Y Cyfarfod Llawn

Plenary

14/12/2021

Cynnwys

Contents

Datganiad gan y Llywydd Statement by the Llywydd
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Llunio Dyfodol Cymru—Pennu cerrig milltir cenedlaethol, dangosyddion cenedlaethol diwygiedig a chyhoeddi adroddiad Tueddiadau’r Dyfodol 3. Statement by the Minister for Social Justice: Shaping Wales Future—Laying national milestones, revised national indicators and publishing a Future Trends report
4. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol: Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu) 4. Statement by the Minister for Finance and Local Government: The Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill
5. Datganiad gan Weinidog yr Economi: Cefnogi’r bwriad i greu Banc Cymunedol ar gyfer Cymru 5. Statement by the Minister for Economy: Supporting the creation of a Community Bank for Wales
6. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar COVID-19 6. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19
7. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Diogelwch Adeiladau 7. Statement by the Minister for Climate Change: Building Safety
8. Y Cwricwlwm i Gymru—Y Cod Addysg Cydberthynas a Rhywioldeb 8. The Curriculum for Wales—Relationships and Sexuality Education Code
9. & 10. Rheolau Etholiadau Lleol (Prif Ardaloedd) (Cymru) 2021, a Rheolau Etholiadau Lleol (Cymunedau) (Cymru) 2021 9. & 10. The Local Elections (Principal Areas) (Wales) Rules 2021, and The Local Elections (Communities) (Wales) Rules 2021
11. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 21) 2021 11. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 21) Regulations 2021
12. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Diwygio Cyfraith Lesddaliad (Rhent Tir) 12. Legislative Consent Motion on the Leasehold Reform (Ground Rent) Bill
13. Cyfnod Pleidleisio 13. Voting Time

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol, wrth gwrs, i'r cyfarfod yma. 

Welcome, everyone, to the Plenary meeting. Before we begin, I need to set out a few points. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's meeting, and these are set out on your agenda. I wish to remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply, of course, to this meeting.

13:30
1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Cwestiynau i'r Prif Weinidog sydd yn gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Darren Millar.

The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Darren Millar.

Amddiffynfeydd rhag Llifogydd
Flood Defences

1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ddigonolrwydd amddiffynfeydd rhag llifogydd yng Ngorllewin Clwyd? OQ57361

1. What assessment has the Welsh Government made of the adequacy of flood defences in Clwyd West? OQ57361

Llywydd, flood defence adequacy is assessed by Natural Resources Wales and local authorities in Wales. They then plan, promote and deliver schemes to reduce flood risk in their areas. The Welsh Government sets national policy and provides funding, including £5.24 million for schemes in Clwyd West in this financial year.

Llywydd, Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol yng Nghymru sy'n asesu digonolrwydd amddiffyn rhag llifogydd. Yna maen nhw'n cynllunio, yn hyrwyddo ac yn darparu cynlluniau i leihau perygl llifogydd yn eu hardaloedd. Mae Llywodraeth Cymru yn pennu polisi cenedlaethol ac yn darparu cyllid, gan gynnwys £5.24 miliwn ar gyfer cynlluniau yng Ngorllewin Clwyd yn y flwyddyn ariannol hon.

Thank you for that answer, First Minister. I am delighted that money is indeed being awarded to improve flood defences in Clwyd West. One of those areas that is down for improvement very soon is the coastal strip between Towyn and Kinmel Bay, which of course is extremely important as far as the visitor season is concerned, and where those coastal sea defences are protecting many thousands of properties and businesses. One of the concerns that has been raised with me about the plans, which have now been published, for the improvement of the sea defences in this area is that the plans simply aren't attractive enough for either the locals or the visitors who will be wanting to use the coastal path and the coastal belt as part of their local amenity for facilities. In addition to that, obviously, there's been a suspension of technical advice note 15 in terms of the implementation of the new technical advice note, which will afford a greater level of protection for homes and businesses in the future. What assurances can you give me, on behalf of the Welsh Government, that the people of Towyn and Kinmel Bay will get a decent level of flood protection in spite of the fact that the new technical advice note has not been implemented, and what assurances can you provide in relation to how attractive these flood defences can be, given the concerns about the fact that these are in a tourism resort area? 

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Rwyf i wrth fy modd bod arian yn cael ei ddyfarnu i wella amddiffynfeydd rhag llifogydd yng Ngorllewin Clwyd. Un o'r ardaloedd hynny sydd i lawr i'w gwella yn fuan iawn yw'r llain arfordirol rhwng Tywyn a Bae Cinmel, sydd, wrth gwrs, yn eithriadol o bwysig o ran y tymor ymwelwyr, a lle mae'r amddiffynfeydd môr arfordirol hynny yn diogelu miloedd lawer o eiddo a busnesau. Un o'r pryderon a godwyd gyda mi am y cynlluniau, sydd wedi cael eu cyhoeddi erbyn hyn, ar gyfer gwella'r amddiffynfeydd môr yn yr ardal hon yw nad yw'r cynlluniau yn ddigon deniadol i'r bobl leol na'r ymwelwyr a fydd eisiau defnyddio'r llwybr arfordirol a'r llain arfordirol yn rhan o'u hamwynder lleol ar gyfer cyfleusterau. Yn ogystal â hynny, yn amlwg, ataliwyd nodyn cyngor technegol 15 dros dro o ran gweithredu'r nodyn cyngor technegol newydd, a fydd yn rhoi mwy o amddiffyniad i gartrefi a busnesau yn y dyfodol. Pa sicrwydd allwch chi ei roi i mi, ar ran Llywodraeth Cymru, y bydd pobl Tywyn a Bae Cinmel yn cael lefel dda o ddiogelwch rhag llifogydd er gwaethaf y ffaith nad yw'r nodyn cyngor technegol newydd wedi cael ei weithredu, a pha sicrwydd allwch chi ei roi o ran pa mor ddeniadol y gall yr amddiffynfeydd rhag llifogydd hyn fod, o ystyried y pryderon am y ffaith bod y rhain mewn ardal cyrchfannau twristiaeth?

Llywydd, I thank Darren Millar for those questions. I know what a close interest he takes in flood and coastal erosion issues in his constituency, and I know that, in his own personal history, he has direct experience of what it is to be flooded, so I know he brings a great deal of passion and expertise to these issues. I'm very glad that the Welsh Government has been able to review the outline business case for the Llanddulais-Kinmel Bay coastal scheme. We've been able to award Conwy council £450,000-worth in funding for the full business case and the detailed design. I hope that that will be an opportunity to take into account the points that the Member has made about, as well as the urgent need to protect people's homes, the coast being a national asset here in Wales—it brings many visitors—and that that work needs to be done sympathetically in order to make sure that those very important economic aspects are sustained into the future. I thank the Member for what he said about TAN 15, Llywydd. The implementation date has been put back by 18 months so that we can make sure that the basis on which that advice will be founded—the maps and so on—is in the best possible order. But the purpose of TAN 15 is to make sure that houses are not built in future in places that put them at direct risk of flooding. There is no standing back at all inside the Welsh Government from the underlying purpose of TAN 15 and the revised advice note that will be published. We want to get it as good as we possibly can. The delay will allow us to work further with local authorities on the detailed information that lies behind the policy, and then it will need to do what Darren Millar says, in making sure that it protects those communities that otherwise would be at risk. 

Llywydd, diolch i Darren Millar am y cwestiynau yna. Gwn pa mor fawr yw ei ddiddordeb mewn materion llifogydd ac erydu arfordirol yn ei etholaeth, a gwn fod ganddo, yn ei hanes personol ei hun, brofiad uniongyrchol o'r hyn y mae'n ei olygu i ddioddef o lifogydd, felly gwn ei fod yn dod â llawer iawn o angerdd ac arbenigedd i'r materion hyn. Rwy'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi gallu adolygu'r achos busnes amlinellol ar gyfer cynllun arfordirol Llanddulais-Bae Cinmel. Rydym ni wedi gallu dyfarnu gwerth £450,000 o gyllid i gyngor Conwy ar gyfer yr achos busnes llawn a'r dyluniad manwl. Rwy'n gobeithio y bydd hynny yn gyfle i gymryd i ystyriaeth y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud am y ffaith, yn ogystal â'r angen dybryd i ddiogelu cartrefi pobl, bod yr arfordir yn ased cenedlaethol yma yng Nghymru—mae'n dod â llawer o ymwelwyr—a bod angen gwneud y gwaith hwnnw mewn ffordd sensitif i wneud yn siŵr bod yr agweddau economaidd pwysig iawn hynny yn cael eu cynnal i'r dyfodol. Rwy'n diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd am TAN 15, Llywydd. Mae'r dyddiad gweithredu wedi cael ei ohirio am 18 mis fel y gallwn ni wneud yn siŵr bod y sail ar gyfer seilio'r cyngor hwnnw—y mapiau ac yn y blaen—yn y drefn orau bosibl. Ond diben TAN 15 yw gwneud yn siŵr nad yw tai yn cael eu hadeiladu yn y dyfodol mewn mannau sy'n eu rhoi mewn perygl uniongyrchol o lifogydd. Nid oes unrhyw ddal yn ôl o gwbl y tu mewn i Lywodraeth Cymru o ddiben sylfaenol TAN 15 a'r nodyn cyngor diwygiedig a fydd yn cael ei gyhoeddi. Rydym ni eisiau ei gael cystal ag y gallwn. Bydd yr oedi yn caniatáu i ni weithio ymhellach gydag awdurdodau lleol ar yr wybodaeth fanwl sy'n sail i'r polisi, ac yna bydd angen iddo wneud yr hyn y mae Darren Millar yn ei ddweud, o ran gwneud yn siŵr ei fod yn diogelu'r cymunedau hynny a fyddai mewn perygl fel arall.

I need to check whether I can be heard at this point. Can anybody—? Yes, I can be heard. Diolch. My problem is that I can’t hear you. That is not a licence to do whatever you want, but I will call the next question. Question 2, Rhys ab Owen.

Rwyf i angen gwirio a ellir fy nghlywed i ar hyn o bryd. A all unrhyw un—? Iawn, gellir fy nghlywed. Diolch. Fy mhroblem i yw nad wyf i'n gallu eich clywed chi. Nid yw hynny yn rhoi caniatâd i chi wneud beth bynnag yr ydych chi'n ei ddymuno, ond fe wnaf i alw'r cwestiwn nesaf. Cwestiwn 2, Rhys ab Owen.

13:35
Cyfraddau Ailgylchu
Recycling Rates

2. Pa drafodaethau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cynnal gyda Chyngor Caerdydd ynglŷn â chyfraddau ailgylchu yng Nghaerdydd? OQ57356

2. What discussions has the Welsh Government had with Cardiff Council regarding recycling rates in Cardiff? OQ57356

Diolch yn fawr i Rhys ab Owen am y cwestiwn. Mae Gweinidogion a swyddogion wedi bod yn trafod yn uniongyrchol â Chyngor Caerdydd am ei berfformiad ailgylchu, ac mae’r trafodaethau hynny yn parhau.

Thank you to Rhys ab Owen for the question. Ministers and officials have had direct discussions with Cardiff Council on their recycling performance, and those discussions are ongoing.

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Mae yn siomedig bod cyfraddau ailgylchu Caerdydd gyda’r gwaethaf yng Nghymru. O’r tri awdurdod lleol wnaeth fethu â chyrraedd y targed o 64 y cant ym Mesur Gwastraff (Cymru) 2010, Caerdydd yw’r gwaethaf o bell ffordd, ar 55.8 y cant. A dwi’n siŵr bod cau canolfannau ailgylchu yn Heol Wedal a Heol Waungron yn ystod y blynyddoedd diwethaf wedi cael effaith wael, ond disgwyliedig, ar y cyfraddau ailgylchu. Ond nid yn unig y mae’r gyfradd ailgylchu yn isel, dyw e ddim yn glir pa fath o ailgylchu sy’n digwydd. Mae’n bwysig yn amgylcheddol ac yn economaidd fod gwastraff yn cael ei addasu yma yng Nghymru at ddibenion gwahanol yn hytrach na mynd dramor, yn enwedig, yn rhy aml o lawer, i wledydd difreintiedig. Felly, sut mae modd cynyddu’r cyfraddau ailgylchu yma yng Nghaerdydd a sicrhau bod gwastraff Cymru yn cael ei ailgylchu a’i ailaddasu yma yng Nghymru? Diolch yn fawr.

Thank you, First Minister. It is disappointing that recycling rates in Cardiff are amongst the worst in Wales. Of the three local authorities that failed to deliver the target of 64 per cent in the Waste (Wales) Measure 2010, Cardiff is the worst by far, at 55.8 per cent. And I’m sure that the closure of recycling centres in Wedal Road and Waungron Road in recent years has had a detrimental but expected impact on recycling rates. But it’s not just that the recycling rates are low, it’s not clear what kind of recycling is happening. It’s environmentally and economically important that waste is used here in Wales for different purposes rather than being exported, particularly, far too often, to deprived nations. So, how can we increase recycling rates in Cardiff and ensure that Welsh waste is recycled and repurposed here in Wales? Thank you.

Diolch yn fawr am y cwestiynau ychwanegol. Mae Cyngor Caerdydd yn gweithio’n galed i dreial gwneud mwy i roi’r ffigurau ailgylchu yn y lle ble rŷn ni i gyd eisiau eu gweld nhw. Bydd strategaeth newydd o flaen y cabinet yng Nghaerdydd yn ystod yr wythnos hon ac, fel rwy’n siŵr fod yr Aelod yn gwybod, maen nhw’n mynd i dreial mas nifer o bethau newydd yng Ngorllewin Caerdydd, y lle rwyf i'n ei gynrychioli. Yn Radyr a Llandaf, ym mis Ionawr, bydd system newydd ar waith i dreial rhoi mwy o bethau mewn lle i godi’r ffigurau ailgylchu yn y ddinas. Mae’r swyddogion wedi gweithio’n galed gyda Chyngor Caerdydd i weld beth sydd y tu ôl i’r ffigurau ac mae rhai pethau sydd yn berthnasol i Gaerdydd—mae nifer y tai sy'n HMOs, fel rŷn ni'n eu galw nhw yn Saesneg, yn heriol i Gyngor Caerdydd, ond mae cynllun newydd gyda nhw, a dwi'n hyderus y bydd hwnna'n cael effaith bositif ar y ffigurau.

A dwi'n gwybod, Llywydd, fod y Gweinidog Julie James wedi ymateb i gwestiynau ar lawr y Cynulliad ac wedi rhoi gwybodaeth fanwl am ble mae popeth rŷn ni'n ei gasglu gyda'i gilydd i'w ailgylchu yn mynd. Ac mae mwy na hanner yn cael ei ddelio ag e yma yng Nghymru, ac mae tua 30 y cant yn mynd dros y ffin i Loegr, ac mae rhai pethau yn mynd dramor. Ond mae cynllun gyda ni i dynnu nôl ar faint sydd yn mynd dramor ac i wneud mwy gyda phopeth rŷn ni eisiau ei ailgylchu yma yng Nghymru. 

Thank you for those supplementary questions. Cardiff Council is working hard to do more to get their recycling rates to the place where we would all want to see them. There will be a new strategy before the cabinet in Cardiff Council this week and, as I’m sure the Member knows, they are going to pilot a number of new approaches in Cardiff West, which I represent. In Radyr and Llandaff, in January, there will be a new system in place to try and put measures in place to improve the recycling rates in the city. Officials have worked hard with Cardiff Council to see what is behind these figures, and there are things that are particularly pertinent to Cardiff—the number of HMOs, for example, is challenging for Cardiff Council, but there is a new plan in place, and I am confident that that will have a positive impact on the figures.

And I know, Llywydd, that the Minister Julie James has responded to questions on the floor of the Assembly and has provided detailed information as to where recyclate goes. More than half of it is dealt with here in Wales, and around 30 per cent goes over the border to England, and there are some things that go abroad. But we do have plans to cut back the amount that is exported and to do more with all the things that we want to recycle here in Wales. 

I'm going to call Joel James now. 

Rwy'n mynd i alw Joel James nawr.

Thank you, Llywydd. Cardiff Council, as the previous Member has explained, has fallen consistently short when meeting the recycling targets set out by the Welsh Government, and the council's predicted that it will have to invest in secondary recycling in order to meet them. Perversely, they do not have the budget to implement secondary recycling, and the council predicts that the estimated fine they will incur, because they are not meeting their recycling targets, will be in excess of £10 million by 2025. As the First Minister will no doubt agree, it is in everyone's interests to see Cardiff Council meet these recycling targets, and for the council to be able to invest in secondary recycling. Indeed, they could even generate revenue for themselves by making this investment and having access to high-quality recycling markets that this investment will open. Therefore, can the First Minister explain what funding is available to councils like Cardiff that allow them to make these improvements, and what investment has the Welsh Government made in obtaining access to these high-quality recycling markets that the Welsh economy could benefit from?

Diolch, Llywydd. Mae Cyngor Caerdydd, fel y mae'r Aelod blaenorol wedi ei esbonio, wedi methu'n gyson â chyrraedd y targedau ailgylchu a bennwyd gan Lywodraeth Cymru, ac mae'r cyngor wedi rhagweld y bydd yn rhaid iddo fuddsoddi mewn ailgylchu eilaidd er mwyn eu cyrraedd nhw. Yn wrthnysig, nid oes ganddyn nhw'r gyllideb i weithredu ailgylchu eilaidd, ac mae'r cyngor yn rhagweld y bydd y ddirwy amcangyfrifedig y byddan nhw'n ei hwynebu, oherwydd nad ydyn nhw'n cyrraedd eu targedau ailgylchu, yn fwy na £10 miliwn erbyn 2025. Fel yr wyf i'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno, mae er budd pawb gweld Cyngor Caerdydd yn cyrraedd y targedau ailgylchu hyn, ac i'r cyngor allu buddsoddi mewn ailgylchu eilaidd. Yn wir, gallen nhw hyd yn oed gynhyrchu refeniw iddyn nhw eu hunain drwy wneud y buddsoddiad hwn a chael mynediad at farchnadoedd ailgylchu o ansawdd uchel y bydd y buddsoddiad hwn yn eu hagor. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog esbonio pa gyllid sydd ar gael i gynghorau fel Caerdydd sy'n caniatáu iddyn nhw wneud y gwelliannau hyn, a pha fuddsoddiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i gael mynediad at y marchnadoedd ailgylchu o ansawdd uchel hyn y gallai economi Cymru elwa arnyn nhw?

13:40

Well, I agree with the Member that there are opportunities for Cardiff as a local authority in doing what I know the local authority itself wants to do, and that is to diversify the policies that it has in place and to provide better services for its own residents, and indeed, potentially, to be able to provide services for others as well. I think I ought to explain, Llywydd, that a fining system is set out in our regulations. Ministers have discretion in this limited way: Ministers can decide either to fine in full or not to fine at all—there is no intermediate position available in our regulations, and nor do Ministers have discretion over the quantum of fining. That is determined by a formula that, again, the regulations set out. So, there is nothing inevitable about local authorities being fined, and, in the past, Ministers have always made judgments on the basis as to whether or not local authorities have credible plans in place to put themselves where the vast majority of local authorities are in Wales, and that is in compliance with the target.

Since devolution, Llywydd, the Welsh Government has invested £1 billion in household recycling, and a great deal of that money goes to local authorities to support them in creating the conditions in which the very good figures that we see in Wales exceed our target on a Wales-wide basis, with a number of local authorities exceeding the 70 per cent target that lies beyond us and wouldn't have been possible without a very significant investment. Cardiff has benefited from it, but it's a system that has to be fair to all local authorities and make sure that the progress—the very, very significant progress that all local authorities, including Cardiff, have made—can be sustained into the future.

Wel, rwy'n cytuno â'r Aelod bod cyfleoedd i Gaerdydd fel awdurdod lleol wneud yr hyn yr wyf i'n gwybod y mae'r awdurdod lleol ei hun eisiau ei wneud, sef arallgyfeirio'r polisïau sydd ganddo ar waith a darparu gwell gwasanaethau ar gyfer ei drigolion ei hun, ac yn wir, o bosibl, gallu darparu gwasanaethau i eraill hefyd. Rwy'n credu y dylwn i egluro, Llywydd, bod system ddirwyo wedi'i nodi yn ein rheoliadau. Mae gan Weinidogion ddisgresiwn yn y ffordd gyfyngedig hon: gall Gweinidogion benderfynu naill ai i ddirwyo yn llawn neu i beidio â dirwyo o gwbl—nid oes sefyllfa hanner ffordd ar gael yn ein rheoliadau, ac nid oes gan Weinidogion ddisgresiwn chwaith dros faint y ddirwy. Mae hynny yn cael ei bennu gan fformiwla y mae'r rheoliadau, unwaith eto, yn ei nodi. Felly, nid oes dim byd anochel ynghylch awdurdodau lleol yn cael eu dirwyo, ac, yn y gorffennol, mae Gweinidogion wedi gwneud penderfyniadau erioed ar y sail a oes gan awdurdodau lleol gynlluniau credadwy ar waith i roi eu hunain yn y sefyllfa y mae'r mwyafrif llethol o awdurdodau lleol ynddi yng Nghymru, a chydymffurfio â'r targed yw honno.

Ers datganoli, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £1 biliwn mewn ailgylchu cartrefi, ac mae llawer iawn o'r arian hwnnw yn mynd i awdurdodau lleol i'w cynorthwyo i greu'r amodau lle mae'r ffigurau da iawn yr ydym ni'n eu gweld yng Nghymru yn rhagori ar ein targed ar sail Cymru gyfan, gyda nifer o awdurdodau lleol yn rhagori ar y targed o 70 y cant sydd y tu hwnt i ni ac na fyddai wedi bod yn bosibl heb fuddsoddiad sylweddol iawn. Mae Caerdydd wedi elwa arni, ond mae'n system y mae'n rhaid iddi fod yn deg i bob awdurdod lleol a gwneud yn siŵr y gellir cynnal y cynnydd—y cynnydd sylweddol iawn y mae pob awdurdod lleol, gan gynnwys Caerdydd, wedi ei wneud—i'r dyfodol.

As you can tell from some frantic changes of headphones on my part, I'm struggling with hearing everything that's going on at the moment, and that's a very dangerous position for a Llywydd to be in. So, I'm going to need to call a short technical break, and we'll resume as quickly as my issue can be resolved. So, a short technical break.

Fel y gallwch chi ddweud o rai newidiadau gwyllt o glustffonau ar fy rhan i, rwy'n cael trafferth clywed popeth sy'n digwydd ar hyn o bryd, ac mae honno yn sefyllfa beryglus iawn i Lywydd fod ynddi. Felly, bydd angen i mi alw toriad technegol byr, a byddwn yn ailddechrau cyn gynted ag y gellir datrys fy mhroblem. Toriad technegol byr, felly.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:42.

Plenary was suspended at 13:42.

13:50

Ailymgynullodd y Senedd am 13:52, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 13:52, with the Llywydd in the Chair.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Felly, rŷn ni'n barod nawr i ailgychwyn. Ymddiheuriadau am y toriad am resymau technolegol. Felly, dwi nawr yn galw ar arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig i ofyn cwestiynau arweinyddion—Andrew R.T. Davies.

We are ready to restart. Apologies for that technical break. I now call on the leader of the Welsh Conservatives to pose questions to the First Minister—Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. Today, First Minister, the first real-world study on vaccines against the omicron infection has been published. It's important to note that this data is from the first three weeks of the outbreak, so it might change, but it is the first serious study of its kind. The findings show that the virus variant is 29 per cent milder, that two doses of the Pfizer vaccine is 30 per cent effective at reducing transmission, and, importantly, that two doses of the Pfizer vaccine is 70 per cent effective at reducing hospitalisation.

First Minister, I appreciate that this data has only just been published this morning, but can I have your reaction to this study, and that of your advisers? And what impact will this information have on potential plans for imposing restrictions on Friday, and ultimately averting the complete lockdown of Wales?  

Diolch, Llywydd. Heddiw, Prif Weinidog, mae'r astudiaeth gyntaf yn y byd go iawn ar frechlynnau yn erbyn haint omicron wedi cael ei chyhoeddi. Mae'n bwysig nodi bod y data hwn yn deillio o dair wythnos gyntaf yr achosion, felly gallai newid, ond dyma'r astudiaeth ddifrifol gyntaf o'i math. Mae'r canfyddiadau yn dangos bod amrywiolyn y feirws 29 y cant yn ysgafnach, bod dau ddos o frechlyn Pfizer 30 y cant yn effeithiol o ran lleihau trosglwyddiad, ac, yn bwysig, bod dau ddos o frechlyn Pfizer 70 y cant yn effeithiol o ran lleihau niferoedd y mae'n rhaid iddyn nhw fynd i'r ysbyty.

Prif Weinidog, rwy'n sylweddoli mai dim ond newydd gael ei gyhoeddi y bore yma y mae'r data hwn, ond a gaf i eich ymateb i'r astudiaeth hon, ac ymateb eich cynghorwyr? A pha effaith fydd yr wybodaeth hon yn ei chael ar gynlluniau posibl ar gyfer gosod cyfyngiadau ddydd Gwener, ac yn y pen draw osgoi cyfyngiadau symud llwyr yng Nghymru?

Llywydd, I thank Andrew R.T. Davies for that. I'm aware of the study. As he says, it's the first study of its kind, but it is inevitably—as I think that he himself suggested—therefore preliminary. It tells us something about the early period. It doesn't tell us yet about what happens as the omicron variant takes hold and as more information emerges on the progress of the disease. It's also a study in a South African context, which is different in many ways to our own. So, encouraging in its way, but not to be relied upon as a strong basis for policy decision making. And there is a sense in which the issues that it reports—the severity of the illness and the extent to which it escapes the current vaccines—are second-order questions. Because if the transmissibility of the virus is of the rate that we are currently seeing in Scotland and in London, then, even if it is milder, and even if there is a slightly better efficacy of the vaccine, there still will be a very, very large number of people falling ill, and a percentage of those people will fall seriously ill, and those large numbers will drive people into needing the help of the NHS. So, a preliminary study, not to be over-relied on, and, even if its grounds for some preliminary optimism are true, it won’t save us from the onslaught that this new variant is likely to create across the United Kingdom and in Wales as well.

Llywydd, diolch i Andrew R.T. Davies am hynna. Rwy'n ymwybodol o'r astudiaeth. Fel y mae'n ei ddweud, dyma'r astudiaeth gyntaf o'i math, ond mae'n anochel ei bod hi felly—fel yr awgrymodd ef ei hun rwy'n credu—yn rhagarweiniol. Mae'n dweud rhywbeth wrthym ni am y cyfnod cynnar. Nid yw'n dweud wrthym ni eto am yr hyn sy'n digwydd wrth i'r amrywiolyn omicron gymryd gafael ac wrth i fwy o wybodaeth ddod i'r amlwg am gynnydd y clefyd. Mae hefyd yn astudiaeth yng nghyd-destun De Affrica, sy'n wahanol mewn sawl ffordd i'n un ni ein hunain. Felly, calonogol yn ei ffordd, ond ni ellir dibynnu arni fel sail gref ar gyfer gwneud penderfyniadau polisi. Ac mae ymdeimlad lle mae'r materion y mae'n eu hadrodd—difrifoldeb y salwch ac i ba raddau y mae'n dianc rhag y brechlynnau presennol—yn gwestiynau eilradd. Oherwydd os yw cyfradd drosglwyddo'r feirws ar y cyflymder yr ydym ni'n ei gweld ar hyn o bryd yn yr Alban ac yn Llundain, yna, hyd yn oed os yw'n ysgafnach, a hyd yn oed os yw'r brechlyn ychydig yn fwy effeithiol, bydd nifer fawr iawn, iawn o bobl yn mynd yn sâl o hyd, a bydd canran o'r bobl hynny yn mynd yn ddifrifol wael, a bydd y niferoedd mawr hynny yn peri i bobl fod angen cymorth y GIG. Felly, astudiaeth ragarweiniol, na ddylid gor-ddibynnu arni, a hyd yn oed os yw'n sail ar gyfer rhywfaint o optimistiaeth ragarweiniol yn wir, ni fydd yn ein hachub ni rhag yr ymosodiad y mae'r amrywiolyn newydd hwn yn debygol o'i greu ar draws y Deyrnas Unedig ac yng Nghymru hefyd.

13:55

Thank you for that answer, First Minister, and it was good to get some optimism from that report that came out this morning.

Obviously, another strand of work that the Welsh Government is undertaking is the roll-out of the booster campaign, and the health Minister has been doing a press conference this morning, talking about everyone will have an offer by the end of December, not necessarily have their appointment by the end of December. How far into the new year will people be expected to receive those offers before they get the booster? Because that’s a really important consideration. There’s one thing getting the offer; there’s another thing getting the booster.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog, ac roedd hi'n dda cael rhywfaint o optimistiaeth o'r adroddiad hwnnw a gyhoeddwyd y bore yma.

Yn amlwg, elfen arall o waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yw cyflwyno'r ymgyrch pigiadau atgyfnerthu, ac mae'r Gweinidog iechyd wedi bod yn cynnal cynhadledd i'r wasg y bore yma, gan sôn y bydd pawb wedi cael cynnig erbyn diwedd mis Rhagfyr, nid o reidrwydd yn cael eu hapwyntiad erbyn diwedd mis Rhagfyr. Pa mor bell i mewn i'r flwyddyn newydd y bydd disgwyl i bobl gael y cynigion hynny cyn iddyn nhw gael y pigiad atgyfnerthu? Oherwydd mae honno yn ystyriaeth bwysig iawn. Un peth yw cael y cynnig; peth arall yw cael y pigiad.

Well, of course, the leader of the opposition is absolutely right in that. Our offer is the same as it is anywhere in the United Kingdom—it is to make sure that, by the end of this month, everybody’s had an offer. The offer will extend into the new year to the shortest possible extent. But that is not entirely in the hands of the Government, because there are two things in play here. There is the rate at which we can step up the supply of vaccination—and a huge amount is being done to make sure that we have vaccination centres open more hours, vaccination centres with more lanes, vaccination centres with walk-in capacity as well as appointment capacity, just to give some examples. But, as well as the supply side, there is the demand side—the extent to which people come forward to take up the appointments that they are offered. And if people don't come forward in the numbers we need to see, or if people ask for their appointments to be rearranged, then that will push that date further into the new year. So, if there's a single message that I would want to get across in today's session—I hope that many Senedd Members will help in this, in passing that message on as well—it is that there is nothing more important that any person can do than to keep that appointment that they will be offered. Because the more people who keep the appointment, the faster we will get through the numbers, and the fewer the number of days we will need in the new year to complete the programme.

Wel, wrth gwrs, mae arweinydd yr wrthblaid yn llygad ei le yn hynny o beth. Mae ein cynnig ni yr un fath ag y mae yn unman yn y Deyrnas Unedig—sef gwneud yn siŵr bod pawb, erbyn diwedd y mis hwn, wedi cael cynnig. Bydd y cynnig yn ymestyn i'r flwyddyn newydd i'r graddau byrraf posibl. Ond nid yw hynny yn nwylo'r Llywodraeth yn llwyr, oherwydd mae dau beth ar waith yma. Ceir y gyfradd y gallwn ni gynyddu cyflenwad y brechlyn arni—ac mae llawer iawn yn cael ei wneud i wneud yn siŵr bod gennym ni ganolfannau brechu yn agored am fwy o oriau, canolfannau brechu â mwy o lonydd, canolfannau brechu â chapasiti galw i mewn yn ogystal â chapasiti apwyntiadau, dim ond i roi rhai enghreifftiau. Ond, yn ogystal â'r ochr gyflenwi, mae'r ochr alw—i ba raddau y mae pobl yn dod ymlaen i fanteisio ar yr apwyntiadau sy'n cael eu cynnig iddyn nhw. Ac os nad yw pobl yn dod ymlaen yn y niferoedd yr ydym ni angen eu gweld, neu os bydd pobl yn gofyn i'w hapwyntiadau gael eu haildrefnu, yna bydd hynny yn gwthio'r dyddiad hwnnw ymhellach i'r flwyddyn newydd. Felly, os oes un neges y byddwn ni eisiau ei chyfleu yn y sesiwn heddiw—rwy'n gobeithio y bydd llawer o Aelodau'r Senedd yn helpu yn hyn o beth, i rannu'r neges honno hefyd—y neges honno yw nad oes dim byd pwysicach y gall unrhyw unigolyn ei wneud na chadw'r apwyntiad hwnnw sy'n cael ei gynnig iddo. Oherwydd po fwyaf o bobl sy'n cadw'r apwyntiad, cyflymaf y byddwn ni'n trin y niferoedd, ac felly bydd angen llai o ddiwrnodau arnom ni yn y flwyddyn newydd i gwblhau'r rhaglen.

We’ve had these preliminary results this morning, First Minister, from the survey in South Africa. We’ve also got the booster campaign, which I’ve just questioned you on, and the roll-out of that booster campaign, but also, in the press conference that the health Minister took this morning, she highlighted the impact on services—general health services—whether they be primary, or elective surgery. But one thing Chris Whitty addressed the UK Cabinet over this morning was the impact on the NHS workforce of potential infection rates. Have you got any modelling that would show what that might translate, in Welsh terms, to in NHS staff here in Wales who, potentially, could, obviously, be off work for some considerable period of time, with infection rates as Chris Whitty has been highlighting this morning to the UK Cabinet? And if you have that information, are you able to share it with us, so that we can understand the impact on NHS services across Wales?

Rydym ni wedi cael y canlyniadau rhagarweiniol hyn y bore yma, Prif Weinidog, o'r arolwg yn Ne Affrica. Mae gennym ni'r ymgyrch pigiadau atgyfnerthu hefyd, yr wyf i newydd eich holi amdani, a chyflwyniad yr ymgyrch pigiadau atgyfnerthu honno, ond hefyd, yn y gynhadledd i'r wasg a gynhaliodd y Gweinidog iechyd y bore yma, tynnodd sylw at yr effaith ar wasanaethau—gwasanaethau iechyd cyffredinol—boed yn llawfeddygaeth sylfaenol, neu'n llawfeddygaeth ddewisol. Ond un peth y gwnaeth Chris Whitty annerch Cabinet y DU yn ei gylch y bore yma oedd effaith cyfraddau heintio posibl ar weithlu'r GIG. A oes gennych chi unrhyw fodelu a fyddai'n dangos yr hyn y byddai hynny yn gyfystyr ag ef, o safbwynt Cymru, o ran staff y GIG yma yng Nghymru a allai, o bosibl, yn amlwg, fod i ffwrdd o'r gwaith am gyfnod sylweddol o amser, gyda chyfraddau heintio fel y mae Chris Whitty wedi bod yn tynnu sylw Cabinet y DU atyn nhw y bore yma? Ac os yw'r wybodaeth honno gennych chi, a wnewch chi ei rhannu gyda ni, fel y gallwn ni ddeall yr effaith ar wasanaethau'r GIG ledled Cymru?

Well, I thank Andrew R.T. Davies for that, because that’s a really important point. At the most difficult part of this spectrum, we could see largely elevated numbers of people needing help from health and social care services meeting a service where there are fewer people available to provide the help that is needed, because those members of staff will be exposed to the impact of the omicron variant alongside everybody else. Now, the good news is that, in those populations, we already have very high coverage with the booster vaccine. So, that will protect that workforce. But if we see a very large wave, affecting very large numbers of people, then people who work in our health and social care system will be swept up in it as well. Even today, 11 per cent of our GP workforce are not in work because of the delta variant of coronavirus. So, if you extrapolate that and imagine the impact of an omicron wave of the sort that Chris Whitty will have been describing to the UK Cabinet, then you can see that the impact is potentially very significant. Now, all of that is being modelled through the work that we do with Swansea University and with our local health boards, and action is being taken—as I say, particularly by prioritising those staff for the booster campaign—to protect as many of those people as possible. Some changes to the self-isolation requirements to see whether people can be safely back in the workplace again as quickly as possible will also be part of that whole consideration. But, every single one of us can do things to protect ourselves, and by protecting ourselves we protect other people, and that includes the people we will be relying upon to see us through if the wave of omicron hits us as some of the models suggest it might.

Wel, diolch i Andrew R.T. Davies am hynna, oherwydd mae hwnna yn bwynt pwysig iawn. Ar ran anoddaf y sbectrwm hwn, fe allem ni weld nifer sylweddol uwch o bobl sydd angen cymorth gan wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn dod wyneb yn wyneb â gwasanaeth lle mae llai o bobl ar gael i ddarparu'r cymorth sydd ei angen, oherwydd bydd yr aelodau staff hynny yn agored i effaith amrywiolyn omicron ochr yn ochr â phawb arall. Nawr, y newyddion da yw bod gennym ni eisoes, yn y poblogaethau hynny, gyfraddau uchel iawn sydd wedi cael y brechlyn atgyfnerthu. Felly, bydd hynny yn diogelu'r gweithlu hwnnw. Ond os byddwn ni'n gweld ton fawr iawn, sy'n effeithio ar nifer fawr iawn o bobl, yna bydd pobl sy'n gweithio yn ein system iechyd a gofal cymdeithasol yn cael eu cynnwys ynddi hefyd. Hyd yn oed heddiw, nid yw 11 y cant o'n gweithlu meddygon teulu yn y gwaith oherwydd amrywiolyn delta y coronafeirws. Felly, os gwnewch chi allosod hynny a dychmygu effaith ton omicron o'r math y bydd Chris Whitty wedi bod yn ei ddisgrifio i Gabinet y DU, yna gallwch weld y gallai'r effaith fod yn sylweddol iawn. Nawr, mae hynny i gyd yn cael ei fodelu drwy'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda Phrifysgol Abertawe a chyda'n byrddau iechyd lleol, ac mae camau yn cael eu cymryd—fel y dywedais, yn enwedig drwy flaenoriaethu'r staff hynny ar gyfer yr ymgyrch pigiadau atgyfnerthu—i ddiogelu cynifer o'r bobl hynny â phosibl. Bydd rhai newidiadau i'r gofynion hunanynysu i weld a all pobl ddychwelyd yn ddiogel i'r gweithle eto cyn gynted â phosibl hefyd yn rhan o'r holl ystyriaeth honno. Ond, gall pob un ohonom ni wneud pethau i ddiogelu ein hunain, a thrwy ddiogelu ein hunain rydym ni'n diogelu pobl eraill, ac mae hynny yn cynnwys y bobl y byddwn ni'n dibynnu arnyn nhw i'n helpu os bydd ton omicron yn ein taro fel y mae rhai o'r modelau yn awgrymu y gallai.

14:00

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Leader of Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch, Llywydd. There is some optimistic news in the emerging evidence that Andrew R.T. Davies referred to, but it also finds that two doses of the AstraZeneca vaccine provide zero protection against the omicron variant, although the same caveats apply to that evidence—a small sample, preliminary findings, et cetera. It does find that, even in the case of AstraZeneca, a booster jab would increase the level of protection to 71 per cent. Obviously, getting the booster jab for everyone by the end of the month, I think, is a very important goal, but is there some consideration being given, in the light of this evidence, to giving priority to those who received the AstraZeneca vaccination?

Diolch, Llywydd. Mae rhywfaint o newyddion optimistaidd yn y dystiolaeth sy'n dod i'r amlwg y cyfeiriodd Andrew R.T. Davies ati, ond mae hefyd yn canfod bod dau ddos o frechlyn AstraZeneca yn cynnig dim amddiffyniad rhag amrywiolyn omicron, er bod yr un cafeatau yn berthnasol i'r dystiolaeth honno—sampl fach, canfyddiadau rhagarweiniol, ac yn y blaen. Mae yn canfod, hyd yn oed yn achos AstraZeneca, y byddai pigiad atgyfnerthu yn cynyddu lefel yr amddiffyniad i 71 y cant. Yn amlwg, mae cael y pigiad atgyfnerthu i bawb erbyn diwedd y mis, rwy'n credu, yn nod pwysig iawn, ond a oes rhywfaint o ystyriaeth yn cael ei rhoi, yng ngoleuni'r dystiolaeth hon, i roi blaenoriaeth i'r rhai a gafodd frechiad AstraZeneca?

Well, Llywydd, Adam Price is quite right that the evidence on the efficacy of the two doses is not great for Pfizer or AstaZeneca—even Pfizer, in that study, is around 30 per cent protection—which is why the booster programme is so absolutely essential. Because two doses of AstraZeneca don't protect you; two doses of AstraZeneca and a booster takes that protection up to over 70 per cent. Now, we will continue to follow the advice of the JCVI in Wales about how we prioritise calling people forward for vaccination with the booster. There is some congruence between the JCVI list of priorities and people who got AZ in the first two rounds of vaccination. So, these things have some consistency with one another. We will work our way down the age ranges, and you get to a point in people's 30s where we were actually using Pfizer rather than AZ for most people. So, I think sticking with the JCVI advice, calling people forward in order of clinical vulnerability, is the right thing to do, and to a significant, not a perfect extent, but to a significant extent that will address the issue that Adam Price has just raised with me.

Wel, Llywydd, mae Adam Price yn llygad ei le, sef nad yw'r dystiolaeth ar effeithiolrwydd y ddau ddos yn wych ar gyfer Pfizer nac AstaZeneca—roedd hyd yn oed Pfizer, yn yr astudiaeth honno, yn cynnig tua 30 y cant o amddiffyniad—a dyna pam mae'r rhaglen pigiadau atgyfnerthu mor gwbl hanfodol. Oherwydd nid yw dau ddos o AstraZeneca yn eich diogelu chi; mae dau ddos o AstraZeneca a phigiad atgyfnerthu yn mynd â'r amddiffyniad hwnnw i fyny dros 70 y cant. Nawr, byddwn yn parhau i ddilyn cyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu yng Nghymru ynghylch sut rydym ni'n blaenoriaethu galw pobl ymlaen i gael eu brechu gyda'r pigiad atgyfnerthu. Ceir rhywfaint o gytgord rhwng rhestr flaenoriaethau'r Cyd-bwyllgor a phobl a gafodd AZ yn y ddwy rownd gyntaf o frechiadau. Felly, mae gan y pethau hyn rywfaint o gysondeb â'i gilydd. Byddwn yn gweithio ein ffordd i lawr yr ystodau oedran, ac rydych chi'n cyrraedd pwynt gyda phobl yn eu 30au pryd yr oeddem ni'n defnyddio Pfizer yn hytrach nag AZ ar gyfer y rhan fwyaf o bobl. Felly, rwy'n credu mai cadw at gyngor y Cyd-bwyllgor, sef galw pobl ymlaen yn nhrefn pa mor agored i niwed clinigol ydyn nhw, yw'r peth iawn i'w wneud, ac i raddau sylweddol, nid i raddau perffaith, ond i raddau sylweddol bydd hynny yn mynd i'r afael â'r mater y mae Adam Price newydd ei godi gyda mi.

First Minister, it's been reported that the Scottish Government may today be announcing some changes in social distancing around household mixing, but in the form of advice rather than regulations. I was wondering whether that is a policy option that is under consideration by the Welsh Government. And previously you said, in considering going up the alert status levels, you would focus on leading indicators like case numbers, rather than lagging indicators like deaths and hospitalisations. I was wondering, given the suggestion that maybe the hospitalisations are not tracking case numbers quite as closely as they have done with previous waves, based on the South African data, whether you plan to take a kind of more holistic view, looking at leading and lagging indicators in deciding what would be the most proportionate response.

Prif Weinidog, adroddwyd y gallai Llywodraeth yr Alban gyhoeddi rhai newidiadau heddiw ynghylch cadw pellter cymdeithasol o ran cymysgu aelwydydd, ond ar ffurf cyngor yn hytrach na rheoliadau. Tybed a yw hynny yn opsiwn polisi sy'n cael ei ystyried gan Lywodraeth Cymru. Ac yn flaenorol fe wnaethoch chi ddweud, wrth ystyried mynd i fyny drwy'r lefelau statws rhybudd, y byddech chi'n canolbwyntio ar ddangosyddion rhagfynegi fel niferoedd achosion, yn hytrach na dangosyddion ôl-fynegi fel marwolaethau a niferoedd sy'n mynd i'r ysbyty. Tybed, o ystyried yr awgrym efallai nad yw'r niferoedd sy'n mynd i'r ysbyty yn olrhain nifer yr achosion mor agos ag y maen nhw wedi ei wneud gyda thonnau blaenorol, yn seiliedig ar ddata De Affrica, a ydych chi'n bwriadu cymryd rhyw fath o olwg fwy cyfannol, gan edrych ar ddangosyddion rhagfynegi ac ôl-fynegi wrth benderfynu beth fyddai'r ymateb mwyaf cymesur.

I thank the leader of Plaid Cymru for both of those points. I've had a series of opportunities in the last few days to hear from the First Minister of Scotland and to get some insight into the way in which the Scottish Government's Cabinet will be discussing these matters today. I think the approach of guidance, strong guidance, is available to us and will be something that we will wish to conisder as a Cabinet during this week.

Over the course of the pandemic, people in Wales have demonstrated, I believe, that they are very keen to hear the advice that they get through the chief medical officer, from our chief scientist, and as it's relayed by Ministers, and providing them with good advice is certainly part of the repertoire that we have for trying to help people to keep themselves safe. We will always take a rounded set of indicators into account when coming to our decisions, and that does include both hospitalisation and mortality—[Inaudible.]

Diolch i arweinydd Plaid Cymru am y ddau bwynt yna. Rwyf i wedi cael cyfres o gyfleoedd yn ystod y dyddiau diwethaf i glywed gan Brif Weinidog yr Alban ac i gael rhywfaint o ddealltwriaeth o'r ffordd y bydd Cabinet Llywodraeth yr Alban yn trafod y materion hyn heddiw. Rwy'n credu bod y dull o ganllawiau, canllawiau cryf, ar gael i ni ac yn rhywbeth y byddwn ni eisiau ei drafod fel Cabinet yn ystod yr wythnos hon.

Yn ystod y pandemig, mae pobl yng Nghymru wedi dangos, rwy'n credu, eu bod nhw'n awyddus iawn i glywed y cyngor y maen nhw'n ei gael drwy'r prif swyddog meddygol, gan ein prif wyddonydd, ac fel y mae'n cael ei gyfleu gan Weinidogion, ac mae rhoi cyngor da iddyn nhw yn sicr yn rhan o'r repertoire sydd gennym ni ar gyfer ceisio helpu pobl i gadw eu hunain yn ddiogel. Byddwn ni bob amser yn cymryd cyfres gytbwys o ddangosyddion i ystyriaeth wrth wneud ein penderfyniadau, ac mae hynny yn cynnwys niferoedd sy'n mynd i'r ysbyty a marwolaethau—[Anghlywadwy.]

14:05

I think I'm going to need to cut across you, First Minister. I'm sorry, but there seems to be a problem with your sound at the moment. Let me take a quick pause. Let me ask you to try again, and if not, we'll have to—. Just try again, First Minister.

Rwy'n credu y bydd angen i mi dorri ar eich traws, Prif Weinidog. Mae'n ddrwg gennyf i, ond mae'n ymddangos bod problem gyda'ch sain ar hyn o bryd. Gadewch i mi gymryd saib cyflym. Rhowch gynnig arall arni, ac os nad yw'n bosibl, bydd yn rhaid i ni—. Rhowch gynnig arall arni, Prif Weinidog.

