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod gan unigolion, hyd yn oed yn y cyfnod clo, y cynhyrchion yr oedd eu hangen arnyn nhw. Fe ddaeth awdurdodau lleol Cymru o hyd i ffyrdd arloesol a chreadigol o wasanaethu eu cymunedau nhw, gan gynnwys anfon cynhyrchion yn syth i gartrefi pobl, i sefydlu gwasanaethau tanysgrifio a chynnig talebau, ac fe hoffwn i gydnabod yr ymateb cadarnhaol gan ein holl bartneriaid ni yn yr awdurdodau lleol yn ystod y cyfnod eithriadol o anodd hwn.
Wrth gwrs, mae mwy o waith i'w wneud eto i sicrhau bod cynhyrchion mislif ar gael i bawb sydd eu hangen nhw, ac rydym ni wedi ymrwymo i nodi ac ymateb i anghenion ein cymunedau ni. Fore heddiw, fe ddaethom ni ag awdurdodau lleol at ei gilydd i rannu arfer gorau ac ystyried sut rydym ni am sicrhau bod cynhyrchion ar gael mewn cymunedau heb wasanaeth digonol. Ond dim ond dechrau'r gwaith yw darparu cynhyrchion. Mae mynd i'r afael â thlodi mislif yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ond, os ydym ni wir am ddryllio'r cywilydd a'r gwaradwydd sy'n gysylltiedig â mislif, yna fe fydd rhaid i ni godi ein huchelgeisiau ni a gweithio i sicrhau urddas i bawb yn ystod mislif.
Felly, beth gredwn ni yw ystyr urddas yn ystod mislif? Ystyr hynny yw blaenoriaethu cael gwared ar dlodi mislif a mynd i'r afael â'r ystod o faterion sy'n effeithio ar brofiad unigolyn o fislif yn ystod ei oes. Mae urddas yn ystod mislif yn rhoi ystyriaeth i'r cysylltiad rhwng mislif a materion iechyd ehangach, sy'n arbennig o bwysig gan ein bod ni heddiw yn nodi dechrau Mis Ymwybyddiaeth Endometriosis yn genedlaethol. Mae urddas yn ystod mislif yn cymryd effaith amgylcheddol llawer o gynhyrchion plastig untro i ystyriaeth, ac effeithiau rheoli mislif yn y gweithle, mewn addysg, ac ar gymryd rhan mewn chwaraeon a gweithgareddau diwylliannol.
I gyflawni'r diffiniad hwn o urddas yn ystod mislif, mae angen i ni gymryd camau ar draws y Llywodraeth, a dyna pam rydym ni am gyhoeddi ein cynllun gweithredu strategol urddas yn ystod mislif yn ddiweddarach eleni, ac mae'r cynllun yn ystyried urddas yn ystod mislif i rai sydd â nodweddion gwarchodedig croestoriadol ac yn ceisio gwneud darpariaeth ar gyfer heriau ychwanegol neu ofynion diwylliannol. Mae urddas yn ystod mislif a thlodi mislif yn faterion o ran hawliau plant, ond mae'r cynllun yn cymryd ymagwedd gydol oes at gyflawni urddas yn ystod mislif drwy roi ystyriaeth i gefnogaeth i rai sy'n mynd drwy'r perimenopos a'r menopos hefyd.
Rydym wedi nodi nifer o gamau uchelgeisiol i helpu i gyflawni ein gweledigaeth, gan gynnwys ymgyrch i ddechrau sgwrs genedlaethol am fislif i ddryllio mythau a mynd i'r afael â gwaradwydd; ymrwymiad i 90 y cant hyd 100 y cant o'r holl gynhyrchion a brynir dan grant urddas yn ystod mislif i fod yn ddi-blastig, yn cynnwys llai o blastig neu blastig y gellir eu hailddefnyddio erbyn 2026; a sicrhau bod adnoddau addysgol ac ymarferol ar gyfer urddas yn ystod mislif ar gael i fusnesau ledled Cymru i wneud urddas yn ystod mislif yn fwy eang yn y sector preifat; a hyrwyddo polisïau yn y gweithle ynglŷn ag urddas yn ystod mislif a'r menopos; ac ariannu rhaglenni addysg a hyfforddiant i hyrwyddo'r defnydd o gynhyrchion y gellir eu hailddefnyddio; a datblygu map cynnyrch misglwyf rhyngweithiol i helpu unigolion i ddod o hyd i gynhyrchion am ddim yn eu hardaloedd. Yn olaf, mae addysg, wrth gwrs, yn hanfodol hefyd i gyflawni ein nod ni o ran urddas yn ystod mislif. Rwy'n falch iawn fod y cod addysg perthnasoedd a rhywioldeb a'r canllawiau statudol yn cynnwys addysgu llesiant mislif ar amseroedd priodol o ran datblygiad. Fe fydd hynny'n rhoi'r wybodaeth a'r hyder i ddysgwyr geisio cymorth ac ymdrin â'r newidiadau corfforol ac emosiynol sy'n digwydd drwy gydol eu bywydau.
Fe hoffwn ddiolch yn ddiffuant i Plant yng Nghymru, Women Connect First, Fair Treatment for the Women of Wales ac aelodau ein bord gron urddas yn ystod mislif am eu heiriolaeth barhaus a'u cefnogaeth wrth i ni wireddu ein gweledigaeth gyffredin. Ac rwy'n hyderus, drwy weithio mewn partneriaeth, y byddwn ni'n cyflawni ein gweledigaeth ni i fyw yn y Gymru lle nad oes gan neb gywilydd neu warth o ran mislif ac y gellir siarad yn agored ac yn hyderus amdano, os ydyn nhw'n cael mislif neu beidio. Diolch.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Laura Anne Jones.
Conservative spokesperson, Laura Anne Jones.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Thank you for your statement, Minister. It is very welcome and we on these benches completely support aims to eradicate period poverty and ensure period dignity in Wales. This is something that not just affects a small minority, Deputy Presiding Officer, but half of our population. It is a massive issue and it's something that actually should have been dealt with a long time ago.
For those that were in the last Senedd, and you may recall, Minister, I spoke about how we cannot always rely on parents and families to educate and talk openly about such important subjects as periods, which is often hard to understand for those families for whom it is quite the norm to talk openly about these things, but is a very real issue, for a myriad of reasons. And I was one of those girls that didn't see it coming or knew what to do about it, and I often found it very difficult to talk about it, so to stand up now is quite something for me. But it's something that needs to be talked about.
I said during the education Bill debates in that last Senedd that I was encouraged by the opportunity that the new curriculum provides in this regard to educate on, in an age-appropriate manner, important subjects such as these and to ensure that all children are armed with the knowledge that they need. We need to give all girls and young women full and proper education on periods within the RSE to make sure that this education will cover from the start of getting your period to the menopausal stage, including vital information on conditions such as endometriosis, which my good friend and former colleague MS Suzy Davies passionately campaigned for to be part of the new curriculum during previous Senedds.
But, alongside education, we also need to ensure, in my view—as a basic human right, I would argue—that sanitary products are available to all those that need them, and, as you say, Minister, in a discreet manner, and for free, particularly those in educational settings. As we know, Minister, children and young people spend a large part of their week in an educational setting and are likely to start their periods or have periods during that day. We, of course, welcome this Government's commitment to providing free products to educational settings since 2018, but what this Government hasn't yet ensured is the discreet delivery of those products within our schools. Currently we have a situation where pupils have to ask the teachers to go and unlock a cupboard to go and get them sanitary products. This doesn't strike me as discreet or in any way dignified for these girls to access what they need, especially, for example, if it's a male teacher that has to be asked. I would certainly have been too shy myself to ask for such things in school. There needs to be a more permanent solution and a more discreet solution. I would suggest something along the lines of permanent structures in our loos in secondary schools and colleges across Wales in the form of maybe a vending machine distributing these products, of which, of course, the products would be free, and arguably a more permanent solution offering in primary schools also, for, as we know, Minister, many girls are early starters in this regard.
Many girls I know, including myself, had a bad experience and was caught short. Luckily, there is no longer tracing-paper-like loo roll in our schools, but we absolutely need to ensure that all girls are armed with everything they need, including sanitary products that are easily accessibly to them. Therefore, can I ask, Minister, that you assure this Senedd today that you will do absolutely everything in your power to ensure a dignified solution to the provision of sanitary products in Wales in the shape of permanent distribution machines in our loos? I've talked to many schools in the last few months and there is a very real problem—an obvious problem—in the school delivery stage, and it's going against what you are aiming to do and what we all hope and we want to achieve.
Also, of course, you've outlined in your statement that some girls and women from families simply cannot afford sanitary products, exacerbated, as you say, by the pandemic. And, horrendously, due to their expense, they are not often bought, to ensure that families instead can be fed. And you're right, Minister, this cannot continue.
The Welsh Conservatives also agree with you, Minister, when you talk about extending support to local authorities in Wales to ensure community venues, such as foodbanks and libraries, are fully stocked with period products to assist those most in need—free, of course. Therefore, Minister, through my own knowledge, I'm also aware of the need for this to be extended into sports clubs throughout our country, so I'd ask that those plans extend to them also so that we never have to see another girl or woman having to forgo sport because of a natural bodily function.
Minister, I was delighted to see that, with our children and young being so very conscious of the environmental impacts and their wanting to actively do something about it, that you have a commitment, which was going to be my main question, to ensure that 90 per cent to 100 per cent of our products that are brought with Welsh Government money are plastic free, something that an incredible local Welsh campaigner, Molly Fenton, who's only aged 19, has heavily campaigned for. It is absolutely right that we take an environmentally cautious approach to this. So, Minister, what checks will be put in place to ensure that this is happening, please, and will the Welsh Government be proactive in helping our schools and local authorities in providing them with the right contacts to enable them to do this? Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Mae hyn i'w groesawu yn fawr ac rydym ninnau ar y meinciau hyn yn llwyr gefnogi'r amcan o gael gwared ar dlodi mislif a sicrhau urddas yn ystod mislif yng Nghymru. Mae hwn yn fater sy'n effeithio nid ar leiafrif bychan yn unig, Dirprwy Lywydd, ond ar hanner ein poblogaeth ni. Mae hwn yn fater enfawr ac mae'n rhywbeth y dylid bod wedi mynd i'r afael ag ef amser maith yn ôl.
I rai a oedd yn y Senedd ddiwethaf, ac efallai eich bod chi'n cofio, Gweinidog, fe siaradais i am sut na allwn ni ddibynnu ar rieni a theuluoedd bob amser i addysgu a siarad yn agored am bynciau mor bwysig â mislif, rhywbeth sy'n anodd ei ddeall i'r teuluoedd hynny y mae hi'n gwbl arferol iddyn nhw siarad yn agored am bethau fel hyn, ond mae hwn yn fater gwirioneddol, am lu o resymau. Ac roeddwn innau'n un o'r merched hynny nad oedd yn ei weld yn dod nac yn gwybod beth i'w wneud am y peth, ac roeddwn i'n aml yn ei chael hi'n anodd iawn siarad am y peth, felly mae sefyll i fyny nawr yn dipyn o beth i mi. Ond mae hwn yn rhywbeth y mae angen ei drafod.
Fe ddywedais i, yn ystod dadleuon y Bil addysg yn y Senedd ddiwethaf honno, fy mod i wedi fy nghalonogi gan y cyfle y mae'r cwricwlwm newydd yn ei ddarparu yn hyn o beth i addysgu, mewn modd sy'n briodol i oedran, ar bynciau pwysig fel rhain a sicrhau bod pob plentyn yn cael y wybodaeth sydd ei hangen arno. Mae angen i ni roi addysg lawn a phriodol i bob merch a menyw ifanc ar fislif o fewn addysg rhyw a chydberthynas i sicrhau y bydd yr addysg yn cwmpasu o ddechrau cael eich mislif i gam y menopos, gan gynnwys gwybodaeth hanfodol am gyflyrau fel endometriosis, y bu fy ffrind da ac Aelod blaenorol yn y fan hon Suzy Davies yn ymgyrchu gydag angerdd iddo fod yn rhan o'r cwricwlwm newydd yn ystod tymhorau Seneddol blaenorol.
Ond, ochr yn ochr ag addysg, mae angen i ni sicrhau hefyd, yn fy marn i—fel hawl ddynol sylfaenol, fe fyddwn i'n dadlau—bod cynhyrchion mislif ar gael i bawb sydd eu hangen nhw, ac, fel rydych chi'n dweud, Gweinidog, mewn ffordd urddasol, ac yn rhad ac am ddim, yn enwedig ar gyfer y rhai sydd mewn lleoliadau addysgol. Fel gwyddom ni, Gweinidog, mae plant a phobl ifanc yn treulio rhan helaeth o'u hwythnos mewn lleoliad addysgol ac yn debygol o ddechrau eu mislif neu gael mislif yn ystod diwrnod felly. Rydym ni, wrth gwrs, yn croesawu ymrwymiad y Llywodraeth hon i ddarparu cynhyrchion yn rhad ac am ddim i leoliadau addysgol ers 2018, ond yr hyn nad yw'r Llywodraeth hon wedi gallu ei sicrhau eto yw cyflwyno'r cynhyrchion hynny yn ein hysgolion ni. Ar hyn o bryd rydym ni mewn sefyllfa lle mae'n rhaid i'r disgyblion ofyn i athrawon fynd i ddatgloi cwpwrdd iddyn nhw gael gafael ar gynhyrchion mislif. Nid yw honno'n ymddangos i mi'n ffordd urddasol o gwbl i'r merched hyn gael gafael ar yr hyn sydd ei angen arnyn nhw, yn enwedig, er enghraifft, os mai dyn yw'r athro hwnnw sy'n rhaid gofyn iddo ef. Fe fyddwn i'n sicr wedi bod yn rhy swil o lawer i ofyn am bethau o'r fath yn yr ysgol. Mae angen datrysiad sy'n fwy parhaol ac yn fwy urddasol. Fe fyddwn i'n awgrymu rhywbeth tebyg i strwythurau parhaol yn ein toiledau mewn ysgolion uwchradd a cholegau ledled Cymru ar ffurf peiriant gwerthu efallai sy'n dosbarthu'r cynhyrchion hyn, y byddai'r cynhyrchion, wrth gwrs, yn rhad ac am ddim, a gellid dadlau y byddai hynny'n rhoi ateb mwy parhaol mewn ysgolion cynradd hefyd, oherwydd, fel gwyddom ni, Gweinidog, mae llawer o ferched yn cychwyn yn gynnar iawn yn hyn o beth.
Fe gafodd llawer o ferched yr wyf i'n eu hadnabod, a minnau hefyd, brofiad annifyr o gael ein dal mewn angen. Yn ffodus, nid papur toiled fel papur trasio sydd ar gael yn ein hysgolion ni erbyn hyn, ond mae angen i ni sicrhau bod popeth sydd ei angen gan bob merch, gan gynnwys cynhyrchion mislif sydd ar gael yn rhwydd iddynt. Felly, a gaf i ofyn, Gweinidog, i chi sicrhau'r Senedd hon heddiw y byddwch chi'n gwneud popeth yn eich gallu i wneud yn siŵr bod datrysiad urddasol i ddarpariaeth cynhyrchion mislif yng Nghymru a hwnnw drwy gyfrwng rhoi peiriannau dosbarthu parhaol yn ein toiledau ni? Rwyf i wedi siarad â llawer o ysgolion yn ystod y misoedd diwethaf ac fe geir problem wirioneddol—problem amlwg—yng ngham dosbarthu yn yr ysgol, ac mae hynny'n mynd yn groes i'r hyn yr ydych chi'n bwriadu ei wneud a'r hyn yr ydym ni i gyd yn gobeithio amdano ac yn awyddus i'w gyflawni.
Hefyd, wrth gwrs, rydych chi wedi amlinellu yn eich datganiad na all rhai merched na menywod mewn rhai teuluoedd fforddio cynhyrchion mislif, ac fel rydych chi'n dweud, fe waethygwyd y sefyllfa honno gan y pandemig. Ac, yn erchyll iawn, am eu bod nhw'n gostus, yn aml nid ydyn nhw'n cael eu prynu, i wneud yn siŵr bod digon o fwyd i'r teuluoedd. Ac rydych chi'n iawn, Gweinidog, ni all hyn barhau.
Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn cytuno â chi hefyd, Gweinidog, pan ydych chi'n sôn am ymestyn cymorth i awdurdodau lleol yng Nghymru i sicrhau bod lleoliadau cymunedol, fel banciau bwyd a llyfrgelloedd, â chyflenwad llawn o gynhyrchion mislif i gynorthwyo'r rhai sydd â'r angen mwyaf—yn rhad ac am ddim, wrth gwrs. Felly, Gweinidog, drwy'r hyn a ddysgais i fy hunan, rwy'n ymwybodol o'r angen i ymestyn hyn i glybiau chwaraeon ledled ein gwlad, felly rwyf i am ofyn i'r cynlluniau hyn ymestyn i'r lleoedd hynny hefyd fel na fydd yn rhaid inni fyth weld merch neu fenyw arall yn gorfod hepgor chwaraeon oherwydd gweithrediad naturiol y corff.
Gweinidog, roeddwn i'n falch iawn o weld, o ystyried bod ein plant a'n pobl ifanc ni mor ymwybodol o effeithiau amgylcheddol a'u dymuniad nhw i wneud rhywbeth yn ei gylch, eich ymrwymiad chi, sef fy mhrif gwestiwn i, i sicrhau bod 90 y cant i 100 y cant o'r cynnyrch sy'n cael ei brynu ag arian Llywodraeth Cymru yn ddi-blastig, rhywbeth y mae ymgyrchydd lleol anhygoel o Gymru, Molly Fenton, sydd ond yn 19 oed, wedi ymgyrchu yn frwd drosto. Mae hi'n gwbl briodol ein bod ni ag agwedd amgylcheddol at hyn sy'n ofalus. Felly, Gweinidog, pa wiriadau a roddir ar waith i sicrhau bod hynny'n digwydd, os gwelwch chi'n dda, ac a fydd Llywodraeth Cymru yn rhagweithiol wrth helpu ein hysgolion a'n hawdurdodau lleol ni i roi'r cysylltiadau cywir iddyn nhw i'w galluogi nhw i wneud hyn? Diolch.
Diolch yn fawr, Laura Anne, and thank you for such a constructive—. You know, it is all of us, women here, will know what you've been saying about your experiences, sadly. We've got to make such a change, haven't we? But actually, I think one of the things that I said in my statement is that one of our aims is to have this national conversation, so we're starting that today. And it is a conversation that we all need to have, and, in fact, the provision of those grants back in 2018 enabled local authorities to start having the conversations and schools as well.
But I want to just start on your point about relationships and sexuality education, because, of course, you were here when we were discussing this. I'd like to thank Suzy Davies, particularly—former MS, Suzy Davies—for raising the profile of menstrual well-being particularly during the scrutiny of the curriculum and assessment Bill, advocating for its inclusion in the RSE code. There is so much opportunity with the new curriculum in terms of the teaching of menstrual well-being at developmentally appropriate phases in life, and also providing our pupils, our school students, with the knowledge and confidence to seek support and deal with those physical and emotional changes that occur through life.
Now, I was very fortunate this morning to meet with a group of pupils from two local schools, from Radnor Primary School and Fitzalan High School. I asked to meet with them because they've been involved with Children in Wales in helping us respond to the consultation we've had on period dignity. It was wonderful that I had two young student pupils from Radnor Primary School, two girls, and then two boys and two girls from Fitzalan High School, and they'd all been involved in having workshops and discussions. Interestingly, at Fitzalan, they decided to have the boys and girls together for these discussions—all year 7 got involved in it and year 8 as well. And in Radnor, also years 5 and 6. So, they really spoke from the heart and from their experience. It was very revealing.
And I think it's just important that those schools, every local authority, every further education college, have actually accepted our offer of the period dignity grant since 2018. They've run with the scheme, they've learned ways of distributing products, they've tackled stigma. I actually asked them what did they think 'stigma' meant and they were spot on, they said that it's when you're pushed out to look different or you're made to feel different. They were just so clear about how they felt. They told us of changes in the school, where they used to have to go and pick up products in the corridor and now it was in a place where they felt comfortable to go. But as they all said, why should we feel embarrassed about picking up the products? But they were excellent.
I just want to say quickly that we've got to look at the impact of funding, we've got to reach out to those under-served communities; we've got to look to new locations to make the products available. We're doing an evaluation of the grant this year, and the key thing is to listen to those with lived experience of periods and also how it's being managed in schools. And what's interesting is that we did also discuss the fact that their school councils could get involved and put it on the agenda of the school councils. They really taught me so much very quickly just by being together, and I'm sure that other Senedd Members across the Chamber will find that they want to learn; the boys wanted to engage and they were talking about, actually, dads, fathers and male teachers engaging as well, which is crucially important, because it has to be shared by all.
So, just, Molly Fenton, I think we all know, is a very empowering young woman in terms of environmental impacts, and many of us have young people like this in our constituencies to make sure that we reach that target. We've said that 90 to 100 per cent of all period products have to be reusable or eco-friendly by 2026, but we've got to trial this. We've got to recognise that this is not something that's easy, straightforward; you also need to think about facilities within schools in terms of the loos, et cetera, private spaces, washbasins, private access to those. But we have, actually, also—and it's come from local authorities—agreed to spend 20 per cent of the period dignity grant on education or training, which is going to include information on reusable and eco-friendly products.
I think, just finally to say that I've said, in my statement—in response to your point about sport, for example, and access to wider facilities—that this has to be cross-Government action. That's cross-Government action that doesn't just involve me as Minister for Social Justice, but clearly the education Minister, health, mental health and well-being, children and sport. We've all got a role to play in this, as, indeed, everyone in this Chamber has.
Diolch yn fawr, Laura Anne, a diolch am fod mor adeiladol yn eich—. Wyddoch chi, mae pob un ohonom, y menywod yma, yn gwybod beth yr ydych chi wedi bod yn ei ddweud am eich profiadau, yn anffodus. Mae'n rhaid i ni wneud gymaint o newid, onid oes? Ond mewn gwirionedd, rwy'n credu mai un o'r pethau a ddywedais yn fy natganiad yw mai un o'n nodau yw cael y sgwrs genedlaethol hon, felly rydym yn dechrau hynny heddiw. Ac mae'n sgwrs y mae angen i bob un ohonom ei chael, ac, mewn gwirionedd, fe wnaeth darparu'r grantiau hynny yn ôl yn 2018 alluogi awdurdodau lleol i ddechrau cael y sgyrsiau ac ysgolion hefyd.
Ond hoffwn i ddechrau ar eich pwynt am addysg cydberthynas a rhywioldeb, oherwydd, wrth gwrs, roeddech chi yma pan oeddem yn trafod hyn. Hoffwn i ddiolch i Suzy Davies, yn arbennig—cyn AS, Suzy Davies—am godi proffil llesiant mislifol, yn arbennig wrth graffu ar y Bil cwricwlwm ac asesu, gan hyrwyddo ei gynnwys yn y cod addysg cydberthynas a rhywioldeb. Mae cymaint o gyfle gyda'r cwricwlwm newydd o ran addysgu llesiant mislifol ar gamau sy'n briodol o ran datblygiad mewn bywyd, a hefyd rhoi'r wybodaeth a'r hyder i'n disgyblion, ein myfyrwyr ysgol, i geisio cymorth ac ymdrin â'r newidiadau corfforol ac emosiynol hynny sy'n digwydd trwy fywyd.
Nawr, roeddwn i'n ffodus iawn y bore yma i gwrdd â grŵp o ddisgyblion o ddwy ysgol leol, o Ysgol Gynradd Radnor ac Ysgol Uwchradd Fitzalan. Gofynnais am gyfarfod â nhw oherwydd eu bod wedi cymryd rhan gyda Phlant yng Nghymru i'n helpu i ymateb i'r ymgynghoriad yr ydym wedi ei gael ar urddas mislif. Roedd yn wych bod gen i ddau fyfyriwr ifanc o Ysgol Gynradd Radnor, dwy ferch, ac yna dau fachgen a dwy ferch o Ysgol Uwchradd Fitzalan, ac roedden nhw i gyd wedi bod yn ymwneud â gweithdai a thrafodaethau. Yn ddiddorol, yn Fitzalan, penderfynon nhw gael y bechgyn a'r merched at ei gilydd ar gyfer y trafodaethau hyn—cymerodd pawb ym mlwyddyn 7 ran ynddyn nhw a blwyddyn 8 hefyd. Ac yn Radnor, blynyddoedd 5 a 6 hefyd. Felly, fe wnaethon nhw siarad yn wirioneddol o'r galon ac o'u profiad. Roedd yn ddadlennol iawn.
Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig bod yr ysgolion hynny, pob awdurdod lleol, pob coleg addysg bellach, wedi derbyn ein cynnig o grant urddas mislif ers 2018. Maen nhw wedi ymgymryd â'r cynllun, maen nhw wedi dysgu ffyrdd o ddosbarthu cynhyrchion, maen nhw wedi mynd i'r afael â stigma. Gofynnais iddyn nhw mewn gwirionedd beth oedd ystyr 'stigma' yn eu barn nhw ac roedden nhw'n llygaid eu lle, dywedon nhw mai 'stigma' oedd cael eich gwthio i edrych yn wahanol neu eich gwneud i deimlo'n wahanol. Roedden nhw mor glir ynglŷn â sut roedden nhw'n teimlo. Dywedon nhw wrthym am newidiadau yn yr ysgol, lle bu'n rhaid iddyn nhw fynd i gasglu cynhyrchion yn y coridor yn flaenorol, ond erbyn hyn roedden nhw mewn man lle'r oedden nhw'n teimlo'n gyfforddus. Ond fel y dywedon nhw i gyd, pam y dylem ni deimlo cywilydd wrth gasglu'r cynhyrchion? Ond roedden nhw'n ardderchog.
Hoffwn i ddweud yn gyflym fod yn rhaid i ni edrych ar effaith cyllid, mae'n rhaid i ni estyn allan i'r cymunedau hynny nad ydyn nhw'n cael eu gwasanaethu'n llawn; mae'n rhaid i ni edrych ar leoliadau newydd i sicrhau bod y cynhyrchion ar gael. Rydym yn cynnal gwerthusiad o'r grant eleni, a'r peth allweddol yw gwrando ar y rhai hynny sydd â phrofiad bywyd o'r mislif a hefyd sut y mae'n cael ei reoli mewn ysgolion. A'r hyn sy'n ddiddorol yw ein bod hefyd wedi trafod y ffaith y gallai eu cynghorau ysgol gymryd rhan a'i roi ar agenda'r cynghorau ysgol. Fe wnaethon nhw ddysgu cymaint i mi yn gyflym iawn yn wirioneddol drwy fod gyda'n gilydd, ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau eraill y Senedd ar draws y Siambr yn gweld eu bod yn dymuno dysgu; roedd y bechgyn eisiau ymgysylltu ac roedden nhw'n sôn am dadau a dynion a oedd yn athrawon yn ymgysylltu hefyd, sy'n hanfodol bwysig, oherwydd bod yn rhaid i bawb ei rannu.
Felly, mae Molly Fenton, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod, yn fenyw ifanc rymus iawn o ran effeithiau amgylcheddol, ac mae gan lawer ohonom ni bobl ifanc fel hyn yn ein hetholaethau i sicrhau ein bod yn cyrraedd y targed hwnnw. Rydym ni wedi dweud bod yn rhaid i 90 i 100 y cant o'r holl gynhyrchion mislif fod yn rhai y gellir eu hailddefnyddio neu'n rhai eco-gyfeillgar erbyn 2026, ond mae'n rhaid i ni dreialu hyn. Mae'n rhaid i ni gydnabod nad yw hyn yn rhywbeth hawdd, syml; mae angen i chi feddwl hefyd am gyfleusterau mewn ysgolion o ran y toiledau, ac ati, mannau preifat, basnau ymolchi, mynediad preifat iddyn nhw. Ond rydym ni wedi, mewn gwirionedd, hefyd—ac mae wedi dod o awdurdodau lleol—cytuno i wario 20 y cant o'r grant urddas mislif ar addysg neu hyfforddiant, a fydd yn cynnwys gwybodaeth am gynhyrchion y gellir eu hailddefnyddio ac sy'n eco-gyfeillgar.
Rwy'n credu, i ddweud yn olaf, fy mod i wedi dweud yn fy natganiad—mewn ymateb i'ch pwynt am chwaraeon, er enghraifft, a mynediad at gyfleusterau ehangach—fod yn rhaid i hyn fod yn weithredu ar draws y Llywodraeth. Mae hynny'n weithredu ar draws y Llywodraeth nad yw'n ymwneud â mi yn unig fel y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ond yn amlwg y Gweinidog addysg, iechyd, iechyd meddwl a llesiant, plant a chwaraeon. Mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn hyn o beth, yn wir, fel sydd gan bawb yn y Siambr hon.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am y datganiad.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister, for the statement.
The first campaign I ever ran was on something related to period dignity. Similarly to Laura Anne Jones, we've been there. I remember we had outdoor loos in the comprehensive school I went to, which used to freeze in the winter. They were awful, awful things. And I remember that there weren't bins inside the cubicles for sanitary products, so you had to, you know, at a tender 12 years of age, troop out of the cubicle with your used sanitary product, put it in the bin in full view of everybody else. The teachers took all the girls into a room to give us a row because we were blocking the toilets, and I pointed out that there was a reason for that. My voice wasn't heard at the time, because unfortunately the learner voice wasn't as valued as much then as it is today. Thankfully, that has changed.
Roedd yr ymgyrch gyntaf i mi ei rhedeg erioed yn ymwneud ag urddas mislif. Yn yr un modd â Laura Anne Jones, rydym ni wedi bod yn yr un sefyllfa. Rwy'n cofio roedd gennym ni doiledau awyr agored yn yr ysgol gyfun yr es i iddi, a fyddai'n rhewi yn y gaeaf. Roedden nhw'n bethau ofnadwy, ofnadwy. Ac rwy'n cofio nad oedd biniau yn y ciwbiclau ar gyfer cynhyrchion y mislif, felly bu'n rhaid i chi, yn blentyn ifanc 12 oed, adael y ciwbicl gyda'ch cynnyrch mislif brwnt, a'i roi yn y bin o flaen pawb arall. Aeth yr athrawon â'r merched i gyd i mewn i ystafell i ddweud y drefn wrthym ni oherwydd ein bod yn blocio'r toiledau, a nodais fod rheswm dros hynny. Ni wrandawodd neb arnaf i ar y pryd, oherwydd yn anffodus nid oedd gan lais y dysgwr yr un gwerth ag sydd ganddo heddiw. Diolch byth, mae hynny wedi newid.
Gwyddom mai pobl fwyaf bregus ein cymdeithas sy'n cael eu heffeithio fwyaf gan ddiffyg urddas mislif a thlodi mislif, gan gynnwys pobl sydd eisoes yn wynebu digartrefedd, sydd ar incwm isel, ag anableddau, ac yn dioddef o gamwahaniaethu systemig am eu bod nhw'n aelodau o grwpiau ymylol. Y bobl yma sy'n gorfod mynd heb bethau elfennol eraill, tocio ar gyllidebau prin ar gyfer nwyddau ac anghenion bob dydd eraill, neu'n gorfod ymdopi ag effaith diffyg nwyddau neu gyfleusterau mislif.
Hyd yn oed cyn i'r argyfwng costau byw wasgu ar y bobl yma ymhellach, roedd lefelau tlodi cywilyddus Cymru yn golygu bod llawer gormod yn cael eu hunain yn y sefyllfa yma. Ac rwy'n falch o ymdrechion Plaid Cymru a'r ymgyrch lwyddiannus a arweiniwyd gan Elyn Stephens, cynghorydd Plaid Cymru ifanc ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf ar y pryd, nôl yn 2017, a lwyddodd i dynnu sylw at effaith tlodi mislif ac at sicrhau cyllid ychwanegol i gynghorau i geisio mynd i'r afael â'r broblem hon yn y pen draw. Ac rwy'n cytuno â'r Gweinidog ei bod yn anorfod bod yr argyfwng costau byw yn mynd i ddwysáu tlodi a diffyg urddas mislif, ac felly mae'n gwbl hanfodol ein bod ni'n gwneud mwy i atal y modd y mae'n cael effaith andwyol ar bobl sydd dan bwysau economaidd digynsail ac, yn fwy eang, ar gydraddoldeb cymdeithasol, economaidd, iechyd a rhywedd.
Diffyg incwm sydd, yn aml iawn, wrth wraidd diffyg urddas. Mae'r pandemig hefyd wedi effeithio ar allu pobl ifanc i fedru cael cefnogaeth a mynediad at nwyddau mislif mewn lleoliadau addysg, fel y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn eich datganiad. Rwy'n croesawu yr adnoddau a'r cyllid ychwanegol sydd wedi cael eu darparu gan y Llywodraeth i daclo'r broblem yma, ond hoffwn wybod sut mae'r Llywodraeth am sicrhau y bydd y nifer cynyddol o bobl sy'n wynebu tlodi ac sydd angen nwyddau mislif yn cael eu cefnogi yn ystod yr argyfwng costau byw—y tu hwnt i'r lleoliadau addysgiadol, efallai, a'r lleoliadau cyhoeddus rŷn ni wedi eu trafod. Ydy'r Llywodraeth yn gofyn i'r partneriaid lleol sy'n derbyn y gefnogaeth ariannol yma i daclo hyn i adrodd ar eu heffeithiolrwydd, wrth sicrhau bod y rhai sydd angen y cymorth yn ei dderbyn? Beth sydd angen ei wella, Weinidog? Fel y sonioch chi, mae yna bobl sy'n gorfod gwneud dewisiadau na ddylen nhw, yng Nghymru'r unfed ganrif ar hugain, orfod eu gwneud, felly sut mae'r gwerthusiad yna yn digwydd?
We know that the most vulnerable people in our society are the most badly affected by a lack of period dignity and period poverty, including people who are already facing homelessness, on low incomes, have disabilities, and suffer from systemic discrimination because they are members of peripheral groups. These are the people who have to go without other fundamentals, cut back on their limited budgets for other everyday goods, or who have to cope with the impact of a lack of period products or facilities.
Even before the cost-of-living crisis has an even greater impact on these people, the disgraceful poverty levels in Wales meant that far too many found themselves in this situation. And I'm proud of the efforts of Plaid Cymru and the successful campaign led by Elyn Stephens, a young Plaid Cymru councillor on Rhondda Cynon Taf County Borough Council at the time, back in 2017, who highlighted the impact of period poverty and secured additional funding for councils to try and tackle this problem ultimately. And I agree with the Minister that it is inevitable that the cost-of-living crisis will intensify period poverty and a lack of period dignity, and therefore it's crucial that we do more to prevent the detrimental impact it will have on people who are under unprecedented economic pressures and, more broadly, on social, economic, health and gender equality.
It's a lack of income that, very often, is at the heart of a lack of dignity. The pandemic has also had an impact on the ability of young people to access support and to access period products in education facilities, as you mentioned in your statement. I welcome the additional funding and resources that have been provided by Government to tackle this problem, but I would like to know how the Government will ensure that the increasing number of people who are facing poverty and who need period products are supported during the cost-of-living crisis—beyond educational establishments, perhaps, and the public spaces that we've already discussed. Is the Minister asking local partners who receive this financial support to tackle this issue to report on their effectiveness in ensuring that those who need the support do receive it? What needs to be improved, Minister? As you mentioned, there are people who have to make choices that, in twenty-first century Wales, they should never have to make. So, how is that evaluation taking place?
Currently, the lack of period education and stigma around periods has resulted, unfortunately, in many young people who have periods lacking knowledge about what normal menstruation should be like. In most cases, period pain should not be completely debilitating or unbearable. However, we have created a society where some young people having periods are either expected to deal with the pain and accept that it's a normal part of their life, or, in many cases, the severity of the pain is not believed.
I welcome and support the fact that through education we can change this. I'm glad the new relationships and sexuality education code and statutory guidance will help ensure that learners have the knowledge to better understand menstrual health.
But the impact of heavy periods, of gynaecological conditions, will stay with an individual for life, and it does impact their education and their work. So, given this and given this month is Endometriosis Action Month, I would like to know how the Welsh Government is helping to foster a culture where people who are menstruating are given the space and dignity to take time off education or work without this impacting adversely on them, such as facing disciplinary action or missing out on education. Diolch.
Ar hyn o bryd, mae'r diffyg addysg mislif a'r stigma yn ymwneud â'r mislif wedi arwain, yn anffodus, at lawer o bobl ifanc yn cael y mislif heb wybodaeth am beth y dylai'r mislif arferol fod. Yn y rhan fwyaf o achosion, ni ddylai poen mislif fod yn gwbl wanychol nac annioddefol. Fodd bynnag, rydym ni wedi creu cymdeithas lle mae disgwyl i rai pobl ifanc sy'n cael y mislif ddioddef y boen a derbyn ei bod yn rhan arferol o'u bywyd, neu, mewn llawer o achosion, ni chredir bod y boen mor wael.
Rwy'n croesawu ac yn cefnogi'r ffaith y gallwn ni newid hyn drwy addysg. Rwy'n falch y bydd y cod addysg cydberthynas a rhywioldeb newydd a'r canllawiau statudol yn helpu i sicrhau bod gan ddysgwyr yr wybodaeth i ddeall iechyd mislifol yn well.
Ond bydd effaith mislif trwm, cyflyrau gynaecolegol, yn aros gydag unigolyn am oes, ac mae'n effeithio ar eu haddysg a'u gwaith. Felly, o ystyried hyn ac o ystyried bod y mis hwn yn Fis Gweithredu ar Endometriosis, hoffwn i wybod sut y mae Llywodraeth Cymru yn helpu i feithrin diwylliant lle mae pobl sy'n cael y mislif yn cael y lle a'r urddas i gymryd amser i ffwrdd o addysg neu o waith heb i hyn effeithio'n andwyol arnyn nhw, megis wynebu camau disgyblu neu golli addysg. Diolch.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch, Sioned Williams, clearly a campaigner all your life from that time as a very powerful school student. You had that protest in your school and made a difference, showing the courage of your convictions and also bringing people together so that they could feel empowered by your statement. And, of course, we know that that has been reflected by many campaigners that have been mentioned this afternoon, and we need those voices. The young people I met today from Radnor Primary School and Fitzalan were certainly all of the same ilk as well, and really wanting to address many of the issues that you have reflected on.
I do see this very much as part of my role as Minister for Social Justice, so, yes, we had a very powerful round-table summit on tackling the cost-of-living crisis only on 17 February. We focused very much on fuel poverty, not enough on food poverty, and we're going to follow that up, so this statement today and your comments will feed directly into how we take forward our period dignity action plan. I think, in many ways, the sad thing is that we were talking about period poverty, we moved it into period dignity, but, actually, it is back so harshly: it is period poverty, except for the fact that we are reaching out and providing this grant.
Over the coming years—well, coming year—we're looking to widen provision, which was your question, for example, to include sexual health clinics, other local services. We've got to recognise at every age, it's not just school, it's young and older—all-age women until they reach the menopause. I didn't mention the fact that it was very important that we got FE colleges, that they're part of it as well as schools, but also they're available to all in-patients in hospitals.
A very strong message came over today from young people that they'd like this to be universal. The stigma, partly, is around periods, but also, they didn't want some people to have to just have this free product, they wanted everyone. I think you mentioned that, Laura Anne. This should be universal provision.
We even talked today about ways in which we could reach out to other young girls and women who perhaps, for example, we wouldn't necessarily—. How do we support the Gypsy, Roma and Traveller communities? Reaching out to them. And we actually did have a lot of sessions with Children in Wales, with Women Connect First, looking at the experiences of different people with different protected characteristics. We want to really ensure that we get through to those under-served communities.
We're constantly searching for new locations, not just in foodbanks. Yes, foodbanks are now, clearly, a place where period products are made available, but there was one suggestion today that perhaps we could look at, and I could imagine it's going to be something we'd have to pilot or trial to actually have period products delivered, like we did during the lockdown, directly to young people's homes, so that this is just something that happens: you get your period products. And also the fact that it's very important that you talked about the effectiveness of what we're doing at the moment. The evaluation will be important as we take this forward, but at this point in time we have to maintain that funding element, we have to ensure that we get it right and reach out to all of the other venues and places where it can be provided. It's something where I again think—and I'm glad that the Minister for education has joined us as well—that it's a learning thing. It's really great when you saw these young boys and girls today actually saying, 'Yes, we want to think about it, because we want to think about it in terms of our mothers as well as our sisters and our fellow pupils in school.'
Diolch, Sioned Williams, yn amlwg yn ymgyrchydd ar hyd eich oes o'r adeg honno pan oeddech yn fyfyrwraig ysgol bwerus iawn. Cawsoch y brotest honno yn eich ysgol a gwnaethoch wahaniaeth, gan ddangos eich bod yn barod i sefyll dros eich egwyddorion a dod â phobl at ei gilydd hefyd fel y gallen nhw deimlo eu bod wedi eu grymuso gan eich datganiad. Ac, wrth gwrs, rydym yn gwybod bod llawer o ymgyrchwyr wedi eu crybwyll y prynhawn yma, ac mae angen y lleisiau hynny arnom ni. Roedd y bobl ifanc y gwnes i gyfarfod â nhw heddiw o Ysgol Gynradd Radnor ac Ysgol Fitzalan i gyd yn rhai felly hefyd, ac yn awyddus iawn i fynd i'r afael â llawer o'r materion yr ydych wedi myfyrio arnyn nhw.
Rwyf i yn ystyried hyn yn rhan fawr o fy swyddogaeth fel y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, felly, do, cawsom uwchgynhadledd bwerus iawn ar fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw ar 17 Chwefror. Gwnaethom ganolbwyntio'n fawr ar dlodi tanwydd, dim digon ar dlodi bwyd, ac rydym am fynd ar drywydd hynny, felly bydd y datganiad hwn heddiw a'ch sylwadau chi yn cyfrannu'n uniongyrchol at y ffordd y byddwn yn bwrw ymlaen â'n cynllun gweithredu urddas mislif. Rwy'n credu, mewn sawl ffordd, mai'r peth trist yw ein bod ni wedi bod yn sôn am dlodi mislif, ac yna'i symud i urddas mislif, ond, mewn gwirionedd, mae yn ei ôl mor llym: tlodi mislif ydyw, ac eithrio'r ffaith ein bod yn estyn allan ac yn darparu'r grant hwn.
Dros y blynyddoedd nesaf—wel, y flwyddyn nesaf—rydym yn bwriadu ehangu'r ddarpariaeth, sef eich cwestiwn chi, er enghraifft, i gynnwys clinigau iechyd rhywiol, gwasanaethau lleol eraill. Mae'n rhaid i ni gydnabod ar bob oed, nad dim ond yn yr ysgol mae'r broblem, mae'n ymwneud â'r ifanc a'r rhai hŷn—menywod o bob oed nes iddyn nhw gyrraedd y menopos. Ni wnes i sôn am y ffaith ei bod yn bwysig iawn i ni gynnwys colegau addysg bellach, eu bod nhw yn rhan ohono yn ogystal ag ysgolion, ond hefyd ei bod nhw ar gael i bob claf mewnol mewn ysbytai.
Cafodd neges gref iawn ei chyfleu heddiw gan bobl ifanc, sef yr hoffen nhw i hyn fod yn gyffredinol. Mae'r stigma, yn rhannol, yn ymwneud a'r mislif, ond hefyd, nid oedden nhw eisiau i'r cynhyrchion hyn am ddim fod ar gael i rai pobl yn unig, ond i bawb. Rwy'n credu y gwnaethoch chi sôn am hynny, Laura Anne. Dylai hyn fod yn ddarpariaeth gyffredinol.
Buom ni hyd yn oed yn siarad heddiw am ffyrdd y gallem estyn allan i ferched ifanc a menywod eraill na fyddem, er enghraifft, o reidrwydd—. Sut ydym ni'n cefnogi'r cymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr? Estyn allan iddyn nhw. A chawsom ni lawer o sesiynau mewn gwirionedd gyda menter Plant yng Nghymru, gyda Women Connect First, yn edrych ar brofiadau gwahanol bobl â gwahanol nodweddion gwarchodedig. Rydym yn awyddus iawn i sicrhau ein bod yn cyrraedd y cymunedau hynny nad ydyn nhw'n cael eu gwasanaethu'n ddigonol.
Rydym yn chwilio'n gyson am leoliadau newydd, nid mewn banciau bwyd yn unig. Ydy, mae banciau bwyd bellach, yn amlwg, yn fan lle mae cynhyrchion mislif ar gael, ond roedd un awgrym heddiw y gallem ei ystyried efallai, a gallwn i ddychmygu y byddai'n rhywbeth y byddai'n rhaid i ni ei dreialu, sef danfon cynhyrchion mislif, fel y gwnaethom yn ystod y cyfyngiadau symud, yn syth i gartrefi pobl ifanc, fel bod hyn yn rhywbeth sy'n digwydd: rydych chi'n cael eich cynhyrchion mislif. A hefyd y ffaith ei bod yn bwysig iawn eich bod wedi sôn am effeithiolrwydd yr hyn yr ydym yn ei wneud ar hyn o bryd. Bydd y gwerthusiad yn bwysig wrth i ni fwrw ymlaen â hyn, ond ar hyn o bryd mae'n rhaid i ni gynnal yr elfen gyllid honno, mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod yn gwneud pethau'n iawn ac yn estyn allan i'r holl leoliadau a mannau eraill lle gellir ei ddarparu. Mae'n rhywbeth yr wyf i'n credu eto—ac rwy'n falch bod y Gweinidog addysg wedi ymuno â ni hefyd—ei fod yn ymwneud â dysgu. Roedd yn wych gweld y bechgyn a'r merched ifanc hyn heddiw yn dweud, 'Ydym, rydym ni eisiau meddwl amdano, oherwydd rydym ni eisiau meddwl amdano o ran ein mamau yn ogystal â'n chwiorydd a'n cyd-ddisgyblion yn yr ysgol.'
Thank you very much for the statement. I was just listening carefully to what you've been saying and I also think we do need to think about the sustainability of what we're doing, because dignity is fantastically important and we need to ensure that everybody has the period products they need to deal with their monthly periods, but we also have to think about the environment and how we can promote reusable products where appropriate. I was talking to somebody in one of the poorer parts of my constituency the other day and she pointed out that you're only allowed to go to the foodbank three times, I think, so although you might be able to pick up some non-reusable period products, it won't get you through if you can't actually go back. So, I just wondered how much work is being done on promoting Mooncups for those women who are sexually active—I wouldn't give a Mooncup to an 11-year-old who had just got their first period—but also to reusable pants and pads so that the people who do need to get help financially with their period products actually still have them in month four and month five. Obviously, this has an implication, for example, in how we design our school toilets, as Sioned Williams has already talked about so visibly. We need to ensure that in every secondary school, and in the older age groups in primary schools, there is access to toilets with a hand-wash basin built into the toilet so that people can change their products with dignity.
I think it's fantastic that we're having this conversation here this afternoon, because I was just looking up an early day motion that was written in the House of Commons in January 2021 in response to the fact that VAT has been lifted on tampons and throwaway pads but not on the reusable ones. Only 31 people in the whole of the House of Commons, including, I have to say, one of the initiators, Jim Shannon, Democratic Unionist Party, good man—. Why is it that out of 630 Members of Parliament, only 31 of them think that this is an important issue? I just wondered what conversations you might have had with the UK Government to try and get them to see the thing holistically and to ensure that we're removing VAT on the reusable products as well, because they're the ones we want most people to be using. They're not suitable for somebody who's camping or in temporary accommodation and who hasn't got a washing machine, but for other people they're absolutely the right thing to do.
Diolch yn fawr am y datganiad. Roeddwn i'n gwrando'n astud ar yr hyn yr ydych chi wedi bod yn ei ddweud ac rwy'n credu hefyd fod angen i ni feddwl am gynaliadwyedd yr hyn yr ydym yn ei wneud, oherwydd bod urddas yn eithriadol o bwysig ac mae angen i ni sicrhau bod gan bawb y cynhyrchion mislif sydd eu hangen arnyn nhw i ymdrin â'u mislif misol, ond mae'n rhaid i ni hefyd feddwl am yr amgylchedd a sut y gallwn hyrwyddo cynhyrchion y gellir eu hailddefnyddio lle bo'n briodol. Roeddwn i'n siarad â rhywun yn un o rannau tlotach fy etholaeth i y diwrnod o'r blaen a nododd mai dim ond tair gwaith y caniateir i chi fynd i'r banc bwyd, rwy'n credu, felly er y gallech gasglu rhywfaint o gynhyrchion mislif na ellir eu hailddefnyddio, ni fyddan nhw'n ddigonol os na chewch chi fynd yn ôl. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed faint o waith sy'n cael ei wneud ar hyrwyddo'r 'Mooncup' ar gyfer y menywod hynny sy'n weithredol yn rhywiol—ni fyddwn yn rhoi 'Mooncup' i ferch 11 oed a oedd newydd gael ei mislif cyntaf—ond hefyd nicers a phadiau y gellir eu hailddefnyddio fel bod gan y bobl y mae angen cymorth ariannol arnyn nhw gyda'u cynhyrchion mislif rai ar gyfer mis pedwar a mis pump. Yn amlwg, mae gan hyn oblygiadau, er enghraifft, o ran sut yr ydym yn cynllunio toiledau ein hysgolion, fel y mae Sioned Williams wedi sôn amdano eisoes mewn modd mor amlwg. Mae angen i ni sicrhau, ym mhob ysgol uwchradd, ac yn y grwpiau oedran hŷn mewn ysgolion cynradd, fod mynediad i doiledau gyda basn golchi dwylo wedi'i gynnwys yn y ciwbicl fel y gall pobl newid eu cynhyrchion ag urddas.
Rwy'n credu ei bod yn wych ein bod yn cael y sgwrs hon yma y prynhawn yma, oherwydd roeddwn i'n edrych ar gynnig cynnar a ysgrifennwyd yn Nhŷ'r Cyffredin ym mis Ionawr 2021 mewn ymateb i'r ffaith bod TAW wedi ei dileu ar damponau a phadiau untro ond nid ar y rhai y gellir eu hailddefnyddio. Dim ond 31 o bobl yn Nhŷ'r Cyffredin i gyd, gan gynnwys, mae'n rhaid i mi ddweud, un o'r rhai y tu ôl i'r cynnig, Jim Shannon, Plaid yr Unoliaethwyr Democrataidd, dyn da—. Pam mai dim ond 31 o 630 o Aelodau Seneddol oedd yn credu bod hwn yn fater pwysig? Roeddwn i'n meddwl tybed pa sgyrsiau y gallech chi fod wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU i geisio eu cael nhw i weld y peth yn gyfannol ac i sicrhau ein bod yn cael gwared ar TAW ar y cynhyrchion y gellir eu hailddefnyddio hefyd, oherwydd y rhain yw'r rhai yr ydym ni eisiau i'r rhan fwyaf o bobl eu defnyddio. Nid ydyn nhw'n addas ar gyfer rhywun sy'n gwersylla neu mewn llety dros dro nad oes modd iddyn nhw ddefnyddio peiriant golchi, ond i bobl eraill maen nhw'n hollol addas.
Thank you very much, Jenny Rathbone. I do remember well—I think probably we co-signed and debated it together—putting the motion forward a few years back on period poverty and period dignity, and that started the conversation in this Chamber. It is very important that we look at the environmental impact issues in terms of the use of reusable or eco-friendly products. We did discuss that as well with the young people this morning, because they're also very concerned about it. They've got eco committees, they're very concerned about climate change and environmental impacts as well, but it's not going to necessarily be within the period products that have been provided that they have those prospects of choice beyond pads and tampons. We did discuss the fact that, again, reusable products like Mooncups, cloth pads, period pants and reusable tampon applicators could—. They wanted to discuss it, but this has to be a whole-school thing. This is also a whole-school awareness. I'm sure Jeremy will also recognise himself, and others too, that when you go to schools and new schools, I'm always saying, 'Where is the toilet with the washbasin actually in the room?' It can't just be the disabled toilet.
We've got to think this in every aspect of our sustainable learning, because it is about sustainable learning and a whole-system approach. We know, in fact, that this whole teaching of menstrual well-being through the relationship and sexuality education has to take on board the fact that, also, there can be pain and misery as well, which, so often—. These young people today, of the ages of year 7 to year 8 or 9, were still experiencing some of the things that us older generation women experienced, and that should not be the case. But they were so pleased that they were actually coming in to talk to a Minister about it, and felt that we were taking it seriously. I know that the points that have been made today will be very important to them. I'm going to share the statement, and I'm sure they'd like to also have the transcript of this statement as well.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Rwyf yn cofio yn dda—rwy'n credu o bosib ein bod ni wedi ei gyd-lofnodi a'i drafod gyda'n gilydd—gan gyflwyno'r cynnig ychydig flynyddoedd yn ôl ar dlodi mislif ac urddas mislif, a dechreuodd hynny'r sgwrs yn y Siambr hon. Mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar faterion yr effaith amgylcheddol o ran defnyddio cynhyrchion y gellir eu hailddefnyddio neu sy'n eco-gyfeillgar. Fe wnaethom ni drafod hynny hefyd gyda'r bobl ifanc y bore yma, oherwydd eu bod nhw hefyd yn bryderus iawn am y peth. Mae ganddyn nhw eco-bwyllgorau, maen nhw'n pryderu'n fawr am newid hinsawdd ac effeithiau amgylcheddol hefyd, ond nid yw o reidrwydd yn mynd i fod o fewn y cynhyrchion mislif sydd wedi eu darparu y bydd ganddyn nhw'r posibilrwydd o ddewis y tu hwnt i badiau a thamponau. Fe wnaethom ni drafod y ffaith, unwaith eto, y gallai cynhyrchion y gellir eu hailddefnyddio fel Mooncup, padiau brethyn, nicers mislif, dodwyr tampon y gellir eu hailddefnyddio—. Roedden nhw eisiau ei drafod, ond mae'n rhaid i hyn fod yn rhywbeth i'r ysgol gyfan. Mae hyn hefyd yn ymwybyddiaeth ysgol gyfan. Rwy'n siŵr y bydd Jeremy hefyd yn cydnabod ei hun, ac eraill hefyd, pan fyddwch yn mynd i ysgolion ac ysgolion newydd, rwyf i bob amser yn gofyn, 'Ble mae'r toiled gyda'r basn ymolchi yn yr ystafell ei hun?' Nid dim ond y toiled i'r anabl.
Mae'n rhaid i ni feddwl am hyn ym mhob agwedd ar ein dysgu cynaliadwy, oherwydd ei fod yn ymwneud â dysgu cynaliadwy a dull system gyfan. Rydym yn gwybod, mewn gwirionedd, fod yn rhaid i'r holl addysgu llesiant mislifol hwn drwy addysg cydberthynas a rhywioldeb ystyried y ffaith, hefyd, y gall fod poen a dioddefaint hefyd, sydd, mor aml—. Roedd y bobl ifanc hyn heddiw, o oedran blwyddyn 7 i flwyddyn 8 neu 9, yn dal i gael rhai o'r profiadau a gawsom ni, fenywod cenhedlaeth hŷn, ac ni ddylai hynny fod yn wir. Ond roedden nhw mor falch eu bod nhw'n dod i siarad â Gweinidog am y peth, ac yn teimlo ein bod ni'n gwrando arnyn nhw o ddifrif. Rwy'n gwybod y bydd y pwyntiau sydd wedi eu gwneud heddiw yn bwysig iawn iddyn nhw. Rwy'n mynd i rannu'r datganiad, ac rwy'n siŵr yr hoffen nhw gael trawsgrifiad o'r datganiad hwn hefyd.