Llywydd—[Inaudible.]

Llywydd—[Anghlywadwy.]

No. We do have a problem. We'll have to take another technical break to resume the First Minister's sound. A technical break, then, again. Apologies for this, Members.

Na. Mae gennym ni broblem. Bydd yn rhaid i ni gymryd seibiant technegol arall i ailddechrau sain y Prif Weinidog. Toriad technegol, felly, eto. Ymddiheuriadau am hyn, Aelodau.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:06.

Ailymgynullodd y Senedd am 14:08, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 14:06.

The Senedd reconvened at 14:08, with the Llywydd in the Chair.

So, we return now to the First Minister's response to Adam Price's question. First Minister.

Felly, dychwelwn nawr at ymateb y Prif Weinidog i gwestiwn Adam Price. Prif Weinidog.

Diolch, Llywydd. I was simply reiterating a point that I'd made earlier to Andrew R.T. Davies, that even if hospitalisation rates were to be lower with omicron, if the raw numbers of people falling ill with it are sharply escalated, that will by itself result in large numbers of people needing hospitalisation.

Diolch, Llywydd. Y cwbl yr oeddwn i'n ei wneud oedd ailadrodd pwynt yr oeddwn i wedi ei wneud yn gynharach i Andrew R.T. Davies, sef hyd yn oed pe bai'r cyfraddau sy'n mynd i'r ysbyty yn is gyda omicron, os yw'r niferoedd crai o bobl sy'n mynd yn sâl gydag ef yn cynyddu yn sydyn, bydd hynny ynddo'i hun yn arwain at sefyllfa lle byddai angen i nifer fawr o bobl fynd i'r ysbyty.

COVID is an airborne disease, of course, and we know good ventilation and air purification are very effective in combating infection. Is there more, First Minister, we could be doing on this front? Belgium has installed carbon dioxide monitors in schools and, indeed, workplaces to see if ventilation needs to be improved. Ireland this week has announced a further €60 million investment in air purification devices in schools, using a mixture of high-efficiency particulate air and ultraviolet light. Given the estimated 3,500 children who continue to suffer the symptoms of long COVID in Wales, isn't this an investment in our children's health, as well as everyone else's, that we should also be making?

Mae COVID yn glefyd a drosglwyddir drwy'r awyr, wrth gwrs, ac rydym ni'n gwybod bod awyru da a phuro aer yn effeithiol iawn o ran mynd i'r afael â haint. A oes mwy, Prif Weinidog, y gallem ni fod yn ei wneud yn hyn o beth? Mae Gwlad Belg wedi gosod monitorau carbon deuocsid mewn ysgolion ac, yn wir, gweithleoedd i weld a oes angen gwella awyriad. Mae Iwerddon wedi cyhoeddi buddsoddiad pellach o €60 miliwn yr wythnos hon mewn dyfeisiau puro aer mewn ysgolion, gan ddefnyddio cymysgedd o aer gronynnol effeithlonrwydd uchel a golau uwchfioled. O ystyried yr amcangyfrif o 3,500 o blant sy'n parhau i ddioddef symptomau COVID hir yng Nghymru, onid yw hwn yn fuddsoddiad yn iechyd ein plant, yn ogystal â phawb arall, y dylem ninnau hefyd fod yn ei wneud?

Well, I thank Adam Price for that important point. Of course, we have carbon dioxide monitors now available here in Wales and being deployed in schools, but there is more that can be done on ventilation. It is a very important part of the way in which we can keep one another safe. The chief medical officer and the chief nursing officer wrote out to the health service in Wales only in the last few days relaying further advice on the hierarchy of actions that can be taken to make sure that people who work and people who are being treated in our hospitals and other closed settings of that sort are kept as safe as possible, and ventilation was one of the issues that they emphasised in the letter that they have set out. We continue to review the evidence from other parts of the world on actions that can be effective in assisting in schools and in other settings—workplaces, for example, as well as hospitals and care homes—to assist in improving ventilation and monitoring the quality of air. And where there are ideas or practical solutions that we find elsewhere, we'll certainly be open to learning from them and seeing what we can do to support their implementation.

Wel, diolch i Adam Price am y pwynt pwysig yna. Wrth gwrs, mae gennym ni fonitorau carbon deuocsid ar gael yma yng Nghymru nawr ac maen nhw'n cael eu defnyddio mewn ysgolion, ond mae mwy y gellir ei wneud o ran awyru. Mae'n rhan bwysig iawn o'r ffordd y gallwn ni gadw ein gilydd yn ddiogel. Ysgrifennodd y prif swyddog meddygol a'r prif swyddog nyrsio at y gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn ystod y dyddiau diwethaf yn unig yn rhoi cyngor pellach ar yr hierarchaeth o gamau y gellir eu cymryd i wneud yn siŵr bod pobl sy'n gweithio a phobl sy'n cael eu trin yn ein hysbytai a lleoliadau caeedig eraill o'r math hwnnw yn cael eu cadw mor ddiogel â phosibl, ac awyru oedd un o'r materion a bwysleisiwyd ganddyn nhw yn y llythyr y maen nhw wedi ei anfon. Rydym ni'n parhau i adolygu'r dystiolaeth o rannau eraill o'r byd ar gamau a all fod yn effeithiol o ran cynorthwyo mewn ysgolion ac mewn lleoliadau eraill—gweithleoedd, er enghraifft, yn ogystal ag ysbytai a chartrefi gofal—i helpu i wella awyru a monitro ansawdd aer. A phryd mae syniadau neu atebion ymarferol yr ydym ni'n eu canfod mewn mannau eraill, byddwn yn sicr yn agored i ddysgu ohonyn nhw a gweld beth y gallwn ni ei wneud i gefnogi eu gweithrediad.

14:10
Patentau Brechlynnau COVID
COVID Vaccine Patents

3. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch ildio patentau brechlynnau COVID? OQ57377

3. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding waiving the patents of COVID vaccines? OQ57377

Llywydd, the Welsh Government supports plans to relax intellectual property rights so that patented vaccines can be made available to low-income countries to help mitigate pressures caused by the COVID-19 pandemic. We have conveyed that view directly to the UK Government as responsibility for intellectual property rights remains a reserved matter.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cynlluniau i lacio hawliau eiddo deallusol fel y gellir gwneud brechlynnau a phatentau ar gael i wledydd incwm isel i helpu i liniaru'r pwysau sy'n cael eu hachosi gan bandemig COVID-19. Rydym ni wedi cyfleu'r farn honno yn uniongyrchol i Lywodraeth y DU gan fod cyfrifoldeb am hawliau eiddo deallusol yn parhau i fod yn fater a gadwyd yn ôl.

Thank you. First, I'd like to refer Members and the public to my declared shares that I still have in AstraZeneca, although not for much longer. I'm disappointed that neither AstraZeneca nor Pfizer have responded to my request for an explanation as to why, in the middle of a global pandemic, these multinational drug companies haven't waived their patents on these life-saving vaccines. There is, of course, a precedent to this, for waiving the patents on HIV drugs when Nelson Mandela exposed their failure to do that, which caused a global outcry. In the United States, the National Institutes of Health is taking Moderna to court. Are you aware of any plans by the UK Government to take AstraZeneca to court to force them to do the right thing, given that no-one will be safe from COVID until enough people have been vaccinated across the world to suppress COVID to manageable levels?

Diolch. Yn gyntaf, hoffwn gyfeirio'r Aelodau a'r cyhoedd at fy nghyfranddaliadau datganedig sydd gen i o hyd yn AstraZeneca, er nad am lawer hirach. Rwy'n siomedig nad yw AstraZeneca na Pfizer wedi ymateb i'm cais am esboniad ynghylch pam, yng nghanol pandemig byd-eang, nad yw'r cwmnïau cyffuriau aml-wladol hyn wedi hepgor eu patentau ar y brechlynnau hyn sy'n achub bywydau. Wrth gwrs, mae cynsail ar gyfer hyn, o ran hepgor y patentau ar gyffuriau HIV pan dynnodd Nelson Mandela sylw at eu methiant i wneud hynny, a achosodd brotestiadau byd-eang. Yn yr Unol Daleithiau, mae'r Sefydliadau Iechyd Cenedlaethol yn mynd â Moderna i'r llys. A ydych chi'n ymwybodol o unrhyw gynlluniau gan Lywodraeth y DU i fynd ag AstraZeneca i'r llys i'w gorfodi i wneud y peth iawn, o gofio na fydd neb yn ddiogel rhag COVID tan fydd digon o bobl wedi cael eu brechu ledled y byd i atal COVID i lefelau y gellir eu rheoli?

Well, Llywydd, I'm not aware of any such actions by the UK Government, and I will be very surprised indeed if they were prepared to take any, because they continue to block proposals for waiving intellectual property rights at the World Trade Organization. I know that Jenny Rathbone will be very well aware that it's a year—more than a year now—since South Africa and India proposed a temporary waiver for intellectual property rights on COVID-19 vaccines and took that proposition to the World Trade Organization. In May of this year, the United States declared themselves in favour of such a waiver, and well over 100 countries have now put their weight behind that. A relatively small number of countries around the world continues to block those discussions, and the UK Government is one of them. The WTO last met at the end of October, and I'm afraid that the reports were that negotiations on a waiver are deadlocked and direction-less because of that handful of countries. That is why I have written to the Prime Minister urging him to remove the United Kingdom from that position; that we should support the position put forward by South Africa and India, but by the United States as well, because that would unlock the position where we wouldn't be reliant upon the goodwill of individual pharmaceutical companies, but there would be a concerted across-the-globe position where intellectual property rights would not be a barrier to getting the rest of the world vaccinated. I'm reminded of what the former Prime Minister Gordon Brown said only a few days ago: that the well-resourced west is playing Russian roulette with COVID-19, and that while we don't make the effort we need to make to make sure that everybody is vaccinated, somewhere in the world, a variant is brewing that may be one that completely escapes vaccine protection, that will be more serious than the versions we currently are dealing with. It's in everybody's interest, exactly in the way that Jenny Rathbone said, to make sure that the whole of the world's population has the protection of vaccination, and a temporary waiver on intellectual property rights would be one important step in helping to secure that outcome.

Wel, Llywydd, nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw gamau o'r fath gan Lywodraeth y DU, a byddwn yn synnu'n fawr iawn pe baen nhw'n barod i gymryd unrhyw gamau, oherwydd maen nhw'n parhau i rwystro cynigion ar gyfer hepgor hawliau eiddo deallusol yn Sefydliad Masnach y Byd. Gwn y bydd Jenny Rathbone yn ymwybodol iawn ei bod hi'n flwyddyn—dros flwyddyn bellach—ers i Dde Affrica ac India gynnig hepgoriad dros dro o hawliau eiddo deallusol ar frechlynnau COVID-19 gan wneud y cynnig hwnnw i Sefydliad Masnach y Byd. Ym mis Mai eleni, cyhoeddodd yr Unol Daleithiau eu bod nhw o blaid hepgoriad o'r fath, ac mae ymhell dros 100 o wledydd bellach wedi rhoi eu pwysau y tu ôl i hynny. Mae nifer gymharol fach o wledydd ledled y byd yn parhau i rwystro'r trafodaethau hynny, ac mae Llywodraeth y DU yn un ohonyn nhw. Cyfarfu Sefydliad Masnach y Byd ddiwethaf ddiwedd mis Hydref, ac mae arnaf ofn mai'r adroddiadau oedd bod trafodaethau ar hepgoriad wedi pallu ac yn ddigyfeiriad oherwydd y llond llaw hwnnw o wledydd. Dyna pam yr wyf i wedi ysgrifennu at Brif Weinidog y DU yn ei annog i dynnu'r Deyrnas Unedig o'r sefyllfa honno; y dylem ni gefnogi'r safbwynt a gyflwynwyd gan Dde Affrica ac India, ond gan yr Unol Daleithiau hefyd, oherwydd byddai hynny'n datgloi'r sefyllfa lle na fyddem ni'n ddibynnol ar ewyllys da cwmnïau fferyllol unigol, ond byddai safbwynt cyson ar draws y byd lle na fyddai hawliau eiddo deallusol yn rhwystr rhag brechu gweddill y byd. Fe'm hatgoffir o'r hyn a ddywedodd cyn Brif Weinidog y DU Gordon Brown ychydig ddyddiau yn unig yn ôl: bod y gorllewin sydd ag adnoddau da yn chwarae rwlét y Rwsiaid gyda COVID-19, a thra nad ydym ni'n gwneud yr ymdrech y mae angen i ni ei gwneud i wneud yn siŵr bod pawb yn cael eu brechu, rywle yn y byd, mae amrywiolyn yn datblygu a allai fod yn un sy'n dianc rhag diogelwch brechlynnau yn llwyr, a fydd yn fwy difrifol na'r fersiynau yr ydym ni'n ymdrin â nhw ar hyn o bryd. Mae er budd pawb, yn yr union ffordd y dywedodd Jenny Rathbone, i wneud yn siŵr bod poblogaeth y byd i gyd yn cael diogelwch brechiad, a byddai hepgoriad dros dro o hawliau eiddo deallusol yn un cam pwysig o ran helpu i sicrhau'r canlyniad hwnnw.

14:15

I do know, as well, responding to some of the—. Can you hear me, Llywydd? My visual has disappeared. 

Rwyf innau'n gwybod hefyd, gan ymateb i rai o'r—. Allwch chi fy nghlywed i, Llywydd? Mae fy llun i wedi diflannu.

We can hear you, Russell, although I can't see you at this point. Ah, yes, you're back on the screen. Carry on. 

Rydym ni'n gallu eich clywed chi, Russell, er nad wyf i'n gallu eich gweld chi ar hyn o bryd. A! ydych, rydych chi yn ôl ar y sgrin. Parhewch.

Diolch, Llywydd. First Minister, I'm aware that the UK has donated the majority of any vaccines that are surplus to the UK, of course, to COVAX to support developing countries, but I understand something different to you, First Minister, in terms of World Trade Organization members' developing views on a proposed waiver of some of the provisions of the trade-related aspect of intellectual property rights agreement to tackle COVID-19. The UK Government, as I understand it, is actively engaging positively in that. But can I ask, First Minister, do you foresee any negative issues regarding waiving the patents of vaccinations, what are the unintended consequences of that, and how can these issues be overcome?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwy'n ymwybodol bod y DU wedi rhoi'r mwyafrif o unrhyw frechlynnau sydd dros ben yn y DU, wrth gwrs, i COVAX i gynorthwyo gwledydd datblygol, ond rwy'n deall rhywbeth gwahanol i chi, Prif Weinidog, o ran barn ddatblygol aelodau Sefydliad Masnach y Byd ar hepgoriad arfaethedig o rai o ddarpariaethau'r agwedd sy'n gysylltiedig â masnach ar gytundeb hawliau eiddo deallusol i fynd i'r afael â COVID-19. Mae Llywodraeth y DU, yn ôl a ddeallaf, wrthi'n cymryd rhan gadarnhaol yn hynny. Ond a gaf i ofyn, Prif Weinidog, a ydych chi'n rhagweld unrhyw faterion negyddol ynghylch hepgor patentau brechiadau, beth yw canlyniadau anfwriadol hynny, a sut gellir goresgyn y problemau hyn?

First of all, can I say that in my letter to the Foreign Secretary on this matter earlier in the year, and more recently to the Prime Minister, I was at pains to say how strongly the Welsh Government supports the actions that the UK Government has led in relation to the COVAX programme and the efforts that the UK Government has made to lead action across the world in that regard? So, I want to acknowledge that and to repeat it this afternoon.

What are the downsides of a temporary waiver on intellectual property rights? Well, I think the main one is that while I think it is a necessary thing to do, by itself it is not a sufficient thing to do, because there will be countries that simply lack the infrastructure to use the intellectual property that will then be available to them. Sometimes the intellectual property side is described as having the recipe. Well, if you don't have a cooker, you don't have the pots and pans and you don't have everything else you need, you can't turn the recipe into a usable product. That is why, in the very modest way that the Welsh Government has been able to offer assistance, our assistance in places like Namibia and Uganda, for example, has focused on making sure that we assist those places to put into place those infrastructure things that allow countries to make use of vaccines as vaccines become available, because if you don't have trained nurses, or you don't have vaccine centres, or you don't have personal protective equipment, then even if you have the vaccine, you can't make those vaccines work for your local population. If there is an argument about a downside to a patent waiver, I think that is the only one that I would place much credence on. It's that, by itself, if you don't have everything else you need to make a vaccine programme effective, having intellectual property rights on vaccines waived doesn't guarantee that you've got everything you need on the ground to deliver such a programme.

Yn gyntaf oll, a gaf i ddweud, yn fy llythyr at yr Ysgrifennydd Tramor ar y mater hwn yn gynharach yn y flwyddyn, ac yn fwy diweddar at Brif Weinidog y DU, fy mod i wedi bod yn awyddus iawn i ddweud pa mor gryf y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r camau y mae Llywodraeth y DU wedi eu harwain o ran rhaglen COVAX a'r ymdrechion y mae Llywodraeth y DU wedi eu gwneud i arwain camau gweithredu ledled y byd yn hynny o beth? Felly, hoffwn gydnabod hynny a'i ailadrodd y prynhawn yma.

Beth yw anfanteision hepgoriad dros dro o hawliau eiddo deallusol? Wel, rwy'n credu mai'r prif un, er fy mod i'n credu ei fod yn beth angenrheidiol i'w wneud, nid yw'n beth digonol i'w wneud ar ei ben ei hun, oherwydd bydd gwledydd nad yw'r seilwaith ganddyn nhw i ddefnyddio'r eiddo deallusol a fydd ar gael iddyn nhw wedyn. Disgrifir yr ochr eiddo deallusol weithiau fel meddu ar y rysáit. Wel, os nad oes gennych chi ffwrn, os nad oes gennych chi'r sosbenni a'r padellau ac nad oes gennych chi bopeth arall sydd ei angen arnoch chi, allwch chi ddim troi'r rysáit yn gynnyrch defnyddiadwy. Dyna pam, yn y ffordd fach iawn y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu cynnig cymorth, y mae ein cymorth mewn lleoedd fel Namibia ac Uganda, er enghraifft, wedi canolbwyntio ar wneud yn siŵr ein bod ni'n cynorthwyo'r lleoedd hynny i sefydlu'r pethau seilwaith hynny sy'n caniatáu i wledydd ddefnyddio brechlynnau wrth i frechlynnau ddod ar gael, oherwydd os nad oes gennych chi nyrsys hyfforddedig, neu os nad oes gennych chi ganolfannau brechu, neu os nad oes gennych chi gyfarpar diogelu personol, yna hyd yn oed os yw'r brechlyn gennych chi, allwch chi ddim gwneud i'r brechlynnau hynny weithio i'ch poblogaeth leol. Os oes dadl am anfantais i hepgoriad patent, rwy'n credu mai dyna'r unig un y byddwn ni'n neilltuo llawer o hygrededd iddo. Mae'n golygu, os nad oes gennych chi bopeth arall sydd ei angen arnoch chi i wneud rhaglen frechu yn effeithiol, nid yw cael hepgor hawliau eiddo deallusol ar frechlynnau yn sicrhau bod gennych chi bopeth sydd ei angen arnoch ar lawr gwlad i ddarparu rhaglen o'r fath.

First Minister, Boris Johnson has told people living in the UK that two vaccines are no longer enough to protect against the omicron variant. In Africa, 70 per cent of front-line health workers haven't had one dose. That, as we've been discussing, is in large part because of the intransigence of Governments like the UK and Switzerland, blocking attempts to waive patents on vaccines, when, as you've said, First Minister, even the President of big pharma-friendly USA, Joe Biden, is in favour of a waiver. Do you believe it's the case, First Minister, that the UK Government's policy of blocking this attempt to vaccinate the world not only cruelly and unnecessarily endangers lives abroad, but also puts lives in danger here in the UK from dangerous variants that are likely to develop in countries less able to obtain vaccines?

Prif Weinidog, mae Boris Johnson wedi dweud wrth bobl sy'n byw yn y DU nad yw dau frechlyn yn ddigon mwyach i amddiffyn rhag amrywiolyn omicron. Yn Affrica, nid yw 70 y cant o weithwyr iechyd rheng flaen wedi cael un dos. Mae hynny, fel yr ydym ni wedi bod yn ei drafod, i raddau helaeth oherwydd anhyblygrwydd Llywodraethau fel y DU a'r Swistir, yn rhwystro ymdrechion i hepgor patentau ar frechlynnau, pan fo, fel yr ydych chi wedi ei ddweud Prif Weinidog, hyd yn oed Arlywydd UDA sy'n glos gyda'r cwmnïau fferyllol mawr, Joe Biden, o blaid hepgoriad. A ydych chi'n credu ei bod hi'n wir, Prif Weinidog, fod polisi Llywodraeth y DU o rwystro'r ymgais hon i frechu'r byd nid yn unig yn peryglu bywydau dramor yn greulon ac yn ddiangen, ond hefyd yn peryglu bywydau yma yn y DU yn sgil amrywiolion peryglus sy'n debygol o ddatblygu mewn gwledydd sy'n llai abl i gael gafael ar frechlynnau?

14:20

I entirely agree with the substantive point that Delyth Jewell is making. None of us is safe until all of us are safe. And that's the case for making sure that rich countries like the United Kingdom play our part—our full part—in assisting the rest of the world. It isn't simply a matter of generosity, it is a matter of enlightened self-interest. But until we can get the rest of the world in that position, then exactly as Delyth Jewell said, and as I quoted earlier from former Prime Minister Gordon Brown, somewhere in the world another variant will be brewing and, next time, we might not be so fortunate that the defences we've built up so far will be as effective in responding to that variant as we've been able to mobilise defences against the alpha variant, the delta variant and now the next great effort to deal with the omicron variant. The whole of the world needs to be protected in order that each one of us can be protected. 

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt pwysig y mae Delyth Jewell yn ei wneud. Nid oes yr un ohonom yn ddiogel nes bod pob un ohonom ni'n ddiogel. A dyna'r achos dros sicrhau bod gwledydd cyfoethog fel y Deyrnas Unedig yn chwarae ein rhan—ein rhan lawn—wrth gynorthwyo gweddill y byd. Nid mater o haelioni yn unig ydyw, mae'n fater o hunan-les goleuedig. Ond hyd nes y gallwn ni fod â gweddill y byd yn y sefyllfa honno, yna'n union fel y dywedodd Delyth Jewell, ac fel y dyfynnais cyn-Brif Weinidog y DU Gordon Brown yn gynharach, rhywle yn y byd bydd amrywiolyn arall yn datblygu ac, y tro nesaf, efallai na fyddwn ni mor ffodus y bydd yr amddiffynfeydd yr ydym wedi'u creu hyd yma mor effeithiol wrth ymateb i'r amrywiolyn hwnnw fel y buon nhw yn erbyn yr amrywiolyn alffa, yr amrywiolyn delta a'r ymdrech fawr nesaf i ymdrin â'r amrywiolyn omicron. Mae angen diogelu'r byd i gyd er mwyn diogelu pob un ohonom.

Yr Amrywiolyn Omicron a Busnesau Lletygarwch
The Omicron Variant and Hospitality Businesses

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith yr amrywiolyn Omicron o COVID-19 ar fusnesau lletygarwch yng Nghymru? OQ57352

4. Will the First Minister make a statement on the impact of the Omicron variant of COVID-19 on hospitality businesses in Wales? OQ57352

I thank the Member for that, Llywydd. The direct impact of the new variant on Welsh hospitality businesses has, to date, been minimal. Indirect impact through changed customer behaviour is harder to assess. Given high levels of uncertainty, the Welsh Government will monitor developments closely and respond swiftly should that be required.

Diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Hyd yma, prin iawn fu effaith uniongyrchol yr amrywiolyn newydd ar fusnesau lletygarwch Cymru. Mae'n anoddach asesu effaith anuniongyrchol drwy edrych ar newid ymddygiad cwsmeriaid. O ystyried lefelau uchel o ansicrwydd, bydd Llywodraeth Cymru yn monitro datblygiadau'n fanwl ac yn ymateb yn gyflym pe bai angen hynny.

Thank you. Of course, you know that tourism is the backbone of the economy in Aberconwy, as it is in other constituencies. The queen of Welsh resorts, Llandudno, also has the potential—and this is according to a recent report I've been reading—to see the number of day visitors increase from 2.88 million in 2018 to 4.8 million in 2045, overnight trips increase by 120,000, and the economic impact rise from £388 million in 2018 to over £0.5 billion by 2045. Our hospitality industry has really shouldered a lot of the previous variants. Now, our local businesses are suffering lots and lots of cancellations. One entrepreneur has lost bookings worth £25,000 and is having to consider laying off all eight members of their staff, and this is repeated in the numerous e-mails I've received. So, whilst they're still awaiting access to the £35 million fund that you've designed to help SMEs relaunch, develop, decarbonise and grow, is there any possibility, First Minister—and I have to ask—of your considering introducing another round of COVID-19 business support grants to help our businesses deal with what is likely to be a very problematic time for them?

Diolch. Wrth gwrs, rydych chi'n gwybod mai twristiaeth yw asgwrn cefn yr economi yn Aberconwy, fel y mae mewn etholaethau eraill. Mae gan frenhines cyrchfannau gwyliau Cymru, Llandudno, y potensial hefyd—ac mae hyn yn ôl adroddiad diweddar yr wyf wedi bod yn ei ddarllen—i weld nifer yr ymwelwyr dydd yn cynyddu o 2.88 miliwn yn 2018 i 4.8 miliwn yn 2045, teithiau gydag arhosiad dros nos yn gweld cynnydd o 120,000, ac mae'r effaith economaidd yn codi o £388 miliwn yn 2018 i dros £0.5 biliwn erbyn 2045. Mae ein diwydiant lletygarwch wedi ysgwyddo llawer o'r amrywiolion blaenorol mewn gwirionedd. Nawr, mae ein busnesau lleol yn dioddef o ganlyniad i lawer iawn o bobl yn canslo. Mae un entrepreneur wedi colli archebion gwerth £25,000 ac mae'n gorfod ystyried diswyddo pob un o'r wyth aelod o'i staff, ac ailadroddir hyn yn y negeseuon e-bost niferus yr wyf wedi'u cael. Felly, tra'u bod nhw yn dal i aros i fanteisio ar y gronfa £35 miliwn yr ydych chi wedi'i chynllunio i helpu busnesau bach a chanolig i ail-lansio, datblygu, datgarboneiddio a thyfu, a oes unrhyw bosibilrwydd, Prif Weinidog—ac mae'n rhaid i mi ofyn—y byddwch chi'n ystyried cyflwyno cylch arall o grantiau cymorth busnes COVID-19 i helpu ein busnesau i ymdrin â'r hyn sy'n debygol o fod yn gyfnod problemus iawn iddyn nhw?

I thank Janet Finch-Saunders for that, Llywydd, and I absolutely recognise the difficulties that hospitality are facing at this time. She will know that the Welsh Government has not changed any rules as far as COVID in Wales is concerned this week, but the news of the omicron variant is changing people's behaviour, and there's no doubt at all that that is having an impact upon business in the hospitality industry. I've had a series of discussions with UK Government colleagues over the weekend about what the Treasury might be prepared to do to support businesses affected in this way, because, as I know she will understand, this is an impact across the United Kingdom. Hospitality and tourism businesses everywhere are seeing this. 'Will we consider' is what the Member asked, and the answer to that is 'yes', of course we will consider what we might be able to do from our own resources. Then, we would definitely hope that the UK Government would be prepared to recognise the impact that the new variant is having more widely on those parts of the economy most directly affected.

I thank her for reading out the information on the potential future for Llandudno, a most fantastic resort. I know that she too will be interested in how we can create a future of that sort for somewhere like Llandudno in a way that encourages sustainable tourism. In parts of north Wales over this last summer where we saw very healthy visitor numbers, we also saw understandable concerns that if you don't grow numbers in the right way, you end up undermining the things that bring people to those areas in the first place. Those were very encouraging numbers that the Member shared with us earlier, and now the conversation will need to be about how we grow the industry in a way that gives it that sustainable ability to go on being attractive to people well into the future.

Diolch i Janet Finch-Saunders am hynna, Llywydd, ac rwy'n llwyr gydnabod yr anawsterau y mae busnesau lletygarwch yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Bydd hi'n gwybod nad yw Llywodraeth Cymru wedi newid unrhyw reolau o ran COVID yng Nghymru yr wythnos hon, ond mae'r newyddion am yr amrywiolyn omicron yn newid ymddygiad pobl, ac nid oes amheuaeth o gwbl bod hynny'n cael effaith ar fusnes yn y diwydiant lletygarwch. Rwyf wedi cael cyfres o drafodaethau gyda chyd-Aelodau yn Llywodraeth y DU dros y penwythnos ynghylch yr hyn y gallai'r Trysorlys fod yn barod i'w wneud i gefnogi busnesau yr effeithir arnyn nhw fel hyn, oherwydd, fel y gwn y bydd yn deall, mae hon yn effaith ar draws y Deyrnas Unedig. Mae busnesau lletygarwch a thwristiaeth ym mhobman yn gweld hyn. 'A fyddwn yn ystyried' yw'r hyn a ofynnodd yr Aelod, a'r ateb i hynny yw 'byddwn', wrth gwrs byddwn yn ystyried yr hyn y gallem ei wneud o'n hadnoddau ein hunain. Yna, byddem yn sicr yn gobeithio y byddai Llywodraeth y DU yn barod i gydnabod yr effaith y mae'r amrywiolyn newydd yn ei chael yn ehangach ar y rhannau hynny o'r economi yr effeithir arnyn nhw fwyaf.

Diolch iddi am ddarllen yr wybodaeth am y dyfodol posibl ar gyfer Llandudno, sy'n gyrchfan gwyliau gwych. Rwy'n gwybod y bydd ganddi hithau hefyd ddiddordeb yn y ffordd y gallwn greu dyfodol o'r math hwnnw i rywle fel Llandudno mewn ffordd sy'n annog twristiaeth gynaliadwy. Mewn rhannau o'r gogledd dros yr haf diwethaf lle gwelsom ni niferoedd uchel o ymwelwyr, gwelsom bryderon dealladwy hefyd, os nad ydych yn cynyddu niferoedd yn y ffordd gywir, rydych yn tanseilio'r pethau sy'n dod â phobl i'r ardaloedd hynny yn y lle cyntaf. Roedd y rheini'n niferoedd calonogol iawn a rannodd yr Aelod â ni yn gynharach, a nawr bydd angen i'r sgwrs ymwneud â sut yr ydym yn tyfu'r diwydiant mewn ffordd sy'n rhoi'r gallu cynaliadwy hwnnw iddo barhau i fod yn ddeniadol i bobl ymhell i'r dyfodol.

14:25

First Minister, I wanted to ask you about air quality. I know last week you actually responded to the Conservative leader by talking about the clean air Act, and I just wondered if you could put a very clear timetable, if that's okay, on your programme around introducing a clean air Act. Diolch yn fawr iawn.

Prif Weinidog, roeddwn eisiau eich holi am ansawdd aer. Rwy'n gwybod, yr wythnos diwethaf, eich bod wedi ymateb i arweinydd y Ceidwadwyr drwy sôn am y Ddeddf aer glân, tybed a wnewch chi roi amserlen glir iawn, os yw hynny'n iawn, ar gyfer eich rhaglen ynghylch cyflwyno Deddf aer glân. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae amserlen gyda ni. Mae'n dechrau gyda'r cynllun, yn mynd trwy'r Papur Gwyn, lan i'r Ddeddf hefyd.

Thank you to the Member for that question. We do have a timetable. It starts with the plan, through to the White Paper and all the way up to the final Act.

While I know and have seen the timetable for that process—the plan early next year, the White Paper, the consultation, the arrival of a Bill on the floor of the Senedd later in the term—I don't have it in front of me, and I'm very happy to write to the Member setting out that timetable.FootnoteLink But I can give her an assurance, absolutely, that a timetable of that sort quite definitely has been worked on and we are on track to deliver it. During this Senedd term, in the way that we said at the Senedd elections, we will put a clean air Bill in front of the Senedd.

Er fy mod yn gwybod ac wedi gweld yr amserlen ar gyfer y broses honno—y cynllun yn gynnar y flwyddyn nesaf, y Papur Gwyn, yr ymgynghoriad, dyfodiad Bil ar lawr y Senedd yn ddiweddarach yn y tymor—nid yw gennyf i o fy mlaen i, ac rwy'n hapus iawn i ysgrifennu at yr Aelod yn nodi'r amserlen honno.FootnoteLink Ond gallaf roi sicrwydd iddi, yn bendant, fod gwaith wedi ei wneud ar amserlen o'r fath yn bendant ac rydym ar y trywydd iawn i'w chyflawni. Yn ystod tymor y Senedd hon, yn y ffordd a ddywedom yn etholiadau'r Senedd, byddwn yn rhoi Bil aer glân o flaen y Senedd.

Mynd i'r Afael ag Anfantais
Tackling Disadvantage

5. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn helpu i fynd i'r afael ag anfantais iechyd, cymdeithasol ac economaidd strwythurol mewn ardaloedd lle ceir amddifadedd acíwt a lluosog? OQ57355

5. How will the Welsh Government help tackle structural health, social and economic disadvantage in areas of acute and multiple deprivation? OQ57355

The Welsh Government mobilises actions across our responsibilities to tackle the structural determinants of health, social and economic disadvantage. To quote the Member in a recent Senedd debate, however, we're always having to do this whilst swimming against a UK Government

'that sweeps away the vulnerable and the low paid'.

Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi camau gweithredu ar waith ar draws ein cyfrifoldebau i fynd i'r afael â phenderfynyddion strwythurol iechyd, anfantais gymdeithasol ac economaidd. I ddyfynnu'r Aelod mewn dadl yn y Senedd yn ddiweddar, fodd bynnag, rydym bob amser yn gorfod gwneud hyn wrth nofio yn erbyn Llywodraeth y DU

'sy'n ysgubo'r rhai agored i niwed a'r rhai ar gyflogau isel ymaith.'

Thank you, First Minister. I recognise that swimming against the tide, but there is so much more we can do with a Welsh Government programme as well that actively invests in these communities. I know that places like Caerau, great communities like Caerau in my constituency, were the first to see Flying Start investment. We had the investment in childcare for working families in places like the Nantyffyllon institute, the miners' institute, and pandemic support for school meals in the holidays, the Caerau Primary School investment, and so much more. But can I ask this Government for an assurance that as the years go by, we will sustain that level of investment in these people and these places that not only need it, but deserve it, so that everybody has the same opportunity in every part of Wales? They are valued places, valued people, and if we need to focus the investment there, then that should be the case.

Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n cydnabod mai nofio yn erbyn y llanw yw hyn, ond mae cymaint mwy y gallwn ni ei wneud gyda rhaglen Llywodraeth Cymru hefyd sy'n buddsoddi'n weithredol yn y cymunedau hyn. Gwn mai lleoedd fel Caerau, cymunedau gwych fel Caerau yn fy etholaeth i, oedd y cyntaf i weld buddsoddiad Dechrau'n Deg. Cawsom y buddsoddiad mewn gofal plant i deuluoedd sy'n gweithio mewn lleoedd fel sefydliad Nantyffyllon, sefydliad y glowyr, a chymorth pandemig ar gyfer prydau ysgol yn ystod y gwyliau, buddsoddiad Ysgol Gynradd Caerau, a llawer mwy. Ond a gaf i ofyn i'r Llywodraeth hon am sicrwydd y byddwn ni, wrth i'r blynyddoedd fynd heibio, yn cynnal y lefel honno o fuddsoddiad yn y bobl hyn a'r lleoedd hyn sydd nid yn unig ei angen, ond yn ei haeddu, fel bod pawb yn cael yr un cyfle ym mhob rhan o Gymru? Maen nhw'n lleoedd gwerthfawr, yn bobl werthfawr, ac os oes angen inni ganolbwyntio'r buddsoddiad yno, yna dylai hynny ddigwydd.

I'm absolutely able to give the Member that assurance. His own constituency is I think a fine example of the investments made by successive Labour Governments here in Wales to tackle structural disadvantage. Huw Irranca-Davies mentioned Flying Start, Llywydd; what a contrast between the way in which we have sustained and continued to invest in Flying Start in Wales while the parallel programme in England, which did such good work during the period of the last Labour Government in the UK, has simply been abandoned by the Conservatives in the last decade.

And it's more than just Flying Start; it is, as Huw Irranca-Davies has said, the way in which we have invested in childcare facilities for working families in places like Nantyffyllon. I know it was my predecessor, Carwyn Jones, as First Minister, who opened Caerau Primary School a new building for the young people of that area. And our investment in dealing with structural inequalities, Llywydd, has gone beyond what you might think of as the standard mainstream services as well. I know that Natural Resources Wales's largest investment in community woodland in Wales is in the Llynfi woodland in the Member's constituency—a new woodland grown on a former coal site. 

But the other thing that I'm always really struck by in the Ogmore constituency, Llywydd, is the way in which action by public services is matched by outstanding community effort as well—the Skyline project, and I know the Member is a passionate supporter of that great development, and the Caerau Development Trust that he discussed with me recently, its astonishing breadth of activity and the sense of community enterprise that it brings. It's great to see, Llywydd, by the way, that the trust's community centre is being used by police community support officers. And that's another investment that the constituency will see from a Labour Government.

Of course when you are dealing with deeply ingrained structural inequalities, there is more that needs to be done. But our ability to mobilise the power of Government, alongside the commitment of local communities, is the way in which I think we can see progress, and in the Member's own constituency in the examples he has cited this afternoon, I think you see that absolutely in action. 

Yn sicr rwy'n gallu rhoi'r sicrwydd hwnnw i'r Aelod. Rwy'n credu bod ei etholaeth ei hun yn enghraifft wych o'r buddsoddiadau a wnaed gan Lywodraethau Llafur olynol yma yng Nghymru i fynd i'r afael ag anfantais strwythurol. Soniodd Huw Irranca-Davies am Dechrau'n Deg, Llywydd; am wrthgyferbyniad rhwng y ffordd yr ydym ni wedi cynnal a pharhau i fuddsoddi yn Dechrau'n Deg yng Nghymru a'r rhaglen gyfochrog yn Lloegr, a wnaeth waith mor dda yn ystod cyfnod y Llywodraeth Lafur ddiwethaf yn y DU, yn gweld y Ceidwadwyr yn cefnu arni yn ystod y degawd diwethaf.

Ac mae'n fwy na Dechrau'n Deg yn unig; fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, mae'n ymwneud â'r ffordd yr ydym wedi buddsoddi mewn cyfleusterau gofal plant i deuluoedd sy'n gweithio mewn lleoedd fel Nantyffyllon. Rwy'n gwybod mai fy rhagflaenydd, Carwyn Jones, pan oedd yn Brif Weinidog, a agorodd Ysgol Gynradd Caerau, adeilad newydd i bobl ifanc yr ardal honno. Ac mae ein buddsoddiad mewn gwaith o ymdrin ag anghydraddoldebau strwythurol, Llywydd, wedi mynd y tu hwnt i'r hyn y gallech eu hystyried yn wasanaethau prif ffrwd safonol hefyd. Gwn fod buddsoddiad mwyaf Cyfoeth Naturiol Cymru mewn coetir cymunedol yng Nghymru yng nghoedwig Llynfi, yn etholaeth yr Aelod—coetir newydd yn tyfu ar hen safle glo.

Ond y peth arall sydd bob amser yn fy syfrdanu'n wirioneddol yn etholaeth Ogwr, Llywydd, yw'r ffordd y mae gweithredu gan wasanaethau cyhoeddus yn ysgogi ymdrech gymunedol eithriadol debyg hefyd—prosiect Skyline, a gwn fod yr Aelod yn gefnogwr brwd o'r datblygiad mawr hwnnw, ac Ymddiriedolaeth Datblygu Caerau a drafododd gyda mi yn ddiweddar, ei ehangder syfrdanol o weithgarwch a'r ymdeimlad o fenter gymunedol a ddaw yn ei sgil. Mae'n wych gweld, Llywydd, gyda llaw, fod canolfan gymunedol yr ymddiriedolaeth yn cael ei defnyddio gan swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu. A dyna fuddsoddiad arall y bydd yr etholaeth yn ei weld gan Lywodraeth Lafur.

Wrth gwrs, pan fyddwch yn ymdrin ag anghydraddoldebau strwythurol sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn, mae angen gwneud mwy. Ond ein gallu i roi pŵer y Llywodraeth ar waith, ochr yn ochr ag ymrwymiad cymunedau lleol, yw'r ffordd y credaf y gallwn ni weld cynnydd, ac yn etholaeth yr Aelod ei hun, yn yr enghreifftiau y mae wedi'u dyfynnu y prynhawn yma, rwy'n credu eich bod yn gweld hynny ar waith heb amheuaeth. 

14:30
Clefyd Niwronau Motor
Motor Neurone Disease

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella bywydau pobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor? OQ57374

6. What action is the Welsh Government taking to improve the lives of those living with motor neurone disease? OQ57374

Llywydd, I thank Peter Fox for the question. The Welsh Government continues to work with the neurological conditions implementation group to improve services for all those with neurological conditions, including motor neurone disease. We are also working closely with local authorities to determine what more can be done to improve the lives of people living with this cruel disease.

Llywydd, diolch i Peter Fox am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'r grŵp gweithredu ar gyflyrau niwrolegol i wella gwasanaethau i bawb sydd â chyflyrau niwrolegol, gan gynnwys clefyd niwronau motor. Rydym hefyd yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol i benderfynu beth arall y gellir ei wneud i wella bywydau pobl sy'n byw gyda'r clefyd creulon hwn.

Thank you, First Minister. Members of the Senedd sent a very clear message last month during my debate, where they overwhelmingly voted to end the current unfair adaptation process where MND sufferers have become entrapped in inescapable homes because they're unable to access the necessary support in time. MND sufferers are clear that the current system needs replacing with a non-means-tested, fast-tracked one, and I welcome the fact that the health Minister and, indeed, the Welsh Government support this too. But now we need to see a tangible outcome for MND sufferers following that unanimous support, I believe. And, to that end, First Minister, will the Government agree to ask, indeed urge, local authorities to enact their discretionary powers to apply a fast-tracked process for housing adaptations for people living with MND in Wales, as every month that goes by without that fast-tracked process, people with MND will continue to suffer? Thank you, First Minister. 

Diolch, Prif Weinidog. Anfonodd aelodau'r Senedd neges glir iawn fis diwethaf yn ystod fy nadl, pryd y gwnaethon nhw bleidleisio â mwyafrif llethol i ddod â'r broses addasu annheg bresennol i ben lle mae dioddefwyr MND yn gaeth mewn cartrefi na ellir dianc ohonyn nhw am nad ydyn nhw'n gallu cael y cymorth angenrheidiol mewn pryd. Mae dioddefwyr MND yn glir bod angen disodli'r system bresennol gan un nad yw'n seiliedig ar brawf modd, ac rwy'n croesawu'r ffaith bod y Gweinidog iechyd ac, yn wir, Llywodraeth Cymru yn cefnogi hyn hefyd. Ond nawr mae angen i ni weld canlyniad pendant i ddioddefwyr MND yn dilyn y gefnogaeth unfrydol honno, rwy'n credu. Ac, i'r perwyl hwnnw, Prif Weinidog, a wnaiff y Llywodraeth gytuno i ofyn, yn wir, i annog awdurdodau lleol i weithredu eu pwerau disgresiwn i weithredu proses garlam ar gyfer addasu tai i bobl sy'n byw gydag MND yng Nghymru, oherwydd wrth i bob mis fynd heibio heb y broses garlam honno, bydd pobl ag MND yn parhau i ddioddef? Diolch, Prif Weinidog.

Llywydd, I thank Peter Fox for that. His predecessor, as the Member of the Senedd for the Monmouthshire constituency, Nick Ramsay, was also a passionate advocate of the needs of people who suffer from motor neurone disease. On the specific issue of physical adaptations, three of the four programmes that the Welsh Government now supports are non-means-tested in nature. The large-scale adaptations for the disabled facilities grant are means-tested, but they are not always the form of adaptation that is most suited to people suffering from MND given the progressive nature of that disease and the unpredictable pattern that it follows for individuals.

But the Enable programme, where the Welsh Government recently increased the funding that we give to local authorities on the basis that it should be free for the small and medium adaptations that the Enable programme supports, should be free to the user, has been welcomed by almost all local authorities. Monmouthshire is one of those authorities that has changed its procedures to make sure that people won't be charged for those, nor are people charged for the physical adaptations grant and the rapid response adaptation programme. So, I hope that, by supporting those programmes with significant annual sums of money, it will allow local authorities to have a fast-track approach to people who are living with motor neurone disease in Wales. Our figures suggest that there are about 200 people with the condition in Wales at any one time. That means, for any local authority, you ought to be able to have a direct and personal approach to the needs of that individual. The numbers are small enough to have a personal plan for that individual and then to fast-track the adaptations that can make such a difference for them.

Llywydd, diolch i Peter Fox am hynna. Roedd ei ragflaenydd, yn Aelod o'r Senedd dros etholaeth sir Fynwy, Nick Ramsay, hefyd yn eiriolwr brwd dros anghenion pobl sy'n dioddef o glefyd niwronau motor. O ran addasiadau ffisegol penodol, nid yw tair o'r pedair rhaglen y mae Llywodraeth Cymru bellach yn eu cefnogi yn seiliedig ar brawf modd. Mae'r addasiadau ar raddfa fawr ar gyfer y grant cyfleusterau i'r anabl yn seiliedig ar brawf modd, ond nid ydyn nhw bob amser yn fath o addasiadau sydd fwyaf addas i bobl sy'n dioddef o MND o ystyried natur gynyddol y clefyd hwnnw a'r patrwm anrhagweladwy y mae'n ei ddilyn mewn unigolion.

Ond mae'r rhaglen Hwyluso, pan gynyddodd Llywodraeth Cymru yn ddiweddar y cyllid a roddwn i awdurdodau lleol ar y sail y dylai fod yn rhad ac am ddim ar gyfer yr addasiadau bach a chanolig y mae'r rhaglen Hwyluso yn eu cefnogi, fod yn rhad ac am ddim i'r defnyddiwr, wedi cael ei chroesawu gan bron pob awdurdod lleol. Mae sir Fynwy yn un o'r awdurdodau hynny sydd wedi newid ei gweithdrefnau i sicrhau na chodir tâl ar bobl am y rheini, ac nad yw pobl yn gyfrifol am y grant addasiadau ffisegol a'r rhaglen addasu ymateb cyflym. Felly, rwy'n gobeithio, drwy gefnogi'r rhaglenni hynny sydd â symiau blynyddol sylweddol o arian, y bydd yn caniatáu i awdurdodau lleol fod â dull llwybr carlam ar gyfer pobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor yng Nghymru. Mae ein ffigurau'n awgrymu bod tua 200 o bobl â'r cyflwr yng Nghymru ar unrhyw un adeg. Mae hynny'n golygu, i unrhyw awdurdod lleol, y dylech allu cael dull uniongyrchol a phersonol ar gyfer anghenion yr unigolyn hwnnw. Mae'r niferoedd yn ddigon bach i gael cynllun personol ar gyfer yr unigolyn hwnnw ac yna i wneud yr addasiadau ar garlam a all wneud cymaint o wahaniaeth iddo.

14:35
Y Gwasanaeth 111
The 111 Service

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol gwasanaeth ffôn 111 yn y gogledd? OQ57392

7. Will the First Minister make a statement on the future of the 111 service in north Wales? OQ57392

Llywydd, cafodd gwasanaeth iechyd 111 Cymru ei lansio yn y gogledd ar gyfer unrhyw fater gofal iechyd brys ym Mehefin 2021. Rydyn ni’n buddsoddi adnoddau ychwanegol yn y gwasanaeth, o ran elfennau teleffoni ac elfennau ar-lein. Bydd hyn yn cryfhau’r gwasanaeth ar gyfer y gaeaf a thu hwnt, ac rydyn ni’n parhau i ddenu staff ansawdd uchel.

The NHS 111 Wales service launched in north Wales for all urgent healthcare issues in June 2021. We are investing additional resources into both telephony and online elements of the service, to build resilience for the winter period and beyond, and we continue to attract high-quality staff.

Thank you for your answer, First Minister. I have to say, there are serious concerns being expressed to me that the service is unable to cope with the volume of demand. The sense among nursing professionals is that the service is being overrun, with patients having to wait hours for a basic response. I've been told, for example, that, in the past few weeks, calls have gone unanswered, and one caller had to wait 600 minutes to be triaged. Now, some of these cases need to urgently be sent to the emergency department, but due to the backlog, of course, they're being lost and delayed, to the point where some are giving up. There are no paediatric specialists on the 111 service in the north, so cases involving children, when they finally do get through, are just being referred straight to the emergency department. Similarly, the 111 mental health hub doesn't have sufficient psychiatric specialism to deal with current demand. So, will you, First Minister, accept that the 111 service, which has now, as you say, replaced the GP out-of-hours service in north Wales, isn't delivering as it should, because that's the view expressed to me by very concerned health professionals with years of experience in the field?

Diolch ichi am eich ateb, Prif Weinidog. Mae'n rhaid i mi ddweud, mae pryderon difrifol yn cael eu mynegi wrthyf nad yw'r gwasanaeth yn gallu ymdopi â maint y galw. Yr ymdeimlad ymhlith gweithwyr nyrsio proffesiynol yw bod y gwasanaeth yn cael ei orlethu, gyda chleifion yn gorfod aros oriau am ymateb sylfaenol. Dywedwyd wrthyf, er enghraifft, fod galwadau, yn ystod yr wythnosau diwethaf heb eu hateb, a bu'n rhaid i un galwr aros 600 munud i gael ei brysbennu. Nawr, mae angen anfon rhai o'r achosion hyn ar frys i'r adran achosion brys, ond oherwydd yr ôl-groniad, wrth gwrs, maen nhw'n cael eu colli a'u gohirio, i'r pwynt pan fo rhai yn rhoi'r gorau iddi. Nid oes unrhyw arbenigwyr pediatrig ar y gwasanaeth 111 yn y gogledd, felly mae achosion sy'n ymwneud â phlant, pan fyddant yn mynd drwodd yn y diwedd, yn cael eu cyfeirio'n syth at yr adran achosion brys. Yn yr un modd, nid oes gan y ganolfan iechyd meddwl 111 ddigon o arbenigedd seiciatrig i ymdrin â'r galw presennol. Felly, a wnewch chi, Prif Weinidog, dderbyn nad yw'r gwasanaeth 111, sydd bellach, fel y dywedwch chi, wedi disodli'r gwasanaeth meddygon teulu y tu allan i oriau arferol yn y gogledd, yn cyflawni fel y dylai, oherwydd dyna'r farn a fynegwyd i mi gan weithwyr iechyd proffesiynol pryderus iawn sydd â blynyddoedd o brofiad yn y maes?

Llywydd, I would always want to listen to concerns raised by such voices. I did make a direct inquiry of the health board, knowing that this question would be asked of me today, and was told that concerns of that sort hadn't been raised either by the people responsible for the service or by people delivering it, although the system everywhere in Wales is under huge pressure, and we're about to ask the people we rely on to provide the 111 service, in some instances, to be part of the new booster vaccination system. So, it is not a surprise—it cannot be a surprise—to anybody to find that the system is not always able to provide as timely a response to people as it would were we in calmer territory. I asked the health board as well whether it was receiving complaints from the public about the quality of the service, and they told me that complaints were running at less than one in every 1,000 users of the service. So, this is not for a minute to discount the important points that the Member has raised—and I'll make sure that they are conveyed to the health board—but I think there's probably more than one account of the way in which the service is trying to provide a quality response to the needs of people in north Wales, despite the very real demands that we are placing on the health service in the face of the global pandemic.

Llywydd, fe fyddwn i bob amser eisiau gwrando ar bryderon a godwyd gan leisiau o'r fath. Fe wnes i ymholiad uniongyrchol i'r bwrdd iechyd, gan wybod y byddwn i'n cael y cwestiwn hwn heddiw, a dywedwyd wrthyf nad oedd pryderon o'r math hwnnw wedi'u codi naill ai gan y bobl sy'n gyfrifol am y gwasanaeth na chan y bobl sy'n ei ddarparu, er bod y system ym mhobman yng Nghymru o dan bwysau enfawr, ac rydym ar fin gofyn i'r bobl yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw i ddarparu'r gwasanaeth 111, mewn rhai achosion, i fod yn rhan o'r system frechu atgyfnerthu newydd. Felly, nid yw'n syndod—ni all fod yn syndod—i neb ganfod nad yw'r system bob amser yn gallu darparu ymateb mor amserol i bobl ag y byddai'n digwydd mewn amgylchiadau tawelach. Gofynnais i'r bwrdd iechyd hefyd a oedd yn cael cwynion gan y cyhoedd am ansawdd y gwasanaeth, ac fe ddywedon nhw wrthyf fod llai nag un o bob 1,000 o ddefnyddwyr y gwasanaeth wedi cwyno. Felly, nid wyf am eiliad yn diystyru'r pwyntiau pwysig y mae'r Aelod wedi'u codi—a byddaf yn sicrhau eu bod yn cael eu cyfleu i'r bwrdd iechyd—ond rwy'n credu bod mwy nag un adroddiad, mae'n debyg, ynghylch y ffordd y mae'r gwasanaeth yn ceisio darparu ymateb o safon i anghenion pobl yn y gogledd, er gwaethaf y galwadau gwirioneddol yr ydym yn eu rhoi ar y gwasanaeth iechyd yn wyneb y pandemig byd-eang.

14:40
Y Lwfans Cynhaliaeth Addysg
The Education Maintenance Allowance

8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith y lwfans cynhaliaeth addysg? OQ57390

8. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the education maintenance allowance? OQ57390

Llywydd, our commitment to the continuation of the education maintenance allowance is set out in our programme for government. Feedback from learners emphasises the importance of this support in helping them to continue their studies. EMA scheme rules are reviewed each year prior to opening the scheme to applications.

Llywydd, mae ein hymrwymiad i barhau â'r lwfans cynhaliaeth addysg wedi'i nodi yn ein rhaglen lywodraethu. Mae adborth gan ddysgwyr yn pwysleisio pwysigrwydd y cymorth hwn i'w helpu i barhau â'u hastudiaethau. Caiff rheolau'r cynllun lwfans eu hadolygu bob blwyddyn cyn agor y cynllun i geisiadau.

Diolch am yr ymateb, Prif Weinidog.  

Thank you for that response, First Minister. 

In the first instance, I think it's important to reiterate actually what the First Minister has said in recognising that actually keeping EMA in place in Wales is providing much needed support for learners, and I welcome the commitment to protect EMA in the programme for government. But I was wondering whether or not the Government will be reviewing EMA, specifically the amount that's paid to students and the process of applying. Currently, the amount paid to learners is the same amount now as it was when I was in receipt of it, and it has remained at the same amount, which is £30 a week, since its introduction in 2004. Essentially, we haven't seen an increase in just shy of 20 years, so it hasn't accounted for inflation at all. If I could turn the First Minister's attention to Bridgend College, for just a moment, to illustrate a further point, in Bridgend College they usually have between 700 and 800 full-time further education learners who claim EMA. However, there are concerns that there are many more students who need access. As we know, EMA is means-tested, and many have raised with me that the forms are complex and difficult to understand. So, I would hope that, as the Government reviews EMA, these specific issues will be considered, moving forward. 

Yn y lle cyntaf, rwy'n credu ei bod yn bwysig ailadrodd yr hyn y mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud wrth gydnabod bod cadw'r lwfans ar waith yng Nghymru yn darparu cymorth y mae mawr ei angen i ddysgwyr, ac rwy'n croesawu'r ymrwymiad i ddiogelu'r lwfans yn y rhaglen lywodraethu. Ond tybed a fydd y Llywodraeth yn adolygu'r lwfans ai peidio, yn benodol y swm a delir i fyfyrwyr a'r broses o wneud cais. Ar hyn o bryd, mae'r swm a delir i ddysgwyr yr un swm nawr ag yr oedd pan oeddwn i'n ei gael, ac mae wedi aros yn ei unfan, sef £30 yr wythnos, ers ei gyflwyno yn 2004. Yn y bôn, nid ydym wedi gweld cynnydd mewn bron i 20 mlynedd, felly nid yw wedi cymryd chwyddiant i ystyriaeth o gwbl. Hoffwn droi sylw'r Prif Weinidog at Goleg Pen-y-bont ar Ogwr, am eiliad yn unig, i ddangos pwynt arall, yng Ngholeg Pen-y-bont ar Ogwr, fel arfer mae ganddyn nhw rhwng 700 ac 800 o ddysgwyr addysg bellach llawn amser sy'n hawlio'r lwfans. Fodd bynnag, mae pryderon bod llawer mwy o fyfyrwyr angen mynediad. Fel y gwyddom, mae'r lwfans yn seiliedig ar brawf modd, ac mae llawer wedi dweud wrthyf fod y ffurflenni'n gymhleth ac yn anodd eu deall. Felly, byddwn yn gobeithio, wrth i'r Llywodraeth adolygu'r lwfans, y bydd y materion penodol hyn yn cael eu hystyried, wrth symud ymlaen.

Llywydd, diolch yn fawr i Luke Fletcher am y cwestiynau ychwanegol. 

Llywydd, I'd like to thank Luke Fletcher for those supplementary questions. 

We do, of course, keep the scheme under review. In the last year, prior to the pandemic—so, the last year you think would be a fair comparison—then, over 20,200 students were supported by the EMA scheme, at a cost of nearly £18 million. And, on top of that, the Welsh Government provides £6 million in the financial contingency fund, which further education colleges are able to use, precisely in order to give some additional flexibility over and above the means-tested nature of the EMA itself. I've seen the Bevan Foundation report, of course, about the fact that were we to uplift the EMA to maintain its real-terms value we'd need to go to £45. That would cost another £8.2 million a year, and if we were to raise the thresholds, to take account of the point that Mr Fletcher was making about some young people not being able to access it, that would take the additional investment required to over £10 million. And, I'm afraid, in all of these things, choices have to be made. The programme for government, including all the agreements that we have in the co-operation agreement between his party and mine, have identified the top priorities for investment as being free school meals, childcare and that range of other commitments that we've entered into together. And while we will, of course, keep under review the EMA, the current commitment is to sustain it into this Senedd term, and unless our settlements become significantly more generous than were set out in the comprehensive spending review, that's probably going to have to be where our ambition rests. 

Wrth gwrs, rydym yn adolygu'r cynllun yn gyson. Yn ystod y flwyddyn olaf, cyn y pandemig—felly y flwyddyn olaf y byddech chi'n credu y byddai yn gymhariaeth deg—bryd hynny, cefnogwyd dros 20,200 o fyfyrwyr gan y cynllun lwfans cynhaliaeth addysg, ar gost o bron i £18 miliwn. Ac, ar ben hynny, mae Llywodraeth Cymru yn darparu £6 miliwn yn y gronfa ariannol wrth gefn, y gall colegau addysg bellach ei defnyddio, yn union er mwyn rhoi rhywfaint o hyblygrwydd ychwanegol ar ben natur prawf modd y lwfans ei hun. Rwyf wedi gweld adroddiad Sefydliad Bevan, wrth gwrs, am y ffaith pe baem yn codi'r lwfans i gynnal ei werth mewn termau real y byddai angen i ni fynd i £45. Byddai hynny'n costio £8.2 miliwn arall y flwyddyn, a phe baem yn codi'r trothwyon, i ystyried y pwynt yr oedd Mr Fletcher yn ei wneud am rai pobl ifanc nad oedden nhw'n gallu cael gafael arno, byddai hynny'n mynd â'r buddsoddiad ychwanegol sydd ei angen i dros £10 miliwn. Ac, mae arnaf ofn, ym mhob un o'r pethau hyn, fod yn rhaid gwneud dewisiadau. Mae'r rhaglen lywodraethu, gan gynnwys yr holl gytundebau sydd gennym yn y cytundeb cydweithredu rhwng ei blaid ef a fy mhlaid innau, wedi nodi mai'r prif flaenoriaethau ar gyfer buddsoddi yw prydau ysgol am ddim, gofal plant a'r ystod honno o ymrwymiadau eraill yr ydym wedi'u llunio gyda'n gilydd. Ac er y byddwn, wrth gwrs, yn parhau i adolygu'r lwfans, yr ymrwymiad presennol yw ei gynnal i mewn i dymor y Senedd hon, ac oni bai bod ein setliadau'n dod yn llawer mwy hael nag a nodwyd yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant, mae'n debyg mai dyna lle bydd rhaid i'n huchelgais aros.

Gofal Iechyd Meddwl
Mental Health Care

9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar ddarpariaeth gofal iechyd meddwl yn Nwyfor Meirionnydd? OQ57383

9. Will the First Minister make a statement on the provision of mental health care in Dwyfor Meirionnydd? OQ57383

Diolch yn fawr i'r Aelod am y cwestiwn. Mae cefnogi iechyd meddwl yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon, fel y nodir yn y cynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Rydyn ni’n cefnogi gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd drwy’r fframwaith ymyriad wedi’i dargedu a thrwy becyn sylweddol o gymorth strategol.

I thank the Member for his question. Supporting mental health is a priority for this Government, as set out in our 'Together for Mental Health' delivery plan. We are supporting mental health services in north Wales through the targeted intervention framework and through a substantial package of strategic support.

Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb hwnnw. Mae fy etholwr, David Graves, wedi bod yn aros i gael adolygiad annibynnol allanol i fewn i driniaeth a gofal ei fam ar ward Hergest ers dros dair blynedd. Gofynnwyd i Donna Ockenden, awdur adolygiad Ockenden, gynnal yr adolygiad gan y bwrdd iechyd yng Ngorffennaf 2018, ond eto ni ddilynodd y bwrdd y cais hwnnw i fyny. Mae hi, Donna Ockenden, wedi cynnig cynnal yr adolygiad unwaith eto. Dwi'n gwybod hynny am ei bod hi wedi dweud hynny wrthyf i yn bersonol rai wythnosau yn ôl. Yn 2018, fe ysgrifennodd y Gweinidog iechyd presennol at y Gweinidog iechyd ar y pryd yn gofyn ac yn mynnu bod y bwrdd yn cysylltu â Donna Ockenden i gynnal yr adolygiad annibynnol allanol yma. Rŵan bod adroddiad Holden wedi cael ei gyhoeddi, oni ddylwn i alluogi fy etholwr i fedru cau'r bennod drist yma yn ei fywyd trwy alluogi Donna Ockenden i gynnal yr adolygiad allanol annibynnol yma? A wnewch chi, Brif Weinidog, ymuno efo fi yn galw ar y bwrdd iechyd i gysylltu efo Donna Ockenden i'w chomisiynu i wneud y gwaith pwysig yma?

I thank the First Minister for that answer. A constituent, David Graves, has been waiting for an independent external review into the treatment and care of his mother on the Hergest ward for over three years now. Donna Ockenden, the author of the Ockenden report, was asked to hold the review by the health board in July 2018, but the health board didn't follow up on that request. Donna Ockenden has offered to hold the review once again. I know that because she told me personally some weeks ago. In 2018, the current health Minister wrote to the then health Minister insisting that the board contact Donna Ockenden to hold this independent external review. Now that the Holden report has been published, shouldn't I enable my constituent to close this sad chapter of his life by enabling Donna Ockenden to carry out this independent external review? Will you, First Minister, join with me in calling on the health board to contact Donna Ockenden in order to commission her to do this important work?

14:45

Diolch i Mabon ap Gwynfor am y pwyntiau yna. Wrth gwrs, dwi'n ymwybodol o achos David Graves, a dwi'n cydymdeimlo gyda fe am bopeth a oedd wedi digwydd a'r profiadau mae wedi'u cael. Dwi ddim wedi gweld dim byd oddi wrth Donna Ockenden, i ddweud y gwir. Os yw hi'n awgrymu rhywbeth, dydy hi ddim, fel dwi wedi gweld, wedi codi hynny gyda'r Llywodraeth. So, dwi ddim yn gallu cefnogi rhywbeth heb weld beth mae hi'n awgrymu. Os oes rhywbeth sydd wedi dod i mewn, wrth gwrs dwi'n fodlon edrych ar beth mae hi'n bwriadu ei wneud.

I'd like to thank Mabon ap Gwynfor for those points. Of course, I am aware of the case of David Graves, and I sympathise with him on everything that has happened and the experiences that he's had. I've seen nothing from Donna Ockenden, if I'm honest. So, if she has made any suggestions, as I understand it, she hasn't raised that with the Government. So, I'm not in a position to support something without seeing exactly what she is suggesting. If anything has come to hand, I'm happy to look at what she intends to do. 

Ac yn olaf, cwestiwn 10, James Evans.

And finally, question 10, James Evans. 

Am I unmuted? I think so.

A ydw i wedi fy nad-dawelu? Dwi'n credu 'mod i.

Comisiynydd Cyn-filwyr
Veterans Commissioner

10. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU am benodi comisiynydd cyn-filwyr i Gymru? OQ57360

10. Will the First Minister provide an update on the discussions between the Welsh Government and the UK Government on the appointment on a veterans commissioner for Wales? OQ57360

Llywydd, the appointment of a veterans commissioner for Wales is an initiative of the UK Government, announced without any prior discussion or notification with the Welsh Government. Nevertheless, this week the Deputy Minister for Social Partnership is meeting the Minister for Defence People and Veterans to discuss this proposed appointment. 

Llywydd, mae penodi comisiynydd cyn-filwyr i Gymru yn fenter gan Lywodraeth y DU, a gyhoeddwyd heb unrhyw drafodaeth na hysbysiad ymlaen llaw gyda Llywodraeth Cymru. Serch hynny, yr wythnos hon mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn cyfarfod â'r Gweinidog dros Bobl Amddiffyn a Chyn-filwyr i drafod y penodiad arfaethedig hwn.

Diolch, First Minister. Brecon and Radnorshire is a proud military community, and I recently mentioned in the Chamber the important role the military plays, both socially and economically, in my constituency. I regularly speak with veterans who tell me there is a need for this focused role in our political system to deal with the issues and challenges that veterans face. The Deputy Minister and I have had very positive discussions on this issue. First Minister, could you commit that, if the issues that exist between the UK Government and the Welsh Government on this matter can be overcome, your Government will constructively work with the UK Government on appointing a veterans commissioner for Wales? Diolch, Llywydd. 

Diolch, Prif Weinidog. Mae Brycheiniog a Sir Faesyfed yn gymuned filwrol falch, a soniais yn ddiweddar yn y Siambr am y rhan bwysig y mae'r fyddin yn ei chwarae, yn gymdeithasol ac yn economaidd, yn fy etholaeth i. Rwy'n siarad yn rheolaidd â chyn-filwyr sy'n dweud wrthyf fod angen y swyddogaeth benodol hon yn ein system wleidyddol i ymdrin â'r materion a'r heriau y mae cyn-filwyr yn eu hwynebu. Mae'r Dirprwy Weinidog a minnau wedi cael trafodaethau cadarnhaol iawn ar y mater hwn. Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo, os gellir goresgyn y problemau sy'n bodoli rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar y mater hwn, y bydd eich Llywodraeth yn gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU ar benodi comisiynydd cyn-filwyr i Gymru? Diolch, Llywydd.

Llywydd, I was very pleased recently to spend an evening at the Brecon barracks and to meet with some very senior, committed staff there. Llywydd, there are no issues that lie between the Welsh Government and the UK Government on this matter; it is entirely a UK Government initiative, proposed by them, announced by them, funded by them. Of course we will work with the UK Government on it, but it is just very important to be clear where the initiative comes from and where the initiative lies. I hope that the appointment will be a success and that it will deliver good things for veterans in Wales. But the responsibility for ensuring that lies with the Government that has initiated it and seeks to take it forward. The meeting between the Minister in the Welsh Government and the Minister for Defence People and Veterans is designed to make sure that, where we have a part to play, we're made aware of that, and we'll certainly do that constructively.

Llywydd, roeddwn i'n falch iawn yn ddiweddar o dreulio noson ym marics Aberhonddu ac i gyfarfod â rhai staff ymroddedig iawn yno. Llywydd, nid oes unrhyw broblemau yn bodoli rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch y mater hwn; mae'n fenter gan Lywodraeth y DU yn gyfan gwbl, a gynigiwyd ganddi hi, a gyhoeddwyd ganddi hi, a ariennir ganddi hi. Wrth gwrs, byddwn ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU arni, ond mae'n bwysig iawn bod yn glir o le y daw'r fenter a lle mae'r fenter. Gobeithio y bydd y penodiad yn llwyddiant ac y bydd yn darparu pethau da i gyn-filwyr yng Nghymru. Ond y Llywodraeth sydd wedi ei chychwyn ac sy'n ceisio bwrw ymlaen â hi sydd â'r cyfrifoldeb i sicrhau y bydd hynny'n digwydd. Mae'r cyfarfod rhwng y Gweinidog yn Llywodraeth Cymru a'r Gweinidog dros Bobl Amddiffyn a Chyn-filwyr wedi'i gynllunio i sicrhau, pan fo gennym ran i'w chwarae, ein bod yn ymwybodol o hynny, a byddwn yn sicr yn gwneud hynny'n adeiladol.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.

The next item is the business statement and annoucement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 14:49:35
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found among the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, I've been contacted by a member of the Welsh Jewish community with regard to access to the Cadw website. It appears that people who are attempting to access the website from Israel appear to be blocked from doing so. Now, using a virtual private network, I tried to take a look at this myself, and it seemed to me that the Cadw website was perfectly accessible from France, the United States, Spain and many other countries, yet not from an Israeli internet provider address. Now, it's my understanding that this has been raised with Cadw as far back as September but, as yet, no action has been taken to address the problem. I'd be very grateful if we could have the Minister responsible for Cadw take an urgent look at this to try and address it, and provide an explanation to the Senedd as to what's happened. 

Trefnydd, mae aelod o'r gymuned Iddewig yng Nghymru wedi cysylltu â mi ynghylch mynediad i wefan Cadw. Mae'n ymddangos bod pobl sy'n ceisio cael mynediad i'r wefan yn Israel yn cael eu rhwystro rhag gwneud hynny. Nawr, gan ddefnyddio rhwydwaith preifat rhithwir, ceisiais edrych ar hyn fy hun, ac roedd yn ymddangos i mi fod gwefan Cadw yn gwbl hygyrch yn Ffrainc, yr Unol Daleithiau, Sbaen a llawer o wledydd eraill, ond nid i rywun â chyfeiriad darparwr rhyngrwyd yn Israel. Nawr, rwy'n deall y codwyd hyn gyda Cadw mor bell yn ôl â mis Medi ond, hyd yma, ni chymerwyd unrhyw gamau i fynd i'r afael â'r broblem. Byddwn i'n ddiolchgar iawn pe bai'r Gweinidog sy'n gyfrifol am Cadw yn edrych ar hyn ar frys i geisio mynd i'r afael ag ef, a rhoi esboniad i'r Senedd ynghylch yr hyn sydd wedi digwydd.

14:50

Yes, I will certainly ask the Minister with responsibility for Cadw, Dawn Bowden, to look into this and report to Members as soon as she possibly can. 

Yn sicr byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am Cadw, Dawn Bowden, ymchwilio i hyn ac adrodd i'r Aelodau cyn gynted ag y bo'n bosibl.

Nos Sul, Trefnydd, roedd darllediad Boris Johnson ar deledu pobl Cymru yn dweud y byddai pawb yn derbyn trydydd brechiad erbyn diwedd y flwyddyn. Nawr, ar y pryd, roedd hwnna'n gyhoeddiad ar gyfer Lloegr yn unig, ac nid dyma'r tro cyntaf i'r Prif Weinidog wneud datganiad a gafodd ei ddarlledu ar setiau teledu yng Nghymru doedd ddim yn berthnasol i ni. Roedd yr un ym mis Mai lawer gwaeth, wrth gwrs, pan gyhoeddodd Mr Johnson bod y cyngor wedi newid o aros gartref i slogan amwys. Nid oedd y cyhoeddiad hwn yn weithredol yng Nghymru. Y cyngor yma oedd y dylai pawb barhau i aros gartref, ac nid oedd esboniad ar y pryd nad oedd y cyhoeddiad yn berthnasol i Gymru. Rwy'n credu ei fod yn amlwg bod angen newid yn y rheolau darlledu er mwyn atal gwybodaeth anghywir rhag gael ei chyhoeddi yma ac achosi dryswch, os nad perygl. Rwy'n falch felly fod y cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth yn cynnwys ymrwymiad i edrych ar sefydlu awdurdod darlledu a chyfathrebu cysgodol i Gymru, gan y gallai'r corff hwn ystyried argymell newid o'r fath. A fyddai modd i'r Llywodraeth amserlennu datganiad ar hyn rywbryd yn y flwyddyn newydd, os gwelwch yn dda, er mwyn rhoi manylion am y camau nesaf? 

On Sunday evening, Trefnydd, Boris Johnson's broadcast was on Welsh tv screens saying that everyone would receive a third vaccination by the end of the year. Now, at the time, this was an England-only announcement, and this isn't the first time for the Prime Minister to have made a statement broadcast on Welsh tv screens that was not relevant to us. The one in May was much worse, when Mr Johnson announced that the advice had changed from stay at home to a slogan that was far more ambiguous. This announcement didn't apply in Wales. The advice here was that we should continue to stay at home, but there was no explanation at the time that the announcement was not relevant to Wales. I think it's clear, therefore, that we need changes in broadcasting rules to prevent inaccurate information being broadcast here and causing confusion, if not risks. I'm pleased therefore that the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government includes a commitment to consider establishing a shadow broadcasting and communications authority for Wales, as this body could recommend such a change. Could the Government, therefore, timetable a statement on this at some point in the new year, in order to provide details on the next steps? 

Thank you. I think it's very important, when the Prime Minister does make these announcements, that he makes it very clear that, on that particular occasion, he's speaking on behalf of the people of England, and that's why it was very good to see our First Minister addressing the people of Wales in a similar vein on Monday evening. The point you raise, as you say, it is within the co-operation agreement between Delyth Jewell's party and my own, and I'm sure, as we work through the 46 policies, a statement will be brought before the Senedd. 

Diolch. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, pan fydd Prif Weinidog y DU yn gwneud y cyhoeddiadau hyn, ei fod yn ei gwneud yn glir iawn ei fod, ar yr achlysur penodol hwnnw, yn siarad ar ran pobl Lloegr, a dyna pam yr oedd yn dda iawn gweld ein Prif Weinidog ni yn annerch pobl Cymru mewn modd tebyg nos Lun. Mae'r pwynt yr ydych chi'n ei godi, fel yr ydych chi'n ei ddweud, o fewn y cytundeb cydweithredu rhwng plaid Delyth Jewell a fy mhlaid i, ac rwy'n siŵr, wrth i ni weithio drwy'r 46 o bolisïau, y bydd datganiad yn cael ei ddwyn gerbron y Senedd.

Minister, may I ask for a statement from the education Minister on the Government's proposed changes for teaching science in schools in Wales? From 2025, it's been said that physics, chemistry and biology will no longer be offered as separate subjects. Instead, pupils will study for one integrated science award that combines all three subjects together. This has led to concerns being expressed that science is being, and I quote, 'dumbed down', and teachers have a lot of anxiety about the new curriculum. The separate science subjects of physics, chemistry and biology have been part of the curriculum for many, many years, but it seems that the Welsh Government plans to reduce the opportunity to study these specific sciences for pupils in Wales are prevalent. So, can we have a statement from the Minister early next year on how he intends to ensure that science standards of education are maintained, and that his proposal will not mean future Welsh scientists, such as Dr Lyn Evans, who led experiments at the large hadron collider, become increasingly rare? Thank you.

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog addysg ynghylch newidiadau arfaethedig y Llywodraeth ar gyfer addysgu gwyddoniaeth mewn ysgolion yng Nghymru? O 2025 ymlaen, y sôn yw, na fydd ffiseg, cemeg a bioleg yn cael eu cynnig fel pynciau ar wahân mwyach. Yn hytrach, bydd disgyblion yn astudio ar gyfer un dyfarniad gwyddoniaeth integredig sy'n cyfuno'r tri phwnc gyda'i gilydd. Mae hyn wedi arwain at fynegi pryderon bod gwyddoniaeth yn cael, ac rwy'n dyfynnu, 'ei gorsymleiddio', ac mae gan athrawon lawer o bryder am y cwricwlwm newydd. Mae pynciau gwyddoniaeth ar wahân ffiseg, cemeg a bioleg wedi bod yn rhan o'r cwricwlwm ers blynyddoedd maith, ond mae'n ymddangos bod cynlluniau Llywodraeth Cymru i leihau'r cyfle i ddisgyblion yng Nghymru astudio'r gwyddorau penodol hyn yn gyffredin. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog yn gynnar y flwyddyn nesaf ar sut y mae'n bwriadu sicrhau bod safonau addysg gwyddoniaeth yn cael eu cynnal, ac na fydd ei gynnig yn golygu bod gwyddonwyr o Gymru yn y dyfodol, fel Dr Lyn Evans, a arweiniodd arbrofion ar y gwrthdrawydd hadron, yn dod yn fwyfwy prin? Diolch.

As part of the announcements that have been made, science is certainly not being dumbed down. The Welsh Government has put a significant amount of work and resources into promoting science, technology, engineering and mathematics subjects across all ages. As you are aware, the Minister for Education and the Welsh Language makes many statements in the Chamber, and certainly on the curriculum itself, and I'm sure he will be able to update Members if any further information is required. 

Fel rhan o'r cyhoeddiadau sydd wedi eu gwneud, yn sicr nid yw gwyddoniaeth yn cael ei gorsymleiddio. Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cryn dipyn o waith ac adnoddau i hyrwyddo pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg ar draws pob oedran. Fel y gwyddoch chi, mae Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn gwneud llawer o ddatganiadau yn y Siambr, ac yn sicr ar y cwricwlwm ei hun, ac rwy'n siŵr y bydd yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau os oes angen rhagor o wybodaeth.

Trefnydd, hoffwn i gael datganiad ysgrifenedig, os gwelwch yn dda, ynglŷn â darpariaeth o barthau 20 mya mewn ardaloedd lled wledig, yn ogystal â sicrhau bod gyrrwyr yn cadw at y terfyn cyflymder hwnnw. Yn ddiweddar, dwi wedi cwrdd â chynrychiolwyr a thrigolion pentref Gwaelod-y-garth yn ngogledd-orllewin Caerdydd, ac maen nhw'n brwydro i sicrhau mwy o ddiogelwch i gerddwyr, yn enwedig yr henoed a phlant, sy'n gorfod cerdded trwy'r pentref i ddal y bws i'r ysgol uwchradd. Does yna ddim pafin mewn sawl man yn y pentref, ac, am resymau amlwg felly, maen nhw moyn parth 20 mya trwy'r pentref er mwyn ei wneud yn fwy diogel. Ond, fel y gwyddoch chi, Trefnydd, un peth yw cael y terfyn cyflymder; peth arall yw sicrhau bod gymaint o bobl â phosib yn cadw at y cyflymder hwnnw, ac mae hynny yn achosi pryder mewn llefydd ble mae parth 20 mya yn bodoli hefyd yng ngogledd-orllewin Caerdydd, yng Nghreigiau. Felly, a oes modd cael datganiad ysgrifenedig ynglŷn â'r materion hyn, plîs?

Trefnydd, I'd like a written statement, please, on the provision of 20 mph zones in semi-rural areas, as well as ensuring that drivers adhere to that speed limit. Recently, I've met with representatives and residents of Gwaelod-y-garth in north-west Cardiff, and they are fighting for greater safety for pedestrians, particularly older people and children, who have to walk through the village to catch the bus to the secondary school. There is no pavement in many parts of the village, and, for obvious reasons, they want a 20 mph zone through the village in order to make it safer. But, as you know, Trefnydd, it's one thing to get that speed limit in place; it's another to ensure that as many people as possible adhere to the speed limit, and that's a cause of concern in areas where there are these 20 mph zones in north-west Cardiff, in Creigiau. So, can we have a written statement on these issues, please?

14:55

So, I'm trying to remember when we had a statement—I think it was a written statement—on 20 mph zones from the Deputy Minister for Climate Change, but I don't think that was too long ago. So, I'm not aware of any further guidance or regulations that have come into force in relation to the 20 mph zones, but, if there are, I will ask the Deputy Minister to do a written statement.

Felly, rwy'n ceisio cofio pryd cawsom ni ddatganiad—rwy'n credu mai datganiad ysgrifenedig ydoedd—ar barthau 20 m.y.a. gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, ond nid wyf i'n credu bod hynny'n rhy bell yn ôl. Felly, nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw ganllawiau na rheoliadau eraill sydd wedi dod i rym o ran y parthau 20 m.y.a. ond, os oes, byddaf yn gofyn i'r Dirprwy Weinidog wneud datganiad ysgrifenedig.

I call for a Welsh Government statement on the provision of support for the families of veterans with mental health conditions. Last week, the Forces in Mind Trust published their new report, developing a model of the Restorative Approaches Veterans and Family Service. This followed a three-year evaluation study, carried out by the Children's Social Care Research and Development Centre at Cardiff University, of a new service, the Restorative Approaches Veterans and Family Service, or RAVFS, that utilises restorative engagement to help ex-service personnel and their families improve their relationships, communication and family functioning. This innovative new service is provided by Welsh children's charity TGP Cymru, and was developed in collaboration with Veterans' NHS Wales. As the Forces in Mind Trust state,

'there is currently a gap in provision of support for the families of veterans with mental health conditions.'

Their policy statement on relationships outlines that while support is available for veterans, their families are often left behind. They recommend more integrated support for families in veterans mental health services, and increased involvement of the family in the transition from military to family life. The findings from this study suggest that services such as the RAVFS could help provide this missing support and call for a wider roll-out, perhaps to the Veterans NHS Wales population, across all Welsh local health boards. I call for a statement accordingly.

Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ddarparu cymorth i deuluoedd cyn-filwyr â chyflyrau iechyd meddwl. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Ymddiriedolaeth The Forces in Mind eu hadroddiad newydd, gan ddatblygu model y Gwasanaethau Dulliau Adferol Cyn-filwyr a Theuluoedd. Roedd hyn yn dilyn astudiaeth werthuso dair blynedd, a gafodd ei chynnal gan y Ganolfan Ymchwil a Datblygu Gofal Cymdeithasol Plant ym Mhrifysgol Caerdydd, o wasanaeth newydd, y Gwasanaeth Dulliau Adferol Cyn-filwyr a Theuluoedd, neu RAVFS, sy'n defnyddio ymgysylltiad adferol i helpu cyn-bersonél y lluoedd arfog a'u teuluoedd i wella eu perthnasoedd, eu cyfathrebu a'u gweithredu teuluol. Mae'r gwasanaeth newydd arloesol hwn yn cael ei darparu gan elusen plant Cymru TGP Cymru, a chafodd ei ddatblygu ar y cyd â GIG Cyn-filwyr Cymru. Fel y mae'r Ymddiriedolaeth The Forces in Mind yn ei ddweud,

'ar hyn o bryd mae bwlch yn narpariaeth y cymorth i deuluoedd cyn-filwyr sydd â chyflyrau iechyd meddwl.'

Mae eu datganiad polisi ar berthnasoedd yn amlinellu, er bod cymorth ar gael i gyn-filwyr, mae eu teuluoedd yn aml yn cael eu hanghofio. Maen nhw'n argymell cymorth mwy integredig i deuluoedd mewn gwasanaethau iechyd meddwl cyn-filwyr, a mwy o gyfranogiad gan y teulu wrth bontio o fywyd milwrol i fywyd teuluol. Mae canfyddiadau'r astudiaeth hon yn awgrymu y gallai gwasanaethau fel yr RAVFS helpu i ddarparu'r cymorth coll hwn a galw am gyflwyniad ehangach, efallai i boblogaeth GIG Cyn-filwyr Cymru, ar draws holl fyrddau iechyd lleol Cymru. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.

Thank you. I think Mark Isherwood raises an important point, and you'll be aware that Welsh Government provides a good deal of services right across our public services for our veterans, to whom we obviously owe a debt of gratitude. I know that the Deputy Minister for mental health services is aware of the report. Perhaps when she has considered it she could have a conversation with the Deputy Minister for Social Partnership, to see if anything further can be done.

Diolch. Rwy'n credu bod Mark Isherwood yn codi pwynt pwysig, a byddwch chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru yn darparu llawer iawn o wasanaethau ar draws ein gwasanaethau cyhoeddus i'n cyn-filwyr, y mae'n amlwg bod arnom ni ddyled o ddiolchgarwch iddyn nhw. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog gwasanaethau iechyd meddwl yn ymwybodol o'r adroddiad. Efallai pan fydd hi wedi ei ystyried y gallai hi gael sgwrs â'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, i weld a oes modd gwneud unrhyw beth arall.

Trefnydd, dwi'n siŵr bydd nifer o fy nghyd-Aelodau yn ymwybodol, ond mae'r rhestrau aros gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed i bobl gael asesiadau niwroddatblygiadol megis ADHD ac awtistiaeth yn gallu bod yn erchyll o hir, gyda nifer o bobl o fewn ffiniau bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg yn cysylltu â mi am gymorth ar ôl bod yn aros dros ddwy flynedd am asesiad. Golyga hyn fod gyda ni bobl ifanc yn eu harddegau sydd yn mynd i fod yn gorffen eu haddysg cyn eu bod yn cael asesiad, gan olygu eu bod yn colli allan yn llwyr ar gefnogaeth hanfodol ar amser tyngedfennol. A gawn ni ddiweddariad yn y tymor newydd gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, neu ei dirprwyon, am y sefyllfa o ran CAMHS yng Nghanol De Cymru a beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau asesiadau o fewn amser rhesymol i blant a phobl ifanc? Nid yw dwy flynedd yn rhesymol, ac mae hyn yn effeithio nid yn unig ar blant a phobl ifanc a'u teuluoedd rŵan, ond hefyd ar eu dyfodol.

Trefnydd, I'm sure many of my fellow Members will be aware, but the child and adolescent mental health services waiting lists for people to have neurodevelopmental assessments such as ADHD and autism can be appallingly long, with very many people within the Cwm Taf Morgannwg health board boundaries contacting me for support, having been waiting for over two years for such an assessment. This means that we have young people in their teenage years who will be finishing their education before getting that assessment, which will mean that they will miss out entirely on crucial support at a crucial time in their lives. Can we have an update in the new term from the Minister for Health and Social Services, or her deputies, on the position in terms of CAMHS in South Wales Central and what the Welsh Government is doing to ensure assessments in a reasonable time for children and young people? Two years is not reasonable, and this is having an impact not only on children and young people and their families now, but also on their futures.

Thank you. Well, I agree; two years is a long time in anybody's life, but certainly in a young person's life, but you will be aware of the significant pressures on our NHS, not just in your region but right across Wales and indeed the UK. I know there is a significant amount of work being undertaken by the Minister for Health and Social Services, along with the health boards, in relation to CAMHS, with funding put forward too.

Diolch. Wel, rwy'n cytuno; mae dwy flynedd yn amser hir ym mywyd unrhyw un, ond yn sicr ym mywyd person ifanc, ond byddwch chi'n ymwybodol o'r pwysau sylweddol ar ein GIG, nid yn unig yn eich rhanbarth chi ond ledled Cymru ac yn wir y DU. Rwy'n gwybod bod cryn dipyn o waith yn cael ei wneud gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ynghyd â'r byrddau iechyd, mewn cysylltiad â CAMHS, a bod cyllid yn cael ei gyflwyno hefyd.

We now have a co-operation agreement setting out reforms that sound ambitious. The move to a national care service is an interesting idea, and I would like you to schedule time for the Deputy Minister for social care to outline what a national care service means, the outcomes we expect people to experience, and the role of local government, which for years has battled hard to provide good-quality services at a time of even tighter budget constraints. Can the Minister confirm that services commissioned by local government will be the most modern, or are we facing a major reorganisation of what local government is responsible for?

Erbyn hyn, mae gennym ni gytundeb cydweithredu sy'n nodi diwygiadau sy'n swnio'n uchelgeisiol. Mae symud at wasanaeth gofal cenedlaethol yn syniad diddorol, a hoffwn i chi drefnu amser i'r Dirprwy Weinidog gofal cymdeithasol amlinellu'r hyn y mae gwasanaeth gofal cenedlaethol yn ei olygu, y canlyniadau yr ydym ni'n eu disgwyl i bobl, a rhan llywodraeth leol, sydd wedi brwydro'n galed ers blynyddoedd i ddarparu gwasanaethau o ansawdd da ar adeg o gyfyngiadau cyllidebol tynnach byth. A all y Gweinidog gadarnhau y bydd y gwasanaethau sydd wedi eu comisiynu gan lywodraeth leol y rhai mwyaf modern, neu a ydym ni'n wynebu ad-drefnu mawr o'r hyn y mae llywodraeth leol yn gyfrifol amdano?

15:00

Thank you, and you are correct, a national care service is part of the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Labour Government. I think it will have huge benefits for people in need of care, and obviously support the dedicated workforce that we have in the sector. 

You'll be aware that we recently announced £42 million of funding for social care. That will be used to expand community social care services, it will facilitate hospital patient discharges into care settings and support the well-being of our social care service users, and it will also have the benefit of reducing hospital readmissions and ease pressures on bed capacity. We know that increased demand for social care increases during the winter, and again in September we allocated £48 million to support social care recovery in Wales.

We are currently looking at how we take forward the national care service. We've been informed by the advice of the social care fair work forum in our considerations, and some local authorities are already working with the independent sector to uplift salaries, and I think that's also to be greatly encouraged.

Diolch, ac rydych chi'n iawn, mae gwasanaeth gofal cenedlaethol yn rhan o'r cytundeb cydweithredu rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Lafur Cymru. Rwyf i o'r farn y bydd manteision enfawr iddo ar gyfer pobl y mae angen gofal arnyn nhw, a bydd yn amlwg yn cefnogi'r gweithlu ymroddedig sydd gennym ni yn y sector.

Byddwch chi'n ymwybodol ein bod ni wedi cyhoeddi £42 miliwn o gyllid yn ddiweddar ar gyfer gofal cymdeithasol. Fe fydd hwnnw'n cael ei ddefnyddio i ehangu gwasanaethau gofal cymdeithasol cymunedol, bydd yn hwyluso'r broses o ryddhau cleifion ysbyty i leoliadau gofal ac yn cefnogi llesiant defnyddwyr ein gwasanaethau gofal cymdeithasol, a bydd â'r fantais hefyd o leihau aildderbyniadau i ysbytai ac yn rhyddhau pwysau ar niferoedd y gwelyau sydd ar gael. Rydym ni'n gwybod bod y galw am ofal cymdeithasol yn cynyddu yn ystod y gaeaf, ac unwaith eto ym mis Medi fe wnaethom ddyrannu £48 miliwn i gefnogi adferiad gofal cymdeithasol yng Nghymru.

Ar hyn o bryd rydym ni'n edrych ar sut y byddwn yn datblygu'r gwasanaeth gofal cenedlaethol. Mae cyngor gan y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol wedi llywio ein hystyriaethau, ac mae rhai awdurdodau lleol yn gweithio gyda'r sector annibynnol eisoes ar gynyddu cyflogau, ac rwyf i o'r farn bod hynny i'w annog hefyd i raddau helaeth iawn.

3. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Llunio Dyfodol Cymru—Pennu cerrig milltir cenedlaethol, dangosyddion cenedlaethol diwygiedig a chyhoeddi adroddiad Tueddiadau’r Dyfodol
3. Statement by the Minister for Social Justice: Shaping Wales Future—Laying national milestones, revised national indicators and publishing a Future Trends report

Ac felly rydyn ni'n symud ymlaen i'r eitem nesaf, sef eitem 3. Hwn yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar lunio dyfodol Cymru, sef pennu cerrig milltir cenedlaethol, dangosyddion cenedlaethol diwygiedig a chyhoeddi adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol'. Rwy'n galw ar y Gweinidog felly i wneud y datganiad yma. Jane Hutt.

We'll move now to our next item, item 3, a statement by the Minister for Social Justice on shaping Wales's future, laying national milestones, revised national indicators and publishing a 'Future Trends' report. I call on the Minister to make the statement. Jane Hutt.

Diolch, Llywydd. Through the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and its seven well-being goals, we have a framework for Wales's future: a Wales that is economically, socially and environmentally just, and a Wales we would want our children and grandchildren to inherit from us.

Each one of us has a role to play in protecting and improving our nation. An important element of that is considering how we collectively lay the foundations now for the better Wales we want in the future. For the Welsh Government, our shaping Wales's future programme of work is about moving us closer to a better Wales for everyone. We are setting national milestones against the backdrop of our ongoing recovery from the COVID-19 pandemic as well as the commitment by the Welsh Government to deliver a stronger, fairer and greener Wales.

In February, we committed to a road map for setting Wales's first national milestones, updating the national indicators and the publication of the 'Future Trends' report. I am delighted to be speaking today as we deliver all three and publish our consultation response and independent analysis.

The Government’s ambition is for the national milestones to drive collaborative action and act as a key measure of the pace and scale of change needed in a number of key areas. At their heart they are geared towards driving significant progress in tackling poverty and inequality, and they reflect our determination to do this. Following our programme of engagement with stakeholders and as a result of the responses to our formal consultation process, we have refined our national milestones and national indicator set, which we have laid today.

Dirprwy Lywydd, we are committing to an elimination of the pay gap for gender, disability and ethnicity by 2050. Fair work and social justice are at the heart of our vision of a Wales that recognises that equality, diversity and inclusion at work are vital to a society that enables people to fulfil their potential no matter what their background or circumstances. We are setting a target for 75 per cent of working age adults in Wales to be qualified to level 3 or higher by 2050. We know that people with higher level qualifications and skills are more likely to be in sustained employment, with larger earning and wage gains, particularly for those individuals from disadvantaged areas. Because of this we are also aiming to decrease the percentage of working age adults with no qualifications to 5 per cent or below in every local authority in Wales by 2050.