Diolch am y datganiad hynod o bwysig hwn. Hoffwn ddatgan fy mod i'n gynghorydd ar gyngor Rhondda Cynon Taf, ac mi oeddwn i'n rhan o'r gweithgor a edrychodd ar hyn. Roeddwn i'n falch o glywed Sioned yn sôn am Elyn Stephens. Mi oedd hi'n ddewr aruthrol, fel merch ifanc, yn dod i mewn i gyngor ac yn dechrau sôn am fislif. Byddech chi wedi gweld y sioc ar wynebau'r cynghorwyr ac roedden nhw'n teimlo'n anghyfforddus ofnadwy, ond os ydych chi'n newid gair 'mislif' am 'fynd i'r tŷ bach' a sôn am bapur tŷ bach, sef yn union beth wnaeth Elyn, mae pobl yn dechrau gwrando. Dwi'n meddwl mai dyna ydy'r peth fan hyn—os oedden ni'n sôn am bapur tŷ bach, mae o'n no-brainer, ond gan ei fod o ddim yn effeithio ar bob un person ar y funud, dydyn ni ddim yn cael yr un math o drafodaeth. Byddwn i'n meddwl, petasem ni'n cael trafodaeth am bapur tŷ bach, byddai'r Siambr yma'n llawn, neu ar Zoom heddiw, oherwydd mae hwn yn fater sydd o bwys i ddynion a merched—pob un ohonom ni—a dyna sy'n bwysig o ran cael y drafodaeth hon.
Mae'r ochr o ran addysg yn allweddol bwysig, ac nid dim ond i ferched, fel eu bod nhw'n deall beth sy'n digwydd i'w cyrff, ond i'r dynion hynny sy'n mynd i fod yn ffrindiau ac yn gyflogwyr yn y dyfodol, oherwydd, yn aml, dyna lle rydyn ni'n gallu bod fwyaf cefnogol. Yn fy swydd flaenorol, mi wnes i gael hyfforddiant o ran y menopos. Mi oedd o'n bolisi gan Amgueddfa Cymru i godi ymwybyddiaeth i bawb o ran y menopos, a bod gennym ni hyrwyddwyr menopos. Roedd o'n ddefnyddiol i fi—dwi heb gyrraedd yr oed yna eto, ond mi wnes i ddysgu gymaint o ran hynny, a hefyd o ran sut i reoli pobl sydd yn mynd drwy'r menopos. Mae'n eithriadol o bwysig ein bod ni yn agored am bethau fel hyn.
Y prif beth dwi'n meddwl sy'n her inni i gyd ydy'r pwyntiau sydd wedi cael eu codi o ran yr anghysondeb ar y funud—yr anghysondeb o ran gallu cael gafael ar y cynnyrch yn yr ysgolion, yr hawl hyd yn oed i fynd i'r tŷ bach y mae pobl yn gorfod gofyn amdano fo rŵan, a'r syniad yna bod yna ryw bŵer gan athrawon i'ch atal chi rhag mynd i'r tŷ bach rhag ofn i rywun wneud rhywbeth. Wel, roedd pobl yn gwneud papur tŷ bach yn wlyb ac yn eu taflu nhw ar y to ac ati pan oeddwn i yn yr ysgol. Mae o'n hollol hurt. Er bod y cynnyrch ar gael rŵan, rydym ni'n dal yn clywed straeon am ferched yn gwaedu drwy eu dillad gan fod yr hawl yna wedi cael ei wrthod iddyn nhw fynd i'r tŷ bach ar adegau. Mae yna anghysondeb. Rydyn ni angen bod yn trafod hyn fel ei fod o ddim yn broblem yn y Gymru fodern.
Mae hwn yn hawl sylfaenol, mae o'n fater o urddas, mae yna gyfrifoldeb arnom ni i gyd oll fan hyn i barhau i siarad amdano fo. Dwi'n falch eithriadol o Elyn Stephens, pan gododd hi hyn, oherwydd mi gafodd hi ei herio gan ddweud ei bod hi ddim yn broblem a bod yna ddigon o gynnyrch ar gael. Dydy hynny ddim yn wir. Mae yna fwy i'w wneud, a dwi'n falch eithriadol o weld y cynllun hwn ac i gydweithio ar draws y pleidiau i sicrhau mater o urddas ar rywbeth sy'n gyfan gwbl naturiol.
Thank you for this very important statement. I'd like to declare that I am a councillor on RCT council, and I was part of the working group that looked at this. I was pleased to hear Sioned mention Elyn Stephens. She was extremely brave, as a young woman, coming into a council and starting to talk about periods. You should have seen the shock on the face of the councillors and they felt uncomfortable, but if you change the word 'period' for 'going to the toilet' and talk about toilet paper, which is exactly what Elyn did, then people start to listen. I think that's the thing here—if we were talking about toilet paper, it's a no brainer, but because it doesn't affect everybody then we're not having that same discussion. I would imagine that if we were having a debate on toilet roll, this Chamber would be full, because this is an issue that's important to men and women—each and every one of us—and that's what's important in terms of having this discussion.
Education is crucially important, not just for girls and young women, so that they understand what's happening to their bodies, but to those young men who will be friends and employers in the future, because that's very often where we can provide the greatest support. In my previous role, I was given training in terms of the menopause. There was a policy in National Museum Wales to raise awareness of the menopause across the board, and we had menopause champions. It's useful for me—I haven't got to that age yet, but I learned so much, and also in terms of how to manage people who are going through the menopause. It's extremely important that we are open about these issues.
I think the main thing that's a challenge to us all are the points that have already been raised in terms of inconsistency—the inconsistency in terms of accessing products in schools, the right even to go to the toilet that people have to ask permission for now, and this idea that there is a power dynamic where teachers can prevent you from going to the toilet in case somebody does something. Well, people were throwing wet toilet paper onto the ceiling when I was at school. It's entirely absurd. Although the products are available now, we still hear stories about girls bleeding through their clothing because they haven't been given that right to go to the toilet at times. There are inconsistencies. We need to discuss this so that it isn't a problem in contemporary Wales.
This is a fundamental right, it's a matter of dignity, we are all duty bound here to continue to talk about this. I'm extremely proud of Elyn Stephens, when she raised this, because she was challenged and told that it wasn't a problem and that there were plenty of products available. That isn't true. There is still more to be done, and I'm very proud to see this plan in place and to work across parties to ensure this issue of dignity on something that is entirely natural.
Thank you very much indeed, Heledd Fychan. Again, we must pay tribute to all of those pioneers who have made their mark. In terms of local authorities—and I recall when Elyn Stephens was taking this forward—actually, local authorities have embraced this. We have a round-table, we have local authority representation, officers from the council. We must never forget our officers, must we, because councillors can say, 'We want this, we want that', but actually, the officers have to deliver.
I remember Councillor Philippa Marsden, when she became leader of Caerphilly council, coming to a meeting. We haven't got enough women leaders of councils, and it was really great when she came to the meeting, in a busy schedule, because she felt it was so important. Actually, I'm meeting with cross-party cabinet leads on equality issues, and period dignity is high up on the agenda. We've got some great groups, charities—I always remember one in Bridgend, and one in Wrexham—who are doing work. It should not be, going back to the points that were made earlier on, about just being able to get them in the foodbank if you're in that situation. They have got to be available in our schools, and we've got to think of school holidays as well. We can think of this in terms of the school day, actually, and access to this—it's an important part of the consultation.
I think workplace enlightenment is crucially important. It's good to hear that the national museum had that enlightenment about the menopause. I would say that, just on the menopause, the Minister for Health and Social Services is contributing to a UK Government-led menopause taskforce—it's just commenced its work this month. I didn't respond to the point about endometriosis, but we have got our women's health implementation group, and they're also looking at the issues around endometriosis. It's a crucial workplace issue—it's the sort of thing that the equality committee of the Wales TUC also discusses. But we need to look particularly at those under-served communities where we need to reach out.
Just finally, on the issue of school toilets, the very first children's commissioner, Peter Clarke—and I'm talking 20 years ago—when he consulted young people on what they wanted him to take up, they said school toilets. I think that says it all, doesn't it? I think we've transformed, in our wonderful new schools, but it still is an issue. It's the most private and difficult place for girls in terms of periods, but often for boys as well in terms of bullying. It's the school environment that we just need to address when we look at this issue.
Diolch yn fawr iawn, Heledd Fychan. Unwaith eto, mae'n rhaid i ni dalu teyrnged i'r holl arloeswyr hynny sydd wedi gwneud eu marc. O ran awdurdodau lleol—ac rwy'n cofio pan oedd Elyn Stephens yn bwrw ymlaen â hyn—mewn gwirionedd, mae awdurdodau lleol wedi croesawu hyn. Mae gennym ni fwrdd crwn, mae gennym ni gynrychiolaeth o'r awdurdodau lleol, swyddogion o'r cyngor. Mae'n rhaid i ni beidio byth ag anghofio ein swyddogion, oherwydd gall cynghorwyr ddweud, 'Rydym ni eisiau hwn a'r llall', ond mewn gwirionedd, y swyddogion sy'n gorfod cyflawni.
Rwy'n cofio'r Cynghorydd Philippa Marsden, pan ddaeth yn arweinydd cyngor Caerffili, yn dod i gyfarfod. Nid oes gennym ni ddigon o fenywod yn arweinwyr cynghorau, ac roedd yn wych iawn pan ddaeth i'r cyfarfod, yn ystod amserlen brysur, oherwydd ei bod hi'n teimlo ei bod mor bwysig. Mewn gwirionedd, rwy'n cyfarfod ag arweinwyr cabinet trawsbleidiol ar faterion cydraddoldeb, ac mae urddas mislif yn uchel ar yr agenda. Mae gennym ni grwpiau gwych, elusennau—rwyf i bob amser yn cofio un ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac un yn Wrecsam—sy'n gwneud gwaith. Ni ddylai fod, gan fynd yn ôl at y pwyntiau a wnaed yn gynharach, yn fater o allu eu cael yn y banc bwyd yn unig os ydych yn y sefyllfa honno. Mae'n rhaid iddyn nhw fod ar gael yn ein hysgolion, ac mae'n rhaid i ni feddwl am wyliau ysgol hefyd. Gallwn ni feddwl am hyn o ran y diwrnod ysgol, mewn gwirionedd, a mynediad at hyn—mae'n rhan bwysig o'r ymgynghoriad.
Rwy'n credu bod goleuedigaeth yn y gweithle yn hollbwysig. Mae'n dda clywed bod yr amgueddfa genedlaethol wedi cael yr oleuedigaeth honno o ran y menopos. Byddwn i'n dweud, o ran y menopos, fod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cyfrannu at dasglu menopos dan arweiniad Llywodraeth y DU—mae newydd ddechrau ar ei waith y mis hwn. Ni wnes i ymateb i'r pwynt am endometriosis, ond mae gennym ni ein grŵp gweithredu iechyd menywod, ac maen nhw hefyd yn edrych ar y materion sy'n ymwneud ag endometriosis. Mae'n fater hollbwysig yn y gweithle—dyma'r math o beth y mae pwyllgor cydraddoldeb TUC Cymru yn ei drafod hefyd. Ond mae angen i ni edrych yn arbennig ar y cymunedau hynny nad ydyn nhw'n cael eu gwasanaethu'n ddigonol lle mae angen i ni estyn allan.
Yn olaf, o ran toiledau ysgol, pan ymgynghorodd y comisiynydd plant cyntaf oll, Peter Clarke—ac rwy'n sôn am 20 mlynedd yn ôl—â phobl ifanc ar yr hyn yr oedden nhw eisiau iddo roi sylw iddo, dywedon nhw doiledau ysgol. Rwy'n credu bod hynny'n dweud y cyfan, onid yw? Rwy'n credu ein bod ni wedi trawsnewid, yn ein hysgolion newydd gwych, ond mae'n dal i fod yn broblem. Dyma'r lle mwyaf preifat ac anodd i ferched o ran y mislif, ond yn aml i fechgyn hefyd o ran bwlio. Amgylchedd yr ysgol yw'r hyn mae angen i ni fynd i'r afael ag ef pan fyddwn yn edrych ar y mater hwn.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Mae'r datganiad o dan eitem 6 wedi'i dynnu nôl.
The statement under item 6 is withdrawn.
Eitem 7 sydd nesaf, sef datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar 'Cymraeg 2050', y camau nesaf. Jeremy Miles i wneud y datganiad hwnnw.
We move to item 7, a statement by the Minister for Education and Welsh Language on 'Cymraeg 2050', the next steps. Jeremy Miles to make the statement.
Diolch, Lywydd. Heddiw, dwi’n cyflwyno adroddiad blynyddol ar ein strategaeth iaith, 'Cymraeg 2050: Miliwn o siaradwyr', a hynny ar gyfer blwyddyn ariannol 2020-21, blwyddyn olaf y Llywodraeth ddiwethaf.
Cyn cychwyn heddiw, os caf i, Lywydd, hoffwn dalu teyrnged i Aled Roberts, Comisiynydd y Gymraeg. Roedd Aled yn achub ar bob cyfle i ysbrydoli a chefnogi’r rheini oedd angen cymorth a chyngor. Yn gymeriad hynaws, caredig a gonest, mae colli Aled yn ergyd aruthrol i bawb oedd yn ei adnabod, ac i Gymru.
Roedd hi’n flwyddyn heriol i bawb, gyda COVID-19 yn bresennol drwy gydol y flwyddyn adrodd, a phob un ohonon ni, wrth gwrs, yn gorfod dysgu i addasu ein ffordd o fyw—gartref, yn y gwaith ac yn ein cymunedau. Oherwydd hyn, bu peth newid i’n trefniadau arferol o gasglu a chyhoeddi data, a dyna pam fod oedi wrth gyhoeddi’r adroddiad hwn eleni.
Daeth heriau i faes y Gymraeg, fel i holl feysydd gwaith y Llywodraeth, yn ystod y flwyddyn, ond daeth hefyd amrywiol gyfleoedd i arbrofi ac arloesi. Rhaid diolch i’n holl bartneriaid ar hyd a lled y wlad am eu parodrwydd i addasu a’u brwdfrydedd i fentro i feysydd newydd. Cynhaliwyd Eisteddfod T ac Eisteddfod AmGen am y tro cyntaf, cyhoeddwyd ein polisi 'Trosglwyddo’r Gymraeg a’i Defnydd mewn Teuluoedd', cynhaliwyd ymgynghoriad ar ein polisi seilwaith ieithyddol, a chafodd ymgynghoriad ar gategorïau newydd i ddisgrifio ysgolion yn ôl eu darpariaeth Gymraeg ei gynnal hefyd.
Oedd, roedd hon yn flwyddyn anodd ar brydiau ond roedd hi’n flwyddyn gynhyrchiol hefyd. Gallwch chi weld y manylion yn llawn yn yr adroddiad ei hun. Er mai cyfle i edrych yn ôl yw adroddiad blynyddol, dwi am edrych ymlaen hefyd heddiw, yn debyg iawn i’r hyn wnes i yn ystod fy araith ddiweddar ar Ynys Môn pan ges i gyfle i rannu fy ngweledigaeth am ein hiaith, wrth nodi 60 mlynedd ers traddodi 'Tynged yr Iaith'. Roeddwn i’n falch o gychwyn heddiw drwy gyhoeddi pa brosiectau sydd am gael cyfran o'r £30 miliwn o arian cyfalaf i ehangu addysg cyfrwng Cymraeg. Hefyd, braf oedd cyhoeddi ein bod yn rhoi £1.2 miliwn yn ychwanegol i'r Urdd, er mwyn i'r sefydliad barhau i adeiladu ar ôl COVID a sicrhau parhad i'w gwasanaethau cymunedol a phrentisiaethau.
Dyma'r tro cyntaf inni ddod ynghyd i drafod y Gymraeg ers cyhoeddi'r cytundeb cydweithio gyda Phlaid Cymru. Rwy'n falch o ddweud fy mod i eisoes wedi dechrau ar y gwaith gyda Cefin Campbell, ac yn ffyddiog y bydd ein gwaith ar y cyd yn gynhyrchiol. Ein nod, wrth gwrs, yw cyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg a dyblu'r defnydd dyddiol o'n hiaith erbyn 2050. Ac mae'r nod yma'n parhau'n gyson ymhob rhan o'n gwaith wrth inni ddefnyddio ymyraethau amrywiol i'w gyrraedd. Dyw pob ymyrraeth ddim am weithio ymhob rhan o Gymru, a rhaid i bob ymyrraeth fod yn addas at yr amgylchiadau. Felly, wrth inni symud ymlaen ar ein taith i filiwn o siaradwyr Cymraeg, mae'n bwysig ein bod ni'n clywed, yn gwrando ac yn dysgu o brofiad y rheini sy'n byw yn ein cymunedau ni ar draws Cymru, y rheini sy'n cychwyn ar eu taith ieithyddol, neu sydd heb gael y Gymraeg yn rhan o'u bywyd bob dydd ers sbel.
Ac wrth imi sôn am wrando ar bobl, mae'r ymgynghoriad ar-lein ar y cynllun tai cymunedau Cymraeg newydd ddod i ben. Diolch i bawb a gymerodd o'u hamser i ymateb. Rwy'n edrych ymlaen at drafod gyda Dr Simon Brooks a'r comisiwn newydd rŷn ni'n ei sefydlu i fwrw golwg ar sut fyddwn ni'n gweithredu'r argymhellion a ddaw yn ei sgil.
Rydw i wedi sôn tipyn am gymunedau dros yr wythnosau diwethaf am y syniad o gydweithio â chymunedau lleol i'w helpu nhw i greu mudiadau cydweithredol—mudiadau sy'n gweithio yn y gymuned, er lles y gymuned ac yn rhoi nôl i'r gymuned, grymuso cymunedau, creu cyfleoedd lleol i bobl leol i lwyddo'n lleol, a chael ein harwain gan realiti'r sefyllfa ieithyddol mewn gwahanol rannau o Gymru.
Dwi am i bopeth dwi'n ei wneud fel Gweinidog y Gymraeg fod yn seiliedig ar gynnal neu gynyddu'r defnydd o'n hiaith ni. Fe gofiwch chi fod cynyddu defnydd yn rhedeg drwy ein holl gynlluniau ar gyfer tymor y Senedd hon. 'Defnydd, nid jest darpariaeth', dyna a ddywedais i yn fy araith ychydig wythnosau nôl, a dyna dwi'n ei ddweud eto heddiw. Fe welsoch chi'r datganiad diweddar ar y cyd â Phlaid Cymru yn sôn am sut y byddwn ni'n cydweithio â'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i ddarparu gwersi Cymraeg am ddim i'r gweithlu addysg, boed yn athrawon neu'n gynorthwywyr, o fis Medi ymlaen, felly hefyd i bobl ifanc o dan 25 oed—creu ail gyfle i lawer o bobl gael parhau ar eu taith ieithyddol gyda'r Gymraeg. Ac rwy'n edrych ymlaen at sgwrsio gyda rhai o'r bobl ifanc yma wrth iddyn nhw fynd ati i ddysgu neu ailgydio yn ein hiaith.
Mae canlyniadau'r cyfrifiad ar eu ffordd dros y misoedd nesaf—a na, dwi ddim yn gwybod beth yw'r ffigurau; dydyn nhw ddim yn cael eu rhannu cyn eu cyhoeddi. Ond erbyn yr haf, fe fyddwn ni'n gwybod faint o bobl Cymru sy'n gallu siarad Cymraeg—yn gallu siarad ein hiaith, nid yn defnyddio ein hiaith, a dyna ni nôl eto at y defnydd yma. Dyw'r cyfrifiad ddim yn mesur defnydd, ond mae'r ffigurau'n bwysig hefyd, wrth gwrs, gan eu bod nhw'n darparu data defnyddiol am ein hiaith ymhob rhan o Gymru, ac mae'n amlwg bod cysylltiad rhwng y niferoedd sy'n gallu siarad yr iaith a'i defnydd.
Rhywbeth arall fyddwch chi wedi fy nghlywed i'n ei ddweud dros y misoedd diwethaf yw bod y Gymraeg yn perthyn i ni i gyd, ac fe fyddaf i'n parhau i'w ddweud e. Mae'n neges bwysig, ac yn un rwy'n credu'n gryf ynddi hi. Mae'n rhan o beth sy'n ein gwneud ni'n ni, ac mae'n gyfrifoldeb arnom ni i gyd i ddod at ein gilydd yn y Senedd hon ac ar hyd a lled y wlad i sicrhau ei dyfodol. Ac mae angen hefyd inni gofio fod gan bawb ei ran, mae gan bawb ei lais; mae'r Gymraeg yn perthyn i ni i gyd.
Thank you, Llywydd. Today, I present the annual report on our language strategy, 'Cymraeg 2050: A million Welsh speakers', for the 2020-21 financial year, the final year of our previous Government.
Before I start today, I’d like to pay tribute to Aled Roberts, the Welsh Language Commissioner. Aled took every opportunity to inspire and support those who needed help and advice. A gracious, kind and honest man, losing Aled is a great blow to everyone who knew him and to the whole of Wales.
It was a challenging year for us all, with COVID-19 a presence throughout the reporting year, and all of us having to learn to adapt our ways of life—at home, at work and within our communities. Because of this, there have been some changes to our normal arrangements in terms of collecting and publishing data, and that’s why there has been a delay in publishing this year’s report.
Many challenges beset the Welsh language, as with all areas of Government work, during the year, but there were also various opportunities to experiment and innovate. I must thank our partners across the whole of Wales for their willingness to adapt and their enthusiasm to venture into new areas: Eisteddfod T and Eisteddfod AmGen were held for the first time, we published our 'Welsh Language Transmission and Use in Families' policy, we consulted on our policy on Welsh linguistic infrastructure, and a consultation on proposals to introduce new categories to describe schools according to their Welsh-medium provision was also held.
Yes, this was a difficult year at times, but it was also a productive year, and you can see the full details in the report itself. And although an annual report is a chance to look back, I’m also going to look forward today, just as I did during my recent speech on Anglesey, when I shared my vision for our language, whilst noting 60 years since the delivery of the 'Tynged yr Iaith' lecture. I was pleased to start today by announcing which projects will receive a share of the £30 million of capital funding to expand Welsh-medium education. I was also pleased to announce that we will allocate an additional £1.2 million to the Urdd, so that the organisation can continue to rebuild post COVID and to ensure continuity for its community services and apprenticeships.
This is the first time that we've come together to discuss our language since announcing the co-operation agreement with Plaid Cymru. I'm pleased to say that I've already started on the work with Cefin Campbell, and I'm confident that our joint approach will prove productive. Our aim, of course, is to reach a million Welsh speakers and to double the daily use of our language by 2050. And this aim remains a constant in all parts of our work as we deliver a wide range of interventions to reach our goal. Not every intervention will work in every part of Wales, and every intervention must be tailored to the individual circumstances. So, as we move on our journey towards a million Welsh speakers, it's important that we hear, listen and learn from the experiences of those who live in our communities across Wales, those who are beginning their language journey or those who haven't had Welsh as part of their daily routine for a while.
And as I talk about listening to people, the online consultation on our Welsh language communities housing plan has just been completed. I'd like to thank everyone who took the time to respond, and I'm looking forward to discussing this with Dr Simon Brooks and the new commission that we're setting up to examine how we will deliver the recommendations that come in its wake.
I've spoken in depth about communities over the past few weeks, about the idea of working with local communities to help them to create co-operative movements—organisations working in the community, for the benefit of the community and giving back to the community, empowering communities, creating local opportunities for local people to succeed locally, and being led by the reality of the linguistic situation in different parts of Wales.
I want everything that I do as Minister for the Welsh language to be based on maintaining or increasing the use of our language. You will recall that increasing the use of Welsh runs through all of our plans for this Senedd term. 'Welsh is for using, not just for service provision'. That's what I said in my speech a few weeks ago, and that's what I'm saying again today. You'll have seen the recent joint announcement with Plaid Cymru regarding how we'll be working with the National Centre for Learning Welsh to provide free Welsh lessons to the education workforce, both teachers and assistants, from September onwards. We're doing the same for young people under 25, creating a second chance for many to continue on their Welsh language journey. And I'm looking forward to chatting with some of these young people as they learn or renew their relationship with our language.
The census results are on their way over the coming months—and no, I don't know the figures; they're not shared before publication. But by the summer, we will know how many people in Wales can speak Welsh—can speak our language, not use our language, and we're back to that word, 'use'. The census doesn't measure use, but the figures are important, of course, as they provide useful data on our language across the whole of Wales, and there is obviously a clear connection between the numbers who can speak the language and its use.
Something else that you'll have heard me say over the past few months is that Welsh belongs to us all, and I'll carry on saying that. It's an important message and one I believe in strongly. It's part of what makes us us, and there is a responsibility on all of us to come together in this Senedd and across the whole of Wales to ensure the future of our language. And we must also remember that everyone has a part to play, everyone has a voice, and Cymraeg belongs to us all.
Samuel Kurtz.
Samuel Kurtz.
Diolch yn fawr, Llywydd, a Dydd Gŵyl Dewi Sant hapus ichi, i'r Gweinidog ac i'r Siambr. Hoffwn ddechrau trwy ddiolch i'r Gweinidog am gyflwyno'r datganiad heddiw, a chyfeiriaf Aelodau at fy nghofrestr o fuddiannau. Hoffwn hefyd gysylltu fy hun â geiriau teimladwy'r Gweinidog am farwolaeth drist Aled Roberts. Gadewch inni obeithio mai un o gymynroddion Aled fydd gweld datblygiad yr iaith yr oedd yn ei charu ac a dreuliodd gymaint o amser yn ei hyrwyddo.
Mae'r iaith Gymraeg yn rhan hanfodol o'n diwylliant, ein hanes a'n treftadaeth, a thros yr wythnos diwethaf rydym wedi gweld pa mor hawdd y gall y tair sylfaen genedlaethol hyn gael eu herydu, eu hymosod arnynt a'u torri. Mae hunaniaeth cenedl yn seiliedig ar ei diwylliant, ei phobl ac, wrth gwrs, ei hiaith. Gwelaf y polisi Cymraeg 2050 yn rhan o ystod o fentrau a fydd nid yn unig yn cryfhau ein hunaniaeth yma yng Nghymru, ond hefyd yn cryfhau ein lle unigryw fel rhan o'r Deyrnas Unedig.
Gyda'r datganiad hwn wedi ei roi ar Ddydd Gŵyl Dewi, byddai'n esgeulus imi beidio â nodi dathliad ein nawddsant heddiw, dyn o orllewin Cymru a gafodd ei gydnabod gan y Pab dros 1,900 o flynyddoedd yn ôl. Bu Dewi Sant fyw bywyd duwiol, ac mae ei ddathlu fel ein nawddsant yn rhywbeth sy'n ein huno ni yma yng Nghymru. Mae'r iaith yn agwedd ar y diwylliant sy'n ychwanegu gwerth at ein cenedl fawr, ac mae strategaeth Cymraeg 2050 yn chwarae rhan bwysig wrth ddiogelu a thyfu'r iaith am genhedlaeth i ddod. O ystyried hirhoedledd strategaeth Cymraeg 2050 Llywodraeth Cymru, mae cyfleoedd i graffu ar y Llywodraeth yn hanfodol er mwyn sicrhau bod canlyniadau'n cyrraedd targedau.
Bydd y Gweinidog yn ymwybodol iawn o'm mhryderon ynghylch atebolrwydd y rhaglen hon, yn enwedig gan ei bod yn debygol na fydd neb yn y Llywodraeth yma yn atebol yn y flwyddyn 2050. Dyna pam mae'r cyfle hwn mor bwysig, ac rwy'n sicr yn croesawu ei hadroddiad blynyddol manwl a ddarllenais â diddordeb mawr. Roeddwn yn hynod falch o weld y Gweinidog yn cydnabod gwaith pwysig ein sefydliadau gwirfoddol, a sut maen nhw'n gweithio o fewn y cymunedau i hybu a thyfu'r Gymraeg. Fel cadeirydd clwb ffermwyr ifanc sir Benfro, rwyf wedi gweld pa mor werthfawr yw cwlwm y Gymraeg i'r gymdeithas, yn enwedig i'n pobl ifanc. Ond rhaid i Lywodraeth Cymru beidio â dibynnu ar sefydliadau trydydd sector yn unig i wneud ei gwaith drostynt. Mae gan Gymru bentwr o botensial, a gall datblygu ein pobl ifanc yn siaradwyr dwyieithog neu hyd yn oed deirieithog sicrhau bod pobl yn eistedd ar y llwyfan rhyngwladol.