Tackling significant inequalities of this kind between different areas of Wales is a fundamental ambition of this Government and we will measure long-term progress through the national milestones. Our national milestone focused on ensuring that at least 90 per cent of 16 to 24-year-olds will be in education, employment or training by 2050 will measure the actions taken to support young people during a critical time in their lives. We know that periods of economic inactivity early in a person's working life has a detrimental impact, and that young people have been especially vulnerable to employment changes caused by the COVID-19 pandemic.

We want everyone in Wales to have the opportunity to participate in good-quality, sustainable work regardless of their age or where they live. This is why we are committing to eradicate the gap between the employment rate in Wales and the UK by 2050, with a focus on fair work and raising labour market participation of under-represented groups.

As a Government, we must always act to safeguard the health and well-being of the people of Wales and our ambition is to remove barriers to children having the healthiest possible start to their lives. We also know that good habits as children often develop into making better healthy choices as adults. This is why we are setting a target to increase the percentage of children with two or more healthy behaviours to 94 per cent by 2035 and more than 99 per cent by 2050.

Thinking of our wider global responsibility, we are committing to Wales using only its fair share of the world's resources by 2050. This is an important element of our vision of building a sustainable and resilient Wales and of our continuing response to the climate and nature emergency, protecting our most precious and natural resources. We are pledging to achieve net-zero greenhouse gas emissions in Wales by 2050 and this national milestone echoes the existing targets in our Environment (Wales) Act 2016 and is aimed at encouraging and empowering everyone in Wales to play their part in driving emissions down, as we know societal and behavioural changes will be crucial to achieving our goals. We will also continue to explore how this important target could potentially be reached even quicker.

We are also reiterating our commitment to the safeguarding and growth of the Welsh language by setting a national milestone to support a million Welsh speakers by 2050. The Welsh language is an integral part of our Welsh identity and culture and we are committed to doing everything we can to see it flourish and to protect it.

Alongside the national milestones, I have also laid before the Senedd an updated set of national indicators that measure Wales's progress towards the well-being goals. As a result of the consultation feedback we received, these include new measures on justice, travel, housing costs and digital inclusion—all matters that we have been told play a larger role in shaping our national well-being than they did before the pandemic. This expanded national indicator set will continue to help us measure progress towards the seven well-being goals and our journey towards becoming a fairer, greener, more successful Wales.

Today also marks the publication of the latest edition of the 'Future Trends' report. The report brings together, in one accessible place, authoritative information on the key social, economic, environmental and cultural trends that are likely to affect Wales's future well-being. The setting of the national milestones, updating our national indicators and a renewed look at the future trends shaping Wales can ensure that the well-being goals remain relevant to people's lives now and the challenges we face today and in the future. We will provide the first update on the progress towards the national milestones in the well-being of Wales report next year, and continue the conversation on national milestones in 2022 with the development of the second set of milestones.

For national milestones to succeed it is crucial that every public body considers how they can best actively contribute to them. They are an important part of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and they lay the foundations for success. Dirprwy Lywydd, I am very pleased to be presenting these national milestones to the Senedd; milestones that place social justice, tackling poverty and tackling inequality at their heart. I am proud that, together, we are creating a more just, equal and prosperous Wales.

Diolch, Llywydd. Trwy Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a'i saith nod llesiant, mae gennym ni fframwaith ar gyfer dyfodol Cymru: Cymru gyfiawn yn economaidd, yn gymdeithasol ac yn amgylcheddol, a Chymru y byddem ni'n dymuno ei rhoi yn etifeddiaeth i'n plant a'n hwyrion.

Mae gan bob un ohonom ni ran mewn amddiffyn a gwella ein cenedl. Elfen bwysig o hynny yw ystyried sut yr ydym ni am osod y sylfeini gyda'n gilydd yn awr ar gyfer y Gymru well yr ydym ni'n ei dymuno yn y dyfodol. I Lywodraeth Cymru, mae ein gwaith ni o lunio rhaglen waith Cymru yn y dyfodol yn ymwneud â'n symud ni'n agosach at Gymru sy'n well i bawb. Rydym ni'n gosod cerrig milltir cenedlaethol yng nghyd-destun ein hadferiad parhaus ar ôl pandemig COVID-19 yn ogystal ag ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sicrhau Cymru gryfach, wyrddach a thecach.

Ym mis Chwefror, fe wnaethom ni ymrwymo i fap ffyrdd ar gyfer pennu cerrig milltir cenedlaethol cyntaf Cymru, gan ddiweddaru'r dangosyddion cenedlaethol a chyhoeddi adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol'. Rwy'n falch iawn o fod yn siarad heddiw wrth i ni gyflawni'r tri ohonyn nhw a chyhoeddi ein hymateb i'r ymgynghoriad a'n dadansoddiad annibynnol.

Uchelgais y Llywodraeth yw i'r cerrig milltir cenedlaethol hyn ysgogi gweithredu cydweithredol a bod yn fesur allweddol o gyflymder a graddfa'r newid sydd ei angen mewn nifer o feysydd allweddol. Yn eu hanfod, eu bwriad yw ysgogi cynnydd sylweddol o ran mynd i'r afael â thlodi ac anghydraddoldeb, ac maen nhw'n adlewyrchu ein penderfyniad ni i wneud hyn. Yn dilyn ein rhaglen ymgysylltu â rhanddeiliaid ac o ganlyniad i'r ymatebion i'n proses ymgynghori ffurfiol, rydym ni wedi mireinio ein cerrig milltir cenedlaethol a'n cyfres o ddangosyddion cenedlaethol, ac rydym ni wedi eu cyflwyno heddiw.

Dirprwy Lywydd, rydym ni'n ymrwymo i ddileu'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau ac o ran anabledd ac ethnigrwydd erbyn 2050. Mae gwaith teg a chyfiawnder cymdeithasol wrth wraidd ein gweledigaeth ni o Gymru sy'n cydnabod bod cydraddoldeb, amrywiaeth a chynhwysiant ym myd gwaith yn hanfodol i gymdeithas sy'n galluogi pobl i gyflawni eu potensial heb unrhyw ystyriaeth o'u cefndir na'u hamgylchiadau. Rydym ni'n gosod targed o 75 y cant o oedolion o oedran gweithio yng Nghymru i fod â chymwysterau lefel 3 neu uwch erbyn 2050. Rydym ni'n gwybod bod pobl sydd â chymwysterau a sgiliau lefel uwch yn fwy tebygol o fod mewn cyflogaeth barhaus, gydag enillion a chyflog mwy, yn enwedig i'r unigolion hynny o ardaloedd difreintiedig. Oherwydd hyn, rydym ni hefyd yn bwriadu lleihau canran yr oedolion o oedran gweithio nad oes ganddyn nhw ddim cymwysterau i 5 y cant neu'n is ym mhob awdurdod lleol yng Nghymru erbyn 2050.

Mae mynd i'r afael ag anghydraddoldebau sylweddol o'r math hwn rhwng gwahanol ardaloedd yng Nghymru yn un o uchelgeisiau sylfaenol y Llywodraeth hon a byddwn ni'n mesur cynnydd hirdymor drwy gyfrwng y cerrig milltir cenedlaethol. Bydd ein carreg filltir genedlaethol sy'n canolbwyntio ar sicrhau y bydd o leiaf 90 y cant o bobl ifanc 16 i 24 oed mewn addysg, cyflogaeth neu hyfforddiant erbyn 2050 yn mesur y camau sydd wedi eu cymryd i gefnogi pobl ifanc yn ystod cyfnod tyngedfennol yn eu bywydau. Rydym ni'n gwybod bod cyfnodau o anweithgarwch economaidd yn gynnar ym mywyd gwaith unigolyn yn cael effaith niweidiol, a bod pobl ifanc wedi bod yn arbennig o agored i newidiadau o ran cyflogaeth yn sgil pandemig COVID-19.

Rydym ni'n awyddus i weld pawb yng Nghymru yn cael y cyfle i fod mewn gwaith cynaliadwy o ansawdd da heb unrhyw ystyriaeth i'w hoedran nac ymhle maen nhw'n byw. Dyna pam rydym ni'n ymrwymo i ddileu'r bwlch rhwng y gyfradd gyflogaeth yng Nghymru a'r DU erbyn 2050, gan ganolbwyntio ar waith teg a chodi cyfranogiad grwpiau nad oes ganddyn nhw gynrychiolaeth ddigonol yn y farchnad lafur.

Fel Llywodraeth, mae'n rhaid i ni weithredu bob amser i ddiogelu iechyd a llesiant pobl Cymru a'n huchelgais ni yw dileu'r cyfan sy'n rhwystro plant rhag cael y dechrau gorau posibl i'w bywydau o ran iechyd. Rydym ni'n gwybod hefyd fod arferion da mewn plentyndod yn aml yn datblygu yn ddewisiadau iach gwell ymysg oedolion. Dyna pam rydym ni'n gosod targed i gynyddu canran y plant sydd â dau neu fwy o arferion iach i 94 y cant erbyn 2035 a mwy na 99 y cant erbyn 2050.

O feddwl am ein cyfrifoldeb byd-eang ehangach, rydym ni'n ymrwymo i sicrhau y bydd Cymru dim ond yn defnyddio ei chyfran deg o adnoddau'r byd erbyn 2050. Mae hon yn elfen bwysig o'n gweledigaeth ar gyfer datblygu Cymru gynaliadwy a chadarn ac o'n hymateb parhaus ni i'r argyfwng hinsawdd a natur, gan amddiffyn ein hadnoddau naturiol a mwyaf gwerthfawr. Rydym ni'n addo cyflawni allyriadau nwyon tŷ gwydr sero net yng Nghymru erbyn 2050 ac mae'r garreg filltir genedlaethol hon yn adleisio'r targedau presennol yn Neddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a'i nod yw annog a galluogi pawb yng Nghymru i chwarae eu rhan wrth leihau allyriadau, gan ein bod ni'n gwybod y bydd newidiadau cymdeithasol ac ymddygiadol yn hanfodol i gyflawni ein hamcanion. Byddwn ni hefyd yn parhau i archwilio sut y gellid cyrraedd y targed pwysig hwn yn gyflymach byth.

Rydym ni'n mynegi o'r newydd ein hymrwymiad i ddiogelu a meithrin twf y Gymraeg drwy sefydlu carreg filltir genedlaethol i gefnogi miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Mae'r Gymraeg yn rhan annatod o'n hunaniaeth a'n diwylliant ni yng Nghymru ac rydym ni wedi ymrwymo i wneud popeth yn ein gallu i weld yr iaith yn ffynnu a'i hamddiffyn hi.

Ochr yn ochr â'r cerrig milltir cenedlaethol, rwyf i hefyd wedi gosod cyfres wedi ei diweddaru o ddangosyddion cenedlaethol gerbron y Senedd sy'n mesur cynnydd Cymru tuag at y nodau llesiant. O ganlyniad i'r adborth a gawsom yn yr ymgynghoriad, mae'r rhain yn cynnwys mesurau newydd o ran cyfiawnder, teithio, costau tai a chynhwysiant digidol—bob un ohonyn nhw'n faterion y dywedwyd wrthym ni eu bod nhw'n chwarae rhan bwysicach yn ein llesiant cenedlaethol yn awr nag yn y cyfnod cyn y pandemig. Bydd y gyfres estynedig hon o ddangosyddion cenedlaethol yn parhau i'n helpu ni i fesur cynnydd tuag at y saith nod llesiant a'n taith ni tuag at fod yn Gymru decach, wyrddach, a mwy llwyddiannus.

Mae heddiw hefyd yn nodi cyhoeddiad rhifyn diweddaraf adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol'. Mae'r adroddiad hwn yn dwyn ynghyd mewn un man hygyrch wybodaeth awdurdodol am y tueddiadau cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol allweddol sy'n debygol o effeithio ar lesiant Cymru yn y dyfodol. Gall gosod y cerrig milltir cenedlaethol, diweddaru ein dangosyddion cenedlaethol, a bwrw golwg o'r newydd ar dueddiadau'r dyfodol sy'n llywio Cymru sicrhau bod y nodau llesiant yn parhau i fod yn berthnasol i fywydau pobl yn awr a'r heriau yr ydym ni'n eu hwynebu heddiw ac yn y dyfodol. Byddwn ni'n rhoi'r diweddariad cyntaf ar y cynnydd tuag at y cerrig milltir cenedlaethol yn adroddiad llesiant Cymru y flwyddyn nesaf, a byddwn yn parhau â'r sgwrs ynglŷn â cherrig milltir cenedlaethol yn 2022 gyda datblygiad yr ail set o gerrig milltir.

Er mwyn i'r cerrig milltir cenedlaethol fod yn llwyddiannus, mae hi'n hanfodol i bob corff cyhoeddus ystyried y ffordd orau y gall gyfrannu atyn nhw. Maen nhw'n rhan bwysig o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 ac maen nhw'n gosod y sylfeini ar gyfer llwyddiant. Dirprwy Lywydd, rwy'n falch iawn o fod yn cyflwyno'r cerrig milltir cenedlaethol hyn i'r Senedd; cerrig milltir sydd â chyfiawnder cymdeithasol, trechu tlodi, a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb yn ganolbwynt iddyn nhw. Rwy'n falch ein bod ni, gyda'n gilydd, yn llunio Cymru sy'n fwy cyfiawn, cyfartal a ffyniannus.

15:05

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.

Conservative spokesperson, Joel James.

Thank you, Dirprwy Lywydd. Thank you, Minister, for your statement today. I would like to start by providing a few comments about the first wave of milestones in the hope of focusing on the rationale behind them and in the hope of discovering why the Minister considers these milestones ambitious, given the 30-year timescale.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Gweinidog, am eich datganiad chi heddiw. Hoffwn i ddechrau drwy wneud ychydig o sylwadau am y don gyntaf o gerrig milltir yn y gobaith o ganolbwyntio ar y sail resymegol y tu ôl iddyn nhw ac yn y gobaith o ddarganfod pam y mae'r Gweinidog o'r farn bod y cerrig milltir hyn yn rhai uchelgeisiol, o ystyried yr amserlen 30 mlynedd.

Firstly, Minister, with regard to the gender pay gap, which you are aiming to eliminate by 2050, the data that is frequently used—and it has even been used in the 'Well-being of Wales: 2021' report—is a measurement based on median full-time hourly earnings. This simple measurement collates the salaries of men and women and divides them by 37 to give an hourly rate. It then adds hourly pay data that is only available for a small number of businesses. By including this data, you then arrive at the median or middle value of the data set.

But, the problem with using this data is that it doesn't reflect the complexity of pay relationships across the employed sector of society. For instance, it does not take into consideration experience, levels of qualification, additional benefit entitlements, pension relationships, and it does not take into consideration the profitability of businesses or even industry standards when comparing pay between company executives.

Furthermore, it doesn't consider gender behaviour. For example, are men more likely to travel further distances than women to access work, and are therefore able to access higher paying roles? What about geographical variance? Do those living on the border between England and Wales travel into England for work and therefore access higher average salaries? Are women more likely to change jobs than men and, as a result, experience more entry-level salaries? The list can go on. But, what we do know is that women are more likely to work fewer hours, to support families, and that taking time out to have children substantially increases the gender gaps. But, what consideration is given as to whether or not this is reflected by men in the family, such as working longer hours, or by changing jobs for higher salaries to support their families? Ultimately, we need to know how this is taken into consideration.

The problem with using this milestone, based upon such crude data, is that the Government and the future generations commissioner are conditioning society—particularly women in society—to think that they are inherently underpaid to do the same job as men. Yet, you have no substantive evidence that understands the complexity of gender pay, from what I can see, to actually back that up. I'm concerned that, in your continued promotion of the gender pay gap without the necessary data to support it, you are actually causing more harm than good, by creating a division that isn't there.

From your very crude analysis, you have reported that women are paid 1.5 per cent more, on average, than men for part-time work, which indicates that there isn't an institutional underpayment of women in the workplace. But, as previously highlighted, there are far more complex factors at play, which need to be understood. Thus, given the continued variance in the data, you may already be hitting your milestone targets, but until you have accurately measured gender pay differences that reflect the complexity of gender in the workplace, you will never know, which ultimately means that including this milestone is pointless.

In my mind, a more meaningful milestone target would be just to have an employment rate of 60 per cent for disabled people. Now, that would be an ambitious milestone. For the avoidance of doubt, I want to point out—and I do want it on the record—that I believe passionately that everyone should have equal pay for equal work, regardless of gender, sex, race, disability or religion. I make these comments because I unfortunately see the potential for this Government to start designing future legislation to meet its targets, which it hasn't properly understood.

Secondly, to expand on this argument I want to very briefly touch upon a point mentioned in the 'Well-being of Wales: 2021' report, under the gender section, concerning education. It's reported that from foundation phase to key stage 3, a higher proportion of girls than boys achieve the expected outcomes. Girls also continue to achieve better educational outcomes at GCSE, and a higher proportion of them, aged 16 to 18, remain in full-time education when compared to boys. This is also the case for those aged 18 to 24.

What concerns me, and I suspect concerns a great many others, is whether or not improving girls' education is coming at the expense of boys' education. In reality, if there was a gender balance, you should always get a slightly higher proportion of girls or boys attaining higher grades in any given year, but over a set period, this would average out. However, the fact that you are reporting this trend means that teaching methods seem to have potentially changed to favour girls against boys. I would personally be interested in seeing an elimination of this educational attainment gap in the second wave of future generations milestones.

Thirdly and finally, I think that it is a very worthwhile target to aim to reduce the number of 16 to 24-year-olds who are not in employment, education or training. I believe that empowering young people with a work ethic is essential in helping them to maximise their potential. As we know, studies have shown that time spent as a NEET can have a detrimental effect on physical and mental health, and it increases the likelihood of unemployment, low wages or low-quality work later on in life. But the target you have set for 2050 is to reduce the number of NEETs to only 10 per cent for 16 to 24-year-olds, and given that this is a 30-year target, this is pretty unambitious, especially given that the current number of NEETs in England is already 10.6 per cent. Minister, having a target of 10 per cent is not really a milestone, it is? It is fairly meaningless, given that the current situation in Wales, as of 2020, is that 13.9 per cent of people aged 16 to 24—

Yn gyntaf, Gweinidog, o ran y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, y mae gennych chi nod i'w ddileu erbyn 2050, mae'r data sy'n cael eu defnyddio yn aml—ac sydd edi eu defnyddio yn adroddiad 'Llesiant Cymru: 2021' hyd yn oed—yn fesur sy'n seiliedig ar enillion canolrifol llawnamser fesul awr. Mae'r mesur syml hwn yn coladu cyflogau dynion a menywod ac yn eu rhannu â 37 i roi cyfradd fesul awr. Yna mae'n ychwanegu data cyflog fesul awr sydd ar gael ar gyfer nifer bach o fusnesau yn unig. Trwy gynnwys y data hyn, rydych chi'n cael eich canolrif neu werth canol y set ddata.

Ond, y broblem o ran defnyddio'r data hyn yw nad yw hynny'n adlewyrchu cymhlethdod y cysylltiadau cyflogau ar draws sector cyflogedig y gymdeithas. Er enghraifft, nid yw'n ystyried profiad, lefel cymhwystra, hawliau buddion ychwanegol, cysylltiadau pensiwn, ac nid yw'n ystyried proffidioldeb busnesau na safonau'r diwydiant hyd yn oed wrth gymharu cyflogau rhwng swyddogion gweithredol cwmnïau.

At hynny, nid yw'n ystyried ymddygiad y rhywiau. Er enghraifft, a yw dynion yn fwy tebygol o deithio'n bellach na menywod i gael gwaith, ac felly'n gallu bod â swyddi sy'n talu'n well? Beth am amrywiadau daearyddol? A yw'r rhai sy'n byw ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr yn teithio i Loegr am waith ac felly'n cael cyflogau cyfartalog uwch? A yw menywod yn fwy tebygol o newid eu swyddi na dynion ac, o ganlyniad, yn cael mwy o gyflogaeth ar lefel mynediad? Gall y rhestr fynd yn ei blaen. Ond, yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw bod menywod yn fwy tebygol o fod yn gweithio llai o oriau, yn cefnogi teuluoedd, ac yn cael amser i ffwrdd i gael plant a bod hynny'n cynyddu'r bylchau rhwng y rhywiau yn sylweddol. Ond pa ystyriaeth sy'n cael ei roi o ran a yw hynny'n cael ei adlewyrchu gan ddynion yn y teulu ai peidio, fel gweithio oriau hirach, neu drwy newid swyddi ar gyfer cyflogau uwch i gefnogi eu teuluoedd? Yn y pen draw, mae angen i ni wybod sut y caiff hyn ei ystyried.

Y broblem o ran defnyddio'r garreg filltir hon, yn seiliedig ar ddata crai o'r fath, yw bod y Llywodraeth a chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn cyflyru'r gymdeithas—yn enwedig menywod yn y gymdeithas—i feddwl eu bod nhw'n hanfodol yn cael llai o dâl am wneud yr un gwaith â dynion. Ac eto, nid oes gennych chi unrhyw dystiolaeth sylweddol sy'n deall y cymhlethdod o ran y cyflog rhwng y rhywiau, o'r hyn y gallaf i ei weld, i gefnogi hynny mewn gwirionedd. Rwy'n pryderu, wrth barhau i hyrwyddo cau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau heb y data angenrheidiol i gefnogi hynny, eich bod chi mewn gwirionedd yn gwneud mwy o ddrwg na da, drwy greu ymraniad nad yw'n bodoli.

O'ch dadansoddiad amrwd iawn chi, rydych chi wedi adrodd bod menywod yn cael eu talu 1.5 y cant yn fwy, ar gyfartaledd, na dynion am waith rhan-amser, sy'n dangos nad yw menywod yn y gweithle yn cael llai o dâl yn ddefodol. Ond, fel y nodwyd eisoes, mae yna ffactorau llawer iawn mwy cymhleth ar waith, y mae angen eu deall. Felly, o ystyried yr amrywiadau parhaus yn y data, efallai eich bod chi'n cyrraedd eich targedau carreg filltir eisoes, ond hyd nes y byddwch chi wedi mesur gwahaniaethau cyflog rhwng y rhywiau yn gywir a hynny'n adlewyrchu'r cymhlethdod o ran y rhywiau yn y gweithle, ni fyddwch chi byth yn gwybod, sy'n golygu yn y pen draw fod cynnwys y garreg filltir hon yn ddibwrpas.

Yn fy nhyb i, byddai cael cyfradd cyflogaeth o 60 y cant ar gyfer pobl anabl yn garreg filltir fwy ystyrlon. Nawr, byddai honno yn garreg filltir uchelgeisiol. I osgoi amheuaeth, hoffwn i dynnu sylw—ac rwy'n awyddus i'w roi ar gofnod—fy mod i'n credu yn angerddol y dylai pawb gael cyflog cyfartal am waith cyfartal, ni waeth beth fo'u rhywedd, eu hil, eu hanabledd neu eu crefydd. Rwy'n gwneud y sylwadau hyn gan fy mod i, yn anffodus, yn gweld y posibilrwydd y gallai'r Llywodraeth hon ddechrau cynllunio deddfwriaeth yn y dyfodol i gyrraedd ei thargedau, heb eu deall nhw'n iawn.

Yn ail, i ymhelaethu ar y ddadl hon, hoffwn i sôn yn fyr iawn am bwynt sydd wedi ei nodi yn adroddiad 'Llesiant Cymru: 2021', yn yr adran sy'n ymwneud â'r rhywiau, ynglŷn ag addysg. Adroddir bod cyfran uwch o ferched na bechgyn yn cyflawni'r deilliannau disgwyliedig o'r cyfnod sylfaen hyd at gyfnod allweddol 3. Mae merched yn dal i gael gwell canlyniadau addysgol mewn TGAU hefyd, ac mae cyfran uwch ohonyn nhw, rhwng 16 a 18 oed, yn aros mewn addysg amser llawn o'u cymharu â bechgyn. Mae hyn yn wir hefyd am y rhai rhwng 18 a 24 oed.

Yr hyn sy'n fy mhoeni i, a llawer iawn o bobl eraill rwy'n amau, yw a yw gwella addysg merched yn dod ar draul addysg bechgyn ai peidio. Mewn gwirionedd, pe byddai cydbwysedd rhwng y rhywiau, dylech chi bob amser gweld cyfran ychydig yn uwch o ferched neu fechgyn yn ennill graddau uwch mewn unrhyw flwyddyn benodol, ond dros gyfnod penodedig, byddai'r gwahaniaethau hynny'n diflannu ar gyfartaledd. Fodd bynnag, mae'r ffaith eich bod chi'n adrodd am y duedd hon yn golygu ei bod hi'n ymddangos bod dulliau addysgu wedi newid o bosibl i ffafrio merched yn hytrach na bechgyn. Yn bersonol, byddai hi'n dda gen i weld dileu'r bwlch cyrhaeddiad addysgol hwn yn ail don cerrig milltir cenedlaethau'r dyfodol.

Yn drydydd ac yn olaf, rwy'n credu bod ceisio lleihau niferoedd y bobl ifanc 16 i 24 oed nad ydyn nhw mewn cyflogaeth, addysg na hyfforddiant yn nod rhagorol. Rwyf i o'r farn bod grymuso pobl ifanc ag egwyddorion gwaith yn hanfodol i'w helpu nhw i gyrraedd eu potensial gorau. Fel gwyddom ni, mae astudiaethau wedi dangos y gall amser a gaiff ei dreulio fel NEET fod ag effaith niweidiol ar iechyd corfforol a meddyliol, a'i fod yn cynyddu'r tebygolrwydd o ddiweithdra, cyflogau isel neu waith o ansawdd isel yn ddiweddarach mewn bywyd. Ond y targed yr ydych chi wedi ei osod ar gyfer 2050 yw lleihau niferoedd y NEET i ddim ond 10 y cant ar gyfer pobl ifanc 16 i 24 oed, ac o gofio mai targed 30 mlynedd yw hwn, nid oes fawr o uchelgais yma, yn arbennig o gofio bod y niferoedd presennol o NEET eisoes ar 10.6 y cant yn Lloegr. Gweinidog, nid yw bod â tharged o 10 y cant yn garreg filltir mewn gwirionedd, onid yw hi? Mae'n weddol ddiystyr, o gofio mai'r sefyllfa bresennol yng Nghymru, o 2020, yw bod 13.9 y cant o bobl 16 i 24 oed—

15:15

—are NEETs. Again, given the sampling data does not accurately consider the complexity of the data, such as the relative mobility of young people and those attending further education, colleges or independent schools, the percentage of 16 to 24-year-olds who are NEET in reality could already be much lower and, in theory, it could already be met. It implies that the Government is bereft of ideas, sets targets that it predicts it can easily meet so it can’t be criticised for failing, and is ultimately only paying lip service to improving the lives of individuals across the country.

Thank you, Dirprwy Lywydd. And with that in mind, I would also like to take the opportunity to wish the Minister a very happy birthday, as I believe it’s tomorrow. Thank you.

—yn NEET. Unwaith eto, o ystyried nad yw'r data samplu yn ystyried cymhlethdod y data mewn modd cywir, er enghraifft o ran symudedd cymharol pobl ifanc a'r rhai sy'n mynychu addysg bellach, colegau neu ysgolion annibynnol, fe allai canran y bobl ifanc 16 i 24 oed sy'n NEET mewn gwirionedd fod yn llawer is eisoes ac, mewn theori, efallai fod wedi cyrraedd y targed yn barod. Mae hyn yn awgrymu nad oes gan y Llywodraeth lawer o syniadau, ei bod yn pennu targedau y mae'n rhagweld y gall eu cyrraedd yn hawdd fel na ellir ei beirniadu am fethu, ac yn y pen draw, y cyfan y mae'n ei wneud yw esgus gwella bywydau unigolion ledled y wlad.

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gyda hynny mewn golwg, hoffwn i achub ar y cyfle i ddymuno pen-blwydd hapus iawn i'r Gweinidog, gan fy mod i'n credu mai yfory yw hynny. Diolch i chi.

Thank you very much, Joel, and thank you for your good wishes. I just think it’s very important if we just set in context why we are developing these national milestones. They're set out as our expectations of progress against the national indicators, and they do help us to understand the current scale and pace of change, and whether we’re on track. I think what’s most important about the point we’ve reached today, where I’m making this statement, is it comes as a result of extensive consultation, consultation with a good response. I think all of those have been published today—you’ve seen the consultation responses. That consultation sets out proposals for these nine national milestones that we’re considering today, which assist Welsh Ministers, but all public bodies, in assessing progress towards the well-being goals.

They were interesting comments, I would say, on eliminating the pay gap—interesting comments that, in terms of the responses from the consultation, suggest that support for the intention and focus of this national milestone was very high, with 95.4 per cent of responses in agreement with the overall response. I think if you look at the outcome of the consultations, the responses that came from the third sector, for example—a large proportion were from the third sector, about a third of the responses, the public sector, as well as individuals, higher education, trade unions, a whole range of other stakeholders came forward to respond to the consultation. But I will say that, just in terms of the particular issues on the pay gap, this is very important in terms of the elimination of the pay gap, and it’s important that it’s about ethnicity as well as disability. You focused on gender issues. I think it’s also recognising that we’re working to secure more robust and reliable data on the pay gap, and particularly for all protected characteristics, because I know, as you said, that you want to ensure that this is about achieving a fair and just response to this milestone in terms of eliminating pay gaps, which we know is critically important. We will always revisit milestones as data becomes available, particularly in relation to the protected characteristics.

This is about a shared endeavour. Yes, for many, it may seem that 2050 seems far away, but it is such an issue in terms of the pay gap being so entrenched that we can’t resolve it overnight. We don’t have all the policy levers, such as employment law, which is reserved, and also there are very many wider socioeconomic factors in terms of the achievement of milestones. I’m sure you will be very pleased to hear that we’re implementing an equality data unit, and working with other analysts to look at improving the evidence in terms of the data that’s required. But I would say, particularly regarding the public sector equality duty, reviewing that, working with the Equality and Human Rights Commission, the UK Government EHRC, is crucially important. You have focused on gender. In April 2021, the gender pay gap in Wales, based on median full-time hourly earnings, was 5 per cent, unchanged from 2020. For part-time employees in Wales, the gender pay gap was 0 per cent, and of the 11 UK countries and regions where men earn more than women, Wales has the second smallest pay gap. But we have a big pay gap in terms of disability, and I'm sure you would recognise that. We also have to to address the ethnicity pay gap as well.

I'm glad you've focused, as well, on the milestone that at least 90 per cent of 16 to 24-year-olds will be in education, employment or training by 2050. This is also where we do need to look at the prospects for not just the Welsh Government's employability plan, published in 2018, but also recognising that the employability of our young people will be hugely enhanced by the young person's guarantee across all protected characteristics as well. But what is important is that we're looking at the annual population survey series, and that's broken down by age and disability, and to look at this in terms of gender, age, disability, ethnicity. We have to look at the equality issues, as well, in terms of achieving this. We will look to, I'm sure, next year's 'Well-being of Wales' report, because that will of course start to identify whether we are making progress and how we are making progress—and that's for the whole of Wales; all our public bodies—on these national milestones.

Diolch yn fawr iawn i chi, Joel, a diolch i chi am eich dymuniadau da. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n rhoi pam yr ydym ni'n datblygu'r cerrig milltir cenedlaethol hyn yn ei gyd-destun. Maen nhw'n pennu ein disgwyliadau o ran cynnydd yn ôl y dangosyddion cenedlaethol, ac maen nhw yn ein helpu i ddeall maint a chyflymder presennol y newid, ac a ydym ni ar y trywydd iawn. Rwy'n credu mai'r peth pwysicaf am ein sefyllfa ni heddiw, wrth i mi wneud y datganiad hwn, yw ei bod hi'n deillio o ymgynghori helaeth, ymgynghoriad ag ymateb da. Rwy'n credu eu bod nhw i gyd wedi eu cyhoeddi heddiw—rydych chi wedi gweld yr ymatebion i'r ymgynghoriad. Mae'r ymgynghoriad hwnnw yn nodi cynigion ar gyfer y naw carreg filltir genedlaethol yr ydym ni'n eu hystyried heddiw, sy'n cynorthwyo Gweinidogion Cymru, a phob corff cyhoeddus hefyd, i asesu cynnydd tuag at y nodau llesiant.

Roedden nhw'n sylwadau diddorol, yn fy marn i, ynghylch dileu'r bwlch cyflog—sylwadau diddorol sydd, o ran yr ymatebion i'r ymgynghoriad, yn awgrymu bod cefnogaeth frwd iawn i amcan a phwyslais y garreg filltir genedlaethol hon, gyda 95.4 y cant o'r ymatebion yn cytuno â'r ymateb cyffredinol. Rwy'n credu os byddwch chi'n edrych ar ganlyniad yr ymgynghoriadau, daeth yr ymatebion o'r trydydd sector, er enghraifft—daeth cyfran fawr o'r trydydd sector, tua thraean o'r ymatebion, daeth y sector cyhoeddus, yn ogystal ag unigolion, addysg uwch, undebau llafur, amrywiaeth eang o randdeiliaid eraill ymlaen i ymateb i'r ymgynghoriad. Ond byddaf i yn dweud, o ran y materion penodol ynglŷn â'r bwlch cyflog, fod hyn yn bwysig iawn o ran dileu'r bwlch cyflog, ac mae hi'n bwysig ei fod ymwneud ag ethnigrwydd yn ogystal ag anabledd. Fe wnaethoch chi ganolbwyntio ar faterion y rhywiau. Rwyf i o'r farn ei fod hefyd yn ymwneud â chydnabod ein bod ni'n gweithio i sicrhau data mwy cadarn a dibynadwy ar y bwlch cyflog, ac yn enwedig ar gyfer yr holl nodweddion gwarchodedig, gan fy mod i'n gwybod, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, eich bod chi'n awyddus i sicrhau bod hyn yn ymwneud â chael ymateb teg a chyfiawn i'r garreg filltir hon o ran dileu bylchau cyflog, sy'n hanfodol bwysig fel y gwyddom ni. Byddwn ni bob amser yn ailedrych ar gerrig milltir wrth i ddata ddod ar gael, yn arbennig o ran y nodweddion gwarchodedig.

Mae hyn yn ymwneud ag ymdrechu ar y cyd. Ie, i lawer, efallai fod 2050 yn ymddangos yn bell i ffwrdd, ond mae'n gymaint o fater gan fod y bwlch cyflog mor sefydledig fel na allwn ei ddatrys dros nos. Nid oes gennym ni'r holl ysgogiadau polisi, fel cyfraith cyflogaeth, sydd wedi ei chadw, ac mae yna lawer iawn o ffactorau economaidd-gymdeithasol ehangach hefyd o ran cyflawni'r cerrig milltir. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n falch iawn o glywed ein bod ni'n sefydlu uned data cydraddoldeb, ac yn gweithio gyda dadansoddwyr eraill i ystyried gwella'r dystiolaeth o ran y data sydd eu hangen. Ond byddwn i'n dweud, yn enwedig o ran dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, fod adolygu hynny, gan weithio gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, EHRC Llywodraeth y DU, yn hanfodol bwysig. Rydych chi wedi canolbwyntio ar y rhywiau. Ym mis Ebrill 2021, roedd y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru, ar sail enillion canolrifol llawnamser fesul awr, yn 5 y cant, a heb newid ers 2020. Ar gyfer gweithwyr rhan-amser yng Nghymru, y bwlch cyflog rhwng y rhywiau oedd 0 y cant, ac o'r 11 o wledydd a rhanbarthau yn y DU lle mae dynion yn ennill mwy na menywod, Cymru sydd â'r bwlch cyflog lleiaf ond un. Ond mae gennym ni fwlch cyflog mawr o ran anabledd, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n cydnabod hynny. Yn ogystal â hynny, mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â bwlch cyflog ethnigrwydd hefyd.

Rwy'n falch eich bod wedi canolbwyntio, hefyd, ar y garreg filltir i gael o leiaf 90 y cant o bobl ifanc 16 i 24 oed mewn addysg, cyflogaeth neu hyfforddiant erbyn 2050. Dyma le mae angen i ni edrych hefyd ar y rhagolygon nid yn unig ar gyfer cynllun cyflogadwyedd Llywodraeth Cymru, a gyhoeddwyd yn 2018, ond gan gydnabod hefyd y bydd cyflogadwyedd ein pobl ifanc yn gwella'n fawr o ganlyniad i'r warant i bobl ifanc ar draws yr holl nodweddion gwarchodedig hefyd. Ond yr hyn sy'n bwysig yw ein bod ni'n edrych ar y gyfres o arolygon blynyddol y boblogaeth, a gaiff ei dadansoddi yn ôl oedran ac anabledd, ac edrych ar hyn o ran rhywedd, oedran, anabledd, ethnigrwydd. Mae'n rhaid i ni edrych ar y materion o ran cydraddoldeb, hefyd, i gyflawni hyn. Byddwn ni'n edrych, rwy'n siŵr, ar adroddiad 'Llesiant Cymru' y flwyddyn nesaf, oherwydd bydd hwnnw wrth gwrs yn dechrau nodi a ydym ni'n gweld unrhyw gynnydd a sut yr ydym yn gwneud cynnydd—a hynny ar gyfer Cymru gyfan; ein holl gyrff cyhoeddus—o ran y cerrig milltir cenedlaethol hyn.

15:20

Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.

Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.

Diolch, Dirprwy Lywydd. The desire to forge a Wales that is economically, socially and environmentally just, the vision that the Minister has stated drives the framework underpinned by the milestones and the indicators announced today, is something that I'm sure Members of all parties can agree on. But the future, of course, is an uncertain thing, with the ongoing pandemic and the effects of climate change, for example, just two factors that are changing how we see that future and our ability to shape it.

If the aim of the national milestones is to lay a course for the progress of Wales, using the measures that will ensure the policies made by the Government are all heading towards that stronger, fairer, greener Wales, then we must see them not only guide policy but also be clearly evident in outcomes. The aim of the national milestones should be to show the people of Wales what progress needs to be made towards the well-being goals and what is being achieved, and also be a communication tool that allows that progress to be clearly evident in our everyday lives.

When so many of the Government's policies are delivered by local authorities, it is perhaps the local picture rather than the national one that often has most meaning. The national milestone for creating 1 million Welsh speakers by 2050, for example, reiterated today, is so often undermined by poor planning and a lack of ambition at the local level when it comes to Welsh education provision. The Minister has acknowledged the significant inequalities between the different areas of Wales, and there are also differences in delivery that contribute to this. Might local data sets within the indicators allow people to compare and contrast performance in their own areas and let them judge whether the national efforts to shape the Wales many of us want to see are actually resulting in change for their local communities? Could the Minister tell us how the local picture is, or could be, reflected in the indicators and the wider Shaping Wales' Future programme of work?

I welcome the commitment on the net-zero target, which is of course contained in the co-operation agreement with Plaid Cymru, and would urge the work to accelerate that target that she mentioned to be given full priority, including the devolution of further powers that could enable us to reach it faster, because this is perhaps the most important target of our times. I also welcome the attempt to address the issue of the gender pay gap and inequality in employment. However, as one of the well-being goals is a more equal Wales and women's well-being stretches beyond economic inclusion, could the Minister please outline how women's safety and the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy will be included within the 'Future Trends' report, future policy, and this approach for shaping Wales's future?

The disability employment gap in Wales has been stuck at around 30 per cent for over a decade. Meanwhile, disabled employees tend to earn less than non-disabled people, and this has been stable for a number of years. I'm glad to hear the Minister reference this today in her statement and her answer to Joel James, because we know that disabled people face significantly higher living costs due to their impairment or condition, which makes this goal of eliminating the disability pay gap all the more pressing. Given that the disability pay gap was only added to the Welsh national well-being indicators in 2019, what does the Government plan to do to eliminate this pervasive issue in line with the national well-being goals?

In December 2020, the Equality and Human Rights Commission found that considerations for disabled people were not being integrated into transport strategy and policy in Wales. I'm therefore glad to hear that as a result of consultation feedback, new measures on travel have now been included. Currently, the transport system in Wales is not of a high enough standard for the needs of the people of Wales, nor for net-zero targets, which is why it is important that it is now being included as an indicator. However, any indicator regarding travel should also take into account accessibility and reliability for disabled people, as this will be key to ensuring economic and social inclusions. Can I therefore finally ask the Minister to assure us that this is the case? Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r dyhead i greu Cymru gyfiawn yn economaidd, yn gymdeithasol ac yn amgylcheddol, y weledigaeth y mae'r Gweinidog wedi ei datgan, yn llywio'r fframwaith sydd wedi ei ategu gan y cerrig milltir a'r dangosyddion sydd wedi eu cyhoeddi heddiw, ac mae'n rhywbeth yr wyf i'n siŵr y gall Aelodau o bob plaid gytuno arno. Ond mae'r dyfodol, wrth gwrs, yn ansicr, gyda'r pandemig sy'n parhau o hyd ac effeithiau newid yn yr hinsawdd, er enghraifft, dau ffactor yn unig sy'n newid ein rhagolwg ar y dyfodol hwnnw a'n gallu i'w llunio.

Os mai nod y cerrig milltir cenedlaethol yw pennu llwybr ar gyfer cynnydd Cymru, gan ddefnyddio'r mesurau a fydd yn sicrhau bod y polisïau y mae'r Llywodraeth yn eu gwneud yn gweithio tuag at y Gymru gryfach, decach a gwyrddach honno, yna mae'n rhaid i ni eu gweld nhw nid yn unig yn llywio polisi ond yn amlwg yn y canlyniadau hefyd. Dylai nod y cerrig milltir cenedlaethol fod i ddangos i bobl Cymru pa gynnydd y mae angen ei wneud o ran y nodau llesiant a'r hyn sy'n cael ei gyflawni, a bod yn fodd i gyfathrebu hefyd sy'n caniatáu i'r cynnydd hwnnw fod yn amlwg yn ein bywydau bob dydd.

Pan fo cymaint o bolisïau'r Llywodraeth yn cael eu cyflawni gan awdurdodau lleol, efallai mai'r darlun lleol yn hytrach na'r un cenedlaethol sydd fwyaf ystyrlon yn aml. Mae'r garreg filltir genedlaethol i greu 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, er enghraifft, sydd wedi ei mynegi eto heddiw, yn cael ei thanseilio mor aml gan gynllunio gwael a diffyg uchelgais ar lefel leol o ran darpariaeth addysg Gymraeg. Mae'r Gweinidog wedi cydnabod yr anghydraddoldebau sylweddol rhwng gwahanol ardaloedd Cymru, ac mae yna wahaniaethau hefyd o ran y cyflawni sy'n cyfrannu at hyn. A allai setiau data lleol o fewn y dangosyddion ganiatáu i bobl gymharu a chyferbynnu perfformiad yn eu hardaloedd nhw eu hunain a gadael iddyn nhw farnu a yw'r ymdrechion cenedlaethol i lunio'r Gymru y mae llawer ohonom ni'n dymuno ei gweld yn arwain at newid yn eu cymunedau lleol? A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni sut y caiff y darlun lleol, neu sut y gallai'r darlun lleol, gael ei adlewyrchu yn y dangosyddion a'r rhaglen waith ehangach i Lywio Dyfodol Cymru?

Rwy'n croesawu'r ymrwymiad o ran y targed sero net, sydd wedi ei gynnwys, wrth gwrs, yn y cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru, ac rwy'n annog i'r gwaith i gyflymu'r targed hwnnw y soniodd hi amdano fod â blaenoriaeth lawn, gan gynnwys datganoli rhagor o bwerau a allai ein galluogi i'w gyrraedd yn gyflymach, oherwydd efallai mai dyma darged pwysicaf ein hoes ni. Rwyf i hefyd yn croesawu'r ymgais i fynd i'r afael â mater y bwlch cyflog rhwng y rhywiau ac anghydraddoldeb mewn cyflogaeth. Er hynny, gan mai un o'r nodau llesiant yw Cymru fwy cyfartal ac mae lles menywod yn ymestyn y tu hwnt i gynhwysiant economaidd, a allai'r Gweinidog amlinellu sut y caiff diogelwch menywod a'r strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol eu cynnwys yn adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol', polisïau'r dyfodol, a'r dull hwn o lywio dyfodol Cymru?

Mae'r bwlch cyflogaeth i bobl anabl yng Nghymru wedi aros o gwmpas 30 y cant ers dros ddegawd. Yn y cyfamser, mae tuedd i weithwyr anabl ennill llai na phobl nad ydyn nhw'n anabl, ac mae hyn wedi aros yn yr unfan ers nifer o flynyddoedd. Rwy'n falch o glywed y Gweinidog yn cyfeirio at hynny heddiw yn ei datganiad a'i hymateb i Joel James, oherwydd rydym ni'n gwybod bod pobl anabl yn wynebu costau byw llawer uwch oherwydd eu hanableddau neu eu cyflyrau, sy'n gwneud y nod hwn o ddileu'r bwlch cyflog anabledd yn bwysicach byth. O gofio mai dim ond yn 2019 y cafodd y bwlch cyflog anabledd ei ychwanegu at ddangosyddion llesiant cenedlaethol Cymru, beth mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud i ddileu'r mater treiddiol hwn yn unol â'r nodau llesiant cenedlaethol?

Ym mis Rhagfyr 2020, canfu'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol nad oedd ystyriaethau ar gyfer pobl anabl yn cael eu cynnwys mewn strategaeth a pholisi trafnidiaeth yng Nghymru. Felly, rwy'n falch o glywed bod mesurau newydd ynglŷn â theithio wedi eu cynnwys o ganlyniad i adborth yr ymgynghoriad. Ar hyn o bryd, nid yw'r system drafnidiaeth yng Nghymru o safon ddigonol ar gyfer anghenion pobl Cymru, nac ar gyfer targedau sero net, a dyna pam mae hi'n bwysig ei bod yn cael ei chynnwys yn un o'r dangosyddion erbyn hyn. Serch hynny, fe ddylai unrhyw ddangosydd ynghylch teithio ystyried hygyrchedd a dibynadwyedd i bobl anabl hefyd, oherwydd bydd hyn yn allweddol ar gyfer sicrhau cynhwysiant economaidd a chymdeithasol. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog roi sicrwydd i ni fod hyn yn wir? Diolch.

15:25

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Thank you for the support for this very ambitious programme, to ensure that we do take this forward in terms of the vision that we have for a fairer, more just and greener Wales. Because this is about our future generations. In fact, today's statement is very significant. It's the first ever national milestones that we are reporting on today, that we're stating today, that will lead us, the whole of Wales. I think your point about these being national milestones, to bring some consistency at a local level, where we do see the fact that we need to engage through our public bodies that have the well-being duties through—indeed, also, through the work they do through their public services boards with their partners, because it's not just one public body that is going to make the difference.

Setting those national milestones for Wales, alongside the national indicators, does provide a robust mechanism to assist Ministers, particularly monitoring national progress. That is crucially important in terms of all of the milestones and their objectives to achieve our seven well-being goals. But it is vital that those public bodies have that clear trajectory to 2050, and unite with a very uniting vision to work towards. Of course, it is also important that we are able to build on this in terms of our co-operation agreement, because the programme for government contains a great deal of policy areas that will help us succeed in reaching these critical milestones. Some of these commitments are now reflected in these national milestones, of course, set before, in various ways, our co-operation agreement, but now we can build on them, I know, in terms of the way forward. 

I think it is very important that you raise some particular issues. The issues around net zero are crucially important in terms of the way forward, and the fact that we are enabling that to be something where we are going to just address this to be something that is actually built on as a result of our consultations. The consultations that came through for the national milestones are very clear in terms of also, I'd say, Wales using only its fair share of the world's resources by 2050. This is a crucial milestone to be linked to our net-zero ambition. In terms of delivering on that, we have to look at that in terms of the opportunities that we have. This is clear. It's the most recent advice of our expert advisers, the Climate Change Committee, and specifically designed to reflect a highest possible ambition, but actually taking this further with the evidence that we will seek and the evidence that we need to gain. Every five years, we, of course, are already required to publish further delivery plans that effectively describe in detail how our net-zero goal will be achieved. It's so important we have that in statute, isn't it, that we can actually address this and take this forward.

And I'm very glad also that you have focused on the disability pay gap as well. I have responded to some of the issues relating to the gender pay gap, but, if you look at the disability pay gap, with that Office for National Statistics analysis showing the disability pay gap in Wales was 9.9 per cent in 2018, that means that disabled people in Wales earned on average 9.9 per cent less per hour than non-disabled people. It's smaller, actually, the pay gap, smaller than for the UK as a whole, and, actually, was the fifth smallest of the 12 countries and regions of the UK. But we have a long way to go in terms of closing that pay gap, and, clearly, that's where the work that we're doing in terms of the disability rights taskforce, which is now meeting—. And, of course, one of the points that I made in my statement about the national milestones is that they have been also developed in light of the pandemic, in light of the understanding of the deepening inequalities that the most disadvantaged have experienced. And that's why linking inequality, tackling inequality, in terms of the impact of it on how that influences our national milestones, is so important.

And I'm also glad that you have recognised that there are some opportunities with the new indicators. There was extensive consultation leading to the outcome today—extensive consultation with our stakeholders. I've already described how people got involved. I think what was very important is that, for example, we also used the children's rights advisory group; we had a session with a panel of young people. They all engaged with this, as well as public webinars and public services board co-ordinators.

But, in terms of the new indicators, particularly in relation to travel, the percentage of journeys by walking, cycling or public transport, it's not currently covered, transport, in terms of the national indicators. So, this is a gap that we need to fill, but it's about how do we move to more sustainable modes of travel in terms of decarbonisation and physical health. But then, of course, we need to look at issues like accessibility in terms of transport, breaking down those particular barriers, which will be addressed in our disability taskforce, because what's key to all of this, and underpinning what you've said, is that this is about well-being goals that are about a more equal Wales, as well as a healthier Wales, a resilient Wales, and a prosperous Wales.

And that's where coming forward with new national indicators has been so important. So, as a result of this, this should have more national coherence in terms of taking forward and being held to account as a result of the national milestones linked to the indicators. It will lay responsibility on our local authorities, our public services boards, but also all those who are engaging on delivering the opportunities that the well-being of future generations legislation provides. 

Diolch yn fawr, Sioned Williams. Diolch i chi am y gefnogaeth i'r rhaglen uchelgeisiol iawn hon, i sicrhau ein bod ni yn bwrw ymlaen â hyn o ran y weledigaeth sydd gennym ni o Gymru decach, fwy cyfiawn a gwyrddach. Oherwydd bod hyn yn ymwneud â chenedlaethau'r dyfodol. Yn wir, mae datganiad heddiw yn arwyddocaol iawn. Dyma'r cerrig milltir cenedlaethol cyntaf erioed yr ydym ni'n adrodd arnyn nhw heddiw, yr ydym ni'n eu datgan heddiw, a fydd yn ein harwain ni, Gymru gyfan. Rwy'n credu bod eich pwynt mai cerrig milltir cenedlaethol yw'r rhain, i ddwyn rhywfaint o gysondeb ar lefel leol, lle rydym ni yn gweld y ffaith bod angen i ni ymgysylltu drwy ein cyrff cyhoeddus sydd â'r dyletswyddau llesiant drwy—yn wir, hefyd, drwy'r gwaith y maen nhw'n ei wneud drwy eu byrddau gwasanaethau cyhoeddus gyda'u partneriaid, oherwydd nid un corff cyhoeddus yn unig a fydd yn gwneud y gwahaniaeth.

Mae sefydlu'r cerrig milltir cenedlaethol hynny i Gymru, ochr yn ochr â'r dangosyddion cenedlaethol, yn cynnig mecanwaith cadarn i gynorthwyo Gweinidogion, yn enwedig wrth fonitro cynnydd cenedlaethol. Mae hynny'n hollbwysig o ran yr holl gerrig milltir a'u hamcanion i gyflawni ein saith nod llesiant. Ond mae hi'n hanfodol bod gan y cyrff cyhoeddus hynny y llwybr clir hwnnw hyd at 2050, ac yn uno gyda gweledigaeth unedig iawn i weithio tuag ati. Wrth gwrs, mae hi hefyd yn bwysig ein bod ni'n gallu adeiladu ar hyn o ran ein cytundeb cydweithredu ni, oherwydd bod y rhaglen lywodraethu yn cynnwys llawer iawn o feysydd polisi a fydd yn ein helpu i lwyddo i gyrraedd y cerrig milltir hollbwysig hyn. Mae rhai o'r ymrwymiadau hyn wedi eu hadlewyrchu erbyn hyn yn y cerrig milltir cenedlaethol hyn, wrth gwrs, a gafodd eu pennu cyn, mewn gwahanol ffyrdd, ein cytundeb cydweithredu, ond nawr fe allwn ni adeiladu arnyn nhw, rwy'n gwybod, o ran y ffordd ymlaen.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn eich bod chi'n codi rhai materion penodol. Mae'r materion sy'n ymwneud â sero net yn hollbwysig o ran y ffordd ymlaen, a'r ffaith ein bod ni'n galluogi hynny i fod yn rhywbeth yr ydym ni am fynd i'r afael ag ef i fod yn rhywbeth y caiff ei adeiladu arno mewn gwirionedd o ganlyniad i'n hymgynghoriadau. Mae'r ymgynghoriadau a ddaeth drwodd ar gyfer y cerrig milltir cenedlaethol yn eglur iawn hefyd, byddwn i'n ei ddweud, o ran bod Cymru yn defnyddio ei chyfran deg yn unig o adnoddau'r byd erbyn 2050. Mae hon yn garreg filltir hollbwysig i'w chysylltu â'n huchelgais sero net. O ran cyflawni hynny, mae'n rhaid i ni edrych ar hynny o ran y cyfleoedd sydd gennym ni. Mae hynny'n eglur. Dyma gyngor diweddaraf ein cynghorwyr arbenigol, y Pwyllgor Newid Hinsawdd, ac mae wedi ei gynllunio yn benodol i adlewyrchu'r uchelgais mwyaf posibl, ond mewn gwirionedd yn mynd â hyn ymhellach gyda'r dystiolaeth y byddwn ni'n ei cheisio a'r dystiolaeth y mae angen i ni ei chael. Bob pum mlynedd, mae hi'n ofynnol i ni eisoes, wrth gwrs, gyhoeddi cynlluniau cyflawni pellach sy'n disgrifio yn fanwl ac yn effeithiol sut y byddwn yn cyflawni ein nod sero net. Mae hi mor bwysig bod gennym ni hynny mewn statud, onid yw, ein bod ni'n gallu mynd i'r afael â hyn a bwrw ymlaen â hyn.

Ac rwy'n falch iawn hefyd eich bod chi wedi canolbwyntio ar y bwlch cyflog anabledd. Rwyf i wedi ymateb i rai o'r materion sy'n ymwneud â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, ond, wrth edrych ar y bwlch cyflog anabledd, gyda dadansoddiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod bwlch cyflog anabledd yng Nghymru o 9.9 y cant yn 2018, mae hynny'n golygu bod pobl anabl yng Nghymru yn ennill ar gyfartaledd 9.9 y cant yn llai bob awr na phobl nad ydyn nhw'n anabl. Mae hwnnw'n llai, mewn gwirionedd, y bwlch cyflog, mae'n llai nag ar gyfer y DU gyfan, ac, mewn gwirionedd, hwnnw oedd y pumed lleiaf o 12 gwlad a rhanbarth y DU. Ond mae gennym ni gryn bellter i'w deithio o ran cau'r bwlch cyflog hwnnw, ac, yn amlwg, dyna le mae'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud o ran y tasglu hawliau anabledd, sy'n cyfarfod bellach—. Ac, wrth gwrs, un o'r pwyntiau a wnes i yn fy natganiad ynglŷn â'r cerrig milltir cenedlaethol yw eu bod wedi eu datblygu yng ngoleuni'r pandemig, yng ngoleuni'r ddealltwriaeth o'r anghydraddoldebau cynyddol a fu i'r rhai mwyaf difreintiedig. A dyna pam mae cysylltu anghydraddoldeb, a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb, o ran ei effaith ar sut mae hynny'n dylanwadu ar ein cerrig milltir cenedlaethol, mor bwysig.

Ac rwy'n falch hefyd eich bod wedi cydnabod bod rhai cyfleoedd i'w cael gyda'r dangosyddion newydd. Bu ymgynghoriad helaeth yn arwain at ganlyniad heddiw—ymgynghoriad helaeth â'n rhanddeiliaid. Rwyf i wedi disgrifio eisoes sut y gwnaeth pobl gymryd rhan. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig iawn yw ein bod ni, er enghraifft, wedi defnyddio'r grŵp cynghori ar hawliau plant hefyd; cawsom ni sesiwn gyda phanel o bobl ifanc. Fe wnaethon nhw i gyd ymgysylltu â hyn, yn ogystal â gweminarau cyhoeddus a chydlynwyr byrddau gwasanaethau cyhoeddus.

Ond, o ran y dangosyddion newydd, yn enwedig o ran teithio, nid canran y teithiau a wneir drwy gerdded, beicio neu drafnidiaeth gyhoeddus, wedi ei chynnwys ar hyn o bryd, mewn trafnidiaeth, hynny yw, o ran y dangosyddion cenedlaethol. Felly, mae hwn yn fwlch y mae angen i ni ei lenwi, ond mae hyn yn ymwneud â sut rydym ni am symud at ddulliau teithio mwy cynaliadwy o ran datgarboneiddio ac iechyd corfforol. Ond yna, wrth gwrs, mae angen i ni edrych ar faterion fel hygyrchedd trafnidiaeth, a chwalu'r rhwystrau penodol hynny, a fydd yn cael sylw yn ein tasglu anabledd, oherwydd yr hyn sy'n allweddol i hyn i gyd, ac sy'n sail i'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud, yw bod hyn yn ymwneud â nodau llesiant sy'n ymwneud â Chymru fwy cyfartal, yn ogystal â Chymru iachach, Cymru gydnerth, a Chymru ffyniannus.

A dyna le mae cyflwyno'r dangosyddion cenedlaethol newydd wedi bod mor bwysig. Felly, o ganlyniad i hyn, dylai hyn gynnwys mwy o gydlyniad cenedlaethol o ran bwrw ymlaen dwyn i gyfrif o ganlyniad i'r cerrig milltir cenedlaethol sy'n gysylltiedig â'r dangosyddion. Bydd hyn yn gosod cyfrifoldeb ar ein hawdurdodau lleol, ein byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ond hefyd ar bawb sy'n ymwneud â darparu'r cyfleoedd y mae deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn eu cynnig.

15:30

Thank you, Minister, for your statement today. I think the publication of these milestones is a really exciting step, in providing a sense of focus and a yardstick against which we can measure progress. So, I've got some questions around those milestones. Firstly, I welcome the commitment to a target for 75 per cent of working-age adults to be qualified to level 3 or higher by 2050. How will we also ensure, though, that there's a focus on those level 2 apprenticeships, which can often prove to be the gateway to level 3 and higher-level qualifications?

Secondly, I also welcome the intention to decrease the percentage of working-age adults with no qualifications to 5 per cent or below by 2050. I'd be keen to know if this would include any focus on increasing the provision of community-based adult basic skills classes. It's been proven that courses in these settings are really crucial to engage with those furthest from the labour market, so they have a key role to play, I believe, in achieving this milestone. 

And, lastly, it's also positive to see the target to increase the percentage of children with two or more healthy behaviours to 94 per cent by 2035, and all by 2050. Minister, in this context, will there be a particular focus on teenage girls, as research consistently shows that this is the group most likely to cease participation in organised sports, often due to peer pressure and low self-esteem? Thank you.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Rwy'n credu bod cyhoeddi'r cerrig milltir hyn yn gam cyffrous iawn, o ran rhoi'r ymdeimlad o ganolbwyntio a bod â ffon fesur i'w defnyddio i fesur y cynnydd. Felly, mae gen i rai cwestiynau ynghylch y cerrig milltir hynny. Yn gyntaf, rwy'n croesawu'r ymrwymiad i darged o 75 y cant o oedolion o oedran gweithio i fod yn gymwys hyd lefel 3 neu uwch erbyn 2050. Serch hynny, sut ydym ni am sicrhau bod pwyslais hefyd ar y prentisiaethau lefel 2 hynny, sydd yn aml yn borth i gymwysterau lefel 3 ac uwch?

Yn ail, rwyf i hefyd yn croesawu'r bwriad i leihau canran yr oedolion o oedran gweithio heb unrhyw gymwysterau i 5 y cant neu is erbyn 2050. Hoffwn i wybod a fyddai hyn yn cynnwys unrhyw bwyslais ar gynyddu'r ddarpariaeth o ddosbarthiadau sgiliau sylfaenol i oedolion yn y gymuned. Mae wedi ei brofi bod cyrsiau yn y lleoliadau hyn yn hollbwysig i ymgysylltu â'r rhai sydd bellaf oddi wrth y farchnad lafur, felly mae ganddyn nhw ran allweddol, yn fy marn i, wrth gyrraedd y garreg filltir hon.

Ac, yn olaf, mae hefyd yn gadarnhaol gweld y targed i gynyddu canran y plant sydd â dau neu fwy o arferion iach i 94 y cant erbyn 2035, a phob un erbyn 2050. Gweinidog, yn y cyd-destun hwn, a fydd pwyslais penodol ar ferched yn eu harddegau, gan fod ymchwil yn dangos yn gyson mai dyma'r grŵp sydd fwyaf tebygol o roi'r gorau i gymryd rhan mewn chwaraeon wedi eu trefnu, yn aml oherwydd pwysau cyfoedion a diffyg hunan-barch? Diolch i chi.

15:35

Thank you very much, Vikki Howells. Yes, there are really important opportunities, in terms of these national milestones, to ensure that we do have a much more level playing field in terms of access to qualifications and employment. Seventy-five per cent of working-age adults will be qualified to level 3 or higher by 2050, because we know that with higher-level qualifications you're much more likely to be in sustained employment, with larger earnings and wage gains as well. But we know that we've got to reach out to those who are furthest from the opportunity for those skills and qualifications and gateways into higher-skilled jobs.

And I think, if you look at just some of the qualifications levels, going back to the previous questions about making sure that there's more consistency, that we can focus and target not just geographically but also on those who need perhaps the bigger boost and input, and particularly relating to the points that you made—. Because we do have to make sure that this is every local authority—percentage of working-age adults with no qualifications 5 per cent or below; this is a real focus on the local authorities. There is a considerable variation. The highest proportions in terms of those with no qualifications are often in the south Wales Valleys. And in terms of national averages, that's what we need to seek, in terms of moving forward. And we will see the proportion with no qualifications—nearly five times higher for adults living in the 10 per cent most deprived neighbourhoods. So, the employability strategy that we're publishing in the spring of this year is going to be much more focused on tackling inequalities, providing support through personal learning accounts and, I think, our young person's guarantee, which is going to be crucial for the under-25s, as you know, and you have expressed support in terms of those issues.

I think it is also very important that you raise the increase of the percentage of children with two or more healthy behaviours to 94 per cent. And this is interesting, because I've mentioned there was a children's rights panel—Young Wales brought young people together. And as a result of the consultation, the national indicator has been reframed positively to allow focus on the young people who don't undertake any or only one healthy behaviour. It's actually also really important to see that there are actions that can be taken to reach out to those young people, particularly young women. So, it's issues around actions we already have under way, in terms of 'Healthy Weight: Healthy Wales', for example, putting a much greater range of issues to help shift population dietary behaviours. Physical activity, of course, is crucially important to that. But it's about ensuring that we're having investment into our school holiday enrichment programme, into the street games that we've invested in, the community sport fund, and also looking at this from the young person's perspective, and that's why the Young Wales panel was so important. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, Vikki Howells. Oes, mae yna gyfleoedd pwysig iawn, o ran y cerrig milltir cenedlaethol hyn, i sicrhau bod gennym ni lawer mwy o degwch o ran y gallu i ennill cymwysterau a chyflogaeth. Bydd saith deg pump y cant o oedolion o oedran gweithio yn gymwys hyd at lefel 3 neu uwch erbyn 2050, gan ein bod ni'n gwybod, gyda chymwysterau lefel uwch, fod rhywun yn llawer mwy tebygol o fod mewn cyflogaeth barhaus, ag enillion a chyflogau mwy hefyd. Ond rydym ni'n gwybod bod yn rhaid i ni ymestyn allan i'r rhai sydd bellaf i ffwrdd o'r cyfle i ennill y sgiliau a'r cymwysterau hynny a phyrth i swyddi sgiliau uwch.

Ac rwy'n credu, os gwnewch chi edrych ar rai o'r lefelau cymwysterau, gan fynd yn ôl i'r cwestiynau blaenorol ynghylch sicrhau bod mwy o gysondeb, yn ogystal â phwyslais daearyddol, ein bod ni'n gallu canolbwyntio ar y rhai y mae angen yr hwb a'r mewnbwn mwy arnyn nhw hefyd, ac yn arbennig o ran y pwyntiau a wnaethoch chi—. Oherwydd bod yn rhaid i ni sicrhau mai pob awdurdod lleol yw hyn—canran yr oedolion o oedran gweithio heb unrhyw gymwysterau 5 y cant neu'n is; mae pwyslais gwirioneddol ar yr awdurdodau lleol ar gyfer hyn. Ceir amrywio sylweddol. Mae'r cyfrannau uchaf o ran y rhai hynny heb gymwysterau i'w gweld yng nghymoedd y de, yn aml. Ac o ran cyfartaleddau cenedlaethol, dyna y mae angen i ni geisio amdano, er mwyn symud ymlaen. A byddwn yn gweld y gyfran heb unrhyw gymwysterau—bron i bum gwaith yn uwch ar gyfer oedolion sy'n byw yn y 10 y cant o gymdogaethau mwyaf difreintiedig. Felly, bydd y strategaeth cyflogadwyedd y byddwn ni'n ei chyhoeddi yn ystod y gwanwyn yn canolbwyntio llawer mwy ar fynd i'r afael ag anghydraddoldebau, darparu cymorth drwy gyfrifon dysgu personol ac, yn fy marn i, ein gwarant i bobl ifanc, a fydd yn hollbwysig i bobl dan 25 oed, fel y gwyddoch chi, ac rydych chi wedi mynegi eich cefnogaeth o ran y materion hynny.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn hefyd eich bod chi'n sôn am y cynnydd yng nghanran y plant sydd â dau neu fwy o arferion iach i 94 y cant. Ac mae hyn yn ddiddorol, oherwydd rwyf i wedi sôn y bu panel hawliau plant—daeth Cymru Ifanc â phobl ifanc at ei gilydd. Ac o ganlyniad i'r ymgynghoriad, mae'r dangosydd cenedlaethol wedi ei fynegi o'r newydd yn gadarnhaol i ganiatáu pwyslais ar y bobl ifanc nad ydyn nhw'n cynnal unrhyw arferion iach neu dim ond un. Mewn gwirionedd, mae hi hefyd yn bwysig iawn sicrhau bod camau y gellir eu cymryd i ymestyn allan i'r bobl ifanc hynny, yn arbennig menywod ifanc. Felly, materion yw'r rhain sy'n ymwneud â chamau gweithredu sydd gennym ni eisoes, o ran 'Pwysau Iach: Cymru Iach', er enghraifft, sy'n cynnig ystod lawer mwy o faterion i helpu i newid ymddygiad deietegol y boblogaeth. Mae gweithgarwch corfforol, wrth gwrs, yn hollbwysig yn hynny o beth. Ond mae'n ymwneud â sicrhau ein bod ni'n buddsoddi yn ein rhaglen i gyfoethogi gwyliau'r ysgol, yn y gemau stryd yr ydym ni wedi buddsoddi ynddyn nhw, y gronfa chwaraeon cymunedol, ac edrych ar hyn o safbwynt y bobl ifanc hefyd, a dyna pam roedd panel Cymru Ifanc mor bwysig. Diolch i chi.

Thank you, Minister, for your statement. Neither of us is likely to be around to be scrutinised by 2050, so—. Even your 2035 target for improving the healthy behaviours of young people is 13 years away. So, I'd like to ask you to expand a little bit on how we're going to get nine out of 10 children adopting two or more healthy behaviours. I appreciate that free school meals for all primary school pupils and extending childcare to two-year-olds are good places to start. But Meilyr Rowlands's report on peer-on-peer sexual harassment, published by Estyn last week, makes very uncomfortable reading, and there's clearly a huge amount of work to be done to tame the harmful aspects of new technology, not least engaging with parents and discouraging them from giving these tools to online pornography to be made available to young people. 

Equally, if we're going to get at least three quarters of working-age adults in Wales qualified to level 3, how is that going to inform the parity we need to attach to technical skills, as opposed to academic skills, particularly in relation to how schools promote the importance of both those skills? And how is this going to inform the measures we use to assess the effectiveness or value added by schools, rather than it being a little bit more random than that, in relation to the numbers of deprived children a particular school may have? So, I think, obviously—

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Nid yw'r un o'r ddwy ohonom ni'n debygol o fod o gwmpas i gael ein holi yn 2050, felly—. Mae hyd yn oed eich targed ar gyfer 2035 ar gyfer gwella arferion iach pobl ifanc 13 mlynedd i ffwrdd. Felly, hoffwn i ofyn i chi ehangu ychydig ar sut yr ydym ni am gael naw o bob 10 o blant yn mabwysiadu dau neu fwy o arferion iach. Rwy'n sylweddoli bod prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd ac ymestyn gofal plant i blant dwy flwydd oed yn fannau cychwyn da. Ond mae adroddiad Meilyr Rowlands ar aflonyddu rhywiol gan gyfoedion, a gyhoeddwyd gan Estyn yr wythnos diwethaf, yn annifyr iawn i'w ddarllen, ac mae hi'n amlwg bod llawer iawn o waith i'w wneud i ddofi agweddau niweidiol ar dechnoleg newydd, yn enwedig ymgysylltu â rhieni a'u hannog nhw i beidio â rhoi'r offer sy'n caniatáu i bornograffi ar-lein fod ar gael i bobl ifanc.

Yn yr un modd, os ydym ni am gael tri chwarter neu fwy o oedolion o oedran gweithio yng Nghymru yn gymwys hyd at lefel 3, sut bydd hynny yn llywio'r un lefel o sylw y mae angen i ni ei roi i sgiliau technegol, yn hytrach na sgiliau academaidd, yn enwedig o ran sut y mae ysgolion yn hyrwyddo pwysigrwydd y sgiliau hynny? A sut bydd hyn yn llywio'r mesurau yr ydym ni'n eu defnyddio i asesu effeithiolrwydd neu werth ychwanegol ysgolion, yn hytrach na'i bod ychydig yn fwy ar hap na hynny, o ran nifer y plant difreintiedig a allai fod mewn ysgol benodol? Felly, rwy'n credu, yn amlwg—

15:40

—it's the beginning of the debate, but, I think, if you can say a bit more on how we're going to really improve the health and well-being of young people that would be helpful. 

—dyma ddechrau'r ddadl, ond, rwy'n credu, pe gallech chi ddweud ychydig mwy am sut y byddwn yn gwella iechyd a lles pobl ifanc mewn gwirionedd, byddai hynny'n fuddiol.

Thank you very much, Jenny Rathbone. Yes, 2050 feels a long way off, but it's actually what we're doing year on year, and how we are held to account and how we can use the national milestones and national indicators to track progress that is so important. That's why we've got a statutory basis for this. I would urge colleagues and Members to look at the 'Future Trends' report, because that is, again, a statutory duty, published today, and it's actually helping and supporting decision makers in Wales, as it says, to look to the longer term. It is the first statutory—well, the first due under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, the first 'Future Trends' report, was published back in May 2017, but it does actually give us a clear indication of the way forward in terms of the future trends that we need to link to in terms of making that important progress. It also highlights what we should be looking at, in terms of those future trends, to enable us to get a grip on progress. And I think you are focusing, absolutely rightly, on our young people and that generation, that we move forward. I've responded to the issues relating to the healthy behaviours of our young people, and we need to engage our young people and our schools, and the new curriculum will, of course, help us move forward on that front.

But I think, in terms of the percentage of working-age adults qualified to level 3 or higher by 2050, this is very much going to be guided by our new employability strategy, and to be looking at the opportunities that our young people have for skills in a changing world. That's actually stepping up our support for basic skills, foundation and digital skills, and helping individuals have the skills for the changing world that we're in, increasing the adaptability of the workforce, but then our young learners, to develop the skills and acquire the new ones. But it is, clearly—. In terms of the responses that we've had to the consultation, this is seen as a strong guide not just for Government, but for our public bodies to find the way forward.

And I've also mentioned the fact that we've changed our milestones, particularly in relation to healthy behaviours, to reflect a more positive approach. And I think the participation of young people is crucially important. It's a focus on developing targets and interventions for the key behaviours in a young person's life, improvements at a behavioural level, but also showing that, in our most deprived areas, we have to ensure that we focus on inequities, and those that have particularly been deepened by the pandemic. But can I say that we are exploring options for research to better understand the drivers that will ensure we can help our young people in being able to adopt those healthy behaviours that will have made such a difference to their lives, but it will have to be the result of intervention to tackle poverty? And, as you say, providing early years intervention in terms of childcare and free school meals are probably two of the key most important decisions that we know and we hope are coming through in terms of our budget and our co-operation agreement.

Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Ydy, mae 2050 yn teimlo'n bell i ffwrdd, ond mewn gwirionedd yr hyn sydd mor bwysig yw beth rydym ni'n ei wneud o flwyddyn i flwyddyn, a sut rydym ni'n cael ein dwyn i gyfrif a sut y gallwn ni ddefnyddio'r cerrig milltir cenedlaethol a'r dangosyddion cenedlaethol i olrhain cynnydd. Dyna pam mae gennym ni sail statudol i hyn. Byddwn i'n annog cyd-Weinidogion ac Aelodau i edrych ar adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol', oherwydd bod hynny, unwaith eto, yn ddyletswydd statudol, sydd wedi ei chyhoeddi heddiw, ac mewn gwirionedd mae'n helpu ac yn cefnogi'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau yng Nghymru, fel y mae'n ei ddweud, i edrych i'r tymor hwy. Dyma'r adroddiad statudol cyntaf—wel, cafodd yr adroddiad cyntaf o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yr adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol' cyntaf, ei gyhoeddi yn ôl ym mis Mai 2017, ond mae yn rhoi syniad eglur i ni mewn gwirionedd o'r ffordd ymlaen o ran tueddiadau'r dyfodol y mae angen i ni gysylltu â nhw o ran gwneud cynnydd pwysig hwnnw. Mae hefyd yn tynnu sylw at yr hyn y dylem ni fod yn edrych arno, o ran y tueddiadau hynny yn y dyfodol, i'n galluogi i fynd i'r afael â'r cynnydd. Ac rwy'n credu eich bod chi'n canolbwyntio, yn gwbl briodol, ar ein pobl ifanc a'r genhedlaeth honno, wrth i ni symud ymlaen. Rwyf i wedi ymateb i'r materion sy'n ymwneud ag arferion iach ein pobl ifanc, ac mae angen i ni ymgysylltu â'n pobl ifanc a'n hysgolion, a bydd y cwricwlwm newydd, wrth gwrs, yn ein helpu i symud ymlaen yn y cyswllt hwnnw.

Ond rwy'n credu, o ran canran yr oedolion o oedran gweithio sydd wedi eu cymhwyso i lefel 3 neu uwch erbyn 2050, y bydd hyn yn cael ei arwain gan ein strategaeth cyflogadwyedd newydd i raddau helaeth, ac yn edrych ar y cyfleoedd sydd ar gael i'n pobl ifanc ar gyfer sgiliau mewn byd newidiol. Mae hynny mewn gwirionedd yn ymwneud â chynyddu ein cymorth ar gyfer sgiliau sylfaenol, sgiliau sylfaen a digidol, a helpu unigolion i gael y sgiliau ar gyfer y byd newidiol yr ydym ni ynddo, gan gynyddu hyblygrwydd y gweithlu, ond ein dysgwyr ifanc wedyn, i ddatblygu'r sgiliau a chael rhai newydd. Ond mae hi, yn amlwg—. O ran yr ymatebion a gawsom ni i'r ymgynghoriad, ystyrir bod hwn yn ganllaw cryf nid i'r Llywodraeth yn unig, ond i'n cyrff cyhoeddus allu canfod y ffordd ymlaen.

Ac rwyf i wedi sôn hefyd am y ffaith ein bod ni wedi newid ein cerrig milltir, yn enwedig o ran arferion iach, i adlewyrchu dull mwy cadarnhaol. Ac rwy'n credu bod cyfranogiad pobl ifanc yn hollbwysig. Mae'n bwyslais ar ddatblygu targedau ac ymyriadau ar gyfer yr arferion allweddol ym mywyd person ifanc, gwelliannau ar lefel ymddygiad, ond yn dangos hefyd, yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig, fod yn rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n canolbwyntio ar annhegwch, a'r rhai hynny sydd wedi eu gwaethygu yn arbennig sgil y pandemig. Ond a gaf i ddweud ein bod ni'n archwilio opsiynau ar gyfer ymchwil i gael gwell dealltwriaeth o'r ysgogiadau a fydd yn sicrhau ein bod ni'n gallu helpu ein pobl ifanc i allu mabwysiadu'r arferion iach hynny a fydd yn gwneud cymaint o wahaniaeth i'w bywydau, ond bydd yn rhaid i hynny fod o ganlyniad i ymyrraeth i fynd i'r afael â thlodi. Ac, fel rydych chi'n ei ddweud, mae'n debyg mai darparu ymyrraeth blynyddoedd cynnar o ran gofal plant a phrydau ysgol am ddim yw dau o'r penderfyniadau allweddol pwysicaf yr ydym ni'n gwybod amdanyn nhw ac yr ydym yn gobeithio y byddan nhw'n cael eu gwireddu o ran ein cyllideb a'n cytundeb cydweithredu.

15:45
4. Datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol: Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu)
4. Statement by the Minister for Finance and Local Government: The Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill

Yr eitem nesaf yw datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar Fil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu). Galwaf ar y Gweinidog, Rebecca Evans.

The next item is a statement by the Minister for Finance and Local Government on the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill. I call on the Minister, Rebecca Evans.

Diolch. Yesterday, I laid the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill, together with the explanatory memorandum, before the Senedd. Tax devolution is important; it provides a significant lever through which we are better able to deliver strategic priorities for Welsh citizens and businesses. The last four years of experience of tax devolution has enabled the Welsh Government to develop a considerable tax capability. We have established a distinct Welsh approach to shaping tax policy and to the delivery of that policy by the Welsh Revenue Authority. Our approach keeps the needs of Welsh citizens, communities and businesses at the forefront.

This Bill provides an additional fiscal lever by permitting Welsh Ministers to make amendments in response to changes made by the UK Government to predecessor UK taxes—that is, to stamp duty land tax and landfill tax—that will affect the Welsh block grant adjustment, and therefore the revenues available for essential public services. At the moment, every time there is a UK fiscal event, we take the risk that there may be a change that impacts on a devolved tax, and we may not have the appropriate mechanism by which to respond at pace. Such changes could have implications for businesses, the property market, and a direct budgetary impact on the Welsh Government’s resources.

This was demonstrated in July 2020 when the UK Government did not tell us in advance that they were cutting stamp duty land tax, despite the clear implications for the housing market in Wales and the UK's economic recovery from the pandemic. Although we can vary rates and thresholds for land transaction tax through regulations, we can't do this for every change.

Amendments to the Welsh tax Acts will also be permitted in order to respond to a number of other external circumstances, such as to ensure that devolved Welsh taxes are not imposed where to do so would be incompatible with any international obligations, for example, where a new trade deal is concluded with another country that has implications for our taxes.

It will also enable Welsh Ministers to make legislative changes to protect against avoidance activity, which can then be stopped with immediate effect. This includes cases where increased clarity in the legislation will put beyond doubt the intended application of the legislative provisions, and potentially benefit taxpayers by stopping the promotion of avoidance opportunities that don't actually exist. Such action has been taken by the UK Government to protect tax regimes and taxpayers in the past, and I want Welsh Ministers to be able to take similar action.

Lastly, this Bill will also allow Welsh Ministers to make changes where a court or tribunal decision identifies an issue that Welsh Ministers consider could benefit from legislative change, or greater clarification of the law. This includes decisions relating to the Welsh tax Acts, UK predecessor taxes, other taxes, or other laws that may affect the devolved taxes.

This Bill allows Welsh Ministers to make regulations that may have retrospective effect. The use of the power retrospectively will be considered on a case-by-case basis as justification for each may differ, depending upon the purpose in question. This will most commonly be limited to cases where the impact of the regulations is to confer a benefit to Welsh taxpayers. For example, the Welsh Government may want Welsh taxpayers to benefit from a reduction in their tax liability from the same date that a change was introduced in England. The Welsh Ministers may choose to achieve that by adopting, or adapting, the same or a different policy.

However, in the case of avoidance activity, Ministers may wish to be able to announce that the scheme will be closed down by future regulations effective from the date of the announcement. In such circumstances, taxpayers could reasonably expect retrospective changes to be introduced that ensure that they pay the right amount of tax.

I recognise that the use of retrospective legislation requires both policy justification and legal safeguard, and should only be used in situations where it is necessary. This is why the Bill places a duty upon the Welsh Ministers to publish a statement on the use of the power to make regulations that have retrospective effect. And a draft of this statement has been shared with the Finance Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee.

The Bill will provide the Welsh Ministers with an agile tool to protect Welsh revenues raised through devolved taxes, contributing to the drive for stable tax devolution. We have consulted with our stakeholders on the content of the Bill, and I would like to take the opportunity to formally thank all of those who have contributed to developing it. I look forward to the scrutiny process that will now follow and the constructive engagement of organisations who have already contributed and also that of colleagues across the Siambr. Diolch.

Diolch. Ddoe, gosodais i Fil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), ynghyd â'r memorandwm esboniadol, gerbron y Senedd. Mae datganoli trethi yn bwysig; mae'n darparu ysgogiad sylweddol i sicrhau ein bod yn gallu cyflawni blaenoriaethau strategol yn well i ddinasyddion a busnesau Cymru. Mae'r pedair blynedd diwethaf o brofiad o ddatganoli trethi wedi galluogi Llywodraeth Cymru i ddatblygu gallu treth sylweddol. Rydym ni wedi sefydlu dull penodol i Gymru o lunio polisi treth ac o gyflawni'r polisi hwnnw gan Awdurdod Cyllid Cymru. Mae ein dull gweithredu yn cadw blaenoriaeth ar anghenion dinasyddion, cymunedau a busnesau Cymru.

Mae'r Bil hwn yn darparu ysgogiad cyllidol ychwanegol drwy ganiatáu i Weinidogion Cymru wneud gwelliannau mewn ymateb i newidiadau a wneir gan Lywodraeth y DU i drethi blaenorol y DU—hynny yw, i dreth dir y dreth stamp a'r dreth tirlenwi—a fydd yn effeithio ar addasiad grant bloc Cymru, ac felly'r refeniw sydd ar gael ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus hanfodol. Ar hyn o bryd, bob tro y mae digwyddiad cyllidol yn y DU, rydym ni'n cymryd y risg y gallai fod newid sy'n effeithio ar dreth ddatganoledig, ac efallai nad oes gennym ni'r mecanwaith priodol i ymateb yn gyflym. Gallai newidiadau o'r fath gael goblygiadau i fusnesau, y farchnad eiddo, ac effaith gyllidebol uniongyrchol ar adnoddau Llywodraeth Cymru.

Cafodd hyn ei ddangos ym mis Gorffennaf 2020 pan na ddywedodd Llywodraeth y DU wrthym ni ymlaen llaw eu bod yn torri treth dir y dreth stamp, er gwaethaf y goblygiadau clir i'r farchnad dai yng Nghymru ac adferiad economaidd y DU o'r pandemig. Er y gallwn ni amrywio cyfraddau a throthwyon ar gyfer treth trafodiadau tir drwy reoliadau, ni allwn wneud hyn ar gyfer pob newid.

Caniateir diwygiadau i Ddeddfau trethi Cymru hefyd er mwyn ymateb i nifer o amgylchiadau allanol eraill, fel sicrhau nad yw trethi datganoledig Cymru yn cael eu gosod pan fyddai gwneud hynny'n anghydnaws ag unrhyw rwymedigaethau rhyngwladol, er enghraifft, lle mae cytundeb masnach newydd yn dod i ben gyda gwlad arall sydd â goblygiadau i'n trethi.

Bydd hefyd yn galluogi Gweinidogion Cymru i wneud newidiadau deddfwriaethol i ddiogelu rhag gweithgarwch osgoi, y gellir ei atal ar unwaith wedyn. Mae hyn yn cynnwys achosion lle bydd mwy o eglurder yn y ddeddfwriaeth yn ei roi y tu hwnt i amheuaeth fwriad arfaethedig y darpariaethau deddfwriaethol, ac a fydd o bosibl o fudd i drethdalwyr drwy roi'r gorau i hyrwyddo cyfleoedd osgoi nad ydyn nhw'n bodoli mewn gwirionedd. Mae camau o'r fath wedi eu cymryd gan Lywodraeth y DU i ddiogelu cyfundrefnau treth a threthdalwyr yn y gorffennol, ac rwyf i'n awyddus i Weinidogion Cymru allu cymryd camau tebyg.

Yn olaf, bydd y Bil hwn hefyd yn caniatáu i Weinidogion Cymru wneud newidiadau pan fo penderfyniad llys neu dribiwnlys yn nodi mater y mae Gweinidogion Cymru o'r farn y gallai elwa ar newid deddfwriaethol, neu ar egluro'r gyfraith yn well. Mae hyn yn cynnwys penderfyniadau sy'n ymwneud â Deddfau trethi Cymru, trethi rhagflaenol y DU, trethi eraill, neu gyfreithiau eraill a allai effeithio ar y trethi datganoledig.

Mae'r Bil hwn yn caniatáu i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau a allai gael effaith ôl-weithredol. Bydd defnydd ôl-weithredol y pŵer yn cael ei ystyried fesul achos gan y gall y cyfiawnhad dros bob un fod yn wahanol, yn dibynnu ar y diben dan sylw. Fel arfer, bydd hyn yn cael ei gyfyngu i achosion lle bydd y rheoliadau yn arwain at fudd i drethdalwyr Cymru. Er enghraifft, efallai y bydd Llywodraeth Cymru yn dymuno i drethdalwyr Cymru elwa ar ostyngiad i'w rhwymedigaeth dreth o'r un dyddiad ag y cafodd newid ei gyflwyno yn Lloegr. Efallai bydd Gweinidogion Cymru yn dewis cyflawni hynny drwy fabwysiadu, neu addasu, yr un polisi neu bolisi gwahanol.

Fodd bynnag, yn achos gweithgarwch osgoi, efallai y bydd Gweinidogion yn dymuno gallu cyhoeddi y bydd y cynllun yn cael ei gau gan reoliadau yn y dyfodol sy'n dod i rym ar ddyddiad y cyhoeddiad. O dan amgylchiadau o'r fath, gallai trethdalwyr ddisgwyl yn rhesymol i newidiadau ôl-weithredol gael eu cyflwyno sy'n sicrhau eu bod yn talu'r swm cywir o dreth.

Rwy'n cydnabod bod defnyddio deddfwriaeth ôl-weithredol yn gofyn am gyfiawnhad polisi a diogelwch cyfreithiol, ac mai dim ond mewn sefyllfaoedd lle mae angen hynny y dylai cael ei ddefnyddio. Dyna pam y mae'r Bil yn gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i gyhoeddi datganiad ar ddefnyddio'r pŵer i wneud rheoliadau sy'n cael effaith ôl-weithredol. Ac mae drafft o'r datganiad hwn wedi ei rannu â'r Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.

Bydd y Bil yn darparu offeryn ystwyth i Weinidogion Cymru i ddiogelu refeniw Cymru a gaiff ei godi drwy drethi datganoledig, gan gyfrannu at yr ymgyrch dros ddatganoli trethi yn sefydlog. Rydym ni wedi ymgynghori â'n rhanddeiliaid ar gynnwys y Bil, a hoffwn i fanteisio ar y cyfle i ddiolch yn ffurfiol i bawb sydd wedi cyfrannu at ei ddatblygu. Rwy'n edrych ymlaen at y broses graffu a fydd yn dilyn yn awr ac ymgysylltiad adeiladol sefydliadau sydd eisoes wedi cyfrannu a hefyd cyd-Aelodau ar draws y Siambr. Diolch.

15:50

Llefarydd y Ceidwadwyr, Peter Fox.

The Conservative spokesperson, Peter Fox.

Diolch, Deputy Llywydd, and thank you, Minister. Thank you for the statement and thank you to your officials for their technical briefing yesterday at our joint committee. It was really helpful and really interesting. I do have some sympathy with you; budgetary processes and taxation are very complex things, and this complexity has only increased during recent years.

It's right, then, to ensure that Welsh taxpayers are not left at a disadvantage compared to other taxpayers across the UK when changes are made to the predecessor taxes, as well as to close tax loopholes so that funds can be used to support our public services—it's quite right that we do that. However, as part of your consultation around the Bill, I know stakeholders such as the Chartered Institute of Taxation and the Institute of Chartered Accountants in England and Wales stated that their default position is that tax legislation should be in primary legislation, and particularly in the case where legislation relates to the exercise of tax powers, except in very exceptional circumstances. And this is a principle that I agree with, and I'm sure many in the Chamber—the virtual Chamber—would agree with too.

I think, to reflect the conclusions of the previous Finance Committee, that we need more of a legislative basis to our budget and taxation-setting processes in Wales to support the democratic scrutiny of public expenditure and taxation. It is in this regard that, by using regulations to make changes to taxation, this Bill could—and I stress 'could'—be used to go further than originally intended. Now, I note that there are some strict limits on the use of the powers within the Bill, but there is still some ambiguity as to when the powers may be used. In the original consultation, the Chartered Institute of Taxation stated that 

'the circumstances in which power 1 can be used leaves quite a wide discretion'

and that a number of terms used within the section are vague and undefined. However, the Government rejected the idea of a Senedd lock on the use of power 1. Perhaps I could ask you, Minister, why that was the case. Could you also clarify the circumstances—and you've touched on this a bit already—where you envisage needing to use the power to modify Welsh tax Acts? And, ultimately, who in the Welsh Government is responsible for deciding which one of the purpose tests within section 1 has been met when bringing forward regulations through the Bill?

Finally, comments were made during the original consultation that multiple changes via regulatory powers risk making the primary legislation difficult to follow because of the amount of cross-referencing required. If a substantial volume of secondary legislation is needed, would there potentially need to be work to consolidate these to ensure that tax law is as accessible as possible? Thank you, Minister.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog. Diolch am y datganiad a diolch i'ch swyddogion am eu briff technegol ddoe yn ein cyd-bwyllgor. Roedd yn ddefnyddiol iawn ac yn ddiddorol iawn. Mae gen i rywfaint o gydymdeimlad â chi; mae prosesau cyllidebol a threthiant yn bethau cymhleth iawn, ac nid yw'r cymhlethdod hwn ond wedi cynyddu yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

Mae'n iawn, felly, i sicrhau nad yw trethdalwyr Cymru o dan anfantais o'u cymharu â threthdalwyr eraill ledled y DU pan gaiff newidiadau eu gwneud i drethi rhagflaenol, yn ogystal â chau bylchau treth fel bod modd defnyddio arian i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus—mae'n gwbl iawn ein bod ni'n gwneud hynny. Fodd bynnag, fel rhan o'ch ymgynghoriad ar y Bil, rwy'n gwybod bod rhanddeiliaid fel Sefydliad Siartredig Trethu a Sefydliad y Cyfrifwyr Siartredig yng Nghymru a Lloegr wedi datgan mai eu safbwynt diofyn nhw yw y dylai deddfwriaeth dreth fod mewn deddfwriaeth sylfaenol, ac yn arbennig yn yr achos lle mae deddfwriaeth yn ymwneud ag arfer pwerau trethu, ac eithrio o dan amgylchiadau eithriadol iawn. Ac rwyf i'n cytuno â'r egwyddor hon, ac rwy'n siŵr y byddai llawer yn y Siambr—y Siambr rithwir—yn cytuno â hi hefyd.

Rwy'n credu, i adlewyrchu casgliadau'r Pwyllgor Cyllid blaenorol, fod angen mwy o sail ddeddfwriaethol arnom ni i'n prosesau cyllidebu a phennu trethi yng Nghymru i gefnogi'r gwaith democrataidd o graffu ar wariant cyhoeddus a threthiant. Yn hyn o beth, drwy ddefnyddio rheoliadau i wneud newidiadau i drethiant, gallai'r Bil hwn—ac rwy'n pwysleisio 'gallai'—gael ei ddefnyddio i fynd ymhellach na'r bwriad gwreiddiol. Nawr, rwy'n sylweddoli bod terfynau llym ar ddefnyddio'r pwerau o fewn y Bil, ond mae dal rhywfaint o amwysedd ynghylch pryd y mae modd defnyddio'r pwerau. Yn yr ymgynghoriad gwreiddiol, dywedodd y Sefydliad Siartredig Trethu

'mae'r amgylchiadau lle gellid defnyddio pŵer 1 yn gadael disgresiwn eithaf eang'

a bod nifer o dermau sydd wedi eu defnyddio yn yr adran yn amwys a heb eu diffinio. Fodd bynnag, gwrthododd y Llywodraeth y syniad o glo y Senedd ar ddefnyddio pŵer 1. A gaf i ofyn i chi, Gweinidog, y rheswm pam mae hynny'n wir? A allwch chi egluro'r amgylchiadau hefyd—ac rydych chi wedi sôn rhywfaint am hyn eisoes—lle rydych chi'n rhagweld y bydd angen defnyddio'r pŵer i addasu Deddfau trethi Cymru? Ac, yn y pen draw, pwy yn Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am benderfynu pa un o'r profion diben yn adran 1 sydd wedi eu bodloni wrth gyflwyno rheoliadau drwy'r Bil?

Yn olaf, cafodd sylwadau eu gwneud yn ystod yr ymgynghoriad gwreiddiol fod perygl wrth wneud newidiadau lluosog drwy bwerau rheoleiddio o wneud y ddeddfwriaeth sylfaenol yn anodd ei dilyn oherwydd cymaint y croesgyfeirio sydd ei angen. Os oes angen llawer iawn o is-ddeddfwriaeth, a fyddai'n bosibl y byddai angen gwaith i atgyfnerthu'r rhain er mwyn sicrhau bod cyfraith treth mor hygyrch â phosibl? Diolch, Gweinidog.