Yn wir, o ystyried hyn, hoffwn dynnu eich sylw at fy mhryderon ynghylch trywydd hanesyddol y nifer sydd yn astudio ar gyfer dysgwyr blwyddyn 11 sydd wedi cofrestru i gymryd rhan yn TGAU Cymraeg iaith gyntaf ac ail iaith. Yn y 12 mlynedd diwethaf, mae canran y dysgwyr blwyddyn 11 sydd wedi cymryd rhan yn TGAU Cymraeg iaith gyntaf wedi cynyddu 3 y cant yn unig, ffigur nad yw'n cyd-fynd â naratif, geiriau na pholisi Llywodraeth Cymru. Ac er fy mod yn falch o weld bod y ganran sy'n dilyn cwrs llawn TGAU Cymraeg ail iaith wedi cynyddu'n aruthrol, mae gennyf bryderon am addasrwydd y cymhwyster hwn. Os yw'r TGAU Cymraeg ail iaith hwn yn gweld dysgwyr yn dysgu ymadroddion gorsyml ac nad yw'n datblygu dysgu'r iaith yn ddyfnach, pan ddaw i broffesiynau mewn bywyd hŷn, fel addysgu, gallant fod o dan anfantais.
Ond nid yma yn unig y mae fy mhryderon. Gwn am achosion lle mae siaradwyr Cymraeg iaith gyntaf rhugl wedi dewis sefyll cyrsiau TGAU Cymraeg ail iaith dim ond i gryfhau eu siawns o ennill gradd A neu A*. Weinidog, fel y gwyddoch, mae gennych fy nghefnogaeth i'r polisi hwn. Ydy, mae'n uchelgeisiol, ond cefnogaf y bwriadau sydd ganddo. Gyda'r ewyllys gorau yn y byd, nid chi fydd Gweinidog y Gymraeg pan ddaw'r cynllun hwn i ben yn y flwyddyn 2050, a dyna pam mae e mor bwysig ein bod yn cadw llygad beirniadol ar sut mae'n datblygu. Gobeithio fod fy nghyfraniad heddiw yn cael ei gymryd yn y ffordd y'i bwriadwyd fel ffrind beirniadol, a critical friend, achos dim ond trwy weithio a newid cwrs, os a phryd y bydd angen, y bydd y polisi hwn yn llwyddiannus. Diolch.
Thank you, Llywydd, and happy St David's Day to you, to the Minister and to the whole of the Chamber. I'd like to start by thanking the Minister for bringing forward this statement today, and I refer Members to my register of interests. I would also like to associate myself with the Minister's heartfelt words on the death of Aled Roberts. Let's hope that one of the gifts that Aled leaves us is to see the language that he loved prosper.
The Welsh language is a crucial part of our culture, our history and our heritage, and over the past week we have seen how easily these three national foundations can be eroded, attacked and broken. A nation's identity is based on its culture, its people and, of course, its language. I see the Cymraeg 2050 policy as part of a range of initiatives that will not only strengthen our identity here in Wales, but will also strengthen our unique place as part of the UK.
With this statement given on St David's Day, it would be erroneous of me not to note the celebration of our patron saint today, a man from west Wales who was recognised by the Pope over 1,900 years ago. Dewi Sant lived a godly life, and celebrating St David's Day is something that unites us here in Wales. The language is an aspect of our culture that adds value to our nation, and the Cymraeg 2050 strategy plays an important role in safeguarding and developing the language for future generations. Given the longevity of the Cymraeg 2050 strategy, opportunities to scrutinise the Government are crucial to ensure that outcomes are achieved and targets are achieved.
The Minister will be aware of my concerns about accountability in this programme, particularly as it's likely that nobody in this Government will be accountable in the year 2050. That's why this opportunity is so important, and I certainly welcome this detailed annual report that I read with great interest. I was very pleased to see the Minister recognising the important work of our voluntary organisations, and how they work within communities in order to promote and develop the Welsh language. As chair of Pembrokeshire young farmers club, I have seen how valuable the Welsh language is to our communities, particularly our young people. But the Welsh Government mustn't rely on third sector organisations alone to do the work for them. Wales has great potential, and we can develop our young people into bilingual or even trilingual speakers so that we can also work on the international stage.
Indeed, given this, I would like to draw your attention to my concern about the historic path in terms of those studying at year 11 who are registered to take part in first-language and second-language Welsh GCSE. In the past 12 years, the percentage of year 11 learners who have taken first-language Welsh GCSE has increased only by 3 per cent, a figure that doesn't accord with the Welsh Government's narrative or words. And although I'm pleased to see that the percentage taking the full Welsh GCSE as a second language has increased significantly, I do have concern about the appropriateness of this qualification. If this second-language course sees learners just learning simple phrases and don't develop a deeper understanding of the language, then when it comes to professions in later life, such as education, they could be disadvantaged.
But this isn't my only concern. I know of cases where first-language Welsh speakers have chosen to take second-language GCSE courses just to strengthen their chances of getting an A or an A* grade. Now, Minister, as you know, you have my full support for this policy. Yes, it's ambitious, but I support the intentions. With the best will in the world, you won't be Minister for Welsh language when this scheme comes to an end in the year 2050, and that is why it is so important that we do keep a critical eye on how it develops. I hope that my contribution today will be taken in the spirit intended, as a critical friend, because it's only through working and changing course, when and if that's needed, will this policy succeed. Thank you.
A gaf i ddiolch i Samuel Kurtz am y ffordd adeiladol wnaeth e ymgymryd â'r cwestiwn, a'r ffaith ei fod e'n ein hatgoffa ni pa mor fyrhoedlog mae gyrfaoedd gweinidogol yn gallu bod. [Chwerthin.] Diolch o galon i chi am fy atgoffa i o hynny.
Ond fe wnaeth Samuel Kurtz wneud dau bwynt pwysig iawn ar gychwyn ei gwestiwn, hynny yw bod angen atebolrwydd a bod angen cyfle i Aelodau a chyrff allanol hefyd allu craffu ar waith y Llywodraeth, ac rwy'n derbyn bod hynny'n gwbl elfennol. Dyna beth yw'r rhaglen a dyna beth yw'r datganiad yma. Dyna beth yw'r adroddiad; mae'n gosod allan y targedau, mae'n dangos yn glir ddigon lle rŷn ni'n cyrraedd y targedau, a lle mae angen mwy o waith ar gyfer mynd i'r afael â rhai o'r sialensau, efallai, sydd ychydig yn fwy hirdymor, ac mae'n caniatáu cyfleoedd ac yn rhoi sail i chi allu craffu ar hynny. Felly, rwy'n croesawu hynny ac mae'r Llywodraeth yn croesawu hynny.
Mae'r pwynt wnaethoch chi orffen arno fe yn bwysig hefyd, hynny yw bod y dirwedd y mae'r iaith yn bodoli oddi mewn iddi yn gyson newid, onid yw hi? Felly, rŷn ni wedi gweld newid mawr dros y 60 mlynedd ers 'Tynged yr Iaith'. Gellir dadlau, dros y cyfnod diwethaf, fod ein cymunedau ni wedi trawsnewid o ran y pwysau ar gymunedau Cymraeg yn benodol, ond hefyd ffactorau eraill, ac mae angen bod yn onest am yr angen i newid ac ymateb i'r newidiadau hynny. Hefyd, mae'n bwysig ein bod ni'n dysgu o'r hyn rŷn ni'n ei wneud—mae pethau'n llwyddo ac mae pethau'n methu, ac mae angen adnewyddu yn sgil y wybodaeth honno a bod yn ddewr ac yn onest am y broses o wneud hynny. Felly, rwy'n sicr yn cefnogi'r thema honno yng nghwestiwn yr Aelod.
O ran y cwestiwn ar gymhwyster Cymraeg TGAU, fel y bydd yn gwybod, mae hyn ar hyn o bryd yn fater y mae Cymwysterau Cymru yn edrych arno; mae'n destun pwysig iawn. Mae cyfnod yr ail iaith yn dirwyn i ben. Dŷn ni ddim eisiau trafod y Gymraeg fel syniad o iaith gyntaf ac ail iaith. Mi wnes i orffen fy natganiad yn sôn am yr iaith yn perthyn i bawb. Beth rwyf i eisiau ei weld, ac rwy'n sicr bod cefnogaeth eang yn y Siambr i hyn, yw un continwwm ieithyddol, lle mae pawb yn gwybod lle maen nhw ar y siwrnai; mae pawb ar yr un siwrnai ond, efallai, ar fannau gwahanol ar yr un llwybr. Mae hynny wir yn bwysig, rwy'n credu. Rŷn ni eisiau gweld ein system addysg ni yn caniatáu inni greu siaradwyr hyderus dwyieithog, ond y gwirionedd yw bod pobl yn dechrau o fannau gwahanol ar y llwybr hwnnw, ac mae hynny jest yn realiti yn ein cymunedau ni a lle mae'r iaith.
Ond y syniad sydd yn sail i'r polisi o ddarparu gwersi am ddim i bobl tan eu bod nhw'n 25 yw jest rhoi cymaint o gyfleoedd ag y gallwn ni i sicrhau bod pobl yn manteisio ar y cyfle naill ai i ailafael yn y Gymraeg neu ddysgu am y tro cyntaf. Felly, mae gwaith i'w wneud i sicrhau ein bod ni'n deall ymhle ar y continwwm ieithyddol y mae cymwysterau ac addysg i oedolion, ond mae'r gwaith yn waith pwysig i'w wneud.
Could I thank Samuel Kurtz for the constructive way in which he dealt with the question, and the fact that he reminds us how short-lived ministerial careers can be. [Laughter.] So, I thank you greatly for that.
But Samuel Kurtz made some very important points at the outset of his contribution, namely that we need accountability and an opportunity for Members and external bodies to be able to scrutinise the Government's work, and I accept that that is vital. That's what this statement is and what this report is. It sets out the targets, and it shows clearly where we are meeting the targets, and where we need to do more work to tackle those challenges that are more long term, and it offers opportunities and gives you a basis for scrutinising that. So, I do welcome that and the Government does welcome that.
The point that you finished on is important as well, namely that the landscape that the language lives in is changing constantly. We've seen a great change over the 60 years since 'Tynged yr Iaith'. You could argue that communities have been transformed, in terms of the pressures on Welsh-speaking communities, but there are other factors as well. We need to be honest and we need to respond to those changes. And it's important that we learn from what we do—some things succeed and some things fail, and we need to renew our actions in the wake of that information and be brave and honest in the process of doing that. So, I certainly support that theme in the Member's question.
In terms of the qualification—GCSEs—he will know that Qualifications Wales is looking into this at present. It's a very important subject. The second-language period is coming to an end. We don't want to discuss the Welsh language as a first-language and second-language concept. I finished my statement saying that the language belongs to everyone. What I want to see, and I'm sure that there is broad support for this, is one linguistic continuum where everyone knows that they are on a journey and everyone's on the same journey, but, perhaps, at different stages on that same pathway. That's very important, I think. We want to see our education system allowing us to create confident bilingual speakers, but the truth is that people are starting from different places on that pathway. That's a reality in our communities and where the language is.
But the idea that underpins the policy of providing free lessons for people until they're 25 is providing as many opportunities as possible and ensuring that people can take advantage of those opportunities, either to restart or start learning. So, there is work to do to understand where qualifications and education for adults lie on the linguistic continuum, and it is important work that needs to be done.
Diolch, Weinidog, am y datganiad. Hoffwn innau ategu eich teyrnged i Aled Roberts. Mi fynychais y British-Irish Parliamentary Assembly gyda Sam Kurtz dros y dyddiau diwethaf yma, ac mae'n rhaid i mi ddweud yr oedd yna cymaint o deyrngedau twymgalon ar draws y ddwy ynys hyn—pobl oedd wedi gweld Aled pan oedd yn rhoi tystiolaeth ger eu bron nhw yn 2019 ac a oedd yn edmygu'n aruthrol yr hyn dŷn ni'n ei wneud yng Nghymru. Ond, yn benodol, mi oedd o ei hun wedi creu argraff ryfeddol ac wedi ysgogi Llywodraethau eraill i ystyried sut y medran nhw weithredu a sut y medran nhw efelychu rhai o'r pethau gwych yr oedd o ar flaen y gad yn eu harwain yn y fan yna, ac mi oedd hi'n braf gweld hynny yn cael ei gydnabod yno.
O ran yr adroddiad yma, mae'n ddifyr, onid ydy hi, edrych yn ôl ar 2020-21? Mae rhai o'r heriau yn dod drosodd yn yr adroddiad hwn, ond yn sicr dwi'n meddwl mai'r adroddiad nesaf fydd yn rhoi'r trosolwg i ni o ran effaith y pandemig yn wirioneddol, felly, o ran y Gymraeg. Yn sicr, dwi'n ffan fawr o infographics, ac mae yna straeon gwych i'w dweud yn yr infographics sy'n cyd-fynd â'r cynllun, o ran y niferoedd yn ymwneud â gwersi ar-lein o ran dysgu Cymraeg—dŷn ni'n gwybod am y niferoedd sydd eisiau trio ar Duolingo ac ati, ac mae'r awydd yna gan rai pobl, efo mwy o amser gartref ac ati, i ymwneud â'r iaith i'w groesawu.
Ond y pegwn arall ydy'r heriau hynny efo addysgwyr ifanc. Dwi'n gwybod yn yr ardal dwi'n ei chynrychioli, Rhondda Cynon Taf, lle mae'n her aruthrol o ran y targedau i gyrraedd y filiwn o siaradwyr beth bynnag, ein bod ni'n gweld effaith y pandemig yn barod, efo'r rhieni yn gwneud y dewis anodd i gymryd eu plant allan o addysg Gymraeg oherwydd eu bod nhw'n gweld eu bod nhw gormod ar ei hôl hi, eu bod nhw'n poeni am eu datblygiad nhw ac ati.
Ar hyn o bryd, dydy pob cyngor ddim yn mesur yn gyson pam fod rhywun yn gadael addysg Gymraeg a beth ydy'r rhesymau dros hynny. Dŷn ni wedi trafod yn y gorffennol yr angen i ddeall hynny yn well er mwyn gwybod sut dŷn ni'n gallu ymyrryd, a dwi'n meddwl mai un o'r heriau mawr i ni, o ran cael targed uchelgeisiol, ydy deall pam, os ydych chi wedi gwneud y dewis yna o ran addysg Gymraeg, nad ydych chi'n parhau gyda'r trywydd hwnnw. Mae'n rhaid inni ddeall hynny, dwi'n meddwl.
Yn sicr, mae o i gyd yn eithaf anecdotaidd ar hyn o bryd, ond mae yna nifer o anghysondebau eraill dwi hefyd wedi'u trafod efo chi yn y gorffennol o ran mynediad at addysg Gymraeg. Mae'n un peth cael hawl, ond mae'r syniad o fynediad yn eithriadol o bwysig. Wedyn, os nad ydych chi hefyd yn gallu cael mynediad i glybiau brecwast neu glybiau ar ôl ysgol ac ati, os nad ydy'r ysgol Gymraeg honno o fewn pellter cerdded ac os nad oes gan eich rhieni chi neu ofalwyr car i fynd â chi i'r ysgol, yna mae yna heriau gwirioneddol. Dyna un o'r pethau efo'r model unfed ganrif ar hugain, efo campws. Ydy, mae yna fuddsoddiad aruthrol, ond mae'n dal i fod problem enfawr o ran cael y cysondeb ar y mynediad hwnnw. Mae'r un peth yn wir o ran trochi ac anghenion dysgu ychwanegol. Dydy o ddim yn gydradd ar y funud. Ac ydy, dwi'n cytuno efo chi; efallai buaswn ni'n gallu ffurfio parti llefaru o ran 'Mae'r iaith Gymraeg yn perthyn i bawb'. Mae hwnna'n rhywbeth roedd lot o bobl yn nodio arno fo—Eisteddfod T ac Amgen ac ati. Ond mae o'n rhywbeth dŷn ni angen bod yn ei ddweud, ac yn dweud yn Saesneg, ond yn ei olygu hefyd. Mae'n un peth bod hi'n perthyn i bawb, ond mae angen bod yna hawl gwirioneddol gan bawb i ymwneud â'r iaith yn y ffordd maen nhw'n dewis gwneud.
Dwi'n ategu pwyntiau Sam Kurtz o ran y cyhoeddiad a gafwyd gan Cymwysterau Cymru ynglŷn â'r ddau gymhwyster gwahanol—croesawu'n fawr. Mae yna gymaint o bethau yn y cytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru fydd yn mynd tuag at y targed o filiwn o siaradwyr, ond mae'r syniad o gontinwwm mor eithriadol o bwysig, ac un o'r pethau byddwn i yn hoffi gwybod o ran—. Dwi'n rhannu'r pryderon o ran yr ailfrandio yma. Roeddwn i yn croesawu gweld bod Cymwysterau Cymru wedi rhoi yn bendant mai ar gyfer ysgolion Saesneg oedd y cymhwyster arall, ond dal i fod—mae yna ddau gymhwyster yn mynd i fodoli. Felly, ydy'r Gweinidog yn credu bydd y newidiadau a grybwyllwyd yn y cyhoeddiad diweddar ynghylch TGAU Cymraeg yn debygol o helpu i gyflawni'r nod o greu un continwwm dysgu ac asesu? Os penderfynir ar ddau arholiad, mae'n rhaid dangos y gorgyffwrdd rhwng y naill a'r llall, a chael gwared ar y nenfwd cyrhaeddiad a chaniatáu i ddisgyblion gyrraedd lefel cyrhaeddiad uwch beth bynnag yw cyd-destun ieithyddol yr ysgol.
Her arall aruthrol yw o ran recriwtio at y gweithlu addysg. Mi welsom ni Mudiad Ysgolion Meithrin yn sôn, er gwaethaf y llwyddiannau maen nhw'n eu cael, fod yna heriau aruthrol o ran cael digon o staff, ac mae hyn yn rhywbeth o ran anghenion dysgu ychwanegol ac ati. Felly, beth yn union yw'r uchelgais newydd o ran gweithlu addysg? Faint yn ychwanegol o athrawon sydd angen ar gyfer y sector Cymraeg, ac erbyn pryd, i gwrdd â thargedau Cymraeg 2050? Pam aros tan y Ddeddf addysg Gymraeg cyn pennu uchelgais, pan yw cynllun 10 mlynedd yn cael ei baratoi ar hyn o bryd?
Thank you, Minister, for that statement. I'd like to endorse your tribute to Aled Roberts. I attended the British-Irish Parliamentary Assembly with Sam Kurtz over the past few days, and I have to say that there were so many heartfelt tributes across the two islands—people who had met Aled when he'd given evidence before them in 2019 and who admire what we do here in Wales. But, specifically, he himself had made a huge impression on them and it encouraged other Governments to consider how they could take action and how they could emulate some of the excellent things that he was leading, and it was good to see that recognised.
In terms of this report, it's interesting to look back at 2020-21, and some of the challenges come through in this report. But, certainly, the next report is the one that will give us an overview in terms of the impact of the pandemic on the Welsh language. Certainly, I'm a huge fan of infographics, and there are wonderful stories being told in the inforgraphics on the plan, in terms of the numbers involved with online learning in terms of learning Welsh. We know of the numbers using Duolingo, and that desire is there for some people, having more time at home, to become involved with the language, and that's to be welcomed.
But at the other extreme, you have those challenges with young learners. I know that in the area that I represent, in Rhondda Cynon Taf, where it is a huge challenge, in terms of the target to reach a million Welsh speakers, we see the impact of the pandemic already, with parents making that difficult choice to remove their children from Welsh-medium education because they saw that, perhaps, they'd fallen behind, they were concerned about their development and so on.
At the moment, not all councils consistently measure why an individual leaves Welsh-medium education and what the reasons for that are. In the past, we've discussed the need to understand that better so that we can know how we can intervene. I think that one of the major challenges for us, in terms of having an ambitious target, is to understand why, if you've made that choice of Welsh-medium education, you don't continue with that pathway. We need to understand that, I think.
Certainly, it's all quite anecdotal at the moment. There are a number of inconsistencies that I've also discussed with you in the past, in terms of access to Welsh-medium education. It's one thing to have a right, but the idea of access is extremely important. If you can't also access breakfast clubs or after-school clubs, if that Welsh-medium school isn't within walking distance and if your parents or carers don't have a car to take you to that school, then there are significant challenges. That's one of the things with the twenty-first century school model and the new campuses. Yes, there are huge investments, but there are still problems in terms of consistency of access. The same is true in terms of immersion and additional learning needs. There isn't equality at the moment. And yes, I agree with you: yes, we could form a recitation group stating that the Welsh language belongs to everyone. That's something that everyone seemed to be nodding to in terms of Eisteddfod T and Amgen and so on and so forth. But it is something that we need to say, and say in English, and mean too. It's one thing that it belongs to everyone, but everyone needs to have a real right to become engaged with the language in the way of their choice.
I endorse Sam Kurtz's points in terms of the announcement made by Qualifications Wales on the two different qualifications—I welcome it. There are so many things in the agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru that will work towards the target of 1 million Welsh speakers, but this idea of a continuum is so hugely important, and one of the things that I would like to know is—. I share the concerns in terms of this rebranding. I did welcome seeing that Qualifications Wales had stated that the second qualification was for English-medium schools, but there will still be two qualifications in existence. So, does the Minister believe that the changes announced in the recent announcement on GCSEs will help to achieve the aim of one continuum for learning and assessment? If two separate qualifications are put in place, then we must show the overlap between the two and remove this glass ceiling and allow pupils to reach the higher level whatever the linguistic context of the school.
Another huge challenge is in terms of recruitment for the education workforce. We saw Mudiad Ysgolion Meithrin telling us that, despite the successes that they are having, there are huge challenges facing them in terms of accessing enough staff, and this is also true of ALN and so on. So, what exactly is the new ambition in terms of the education workforce? How many additional teachers do we need for the Welsh-medium sector and by when, if we are to meet the targets of Cymraeg 2050? Why wait until the Welsh language education Act when a 10-year plan is being prepared at the moment?
Diolch i Heledd Fychan am ystod o gwestiynau. Fe wnaf i fy ngorau i allu eu hateb nhw'r gorau y gallaf i. O ran yr her mae COVID wedi cyflwyno inni, mae hi'n iawn i ddweud bod hynny wedi golygu bod rhai profiadau wedi bod yn gadarnhaol—hynny yw, pobl yn dysgu Cymraeg am y tro cyntaf—ond hefyd sialensiau o ran rhai yn penderfynu dwyn plant allan o addysg Gymraeg. Mae'r darlun yn eithaf anghyson, buaswn i'n dweud, ar draws Cymru. Mae enghreifftiau cadarnhaol hefyd, ynghyd â'r enghreifftiau efallai oedd yn llai cadarnhaol wnaeth yr Aelod sôn amdanyn nhw.
Mae'r gwaith rŷm ni wedi buddsoddi ynddo fe o ran aildrochi a'r gwaith mae RhAG yn ei wneud gyda ni i gyd yn mynd i'r afael â sut gallwn ni sicrhau nad yw hynny'n digwydd a bod rhieni yn gallu parhau yn eu hymroddiad ac ymrwymiad i addysg Gymraeg i'w plant. Dwi'n derbyn y pwynt rŷch chi'n ei wneud o ran casglu data ar benderfyniadau. Mae hynny'n rhan o'r gwaith rŷm ni'n edrych arno fe ar hyn o bryd.
O ran y cwestiwn ehangach o fynediad hafal i addysg Gymraeg, rwy'n cytuno'n llwyr gyda'r nod hwnnw. Dyna bwrpas y Bil addysg cyfrwng Gymraeg sydd gyda ni ar y gweill. Byddwn ni'n gweithio ar y cyd gyda Plaid Cymru ar hynny. Mae'r elfen ddaearyddol yn bwysig i hynny. Mae'r rhifau yn bwysig, o ran craffu, o ran cyrraedd y nod, ond mae elfen ddaearyddol bwysig i hynny hefyd o ran lle mae'r ddarpariaeth a lle mae'r cymunedau sydd angen yr ysgolion. Mae trafnidiaeth yn elfen o hynny hefyd.
Jest ar y pwynt olaf, o ran y cymhwyster, mae'n hawdd dweud—os caf i ei ddodi fe ffordd hyn—ein bod ni eisiau cael gwared ar ail iaith a bod eisiau un cymhwyster, ond beth mae hynny yn ei olygu ar lawr gwlad? Rwyf wedi clywed pobl yn dweud, 'Wel, efallai eich bod chi'n cael cymhwyster ar y cyd i bawb, a wedyn elfen wahanol sy'n cyfateb i lefel o sgil wahanol.' Ar ddiwedd y dydd, mae gyda chi ddau gymhwyster yn y byd hwnnw hefyd. Felly, y peth pwysig, rwy'n credu, yw'r pwynt wnaethoch chi ei wneud, bod nad oes nenfwd, os hoffech chi, ar eich gallu chi i allu dysgu Cymraeg. Mae e'n rhan o gynllun cyfredol Cymhwysterau Cymru i gael cymhwyster ychwanegol hefyd mewn ysgolion Saesneg lle mae'n bosib mynd tu hwnt i'r TGAU, os hoffwch chi, yn yr ysgol. Rwy'n credu bod hwnnw'n syniad diddorol inni edrych arno fe er mwyn sicrhau bod dilyniant i bobl sydd yn gwneud y TGAU newydd hwnnw.
O ran y rhifau, dŷch chi'n dweud, 'Pam aros tan y Bil?' Yr ateb positif yw: dŷn ni ddim yn aros tan y Bil. Mae'r gwaith wedi bod yn mynd yn ei flaen gyda rhanddeiliaid ar edrych ar gynllun drafft ar hyn o bryd. Byddwn ni, wrth gwrs, yn trafod hwnnw ymhellach gyda chi. Mae eisiau bod yn greadigol, rwy'n credu, o ran sut rŷn ni'n denu pobl i'r proffesiwn, eu cynnal nhw yn y proffesiwn, beth yw'r cymhellion i wneud hynny, beth yw'r broses o ddarparu cefnogaeth yn ddigon cynnar yn y siwrnai ysgol bod pobl ifanc yn meddwl am ddysgu drwy'r Gymraeg fel gyrfa gyffrous i'w dilyn. Felly, mae lot o bethau creadigol iawn gallwn ni eu gwneud, ond mae e'n heriol. Dyw hi ddim yn bosib i orfodi pobl i wneud y dewis yna. Roedd gyda ni rhyw 5,000, dwi'n credu, mwy neu lai, o athrawon oedd yn gallu dysgu drwy'r Gymraeg; roedd angen rhyw 5,500 y flwyddyn hon, felly rŷn ni yn brin o'r targed, ond mae'n sefyllfa heriol.
Mi wnaethoch chi sôn am y cynllun 10 mlynedd. Mae cynlluniau strategol 10 mlynedd gyda ni; nawr mae angen cynllun recriwtio 10 mlynedd sy'n ateb i hynny, a dyna'r gwaith rŷn ni'n edrych ymlaen at ei wneud ar y cyd gyda chi.
I thank Heledd Fychan for the range of questions. I'll try my best to answer them as best I can. In terms of the challenge that COVID has posed, she is right to say that that has meant that some experiences have been positive—that is, people learning Welsh for the first time—but also challenges in terms of some deciding to take their children out of Welsh education. The picture is quite inconsistent, I would say, across Wales. There are positive examples, as well as the examples that were less positive that the Member mentioned.
The work that we invested in in terms of re-immersion and the work that RhAG is doing with us is tackling how we can ensure that that doesn't happen and that parents can continue with their commitment to the Welsh language for their children. I do accept the point that you make in terms of data gathering on decisions. That's part of the work that we're looking at at present.
In terms of the broader question of equity of access to the Welsh language, I do agree with that aim. That is the purpose of the Welsh-medium education Bill that we have in the pipeline. We will be working with Plaid Cymru on that. The geographical element is very important to that. Numbers are important, in terms of scrutiny and in terms of reaching the aim, but the geographical element is also important in terms of where the provision is and where the communities that need the schools are. Transport is an element of that as well.
In terms of the final point, in terms of the qualification, it's easy to say—if I can put it this way—that we need to get rid of the second language qualification and that we want one qualification, but what does that mean on the ground? I have heard people say, 'Well, maybe you have a joint qualification for everyone, and then a different element that corresponds with the different levels of skills.' At the end of the day, you have two qualifications in that world as well. So, the important thing is the point that you made, that there isn't a ceiling on your ability to learn Welsh. It is a part of the current plan of Qualifications Wales to have an additional qualification in English-medium schools where it's possible to go beyond GCSE, if you like, in the school. I think that that is a very interesting idea for us to examine, to ensure that there is progression for people doing the new GCSE.