I thank Peter Fox for those questions. I am really pleased that the briefing that officials provided has been useful. I'm very much looking forward to the detailed scrutiny process, which will commence on 22 December, as an early Christmas present for us all, in committee. And I know that we'll be looking at many of these aspects in more detail, but I'm very, very pleased to at least set out my initial response to some of those questions this afternoon.

One of the substantive issues that you raised was, essentially, why not use a finance Bill, and I know that this has been an issue of interest to finance committees in the previous Senedd. My position does remain that I don't consider the timing right to introduce an annual budget or a finance Bill through which changes to Welsh tax Acts can be made. A key consideration for the Welsh tax Acts specifically is that the volume of secondary legislation that these Acts have so far generated is not significant at all, and as we develop more devolved taxes then I think that, potentially, there could be a strengthened argument for an annual finance Bill, but I would even contend that if we did have an annual finance Bill, we'd still need the powers that are provided for within this Bill, because they enable Welsh Ministers to respond to external events that might not necessarily coincide with the Welsh Government finance Bill cycle. For example, the UK budget at which changes may occur isn't on a fixed cycle, and it often occurs more than once a year, and there are also other fiscal events at which changes can be announced, for example, the July 2020 stamp duty land tax rates provide, I think, an example of that. And furthermore, the Bill will enable Welsh Government to be far more responsive to wider changes, such as court decisions and avoidance activity, than is the case with either the UK Government's finance Bill approach or the Scottish Government's approach, where changes are often made through a finance Bill only.

In terms of why we are not using existing powers—so, thinking about primary legislation, for example—the Bill aims to provide an additional flexible tool to allow Ministers to respond at pace to external circumstances that impact on our devolved taxes. Primary legislation generally takes around 12 to 18 months to develop and complete that cycle of Senedd scrutiny, so it wouldn't enable us to respond in an agile way if we needed to do so at short notice, for example, to close down tax avoidance activity.

And there was also a question in terms of why, despite consulting in the documentation on the Senedd lock, we subsequently removed that from our proposals. The lock was originally proposed to enable the Senedd to signify its approval of the use of the made affirmative procedure, and the original policy proposed the use of a power that could be used whenever Welsh Ministers considered it expedient in the public interest to do so. The lock was intended to respond to concerns that the power would be unusually broad, but the Bill now, as currently drafted, has much reduced the scope of the power to those four purpose tests, which can only be used when considered necessary or appropriate. And so that does, I think, sufficiently constrain the power so that a Senedd lock, which itself would have been unconventional and may set an unhelpful precedent for future made affirmative powers, wouldn't be appropriate, because we've narrowed things down with this Bill so much.

And then just to complete that, really, just to highlight that the scope of the power is limited to the four specific purposes: firstly, ensuring that landfill disposal tax and land transaction tax are not imposed where to do so would result in non-compliance with any international obligations; to protect against tax avoidance in relation to landfill disposal tax and land transaction tax; to respond to changes to predecessor UK taxes that impact, or could impact, the amount paid into the Welsh consolidated fund; and then to respond to the decisions of courts and tribunals that affect, or may affect, Welsh tax Acts or regulations made under them. So, we've very much, following the consultation, narrowed the scope of the Bill, which I think removes that need now for the Senedd lock, which was in our original consultation. But I very much look forward to exploring these issues in more depth in the weeks ahead.

Diolch i Peter Fox am y cwestiynau yna. Rwy'n falch iawn bod y briff a gafodd ei ddarparu gan swyddogion wedi bod yn ddefnyddiol. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y broses graffu fanwl, a fydd yn dechrau ar 22 Rhagfyr, fel anrheg Nadolig cynnar i bob un ohonom ni, yn y pwyllgor. Ac rwy'n gwybod y byddwn ni'n edrych yn fanylach ar lawer o'r agweddau hyn, ond rwy'n falch iawn o nodi fy ymateb cychwynnol i rai o'r cwestiynau hynny y prynhawn yma o leiaf.

Un o'r materion sylweddol y gwnaethoch ei godi, yn y bôn, oedd beth am ddefnyddio Bil cyllid, ac rwy'n gwybod bod hyn wedi bod yn fater o ddiddordeb i bwyllgorau cyllid yn y Senedd flaenorol. Fy safbwynt i o hyd yw nad wyf i'n ystyried bod yr amseru'n iawn i gyflwyno cyllideb flynyddol na Bil cyllid y gellir ei ddefnyddio i wneud newidiadau i Ddeddfau trethi Cymru. Un ystyriaeth allweddol i Ddeddfau trethi Cymru yn benodol yw nad yw nifer yr is-ddeddfwriaeth y mae'r Deddfau hyn wedi eu creu hyd yma yn arwyddocaol o gwbl, ac wrth i ni ddatblygu trethi mwy datganoledig, yna rwy'n credu, o bosibl, y gallai fod dadl gryfach dros Fil cyllid blynyddol, ond byddwn i hyd yn oed yn dadlau pe bai gennym ni Fil cyllid blynyddol, byddai dal angen y pwerau arnom ni y mae'r Bil hwn yn darparu ar eu cyfer, oherwydd eu bod nhw'n galluogi Gweinidogion Cymru i ymateb i ddigwyddiadau allanol na fydden nhw o reidrwydd yn cyd-fynd â chylch Bil cyllid Llywodraeth Cymru. Er enghraifft, nid yw cyllideb y DU, lle gall newidiadau ddigwydd, ar gylch sefydlog, ac mae'n digwydd yn aml fwy nag unwaith y flwyddyn, ac mae digwyddiadau cyllidol eraill hefyd pan fo modd cyhoeddi newidiadau, er enghraifft, mae cyfraddau treth dir y dreth stamp ym mis Gorffennaf 2020 yn enghraifft o hynny, rwy'n credu. At hynny, bydd y Bil yn galluogi Llywodraeth Cymru i fod yn llawer mwy ymatebol i newidiadau ehangach, fel penderfyniadau llys a gweithgarwch osgoi, nag sy'n wir am ddull Bil Cyllid Llywodraeth y DU neu ddull gweithredu Llywodraeth yr Alban, lle caiff newidiadau eu gwneud yn aml drwy Fil cyllid yn unig.

O ran pam nad ydym yn defnyddio pwerau presennol—felly, gan feddwl am ddeddfwriaeth sylfaenol, er enghraifft—nod y Bil yw darparu offeryn hyblyg ychwanegol i ganiatáu i Weinidogion ymateb yn gyflym i amgylchiadau allanol sy'n effeithio ar ein trethi datganoledig. Yn gyffredinol, mae deddfwriaeth sylfaenol yn cymryd tua 12 i 18 mis i ddatblygu a chwblhau'r cylch hwnnw o graffu gan y Senedd, felly ni fyddai'n ein galluogi i ymateb mewn modd ystwyth pe bai angen i ni wneud hynny ar fyr rybudd, er enghraifft, i atal gweithgarwch osgoi treth.

Ac yr oedd cwestiwn hefyd o ran pam, er gwaethaf ymgynghori yn y dogfennau ar glo y Senedd, ein bod ni wedi dileu hynny o'n cynigion. Cafodd y clo ei gynnig yn wreiddiol i alluogi'r Senedd i ddynodi ei chymeradwyaeth o ddefnydd y weithdrefn gadarnhaol a wnaed, ac roedd y polisi gwreiddiol yn cynnig defnyddio pŵer y byddai modd ei ddefnyddio pryd bynnag y byddai Gweinidogion Cymru o'r farn ei bod yn hwylus er budd y cyhoedd i wneud hynny. Bwriad y clo oedd ymateb i bryderon y byddai'r pŵer yn anarferol o eang, ond mae'r Bil bellach, fel y mae wedi ei ddrafftio ar hyn o bryd, wedi lleihau cwmpas y pŵer yn fawr i'r pedwar prawf diben hynny, nid oes modd eu defnyddio ond pan gaiff ei ystyried eu bod yn angenrheidiol neu'n briodol. Ac felly mae hynny, yn fy marn i, yn cyfyngu'n ddigonol ar y pŵer fel na fyddai clo y Senedd, a fyddai ei hun wedi bod yn anghonfensiynol ac a allai osod cynsail di-fudd ar gyfer pwerau cadarnhaol a wnaed yn y dyfodol, yn briodol, oherwydd ein bod ni wedi lleihau pethau gyda'r Bil hwn gymaint.

Ac yna i gwblhau hynny, mewn gwirionedd, hoffwn i dynnu sylw at y ffaith bod cwmpas y pŵer wedi ei gyfyngu i'r pedwar diben penodol: yn gyntaf, sicrhau nad yw treth gwarediadau tirlenwi a threth trafodiadau tir yn cael eu gosod lle y byddai gwneud hynny yn arwain at beidio â chydymffurfio ag unrhyw rwymedigaethau rhyngwladol; diogelu rhag osgoi treth mewn cysylltiad â threth gwarediadau tirlenwi a threth trafodiadau tir; ymateb i newidiadau i drethi blaenorol y DU sy'n effeithio neu a allai effeithio ar y swm sy'n cael ei dalu i gronfa gyfunol Cymru; ac yna ymateb i benderfyniadau llysoedd a thribiwnlysoedd sy'n effeithio neu a allai effeithio ar Ddeddfau trethi Cymru neu reoliadau a gaiff eu gwneud oddi tanyn nhw. Felly, yn dilyn yr ymgynghoriad, rydym ni yn wir wedi lleihau cwmpas y Bil, sydd, yn fy marn i, yn dileu'r angen hwnnw bellach ar gyfer clo y Senedd, a oedd yn ein hymgynghoriad gwreiddiol. Ond rwy'n edrych ymlaen yn fawr at archwilio'r materion hyn yn fanylach yn yr wythnosau i ddod.

15:55

Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Jest i bigo i fyny ar rai o'r sylwadau blaenorol yn benodol ynglŷn â'r Bil cyllid neu Fil cyllideb blynyddol, dwi'n dal i deimlo fel roeddwn i pan oeddwn i'n cadeirio'r Pwyllgor Cyllid yn y Senedd diwethaf fod hynny'n rhywbeth yn sicr y byddwn i'n dymuno i ni fel Senedd symud tuag ato fe. Dwi'n derbyn beth mae'r Gweinidog yn ei ddweud ynglŷn ag, efallai, pa mor gyflym y gallwn gyrraedd y pwynt yna, ond mae'n sicr yn drafodaeth y byddwn i'n awyddus i'w chadw'n fyw ar bob cyfrif. A dwi'n cytuno hefyd efo'r Gweinidog, boed hynny'n digwydd neu beidio, mae'n dal angen y pwerau y mae'r Llywodraeth yn edrych amdanyn nhw yn y Bil sydd o'n blaenau ni heddiw.

Dwi wedi dweud yn y gorffennol, does gyda fi ddim problem mewn egwyddor i bwerau o'r math yma gael eu rhoi i Weinidogion Cymru. Mae'n gwbl resymol. Mae cael modd i gyflwyno newidiadau ar fyr rybudd fel hyn yn rhywbeth, dwi'n meddwl, sydd yn rhesymol, fel rwy'n dweud, ond mae'n gorfod digwydd o dan amgylchiadau penodol. Byddai methu ag ymateb yn arwain efallai at oblygiadau niweidiol, goblygiadau annheg, at sefyllfa afresymol. Dwi'n credu o dan yr amgylchiadau hynny ei bod hi'n rhesymol ein bod ni'n symud i'r cyfeiriad yna. Mae'n rhywbeth y mae Llywodraethau eraill yn ei gymryd yn ganiataol o gwmpas y byd. Felly, does dim byd unigryw yn hynny o beth.

Wedi dweud hynny i gyd, cyn gallu cefnogi deddfwriaeth sy'n grymuso Gweinidogion fel hyn, mae'n rhaid i ni i gyd fod yn hyderus fod y cyfyngiadau angenrheidiol yn eu lle i wneud yn siŵr bod y paramedrau yn glir o ran, yn gyntaf, o dan ba amgylchiadau mae'r Gweinidog yn gallu gweithredu, yn ail, i ba raddau mae'r Llywodraeth yn gallu gweithredu, ac yn drydydd wedyn wrth gwrs, bod yna fesurau cryf yn eu lle i sicrhau craffu a phroses o roi cydsyniad seneddol amserol, neu mor fuan ag sy'n bosib ar ôl i'r penderfyniad gael ei wneud. Ar yr olwg gyntaf, mae'r ddeddfwriaeth i fi yn edrych yn eithaf rhesymol ar y ffryntiau yna, ond yn amlwg dwi'n edrych ymlaen i graffu ar y ddeddfwriaeth arfaethedig dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf.

Dim ond un neu ddau o gwestiynau gen i yn benodol i chi, Weinidog. Mae yna risg, wrth gwrs—ac efallai rydyn ni wedi ei weld e'n digwydd mewn cyd-destunau eraill—dros amser, fod pwerau fel hyn yn cael eu defnyddio gan Weinidogion i fynd tu hwnt i'r awdurdod a roddwyd iddyn nhw. Felly, allwch chi gadarnhau ar y record y prynhawn yma mai dim ond o dan amgylchiadau eithriadol yn unig a phan fod dim opsiynau amgen y byddech chi yn bwriadu defnyddio'r pwerau fyddai'n dod i Weinidogion Cymru yn y Bil yma?

A hefyd, er mwyn cydbwyso pethau ychydig, efallai, pa ystyriaeth ydych chi wedi'i roi i gynnwys lleisiau neu bersbectifau mwy annibynnol yn y broses o benderfynu gweithredu'r pwerau yma? Hynny yw, mae'r awgrym wedi cael ei wneud efallai fod yna rôl mwy ffurfiol i'r Llywydd, o bosib, yn y broses. Mi wnaeth Prifysgol Caerdydd, wrth gwrs, yn eu hymateb nhw i'r ymgynghoriad llynedd, awgrymu bod angen sicrhau amrywiaeth yn y grŵp sy'n penderfynu pryd y dylid ddefnyddio'r pwerau hyn, a byddwn i efallai â diddordeb i glywed sut ŷch chi'n bwriadu cyflwyno rhyw ffordd o gydbwyso o fewn y broses. Diolch.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I thank the Minister for her statement. Just to pick up on some of the previous comments on a finance Bill or an annual budget Bill, I still feel as I did when I chaired the Finance Committee in the previous Senedd that that is something I would certainly want us as a Senedd to move towards. I accept the Minister's comments on how quickly we can get to that point, but it's certainly a discussion that I would want to keep alive. And I also agree with the Minister, whether that happens or not, we still need the powers that the Government are seeking in the Bill before us today.

I've said in the past that I have no problem in principle with these kinds of powers being given to Welsh Ministers. It is entirely reasonable. Having the means to modify legislation at short notice in this way is something that I do think is reasonable, but it has to happen under particular circumstances. Failing to respond may lead to damaging or unfair implications. Under those circumstances, I think it's reasonable that we move in this direction. It is something that other Governments take for granted around the world. So, there is nothing unique in this.

Having said all of that, before we can support legislation that empowers Ministers in this way, we all have to be confident that the necessary restrictions are in place to ensure that the parameters are clear, first of all in terms of under which circumstances the Minister can act, secondly, to what extent the Government can act, and then thirdly of course, that there are strong measures in place to ensure timely parliamentary scrutiny and consent, or as soon as possible once the decision is made. At first sight, the legislation looks quite reasonable on those fronts, but obviously I look forward to scrutinising the proposed legislation over the next few weeks and months.

Just a few questions from me, Minister. There is a risk, of course—and we've perhaps seen this happen in other contexts—that, over time, powers like this can be used by Ministers to go beyond the authority provided to them. So, can you confirm on the record this afternoon that it's only under exceptional circumstances and only when there are no alternative options that you would intend to use the powers provided to Welsh Ministers in this Bill?

And also, in order to balance things slightly, what consideration have you given to including more independent voices or perspectives in the process of deciding to operate these powers? A suggestion has been made that there might be a more formal role for the Llywydd, perhaps, in the process. Cardiff University, in their response to the consultation last year, suggested that we need to ensure diversity in the group that decides when these powers should be used, and I'd be interested to hear how you intend to have some sort of balance within the process. Thank you.

16:00

Thank you very much for raising that series of questions, and for your generally warm acceptance of the need for the Bill, but obviously you're looking forward to the scrutiny process ahead. I'm sure that we will continue to return to the question as to whether or not a finance Bill is necessary at this point, but as I say, we will keep that under review as circumstances develop and change in future. Just to provide reassurance, I do think the parameters of the Bill are sufficiently clear, especially now that we've just narrowed it down to those four purposes for which the Bill should be used, which I've just outlined in response to Peter Fox. But we also recognise the real importance of the need for proper scrutiny, which is why we've included some real, I think, significant safeguards within the Bill in terms of the procedure.

The Bill would allow for regulations subject to the draft affirmative procedure to be laid in draft for a minimum of 20 days before they're put to the vote. Obviously, if they're approved, those regulations can be made, and regulations can lay for a longer period than the 20 days before being put to the vote. Under the made affirmative procedure, we would look to have that period for 60 days. And obviously, if the vote is lost or the 60-day period expires, then those regulations cease to have effect from those dates, and we've put in place a view as to what we would do should those regulations fall. The safeguards that we've put around the made affirmative procedure in particular, I think, are important, because they would only be used when Welsh Ministers consider the regulations necessary by reason of urgency and only for the four purposes that I've described. An example, I think, would be a need to urgently respond when the delayed closure of a tax avoidance scheme would result in considerable loss of revenue.

The proposed approach within this Bill isn't unprecedented and it won't be unfamiliar to tax practitioners. For example, section 109 of the Finance Act 2003 provides HM Treasury with a bespoke power to make regulations to make immediate but temporary changes to stamp duty land tax legislation, and regulations made under this are subject to provisional affirmative procedure, which is similar to the Senedd's made affirmative procedure, meaning that they must be approved by the House of Commons within 28 sitting days in order to have that permanent effect. So, I think that what we're proposing here isn't unusual or novel in that sense, despite being something that will enable us to respond very quickly to changes. In terms of roles for individuals and parties, I'm sure we'll have the opportunity to explore that in further depth in committee in due course, and on the floor, of course, of the Senedd. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr am godi'r gyfres yna o gwestiynau, ac am, ar y cyfan, groesawu'n gynnes yr angen am y Bil, ond yn amlwg, rydych chi'n edrych ymlaen at y broses graffu sydd o'n blaenau. Rwy'n siŵr y byddwn ni'n parhau i ddychwelyd at y cwestiwn a oes angen Bil cyllid ar hyn o bryd ai peidio, ond fel y dywedais i, byddwn ni'n parhau i adolygu hynny wrth i amgylchiadau ddatblygu a newid yn y dyfodol. Er mwyn rhoi sicrwydd, rwy'n credu bod paramedrau'r Bil yn ddigon clir, yn enwedig gan ein bod ni wedi ei leihau bellach i'r pedwar diben hynny y dylai'r Bil gael ei ddefnyddio ar eu cyfer, ac yr wyf i newydd eu hamlinellu mewn ymateb i Peter Fox. Ond rydym ni hefyd yn cydnabod gwir bwysigrwydd yr angen am graffu priodol, a dyna pam yr ydym ni wedi cynnwys mesurau diogelu sylweddol gwirioneddol, yn fy marn i, yn y Bil o ran y weithdrefn.

Byddai'r Bil yn caniatáu i reoliadau sy'n ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol ddrafft gael eu gosod ar ffurf ddrafft am o leiaf 20 diwrnod cyn iddyn nhw gael eu cyflwyno i'r bleidlais. Yn amlwg, os byddan nhw'n cael eu cymeradwyo, bydd modd gwneud y rheoliadau hynny, a gall rheoliadau aros am gyfnod hwy na'r 20 diwrnod cyn eu cyflwyno i'r bleidlais. O dan y weithdrefn gadarnhaol a wnaed, byddem yn ceisio cael y cyfnod hwnnw am 60 diwrnod. Ac yn amlwg, os bydd y bleidlais yn cael ei cholli, neu os daw'r cyfnod o 60 diwrnod i ben, yna mae'r rheoliadau hynny yn peidio â chael effaith o'r dyddiadau hynny, ac rydym ni wedi rhoi barn ar waith ar yr hyn y byddem ni'n ei wneud pe bai'r rheoliadau hynny yn methu. Mae'r mesurau diogelu yr ydym ni wedi eu rhoi o amgylch y weithdrefn gadarnhaol a wnaed, yn benodol, rwy'n credu, yn bwysig, oherwydd dim ond pan fydd Gweinidogion Cymru yn ystyried bod y rheoliadau'n angenrheidiol oherwydd brys a dim ond at y pedwar diben yr wyf i wedi eu disgrifio y bydden nhw'n cael eu defnyddio. Un enghraifft, rwy'n credu, fyddai angen ymateb ar frys pan fyddai oedi cyn atal cynllun osgoi treth yn arwain at golli refeniw sylweddol.

Nid yw'r dull arfaethedig o weithredu yn y Bil hwn yn ddigynsail ac ni fydd yn anghyfarwydd i ymarferwyr treth. Er enghraifft, mae adran 109 o Ddeddf Cyllid 2003 yn rhoi pŵer pwrpasol i Drysorlys EM wneud rheoliadau i wneud newidiadau yn syth ond dros dro i ddeddfwriaeth treth dir y dreth stamp, ac mae rheoliadau sy'n cael eu gwneud o dan hyn yn ddarostyngedig i weithdrefn gadarnhaol dros dro, sy'n debyg i weithdrefn gadarnhaol a wnaed y Senedd, sy'n golygu bod yn rhaid iddyn nhw gael eu cymeradwyo gan Dŷ'r Cyffredin o fewn 28 diwrnod eistedd er mwyn cael yr effaith barhaol honno. Felly, nid wyf i'n credu bod yr hyn yr ydym ni'n ei gynnig yma yn anarferol nac yn newydd yn yr ystyr hwnnw, er ei fod yn rhywbeth a fydd yn ein galluogi i ymateb yn gyflym iawn i newidiadau. O ran swyddogaethau i unigolion a phartïon, rwy'n siŵr y cawn ni gyfle i archwilio hynny'n fanylach yn y pwyllgor maes o law, ac ar lawr y Senedd, wrth gwrs. Diolch yn fawr iawn.

16:05
5. Datganiad gan Weinidog yr Economi: Cefnogi’r bwriad i greu Banc Cymunedol ar gyfer Cymru
5. Statement by the Minister for Economy: Supporting the creation of a Community Bank for Wales

Eitem 5 yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi ar gefnogi’r bwriad i greu banc cymunedol ar gyfer Cymru. Galwaf ar y Gweinidog, Vaughan Gething.

Item 5 is the statement by the Minister for Economy on supporting the creation of a community bank for Wales. I call on the Minister, Vaughan Gething.

Thank you, Dirprwy Lywydd. The UK has one of the least diverse retail banking systems in Europe. It is dominated by a small number of very large banks. These banks operate according to a traditional shareholder value business model that seeks to maximise profits for their owners. Retail high street banks, as we know, are retreating from many of our high streets at an ever-increasing and alarming pace. According to Office for National Statistics data, the number of bank branches in the UK has fallen by 4,390, or 39 per cent, between 2012 and 2021. The consumer magazine Which? estimates that by the end of 2022 only 277 bank and building society branches will remain in Wales.

Our programme for government commitment to support the creation of a community bank for Wales seeks to address this market failure in relation to the gap in provision, effectiveness and access to quality banking services in Wales. Our vision for the community bank for Wales is one that is based on the mutual model, owned by, and run for, the benefit of its members rather than the maximisation of profit for shareholders. It will be a modern, full-service community bank, headquartered in Wales. It will provide access to bilingual products and services through a range of channels including digital, online and in-branch. The bank will facilitate local investment and enhance community wealth building, recirculating savings into loans and preventing capital drain. It will provide a positive impact on communities and high streets, improving access to everyday banking services for all citizens regardless of income or wealth, as well as, of course, small businesses across the whole of Wales.

As a Government, we are however alert to the significant challenges of establishing a community bank. Whilst there are a number of community banks in development across the UK, no community bank has yet been established. Start-up co-operative and mutual banks face increased challenges compared to their shareholder-model banking counterparts. This is particularly the case in respect of securing development and regulatory capital, which make entry and organic growth difficult. In addition, banking sector legislative and regulatory competencies are reserved matters. We are therefore reliant on the alignment and ambition of private sector firms who share our vision and ethos in order to establish and operate a community bank for Wales. 

Since our work to support the creation of a community bank for Wales was first explored, traditional high-street banks have further accelerated their retreat from our high streets. Now more than ever, an increasing number of communities across Wales are left without physical access to what we consider should be an essential public service. The impact of this retreat is not universal, with rural communities and those individuals and businesses across Wales who are more reliant upon cash and face-to-face relationship banking being hit the hardest.

Despite the many high-profile community campaigns supported by members across the political colouring of the Senedd, traditional banks have continued to close branches. I welcome the continued cross-party support for the creation of a community bank for Wales and acknowledge that Members' questions are understandably increasingly focused on the delivery timescales, branch roll-out plans, and products and services to be offered by the community bank. Those questions reflect the needs and concerns of communities in Members' constituencies across the breadth of Wales.

Over the past two years the Welsh Government has supported exploratory work undertaken by Cambria Cydfuddiannol Ltd, a co-operative society established to explore the creation of Banc Cambria as the community bank for Wales. This work has been crucial in informing the delivery strategy of Banc Cambria, and consequently the development of its relationship with an existing financial institution. What I am announcing today reaffirms our belief that this approach has a greater potential to deliver a viable and sustainable community bank. This approach also aligns with the recommendations made in the 'Access to Banking' report by the Senedd’s Economy, Infrastructure and Skills Committee in October 2019. We believe that this approach supports collaboration across the sector, reduces the risks and minimises the costs to the public purse, and increases the pace at which the development and safe launch of Banc Cambria can be delivered.

Last week, the First Minister, the Minister for Social Justice and I met with the teams behind Banc Cambria to discuss the progress made, next steps and areas where Welsh Government support can best be deployed to enhance the pace of development and delivery. I am delighted to update and inform Members, and welcome today’s announcement from the Monmouthshire Building Society stating its intent to develop its approach to delivering a community bank in Wales. Delivery of a community bank is a good fit for the Welsh mutual that is headquartered in Newport. They've been serving and supporting members and communities across south and west Wales to save and flourish for over 150 years. As a mutual, they are already a purpose-led organisation, providing communities with access to financial help and support in locations that are convenient for them.

Whilst there is still much work to be done, with key milestones and further decision points ahead for both the Welsh Government, the society and Cambria Cydfuddiannol, we remain committed to providing all appropriate and necessary support in order to help accelerate the establishment and roll-out of Banc Cambria across Wales. It is now appropriate for the Monmouthshire Building Society to lead on the communications and update on the project as it progresses. We acknowledge and agree that the development of robust, secure and compliant systems are paramount for the society, its existing members and future members of Banc Cambria. I will meet the society and Cambria Cydfuddiannol Ltd regularly to keep abreast of progress and understand where our support can add most value. I will, of course, update Members as appropriate following key decision points. Thank you, Deputy Presiding Officer.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae gan y DU un o'r systemau bancio manwerthu lleiaf amrywiol yn Ewrop. Mae'n system lle mae nifer fach o fanciau mawr iawn yn tra-arglwyddiaethu. Mae'r banciau hyn yn gweithredu yn ôl model busnes gwerth cyfranddalwyr traddodiadol sy'n ceisio gwneud y mwyaf o elw i'w perchnogion. Mae banciau manwerthu'r stryd fawr, fel y gwyddom ni, yn cilio o lawer o'n strydoedd mawr ar gyflymder cynyddol a brawychus. Yn ôl data'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae nifer y canghennau banc yn y DU wedi gostwng 4,390, neu 39 y cant, rhwng 2012 a 2021. Mae'r cylchgrawn defnyddwyr Which? yn amcangyfrif mai dim ond 277 o ganghennau banc a chymdeithasau adeiladu fydd ar ôl yng Nghymru erbyn diwedd 2022.

Mae ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i gefnogi creu banc cymunedol i Gymru yn ceisio mynd i'r afael â methiant y farchnad hon o ran y bwlch yn y ddarpariaeth, effeithiolrwydd, a mynediad at wasanaethau bancio o ansawdd yng Nghymru. Mae ein gweledigaeth ar gyfer banc cymunedol Cymru yn un sy'n seiliedig ar y model cydfuddiannol, sy'n eiddo i'w aelodau, ac sy'n cael ei redeg ar eu cyfer, yn hytrach na gwneud y mwyaf o elw i gyfranddalwyr. Bydd yn fanc cymunedol modern, fydd yn cynnig gwasanaeth llawn, gyda'i bencadlys yng Nghymru. Bydd yn cynnig cynhyrchion a gwasanaethau dwyieithog mewn sawl ffordd wahanol gan gynnwys yn ddigidol, ar-lein ac mewn canghenau. Bydd y banc yn hwyluso buddsoddi'n lleol ac yn gwella'r gwaith o adeiladu cyfoeth cymunedol, gan ail-ddefnyddio cynilon fel benthyciadau ac atal cyfalaf rhag gadael ein gwlad. Bydd yn cael effaith gadarnhaol ar gymunedau a strydoedd mawr, gan wneud gwasanaethau bancio bob dydd yn haws eu defnyddio i bob dinesydd waeth beth fo'u hincwm neu gyfoeth, yn ogystal ag i fusnesau bach ledled Cymru, wrth gwrs.

Rydym ni'r Llywodraeth, fodd bynnag, yn effro i'r heriau sylweddol o sefydlu banc cymunedol. Er bod nifer o fanciau cymunedol yn cael eu datblygu ledled y DU, nid oes banc cymunedol wedi'i sefydlu eto. Mae banciau cydweithredol a chydfuddiannol newydd yn wynebu mwy o heriau o'u cymharu â banciau eraill sy'n dilyn y model cyfranddalwyr. Mae hyn yn arbennig o wir o ran sicrhau cyfalaf datblygu a rheoleiddio, sy'n ei gwneud hi'n anodd camu i'r farchnad ac yna tyfu yn organig. Yn ogystal, mae cymwyseddau deddfwriaethol a rheoleiddiol y sector bancio yn faterion a gadwyd yn ôl. Felly, rydym yn dibynnu ar feddylfryd ac uchelgais cwmnïau'r sector preifat sy'n rhannu ein gweledigaeth a'n hethos er mwyn sefydlu a gweithredu banc cymunedol i Gymru.

Ers i'n gwaith i gefnogi creu banc cymunedol i Gymru gael ei archwilio am y tro cyntaf, mae banciau traddodiadol y stryd fawr wedi encilio o'n strydoedd mawr yn llawer cynt. Yn awr yn fwy nag erioed, mae nifer gynyddol o gymunedau ledled Cymru yn cael eu gadael heb fynediad corfforol i'r hyn a ddylai fod yn wasanaeth cyhoeddus hanfodol yn ein barn ni. Nid yw effaith yr encilio hwn yr un fath ym mhobman, gyda chymunedau gwledig a'r unigolion a'r busnesau hynny ledled Cymru sy'n fwy dibynnol ar arian parod a'r berthynas wyneb yn wyneb yn cael eu taro galetaf.

Er gwaethaf yr ymgyrchoedd cymunedol amlwg niferus a gefnogir gan aelodau o bob lliw gwleidyddol yn y Senedd, mae banciau traddodiadol wedi parhau i gau canghennau. Rwy'n croesawu y gefnogaeth drawsbleidiol barhaus i greu banc cymunedol i Gymru a chydnabod bod cwestiynau'r Aelodau yn ddealladwy yn canolbwyntio fwyfwy ar yr amserlenni cyflawni, y cynlluniau i gyflwyno canghennau, a chynhyrchion a gwasanaethau i'w cynnig gan y banc cymunedol. Mae'r cwestiynau hynny'n adlewyrchu anghenion a phryderon cymunedau yn etholaethau'r Aelodau ledled Cymru.

Dros y ddwy flynedd ddiwethaf mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi gwaith archwiliadol a wnaed gan Cambria Cydfuddiannol Ltd, cymdeithas gydweithredol a sefydlwyd i archwilio'r posibilrwydd o greu Banc Cambria fel banc cymunedol i Gymru. Bu'r gwaith hwn yn hanfodol wrth lywio strategaeth gyflawni Banc Cambria, ac o ganlyniad gyda datblygu ei berthynas â sefydliad ariannol sy'n bodoli eisoes. Mae'r hyn yr wyf yn ei gyhoeddi heddiw yn ailddatgan ein cred bod gan y dull hwn fwy o botensial i ddarparu banc cymunedol hyfyw a chynaliadwy. Mae'r dull hwn hefyd yn cyd-fynd â'r argymhellion a wnaed yn adroddiad 'Mynediad at Fancio' gan Bwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau'r Senedd ym mis Hydref 2019. Credwn fod y dull hwn yn cefnogi cydweithio ar draws y sector, yn lleihau'r risgiau ac yn lleihau'r costau i'r pwrs cyhoeddus, ac yn cynyddu'r cyflymder y gellir datblygu a lansio Banc Cambria yn ddiogel.

Yr wythnos diwethaf, cyfarfu'r Prif Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau â'r timau sy'n ceisio sefydlu Banc Cambria i drafod y cynnydd a wnaed, y camau nesaf a'r meysydd lle y gellir defnyddio cymorth Llywodraeth Cymru orau i wella cyflymder y datblygiad a'r ddarpariaeth. Mae'n bleser gennyf ddiweddaru a hysbysu'r Aelodau, ac rwy'n croesawu y cyhoeddiad heddiw gan Gymdeithas Adeiladu Sir Fynwy yn datgan ei bwriad i ddatblygu ei dull o ddarparu banc cymunedol yng Nghymru. Mae darparu banc cymunedol yn addas iawn i'r gymdeithas gydfuddiannol Cymreig honno sydd â'i phencadlys yng Nghasnewydd. Maen nhw wedi bod yn gwasanaethu ac yn cefnogi aelodau a chymunedau ar draws de a gorllewin Cymru i gynilo a ffynnu ers dros 150 o flynyddoedd. Gan eu bod yn gymdeithas gydfuddiannol, maen nhw eisoes yn sefydliad sy'n gweithredu i ddiben arbennig, gan alluogi cymunedau i gael cymorth a chefnogaeth ariannol mewn lleoliadau sy'n gyfleus iddynt.

Er bod llawer o waith i'w wneud o hyd, gyda cherrig milltir allweddol ac agweddau pellach i benderfynu arnynt ar y gweill i Lywodraeth Cymru, y gymdeithas a Cambria Cydfuddiannol, rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i ddarparu'r holl gymorth priodol ac angenrheidiol er mwyn helpu i gyflymu'r broses o sefydlu a chyflwyno Banc Cambria ledled Cymru. Mae bellach yn briodol i Gymdeithas Adeiladu Sir Fynwy arwain ar y cyfathrebu ac i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y prosiect wrth iddo fynd yn ei flaen. Rydym yn cydnabod ac yn cytuno bod datblygu systemau cadarn, diogel a chydymffurfiol yn hollbwysig i'r gymdeithas, ei haelodau presennol ac i aelodau Banc Cambria yn y dyfodol. Byddaf yn cwrdd â'r gymdeithas a Cambria Cydfuddiannol yn rheolaidd i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd ac i ddeall ble y gall ein cymorth ychwanegu'r gwerth mwyaf. Byddaf, wrth gwrs, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau fel y bo'n briodol yn dilyn camau penderfynu allweddol. Diolch, Dirprwy Lywydd.

16:10

Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.

Conservative spokesperson, Mark Isherwood.

I thank the Minister for his statement. I'm also grateful to the team at Banc Cambria for the time they've given in recent months to keeping myself and colleagues updated on the development of a community bank for Wales. Having previously worked in the mutual building society sector for more than two decades, I particularly welcome the fact that the bank's partnership with Monmouthshire Building Society has been made public today, thereby allowing the operational requirements to ensure delivery to be put in place.

Speaking here in 2010, I raised with the then First Minister the risk management and capital adequacy requirements and regulation a new bank would have to comply with, which an established bank or building society partner would not. In 2013, Welsh Conservatives called for the establishment of Invest Wales, a network of regional investment banks embedded in local communities, to lend to small business and provide advice and support based on this partnership model. In 2017, I led a debate on banking services here, which called on the Welsh Government to examine the not-for-profit community banking model then being developed in Wales by Responsible Finance, which proposed working with credit unions where credit unions can't, and providing finance and support for people, businesses and social enterprises that cannot access finance from high street banks. 

In response to the fifth Assembly's Economy, Infrastructure and Skills Committee, the Federation of Small Businesses questioned whether the community bank solution overlaps with other things that other instruments and institutions that we already have in place in Wales could be actually in a better place to do. And so, given that this is a commercial investment for the Welsh Government, it is crucial that the Welsh Government performs due diligence and rigorous analysis of the business plan for a community bank prior to further investment. Therefore, Minister, what processes have been followed and what due diligence has taken place to date to provide assurance for the people of Wales before the scheme progresses?

Of course, when performing due diligence, it's also vital that the Welsh Government considers the impact that a community bank will have on the credit union sector. The Economy, Infrastructure and Skills Committee report in 2019 made it clear that credit unions have some very serious concerns about the impact that a community bank could have on them. Indeed, the chief executive of Cardiff & Vale Credit Union wrote on behalf of a group of 11 Welsh credit unions to highlight the fact that Banc Cambria's intention to provide personal loans on a co-operative model basis would be in direct competition with credit unions, and that it would directly threaten the future sustainability of the credit union network in Wales. And so, in light of these concerns, what action is the Welsh Government taking to ensure that the sustainability of credit unions is not threatened by the development of a community bank? And how will the Welsh Government work with credit unions that are keen to work with them but concerned to ensure that Banc Cambria takes neither their business nor their funding? Given the Post Office partnership with UK banks, Banc Cambria could also have an impact on post office services. What assessment has the Minister therefore made of the effects of Banc Cambria on the post office sector? And what discussions has he had with the Post Office about establishing a community bank in Wales?

The creation of a community bank could have a transformative impact on local communities, particularly rural communities that have lost the presence of a bank on their high street. It's reassuring that Banc Cambria has previously said that rural communities are at the heart of what they're trying to do. Banc Cambria has made it clear that it aims to open at least one branch where the customer base is evidenced as suffering particularly badly from financial exclusion. And the First Minister has already spoken of locating a branch in Buckley, Flintshire. How, therefore, will the locations of the branches be decided, and what assurances can you provide that financially excluded rural communities will be at the top of the priority list? And what assurances can you give us that the Welsh Government has the capacity to take this model forward into all parts of Wales, should it prove, as we hope, to be successful?

It's vital that we have the right skills base to support the sector. In response to the fifth Assembly's Economy, Infrastructure and Skills Committee, the Community Savings Bank Association said that finding people who have the right balance of skills and ethical motivation for wanting to create something in Wales would be harder than finding the money to support a community bank.

Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i'r tîm yn Banc Cambria am yr amser a roeson nhw yn ystod y misoedd diwethaf i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi a chyd-Aelodau am ddatblygiad banc cymunedol i Gymru. Ar ôl gweithio o'r blaen yn y sector cymdeithasau adeiladu cydfuddiannol am fwy na dau ddegawd, rwy'n croesawu yn arbennig y ffaith bod partneriaeth y banc â Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy wedi'i chyhoeddi heddiw, gan ganiatáu sefydlu'r gofynion gweithredol i sicrhau bod modd darparu.

Wrth siarad yma yn 2010, codais gyda'r Prif Weinidog ar y pryd y gofynion o ran rheoli risg a digonolrwydd cyfalaf a rheoleiddio y byddai'n rhaid i fanc newydd gydymffurfio â nhw, na fyddai'n rhaid i bartner a oedd yn fanc neu gymdeithas adeiladu sefydledig gydymffurfio â nhw. Yn 2013, galwodd y Ceidwadwyr Cymreig am sefydlu Buddsoddi Cymru, rhwydwaith o fanciau buddsoddi rhanbarthol sydd wedi'u gwreiddio mewn cymunedau lleol, i fenthyca i fusnesau bach a rhoi cyngor a chymorth yn seiliedig ar y model partneriaeth hwn. Yn 2017, arweiniais ddadl ar wasanaethau bancio yn y fan yma, a alwodd ar Lywodraeth Cymru i archwilio'r model bancio cymunedol nid-er-elw a ddatblygwyd wedyn yng Nghymru gan Responible Finance, a gynigiodd weithio gydag undebau credyd mewn meysydd lle na all undebau credyd weithredu, a darparu cyllid a chymorth i bobl, busnesau a mentrau cymdeithasol na allant gael gafael ar gyllid gan fanciau'r stryd fawr.

Mewn ymateb i bumed Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau'r Cynulliad, cwestiynodd y Ffederasiwn Busnesau Bach a yw'r ateb o greu banc cymunedol yn gorgyffwrdd â phethau eraill y gallai offerynnau a sefydliadau eraill sydd gennym ni eisoes ar waith yng Nghymru fod mewn sefyllfa well i'w wneud. Ac felly, gan fod hwn yn fuddsoddiad masnachol i Lywodraeth Cymru, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn cyflawni diwydrwydd dyladwy a dadansoddiad trwyadl o'r cynllun busnes ar gyfer banc cymunedol cyn buddsoddi pellach. Felly, Gweinidog, pa brosesau a ddilynwyd a pha ddiwydrwydd dyladwy sydd wedi digwydd hyd yma i roi sicrwydd i bobl Cymru cyn i'r cynllun fynd yn ei flaen?

Wrth gwrs, wrth gyflawni diwydrwydd dyladwy, mae hefyd yn hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn ystyried yr effaith y bydd banc cymunedol yn ei chael ar y sector undebau credyd. Roedd hi'n glir o adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn 2019 fod gan undebau credyd bryderon difrifol iawn am yr effaith y gallai banc cymunedol ei chael arnynt. Yn wir, ysgrifennodd prif weithredwr Undeb Credyd Caerdydd a'r Fro ar ran grŵp o 11 undeb credyd yng Nghymru i dynnu sylw at y ffaith y byddai bwriad Banc Cambria i ddarparu benthyciadau personol ar sail model cydweithredol yn cystadlu'n uniongyrchol ag undebau credyd, ac y byddai'n bygwth cynaliadwyedd y rhwydwaith undebau credyd yng Nghymru yn y dyfodol. Ac felly, yng ngoleuni'r pryderon hyn, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau nad yw cynaliadwyedd undebau credyd yn cael ei fygwth gan ddatblygiad banc cymunedol? A sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag undebau credyd sy'n awyddus i weithio gyda nhw ond sy'n awyddus i sicrhau nad yw Banc Cambria yn cymryd eu busnes na'u cyllid? O ystyried partneriaeth Swyddfa'r Post â banciau'r DU, gallai Banc Cambria hefyd gael effaith ar wasanaethau swyddfeydd post. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud felly o effeithiau Banc Cambria ar y sector swyddfeydd post? A pha drafodaethau y mae wedi'u cael gyda Swyddfa'r Post ynghylch sefydlu banc cymunedol yng Nghymru?

Gallai creu banc cymunedol gael effaith drawsnewidiol ar gymunedau lleol, yn enwedig cymunedau gwledig sydd wedi colli presenoldeb banc ar eu stryd fawr. Mae'n galonogol bod Banc Cambria eisoes wedi dweud bod cymunedau gwledig wrth wraidd yr hyn y maen nhw'n ceisio'i wneud. Mae Banc Cambria wedi ei gwneud hi'n glir eu bod yn gobeithio agor o leiaf un gangen lle mae tystiolaeth bod y sylfaen cwsmeriaid yn dioddef yn arbennig o wael o allgáu ariannol. Ac mae'r Prif Weinidog eisoes wedi sôn am leoli cangen ym Mwcle, sir y Fflint. Sut, felly, y penderfynir ar leoliadau'r canghennau, a pha sicrwydd y gallwch ei roi y bydd cymunedau gwledig sydd wedi'u hallgáu'n ariannol ar frig y rhestr flaenoriaethau? A pha sicrwydd y gallwch ei roi inni fod gan Lywodraeth Cymru y gallu i gynnig y model hwn i bob rhan o Gymru, os yw'n profi, fel y gobeithiwn, i fod yn llwyddiannus?

Mae'n hanfodol fod gennym ni'r sylfaen sgiliau gywir i gefnogi'r sector. Mewn ymateb i bumed Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau'r Cynulliad, dywedodd y Gymdeithas Banc Cynilon Cymunedol y byddai canfod y bobl sydd â'r cyfuniad cywir o sgiliau a chymhelliant moesegol i fod eisiau creu rhywbeth yng Nghymru yn anoddach na chanfod yr arian i gefnogi banc cymunedol.

16:15

Therefore, Minister, what work is being done to identify and deliver the skills needed to support the model for the future? And finally, how is access to the branches for disabled people with both visible and hidden impairments being designed in?

Felly, Gweinidog, pa waith sy'n cael ei wneud i adnabod a darparu'r sgiliau sydd eu hangen i gefnogi'r model ar gyfer y dyfodol? Ac yn olaf, sut mae mynediad i'r canghennau ar gyfer pobl anabl sydd â namau gweladwy a chudd yn cael ei gynllunio?

Thank you for the extensive series of questions. If I can start off by saying that I think today is a really big and important day: to have an established financial institution confirming in public that it is looking to develop the proposal in partnership and will be the established institution to take matters forward is a really positive step forward. And as I said in my opening, no community bank of this scale or model has yet been established anywhere in the UK. So, this is a novel policy area where Wales is taking a lead, and I'm really pleased that we have got a mutual financial institution that is ready and prepared to partner with us, in a manner that should be not just to deliver greater community banking services, but will probably end up being transformative for the Monmouthshire Building Society itself. So, this is a really positive day, and many of the questions that Mark Isherwood has asked are questions that we have already had discussions about and I expect we will get more on as we move forward, because—. Your points about, 'Does the community bank overlap with other services?'—well, actually, we're looking to support and establish a community bank because of the flight of traditional banking services from many communities. I know this is a matter that, as I said in my opening, is supported by Members from across the political divide within the Senedd, because all of us have experience of traditional banking services disappearing from communities we represent. It's the same for Members who represent largely urban constituencies, as well as those that are largely rural. So, there is a real challenge here, rather than a problem of there being an overlap, as a broad picture.

But when it comes to how those partnerships will work, including, for example, the partnerships we'd expect to see with the credit union movement, those are things we expect to see more detail on in both an investment proposal, but also there is work that has already been undertaken by Banc Cambria because, of course, they are part of the co-op and mutuals movement, so they have established relationships with a range of credit unions. But it is entirely reasonable for some credit unions to question how it will affect them and their business and not end up being something that squeezes out competition where services are already provided, rather than providing services into communities that we recognise are under-served at present.

On your question about Welsh Government due diligence, we and any other investor will certainly undertake due diligence following an investment proposal. And we're at the point now where Monmouthshire have confirmed that they're going to move to do that, so I will expect from them a proper investment proposal for us to look at, to scrutinise, and they will also, of course, need to assure their own regulator about the proposals that they are looking to make and what it means for their current members, as well as for future ones too. And again, this goes back to one of the points you made in your list of examples, where you've raised similar issues, on the fact that having an established institution should actually mean that we're able to launch a community bank at a greater pace than if we had otherwise tried to start afresh.