In terms of the numbers, you asked, ‘Why wait til the Bill?’ And the positive answer is that we're not waiting til the Bill. The work has been ongoing with stakeholders on looking at a draft plan and we’ll be discussing that further with you. We need to be creative, I think, in terms of how we attract people to the profession and keep them in the profession, and what are the incentives for doing that, and what's the process of providing support early enough in the school journey so that young people think about teaching through the medium of Welsh as a pathway to an interesting and exciting career. So, there are lots of creative, exciting things that we can do, but it is a challenge; it isn't possible to force people to make that choice. We had 5,000, I think, more or less, teachers who can teach through the medium of Welsh, and we needed 5,500 for this year, so we're short of the target, but it is a challenging situation.
You talked about the 10-year plan. Well, we have the strategic 10-year plans, but we need a 10-year recruitment plan that corresponds to that, and that's the work that we're looking forward to doing with you collaboratively.
Fel eraill, liciwn i ddechrau fy nghyfraniad y prynhawn yma drwy ddweud gair omboutu Aled Roberts. Llywydd, mi fyddwch chi a sawl Aelod fan hyn yn cofio ei gyfraniadau fe fan hyn yn ein Siambr ni, a dwi'n cofio fe'n siarad yn glir ac yn dod â phobl at ei gilydd, ac un o'r pethau roedd Aled yn gallu ei wneud oedd uno pobl, creu syniad a dod â phobl at ei gilydd wrth wneud hynny. Dwi'n gwybod, pan oeddwn i'n dechrau fel Gweinidog y Gymraeg, Aled oedd un o’r bobl gyntaf rôn i'n mynd atynt am gyngor, a dwi'n gwybod y bydd pob un ohonom ni reit ar draws y Siambr eisiau estyn ein cydymdeimladau at y teulu, a chydnabod y golled i ni fel cenedl, a chydnabod y cyfraniad roedd Aled wedi'i wneud.
Dwi'n croesawu'r datganiad y prynhawn yma, Gweinidog, a dwi'n croesawu'r dôn dŷch chi wedi’i mabwysiadu ers ichi gael eich penodi i’r swydd yma. Dwi'n credu ei bod hi'n hynod o bwysig. Pan wnes i osod y targed o filiwn o siaradwyr, rôn i'n glir yn fy meddwl i: miliwn o bobl a all ddefnyddio'r Gymraeg, miliwn o bobl a all siarad a mwynhau'r Gymraeg, nid jest miliwn o bobl a all ysgrifennu arholiad rhyw brynhawn Mercher rhyw ben, ac anghofio fe yn syth wedi hynny—miliwn o bobl a all fwynhau ein hiaith ni a'n diwylliant ni, ac mae hynny yn hynod o bwysig.
Y cwestiwn liciwn i osod ichi y prynhawn yma, Gweinidog, yw hyn, omboutu hybu. Pan ôn i'n dysgu Cymraeg, roedd cyngherddau Blaendyffryn—bydd y Llywydd yn cofio’r rhain hefyd—yn gwneud mwy i fi i hybu’r Gymraeg, mwynhau’r Gymraeg, nag unrhyw wersi wnes i. Wnes i ddim cael gwersi yn yr ysgol, ond mater gwahanol ydy hynny.
Ond mae’n rhaid creu’r cyfle lle gall pobl fwynhau’r Gymraeg, a lle dyw'r Gymraeg ddim yn iaith y dosbarth, ond iaith fyw ym mywydau pobl. A dwi eisiau ystyried, Gweinidog, sut rydyn ni'n gallu gwneud hynny. Dwi'n becso ambell waith ein bod ni wedi gwastraffu gormod o amser, gormod o egni, gormod o adnoddau ar bethau fel safonau oedd yn creu biwrocratiaeth, yn lle hybu'r ffaith ein bod ni'n gallu mwynhau'r iaith, a dwi'n credu bod hynny'n hynod o bwysig.
A’r peth olaf liciwn i ofyn amdano yw lle’r Gymraeg yn y byd technegol newydd. Pan wy'n siarad gyda Alexa gartref, dwi'n siarad yn Saesneg gyda hi—neu gyda fe, neu beth bynnag yw Alexa—ac os ydw i'n defnyddio'r Gymraeg, wrth gwrs, fydd Alexa ddim yn deall y Gymraeg, a dŷn ni i gyd yn gwybod, fel mae technoleg yn datblygu, bod y syniad o reoli technoleg trwy ein llais ni yn mynd i fod yn fwy a mwy pwysig. Felly, Gweinidog, yn y weledigaeth mae'n amlwg sydd gyda chi yn y ffordd dŷch chi wedi bod yn gweithredu, ble mae'r Gymraeg, ble mae dyfodol y Gymraeg, yn y byd technegol, a sut ydyn ni'n mynd i sicrhau bod gyda ni'r strwythur mewn lle yn y Llywodraeth i hybu'r Gymraeg ac i estyn mas o'r Gymru bresennol i greu'r Gymru Gymraeg newydd?
Like others, I would like to start my contribution this afternoon by saying a few words about Aled Roberts. Llywydd, you and many Members here will recall his contributions in this Chamber, and I recall him speaking clearly and bringing people together. One of the things that Aled could do was unite people, create an idea and bring people together around that idea. I know that, when I started as Minister for the Welsh language, Aled was one of the first people I would approach for advice, and I know that everyone across the Chamber would want to extend our sympathies to Aled’s family and recognise the loss to us as a nation and to recognise Aled’s contribution.
I welcome this afternoon’s statement, Minister, and I welcome the tone that you've adopted since you were appointed to this post. I think it's very important. When I set the target of a million Welsh speakers, I was very clear in my own mind that that was a million Welsh people who can use the Welsh language, a million people who can speak and enjoy the Welsh language, not just a million people who can get through an exam on a Wednesday afternoon and then forget all about it later—a million people who can enjoy our language and enjoy our culture, and that's extremely important.
The question I'd like to pose to you this afternoon, Minister, is one on promotion. When I was learning Welsh, there were concerts in Blaendyffryn—the Llywydd will remember these too—and that did more for me in terms of promoting the Welsh language, enjoying the Welsh language, than any lessons that I attended. I didn't have lessons in school, but that's a different issue.
But we have to create the opportunity where people can enjoy the Welsh language, and where the Welsh language isn't the language of the classroom, but the language of people's daily lives. And I wonder, Minister, how we can achieve that. I do become concerned that we've wasted too much time, too much energy and too much resource on creating standards that generated bureaucracy, rather than promoting the fact that we can enjoy our language, and I think that's extremely important.
The final point that I would like to make is to ask about the place of the Welsh language in the digital world. When I speak to Alexa at home, I speak in English with her—or him or whatever—and if I use the Welsh language, then of course Alexa won't understand me. And we all know that, as technology develops, this idea of voice-controlled technology will become more and more prominent. So, Minister, in the vision that you clearly have, in terms of the way that you have been operating, where is the future of the Welsh language in the technical world? How will we ensure that we have the structures in place within Government to promote the Welsh language and to reach out from the Wales of today to create the new Welsh-speaking Wales?
Diolch o galon i Alun Davies am y cwestiynau hynny, ac wrth gwrs am ei waith sylfaenol e'n datgan y polisi yn y ei gyfnod ef fel Gweinidog y Gymraeg. Rwy'n cytuno'n llwyr gydag ef pa mor bwysig yw nid jest, fel petai, gallu, ond y cwestiwn o ddefnydd hefyd. Mae'r arolygon blynyddol rŷn ni'n edrych arnyn nhw yn dangos bod y ffigurau o bobl sydd yn datgan eu bod yn defnyddio'r Gymraeg llawer yn uwch na'r rheini sydd yn y cyfrifiad, ond y cyfrifiad, fel bydd e'n gwybod, yw'r maen prawf ar gyfer y polisi ers i Lywodraeth Cymru etifeddu hynny yn ôl yn 2012. Felly, mae'r cwestiwn o ddefnydd y Gymraeg yn gwbl greiddiol i bopeth rwyf eisiau ei wneud fel Gweinidog.
O ran hybu'r Gymraeg, rôn i'n sôn bore yma am y buddsoddiad rŷn ni'n ei wneud mewn addysg Gymraeg, ond hefyd fe wnes i sôn am y buddsoddiad rŷn ni'n ei wneud yng ngweithgaredd yr Urdd, yn eu helpu nhw i greu rhwydwaith ehangach o swyddogion datblygu a phrentisiaethau yn ein cymunedau efallai mwy difreintiedig drwy'r Gymraeg, felly, pethau sydd yn cynorthwyo normaleiddio'r Gymraeg mewn cyd-destunau cymdeithasol tu allan i'r dosbarth, ac mae hynny'n gwbl elfennol i hwn hefyd.
O ran y cwestiwn ehangach yma o hybu, buaswn i'n dweud bod hybu'n derm cyffredinol, ond mae amryw o bethau'n digwydd o fewn hynny. Felly, mae rhan ohono fe'n gyngor i fusnes, rhan ohono fe'n creu gofodau uniaith, grymuso cymunedau, fel rôn i'n sôn amdano, drwy waith co-operatives ac ati, y dechnoleg—fe ddof i nôl at hwnna mewn eiliad—a hefyd y defnydd o wyddor ymddygiadol. Hynny yw, dyw pobl sy'n gallu'r Gymraeg ddim yn defnyddio'r Gymraeg—pam? Beth yw'r pethau gallwn ni eu gwneud i'w hannog nhw i wneud hynny? Strategaeth drosglwyddo, hyfforddi arweinyddion, outreach gyda chymunedau ffoaduriaid i ddysgu'r Gymraeg—mae pob un o'r pethau yma yn elfennau o'r broses honno o hybu. Ond, wrth edrych ar yr elfennau unigol, mae'n amlygu bod y cyfrifoldeb ar amryw o'r pethau yna'n perthyn i amryw o gyrff ac ati. Felly, mae'n bwysig, rwy'n credu, o ran tryloywdeb a bod pobl yn gweld eu cyfrifoldeb, ein bod ni'n edrych ar yr elfennau yna'n unigol.
Mae'r cwestiwn olaf yn gwestiwn pwysig a diddorol o ran beth rŷn ni'n ei wneud ym maes technoleg, ac rwy'n credu, ar ôl y ddwy flynedd rŷn ni wedi'u cael, rŷn ni'n gweld yn glir beth yw'r sialensau o ran defnyddio Microsoft Teams, o ran defnyddio Zoom ac ati. Ond gallaf i roi, gobeithio, rywfaint o gysur iddo fe i ddweud ein bod ni'n gweithio ar y cyd â Microsoft er mwyn sicrhau bod y gallu i ddefnyddio cyfieithu ar y pryd yn Teams. Rŷn ni wedi bod yn gwneud hynny ers amser, felly hir yw pob aros, efallai, gallwn ni ei ddweud. Ond rŷn ni yn gwybod nawr bydd swyddogaeth cyfieithu ar y pryd sylfaenol yn cael ei rhyddhau y mis hwn, ym mis Mawrth, neu fis Ebrill, a bydd Microsoft yn ychwanegu at y swyddogaethau hynny dros amser. Ac rŷn ni hefyd wedi bod yn trafod gydag amryw o gwmnïau technoleg eraill i weld beth mwy gallan nhw ei wneud i sicrhau bod y Gymraeg yn cael ei lle haeddiannol yn eu darpariaeth nhw. Mae'n sicr bod cyfle pwysig inni'n fanna hefyd.
I thank Alun Davies for those questions and of course for his fundamental work in stating this policy during his time as Minister for the Welsh language. I do agree entirely with him in terms of how important is not just the ability, but, of course, the question of use as well. The annual inspections that we look at show that people who state that they are Welsh-language users are much higher than those in the census, but, as he'll know, the census is the criteria for the policy since the Welsh Government inherited that back in 2012. So, the question of Welsh-language use is vital to everything I want to do as a Minister.
In terms of promotion, I mentioned this morning the investment that we are making in Welsh-medium education, but also the investment that we're making in Urdd activities, trying to help them to create a broader network of officials and developing apprenticeships in disadvantaged communities through the medium of Welsh, so, things that assist in normalising the Welsh language in social settings outside the classroom, and that's vital to this as well.
In terms of the broader question of promotion, I'd say that promotion is a general term, but there are many things that are happening within that. Part of it is advice to business, part of it is creating single-language spaces, empowerment of communities through the work of co-operatives and so forth, technology—I'll come back to that in a minute—and also behavioural aspects. People who can speak the Welsh language don't use it—why? What can we do to encourage them to do so? Transmission, training leaders, outreach with communities of refugees to learn Welsh and so forth—all of these are elements in that process of promotion. But, in looking at the individual elements, it draws attention to the fact that the responsibility for those things are with a number of bodies. So, it is vital, I think, in terms of transparency and people seeing their responsibility, that we do look at those elements individually.
The final question is an interesting one in terms of what we're doing in the area of technology, and I think that, after the two years that we've had, we see clearly what the challenges are in terms of using Microsoft Teams and Zoom and so forth. But I can offer some comfort to him in saying that we are collaborating with Microsoft in order to ensure that the ability to use interpretation through Teams is available. We've been doing that for some time and we've been waiting for that for a while. We do know that an interpretation function will be released in March or April, and Microsoft will add to that over time. We've also been in discussions with a variety of other technology companies to see what more they can do to ensure that the Welsh language has its deserved place in their provision, because we know that there's an important opportunity for us there.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 5) 2022. Dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd i wneud y cyflwyniad yma. Eluned Morgan.
The next item is the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 5) Regulations 2022. I call on the Minister for health to move the motion, Eluned Morgan.
Cynnig NDM7928 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 5) 2022 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Chwefror 2022.
Motion NDM7928 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No.5) (Wales) (Amendment) (No.5) Regulations 2022 laid in the Table Office on 17 February 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd, a chyfarchion o Dŷ Ddewi ar Ddydd Gŵyl Dewi. O ran Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020, mae'n rhaid adolygu'r mesurau coronafeirws bob tair wythnos. Cafodd yr adolygiad tair wythnos diwethaf ei gwblhau ar 10 Chwefror. Gyda mwy a mwy o bobl wedi cael y brechiad, gan gynnwys y brechiad atgyfnerthu, a diolch i waith caled ac ymdrechion pawb dros Gymru gyfan, rŷn ni'n hyderus bod cyfraddau'r coronafeirws yn syrthio. Gallwn ni edrych ymlaen felly at ddyddiau gwell o'n blaenau ni. Gam wrth gam ac yn ofalus, fe allwn ni ddechrau dileu rhai o'r mesurau amddiffyn sy'n dal i fod ar waith ar lefel rhybudd 0. Ond dydyn ni ddim am ddileu'r holl fesurau i gyd gyda'i gilydd. Rhaid cofio nad yw'r pandemig drosodd eto. Yng Nghymru, fe fyddwn ni'n dal i wneud penderfyniadau ar gyfer diogelu iechyd y bobl sy'n seiliedig ar dystiolaeth wyddonol sydd ar gael i ni.
Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio'r prif reoliadau ac fe ddaethon nhw i mewn i effaith ar 18 Chwefror 2022. Roedd y rhain yn cynnwys dileu'r gofyniad cyfreithiol i ddangos pàs COVID er mwyn cael mynediad i ddigwyddiadau awyr agored a lleoliadau, gan gynnwys clybiau nos, sinemâu, theatrau a neuaddau cyngerdd. Ond, wrth gwrs, fe all digwyddiadau a lleoliadau barhau i ddefnyddio pàs os byddan nhw'n dymuno gwneud hynny.
Mae'r rheoliadau'n cael eu diwygio hefyd i ymestyn yr exemptions ar gyfer unigolion sydd wedi cael eu brechu'n llawn sy'n cael eu nodi fel cysylltiadau agos i rywun sydd wedi profi'n bositif am y coronafeirws. Felly, o hyn ymlaen, does dim rhaid i'r rheini sydd wedi cael brechlynnau sydd wedi'u cymeradwyo dramor i hunanynysu rhagor os ydyn nhw wedi cael eu hadnabod fel cysylltiad agos.
Mae'r rheoliadau hyn hefyd yn ymestyn y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020 a Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol etc.) (Cymru) 2020 tan 28 Mawrth 2022. Er gwaethaf y diwygiadau sy'n cael eu gwneud gan y rheoliadau hyn, mae Cymru'n dal i fod ar lefel rhybudd 0 ac mae'n dal i fod yn ofynnol i Weinidogion Cymru adolygu'r angen am y cyfyngiadau a'r gofynion yn y prif reoliadau ac ystyried pa mor gymesur ydyn nhw bob 21 diwrnod. Ddydd Gwener, pan fyddwn ni'n rhannu canlyniad ein hadolygiad 21 diwrnod nesaf o'r rheoliadau, fe fyddwn ni hefyd yn cyhoeddi ein cynlluniau ar gyfer y tymor hir.
Dwi'n annog Aelodau i gefnogi'r cynnig. Diolch, Llywydd.
Thank you very much, Llywydd, and greetings from St David's on Saint David's Day. In terms of the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) Regulations 2020, we must review the regulations every three weeks. The last three-weekly review was concluded on 10 February. With more and more people having been vaccinated, including being boosted, and thanks to the hard work of everyone across Wales, we are confident that coronavirus rates are declining. We can therefore look forward to better days ahead of us. In a phased way, we can start to remove some of the protections that are still in place at alert level 0. But we're not going to remove all restrictions at the same time. We must bear in mind that the pandemic is not yet over. In Wales, we will continue to make decisions on safeguarding public health based on scientific evidence available to us.
These regulations amend the main regulations and they came into force on 18 February 2022. These included scrapping the legal requirement to show a COVID pass in order to access open-air events and locations such as cinemas, theatres, nightclubs and concert halls. But, of course, events and settings can continue to use the pass if they choose to do so.
The regulations are also being amended to extend the exemptions for individuals who have been fully vaccinated who are reported as close contacts of someone who has tested positive for coronavirus. So, from now on, those who have received vaccines that have been approved abroad will no longer have to self-isolate if they're identified as a close contact.
The regulations also extend the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) Regulations 2020 and the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) Regulations 2020 until 28 March 2022. Despite the amendments being made by these regulations, Wales continues to be at alert level 0 and it continues to be a requirement for Welsh Ministers to review the need for restrictions and the requirements of the main regulations and to consider how proportionate they are every 21 days. On Friday, when we will share the outcome of our next 21-day review of the regulations, we will also be announcing our plans for the longer term.
I encourage Members to support the motion. Thank you, Llywydd.
Minister, can I associate myself with the comments you made on the successful roll-out of vaccinations, and all those who have worked so hard in delivering those vaccinations to allow us to get to the stage that we've got to now in relaxing restrictions on our everyday lives? This is after, of course, two years of a very difficult time for communities and people across Wales. So, I do welcome a large part of the regulations today.
You'll know, of course, Minister, of my and the Welsh Conservatives' opposition to COVID passes; they were the wrong decision and we haven't seen the evidence that they've been effective. It is, however, the right decision that the Welsh Government is now scrapping COVID passes, so that, of course, I welcome. You mentioned in your remarks, Minister, that there'll still be a voluntary element to COVID passes, so I would be interested in what level of resource is required from the Welsh Government to service that on a voluntary basis for those who are taking that option up.
Minister, you often mention that England is an outlier. Well, of course, Wales is an outlier now with regard to the ending of COVID restrictions. We've had a date from the Scottish Government; we know the date has passed for England after the UK Government announced the ending of COVID laws for that part of the UK. So, Wales is now an outlier. Can I ask, in the next set of regulations, can we now expect you to provide us with that date when all remaining COVID laws will come to an end?
Earlier this afternoon, Minister, I and other Members of this Chamber met with groups from the COVID bereavement families group. It's always very emotional for those people who are relaying their stories of family members who've sadly passed away, but what they do expect is a Wales-specific inquiry. So, can I ask again, Minister, for you to address this very point? They want an inquiry and we know that many health bodies across Wales want a Wales-wide inquiry. You have said and the First Minister has repeatedly said that Wales does things differently. We are doing things differently, so I would question why you'd want to hide from that scrutiny that a Wales-wide specific inquiry would bring. So, at this late stage now, Minister, I hope that you can bring some positive confirmation to those families today who are again asking for that Wales-wide specific inquiry.
Gweinidog, a gaf i ategu’r sylwadau a wnaethoch chi ar gyflwyno'r brechiadau yn llwyddiannus, a phawb sydd wedi gweithio mor galed i ddarparu'r brechiadau hynny i'n galluogi i gyrraedd lle rydyn ni wedi’i gyrraedd nawr wrth lacio'r cyfyngiadau ar ein bywydau bob dydd? Wrth gwrs, mae hyn ar ôl dwy flynedd o amser anodd iawn i gymunedau a phobl ledled Cymru. Felly, rydw i’n croesawu rhan helaeth o'r rheoliadau heddiw.
Byddwch yn gwybod, wrth gwrs, Gweinidog, am fy ngwrthwynebiad i a'r Ceidwadwyr Cymreig i basys COVID; roedd y rhain yn benderfyniad anghywir a dydyn ni heb weld y dystiolaeth eu bod wedi bod yn effeithiol. Fodd bynnag, y penderfyniad cywir yw fod Llywodraeth Cymru bellach yn cael gwared ar y pasys COVID, felly rydw i, wrth gwrs, yn croesawu hynny. Fe wnaethoch chi sôn yn eich sylwadau, Gweinidog, y bydd elfen wirfoddol o hyd i’r pasys COVID, felly byddai gen i ddiddordeb gwybod pa lefel o adnoddau sydd ei hangen gan Lywodraeth Cymru i wasanaethu hynny'n wirfoddol i'r rhai sy'n manteisio ar yr opsiwn hwnnw.
Gweinidog, rydych chi’n aml yn sôn bod Lloegr yn eithriad. Wel, wrth gwrs, mae Cymru'n eithriad nawr o ran dod â chyfyngiadau COVID i ben. Rydyn ni wedi cael dyddiad gan Lywodraeth yr Alban; rydyn ni’n gwybod fod y dyddiad wedi mynd heibio i Loegr ar ôl i Lywodraeth y DU gyhoeddi bod cyfreithiau COVID yn dod i ben ar gyfer y rhan honno o'r DU. Felly, mae Cymru bellach yn eithriad. A gaf i ofyn, yn y set nesaf o reoliadau, allwn ni nawr ddisgwyl i chi roi'r dyddiad i ni pan ddaw'r holl gyfreithiau COVID sy'n weddill i ben?
Yn gynharach y prynhawn yma, Gweinidog, fe wnes i ac Aelodau eraill o'r Siambr hon gyfarfod grwpiau o grŵp teuluoedd profedigaeth COVID. Mae bob amser yn emosiynol iawn i'r bobl hynny sy'n adrodd eu straeon am aelodau o'r teulu sydd, yn drist, wedi marw, ond beth maen nhw’n ei ddisgwyl yw ymchwiliad sy'n benodol i Gymru. Felly, gaf i ofyn eto, Gweinidog, i chi roi sylw i'r union bwynt hwn? Maen nhw am gael ymchwiliad ac rydyn ni’n gwybod bod llawer o gyrff iechyd ledled Cymru am gael ymchwiliad Cymru gyfan. Rydych chi wedi dweud, ac mae'r Prif Weinidog wedi dweud dro ar ôl tro, fod Cymru'n gwneud pethau'n wahanol. Rydyn ni yn gwneud pethau'n wahanol, felly byddwn i’n cwestiynu pam y byddech chi’n hoffi cuddio rhag y craffu hwnnw y byddai ymchwiliad penodol i Gymru gyfan yn ei gyflwyno. Felly, ar yr adeg hwyr hon nawr, Gweinidog, rwy’n gobeithio y gallwch chi ddod â rhywfaint o gadarnhad positif i'r teuluoedd hynny heddiw sydd unwaith eto'n gofyn am yr ymchwiliad penodol hwnnw i Gymru gyfan.
Dim ond ychydig o sylwadau sydd gen i. Prin ydy'r newidiadau, mewn difrif, ond mae bob un yn arwyddocaol wrth inni symud tuag at gyfnod mwy endemig. Ond, mae'n gwneud synnwyr, fel sylw cyntaf, i ymestyn y prif reoliadau tan ddiwedd Mawrth. Dŷn ni'n dal ddim wedi rhoi'r pandemig y tu cefn i ni, ond yn ymarferol, prin iawn ydy'r mesurau amddiffyn statudol sy'n dal mewn lle. Mi ydw i'n gwneud y sylw unwaith eto ein bod ni yn fan hyn yn sôn am newidiadau sydd wedi cael eu cyflwyno yn barod, a gan fod pethau'n symud yn eithaf graddol erbyn hyn, dwi’n meddwl y gallem ni fod yn delio â materion mewn ffordd mwy amserol. Ac, wrth gwrs, rydym ni eisiau gallu edrych ymlaen tuag at y camau olaf yna o godi cyfyngiadau neu godi y mesurau amddiffyn.
Ychydig o sylwadau gen i—rhyw ddau bryder. Gaf i ofyn i'r Gweinidog beth ydy'r safbwynt bellach ar barhad profi yng Nghymru, a beth ydy'r dadleuon mae'r Gweinidog yn eu rhoi i Lywodraeth Prydain ynglŷn â hyn? Mae o wedi cael ei godi gan aelodau o'r cyhoedd, etholwyr i mi: os oes yn rhaid talu am brofion llif unffordd, er enghraifft, yn Lloegr, wel, beth fydd goblygiadau hynny i Gymru, lle, wrth gwrs, mae presgripsiwns am ddim? Ac yn enwedig, mi fydd angen meddwl yn ofalus beth fydd angen ei wneud o ran darparu profion ar gyfer pobl sy'n agored i niwed neu ofalwyr, er enghraifft.
Y mater arall: os ydy gofynion hunanynysu yn dod i ben fel camau nesaf, sut mae sicrhau cefnogaeth i'r rhai mwyaf bregus? Achos, fel efo cymaint o elfennau o'r pandemig, mae'r bregus a charfannau bregus o fewn cymdeithas wedi dioddef yn anghyfartal, a'r peth olaf rydym ni eisiau ei wneud ydy gweld parhad o'r anghyfartaledd yna wrth inni symud allan o'r pandemig. Felly, mi fyddwn i'n croesawu sylwadau ar hynny.
Ac yn olaf gen innau hefyd, mi oedd hi'n fraint gen i noddi digwyddiad yma yn y Senedd heddiw yma, lle cafodd Aelodau ar draws y pleidiau gyfle i gyfarfod â rhai o'r teuluoedd sydd wedi colli anwyliaid dros y ddwy flynedd ddiwethaf—ymgyrchwyr sydd wedi bod yn galw am ymchwiliad annibynnol penodol i Gymru. Mi wnes i, fel nifer o rai eraill, drio rhoi'r achos mor frwd a phenderfynol ag y gallem ni dros gael ymchwiliad penodol Cymreig. Methu a wnaethom ni yn hynny o beth, a dwi'n gresynu at hynny; mae'r teuluoedd hefyd. Ond rŵan, beth sydd angen sicrhau ydy bod yr ymchwiliad sydd ar gyfer y Deyrnas Gyfunol gyfan yn edrych ar bethau o bersbectif Cymreig. Felly, dwi wedi ysgrifennu heddiw at dîm yr ymchwiliad cyhoeddus hwnnw i ofyn am sicrwydd y bydd yr ymgyrchwyr Cymreig a'u timau cyfreithiol nhw yn cael bod yn dystion sylfaenol i'r ymchwiliad hwnnw, a nid fel rhyw ychwanegiad at y criw ymgyrchu yn Lloegr neu drwy y Deyrnas Unedig. A wnaiff y Gweinidog ymuno â'm galwad i i sicrhau eu bod nhw yn cael eu trin fel grŵp ar wahân, er mwyn sicrhau bod llais Cymru yn cael ei glywed o fewn yr ymchwiliad hwnnw?