I note your points about the Post Office, and, of course, at one point, there was the possibility of a properly established postal bank—those are matters that are in the hands of the UK Government, and, of course, the Post Office has had for some years an established tie-in with the Bank of Ireland. So, again, we're looking at the landscape of where services exist and looking at how we can add to what exists rather than compete with established services that are already providing a decent service to communities across the country. 

On, I think, your broader points, I just want to register this about credit unions: we do expect there to be agency or partnership agreements in place. You wouldn't expect those all to be established with today's announcement, but our expectation is that this will genuinely add to the banking and financial services that are available in many of our communities, and I do believe that this is a really positive step forward. I think the significant detail that you're looking for in many of your questions can only be answered when we get into greater detail in the proposals to be brought forward, including, of course, how the new Banc Cambria establishment expects to deliver branches and the criteria that it will use for where it would wish to establish those in the future. But I look forward to updating Mr Isherwood and other Members over the coming months. 

Diolch am y gyfres helaeth o gwestiynau. Os caf i ddechrau drwy ddweud fy mod i'n credu bod heddiw'n ddiwrnod mawr a phwysig iawn: mae cael sefydliad ariannol sefydledig yn cadarnhau'n gyhoeddus ei fod yn bwriadu datblygu'r cynnig mewn partneriaeth ac mai ef fydd y sefydliad sefydledig i fwrw ymlaen â materion yn gam cadarnhaol iawn ymlaen. Ac fel y dywedais i yn fy agoriad, nid oes unrhyw fanc cymunedol o'r raddfa hon neu sy'n dilyn y model hwn wedi'i sefydlu eto yn unman yn y DU. Felly, mae hwn yn faes polisi newydd lle mae Cymru'n arwain, ac rwy'n falch iawn bod gennym ni sefydliad ariannol cydfuddiannol sy'n barod ac yn fodlon cydweithio gyda ni, mewn modd a ddylai fod nid yn unig i ddarparu mwy o wasanaethau bancio cymunedol, ond mae'n debyg y bydd yn drawsnewidiol i Gymdeithas Adeiladu Sir Fynwy ei hun. Felly, mae hwn yn ddiwrnod cadarnhaol iawn, ac mae llawer o'r cwestiynau y mae Mark Isherwood wedi'u gofyn yn gwestiynau yr ydym ni eisoes wedi cael trafodaethau yn eu cylch ac y disgwyliaf y clywn ni fwy amdanyn nhw wrth inni symud ymlaen, oherwydd—. Eich pwyntiau ynghylch, 'A yw'r banc cymunedol yn gorgyffwrdd â gwasanaethau eraill?'—wel, mewn gwirionedd, mae arnom ni eisiau cefnogi a sefydlu banc cymunedol oherwydd encilio gwasanaethau bancio traddodiadol o lawer o gymunedau. Rwy'n gwybod fod hwn yn fater sydd, fel y dywedais i yn fy agoriad, yn cael ei gefnogi gan Aelodau o bob rhan o'r sbectrwm gwleidyddol yn y Senedd, oherwydd mae gan bob un ohonom ni brofiad o wasanaethau bancio traddodiadol yn diflannu o gymunedau yr ydym ni'n eu cynrychioli. Mae'r un peth yn wir i Aelodau sy'n cynrychioli etholaethau trefol i raddau helaeth, yn ogystal â'r rhai sy'n wledig i raddau helaeth. Felly, mae her wirioneddol yma, yn hytrach na phroblem bod gorgyffwrdd, fel darlun eang.

Ond o ran sut y bydd y partneriaethau hynny'n gweithio, gan gynnwys, er enghraifft, y partneriaethau y byddem yn disgwyl eu gweld gyda'r mudiad undebau credyd, mae'r rheini'n bethau yr ydym ni'n disgwyl gweld mwy o fanylion amdanyn nhw mewn cynnig buddsoddi, ond hefyd mae gwaith sydd eisoes wedi'i wneud gan Fanc Cambria oherwydd, wrth gwrs, maen nhw'n rhan o'r mudiad cydweithredol a chydfuddiannol, felly maen nhw wedi sefydlu perthynas ag amrywiaeth o undebau credyd. Ond mae'n gwbl resymol i rai undebau credyd gwestiynu sut y bydd hyn yn effeithio arnyn nhw a'u busnes ac na fydd hyn yn y pen draw yn rhywbeth sy'n gwasgu cystadleuaeth lle mae gwasanaethau eisoes yn cael eu darparu, yn hytrach na darparu gwasanaethau i gymunedau yr ydym ni'n cydnabod nad ydyn nhw'n cael eu gwasanaethu'n dda ar hyn o bryd.

O ran eich cwestiwn am waith diwydrwydd dyladwy gan Lywodraeth Cymru, byddwn ni ac unrhyw fuddsoddwr arall yn sicr yn gwneud gwaith diwydrwydd dyladwy yn dilyn cynnig buddsoddi. Ac rydym ni wedi cyrraedd sefyllfa nawr lle mae sir Fynwy wedi cadarnhau y byddant yn gwneud hynny, felly byddaf yn disgwyl cael cynnig buddsoddi priodol ganddyn nhw i ni edrych arno, i graffu arno, a bydd angen iddyn nhw hefyd, wrth gwrs, sicrhau eu rheoleiddiwr eu hunain am y cynigion y maen nhw'n bwriadu eu gwneud a'r hyn y mae'n ei olygu i'w haelodau presennol, yn ogystal ag ar gyfer rhai yn y dyfodol hefyd. Ac eto, mae hyn yn mynd yn ôl at un o'r pwyntiau a wnaethoch chi yn eich rhestr o enghreifftiau, lle rydych chi wedi codi materion tebyg, ynghylch y ffaith y dylai bod â sefydliad sefydledig olygu ein bod yn gallu lansio banc cymunedol yn gyflymach na phe baem ni fel arall wedi ceisio dechrau o'r newydd.

Rwy'n cydnabod eich pwyntiau am Swyddfa'r Post, ac, wrth gwrs, ar un adeg, roedd posibilrwydd o fanc post wedi'i sefydlu'n briodol—mae'r rheini'n faterion sydd yn nwylo Llywodraeth y DU, ac, wrth gwrs, bu cysylltiad sefydledig rhwng Swyddfa'r Post a Banc Iwerddon ers rhai blynyddoedd. Felly, unwaith eto, rydym ni'n edrych ar dirwedd lle mae gwasanaethau'n bodoli ac yn edrych ar sut y gallwn ni ychwanegu at yr hyn sy'n bodoli yn hytrach na chystadlu â gwasanaethau sefydledig sydd eisoes yn darparu gwasanaeth gweddus i gymunedau ledled y wlad. 

O ran, rwy'n credu, eich sylwadau ehangach, fe hoffwn i ddweud hyn am undebau credyd: rydym ni'n disgwyl y bydd cytundebau asiantaeth neu bartneriaeth ar waith. Fyddech chi ddim yn disgwyl i'r rheini i gyd gael eu sefydlu gyda chyhoeddiad heddiw, ond ein disgwyliad yw y bydd hyn yn ychwanegiad gwirioneddol at y gwasanaethau bancio ac ariannol sydd ar gael mewn llawer o'n cymunedau, ac rwy'n credu bod hwn yn gam cadarnhaol iawn ymlaen. Rwy'n credu mai dim ond pan fyddwn ni'n manylu ar y cynigion sydd i'w cyflwyno y gellir ateb y manylion sylweddol yr ydych chi'n chwilio amdanyn nhw yn llawer o'ch cwestiynau, gan gynnwys, wrth gwrs, sut mae sefydliad newydd Banc Cambria yn disgwyl sefydlu canghennau a'r meini prawf y bydd yn eu defnyddio o ran ble yr hoffai sefydlu'r rheini yn y dyfodol. Ond edrychaf ymlaen at ddiweddaru Mr Isherwood ac Aelodau eraill dros y misoedd nesaf.

16:20

Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.

Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.

Diolch, Dirprwy Lywydd. As I'm sure many Members will raise, this statement is, indeed, timely; it almost feels like a daily news story these days that bank branches are shutting up shop in our towns and villages across Wales. Between 2015 and 2019, Wales lost over two fifths of its bank branches—that's 239 branches altogether. In my region of South Wales West, for example, in my home constituency of Ogmore, there's just one bank branch left in the whole constituency and that's in Maesteg.

It's important, I think, to also remember that we aren't just talking about bank branches, we're also talking about ATMs, as well, closing, meaning that trends towards digital banking and a cashless society are beginning to exclude some groups financially, which, of course, will be more acute in rural areas. The reality is that actions taken by the commercial banking sector will likely worsen regional inequality, and that's why Plaid Cymru welcomes the development of Banc Cambria and, in particular, welcomes the fact that Wales will be leading the way in the UK by having the first community bank, a style of bank that is commonplace across the globe. And I would encourage Members to read about how commonplace community banks are in the United States. And, of course, with Banc Cambria, the money invested will be invested in Wales in the interests of those who call Wales home, meaning that there could be huge potential for economic development in some of our more deprived areas.

It's important that Banc Cambria, as I believe Mark Isherwood has already alluded do, is seen as a bank for the whole of Wales, especially when a lot of the high-street banks seem to be in the process of abandoning Wales. So, I was wondering if the Minister could give any indication as to where Banc Cambria will be looking to establish its initial wave of bank branches, as well as where Banc Cambria may be headquartered. I heard Newport mentioned in the statement; it's important, I think, that it's headquartered outside of Cardiff, but, as a Pencoed boy, I'll take this opportunity to pitch and say I wouldn't mind seeing a branch opened in Pencoed, or for Banc Cambria to even be headquartered there. But it's important, of course, that Banc Cambria is present in communities across Wales, from border communities to the Valleys, to y fro Gymraeg and to our seaside towns.

Of course, one consistent issue that we find with banks in Wales is that there is a lack of ability, or an inability, to bank through the medium of Welsh. We've heard of multiple stories—a recent one with HSBC—where Welsh language communities have been let down in this regard. I welcome, as the Minister highlighted in his statement, that services will be available bilingually. But could the Minister give any indication as to whether or not all of Banc Cambria's services will be bilingual, including in-branch services as well as online banking?

Finally, six months ago, I asked the Minister for Social Justice if the Welsh Government had given any consideration as to how we could use the Banc Cambria community-based model for other community-led businesses, perhaps in energy or steel, for example, and what support the Government is providing for this. The Minister at the time seemed open to the idea, but wished to focus on establishing Banc Cambria first, which is completely understandable. But now that there has been some movement in the development of Banc Cambria, and the community banking portfolio has been moved to your portfolio, Minister, has any more thought been given to how this model could be utilised elsewhere in the Welsh economy?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Fel y bydd llawer o Aelodau'n sôn, mae'n siŵr, mae'r datganiad hwn, yn wir, yn amserol; mae bron yn teimlo fel stori newyddion beunyddiol y dyddiau hyn bod canghennau banc yn cau yn ein trefi a'n pentrefi ledled Cymru. Rhwng 2015 a 2019, collodd Cymru dros ddwy ran o bump o'i changhennau banc—dyna 239 o ganghennau'n gyfan gwbl. Yn fy rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru, er enghraifft, yn fy etholaeth gartref yn Ogwr, dim ond un gangen banc sydd ar ôl yn yr etholaeth gyfan ac mae hynny ym Maesteg.

Mae'n bwysig cofio hefyd nad sôn am ganghennau banc yn unig yr ydym ni, rydym ni hefyd yn sôn am beiriannau twll yn y wal, hefyd, yn cau, sy'n golygu bod tueddiadau tuag at fancio digidol a chymdeithas ddi-arian yn dechrau eithrio rhai grwpiau'n ariannol, a fydd, wrth gwrs, yn fwy difrifol mewn ardaloedd gwledig. Y gwir amdani yw y bydd gweithredoedd y sector bancio masnachol yn debygol o waethygu anghydraddoldeb rhanbarthol, a dyna pam mae Plaid Cymru yn croesawu datblygiad Banc Cambria ac, yn benodol, yn croesawu'r ffaith y bydd Cymru'n arwain y ffordd yn y DU drwy gael y banc cymunedol cyntaf, math o fanc sy'n gyffredin ledled y byd. A byddwn yn annog Aelodau i ddarllen am ba mor gyffredin yw banciau cymunedol yn yr Unol Daleithiau. Ac, wrth gwrs, gyda Banc Cambria, caiff yr arian a fuddsoddir ei fuddsoddi yng Nghymru er budd y rhai sy'n galw Cymru'n gartref, sy'n golygu y gallai fod potensial enfawr ar gyfer datblygu economaidd yn rhai o'n hardaloedd mwy difreintiedig.

Mae'n bwysig bod Banc Cambria, fel y mae Mark Isherwood eisoes wedi cyfeirio ato rwy'n credu, yn cael ei ystyried yn fanc i Gymru gyfan, yn enwedig pan ymddengys hi fod llawer o fanciau'r stryd fawr wrthi'n cefnu ar Gymru. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a allai'r Gweinidog roi unrhyw arwydd o ble y bydd Banc Cambria yn ceisio sefydlu ei don gychwynnol o ganghennau banc, yn ogystal â lle y gallai Banc Cambria fod â'i bencadlys. Clywais Gasnewydd yn cael ei grybwyll yn y datganiad; mae'n bwysig, rwy'n credu, fod ei bencadlys y tu allan i Gaerdydd, ond, fel bachgen o Bencoed, byddaf yn manteisio ar y cyfle hwn i estyn gwahoddiad a dweud na fyddai ots gen i weld cangen wedi agor ym Mhencoed, nac i Fanc Cambria hyd yn oed gael ei bencadlys yno. Ond mae'n bwysig, wrth gwrs, bod Banc Cambria yn bresennol mewn cymunedau ledled Cymru, o gymunedau ar y ffin i'r Cymoedd, i'r Fro Gymraeg ac i'n trefi glan môr.

Wrth gwrs, un mater cyson a gawn ni gyda banciau yng Nghymru yw bod diffyg gallu, neu anallu, i fancio drwy gyfrwng y Gymraeg. Rydym ni wedi clywed am sawl stori—un ddiweddar gyda HSBC—lle mae cymunedau Cymraeg wedi cael eu siomi yn hyn o beth. Rwy'n croesawu, fel y nododd y Gweinidog yn ei ddatganiad, y bydd gwasanaethau ar gael yn ddwyieithog. Ond a allai'r Gweinidog roi unrhyw arwydd a fydd holl wasanaethau Banc Cambria yn ddwyieithog ai peidio, gan gynnwys gwasanaethau mewn cangen yn ogystal â bancio ar-lein?

Yn olaf, chwe mis yn ôl, gofynnais i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a oedd Llywodraeth Cymru wedi ystyried sut y gallem ni ddefnyddio model cymunedol Banc Cambria ar gyfer busnesau eraill lle mae'r awenau yn nwylo cymunedau, efallai ym maes ynni neu ddur, er enghraifft, a pha gymorth y mae'r Llywodraeth yn ei ddarparu ar gyfer hyn. Roedd y Gweinidog ar y pryd yn ymddangos yn agored i'r syniad, ond roedd am ganolbwyntio ar sefydlu Banc Cambria yn gyntaf, sy'n gwbl ddealladwy. Ond gan y bu peth cynnydd yn natblygiad Banc Cambria, a bod y portffolio bancio cymunedol wedi'i symud i'ch portffolio, Gweinidog, a oes mwy o ystyriaeth wedi'i rhoi i sut y gellid defnyddio'r model hwn mewn mannau eraill yn economi Cymru?

16:25

Thank you for the questions and comments. I agree with your points about the challenge of it's not just about branch services, but about access to cash services as well—not just ATMs but, in particular, free-to-use ATMS as well. Part of the drive behind this is a recognition that the flight of traditional branches and cash services does mean that there is an increasing divide between those with digital skills, in particular mobile banking, but also those who require cash to go about their normal day-to-day business. So, there's a challenge here, in terms of not acting and what we would otherwise be left with.

I'm proud of the work that we have done successfully over a period of time, with support from a number of parties, on trying to provide financial services through credit unions in particular as well. But I do think that Banc Cambria will fill a particular gap that still exists, and I'm pleased to have the broad support of Plaid Cymru in doing so.

I'd expect more detailed plans for branches to come with that investment proposal, but Banc Cambria indicate that they expect to get up to about 30 branches over their first decade in operation. Now, it is not a fair test to say that Banc Cambria should expect to make up all of the branches that have closed by traditional and long-established branches, and to be able to do so within a short period of time. We're still looking at something that, as I say, is a novel policy intervention, to be able to create a new community bank. And you're right to point out that other parts of the world have a very different network, and that we have, as I said in my opening, not a very diverse banking sector at all. The newer challenger banks that have come along tend to be online banks. So, there's still a gap that we believe Banc Cambria can help to fill.

That detailed investment proposal, when it comes, it won't just be due diligence. We want to look at how they're looking and to set out a plan for how they'll go through where they'd want to establish branches and services. So, I do appreciate that, many of the questions that will come today, I won't be able to give you definitive answers, but to be able to indicate that they do expect to establish new branches over the first decade. They expect to be able to set out more about the products and services that they'll provide. The investment proposal will help to detail and set that out.

The fact that Monmouthshire are doing this already means that we have an institution that is headquartered in Wales. It's headquartered in Newport, and, without looking at the two constituency Members for the city of Newport, I'd have thought that they would want to see Banc Cambria remain established and headquartered within that city. I'm not looking to try to have regions arguing with one another, but the point is that we have an established financial institution that is headquartered and rooted in Wales and has been for a century and a half. That's a good thing, in terms of the sort of fit that we're looking for for someone that is committed to community banking services.

That doesn't mean, of course, that they won't be involved in supporting businesses. I think that they will—in particular, smaller businesses. The challenge will be, if we're looking at larger economic units, about where the capital for that will come. So, it's not that I would say that they're not allowed and won't be permitted to do that; it's really about the need to establish the community banking model first as a proper service that is successful, and it's then about the ambition of the institution and what it can actually achieve.

But, again, I'm not sure that it would be a fair test to say that it must be involved in the sort of scale of finance that you might otherwise see in industries like the steel sector. But it's a matter for the institution to set out a proper investment proposal that the Welsh Government can get behind. And I can say that it's my expectation that Welsh language services won't just be online; there'll be in-branch Welsh language services as well. It's part of the attraction of having a proper partnership with a local institution that understands the need to do that. So, I think it would be a good thing for the language and community banking services, as well as the breadth of what we’re going to be able to do over time. The first step, though, is today’s public announcement about the financial institution. The next step will be a proper investment proposal and the due diligence, and then we hope we’ll get on to actually establishing Banc Cambria branches within this Senedd term.

Diolch am y cwestiynau a'r sylwadau. Rwy'n cytuno â'ch sylwadau am yr her o ran nad yw hyn yn ymwneud â gwasanaethau cangen yn unig, ond am fynediad at wasanaethau arian parod hefyd—nid peiriannau twll yn y wal yn unig ond, yn arbennig, peiriannau twll yn y wal di-dâl hefyd. Mae rhan o'r ymgyrch y tu ôl i hyn yn gydnabyddiaeth bod ymadawiad canghennau traddodiadol a gwasanaethau arian parod yn golygu bod rhaniad cynyddol rhwng y rhai sydd â sgiliau digidol, yn enwedig bancio ar ddyfeisiau symudol, ond hefyd y rhai y mae angen arian parod arnyn nhw i redeg eu busnes arferol o ddydd i ddydd. Felly, mae her yma, o ran peidio â gweithredu a'r hyn a fyddai gennym ni fel arall.

Rwy'n falch o'r gwaith yr ydym ni wedi'i wneud yn llwyddiannus dros gyfnod o amser, gyda chymorth nifer o bleidiau, o ran ceisio darparu gwasanaethau ariannol drwy undebau credyd yn arbennig hefyd. Ond rwy'n credu y bydd Banc Cambria yn llenwi bwlch penodol sy'n dal i fodoli, ac rwy'n falch o gael cefnogaeth eang Plaid Cymru wrth wneud hynny.

Byddwn yn disgwyl i gynlluniau manylach ynghylch canghennau gael eu cyflwyno gyda'r cynnig buddsoddi hwnnw, ond mae Banc Cambria yn dweud eu bod yn disgwyl agor hyd at tua 30 o ganghennau yn ystod eu degawd cyntaf. Nawr, nid yw'n brawf teg dweud bod disgwyl i Fanc Cambria agor nifer cyfatebol o ganghennau i'r hyn y mae canghennau traddodiadol a hirsefydlog wedi eu cau, ac i allu gwneud hynny o fewn cyfnod byr. Rydym ni'n dal i edrych ar rywbeth sydd, fel y dywedais i, yn ymyriad polisi newydd, i allu creu banc cymunedol newydd. Ac rydych chi'n gywir i dynnu sylw at y ffaith bod gan rannau eraill o'r byd rwydwaith gwahanol iawn, ac nad oes gennym ni, fel y dywedais i yn fy agoriad, sector bancio amrywiol iawn o gwbl. Mae'r banciau mwy newydd sydd wedi dechrau cystadlu yn tueddu i fod yn fanciau ar-lein. Felly, mae bwlch o hyd y credwn ni y gall Banc Cambria helpu i'w lenwi.

Pan ddaw'r cynnig buddsoddi manwl hwnnw, nid diwydrwydd dyladwy fydd yr unig elfen o hynny. Mae arnom ni eisiau gweld beth yw eu bwriad ac i osod cynllun ar gyfer sut y byddan nhw'n egluro ble yr hoffen nhw sefydlu canghennau a gwasanaethau. Felly, rwyf yn sylweddoli, gyda llawer o'r cwestiynau a ofynnir heddiw, na fyddaf yn gallu rhoi atebion pendant ichi, ond i allu dweud eu bod yn disgwyl sefydlu canghennau newydd dros y degawd cyntaf. Maen nhw'n disgwyl gallu dweud mwy am y cynhyrchion a'r gwasanaethau y byddan nhw yn eu darparu. Bydd y cynnig buddsoddi yn helpu i fanylu ar hynny ac i egluro hynny.

Mae'r ffaith bod Cymdeithas Adeiladu Sir Fynwy yn gwneud hyn eisoes yn golygu bod gennym ni sefydliad sydd â'i bencadlys yng Nghymru. Mae pencadlys y Gymdeithas yng Nghasnewydd, a heb edrych ar y ddau Aelod etholaeth ar gyfer dinas Casnewydd, byddwn wedi meddwl yr hoffen nhw weld Banc Cambria yn parhau i gael ei sefydlu ac â'i bencadlys yn y ddinas honno. Nid wyf yn ceisio codi cynnen rhwng rhanbarthau, ond y pwynt ydy bod gennym ni sefydliad ariannol sefydledig sydd â'i bencadlys a'i wreiddiau yng Nghymru ac sydd wedi bod yma ers canrif a hanner. Mae hynny'n beth da, o ran yr addasrwydd yr ydym ni'n chwilio amdano ar gyfer rhywun sydd wedi ymrwymo i wasanaethau bancio cymunedol.

Nid yw hynny'n golygu, wrth gwrs, na fyddant yn ymwneud â chefnogi busnesau. Rwy'n credu y byddan nhw—yn enwedig busnesau llai. Yr her fydd, os ydym ni'n edrych ar unedau economaidd mwy, ynghylch o ble y daw'r cyfalaf ar gyfer hynny. Felly, nid fy mod yn dweud na chân nhw ac na chaniateir iddyn nhw wneud hynny; mae'n ymwneud mewn gwirionedd â'r angen i sefydlu'r model bancio cymunedol yn gyntaf fel gwasanaeth priodol sy'n llwyddiannus, ac yna mae'n ymwneud ag uchelgais y sefydliad a'r hyn y gall ei gyflawni mewn gwirionedd.

Ond, unwaith eto, nid wyf yn siŵr y byddai'n brawf teg dweud bod yn rhaid iddo ymwneud â'r un raddfa o gyllid y gallech ei weld fel arall mewn diwydiannau fel y sector dur. Ond mater i'r sefydliad yw nodi cynnig buddsoddi priodol y gall Llywodraeth Cymru ei gefnogi. A gallaf ddweud mai fy nisgwyliad i yw na fydd gwasanaethau Cymraeg ar-lein yn unig; bydd gwasanaethau Cymraeg mewn canghennau hefyd. Mae'n rhan o'r atyniad o gael partneriaeth briodol gyda sefydliad lleol sy'n deall yr angen i wneud hynny. Felly, rwy'n credu y byddai'n beth da i'r gwasanaethau iaith a bancio cymunedol, yn ogystal ag i ehangder yr hyn y byddwn yn gallu ei wneud dros amser. Y cam cyntaf, serch hynny, yw cyhoeddiad cyhoeddus heddiw am y sefydliad ariannol. Y cam nesaf fydd cynnig buddsoddi priodol a'r gwaith diwydrwydd dyladwy, ac yna gobeithiwn y byddwn yn bwrw ymlaen i sefydlu canghennau Banc Cambria yn ystod tymor y Senedd hon.

16:30

I have several Members who still wish to speak, so can you please all make sure you keep within your time allocation? And I'm sure the Minister will help us by being succinct in his answers. Jack Sargeant.

Mae gennyf sawl Aelod sy'n dal yn dymuno siarad, felly a wnewch chi i gyd wneud yn siŵr eich bod yn cadw o fewn eich dyraniad amser? Ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn ein helpu drwy fod yn gryno yn ei atebion. Jack Sargeant.

Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer. Minister, you will know, clearly, that I have been trying and working very hard to bring a community bank branch to Buckley in my constituency, and I think it’s worth noting that the undertaking of starting Wales’s first community bank and opening a branch is a bold one and a welcome one. So, I am very grateful to you and your officials, but also very grateful to the First Minister, the Minister for Social Justice and Ken Skates, for his time championing the idea in Government. And I think it’s impressive that we do have true cross-party support for this idea. I think it’s the Senedd at its very best.

Today’s announcement from the Welsh Government and Monmouthshire Building Society brings us a huge step closer to a licensed community bank in Wales, and I think that’s a tremendous achievement in realising the ambition of this idea. Now, whilst Banc Cambria will be the first in Wales, I know that many across the UK will be watching to follow their lead, but the important question for residents in Buckley, Minister, is: when will Banc Cambria branches be opening on our high streets, and how long will that take?

But, Deputy Presiding Office, if you will allow me in closing, I know I’m quite known as the Grinch of the Senedd, but I am in that Christmas spirit today and, as I’ve said before, I do sometimes sing Christmas carols, and I am singing the same one as I’ve sung previously, so all I want for Christmas, Minister, is a bank in Buckley. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, fe wyddoch chi, yn amlwg, y bûm i'n ceisio gweithio'n galed iawn i ddod â changen banc cymunedol i Fwcle yn fy etholaeth i, ac rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi bod ymrwymo i ddechrau banc cymunedol cyntaf Cymru ac agor cangen yn un beiddgar ac yn un i'w groesawu. Felly, rwyf yn ddiolchgar iawn i chi a'ch swyddogion, ond hefyd yn ddiolchgar iawn i'r Prif Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a Ken Skates, am ei amser yn hyrwyddo'r syniad yn y Llywodraeth. Ac rwy'n credu ei bod hi'n drawiadol bod gennym ni wir gefnogaeth drawsbleidiol i'r syniad yma. Rwy'n credu fod hynny'n dangos y Senedd ar ei gorau.

Mae'r cyhoeddiad heddiw gan Lywodraeth Cymru a Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy yn dod â ni gam enfawr yn nes at fanc cymunedol trwyddedig yng Nghymru, ac rwy'n credu bod hynny'n gyflawniad aruthrol wrth wireddu uchelgais y syniad hwn. Nawr, er mai Banc Cambria fydd y cyntaf o'i fath yng Nghymru, rwy'n gwybod y bydd llawer ledled y DU yn gwylio i ddilyn eu harweiniad, ond y cwestiwn pwysig i drigolion Bwcle, Gweinidog, yw: pryd y bydd canghennau Banc Cambria yn agor ar ein strydoedd mawr, a pha mor hir y bydd hynny'n ei gymryd?

Ond, Dirprwy Lywydd, os wnewch chi ganiatáu imi wrth gloi, rwy'n gwybod fod gen i dipyn o enw fel Sinach y Senedd, ond rwyf i yn yr ysbryd Nadolig hwnnw heddiw ac, fel yr wyf wedi ei ddweud o'r blaen, rwyf weithiau'n canu carolau Nadolig, ac rwyf yn canu'r un peth ag yr wyf wedi'i ganu o'r blaen, felly'r cwbl yr hoffwn ar gyfer y Nadolig, Gweinidog, yw banc ym Mwcle. Diolch yn fawr.

Well, I'm sure the good people at Banc Cambria will have heard you before today, as well as today, and I know that they’ll be taking an interest in today’s debate across the Senedd. Look, we expect to receive an investment proposal over the next calendar year, so during 2022, and we’ll then need to go through our due diligence exercise, as I’ve indicated before. So, I can’t give you an exact timescale for that. But the outline expectation is that before the end of 2023 we might see branches starting to open. We’ll need to see the detail of that and where they’ll be in the investment proposal, and it is a matter for Banc Cambria to bring their proposal forward and to set out how they would look to site new branches and where they would start. I’m sure that there will be other bids, but, as I say, the Member’s been very consistent about Banc Cambria.

It is worth pointing out, when I talked earlier about agency agreements, one of the things that Banc Cambria have already done is to do some work with the Cambrian Credit Union in north Wales, to look at a potential agency agreement that again may help to spread the reach of those services and to do so in a way that is a genuine partnership, rather than a competition with credit union services as well. There is a range of things that come from that, and that’s why I tried to set out that I look forward to coming back with more detail to generate the establishment of a branch, and it will then neatly segue into the social justice and community banking sector in a way that I think the Minister for Social Justice would then become the lead Minister, once it’s properly established.

Wel, rwy'n siŵr y bydd y bobl dda ym Manc Cambria wedi'ch clywed chi cyn heddiw, yn ogystal â heddiw, ac rwy'n gwybod y byddan nhw'n ymddiddori yn y ddadl heddiw y mae'r holl Senedd yn rhan ohoni. Edrychwch, rydym yn disgwyl derbyn cynnig buddsoddi dros y flwyddyn galendr nesaf, felly yn ystod 2022, a bydd angen i ni wedyn gynnal ein hymarfer diwydrwydd dyladwy, fel yr wyf wedi'i nodi o'r blaen. Felly, ni allaf roi union amserlen i chi ar gyfer hynny. Ond y disgwyliad amlinellol yw y gallem ni weld canghennau'n dechrau agor cyn diwedd 2023. Bydd angen i ni weld manylion hynny a ble y byddant yn y cynnig buddsoddi, a mater i Fanc Cambria yw cyflwyno eu cynnig ac i nodi sut y bydden nhw'n ceisio lleoli canghennau newydd a ble y bydden nhw'n dechrau arni. Rwy'n siŵr y bydd ceisiadau eraill, ond, fel y dywedais i, mae'r Aelod wedi bod yn gyson iawn am Fanc Cambria.

Mae'n werth nodi, pan siaradais yn gynharach am gytundebau asiantaeth, mai un o'r pethau y mae Banc Cambria eisoes wedi'i wneud yw rhywfaint o waith gydag Undeb Credyd y Cambrian yn y gogledd i edrych ar gytundeb asiantaeth posibl a allai eto helpu i sicrhau fod y gwasanaethau hynny ar gael i fwy o bobl ac i wneud hynny mewn ffordd sy'n bartneriaeth wirioneddol, yn hytrach nag mewn modd a fydd yn cystadlu â gwasanaethau undebau credyd hefyd. Mae amrywiaeth o bethau'n dod o hynny, a dyna pam y ceisiais nodi fy mod yn edrych ymlaen at allu dychwelyd yma gyda mwy o fanylion fel y gellir dechrau sefydlu canghennau, ac yna bydd hynny'n ffitio'n daclus i'r sector cyfiawnder cymdeithasol a bancio cymunedol mewn ffordd y credaf y byddai'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedyn yn Weinidog arweiniol, unwaith y bydd wedi'i sefydlu'n iawn.

May I add to the cross-party support that has been echoed throughout the virtual Siambr this afternoon? Thank you so much to the Minister and to your team and to the First Minister as well for all your work in bringing this forward. It is an exciting, innovative development and whilst I’ve got this opportunity, mid Wales is looking to develop its financial sector, and we would also welcome the headquarters for Banc Cambria anywhere in mid Wales. So, please do consider that as well.

It is so important for urban and rural areas, and I would just like to comment on the challenges facing rural areas without their banks. I was very privileged to meet with Banc Cambria in Llanidloes, which lost its last bank in 2017, and in Hay-on-Wye, where I live, the last bank closed in 2018. So, this is a really exciting and innovative development. Banks are essential in rural areas because they support small businesses, they support farmers and agriculture, and they support those who are not able to access the digital networks. So, we do welcome this.

I’m not going to repeatedly ask the questions that have been asked previously, because you have been clear that there are still developments to come, but I would just ask and urge that both Banc Cambria and yourself are able to maintain good communications with the communities that are affected by the loss of their banks and that there is a good consultation process that allows people to input into that. I'd also like to echo Luke Fletcher's position on the Welsh language, and you've already given the reassurances around how Banc Cambria are going to be able to meet those expectations. Thank you so much, Minister. Diolch yn fawr iawn.

A gaf i ychwanegu at y gefnogaeth drawsbleidiol a adleisiwyd drwy'r Siambr rithwir y prynhawn yma? Diolch yn fawr i'r Gweinidog ac i'ch tîm ac i'r Prif Weinidog hefyd am eich holl waith yn cyflwyno hyn. Mae'n ddatblygiad cyffrous, arloesol a thra bod gen i'r cyfle hwn, mae canolbarth Cymru eisiau datblygu ei sector ariannol, ac mi fyddem ninnau hefyd yn croesawu pencadlys Banc Cambria yn unrhyw le yng nghanolbarth Cymru. Felly, ystyriwch hynny hefyd.

Mae mor bwysig i ardaloedd trefol a gwledig, ac fe hoffwn i ddim ond dal sylw ar yr heriau sy'n wynebu ardaloedd gwledig heb eu banciau. Cefais y fraint fawr o gyfarfod â Banc Cambria yn Llanidloes, tref a gollodd ei banc diwethaf yn 2017, ac yn y Gelli Gandryll, lle rwy'n byw, caeodd y banc diwethaf yn 2018. Felly, mae hwn yn ddatblygiad cyffrous ac arloesol iawn. Mae banciau'n hanfodol mewn ardaloedd gwledig gan eu bod yn cefnogi busnesau bach, maen nhw'n cefnogi ffermwyr ac amaethyddiaeth, ac maen nhw'n cefnogi'r rhai na allan nhw gael mynediad i'r rhwydweithiau digidol. Felly, rydym ni'n croesawu hyn.

Nid wyf am ofyn eto y cwestiynau a ofynnwyd o'r blaen, oherwydd rydych chi wedi bod yn glir bod datblygiadau i ddod o hyd, ond byddwn yn gofyn ac yn annog bod Banc Cambria a chithau'n gallu parhau i gyfathrebu'n effeithiol â'r cymunedau yr effeithir arnyn nhw gan golli eu banciau a bod proses ymgynghori dda sy'n caniatáu i bobl gyfrannu at hynny. Hoffwn hefyd adleisio safbwynt Luke Fletcher ar yr iaith Gymraeg, ac rydych chi eisoes wedi rhoi'r sicrwydd ynghylch sut y gall Banc Cambria fodloni'r disgwyliadau hynny. Diolch yn fawr, Gweinidog. Diolch yn fawr iawn.

16:35

Thank you, and thank you again for the broad welcome. And the point about consultation and the potential for new branches to be a real catalyst for high-street regeneration as well as community wealth, that's a point that I know Members across the Chamber are really interested in, and how to do that in a way that we understand and that Banc Cambria, when they're developing a proposal, understand how they can do that, and work with communities rather than doing something to communities. I think that's been a perception in some of the flight of the traditional branches of banks, that people have felt that stuff has been done to them without necessarily considering the impact. And it is an issue in urban Wales as well, but we do recognise it's particularly acute in rural Wales. And I'm very grateful to you for thanking the team; it's both the team here within the Welsh Government—some of our officials have worked incredibly hard on what is a complex and not straightforward area—but also the team at Monmouthshire Building Society who have been really committed to making this happen. Without that commitment from them, we wouldn't be here today and we'd still be talking about an idea rather than a proper proposal where we can expect a concrete investment proposal next year. So, I will continue to keep Members informed, and I know that Monmouthshire Building Society, together with Banc Cambria, will continue to do so as well.

Diolch, a diolch eto am y croeso eang. A'r sylw am ymgynghori a'r posibilrwydd i ganghennau newydd fod yn gatalydd gwirioneddol ar gyfer adfywio'r stryd fawr yn ogystal â chyfoeth cymunedol, mae hynny'n sylw yr wyf yn gwybod bod gan Aelodau ar draws y Siambr ddiddordeb mawr ynddo, a sut i wneud hynny mewn ffordd yr ydym ni'n ei deall a bod Banc Cambria, pan fyddan nhw'n datblygu cynnig, yn deall sut y gallan nhw wneud hynny, a gweithio gyda chymunedau yn hytrach na gwneud rhywbeth i gymunedau. Credaf y bu hynny yn ganfyddiad gydag enciliad rhai canghennau bancio traddodiadol, bod pobl wedi teimlo bod pethau wedi'u gwneud iddyn nhw heb ystyried yr effaith o reidrwydd. Ac mae'n broblem yn y Gymru drefol hefyd, ond rydym ni'n cydnabod ei bod hi'n arbennig o ddifrifol yng nghefn gwlad Cymru. Ac rwy'n ddiolchgar iawn i chi am ddiolch i'r tîm; y tîm yma yn Llywodraeth Cymru—mae rhai o'n swyddogion wedi gweithio'n eithriadol o galed ar yr hyn sy'n faes cymhleth a dyrys—ond hefyd y tîm yng Nghymdeithas Adeiladu Sir Fynwy sydd wedi ymrwymo mewn difri calon i gyflawni hyn. Heb yr ymrwymiad hwnnw ganddyn nhw, ni fyddem ni yma heddiw a byddem yn dal i siarad am syniad yn hytrach na chynnig priodol lle y gallwn ni ddisgwyl cynnig buddsoddi pendant y flwyddyn nesaf. Felly, byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, ac rwy'n gwybod y bydd Cymdeithas Adeiladu Sir Fynwy, ynghyd â Banc Cambria, yn parhau i wneud hynny hefyd.

Can I first of all say 'thank you' for your statement, Minister? You've referenced the Economy, Infrastructure and Skills Committee, as has Mark Isherwood, extensively, but I was privileged to chair that committee, and I think it's fantastic that, on a cross-party basis, we very much supported the work of Banc Cambria and made a series of recommendations, which I hope helped to move issues forward.

With public funding, Minister, can I ask how you and how the Welsh Government are going to ensure that there's a level playing field for all, and particularly for perhaps building societies that are not involved in Banc Cambria?

A gaf i ddweud 'diolch' am eich datganiad, Gweinidog? Rydych chi wedi cyfeirio at Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn helaeth, fel y mae Mark Isherwood wedi gwneud hefyd, ond roedd yn fraint gen i gadeirio'r pwyllgor hwnnw, ac rwy'n credu ei bod hi'n wych ein bod ni, ar sail drawsbleidiol, wedi cefnogi gwaith Banc Cambria yn fawr iawn ac wedi gwneud cyfres o argymhellion, a oedd, gobeithio, wedi helpu i symud materion yn eu blaen.

Gydag arian cyhoeddus, Gweinidog, a gaf i ofyn sut y byddwch chi a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod chwarae teg i bawb, ac yn enwedig i gymdeithasau adeiladu nad ydyn nhw'n ymwneud â Banc Cambria efallai?

That's a fair question, and, look, what we're looking at is, we're looking at something that would be a proper investment proposal on a commercial basis. So, it's not as if we're looking to provide preferential lines of credit; it's about finding a partner who can provide a proper detailed commercial investment proposal, provide a return on an investment that the Welsh Government would make. And so, there would be proper due diligence about that, and this wouldn't be, sort of, preferential, 'We're looking after one institution.' And, actually, there was an open call, and Banc Cambria themselves did go out and look for a range of institutions to work with and talk to. Monmouthshire Building Society wanted to do this, were prepared to do this, and recognised it requires the organisation to be committed in a way that some institutions didn't want to be. Now, that's entirely fair. It's for each institution to decide how it wants to manage itself and direct its own energies. I'm really pleased to have Monmouthshire as a trusted partner, working with us now.

And I should say that we really have taken on board the recommendations from the former EIS committee that the Member chaired—I'd probably agree with a great deal more things he said as committee Chair than in his current role. But, no, we really have taken seriously what the committee said, and it's been really useful for us to be able to work from a basis where we know there's cross-party support and we can look to deliver something that should make a difference, where everyone can recognise we're doing something to address a real need. Regardless of how people vote, there's a real need across Wales for us to do something to plug this gap in local banking services.

Mae hwnnw'n gwestiwn teg, ac, edrychwch, yr hyn yr ydym ni'n edrych arno yw, rydym ni'n edrych ar rywbeth a fyddai'n gynnig buddsoddi priodol ar sail fasnachol. Felly, nid yw fel pe baem ni'n ceisio darparu llinellau credyd ffafriol; mae'n ymwneud â dod o hyd i bartner a all ddarparu cynnig buddsoddi masnachol manwl iawn, darparu elw ar fuddsoddiad y byddai Llywodraeth Cymru yn ei wneud. Ac felly, byddai gwaith diwydrwydd dyladwy priodol ynghylch hynny, ac ni fyddai hyn, mewn ffordd, yn dangos ffafriaeth, 'Rydym ni'n gofalu am un sefydliad.' Ac, mewn gwirionedd, roedd galwad agored, ac aeth Banc Cambria ati eu hunain i chwilio am amrywiaeth o sefydliadau i weithio gyda nhw a siarad â nhw. Roedd Cymdeithas Adeiladu Sir Fynwy eisiau gwneud hyn, yn barod i wneud hyn, ac yn cydnabod bod angen i'r sefydliad fod wedi ymrwymo mewn ffordd nad oedd ar rai sefydliadau eisiau bod. Nawr, mae hynny'n gwbl deg. Mater i bob sefydliad yw penderfynu sut y mae am reoli ei hun a buddsoddi ei egni ei hun. Rwy'n falch iawn o fod â Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy fel partner dibynadwy, yn gweithio gyda ni nawr.

A dylwn i ddweud ein bod ni wedi ystyried argymhellion y cyn bwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau a gadeiriwyd gan yr Aelod—mae'n debyg y byddwn yn cytuno â llawer mwy o bethau a ddywedodd fel Cadeirydd y pwyllgor nag yn ei swyddogaeth bresennol. Ond, na, rydym ni wedi cymryd o ddifrif yr hyn a ddywedodd y pwyllgor, ac mae wedi bod yn ddefnyddiol iawn i ni allu gweithio o sail lle gwyddom ni fod cefnogaeth drawsbleidiol ac y gallwn ni geisio darparu rhywbeth a ddylai wneud gwahaniaeth, lle gall pawb gydnabod ein bod ni'n gwneud rhywbeth i fynd i'r afael ag angen gwirioneddol. Ni waeth sut y mae pobl yn pleidleisio, mae gwir angen ledled Cymru i ni wneud rhywbeth i lenwi'r bwlch hwn mewn gwasanaethau bancio lleol.

Thank you, Minister. The community bank of Wales is a really important idea, putting its members and communities first instead of shareholders and profit margins. Along with many of my constituents, I look forward to plans being rolled out, but I note your comments around the challenges in putting the new model in place.

You talked about traditional banks accelerating their retreat from the high street, and I'm sad to note that Barclays bank has been the latest to withdraw from the high street in Aberdare. One idea that constituents asked me to raise with Barclays is the idea of a banking hub where a number of banks can come together in one high-street building to offer their services to the community. Minister, I'd welcome your views on banking hubs, on whether they could be part of the solution to the withdrawal of banking services from the high street. I met with Barclays bosses yesterday and put this idea to them. They told me they're already working with other banks to progress this concept, with the first banking hub set to open in England soon. So, with that in mind, will you commit to working with the sector to try and secure banking hubs in Wales?

Diolch, Gweinidog. Mae banc cymunedol Cymru yn syniad pwysig iawn, gan roi ei aelodau a'i gymunedau yn gyntaf yn hytrach na chyfranddalwyr ac elw. Ynghyd â llawer o fy etholwyr, edrychaf ymlaen at weld y cynlluniau yn cael eu cyflwyno, ond nodaf eich sylwadau ynghylch yr heriau o ran rhoi'r model newydd ar waith.

Fe wnaethoch chi sôn am fanciau traddodiadol yn encilio'n gynt nag erioed o'r stryd fawr, ac rwy'n drist i nodi mai banc Barclays fu'r diweddaraf i adael y stryd fawr yn Aberdâr. Un syniad y gofynnodd etholwyr imi ei godi gyda Barclays yw'r syniad o ganolfan fancio lle gall nifer o fanciau ddod at ei gilydd mewn un adeilad ar y stryd fawr i gynnig eu gwasanaethau i'r gymuned. Gweinidog, byddwn yn croesawu eich barn ar ganolfannau bancio, ynghylch a allen nhw fod yn rhan o'r ateb i wasanaethau bancio yn gadael y stryd fawr. Fe wnes i gyfarfod â phenaethiaid Barclays ddoe a chyflwyno'r syniad hwn iddyn nhw. Fe wnaethon nhw ddweud wrthyf i eu bod nhw eisoes yn gweithio gyda banciau eraill i ddatblygu'r cysyniad hwn, gyda'r ganolfan fancio gyntaf ar fin agor yn Lloegr yn fuan. Felly, gyda hynny mewn golwg, a wnewch chi ymrwymo i weithio gyda'r sector i geisio sicrhau canolfannau bancio yng Nghymru?

16:40

Thank you. What we're doing in Wales with the community bank is a novel policy approach that's not been successful anywhere else. Banking hubs are piloting what they might do, and the Member is right to highlight them as part of the answer for the future. So, we're expecting there to be a pilot report on shared banking hubs imminently, and my understanding is that there are two banking hub pilots, one in Lanarkshire and one in Essex, and there's also a community access to cash pilot being taken forward in Hay-on-Wye. So, we will look with real interest at those three different pilots to understand what that might tell us, either about our community bank proposal, or if there are alternative ways of trying to deliver financial inclusion services for communities across Wales. I'm sorry hear that Barclays are proposing to move out of Aberdare. The Member highlights very neatly the exact challenge we're trying to address, and I'd be more than happy to keep her and others updated on what we can do with the current retail banking sector and the possibilities of banking hubs helping to fill some of the gaps they're leaving behind.