Just a few comments from me. The changes are few, if truth be told, but every one is significant as we move forward to a more endemic phase. But, as a first comment, it does make sense to extend the main regulations until the end of March. We still haven't put the pandemic behind us, but on a practical level, the statutory defences still in place are very few and far between. I would make the comment once again that we in this place are talking about changes that have already been introduced, and since things are moving quite gradually now, I do think that we could be dealing with issues in a more timely manner. And, of course, we want to be able to look to the future and to those final stages of lifting restrictions or removing protections.
Just a few comments from me—two concerns. Can I ask the Minister what the stance now is on continued testing in Wales, and what are the arguments that the Minister is putting forward to the UK Government on this? It was raised by members of the public, constituents of mine: if lateral flow tests have to be paid for, for example, in England, well, what will the implications of that be for Wales, where, of course, prescriptions are available free of charge? And we will need to think carefully about what will need to be done in terms of providing tests for vulnerable people or carers, for example.
And another issue: if isolation rules come to an end as part of the next phase, then how can we ensure support for the most vulnerable people? Because, as with so many elements of the pandemic, the vulnerable and vulnerable sections of society have suffered disproportionately, and the last thing we want to do is to see a continuation of that inequality as we move beyond the pandemic. So, I would welcome comments on that.
And finally from me, it was a privilege to sponsor an event here in the Senedd today, where Members from all parties had an opportunity to meet some of the families who'd lost loved ones over the past two years—campaigners who have been demanding an independent Wales-only public inquiry. I, like many others, did try to put the case as fervently and as determinedly as we could in terms of having a Wales-only inquiry. We failed in that regard, and I very much regret that; the families also regret that. But now, what we need to ensure is that the UK-wide inquiry does look at things from a Welsh perspective. So, I've today written to the public inquiry team, asking for assurances that those Welsh campaigners and their legal teams will have an opportunity to be key witnesses to that inquiry, and they won't be some bolt-on to the campaigning group in England or across the UK. So, will the Minister join with my demand to ensure that they are treated as a separate group, to ensure that the Welsh voice is heard within that inquiry?
Y Gweinidog iechyd nawr i ymateb i'r cyfraniadau. Eluned Morgan.
The Minister for health to respond to these contributions. Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. I'm very grateful to the Members for their contributions. Of course—[Inaudible.]
Diolch yn fawr. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelodau am eu cyfraniadau. Wrth gwrs—[Anghlywadwy.]
Ocê. Rŷn ni wedi'ch colli chi am gyfnod.
Okay. We seem to have lost you.
We seem to have a technical problem with the Minister's response.
Mae'n ymddangos fod gennym ni broblem dechnegol gydag ymateb y Gweinidog.
Ydych chi'n fy nghlywed i?
Can you hear me?
Ydyn. Trïwch eto. Dechreuwch o'r dechrau eto, Gweinidog. Dwi'n credu efallai eich bod chi nôl gyda ni nawr. Rŷch chi'n bell yn Nhyddewi fanna, mae'n amlwg, felly trïwch eto.
Yes. Try again. If you could begin from the beginning, Minister. I think you're back with us. You're a long way away in St David's, clearly, but try again.
Ocê, diolch yn fawr. Jest i ddweud ein bod ni i gyd yn hapus iawn bod y brechlynnau a'r cynllun brechu wedi bod yn hynod o lwyddiannus yma yng Nghymru. Wrth gwrs, rŷn ni mewn sefyllfa nawr lle dŷn ni ddim yn mynd i barhau gyda'r pasys, ond, wrth gwrs, mae cyfle gan bobl, os ydyn nhw'n moyn, i ddefnyddio'r rheini. Ac, wrth gwrs, os ydy hi yn rhywbeth maen nhw'n penderfynu ei gwneud, wrth gwrs, bydd hwnna'n rhywbeth a fydd yn rhaid iddyn nhw ei benderfynu ac, yn amlwg, bydd yna ddim adnoddau yn dod o Lywodraeth Cymru ar gyfer hynny o ganlyniad i hynny.
Okay, thanks. Just to say that we're all very content that the vaccines and the vaccination plan have been very successful here in Wales. Of course, we're in a situation now where we are not going to continue with the passes, but, of course, people have an opportunity, if they want to, to use them. And, of course, if it is something that they decide to do, they will have to make that decision and, obviously, there will be no resources from the Welsh Government for that as a result of that.
Unlike in England, Russell, we like to follow the science rather than the politics here in Wales when it comes to dealing with COVID, and I'm very pleased to say that the Welsh public seems to have responded positively to that, with around 70 per cent of the public in Wales supporting the approach that the Welsh Government has taken in Wales, compared to about 40 per cent supporting the Conservative approach in England. God knows how they got to 40 per cent, but there we go.
I think it's really important also for people to note that there will, of course, be the 21-day review when you will hear in terms of our long-term plans on this coming Friday, from the First Minister.
I'm glad to hear that you met with the bereaved families group. These are always really difficult meetings. These people have lost loved ones and I think it is really important that we are extremely sensitive and understanding. Lots of us have lost loved ones to COVID and, of course, when it comes to a specific Wales inquiry, we've made our position quite clear on that on several occasions in the Chamber.
Yn wahanol i Loegr, Russell, rydyn ni'n hoffi dilyn y wyddoniaeth yn hytrach na'r wleidyddiaeth yma yng Nghymru o ran delio â COVID, ac rwy'n falch iawn o ddweud ei bod hi'n ymddangos bod y cyhoedd yng Nghymru wedi ymateb yn gadarnhaol i hynny, gyda thua 70 y cant o'r cyhoedd yng Nghymru yn cefnogi'r dull mae Llywodraeth Cymru wedi'i gymryd yng Nghymru, o'i gymharu â thua 40 y cant yn cefnogi dull y Ceidwadwyr yn Lloegr. Duw a ŵyr sut y daethon nhw i 40 y cant, ond dyna ni.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn hefyd i bobl nodi y bydd yr adolygiad 21 diwrnod, wrth gwrs, pan fyddwch chi'n clywed o ran ein cynlluniau hirdymor, y dydd Gwener nesaf hwn, gan y Prif Weinidog.
Rwy'n falch o glywed eich bod chi wedi cwrdd â'r grŵp teuluoedd mewn profedigaeth. Mae'r rhain bob amser yn gyfarfodydd anodd iawn. Mae'r bobl hyn wedi colli anwyliaid ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n hynod sensitif a dealladwy. Mae llawer ohonom ni wedi colli anwyliaid i COVID ac, wrth gwrs, pan ddaw'n fater o ymchwiliad penodol i Gymru, rydyn ni wedi gwneud ein safbwynt yn gwbl glir ar hynny droeon yn y Siambr.
Rhun, o ran parhad profi, bydd lot mwy o fanylion ynglŷn â beth yw'n cynlluniau ni ar gyfer profi yn y dyfodol ar ddydd Gwener. Rŷn ni, wrth gwrs, yn ymwybodol iawn o ba mor bwysig yw hi i ddiogelu pobl sydd yn fregus a dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig hefyd eich bod chi wedi cwrdd â'r bobl sydd wedi colli anwyliaid a dwi'n siŵr y clywoch chi'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog y prynhawn yma ynglŷn â'u cyfle nhw i gwrdd â phobl o ran beth sy'n digwydd yn Lloegr gyda'r inquiry yna. Diolch yn fawr.
Rhun, in terms of the continuation of testing, a lot more detail in terms of our plans for testing in the future will be provided on Friday. Of course, we're very aware of how important it is to protect people who are vulnerable, and I do think it's important that you too have met with people who have lost loved ones and I'm sure that you heard what the First Minister said this afternoon about their opportunity to meet people in terms of what's happening in England with the inquiry there. Thank you.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, and I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 9 sydd nesaf, Rheoliadau Wyau (Cymru) 2022, a dwi'n galw ar y Gweinidog materion gwledig i wneud y cynnig yma'n ffurfiol.
We will now to item 9, Eggs (Wales) Regulations 2022, and I call on the Minister for rural affairs to the motion.
Cynnig NDM7929 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Wyau (Cymru) 2022 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 1 Chwefror 2022.
Motion NDM7929 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Eggs (Wales) Regulations 2022 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 1 February 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Does yna ddim siaradwyr, felly y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu'r cynnig? Na, does yna ddim gwrthwynebiad, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
There are no speakers under this item, so the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, there are no objections, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Rheoli Cymorthdaliadau sydd nesaf, a dwi'n galw ar y Gweinidog cyllid i wneud y cynnig yma. Rebecca Evans.
We now move to the legislative consent motion on the Subsidy Control Bill, and I call on the Minister for finance to move the motion. Rebecca Evans.
Cynnig NDM7927 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Rheoli Cymorthdaliadau i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NDM7927 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Subsidy Control Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion. I am grateful to the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee for their reports on the Subsidy Control Bill, and I thank them for their comments. A supplementary legislative consent motion was laid on 6 January, clarifying our position on the clauses the LJC committee noted and no further actions were raised.
The United Kingdom Internal Market Act 2020 made subsidy control a reserved matter. However, it significantly impacts on non-reserved matters such as economic development, agriculture and fisheries. The impact of this Bill on non-reserved areas raises concerns. We need a detailed regulatory framework that works with, not against devolution.
Businesses are our partners and they rightly call for clarity and certainty on what support is compatible with the UK subsidy control regime. The proposals in the Bill fail this basic test. They effectively give broad powers to the Secretary of State to shape the regime in the future with little scrutiny from the UK Parliament, and none whatsoever from this Senedd.
Once again, the UK Government has demonstrated its indifference to the ramifications for Welsh businesses, jobs and the economy. A rudimentary understanding of the devolution settlement makes it clear that this creates confusion and uncertainty that jeopardise investment in our economy.
This Bill permits the Secretary of State to refer subsidy awards or schemes granted in devolved policy areas to the independent subsidy advice unit in the Competition and Markets Authority, and extends standstill requirements in place upon referred awards or schemes. If enacted, this will undermine Welsh Ministers' power to act in areas within devolved competence.
These powers will not extend to Welsh Ministers where subsidies impact on devolved competence. This could create a conflict of interest for the Secretary of State if Welsh Ministers request a referral of a UK Government award or scheme announced by great fanfare only days previously, for example. This Bill reflects only the narrow political interests of the UK Government rather than the wider needs of the UK.
Despite repeated requests to UK Ministers for changes to be made, nothing substantive has been forthcoming, and I'm extremely concerned that the Bill could have far-reaching practical and constitutional implications for Wales. This Bill undermines the status of devolved primary legislation and it will make it harder to support disadvantaged regions. It makes investment in our most deprived communities less attractive by failing to provide a UK-wide regional aid map. This directly contradicts levelling up by scrapping the mechanism designed to stop Government investing more heavily in Mayfair than Merthyr.
Therefore, I move that the Senedd refuses legislative consent for the Subsidy Control Bill.
Diolch, Llywydd. Rwy’n cynnig y cynnig. Rydw i’n ddiolchgar i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hadroddiadau ar y Bil Rheoli Cymhorthdal, ac rwy’n diolch iddyn nhw am eu sylwadau. Cafodd cynnig cydsyniad deddfwriaethol atodol ei gyflwyno ar 6 Ionawr, oedd yn egluro ein safbwynt ar y cymalau a nodwyd gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ac ni chodwyd unrhyw gamau pellach.
Mae Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 wedi gwneud rheoli cymhorthdal yn fater a gadwyd yn ôl. Fodd bynnag, mae'n effeithio'n sylweddol ar faterion nad ydynt yn cael eu cadw yn ôl fel datblygu economaidd, amaethyddiaeth a physgodfeydd. Mae effaith y Bil hwn ar ardaloedd nad ydynt yn cael eu cadw yn ôl yn codi pryderon. Rydyn ni angen fframwaith rheoleiddio manwl sy'n gweithio gyda datganoli, nid yn erbyn datganoli.
Busnesau yw ein partneriaid ni ac maen nhw’n galw'n briodol am eglurder a sicrwydd ynghylch pa gymorth sy'n gydnaws â threfn rheoli cymhorthdal y DU. Mae'r cynigion yn y Bil yn methu'r prawf sylfaenol hwn. Maen nhw i bob pwrpas yn rhoi pwerau eang i'r Ysgrifennydd Gwladol lunio'r drefn yn y dyfodol heb fawr o graffu gan Senedd y DU, a dim o gwbl gan y Senedd hon.
Unwaith eto, mae Llywodraeth y DU wedi dangos ei difaterwch i'r goblygiadau i fusnesau, swyddi a'r economi yng Nghymru. Mae dealltwriaeth elfennol o'r setliad datganoli yn ei gwneud yn glir bod hyn yn creu dryswch ac ansicrwydd sy'n peryglu buddsoddiad yn ein heconomi.
Mae'r Bil hwn yn caniatáu i'r Ysgrifennydd Gwladol gyfeirio dyfarniadau cymhorthdal neu gynlluniau a roddir mewn meysydd polisi datganoledig at yr uned cyngor ar gymhorthdal annibynnol yn yr Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd, ac mae'n ymestyn y gofynion cadw yn ôl sydd ar waith ar ddyfarniadau neu gynlluniau sy’n cael eu cyfeirio. Os bydd yn cael ei ddeddfu, bydd hyn yn tanseilio pŵer Gweinidogion Cymru i weithredu mewn meysydd sydd o fewn cymhwysedd datganoledig.
Ni fydd y pwerau hyn yn ymestyn i Weinidogion Cymru lle mae cymorthdaliadau'n effeithio ar gymhwysedd datganoledig. Gallai hyn greu gwrthdaro buddiannau i'r Ysgrifennydd Gwladol os bydd Gweinidogion Cymru yn gofyn am atgyfeiriad ar gyfer dyfarniad neu gynllun gan Lywodraeth y DU a gyhoeddwyd gan ffanffer mawr ddyddiau'n flaenorol yn unig, er enghraifft. Mae'r Bil hwn yn adlewyrchu buddiannau gwleidyddol cul Llywodraeth y DU yn unig yn hytrach nag anghenion ehangach y DU.
Er gwaethaf ceisiadau mynych i Weinidogion y DU wneud newidiadau, nid oes unrhyw beth sylweddol wedi'i wneud, ac rwy'n pryderu'n fawr y gallai'r Bil fod â goblygiadau ymarferol a chyfansoddiadol pellgyrhaeddol i Gymru. Mae'r Bil hwn yn tanseilio statws deddfwriaeth sylfaenol ddatganoledig a bydd yn ei gwneud yn anos cefnogi rhanbarthau difreintiedig. Mae'n gwneud buddsoddi yn ein cymunedau mwyaf difreintiedig yn llai deniadol drwy fethu â darparu map cymorth rhanbarthol y DU gyfan. Mae hyn yn gwrth-ddweud codi'r gwastad yn uniongyrchol drwy ddileu'r mecanwaith a gynlluniwyd i atal y Llywodraeth rhag buddsoddi'n fwy ym Mayfair na Merthyr.
Felly, rwy’n cynnig bod y Senedd yn gwrthod cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Rheoli Cymhorthdal.
Dwi'n galw nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Lywydd. Rydym wedi cyhoeddi dau adroddiad ar y memorandwm a osodwyd gan Lywodraeth Cymru ynghylch y Bil Rheoli Cymorthdaliadau, y cyntaf ym mis Rhagfyr a'r ail yr wythnos diwethaf.
Thank you, Llywydd. We have published two reports on the memorandum laid by the Welsh Government on the Subsidy Control Bill, the first in December and the second last week.
Our first report expressed our concerns with the Bill. We consider that the subsidy control proposals could have—and we say this in our report—a pernicious impact on devolution and the exercise of devolved functions, particularly in ways that could limit the ability of the Welsh Government and public organisations to fund necessary projects. The potential impact of this Bill is therefore similar to that of the United Kingdom Internal Market Act 2020, which indeed the fifth Senedd did not consent to.
During our scrutiny, it was disappointing to learn from the evidence of the finance Minister to the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee that inter-governmental relations, which is, of course, a prime issue of concern for us on our committee, had not been as productive as they should have been during the Bill's development. Our report expressed the hope that this does not represent a trend of the UK Government refusing to co-operate and engage constructively where legislation has the potential to undermine the devolution settlement and the Welsh Government's ability to deliver policy in devolved areas. Such an approach, we say in our report, would risk complicating further the general understanding of devolution, particularly when the existing settlement is already needlessly complex. Furthermore, it could create uncertainty for business, for public sector organisations and for local government, as well as unnecessary bureaucracy by creating bad law that is hard for citizens to understand, and that indeed sows doubt around where the boundaries of devolution lie. We therefore found the UK Government's refusal to co-operate and engage fully with the Welsh Government to be puzzling, because clearly there is much more to be gained by Governments working together constructively and finding an approach that's fair, operable and workable within the existing constitutional framework.
I will turn now to the specific clauses that are subject to the Senedd's consent. In our first report, we noted that we agreed with the Welsh Government that consent was required for clauses 63 to 69, 70 to 75 and 80 to 92 of the Bill. At the time, it was unclear to us whether the Welsh Government believed that clauses 41 and 42 also required the Senedd's consent. We therefore welcome the finance Minister's decision, and that of the economy Minister, to lay a supplementary memorandum that confirmed their belief that these clauses indeed also do require consent, and we agree with that assessment.
Our first report supported the Welsh Government's calls for amendments to be tabled in respect of a number of clauses in the Bill. It goes without saying that the Welsh Government should, for example, be provided with the appropriate powers to make subordinate legislation relevant to the Bill in areas of policy that are already devolved. We also share the Minister's frustration about the lack of detail on the face of the Bill, and we note that the UK Government has indicated that further information will be provided in secondary legislation and in a suite of guidance to follow. To that end, I'd like to highlight a recommendation we made in our first report, that the UK Government should publish draft regulations and guidance for both UK parliamentarians and Members of this Senedd to consider the details of the subsidy control regime and to better understand the potential impacts of this Bill. We therefore wrote to the Secretary of State at the Department for Business, Energy and Industrial Strategy before Christmas seeking his views on this recommendation, but, I regret to say, we have yet to receive a response.
Our second report drew attention to the views of committees in the House of Lords about this Bill. In bringing my remarks to a close, I'd like to highlight in particular comments made by the chair of the House of Lords Common Frameworks Scrutiny Committee, Baroness Kay Andrews. She has said that the Common Frameworks Scrutiny Committee is increasingly concerned about the impact of the Bill and its interaction with common frameworks, for example, though not entirely exclusively, in relation to agricultural support. Consequently, that committee views this as
'an extremely serious matter which bears on the functioning of the Union.'
It will be no surprise that my committee shares those deep concerns regarding the interaction of the Bill with the common frameworks and its implications for devolved policy, and I hope, in putting these remarks on record, it's not only the Senedd that will note these comments, but also the relevant committees in the House of Commons and the House of Lords who take a great interest in this as well. Diolch yn fawr.
Mynegodd ein hadroddiad cyntaf ein pryderon ynglŷn â'r Bil. Rydyn ni’n credu y gallai'r cynigion rheoli cymhorthdal—ac rydyn ni’n dweud hyn yn ein hadroddiad—gael effaith niweidiol ar ddatganoli ac ar arfer swyddogaethau datganoledig, yn enwedig mewn ffyrdd a allai gyfyngu ar allu Llywodraeth Cymru a sefydliadau cyhoeddus i ariannu prosiectau angenrheidiol. Felly, mae effaith bosibl y Bil hwn yn debyg i effaith Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, nad oedd y pumed Senedd yn cydsynio iddi yn wir.
Yn ystod ein gwaith craffu, roedd hi’n siomedig dysgu o dystiolaeth y Gweinidog cyllid i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig nad oedd cysylltiadau rhynglywodraethol, sydd, wrth gwrs, yn fater o bryder mawr i ni ar ein pwyllgor, wedi bod mor gynhyrchiol ag y dylent fod yn ystod datblygiad y Bil. Mynegodd ein hadroddiad y gobaith nad yw hyn yn cynrychioli tuedd gan Lywodraeth y DU o wrthod cydweithredu ac ymgysylltu'n adeiladol lle mae gan ddeddfwriaeth y potensial i danseilio'r setliad datganoli a gallu Llywodraeth Cymru i gyflawni polisi mewn meysydd datganoledig. Byddai dull gweithredu o'r fath, fel rydyn ni’n ei ddweud yn ein hadroddiad, yn peryglu cymhlethu’r ddealltwriaeth gyffredinol o ddatganoli ymhellach, yn enwedig pan fo'r setliad presennol eisoes yn ddiangen o gymhleth. At hynny, gallai greu ansicrwydd i fusnesau, i sefydliadau'r sector cyhoeddus ac i lywodraeth leol, yn ogystal â biwrocratiaeth ddiangen drwy greu cyfraith wael sy'n anodd i ddinasyddion ei deall, ac yn wir mae hynny'n hau amheuaeth ynghylch ble mae ffiniau datganoli. Felly, roedden ni’n cael y ffaith fod llywodraeth y DU wedi gwrthod cydweithredu ac ymgysylltu'n llawn â Llywodraeth Cymru i fod yn syfrdanol, oherwydd mae'n amlwg bod llawer mwy i'w ennill o Lywodraethau yn cydweithio'n adeiladol ac yn dod o hyd i ddull sy'n deg, yn weithredol ac yn ymarferol o fewn y fframwaith cyfansoddiadol presennol.
Byddaf yn troi yn awr at y cymalau penodol sy'n destun cydsyniad y Senedd. Yn ein hadroddiad cyntaf, nodwyd ein bod yn cytuno â Llywodraeth Cymru bod angen cydsyniad ar gyfer cymalau 63 i 69, 70 i 75 ac 80 i 92 o'r Bil. Ar y pryd, nid oedd yn glir i ni a oedd Llywodraeth Cymru o'r farn bod cymalau 41 a 42 hefyd yn gofyn am gydsyniad y Senedd. Felly, rydyn ni’n croesawu penderfyniad y Gweinidog cyllid, a phenderfyniad Gweinidog yr economi, i osod memorandwm atodol oedd yn cadarnhau eu cred bod angen cydsyniad ar y cymalau hyn hefyd, ac rydyn ni’n cytuno â'r asesiad hwnnw.
Roedd ein hadroddiad cyntaf yn cefnogi galwadau Llywodraeth Cymru am gyflwyno gwelliannau mewn perthynas â nifer o gymalau yn y Bil. Nid oes rhaid dweud y dylai Llywodraeth Cymru, er enghraifft, gael y pwerau priodol i wneud is-ddeddfwriaeth sy'n berthnasol i'r Bil mewn meysydd polisi sydd eisoes wedi'u datganoli. Rydyn ni hefyd yn rhannu rhwystredigaeth y Gweinidog ynghylch y diffyg manylion ar wyneb y Bil, ac rydyn ni’n nodi bod Llywodraeth y DU wedi nodi y bydd rhagor o wybodaeth yn cael ei darparu mewn is-ddeddfwriaeth ac mewn cyfres o ganllawiau i'w dilyn. I'r perwyl hwnnw, hoffwn dynnu sylw at argymhelliad a wnaethom ni yn ein hadroddiad cyntaf, y dylai Llywodraeth y DU gyhoeddi rheoliadau a chanllawiau drafft i seneddwyr ac Aelodau'r Senedd hon yn y DU ystyried manylion y gyfundrefn rheoli cymhorthdal a deall yn well effeithiau posibl y Bil hwn. Felly, fe wnaethom ni ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol cyn y Nadolig yn gofyn am ei farn ar yr argymhelliad hwn, ond, mae'n flin gen i ddweud, nid ydym ni wedi cael ymateb eto.
Fe wnaeth ein hail adroddiad dynnu sylw at farn pwyllgorau yn Nhŷ'r Arglwyddi am y Bil hwn. Wrth ddod â'm sylwadau i ben, hoffwn dynnu sylw'n benodol at sylwadau penodol a wnaed gan gadeirydd Pwyllgor Craffu Fframweithiau Cyffredin Tŷ'r Arglwyddi, y Farwnes Kay Andrews. Mae wedi dweud bod Pwyllgor Craffu'r Fframweithiau Cyffredin yn pryderu fwyfwy am effaith y Bil a'i ryngweithio â fframweithiau cyffredin, er enghraifft, er nad yn gwbl ecsgliwsif, mewn perthynas â chymorth amaethyddol. O ganlyniad, mae'r pwyllgor hwnnw'n ystyried hyn fel
'mater difrifol iawn sy'n effeithio ar weithrediad yr Undeb.'
Ni fydd yn syndod bod fy mhwyllgor yn rhannu'r pryderon mawr hynny ynghylch rhyngweithio'r Bil â'r fframweithiau cyffredin a'i oblygiadau i bolisi datganoledig, a gobeithio, wrth gofnodi'r sylw hwn, nid y Senedd yn unig fydd yn nodi'r sylwadau hyn, ond hefyd y pwyllgorau perthnasol yn Nhŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi sydd â diddordeb mawr yn hyn hefyd. Diolch yn fawr.
I want to speak in support of the LCM before us today. Notwithstanding that support, I do think it's extremely disrespectful for letters to be going from committees of this Senedd and that correspondence not to be receiving a response. That is unacceptable and needs to be dealt with.
I think the reality is here that the Welsh Government, of course, have always been opposed to this Bill because they were opposed to Brexit. That's the reality. You were very happy for the EU to hold subsidy control powers, and I didn't once hear a peep in this Chamber during the time that we were a member of the EU, from any Welsh Government Minister, complaining about the fact that those subsidy control powers were held in Brussels. But now, as a party and a Government, you seem to be taking a very political stance against the UK Government holding those very same powers, which I believe is potentially damaging for Welsh businesses.
The UK Government has gone above and beyond trying to work and engage with the Welsh Government, and indeed the other devolved administrations, to help address some of the concerns that you have outlined today. But, of course, unfortunately, those efforts appear to have been fruitless. Here's the reality: we have left the European Union and we are no longer bound by the bureaucratic and burdensome EU state-aid rules, except in limited circumstances because of article 10 of the Northern Ireland protocol. For the very first time, we here in the UK have the freedom to design a domestic subsidy control regime that reflects our strategic interests and particular circumstances. A UK-wide subsidy control regime is necessary to ensure that subsidies—[Interruption.] I'll happily take an intervention.
Rwyf yn dymuno siarad i gefnogi'r Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol sydd ger ein bron heddiw. Er gwaethaf y gefnogaeth honno, rwy'n credu ei bod hi'n amharchus iawn i lythyrau fod yn mynd gan bwyllgorau'r Senedd hon ac nad yw'r ohebiaeth honno yn cael ymateb. Mae hynny'n annerbyniol ac mae angen ymdrin â hynny.
Rwy'n credu mai'r realiti yw fod Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, bob amser wedi gwrthwynebu'r Bil hwn am eu bod yn gwrthwynebu Brexit. Dyna'r realiti. Roeddech chi'n hapus iawn i'r UE ddal pwerau rheoli cymhorthdal, ac ni chlywais air yn y Siambr hon unwaith yn ystod yr amser yr oeddem ni'n aelod o'r UE, gan unrhyw un o Weinidogion Llywodraeth Cymru, yn cwyno am y ffaith bod y pwerau rheoli cymhorthdal yn cael eu cynnal ym Mrwsel. Ond nawr, fel plaid a Llywodraeth, mae'n ymddangos eich bod yn cymryd safbwynt gwleidyddol iawn yn erbyn Llywodraeth y DU sy'n dal yr un pwerau, sydd, yn fy marn i, o bosibl yn niweidiol i fusnesau Cymru.
Mae Llywodraeth y DU wedi mynd y tu hwnt i geisio gweithio ac ymgysylltu â Llywodraeth Cymru, ac yn wir y gweinyddiaethau datganoledig eraill, i helpu i fynd i'r afael â rhai o'r pryderon rydych chi wedi'u hamlinellu heddiw. Ond, wrth gwrs, yn anffodus, mae'n ymddangos nad yw'r ymdrechion hynny wedi llwyddo. Dyma'r realiti: rydyn ni wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd a dydyn ni ddim bellach wedi'n rhwymo gan reolau cymorth gwladwriaethol biwrocrataidd a beichus yr UE, ac eithrio mewn amgylchiadau cyfyngedig oherwydd erthygl 10 o brotocol Gogledd Iwerddon. Am y tro cyntaf erioed, mae gennym ni yma yn y DU y rhyddid i gynllunio cyfundrefn rheoli cymhorthdal ddomestig sy'n adlewyrchu ein buddiannau strategol a'n hamgylchiadau penodol. Mae angen cyfundrefn rheoli cymhorthdal ledled y DU i sicrhau bod cymorthdaliadau—[Torri ar draws.] Byddaf yn hapus i gymryd ymyriad.
I listened to what you said; you say that we've had an opportunity to design a specific UK-wide subsidy control regime in this instance. Do you, therefore, regret that the UK Government has ignored all the representations made by both the Welsh Government and this Senedd?
Fe wnes i wrando ar yr hyn y gwnaethoch chi ei ddweud; rydych chi'n dweud ein bod ni wedi cael cyfle i gynllunio cyfundrefn benodol ar gyfer rheoli cymhorthdal ledled y DU yn yr achos hwn. Ydych chi, felly, yn gresynu bod Llywodraeth y DU wedi anwybyddu'r holl sylwadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru a'r Senedd hon?
I don't believe that it has ignored the representations that have been made.
Dydw i ddim yn credu ei fod wedi anwybyddu'r sylwadau sydd wedi'u gwneud.
Name one that it has accepted.
Enwch un mae wedi'i dderbyn.
I have acknowledged that there has been no response to the committee, which I think is a matter of deep regret, and that is unacceptable. I've already put on record my views about that.
Getting back to what I was saying, a UK-wide subsidy control regime is necessary to ensure that subsidies do not unduly distort competition within the UK internal market. Now more than ever, particularly post the coronavirus pandemic, we need the strength and stability of our economic union as a United Kingdom so that we can build back better. The new approach to subsidy control will provide a single and coherent framework to protect the UK's internal market whilst empowering devolved administrations, empowering the Welsh Government and other public bodies, to design subsidies that are tailored and bespoke to meet local needs, without facing the excessive bureaucracy that we had to encounter with the previous regime when it was run by the European Union.
This Bill will deliver the regime change that we need. It will also support—and I heard the Minister's comments about levelling up—the levelling-up agenda. I know you've had discussions about regional inequalities with the UK Government Ministers when you've been discussing this matter and your officials have been discussing this matter. They have given assurances that this will help to address—[Interruption.] They have given assurances that they will help to deliver the sort of considerations that you have given in respect of the levelling-up agenda, and of course it will help us to achieve the net-zero carbon agenda as well as supporting that economic recovery that I mentioned earlier from COVID-19.
This is going to be a flexible, agile, tailored system that is going to support business growth here in Wales and across the rest of the UK, and of course it will promote competition. We need to make sure that we have a subsidy regime that works for Wales and works for the UK, not one, which was the former, that worked for the EU.
Rydw i wedi cydnabod na fu ymateb i'r pwyllgor, sydd, yn fy marn i, yn destun gofid mawr, ac mae hynny'n annerbyniol. Rydw i eisoes wedi nodi fy marn am hynny.
Gan ddychwelyd at yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud, mae angen cyfundrefn rheoli cymhorthdal ledled y DU i sicrhau nad yw cymorthdaliadau'n ystumio cystadleuaeth yn ormodol o fewn marchnad fewnol y DU. Nawr yn fwy nag erioed, yn enwedig ar ôl y pandemig coronafeirws, rydyn ni angen cryfder a sefydlogrwydd ein hundeb economaidd fel Teyrnas Unedig fel y gallwn ni adeiladu'n ôl yn well. Bydd y dull newydd o reoli cymhorthdal yn darparu un fframwaith cydlynol i ddiogelu marchnad fewnol y DU gan rymuso gweinyddiaethau datganoledig, grymuso Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill, i gynllunio cymorthdaliadau sydd wedi'u teilwra ac unigryw i ddiwallu anghenion lleol, heb wynebu'r fiwrocratiaeth ormodol y bu'n rhaid i ni ddod ar ei thraws gyda'r drefn flaenorol pan oedd yn cael ei rhedeg gan yr Undeb Ewropeaidd.
Bydd y Bil hwn yn sicrhau'r newid cyfundrefn rydyn ni ei angen. Bydd hefyd yn cefnogi—ac fel glywais i sylwadau'r Gweinidog am godi'r gwastad—yr agenda codi'r gwastad. Rwy'n gwybod eich bod wedi cael trafodaethau am anghydraddoldebau rhanbarthol gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU pan ydych chi wedi bod yn trafod y mater hwn ac mae eich swyddogion wedi bod yn trafod y mater hwn. Maen nhw wedi rhoi sicrwydd y bydd hyn yn helpu i fynd i'r afael â—[Torri ar draws.] Maen nhw wedi rhoi sicrwydd y byddan nhw'n helpu i gyflawni'r math o ystyriaethau yr ydych chi wedi'u rhoi mewn perthynas â'r agenda codi'r gwastad, ac wrth gwrs bydd yn ein helpu ni i gyflawni'r agenda carbon sero-net yn ogystal â chefnogi'r adferiad economaidd hwnnw y gwnes i ei grybwyll yn gynharach o COVID-19.
Bydd hon yn system hyblyg, ystwyth, wedi'i theilwra sy'n mynd i gefnogi twf busnes yma yng Nghymru ac ar draws gweddill y DU, ac wrth gwrs bydd yn hyrwyddo cystadleuaeth. Mae angen i ni sicrhau bod gennym ni gyfundrefn gymhorthdal sy'n gweithio i Gymru ac sy'n gweithio i'r DU, nid un, fel yr un flaenorol, oedd yn gweithio i'r UE.
Y Gweinidog cyllid i ymateb—Rebecca Evans.
The Minister for finance to reply—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. I would like to begin by thanking the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee for their work and for their efforts to engage with the UK Government and to get clarity. It is a matter of regret, I think, that a response hasn't been forthcoming. I must say that the Welsh Government has engaged completely in good faith with the UK Government on this matter to seek to get the best outcomes for us here in Wales. Some amendments have been proposed, but they go nowhere near addressing the concerns that we have. We have concerns about the lack of detail on the face of the Bill, about the general imbalance of power within the Bill and the lack of any consenting or consultation, even, with the devolved Governments. We're concerned about the unacceptable impact on constitutional principles, particularly in relation to the judicial review of devolved primary legislation. And, of course, we are concerned that there is an apparent creation of a two-tier system of law whereby primary legislation created by the democratically elected Senedd—[Interruption.] In a moment—in relation to Wales isn't held to the same esteem as legislation created in Westminster in relation to England. And of course, I stress that our concerns aren't about judicial review in general; it's about that lack of equality in the way in which legislation is perceived.
Diolch, Llywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu gwaith ac am eu hymdrechion i ymgysylltu â Llywodraeth y DU a chael eglurder. Mae'n destun gofid, yn fy marn i, nad oes ymateb wedi dod i law. Rhaid i mi ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu'n gwbl ddidwyll â Llywodraeth y DU ar y mater hwn i geisio cael y canlyniadau gorau i ni yma yng Nghymru. Mae rhai gwelliannau wedi'u cynnig, ond nid ydyn nhw'n mynd yn agos at fynd i'r afael â'r pryderon sydd gennym ni. Mae gennym ni bryderon am y diffyg manylion ar wyneb y Bil, am yr anghydbwysedd cyffredinol mewn grym yn y Bil a diffyg unrhyw gydsyniad neu ymgynghori, hyd yn oed, gyda'r Llywodraethau datganoledig. Rydym ni'n pryderu am yr effaith annerbyniol ar egwyddorion cyfansoddiadol, yn enwedig mewn perthynas â'r adolygiad barnwrol o ddeddfwriaeth sylfaenol ddatganoledig. Ac, wrth gwrs, rydym ni'n pryderu bod system gyfreithiol ddwy haen ymddangosiadol yn cael ei chreu lle nad yw deddfwriaeth sylfaenol a grëwyd gan y Senedd a etholwyd yn ddemocrataidd—[Torri ar draws.] Mewn munud—mewn perthynas â Chymru yn cael yr un parch â deddfwriaeth a grëwyd yn San Steffan mewn perthynas â Lloegr. Ac wrth gwrs, rydw i'n pwysleisio nad yw ein pryderon yn ymwneud ag adolygiad barnwrol yn gyffredinol; mae'n ymwneud â'r diffyg cydraddoldeb hwnnw yn y ffordd y canfyddir deddfwriaeth.
I'm grateful to you for taking the intervention. You just listed a whole host of concerns—
Rwy'n ddiolchgar i chi am gymryd yr ymyriad. Rydych chi newydd restru llu o bryderon—
I haven't finished yet. [Laughter.]
Dydw i ddim wedi gorffen eto. [Chwerthin.]
I'm sure you've got a catalogue of more. But can I ask you: all of those concerns could have equally been made of the previous EU subsidy regime; did you ever singly raise one of those concerns with the European Commission in relation to the previous regime, which we had to endure for so many years?
Rwy'n siŵr bod gennych chi gatalog o fwy. Ond gaf i ofyn i chi: gallai'r holl bryderon hynny fod wedi cael eu gwneud yr un fath i drefn cymhorthdal flaenorol yr UE; wnaethoch chi erioed godi un o'r pryderon hynny gyda'r Comisiwn Ewropeaidd mewn perthynas â'r gyfundrefn flaenorol, y bu'n rhaid i ni ei dioddef am gynifer o flynyddoedd?
One of the key concerns that I have about the proposals on the part of the UK Government is that there is absolutely no assisted areas map. That was a way in which we could channel and focus spend on the deprived areas of Wales and across the UK under the previous regime, and that is completely gone. There will be no way now in which investment can distinguish between Mayfair and Merthyr, and that has to be absolutely wrong. We've heard what UK Government Ministers have to say in terms of the assurances that they've provided. We had assurances that Wales wouldn't be a penny worse off as a result of Brexit. We had assurances that Wales would not be losing powers as a result of Brexit. Both of those assurances have come to nothing, so I will not take assurances from the UK Government on this point. If they want those assurances, they need to put them on the face of the Bill.
Overall, Llywydd, the Subsidy Control Bill is yet another example of the UK Government's assault on devolution. The lack of detail, as I say, on the Bill means that the Senedd is being asked to sign another blank cheque, which could bind our hands in developing future laws in devolved areas. And again, the imbalance in the Bill in terms of powers, combined with the lack of consultation and consent powers for devolved Governments in the development and updating of the subsidy regime, does risk the reversal of the devolution process by stealth through the Bill, enabling the Secretary of State to intervene in areas of devolved competence.
To conclude, I will obviously keep colleagues updated on the development of the Bill, but I repeat my request that the Senedd refuses legislative consent.
Un o'r prif bryderon sydd gen i am y cynigion ar ran Llywodraeth y DU yw nad oes map ardaloedd â chymorth o gwbl. Roedd hynny'n ffordd y gallen ni sianelu a chanolbwyntio gwariant ar ardaloedd difreintiedig Cymru a ledled y DU o dan y gyfundrefn flaenorol, ac mae hynny wedi mynd yn llwyr. Ni fydd unrhyw ffordd nawr i fuddsoddiad wahaniaethu rhwng Mayfair a Merthyr, ac mae'n rhaid fod hynny yn gwbl anghywir. Rydym ni wedi clywed yr hyn sydd gan Weinidogion Llywodraeth y DU i'w ddweud o ran y sicrwydd maen nhw wedi'i roi. Cawsom sicrwydd na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd o ganlyniad i Brexit. Cawsom sicrwydd na fyddai Cymru'n colli pwerau o ganlyniad i Brexit. Nid yw'r ddau sicrwydd hynny wedi dwyn ffrwyth, felly ni fyddaf yn cymryd sicrwydd gan Lywodraeth y DU ar y pwynt hwn. Os ydyn nhw am gael y sicrwydd hwnnw, mae angen iddyn nhw eu rhoi ar wyneb y Bil.
Yn gyffredinol, Llywydd, mae'r Bil Rheoli Cymhorthdal yn enghraifft arall eto o ymosodiad Llywodraeth y DU ar ddatganoli. Mae'r diffyg manylion, fel y gwnes i ei ddweud, ar y Bil yn golygu bod gofyn i'r Senedd lofnodi siec wag arall, a allai rwymo ein dwylo wrth ddatblygu cyfreithiau yn y dyfodol mewn meysydd datganoledig. Ac eto, mae'r anghydbwysedd yn y Bil o ran pwerau, ynghyd â'r diffyg pwerau ymgynghori a chydsynio ar gyfer Llywodraethau datganoledig wrth ddatblygu a diweddaru'r gyfundrefn gymorthdaliadau, yn peryglu gwrthdroi'r broses ddatganoli yn llechwraidd drwy'r Bil, gan alluogi'r Ysgrifennydd Gwladol i ymyrryd mewn meysydd cymhwysedd datganoledig.
I gloi, byddaf yn amlwg yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i fy nghydweithwyr am ddatblygu'r Bil, ond rwy'n ailadrodd fy nghais bod y Senedd yn gwrthod cydsyniad deddfwriaethol.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae yna wrthwynebiad, ac felly dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is an objection, and therefore I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Y cynnig nesaf yw i atal Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu i eitemau 11 a 12 gael eu trafod. Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i wneud y cynnig hwnnw.
The next item is a motion to suspend Standing Orders to allow items 11 and 12 to be debated. I call on the Minister for Social Justice to move the motion.
Cynnig NNDM7937 Lesley Griffiths
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:
Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i) a'r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy'n ei gwneud yn ofynnol bod y datganiad a'r cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu'r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu NNDM7935 a NNDM7936 gael eu hystyried yn y Cyfarfod Llawn ar 1 Mawrth 2022.
Motion NNDM7937 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:
Suspends Standing Order 12.20(i) and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow NNDM7935 and NNDM7936, to be considered in Plenary on 1 March 2022.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Diolch. Y cynnig, felly, yw i atal Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Dim gwrthwynebiad i wneud hynny. Felly, derbynnir y cynnig.
Thank you. The proposal is therefore to suspend Standing Orders. Does any Member object? No. There are no objections, and therefore the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitemau nesaf, felly, yw eitem 11 ac eitem 12, ac yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, ac oni bai fod yna Aelod yn gwrthwynebu hyn caiff y ddau gynnig o dan eitemau 11 a 12, cynigion cydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd, eu grwpio i'w trafod ond fe fydd yna bleidleisiau ar wahân i eitemau 11 a 12. Dwi ddim yn gweld bod gwrthwynebiad i'r grwpio hynny.
The next items are, therefore, items 11 and 12, and in accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 11 and 12, the legislative consent motions on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, will be grouped for debate but with votes taken separately for items 11 and 12. I see no objections to that grouping.
Felly, dwi'n galw ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i gyflwyno'r cynigion yma. Jane Hutt.
And I call on the Minister for Social Justice to move the motions. Jane Hutt.
Cynnig NNDM7935 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6 yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau ym Mil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd ynghylch 'Diddymu Deddf Crwydraeth 1824 etc' i'r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NNDM7935 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill regarding ‘Repeal of the Vagrancy Act 1824 etc’ in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynnig NNDM7936 Jane Hutt
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau ym Mil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a’r Llysoedd ynghylch 'Gosod amodau ar orymdeithiau cyhoeddus', 'Gosod amodau ar gynulliadau cyhoeddus', 'Gosod amodau ar brotestiadau un person', a 'Gorchmynion Carlam i Ddiogelu Mannau Cyhoeddus', i'r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.
Motion NNDM7936 Jane Hutt
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, ‘Imposing conditions on public processions’, ‘Imposing conditions on public assemblies’, ‘Imposing conditions on one-person protests’, and ‘Expedited Public Spaces Protection Orders’, in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I am here today to bring forward two legislative consent motions for the UK Government's Police, Crime, Sentencing and Courts Bill. This is the second debate that we've held in relation to the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, and I'd like to thank Members for their contributions in the first debate. The need for two debates reflects the complex and chaotic nature of the Bill, but it is important that the Senedd has a final say on what is included. And, regrettably, it has not been possible to follow normal procedures and allow proper scrutiny of supplementary legislative consent memorandum No. 5, which I laid on 28 February. This is not the way we would choose to make legislation in Wales, but the timetable set by the UK Parliament for what is a complex and wide-ranging piece of legislation has left me with no other option.
The significant losses the UK Government experienced at the House of Lords Report Stage has meant the Bill's final stages have become subject to the so-called 'ping-pong process'. We're today debating the amendments agreed by the House of Lords on 17 January and the UK Government's amendments tabled in response to those on 22 February. In line with my approach to the previous debate, I have looked at the Bill holistically. The amendments made at Lords Report Stage and those tabled by the UK Government in response include provisions that fall within the competence of the Senedd, some of which will make important changes that will benefit Wales. However, the UK Government amendments also insert, or reinsert, provisions in the Bill within competence that we would not accept. These amendments are quite simply an assault on the right to peacefully protest, and we must stand against these.
I've laid five memoranda during the sixth Senedd in relation to this Bill, and these relate to the UK Government amendments laid during various amending stages in the UK Parliament and the amendments made at Lords Report Stage. I refer to the Bill as published on 18 January 2022. As an annex to the supplementary legislative consent motion No. 5, I published a comparison table, which sets out the clauses for each of the stages of the Bill. For the relevant amendments in the competence of the Senedd, this table also sets out the impact of the amendments tabled at the House of Commons on 22 February on the amendments agreed in the Lords.
Llywydd, turning to motion No. 1, which relates to the clause I'm recommending the Senedd gives consent to, I recommend that Senedd Members should agree this motion. The House of Lords voted on 17 January to include an amendment that would repeal the Vagrancy Act 1824. The UK Government tabled an amendment on 22 January that is different in wording to the amendment agreed by the Lords but would still bring an end to this outdated and regressive piece of legislation. We've made our view clear in discussion with the UK Government, long before the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill was laid, that the Act is no longer fit for purpose in the twenty-first century and should be repealed. Indeed, it has never been fit for purpose. We should move on now from a law that criminalises someone based on their housing situation. This can only make a difficult situation worse and is more likely to lead someone into a negative spiral. We've worked with the police forces in Wales to encourage a move away from the use of the Vagrancy Act. Our focus is on taking a partnership and collaborative approach to tackle rough-sleeping, by helping people off the streets and into accommodation. The Welsh Government has worked closely with people who use services, local authorities and the voluntary sector through the homelessness action group to develop a strategic approach to end homelessness in Wales. And our vision is that homelessness should always be rare, brief and unrepeated, which in practice means public services focusing on preventative action and rapid rehousing for those experiencing homelessness. Using the powers under the Vagrancy Act to move someone on only alienates that person, and reinforces mistrust of public services. This approach delays the point at which support for someone sleeping rough can be given, and this is more likely to push them away from that support and into danger.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rydw i yma heddiw i gyflwyno dau gynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer Bil Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd Llywodraeth y DU. Dyma'r ail ddadl rydyn ni wedi'i chynnal mewn perthynas â'r Bil Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau yn y ddadl gyntaf. Mae'r angen am ddwy ddadl yn adlewyrchu natur gymhleth ac anhrefnus y Bil, ond mae'n bwysig bod gan y Senedd lais terfynol ar yr hyn sydd wedi'i gynnwys. Ac, yn anffodus, ni fu'n bosibl dilyn gweithdrefnau arferol a chaniatáu craffu priodol ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol Rhif 5, y gwnes i ei gosod ar 28 Chwefror. Nid dyma'r ffordd y byddem ni’n dewis gwneud deddfwriaeth yng Nghymru, ond nid yw'r amserlen a bennwyd gan Senedd y DU ar gyfer yr hyn sy'n ddarn cymhleth ac eang o ddeddfwriaeth wedi gadael unrhyw ddewis arall i mi.
Mae'r colledion sylweddol a brofwyd gan Lywodraeth y DU yng Nghyfnod Adroddiad Tŷ'r Arglwyddi wedi golygu bod camau terfynol y Bil wedi dod yn destun y 'broses ping-pong' fel mae’n cael ei galw. Heddiw, rydym ni’n trafod y gwelliannau y cytunwyd arnynt gan Dŷ'r Arglwyddi ar 17 Ionawr a gwelliannau Llywodraeth y DU a gyflwynwyd mewn ymateb i'r rheini ar 22 Chwefror. Yn unol â'm hymagwedd at y ddadl flaenorol, rwyf wedi edrych ar y Bil yn gyfannol. Mae'r gwelliannau a wnaed yng Nghyfnod Adroddiad yr Arglwyddi a'r rhai a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU mewn ymateb yn cynnwys darpariaethau sy'n dod o fewn cymhwysedd y Senedd, bydd rhai ohonyn nhw’n gwneud newidiadau pwysig a fydd o fudd i Gymru. Fodd bynnag, mae gwelliannau Llywodraeth y DU hefyd yn gosod, neu'n ailosod, darpariaethau yn y Bil o fewn cymhwysedd na fyddem ni’n ei dderbyn. Mae'r gwelliannau hyn yn ymosodiad ar yr hawl i brotestio'n heddychlon, a rhaid i ni sefyll yn erbyn y rhain.
Rydw i wedi gosod pum memorandwm yn ystod y chweched Senedd mewn perthynas â'r Bil hwn, ac mae'r rhain yn ymwneud â gwelliannau Llywodraeth y DU a osodwyd yn ystod gwahanol gamau diwygio yn Senedd y DU a'r gwelliannau a wnaed yng Nghyfnod Adrodd yr Arglwyddi. Rwy’n cyfeirio at y Bil fel y cafodd ei gyhoeddi ar 18 Ionawr 2022. Fel atodiad i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol atodol Rhif 5, fe wnes i gyhoeddi tabl cymharu, sy'n nodi'r cymalau ar gyfer pob un o gamau'r Bil. Ar gyfer y gwelliannau perthnasol yng nghymhwysedd y Senedd, mae'r tabl hwn hefyd yn nodi effaith y gwelliannau a gyflwynwyd yn Nhŷ'r Cyffredin ar 22 Chwefror ar y gwelliannau y cytunwyd arnynt yn Nhŷ'r Arglwyddi.
Llywydd, gan droi at gynnig Rhif 1, sy'n ymwneud â'r cymal rwy'n argymell bod y Senedd yn rhoi cydsyniad iddo, rwy’n argymell y dylai Aelodau'r Senedd gytuno ar y cynnig hwn. Pleidleisiodd Tŷ'r Arglwyddi ar 17 Ionawr i gynnwys gwelliant a fyddai'n diddymu Deddf Crwydradaeth 1824. Cyflwynodd Llywodraeth y DU welliant ar 22 Ionawr sy'n wahanol o ran geiriad i’r gwelliant y cytunwyd arno gan Yr Arglwyddi ond a fyddai'n dal i ddod â'r darn hwn o ddeddfwriaeth hen ffasiwn ac atchweliadol i ben. Rydym ni wedi gwneud ein barn yn glir mewn trafodaeth â Llywodraeth y DU, ymhell cyn i Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd gael ei osod, nad yw'r Ddeddf bellach yn addas i'r diben yn yr unfed ganrif ar hugain ac y dylid ei diddymu. Yn wir, nid yw erioed wedi bod yn addas i'r diben. Dylen ni symud ymlaen nawr o gyfraith sy'n troseddoli rhywun yn seiliedig ar eu sefyllfa dai. Gall hyn ond gwneud sefyllfa anodd yn waeth ac mae'n fwy tebygol o arwain rhywun i lawr llwybr anobeithiol. Rydym ni wedi gweithio gyda'r heddluoedd yng Nghymru i annog symud i ffwrdd o'r defnydd o'r Ddeddf Crwydradaeth. Rydym ni’n canolbwyntio ar fabwysiadu partneriaeth a dull cydweithredol o fynd i'r afael â chysgu ar y stryd, drwy helpu pobl oddi ar y strydoedd ac i mewn i lety. Mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n agos gyda phobl sy'n defnyddio gwasanaethau, awdurdodau lleol a'r sector gwirfoddol drwy'r grŵp gweithredu digartrefedd i ddatblygu dull strategol o roi terfyn ar ddigartrefedd yng Nghymru. A'n gweledigaeth yw y dylai digartrefedd bob amser fod yn brin, yn fyr a pheidio â chael ei ail-adrodd, sydd, yn ymarferol, yn golygu gwasanaethau cyhoeddus sy'n canolbwyntio ar gamau ataliol ac ailgartrefu cyflym i'r rhai sy'n profi digartrefedd. Gan ddefnyddio'r pwerau o dan y Ddeddf Crwydradaeth mae symud rhywun ymlaen yn dieithrio'r person hwnnw’n unig, ac mae'n atgyfnerthu drwgdybiaeth gwasanaethau cyhoeddus. Mae'r dull hwn yn oedi'r pwynt lle gellir rhoi cymorth i rywun sy'n cysgu ar y stryd, ac mae hyn yn fwy tebygol o'u gwthio i ffwrdd oddi wrth y cymorth hwnnw ac i berygl.
I wanted also to take the opportunity to mention that at Lords Report Stage, Baroness Newlove, a previous victims' commissioner, tabled an important amendment that would have seen misogyny classified as a hate crime, which was supported by the Lords at that Stage. I was pleased that this had happened, as it's something that I've long called for. And you will recall that on 2 February this year, we held an important debate about stalking, and as part of that, the Welsh Conservatives laid an amendment welcoming the Lords' decision to accept Baroness Newlove's amendment, and we all supported that in the Chamber. I wrote to Members on 19 February highlighting that amendments made in the Lords were likely to be overturned. In my letter, I called for the Senedd to send a united message to support making misogyny a hate crime, and I welcome that colleagues from across this Chamber have voiced the same sentiments.
So, I was disappointed, then, that the House of Commons has chosen to overturn the so-called Newlove amendment. This is a missed opportunity to add to what we're already doing to eradicate violence against women and girls, and to tackle the deep-rooted anti-female culture. I therefore bring motion No. 1 to the Chamber and ask Members to give consent to the clause.
Turning now to motion No. 2, which relates to clauses for which I'm recommending the Senedd withholds consent, I recommend that Senedd Members reject this motion. I was disappointed that, as part of Third Reading, the UK Government put on record that they believed that parts of the Bill rejected by the Senedd on 18 January were not within competence. I fundamentally disagree with this assessment, and it's important that we continue, where there is real impact on devolved areas, to make our position very clear. My assessment is that, where the protest clauses included in the Bill relate to noise abatement measures, they fall within the competence of the Senedd.
I was pleased to see that the Lords also rejected clauses related to the assault on the right to protest peacefully. Indeed, they were in line with the position taken by the Senedd on 18 January, where we too rejected the clauses that imposed conditions on public processions, on public assemblies and on one-person protests. In response, the UK Government has chosen to take a steamroller approach by reintroducing these clauses to the Bill. There is an opportunity for us once again to send a united message to the UK Government that this eradication of the fundamental right to have our voices heard cannot and will not be tolerated.
Indeed, the amendments tabled by the UK Government in relation to protests now go even further, with the introduction of fast-track public spaces protection orders. This provision would mean local authorities would be able to expedite public spaces protection orders in relation to schools or sites within their area used as vaccination and testing centres if they've been subject to protests or demonstrations. But, Llywydd, let me be clear, some of the incidents that have been reported outside our vaccination centres have been abhorrent, particularly where there's been harassment of staff and people attending for vaccinations. Thankfully, for the most part, the protests have been peaceful. However, when they are not, the current legal framework provides sufficient scope to secure vaccine sites without limiting the right to protest.
There are already existing mechanisms to achieve the desired outcome, so this provision is likely to just create more confusion. And this means there is no requirement or need to include a new, far more draconian measure, and whilst we might disagree with the position anti-vaxxers take and believe that redressing these views should be through education, not force, the change proposed by the UK Government would replace what are fair and proportionate checks and balances with these orders, without meaningfully improving the level of safety they provide for schools and vaccine sites. I call again on the UK Government to think again on how they choose to deal with protests. I therefore bring motion No. 2 to the Chamber, and ask Members to withhold consent for these clauses. Diolch.
Roeddwn i hefyd am fanteisio ar y cyfle i sôn bod y Farwnes Newlove, comisiynydd dioddefwyr blaenorol, wedi cyflwyno gwelliant pwysig a fyddai wedi gweld casineb at fenywod yn cael ei ddosbarthu fel trosedd gasineb, a gefnogwyd gan Arglwyddi bryd hynny. Roeddwn i’n falch bod hyn wedi digwydd, gan ei fod yn rhywbeth yr wyf i wedi galw amdano ers tro. A byddwch yn cofio i ni gynnal dadl bwysig ar 2 Chwefror eleni am stelcian, ac fel rhan o hynny, gosododd y Ceidwadwyr Cymreig welliant yn croesawu penderfyniad yr Arglwyddi i dderbyn gwelliant y Farwnes Newlove, ac fe wnaethom ni i gyd gefnogi hynny yn y Siambr. Ysgrifennais at yr Aelodau ar 19 Chwefror yn tynnu sylw at y ffaith bod gwelliannau a wnaed yn Nhŷ'r Arglwyddi yn debygol o gael eu gwrthdroi. Yn fy llythyr, galwais ar y Senedd i anfon neges unedig i gefnogi gwneud casineb at fenywod yn drosedd gasineb, ac rwy’n croesawu bod cydweithwyr o bob rhan o'r Siambr hon wedi lleisio'r un teimladau.
Felly, roeddwn i’n siomedig bod Tŷ'r Cyffredin wedi dewis gwrthdroi'r gwelliant Newlove fel mae’n cael ei alw. Mae hwn yn gyfle a gollwyd i ychwanegu at yr hyn yr ydym ni eisoes yn ei wneud i ddileu trais yn erbyn menywod a merched, ac i fynd i'r afael â'r diwylliant gwrth-fenywaidd sydd wedi'i wreiddio'n ddwfn. Felly, rydw i’n cyflwyno cynnig Rhif 1 i'r Siambr ac yn gofyn i'r Aelodau roi cydsyniad i'r cymal.
Gan droi nawr at gynnig Rhif 2, sy'n ymwneud â chymalau rwy'n argymell bod y Senedd yn atal cydsyniad ar eu cyfer, rwy'n argymell bod Aelodau'r Senedd yn gwrthod y cynnig hwn. Roeddwn i’n siomedig bod Llywodraeth y DU, fel rhan o Drydydd Darlleniad, wedi cofnodi eu bod yn credu nad oedd rhannau o'r Bil a wrthodwyd gan y Senedd ar 18 Ionawr o fewn cymhwysedd. Rwy’n anghytuno'n sylfaenol â'r asesiad hwn, ac mae'n bwysig ein bod yn parhau, lle mae effaith wirioneddol ar ardaloedd datganoledig, i wneud ein safbwynt yn glir iawn. Fy asesiad i yw, pan fo'r cymalau protest sydd wedi’u cynnwys yn y Bil yn ymwneud â mesurau lleihau sŵn, eu bod yn dod o fewn cymhwysedd y Senedd.
Roeddwn i’n falch o weld bod yr Arglwyddi hefyd wedi gwrthod cymalau yn ymwneud â'r ymosodiad ar yr hawl i brotestio'n heddychlon. Yn wir, roedden nhw’n cyd-fynd â'r safiad a gymerwyd gan y Senedd ar 18 Ionawr, lle gwnaethom ni hefyd wrthod y cymalau a oedd yn gosod amodau ar orymdeithiau cyhoeddus, ar gynulliadau cyhoeddus ac ar brotestiadau un person. Mewn ymateb, mae Llywodraeth y DU wedi dewis mynd ati'n fwy llym drwy ailgyflwyno'r cymalau hyn i'r Bil. Mae cyfle i ni unwaith eto anfon neges unedig at Lywodraeth y DU na all, ac na fydd dileu'r hawl sylfaenol hwn i ddweud ein dweud yn cael ei oddef.
Yn wir, mae'r gwelliannau a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU mewn perthynas â phrotestiadau erbyn hyn yn mynd ymhellach fyth, gyda chyflwyno gorchmynion diogelu mannau cyhoeddus llwybr carlam. Byddai'r ddarpariaeth hon yn golygu y byddai awdurdodau lleol yn gallu hwyluso gorchmynion diogelu mannau cyhoeddus mewn perthynas ag ysgolion neu safleoedd yn eu hardal sy’n cael eu defnyddio fel canolfannau brechu a phrofi os ydyn nhw wedi bod yn destun protestiadau neu arddangosiadau. Ond, Llywydd, gadewch i mi fod yn glir, mae rhai o'r digwyddiadau a adroddwyd y tu allan i'n canolfannau brechu wedi bod yn ffiaidd, yn enwedig lle bu aflonyddu ar staff a phobl sy'n dod ar gyfer brechiadau. Diolch byth, ar y cyfan, mae'r protestiadau wedi bod yn heddychlon. Fodd bynnag, pan nad ydyn nhw, mae'r fframwaith cyfreithiol presennol yn rhoi digon o gyfle i sicrhau safleoedd brechu heb gyfyngu ar yr hawl i brotestio.
Mae mecanweithiau sy'n bodoli eisoes i gyflawni'r canlyniad a ddymunir, felly mae'r ddarpariaeth hon yn debygol o greu mwy o ddryswch. Ac mae hyn yn golygu nad oes gofyniad nac angen i gynnwys mesur newydd, llawer mwy llym, ac er y gallem ni anghytuno â'r safiad mae’r rhai sydd yn erbyn brechu yn ei chymryd ac yn credu y dylai unioni'r safbwyntiau hyn fod drwy addysg, nid grym, byddai'r newid sy’n cael ei gynnig gan Lywodraeth y DU yn disodli'r hyn sy'n ddulliau teg a chymesur o gadw cydbwysedd gyda'r gorchmynion hyn, heb wella'n ystyrlon lefel y diogelwch y maen nhw’n ei ddarparu ar gyfer ysgolion a safleoedd brechu. Rwy’n galw eto ar Lywodraeth y DU i ailfeddwl am y ffordd y maen nhw’n dewis delio â phrotestiadau. Felly, rydw i’n cyflwyno cynnig Rhif 2 i'r Siambr, ac yn gofyn i'r Aelodau atal cydsyniad ar gyfer y cymalau hyn. Diolch.
Er ymdrechion diflino rhai gwleidyddion o bob plaid yn Senedd y Deyrnas Gyfunol a'r dadleuon unwaith eto neithiwr, a aeth ymlaen tan yr oriau mân, mae'n amlwg na allwn ni ddibynnu ar fecanwaith methedig San Steffan i'n hamddiffyn ni yng Nghymru rhag eithafiaeth beryglus Llywodraeth y Torïaid, sy'n bygwth tanseilio hawliau sifil a hawliau sylfaenol.
Rwyf wedi sôn o'r blaen, yn ein dadl flaenorol ar y pwnc hwn, ein bod ni fel plaid yn rhannu pryderon Llywodraeth Cymru am yr elfennau didostur, hiliol ac anghymesur sy'n bygwth ein cymdeithas a'n cymunedau—y gwerthoedd sy'n ganolog i weledigaeth Plaid Cymru o ran goddefgarwch, rhyddid barn a thegwch.
Rwyf hefyd wedi sôn dro ar ôl tro—yn wythnosol, mae'n teimlo weithiau—fod Plaid Cymru yn credu mai Senedd Cymru ddylai ddeddfu mewn meysydd polisïau datganoledig. Ni allwn ddewis a dethol cymalau os ydym wir yn credu ac am amddiffyn yr egwyddor honno. Mae gwneud hynny yn wyneb awydd digynsail Llywodraeth San Steffan i danseilio ein hawdurdod datganoledig yn hanfodol.
Rydym ni, felly, yn gwrthwynebu'r ddau gynnig sydd ger ein bron ni y prynhawn yma. Yr wythnos hon, yn fwy nag erioed, rydym wedi deall pwysigrwydd codi llais i uno mewn rali a phrotest—pwysigrwydd yr hawl i wneud hynny heb ofn, a heb fod grym y wladwriaeth yn medru mygu'ch llais a'ch hawl i fynnu newid neu fynegi gwrthwynebiad.
Rydym ni, y prynhawn yma, wedi uno yn ein canmoliaeth o ddewrder y rhai yn Rwsia sy'n protestio yn erbyn trais gwallgof a chreulon Putin a'i weithredoedd anghyfreithlon ac annynol wrth ymosod ar Wcráin. Mae'r modd y mae'r Bil yn ymosod ar yr hawl i brotestio yn gwbl groes i'n hanes ni, i'n gwerthoedd ni ac i'n credoau ni fel cenedl, ac yn cefnogi awtocratiaeth.
Despite the unstinting efforts of some politicians of all parties in the UK Parliament and the arguments and debates once again yesterday, which went on until the early hours, it's clear that we can't rely on the failing mechanisms of Westminster to protect us in Wales from the dangerous extremism of the Tory Government, which threatens to undermine civil and fundamental rights.
I have mentioned in the past, in a previous debate on this issue, that we as a party share the Welsh Government's concerns about the uncompromising racist and disproportionate elements that threaten our society and communities—the values that are central to the vision of Plaid Cymru, in terms of freedom of expression, fairness and tolerance.
I've also mentioned time and time again—on a weekly basis, it feels on occasion—that Plaid Cymru believes that it's the Welsh Parliament that should legislate in devolved policy areas. We cannot pick and choose clauses, if we truly believe and want to safeguard that principle. Doing that in the face of the unprecedented desire of the Westminster Government to undermine our devolved authority is crucial.
We are, therefore, opposing both motions before us today. This week, more than ever, we have understood the importance of raising one's voice to unite in a rally or protest—the importance of the right to do that without fear, and without the power of the state actually suppressing your voice and the right to insist on change or to express opposition.
We, this afternoon, have united in our praise of the bravery of those in Russia who are protesting against the mad, cruel violence of Putin and his illegal and inhuman acts in attacking Ukraine. The way the Bill attacks the right to protest is entirely contrary to our history, our values and our beliefs as a nation, and supports autocracy.
How many times have we spoken here also about the need to tackle violence against women and girls, yet the amendment to make misogyny a hate crime, introduced by the Lords, was voted down by the Tory Members of Parliament? This at a time when trust in the police, particularly the trust of women, has been so damaged, and crimes motivated by gender hatred are rising and prosecutions falling.
There are so many other clauses contained within this lengthy and chaotic Bill, and it is chaotic, that will have a disproportionate impact on minorities, on women, on children, on marginalised groups and on our civil rights, and will certainly worsen the inequalities in our justice system—a justice system that, if it is truly to serve the best interests of the people of Wales, to truly serve our communities and support our vision of a fair, accountable system of governance, and that will protect us from the creeping and deliberate authoritarianism of the Tory Westminster Government, must be devolved to Wales. Diolch.
Sawl gwaith ydym ni wedi siarad yma hefyd am yr angen i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a merched, ac eto cafodd y gwelliant i wneud casineb at fenywod yn drosedd gasineb, a gyflwynwyd gan yr Arglwyddi, ei wrthod gan Aelodau Seneddol y Torïaid? Mae hyn ar adeg pan fo ymddiriedaeth yn yr heddlu, yn enwedig ymddiriedaeth menywod, wedi'i ddifrodi gymaint, ac mae troseddau sy'n cael eu hysgogi gan gasineb rhywedd yn cynyddu ac erlyniadau'n gostwng.
Mae cymaint o gymalau eraill wedi'u cynnwys yn y Bil hirfaith ac anhrefnus hwn, ac mae yn anhrefnus, a fydd yn cael effaith anghymesur ar leiafrifoedd, ar fenywod, ar blant, ar grwpiau ymylol ac ar ein hawliau sifil, a bydd yn sicr yn gwaethygu'r anghydraddoldebau yn ein system gyfiawnder—system gyfiawnder, os yw'n wirioneddol am wasanaethu buddiannau pobl Cymru, i wasanaethu ein cymunedau'n wirioneddol a chefnogi ein gweledigaeth o system lywodraethu deg, atebol, a fydd yn ein hamddiffyn rhag awdurdodaeth ymledol a bwriadol Llywodraeth Dorïaidd San Steffan, y mae'n rhaid ei datganoli i Gymru. Diolch.
Limiting the right to public protest is somewhat ironic in the context of the UK Government's apparently Damascene conversion to the importance of democratic government when it comes to the Russian invasion of Ukraine, I think, given the way in which the UK Government since 2019 has behaved, endeavouring to prorogue Parliament when they didn't want to be scrutinised by them, and some of the really serious incidents and issues that are now swirling around our country in the light of the missing millions and, indeed, billions in relation to both the Russian mafia and contracts that were awarded to friends and relations of the UK Government without open contest during the COVID emergencies.
In 2020 the Electoral Commission recorded that six members of the Cabinet and eight junior Ministers had taken money from businesses and/or individuals linked to Russia. According to the radio this morning, we are now talking about up to £25 billion having been brought into this country by the Russian mafia, sloshing around the UK and buying up property without declaring who actually owns it, and all in an effort to launder the ill-gotten gains stolen from the people of Russia. So, in that context, I think it is really deplorable that we are facing a Bill that is trying to limit public protest, because there is clearly a need to demand that the UK Government maintains the democratic process, respects the Electoral Commission—when they are trying to actually undermine its independence—and enables us to find out what impact all this funny money is having on our democracy and the amount of money that has been given to the Conservative Party across the UK. These are really, really serious issues and ones that we simply cannot prevent people protesting about and asking all the right questions. We need to have answers to these questions, and I think, in that context, we most definitely need to oppose these clauses, which the House of Lords have done their best efforts to restore, because that is what a democratic Government looks like.
Mae cyfyngu'r hawl i brotest gyhoeddus braidd yn eironig yng nghyd-destun trosi Damasîn Llywodraeth y DU i bwysigrwydd llywodraeth ddemocrataidd pan ddaw'n fater o ymosodiad Rwsia ar Wcráin, rwy'n credu, o ystyried y ffordd mae Llywodraeth y DU wedi ymddwyn ers 2019, gan ymdrechu i ragderfynu Senedd pan nad oedden nhw am gael eu harchwilio ganddyn nhw, a rhai o'r digwyddiadau a'r materion gwirioneddol ddifrifol sydd bellach yn hedfan o amgylch ein gwlad yng ngoleuni'r miliynau ac, yn wir, biliynau coll mewn perthynas â maffia Rwsia a chontractau a ddyfarnwyd i ffrindiau a chysylltiadau Llywodraeth y DU heb gystadleuaeth agored yn ystod argyfyngau COVID.
Yn 2020 cofnododd y Comisiwn Etholiadol fod chwe aelod o'r Cabinet ac wyth Gweinidog iau wedi cymryd arian gan fusnesau a/neu unigolion sy'n gysylltiedig â Rwsia. Yn ôl y radio y bore yma, rydyn ni nawr yn sôn am hyd at £25 biliwn wedi'i ddwyn i'r wlad hon gan maffia Rwsia, sy'n swagro o amgylch y DU a phrynu eiddo heb ddatgan pwy sy'n berchen arno mewn gwirionedd, a'r cyfan mewn ymdrech i wyngalchu twyll-enillion wedi'i ddwyn gan bobl Rwsia. Felly, yn y cyd-destun hwnnw, rwy'n credu ei bod yn wirioneddol warthus ein bod yn wynebu Bil sy'n ceisio cyfyngu ar brotest gyhoeddus, oherwydd mae'n amlwg bod angen mynnu bod Llywodraeth y DU yn cynnal y broses ddemocrataidd, yn parchu'r Comisiwn Etholiadol—pan fyddan nhw'n ceisio tanseilio ei annibyniaeth mewn gwirionedd—ac yn ein galluogi i ddarganfod pa effaith mae'r holl arian hynod hwn yn ei chael ar ein democratiaeth a faint o arian mae wedi'i roi i'r Blaid Geidwadol ledled y DU. Mae'r rhain yn faterion gwirioneddol ddifrifol ac yn rhai na allwn ni atal pobl rhag protestio yn eu cylch a gofyn yr holl gwestiynau cywir. Mae angen i ni gael atebion i'r cwestiynau hyn, ac rwy'n credu, yn y cyd-destun hwnnw, fod angen i ni wrthwynebu'r cymalau hyn yn bendant, y mae Tŷ'r Arglwyddi wedi gwneud eu hymdrechion gorau i'w hadfer, oherwydd dyna sut mae Llywodraeth ddemocrataidd yn edrych.
Y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl—Jane Hutt.
The Minister for Social Justice to reply to the debate—Jane Hutt.
Llywydd, I thank Members for their contributions to the debate. As I said in my opening remarks, we can only consider the clauses that have been assessed as touching upon devolved matters and within the competence of the Senedd. While there are clauses that do align with our priorities and bring important positive change for Wales, I am recommending the Senedd gives consent, and that does include, of course, the repeal of the Vagrancy Act 1824, which is an important step in the decriminalisation of homelessness. We've campaigned for that for a number of years. So, it is important that we do support this provision; otherwise we will be putting Wales at a disadvantage.
But I am disappointed that the UK Government has rejected those important changes made at Lords Report Stage, not just in terms of the protests—and those contributions are important today from Members—but in particular I want to just draw attention again to the amendment that would make misogyny a hate crime, because we all agreed that here in this Chamber. We all agreed that in this Chamber, and we did welcome the House of Lords decision to support the amendment, tabled by Baroness Newlove. And just to say again, that amendment would require courts to treat hostility based on sex as an aggravating factor when considering sentences for crimes, excluding sexual offences and specific domestic abuse offences. And it would require the Secretary of State to make regulations requiring chief officers of the police to keep data about the number of reports relating to such crimes. As we've said, and we've agreed in this Chamber, misogyny must be and should be treated as a hate crime. We must all continue to make this case, and it sits so well with our approach to violence against women and girls, and we have got strong cross-party support, I believe, for that.
But in terms of the parts of the Bill that are in competence that are insidious, which impact negatively on the rights of people, which have been expressed today, we do have again an opportunity to present a united front and make our objections, once again, heard. So, I do urge you, just to conclude—
Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau i'r ddadl. Fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, ni allwn ond ystyried y cymalau yr aseswyd eu bod yn cyffwrdd â materion datganoledig ac o fewn cymhwysedd y Senedd. Er bod cymalau sy'n cyd-fynd â'n blaenoriaethau ac yn dod â newid cadarnhaol pwysig i Gymru, rydw i'n argymell bod y Senedd yn rhoi cydsyniad, ac mae hynny'n cynnwys, wrth gwrs, diddymu Deddf Crwydradaeth 1824, sy'n gam pwysig o ran dad-droseddoli digartrefedd. Rydym ni wedi ymgyrchu dros hynny ers nifer o flynyddoedd. Felly, mae'n bwysig ein bod yn cefnogi'r ddarpariaeth hon; fel arall byddwn ni'n rhoi Cymru dan anfantais.
Ond rwy'n siomedig bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod y newidiadau pwysig hynny a wnaed yng Nghyfnod Adroddiad yr Arglwyddi, nid yn unig o ran y protestiadau—ac mae'r cyfraniadau hynny'n bwysig heddiw gan Aelodau—ond yn arbennig rydw i eisiau dynnu sylw eto at y gwelliant a fyddai'n gwneud casineb at fenywod yn drosedd gasineb, oherwydd roeddem ni i gyd yn cytuno ar hynny yma yn y Siambr hon. Roeddem ni i gyd yn cytuno ar hynny yn y Siambr hon, ac fe wnaethon ni groesawu penderfyniad Tŷ'r Arglwyddi i gefnogi'r gwelliant, a gyflwynwyd gan y Farwnes Newlove. Ac i ddweud eto, byddai'r gwelliant hwnnw'n ei gwneud yn ofynnol i lysoedd drin gelyniaeth yn seiliedig ar rywedd fel ffactor gwaethygol wrth ystyried dedfrydau am droseddau, ac eithrio troseddau rhywiol a throseddau cam-drin domestig penodol. A byddai'n ei gwneud yn ofynnol i'r Ysgrifennydd Gwladol wneud rheoliadau sy'n ei gwneud yn ofynnol i brif swyddogion yr heddlu gadw data am nifer yr adroddiadau sy'n ymwneud â throseddau o'r fath. Fel rydyn ni wedi'i ddweud, ac rydyn ni wedi cytuno yn y Siambr hon, rhaid i gasineb at fenywod fod yn drosedd gasineb a chael ei drin felly. Rhaid i ni i gyd barhau i gefnogi hyn, ac mae'n cyd-fynd mor dda gyda'n hymagwedd at drais yn erbyn menywod a merched, ac rydym ni wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol gref, rwy'n credu, am hynny.
Ond o ran y rhannau o'r Bil sydd mewn cymhwysedd sy'n llechwraidd, sy'n effeithio'n negyddol ar hawliau pobl, sydd wedi'u mynegi heddiw, mae gennym ni gyfle unwaith eto i gyflwyno ffrynt unedig a sicrhau bod ein gwrthwynebiadau, unwaith eto, yn cael eu clywed. Felly, rydw i'n eich annog, i ddod i'r casgliad—
Will you take an intervention, Minister?
A wnewch chi gymryd ymyriad, Gweinidog?
I'll take—. Mark Isherwood.
Fe wnaf ei gymryd—. Mark Isherwood.
Thank you. I had hoped to make a two or three-minute contribution. Obviously, I haven't got time for that, but do you acknowledge—? You refer to the defeat in the House of Lords, and some of the measures that the Lords rejected cannot now be featured in the final legislation. Do you recognise that these include one of the most high-profile proposals, which would have made it illegal for protestors to cause serious disruption by locking themselves to things? And do you recognise, more broadly, that the measures and new powers originally proposed to stop protests in England and Wales if they are deemed to be too noisy and disruptive are now also not being included in this legislation? In fact, many of the things that we're hearing objections to are no longer in this legislation and cannot be included within it, and would require a Government to bring forward a different Bill to introduce them.
Diolch. Roeddwn i wedi gobeithio gwneud cyfraniad o ddau neu dri munud. Yn amlwg, nid oes gen i amser ar gyfer hynny, ond ydych chi'n cydnabod—? Rydych chi'n cyfeirio at y trechu yn Nhŷ'r Arglwyddi, ac ni ellir cynnwys rhai o'r mesurau a wrthodwyd gan yr Arglwyddi nawr yn y ddeddfwriaeth derfynol. Ydych chi'n cydnabod bod y rhain yn cynnwys un o'r cynigion mwyaf amlwg, a fyddai wedi ei gwneud yn anghyfreithlon i brotestwyr achosi aflonyddwch difrifol drwy gloi eu hunain i bethau? Ac a ydych chi'n cydnabod, yn fwy cyffredinol, nad yw'r mesurau a'r pwerau newydd a gynigiwyd yn wreiddiol i atal protestiadau yng Nghymru a Lloegr os bernir eu bod yn rhy swnllyd ac aflonyddgar bellach yn cael eu cynnwys yn y ddeddfwriaeth hon? Yn wir, nid yw llawer o'r pethau rydym ni'n clywed gwrthwynebiadau iddyn nhw bellach yn y ddeddfwriaeth hon ac ni ellir eu cynnwys ynddo, a byddai'n ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth gynnig Bil gwahanol i'w cyflwyno.
I'd just like to say again, Mark Isherwood, that we've raised our concerns about clauses that impact on the right to lawful and peaceful protest, and whilst public order is a reserved matter, the noise elements do relate to the environment, which falls within our legislative competence. But the thing about this Bill, and throughout the passage, is there's been this attempt to deal with protest, particularly targeting specific types of protest, which I think we find as well so objectionable. And those amendments that were passed by the Lords—we welcomed those amendments—they went through, rejected by the House of Commons; the UK Government again steamrolling this through. Again, I think this just displays the lack of respect not just for this Senedd, but also for the democratic process.
So, Llywydd, I do urge colleagues now to support motion No. 1, repealing the Vagrancy Act. To those clauses, we recommend consent is given, but reject motion No. 2 and the attack on the right to protest, containing the clauses to which I recommend consent is withheld.
Hoffwn ddweud eto, Mark Isherwood, ein bod ni wedi codi ein pryderon am gymalau sy'n effeithio ar yr hawl i brotest gyfreithlon a heddychlon, ac er bod trefn gyhoeddus yn fater a gadwyd yn ôl, mae'r elfennau sŵn yn ymwneud â'r amgylchedd, sy'n dod o fewn ein cymhwysedd deddfwriaethol. Ond y peth am y Bil hwn, a thrwy gydol y daith, yw bod ymgais wedi bod i ddelio â phrotest, yn enwedig targedu mathau penodol o brotest, rydyn ni hefyd, rwy'n credu, yn eu cael yn annerbyniol. A'r gwelliannau hynny a basiwyd gan yr Arglwyddi—fe wnaethom groesawu'r gwelliannau hynny—fe aethon nhw drwodd, a chael eu gwrthod gan Dŷ'r Cyffredin; Llywodraeth y DU unwaith eto'n hyrddio hyn. Unwaith eto, rwy'n credu bod hyn yn dangos y diffyg parch nid yn unig i'r Senedd hon, ond hefyd i'r broses ddemocrataidd.
Felly, Llywydd, rwy'n annog cydweithwyr nawr i gefnogi cynnig Rhif 1, gan ddiddymu'r Ddeddf Crwydradaeth. I'r cymalau hynny, rydym ni'n argymell bod cydsyniad yn cael ei roi, ond yn gwrthod cynnig Rhif 2 a'r ymosodiad ar yr hawl i brotestio, sy'n cynnwys y cymalau rwyf i'n argymell bod cydsyniad yn cael eu hatal ar eu cyfer.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 11? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Felly, fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion under item 11. Does any Member object? [Objection.] Objection. Therefore we will defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf, felly, yw eitem 12. A ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 12? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad eto, felly fe fydd y bleidlais yn digwydd yn ystod y cyfnod pleidleisio.
The next item is item 12, and the proposal is to agree the motion under item 12. Does any Member object? [Objection.] Yes, we have an objection again, so the voting will be deferred until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Ar hynny, byddwn ni'n cymryd y cyfnod pleidleisio nesaf, ond, cyn hynny, fe fydd angen i ni gymryd toriad, jest i baratoi ar gyfer y bleidlais, sy'n rhithiol i rai. Toriad byr, felly.
And we will now move to voting time, but we will need to take a short break to prepare for the vote, which is virtual for some. A short break, then.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:06.
Plenary was suspended at 18:06.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:10, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:10, with the Llywydd in the Chair.
Dyma'r ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly. Eitem 8 yw'r bleidlais gyntaf. Y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 5) 2022 yw'r bleidlais yma, ac mae'r cynnig wedi'i gyflwyno gan Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, 14 yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae'r rheoliadau hynny wedi cael eu cymeradwyo.
That brings us to voting time. The first vote is on item 8, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 5) Regulations 2022. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 38, 14 abstentions, none against, and therefore the regulations are agreed.
Eitem 8. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 5) 2022: O blaid: 38, Yn erbyn: 0, Ymatal: 14
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 5) Regulations 2022: For: 38, Against: 0, Abstain: 14
Motion has been agreed
Eitem 10 yw'r bleidlais nesaf, ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Rheoli Cymorthdaliadau. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 37 yn erbyn, felly mae'r cydsyniad yna wedi'i wrthod.
We move now to item 10, which is the LCM on the Subsidy Control Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 37 against, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 10. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Rheoli Cymorthdaliadau: O blaid: 15, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 10. LCM on the Subsidy Control Bill: For: 15, Against: 37, Abstain: 0
Motion has been rejected
Eitem 11 sydd nesaf, sef y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd, cynnig 1. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig hynny, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, un yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i gymeradwyo.
We move to item 11 now, which is the LCM on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, motion 1. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 40, one abstention and 11 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 11. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd—cynnig 1: O blaid: 40, Yn erbyn: 11, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig
Item 11. LCM on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill—motion 1: For: 40, Against: 11, Abstain: 1
Motion has been agreed
Eitem 12 yw'r bleidlais nesaf, ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd, cynnig 2. Mae'r bleidlais wedi cael ei gynnig gan Jane Hutt. Dwi'n agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 37 yn erbyn, ac felly mae'r cydsyniad ar gyfer y cynnig yna wedi'i wrthod.
We move now to item 12, the LCM on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill, motion 2. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Jane Hutt. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 37 against, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 12. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd—cynnig 2: O blaid: 15, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 12. LCM on the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill—motion 2: For: 15, Against: 37, Abstain: 0
Motion has been rejected
Dyna ni. Dyna ddiwedd ar ein gwaith ni heno.
That concludes our proceedings for this evening.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:13.
The meeting ended at 18:13.