Diolch. Mae'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru gyda'r banc cymunedol yn ddull newydd o ran polisi nad yw wedi bod yn llwyddiannus yn unman arall. Mae canolfannau bancio yn treialu'r hyn y gallen nhw ei wneud, ac mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw atyn nhw fel rhan o'r ateb ar gyfer y dyfodol. Felly, rydym ni'n disgwyl cael adroddiad arbrofol ar ganolfannau bancio ar y cyd yn fuan, ac rwy'n deall bod dau gynllun yn arbrofi gyda chanolfannau bancio, un yn Swydd Lanark ac un yn Essex, ac mae yna hefyd fynediad cymunedol at gynllun arbrofol arian parod yn cael ei ddatblygu yn y Gelli Gandryll. Felly, byddwn yn edrych gyda gwir ddiddordeb ar y tri chynllun arbrofol gwahanol hynny i ddeall yr hyn y gallai hynny ei ddweud wrthym ni, naill ai am ein cynnig ni o ran sefydlu banc cymunedol, neu a oes ffyrdd eraill o geisio darparu gwasanaethau cynhwysiant ariannol i gymunedau ledled Cymru. Mae'n ddrwg gen i glywed bod Barclays yn bwriadu gadael Aberdâr. Mae'r Aelod yn tynnu sylw'n daclus iawn at yr union her yr ydym ni'n ceisio mynd i'r afael â hi, a byddwn i'n fwy na pharod i'w diweddaru hi ac eraill am yr hyn y gallwn ni ei wneud gyda'r sector bancio manwerthu presennol a'r posibiliadau o ganolfannau bancio sy'n helpu i lenwi rhai o'r bylchau y maen nhw yn eu gadael ar ôl.

I'm grateful to the Minister for his statement this afternoon. You'll be aware, Minister, that I met with Banc Cambria in Abertillery some weeks ago to discuss the potential of locating a branch in the town. Many of our Valleys communities have seen the withdrawal of financial services and have seen some real hardship, both for local businesses and local people, as a consequence of that. Many people will be looking at this as an opportunity of seeing financial services back on the high street as a part of an opportunity to reinvigorate town centres in the Valleys and elsewhere. Would you, Minister, work with Banc Cambria, and Members representing seats in the Valleys, to look at how we can ensure that we have a programme of branches and an opportunity to ensure that financial services are available to people up and down the country wherever they happen to live, whether that's Abertillery, Tredegar, Ebbw Vale, Brynmawr or elsewhere? Thank you.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma. Byddwch chi'n ymwybodol, Gweinidog, imi gyfarfod â Banc Cambria yn Abertyleri rai wythnosau'n ôl i drafod y posibilrwydd o leoli cangen yn y dref. Mae llawer o'n cymunedau yn y Cymoedd wedi gweld gwasanaethau ariannol yn cael eu tynnu'n ôl ac wedi gweld caledi gwirioneddol, i fusnesau lleol a phobl leol, o ganlyniad i hynny. Bydd llawer o bobl yn edrych ar hyn fel cyfle i weld gwasanaethau ariannol yn ôl ar y stryd fawr fel rhan o gyfle i adfywio canol trefi yn y Cymoedd ac mewn mannau eraill. A fyddech chi, Gweinidog, yn gweithio gyda Banc Cambria, ac Aelodau sy'n cynrychioli seddi yn y Cymoedd, i edrych ar sut y gallwn ni sicrhau bod gennym ni raglen o ganghennau a chyfle i sicrhau bod gwasanaethau ariannol ar gael i bobl ar hyd a lled y wlad lle bynnag y bo nhw'n byw, boed hynny'n Abertyleri, Tredegar, Glynebwy, Brynmawr neu rywle arall? Diolch.

Indeed, I do understand that there are people who don't live in the Member's constituency, but I praise him for mentioning a number of his constituency towns. Look, there is a real challenge, and the Member highlights it again, about town-centre reinvigoration having a real successful future forward look for our local high streets, and it really does matter for a sense of place in those towns and what people expect about the place where they live. So, I'd be more than happy to carry on the conversation with him as we get the investment proposal around Banc Cambria, as we understand more of the detail about where they're proposing to locate their branches, but crucially how that fits in with our other interventions in any event. Because this isn't just about Banc Cambria resolving all of our ills—and I appreciate the Member didn't say that—but how can it add to what we want to do to make sure there's a real future for Valley towns and others across the country. So, I'd be more than happy to carry on that conversation with the Member at his constructive best.

Yn wir, rwy'n deall bod yna bobl nad ydyn nhw'n byw yn etholaeth yr Aelod, ond rwy'n ei ganmol am sôn am nifer o'i drefi etholaethol. Edrychwch, mae her wirioneddol, ac mae'r Aelod yn tynnu sylw at yr her yma eto, am adfywio canol trefi yn creu dyfodol llwyddiannus iawn i'n strydoedd mawr lleol, ac mae'n bwysig iawn o ran ymdeimlad o le yn y trefi hynny a'r hyn y mae pobl yn ei ddisgwyl am y man lle maen nhw'n byw. Felly, byddwn i'n fwy na pharod i barhau â'r sgwrs gydag ef wrth i ni gael y cynnig buddsoddi ynghylch Banc Cambria, wrth i ni ddeall mwy o'r manylion am ble maen nhw'n bwriadu lleoli eu canghennau, ond yn hollbwysig sut mae hynny'n cyd-fynd â'n hymyriadau eraill beth bynnag. Oherwydd nid oes a wnelo hyn â Banc Cambria yn unig—ac rwy'n sylweddoli na ddywedodd yr Aelod hynny—ond sut y gall ychwanegu at yr hyn yr hoffem ni ei wneud i sicrhau bod dyfodol gwirioneddol i drefi'r Cymoedd a threfi eraill ledled y wlad. Felly, byddwn i'n fwy na pharod i barhau â'r sgwrs honno gyda'r Aelod pan fo ar ei orau yn adeiladol.

Can I also thank the Welsh Government for seeking to address the very difficult problem that is felt in every community throughout Wales, and also extend those thanks to the Monmouthshire Building Society? We know that the UK is served poorly by a number of large banks who ignore customer feedback and continue to adopt a scorched-earth policy to community banking. In the face of almost universal opposition and customer dissatisfaction, they continue to close branches down that have held a very prominent role in our high streets throughout Wales. So, Minister, can you reaffirm that the creation of a community bank for Wales will put people before profit, and will you confirm that the new community bank for Wales will deliver for the many, not the few, on a co-operative mutual model, including with our credit union established partners? And finally, how do I ensure that our new Welsh people's bank and its ATMs establishes on Islwyn high streets for my Valley isolated communities, rooted in industrial co-operation, and who are now very badly denuded by the traditional profit-driven finance model? Thank you.

A gaf i ddiolch hefyd i Lywodraeth Cymru am geisio mynd i'r afael â'r broblem anodd iawn a deimlir ym mhob cymuned ledled Cymru, a hefyd ymestyn y diolch hynny i Gymdeithas Adeiladu Sir Fynwy? Gwyddom fod y DU yn cael ei gwasanaethu'n wael gan nifer o fanciau mawr sy'n anwybyddu adborth cwsmeriaid ac yn parhau i fabwysiadu polisi o gefnu ar fancio cymunedol. Yn wyneb gwrthwynebiad cyffredinol bron ac anfodlonrwydd cwsmeriaid, maen nhw'n parhau i gau canghennau sydd wedi bod â rhan amlwg iawn yn ein strydoedd mawr ledled Cymru. Felly, Gweinidog, a allwch chi gadarnhau y bydd creu banc cymunedol i Gymru yn rhoi lles cyn pres, ac a wnewch chi gadarnhau y bydd banc cymunedol newydd Cymru yn cyflawni ar gyfer y llawer, nid yr ychydig, ar fodel cydfuddiannol cydweithredol, gan gynnwys gyda'n partneriaid sefydledig o'r undebau credyd? Ac yn olaf, sut yr wyf yn sicrhau y caiff ein banc newydd i bobl Cymru a'i pheiriannau twll yn y wal eu sefydlu ar strydoedd mawr Islwyn ar gyfer cymunedau ynysig fy Nghwm penodol i, sydd wedi'u gwreiddio mewn cydweithredu diwydiannol, ac sydd bellach wedi eu hesgeuluso'n wael iawn gan y model cyllid traddodiadol seiliedig ar elw? Diolch.

Well, if Banc Cambria were in any doubt about Members keenness for there to be a successful community bank for Wales with a proper presence in each constituency and communities within those constituencies, they can be in no doubt after the contributions of Members today. I recognise that the passion from Members is genuine because of the constituencies and regions you serve, where you're seeing the direct impact of banks leaving and what it means, particularly for those who are the most likely to be vulnerable or financially excluded. That's why I'm really positive about the fact that we're able to partner with a mutual institution, where they're not looking to take money out of Wales to go to other shareholders. It is the members who are their primary interest and they want to reinvest in those communities.

I do think we've got a good fit for what we're trying to achieve with the Monmouthshire Building Society. I look forward to receiving the investment proposal and I look forward to updating Members on it. More than that, I look forward to seeing if Banc Cambria can start to establish branches within the middle of this Senedd term, not only for the first branches that are established, but also for those other communities that will want to see a community bank branch established. I'm sure that the Member for Islwyn will be making her point forcefully and directly to Banc Cambria about the benefits and advantages of going to Islwyn, just as other Members will do the same for their constituencies too. Many thanks, Rhianon Passmore, and many thanks, Deputy Presiding Officer.

Wel, os oedd Banc Cambria yn amau brwdfrydedd Aelodau i gael banc cymunedol llwyddiannus i Gymru gyda phresenoldeb priodol ym mhob etholaeth a chymuned yn yr etholaethau hynny, dylai pob rhithyn o amheuaeth fod wedi diflannu ar ôl cyfraniadau'r Aelodau heddiw. Rwy'n cydnabod bod angerdd Aelodau yn ddilys oherwydd yr etholaethau a'r rhanbarthau yr ydych chi'n eu gwasanaethu, lle'r ydych chi'n gweld effaith uniongyrchol banciau'n gadael a'r hyn y mae'n ei olygu, yn enwedig i'r rhai sydd fwyaf tebygol o fod yn agored i niwed neu wedi'u hallgáu'n ariannol. Dyna pam rwy'n gadarnhaol iawn ynglŷn â'r ffaith ein bod yn gallu ffurfio partneriaeth â sefydliad cydfuddiannol, lle nad ydyn nhw'n bwriadu tynnu arian allan o Gymru i fynd i gyfranddalwyr eraill. Yr aelodau yw eu prif ddiddordeb ac mae arnyn nhw eisiau ailfuddsoddi yn y cymunedau hynny.

Rwyf yn credu bod gennym ni sefydliad addas iawn ar gyfer yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i gyflawni gyda Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy. Edrychaf ymlaen at dderbyn y cynnig buddsoddi ac edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynghylch hynny. Yn fwy na hynny, edrychaf ymlaen at weld a all Banc Cambria ddechrau sefydlu canghennau o fewn canol tymor y Senedd hon, nid yn unig o ran y canghennau cyntaf a sefydlir, ond hefyd i'r cymunedau eraill hynny a hoffai weld sefydlu cangen banc cymunedol. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod dros Islwyn yn gwneud ei phwynt yn rymus ac yn uniongyrchol i Fanc Cambria am fanteision a buddion mynd i Islwyn, yn union fel y bydd Aelodau eraill yn gwneud yr un peth ar gyfer eu hetholaethau hefyd. Diolch yn fawr, Rhianon Passmore, a diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.

16:45
6. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar COVID-19
6. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19

Eitem 6 heddiw yw datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: diweddariad ar COVID-19. Galwaf ar y Gweinidog, Eluned Morgan.

Item 6 today is a statement by the Minister for Health and Social Services: an update on COVID-19. I call on the Minister, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Thank you for the opportunity to update Members with the latest information about the very fast-moving omicron variant, its impact on Wales and the public health situation here. In my last statement to Members, I said it was only a matter of time until omicron arrived in Wales, and sadly, that has proved to be the case. The first case in Wales was confirmed just days later and, as of today, 32 cases have been confirmed. The numbers are growing every day, and we must be prepared for them to rise rapidly and sharply.

The doubling time for omicron is currently two to three days. The UK Health Security Agency has estimated that if the variant continues to grow at the present rate, it will become the dominant strain, accounting for more than 50 per cent of all COVID-19 infections in the UK by mid December. If current trends continue unchecked, there will be more than a million omicron infections in the UK by the end of December. Both the Prime Minister and the First Minister of Scotland have warned of a tidal wave of cases on its way. The situation is very serious.

We are still dealing with the delta variant in Wales at the moment, but there is worrying evidence that omicron already has a foothold in our communities. Cases have now been confirmed in every health board area. It arrived in the UK through international travel and the initial cases were connected to travel. There is now widespread and sustained community transmission in many parts of England and in Scotland too. The majority of cases in Wales are not linked to travel. When I spoke to you last about omicron, there was a lot we did not know. Thanks to the work of experts and researchers around the world, we are learning more every day. We now know that omicron has a growth advantage over delta, and this might be due to immune evasion or transmissibility, but it could be due to both.

Omicron is at least as transmissible as delta. It’s feasible that it's more transmissible. We are awaiting further evidence, but if it is, it has the potential to infect large numbers of people, which could translate into an increase in hospital admissions. We are moving into the most difficult period of the year for our health and care services. The NHS is already incredibly busy as a result of winter pressures and catching up with treatments that were delayed earlier in the pandemic. Even a small increase in COVID-19 admissions would put even more pressure on already stretched services and a tired and, frankly, drained workforce.

We also know that omicron displays a reduction in immune protection against infection and we still don't have enough information to know whether it will cause a more severe form of illness. How the variant behaves in different populations with different rates of vaccination and different demographic profiles is the focus of intense study around the world. Over the weekend, emerging data revealed that two doses of the vaccine are simply not enough to protect us against omicron. The booster dose is vital for increasing our protection.

More than 1.1 million people have already had their booster in Wales. We were already increasing the pace and roll-out of the vaccination programme as these new findings emerged, but we will now go further and we'll go faster. Our aim is to offer all eligible adults a booster appointment by the end of December. This is a huge undertaking. It will be the priority for the NHS and it will mean refocusing as much non-urgent activity as possible over the coming weeks towards the vaccination programme so that we can maximise protection. We'll be asking all NHS staff who can to work in our vaccine centres. We will be extending vaccine centres to their maximum capacity, extending opening hours and providing a hybrid model of walk-in and prearranged appointments.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am yr amrywiolyn omicron sy'n symud yn gyflym iawn, ei effaith ar Gymru a'r sefyllfa o ran iechyd y cyhoedd yma. Yn fy natganiad diwethaf i'r Aelodau, dywedais mai dim ond mater o amser oedd hi nes i omicron gyrraedd Cymru, ac yn anffodus, roedd hynny’n wir. Cadarnhawyd yr achos cyntaf yng Nghymru ychydig ddyddiau'n ddiweddarach ac, o heddiw ymlaen, mae 32 o achosion wedi'u cadarnhau. Mae'r niferoedd yn tyfu bob dydd, ac mae'n rhaid i ni fod yn barod iddyn nhw godi'n gyflym ac yn sydyn.

Mae'r amser dyblu ar gyfer omicron yn ddau i dri diwrnod ar hyn o bryd. Mae Asiantaeth Diogelwch Iechyd y DU wedi amcangyfrif, os bydd yr amrywiolyn yn parhau i dyfu ar y gyfradd bresennol, mai dyma fydd y straen amlycaf, gan gyfrif am fwy na 50 y cant o'r holl heintiau COVID-19 yn y DU erbyn canol mis Rhagfyr. Os bydd y tueddiadau presennol yn parhau heb eu hatal, bydd mwy na miliwn o heintiau omicron yn y DU erbyn diwedd mis Rhagfyr. Mae'r Prif Weinidog y DU a Phrif Weinidog yr Alban wedi rhybuddio fod ton lanw o achosion ar ei ffordd. Mae'r sefyllfa'n ddifrifol iawn.

Rydym yn dal i ymdrin â'r amrywiolyn delta yng Nghymru ar hyn o bryd, ond mae tystiolaeth bryderus bod omicron wedi ennill ei blwyf yn ein cymunedau eisoes. Bellach mae achosion wedi'u cadarnhau ym mhob ardal bwrdd iechyd. Cyrhaeddodd y DU drwy deithio rhyngwladol ac roedd yr achosion cychwynnol wedi'u cysylltu â theithio. Erbyn hyn, mae trosglwyddo cymunedol eang a pharhaus mewn sawl rhan o Loegr ac yn yr Alban hefyd. Nid yw'r rhan fwyaf o achosion yng Nghymru yn gysylltiedig â theithio. Pan siaradais â chi ddiwethaf am omicron, roedd llawer nad oeddem yn ei wybod. Diolch i waith arbenigwyr ac ymchwilwyr ledled y byd, rydym yn dysgu mwy bob dydd. Gwyddom bellach fod gan omicron fantais o ran twf dros delta, a gallai hyn fod o ganlyniad i osgoi imiwnedd neu drosglwyddo, ond gallai fod o ganlyniad i'r ddau.

Mae omicron o leiaf mor drosglwyddadwy â delta. Mae'n ymarferol ei fod yn fwy trosglwyddadwy. Rydym yn aros am dystiolaeth bellach, ond os ydyw, mae ganddo'r potensial i heintio nifer fawr o bobl, a allai droi'n gynnydd mewn derbyniadau i'r ysbyty. Rydym yn symud i gyfnod anoddaf y flwyddyn ar gyfer ein gwasanaethau iechyd a gofal. Mae'r GIG eisoes yn hynod o brysur o ganlyniad i bwysau'r gaeaf a dal i fyny â thriniaethau a gafodd eu gohirio yn gynharach yn y pandemig. Byddai hyd yn oed cynnydd bach mewn derbyniadau COVID-19 yn rhoi hyd yn oed mwy o bwysau ar wasanaethau sydd eisoes dan bwysau a gweithlu blinedig ac, a dweud y gwir, wedi'i lethu.

Gwyddom hefyd fod omicron yn dangos gostyngiad mewn diogelwch imiwnedd rhag haint ac nid oes gennym ddigon o wybodaeth o hyd i wybod a fydd yn achosi math mwy difrifol o salwch. Sut mae'r amrywiolyn yn ymddwyn mewn gwahanol boblogaethau gyda chyfraddau brechu gwahanol a phroffiliau demograffig gwahanol yw canolbwynt astudiaeth ddwys ledled y byd. Dros y penwythnos, datgelodd data sy'n dod i'r amlwg nad yw dau ddos o'r brechlyn yn ddigon i'n hamddiffyn rhag omicron. Mae'r dos atgyfnerthu yn hanfodol ar gyfer cryfhau ein diogelwch.

Mae dros 1.1 miliwn o bobl eisoes wedi cael brechlyn atgyfnerthu yng Nghymru. Roeddem eisoes yn cynyddu cyflymder a chyflwyno'r rhaglen frechu wrth i'r canfyddiadau newydd hyn ddod i'r amlwg, ond byddwn yn awr yn mynd ymhellach a byddwn yn mynd yn gyflymach. Ein nod yw cynnig apwyntiad atgyfnerthu i bob oedolyn cymwys erbyn diwedd mis Rhagfyr. Mae hwn yn ymgymeriad enfawr. Bydd yn flaenoriaeth i'r GIG a bydd yn golygu ail-ganolbwyntio cymaint o weithgarwch nad yw'n fater brys â phosibl dros yr wythnosau nesaf ar y rhaglen frechu fel y gallwn sicrhau'r amddiffyniad mwyaf posibl. Byddwn yn gofyn i holl staff y GIG sy'n gallu, i weithio yn ein canolfannau brechu. Byddwn yn ymestyn canolfannau brechu i'w capasiti mwyaf, gan ymestyn oriau agor a darparu model hybrid o apwyntiadau galw i mewn a rhai a drefnwyd ymlaen llaw.

Rwy'n annog pawb i fanteisio ar y cynnig i gael y brechlyn. Rhowch flaenoriaeth i hyn os gwelwch yn dda. Mae'n un o'r pethau pwysicaf y gallwch chi ei wneud i amddiffyn eich hun. 

Dirprwy Lywydd, mae hon yn sefyllfa sy'n peri pryder ac yn symud yn gyflym iawn. Ond, ar hyn o bryd, mae nifer yr achosion o omicron sydd wedi eu cadarnhau yng Nghymru yn dal i fod yn isel, ac rydyn ni'n parhau i ymateb i don delta. Ond, rhaid inni i gyd fod yn barod i weithredu'n gyflym i ddiogelu iechyd pobl. Yn yr adolygiad tair wythnos diweddaraf o'r rheoliadau coronafeirws, mae'r Cabinet wedi ystyried pa fesurau amddiffyn sydd eu hangen nawr i ymateb i'r don delta bresennol a'r camau y mae angen inni eu rhoi ar waith i baratoi ac amddiffyn rhag cynnydd mewn achosion yn sgil yr amrywiolyn omicron. Rydyn ni wedi penderfynu newid i gylch adolygu wythnosol, er mwyn gallu monitro'r sefyllfa o ran iechyd cyhoeddus yn ofalus. Am y tro, byddwn yn aros ar lefel rhybudd 0, ond rydyn ni wedi adeiladu ar y mesurau rydyn ni wedi eu cyflwyno yn ystod y pythefnos diwethaf sy'n ymwneud â hunanynysu a theithio rhyngwladol. 

Rŷn ni bellach yn cynghori pobl yn gryf i brofi eu hunain ymlaen llaw—hynny yw, i wneud prawf llif unffordd cyn mynd allan i lefydd prysur neu i unrhyw ddigwyddiadau, a hefyd cyn teithio neu cyn ymweld â ffrindiau a theulu. Rŷn ni wedi cyhoeddi canllawiau i fyfyrwyr sy'n paratoi i adael y coleg a'r brifysgol cyn y Nadolig ynglŷn â chymryd profion cyn teithio. Os yw'r prawf yn bositif, arhoswch gartref. Mae angen ichi hunanynysu a threfnu prawf PCR. Rŷn ni wedi gwneud mân newidiadau i'n rheolau i egluro bod rhaid gwisgo gorchudd wyneb mewn sinemâu a theatrau ac yn ystod gwersi gyrru proffesiynol neu brofion gyrru ymarferol. Rŷn ni hefyd yn cynghori pobl yn gryf i wisgo gorchudd wyneb mewn tafarndai a bwytai pan nad ydyn nhw wrth y bwrdd neu ddim yn bwyta neu'n yfed. Rŷn ni wrthi'n gwneud rhai newidiadau technegol i'r pàs COVID. Dylid cymryd profion llif unffordd o fewn 24 awr, yn hytrach na'r cyngor blaenorol o 48 awr. A hefyd o ran y pàs COVID, rŷn ni'n cael gwared ar dystiolaeth o imiwnedd naturiol, yn unol â'r newidiadau sy'n cael eu gwneud yn Lloegr, wrth i Lywodraeth y Deyrnas Unedig gyflwyno ei chynllun B mewn ymateb i omicron. Rŷn ni'n ystyried sut i gefnogi ymweliadau mwy diogel mewn cartrefi gofal ac ysbytai i sicrhau ein bod ni'n diogelu'r pobl sydd fwyaf agored i niwed. 

Dirprwy Lywydd, mae hwn yn gyfnod pryderus ac yn un sy'n ansicr i bob un ohonon ni. Rŷn ni wedi wynebu heriau gyda'n gilydd o'r blaen, ac mae angen inni gydweithio gyda'n gilydd nawr, edrych ar ôl ein gilydd a chadw'n gilydd a Chymru yn ddiogel. Diolch yn fawr.

I encourage everyone to take up the offer of the vaccine. Please make this your priority. It is one of the most important things that you can do to protect yourself.

Dirprwy Lywydd, this is an incredibly fast-moving and worrying situation. However, at the moment, the number of confirmed cases of omicron in Wales remains low and we continue to respond to the delta wave. But we must be prepared to act swiftly to protect people’s health. At the most recent three-week review of the coronavirus regulations, the Cabinet considered what protections are needed now to respond to the current delta wave and steps we need put in place to prepare and protect against an increase in cases caused by the omicron variant. We have decided to move to a weekly review cycle so that we can closely monitor the public health situation. For the time being we will remain at alert level 0, but we have built on the measures that we have introduced in the last two weeks relating to self-isolation and international travel.

We are now strongly advising people to take a lateral flow test before they go out to any busy places or to any events, and also before travelling or before visiting friends and family. We have issued guidance for students preparing to leave college and universities for Christmas regarding testing before they travel. If the test is positive, then stay at home. You need to isolate and arrange a PCR test. We have made some minor changes to the regulations to clarify that face coverings must be worn in cinemas and theatres and during professional driving lessons or practical driving tests. We also strongly advise people to wear a face covering in pubs and restaurants when they are not at the table or not eating or drinking. We have had to make some technical changes to the COVID pass. Lateral flow tests should be taken within 24 hours, rather than the previous advice of 48 hours. And also with regard to the COVID pass, we are removing proof of natural immunity from that COVID pass, in line with changes being made in England, as the UK Government introduces its plan B in response to omicron. We are considering how to support safer visiting in care homes and hospitals to ensure that we protect the most vulnerable.

Dirprwy Lywydd, this is a worrying and uncertain time for all of us. We have faced challenges together before. We all need to work together, to look out for each other and to keep each other and Wales safe. Thank you very much.

16:55

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Minister, can I thank you for your statement and the advance copy today, and also for the briefing that you provided to Health and Social Care Committee Members with your officials? That was helpful this morning as well. I agree with you, Minister; there's huge concern here, because there's so much uncertainty and we know that omicron is fast becoming the dominant strain across the UK and in Wales. Of course, I agree that increasing the vaccination programme has to be the priority and the vaccination programme has to be rapidly expanded.

Can I just ask you a few questions about your measures to increase take-up? Can I just ask about messaging, first of all? Because the First Minister, in his statement yesterday evening and today—the message is, 'Get your booster, and make that your priority'. But for many people across Wales, that's not particularly the issue, because they're ready; they're ready to get their booster. I think the question is how they can do that. For many people, despite the messaging that it's a priority, it's a case of sit and wait until you get your invite. That's the reality here. So, that's some of the messaging issues that I just wanted to raise with you around that. Because I'd imagine anyone in this virtual Senedd today feels the same way. I'm ready to drop everything to get my booster jab. I just want to know how I'm going to find out where I'm going to get it, when I'm going to know, what I should do and by what date if I haven't had my invite. So, if those are the questions of myself and Members in this virtual Chamber this afternoon, those are going to be the questions from people across Wales. I think that's the important element here in terms of meeting the targets that you've set out—the ambitious targets that you've set out to get all adults being offered the invite by the end of the year.

In terms of other measures on take-up as well, in your briefing today, you talked about plans for increasing opening hours. You spoke about that in your statement today, but I don't think you mentioned the times. I think in the briefing today, if I'm right, you mentioned increasing opening times from 9 a.m. to 8 p.m. Can I suggest that for many people, they can attend before 9 a.m. if that's appropriate? Many people can attend beyond 8 p.m. So, can I ask you to perhaps reconsider longer opening times? Because I would suggest that it's very difficult to meet your target if the opening times aren't extended any further.

Hand in hand with that question, of course, is volunteers as well. You've talked about working with the third sector, which I welcome. Can you now launch a Wales-wide recruitment campaign for volunteers? Because surely that needs to happen with some urgency. Can I ask you what your plans are in terms of filling gaps when people don't turn up, sadly, for appointments? It's very frustrating, I know. But when people don't turn up, what are the plans for filling in those appointments with a shorter time span?

You said in your statement that emerging data has revealed that two doses of the vaccine are not enough to protect us against omicron. Can you just clarify whether this is only related to AstraZeneca, or both vaccinations? And how much of a role does time since having a jab play in defending yourself against this new variant? Can I also ask about what plans you have in terms of cancelling planned operations? You spoke a little about that today as well. I'm just concerned because one in five people across Wales are already on a waiting list, so what efforts are you making to prevent waiting lists spiralling further in this regard, and what progress is being made on surgical hubs, as I've outlined previously?

And finally, there seems to be some positive data, early data, showing that death rates in South Africa have significantly fallen in the last few days, so I wonder what assessment has been made from other areas of the world where the new variant is significantly advanced that brings some hope and encouragement that can be drawn from that data.

Gweinidog, a gaf fi ddiolch i chi am eich datganiad a'r copi ymlaen llaw heddiw, a hefyd am y briff y gwnaethoch ei roi i Aelodau'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol gyda'ch swyddogion? Roedd hynny'n ddefnyddiol y bore yma hefyd. Cytunaf â chi, Gweinidog; mae pryder mawr yma, oherwydd mae cymaint o ansicrwydd a gwyddom fod omicron yn prysur ddod yn brif straen ar draws y DU ac yng Nghymru. Wrth gwrs, cytunaf mai cynyddu'r rhaglen frechu yw'r flaenoriaeth ac mae'n rhaid ehangu'r rhaglen frechu'n gyflym.

A gaf i ofyn ychydig o gwestiynau i chi am eich mesurau i gynyddu'r nifer sy'n manteisio? A gaf fi ofyn am negeseuon, yn gyntaf oll? Gan y Prif Weinidog, yn ei ddatganiad ddoe a heddiw—y neges yw, 'Ewch am eich brechlyn atgyfnerthu, a gwnewch hynny yn flaenoriaeth'. Ond i lawer o bobl ledled Cymru, nid dyna'r mater mewn gwirionedd, oherwydd maen nhw’n barod; maen nhw'n barod i gael eu brechlyn atgyfnerthu. Credaf mai'r cwestiwn yw sut y gallan nhw wneud hynny. I lawer o bobl, er gwaethaf y negeseuon ei fod yn flaenoriaeth, mae'n fater o eistedd ac aros nes i chi gael eich gwahoddiad. Dyna'r realiti yma. Felly, dyna rai o'r materion o ran negeseuon yr oeddwn eisiau eu codi gyda chi am hynny. Oherwydd byddwn i'n dychmygu bod unrhyw un yn y Senedd rithwir hon heddiw yn teimlo'r un ffordd. Rwy'n barod i ollwng popeth i gael fy mrechlyn atgyfnerthu. Rwyf eisiau gwybod sut rwy'n mynd i ganfod lle rwy'n mynd i'w gael, pryd gaf fi wybod, beth ddylwn i ei wneud ac erbyn pa ddyddiad os nad wyf wedi cael fy ngwahoddiad. Felly, os dyna'r cwestiynau sydd gennyf i ac Aelodau yn y Siambr rithwir hon y prynhawn yma, dyna fydd y cwestiynau gan bobl ledled Cymru. Credaf mai dyna'r elfen bwysig yma o ran cyrraedd y targedau yr ydych chi wedi'u nodi—y targedau uchelgeisiol yr ydych chi wedi'u gosod i gynnig y gwahoddiad i bob oedolyn erbyn diwedd y flwyddyn.

Ynghylch y mesurau eraill o ran y nifer sy’n manteisio hefyd, yn eich papur briffio heddiw, fe wnaethoch sôn am gynlluniau ar gyfer cynyddu oriau agor. Fe wnaethoch sôn am hynny yn eich datganiad heddiw, ond nid wyf yn credu i chi sôn am yr amseroedd. Credaf yn y briff heddiw, os wyf yn iawn, eich bod wedi sôn am gynyddu amseroedd agor o 9 a.m. i 8 p.m. A gaf i awgrymu, i lawer o bobl, y gallant gyrraedd cyn 9 a.m. os yw hynny'n briodol? Gall llawer o bobl fod yn bresennol ar ôl 8 p.m. Felly, gaf fi ofyn i chi ailystyried amseroedd agor hirach efallai? Oherwydd byddwn yn awgrymu ei bod yn anodd iawn cyrraedd eich targed os na fydd yr amseroedd agor yn cael eu hymestyn ymhellach.

Law yn llaw â'r cwestiwn hwnnw, wrth gwrs, mae gwirfoddolwyr hefyd. Rydych chi wedi sôn am weithio gyda'r trydydd sector, ac rwy’n croesawu hynny. A wnewch chi nawr lansio ymgyrch recriwtio ledled Cymru ar gyfer gwirfoddolwyr? Oherwydd heb os nac oni bai mae angen i hynny ddigwydd ar frys. A gaf fi ofyn i chi beth yw eich cynlluniau o ran llenwi bylchau pan nad yw pobl yn cyrraedd, yn anffodus, ar gyfer apwyntiadau? Mae'n rhwystredig iawn, rwy'n gwybod. Ond pan nad yw pobl yn cyrraedd, beth yw'r cynlluniau ar gyfer llenwi'r apwyntiadau hynny gyda rhychwant amser byrrach?

Fe wnaethoch ddweud yn eich datganiad fod data sy'n dod i'r amlwg wedi datgelu nad yw dau ddos o'r brechlyn yn ddigon i'n hamddiffyn rhag omicron. A wnewch chi egluro a yw hyn dim ond yn gysylltiedig ag AstraZeneca, neu'r ddau frechlyn? A faint o ran y mae'r amser ers cael brechlyn yn ei chwarae i amddiffyn eich hun yn erbyn yr amrywiolyn newydd hwn? A gaf fi hefyd ofyn pa gynlluniau sydd gennych chi o ran canslo llawdriniaethau sydd wedi’u trefnu? Fe wnaethoch chi sôn ychydig am hynny heddiw hefyd. Rwyf yn pryderu am fod un o bob pump o bobl ledled Cymru eisoes ar restr aros, felly pa ymdrechion yr ydych chi’n eu gwneud i atal rhestrau aros rhag cynyddu ymhellach yn hyn o beth, a pha gynnydd sy'n cael ei wneud ar ganolfannau llawfeddygol, fel yr wyf wedi'i amlinellu o'r blaen?

Ac yn olaf, mae'n ymddangos bod rhywfaint o ddata cadarnhaol, data cynnar, sy'n dangos bod cyfraddau marwolaethau yn Ne Affrica wedi gostwng yn sylweddol yn ystod y dyddiau diwethaf, felly tybed pa asesiad sydd wedi'i wneud o rannau eraill o'r byd lle mae'r amrywiolyn newydd wedi datblygu'n sylweddol sy'n dod â rhywfaint o obaith ac anogaeth y gellir ei dynnu o'r data hwnnw.

17:00

Diolch yn fawr, Russell. Vaccination is absolutely the priority now, and if we do want to protect our NHS going into January in particular, then now is the time to do that work, and that's why we have really put a turbo charger up our system, to make sure that that vaccination programme can actually just be rolled out much quicker, but not in the chaotic way that we've seen in England. In Wales, we do things differently. We try and line things up before making an announcement. You saw those scenes in England on the weekend—thousands of people rolling up to vaccination centres, no plan, and GPs hadn't even been told. We do things very differently here in Wales. We have a conversation first, we line it all up, and then we make an announcement. That's precisely what we've been doing.

There are still some t's to be crossed and i's to be dotted. As you can imagine, this is a Herculean task that we'll be facing. What will happen is, when it's time for your vaccination, you'll be texted or you'll be phoned, so it is important that people have given their contact details to their GP so that we have your most up-to-date contact details. We will then get to a point where we'll let you know publicly if you should have been in the group of people that should have been called. So, we are sticking to the JCVI's suggestion that we should vaccinate people in order of priority in terms of their vulnerability, really—so it's an age-related and an illness-related approach, as recommended by the JCVI. We're going to be sticking to that.

It is possible that we'll be extending the opening times beyond 8 o'clock, so that is something that is just being worked out now. That is likely to happen, certainly in some of our larger centres. The recruitment campaign has already started. We have told people that they can sign up and help us out in terms of volunteering, so that's already been done, and there's a separate process for volunteers who are health professionals. We're also waiting for a response from the Ministry of Defence to our request for support from the military as well.

In terms of the gaps, we are really disappointed. In some areas we are seeing lots of people not turn up for their vaccination, and that is a really, really troubling situation that is arising, which is why we need to underline the fact that this is a vital opportunity for people to undertake and get that booster jab. So, what we're doing is we've always had a system of over-booking, and we'll be over-booking again to make sure that we don't have those gaps.

It's true that two doses of AstraZeneca is certainly not enough, but it's also true that it's not enough of Pfizer as well. That's why we are really driving this with a real sense of urgency. We follow the JCVI advice when it comes to the interval between doses. They have agreed that it is possible to reduce the time between doses—the second dose and the booster dose—from six months to three months, so we are simply following the scientific advice on that.

In terms of cancelling planned operations, I just want to underline that this is a three-week burst that we're talking about—it's a three-week burst of activity, and then hopefully we'll be able to go back to whatever normality looks like these days. So, it is important for people to understand that.

Just on the situation in terms of fatality rates in South Africa, I've been trying to read up about this this afternoon. What is clear is that the experts are warning that the South Africa experience may not be a reliable indicator in terms of omicron in other countries. So, 72 per cent of that population had experienced previous COVID infection. That is not the same situation as here in the UK. We have a different demographic, we have an older population here, we have different vulnerabilities to disease, and I think it is important that we understand that, because the system is different in South Africa, we're seeing hospitalisation rates that the—. I think the sensible thing to do is err on the side of caution, prepare for the worst and hope for the best.

Diolch yn fawr, Russell. Brechu yw'r flaenoriaeth nawr, ac os ydym eisiau diogelu ein GIG wrth fynd i fis Ionawr yn arbennig, yna dyma'r amser i wneud y gwaith hwn, a dyna pam yr ydym wedi rhoi mwy o hwb i’n system mewn gwirionedd, i sicrhau y gellir cyflwyno'r rhaglen frechu honno'n llawer cyflymach, ond nid yn y ffordd anhrefnus yr ydym wedi'i gweld yn Lloegr. Yng Nghymru, rydym yn gwneud pethau'n wahanol. Rydym yn ceisio paratoi pethau cyn gwneud cyhoeddiad. Fe welsoch y golygfeydd hynny yn Lloegr dros y penwythnos—miloedd o bobl yn cyrraedd canolfannau brechu, dim cynllun, ac nid oedd meddygon teulu hyd yn oed wedi cael gwybod. Rydym yn gwneud pethau'n wahanol iawn yma yng Nghymru. Rydym yn cael sgwrs yn gyntaf, rydym yn paratoi’r cyfan, ac yna rydym ni’n gwneud cyhoeddiad. Dyna'n union yr ydym wedi bod yn ei wneud.

Mae rhai manylion i’w cadarnhau. Fel y gallwch ddychmygu, mae hon yn dasg enfawr y byddwn yn ei hwynebu. Beth fydd yn digwydd yw, pan fydd yn amser i'ch brechu, byddwch yn cael neges testun neu byddwch yn cael galwad ffôn, felly mae'n bwysig bod pobl wedi rhoi eu manylion cyswllt i'w meddyg teulu fel bod gennym eich manylion cyswllt diweddaraf. Yna byddwn yn cyrraedd pwynt pan fyddwn yn rhoi gwybod i chi'n gyhoeddus os dylech fod wedi bod yn y grŵp o bobl a ddylai fod wedi'u galw. Felly, rydym yn glynu wrth awgrym y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu y dylem frechu pobl yn nhrefn blaenoriaeth o ran bod yn agored i niwed, mewn gwirionedd—felly mae'n ddull sy'n gysylltiedig ag oedran ac yn ddull sy'n gysylltiedig â salwch, fel yr argymhellwyd gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Rydym ni'n mynd i gadw at hynny.

Mae'n bosibl y byddwn yn ymestyn yr amseroedd agor y tu hwnt i 8 o'r gloch, felly mae hynny'n rhywbeth sy'n cael ei weithio allan nawr. Mae hynny'n debygol o ddigwydd, yn sicr yn rhai o'n canolfannau mwy. Mae'r ymgyrch recriwtio eisoes wedi dechrau. Rydym wedi dweud wrth bobl y gallant gofrestru a'n helpu o ran gwirfoddoli, felly mae hynny eisoes wedi'i wneud, ac mae proses ar wahân ar gyfer gwirfoddolwyr sy'n weithwyr iechyd proffesiynol. Rydym hefyd yn aros am ymateb gan y Weinyddiaeth Amddiffyn i'n cais am gefnogaeth gan y fyddin hefyd.

O ran y bylchau, rydym yn siomedig iawn. Mewn rhai ardaloedd rydym yn gweld llawer o bobl nad ydyn nhw'n dod ar gyfer eu brechiad, ac mae hynny'n sefyllfa wirioneddol anodd sy'n codi, a dyna pam mae angen i ni danlinellu'r ffaith bod hwn yn gyfle hanfodol i bobl ei gymryd a chael y brechlyn atgyfnerthu hwnnw. Felly, yr hyn yr ydym wedi ei wneud bob amser yw cael system o or-lenwi apwyntiadau, a byddwn yn gor-lenwi eto i sicrhau nad ydym yn cael y bylchau hynny.

Mae'n wir nad yw dau ddos o AstraZeneca yn ddigon yn sicr, ond mae hefyd yn wir o ran Pfizer hefyd. Dyna pam ein bod yn gwthio hyn mewn gwirionedd gydag ymdeimlad gwirioneddol o frys. Rydym yn dilyn cyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu pan ddaw'n fater o'r bwlch rhwng dosau. Maen nhw wedi cytuno ei bod yn bosibl lleihau'r amser rhwng dosau—yr ail ddos a'r dos atgyfnerthu—o chwe mis i dri mis, felly rydym yn dilyn y cyngor gwyddonol ar hynny.

O ran canslo llawdriniaethau sydd wedi’u trefnu, rwyf am danlinellu bod hwn yn fwrlwm tair wythnos yr ydym yn sôn amdano—mae'n gyfnod o dair wythnos o weithgarwch, ac yna gobeithio y byddwn yn gallu mynd yn ôl i ryw fath o normalrwydd, sut bynnag y mae normalrwydd yn edrych y dyddiau hyn. Felly, mae'n bwysig i bobl ddeall hynny.

Ar y sefyllfa o ran cyfraddau marwolaethau yn Ne Affrica, rwyf wedi bod yn ceisio darllen am hyn y prynhawn yma. Yr hyn sy'n amlwg yw bod yr arbenigwyr yn rhybuddio nad yw profiad De Affrica o bosibl yn ddangosydd dibynadwy o ran omicron mewn gwledydd eraill. Felly, roedd 72 y cant o'r boblogaeth honno wedi profi haint COVID blaenorol. Nid yw hynny'r un sefyllfa ag yma yn y DU. Mae gennym ddemograffeg wahanol, mae gennym boblogaeth hŷn yma, mae gennym wahanol wendidau i glefydau, a chredaf ei bod yn bwysig ein bod yn deall, oherwydd bod y system yn wahanol yn Ne Affrica, ein bod yn gweld cyfraddau'r ysbyty—. Rwy'n credu mai'r peth call i'w wneud yw bod yn ofalus, paratoi ar gyfer y gwaethaf a gobeithio am y gorau.

Diolch, Llywydd. Rydw innau'n sicr yn cytuno efo'r Gweinidog bod y sefyllfa yn ddifrifol tu hwnt, a dwi'n diolch ymlaen llaw i'r holl weithwyr hynny mewn gwasanaethau iechyd a gofal, a gwasanaethau brechu a phrofi ac olrhain, ac yn y blaen, sydd eto yn mynd i fod o dan bwysau mawr yn y cyfnod o'n blaenau ni, a hwnnw'n gyfnod o bwysau mawr beth bynnag, heb omicron.

Thank you, Llywydd. I certainly agree with the Minister that the situation is very serious, and I thank in advance all of those healthcare workers, vaccination services and test and trace services, and so on, who are going to be under a huge amount of pressure in the coming period, and that would have been a time of great pressure anyway, regardless of omicron. 

Dwi'n gobeithio, i roi nodyn mwy positif, fod peth o'r dystiolaeth gynnar rydan ni'n ei gweld yn mynd i brofi yn gywir, a'n bod ni efallai yn symud i mewn i bennod o'r pandemig lle mae'r feirws, o bosib, yn llai peryglus. Ond, wrth gwrs, am rŵan, dydyn ni ddim yn gwybod hynny, ac mae'n rhaid sylweddoli bod yna niferoedd uchel iawn yn mynd i gael y feirws rŵan. Hyd yn oed os ydy cyfradd y bobl sy'n mynd yn wirioneddol sâl yn is, mae o'n mynd i olygu pwysau mawr ar ein gwasanaethau iechyd ni oherwydd y niferoedd. 

Dwi, wrth gwrs, yn cefnogi'r egwyddor o gyflymu'r broses o roi'r brechlyn booster, ond y perig sydd gennym ni rŵan, dwi'n meddwl, ydy bod disgwyliadau pobl yn uchel iawn, iawn, a dwi ddim eto wedi gweld y cynllun sydd yn rhoi hyder bod y rhaglen yn barod i fynd. Mae'r gwaith yn sicr yn adeiladu yn dda, a dwi'n ddiolchgar am y diweddariadau rydyn ni wedi'u cael gan y Gweinidog y pnawn yma ac mewn datganiad yn gynharach heddiw. Ond tra'i bod hi'n sôn am chaos yn Lloegr—fe welais innau yr un lluniau hefyd—dwi innau, mae gen i ofn, yn clywed adroddiadau am chaos yma yng Nghymru mewn llefydd, efo pobl yn troi fyny i ganolfannau brechu ac yn cael eu troi i ffwrdd oherwydd bod ganddyn nhw apwyntiad ym mis Ionawr, tra bod pobl eraill oedd ddim wedi cael apwyntiad eto, oherwydd eu bod nhw'n llai o flaenoriaeth, yn cael cerdded i mewn a chael y booster. Dydy hynny ddim yn gwneud llawer o synnwyr.

Mae angen eglurder ar beth sy'n digwydd i weithwyr allweddol sydd ddim yn weithwyr iechyd a gofal—heddlu ac athrawon. Oes yna ffordd iddyn nhw gael y brechiad ynghynt? Lle mae'r cynlluniau cadarn i fynd i'r afael â brechu pobl yn eu cartref, y bobl hynny sydd yn rhy fregus ac â phroblemau symudedd ac yn methu mynd i mewn i ganolfannau brechu? Mae'n rhaid i gyfathrebu fod yn glir yn wastad efo cleifion, ie, ond efo cydweithwyr o fewn gwasanaethau iechyd. Dydy o'n gwneud dim synnwyr i mi pan fydd un feddygfa yn dweud mai clywed ar Facebook wnaethon nhw bod yna ganolfan frechu walk-in yn yr ardal. Mae'n rhaid i hyn gael ei dynhau, ac mae'r cwestiynau yn lluosog, onid ydynt? Pa bryd fydd y canolfannau brechu cerdded-i-mewn yn agor? A fydd yna rai ym mhob un rhan o Gymru? A fydd pobl yn cael teithio o un ardal i'r llall rhwng siroedd, rhwng ardaloedd bwrdd iechyd, hyd yn oed i Lundain os ydyn nhw wedi clywed bod yna ganolfan frechu yn fanno, fel y gwnaeth un awgrymu wrthyf i yn gynharach? Dyma'r math o bethau rydyn ni angen eglurder arnyn nhw.  

Dwi'n gwybod gymaint o her mae'r Llywodraeth, y byrddau iechyd a timau brechu yn ei hwynebu, a dwi'n ddiolchgar am ymroddiad pawb ar wyneb y graig, a dwi'n dymuno'n dda i bawb yn y cyfnod sydd o'n blaenau ni, ond mae angen i'r negeseuon yna fod yn gwbl glir, achos nid mynnu cael y booster heddiw neu yfory mae pawb, ond eisiau gwybod beth yn union sydd o'u blaenau nhw. Maent yn hapus i glywed y bydd popeth yn iawn yr wythnos nesaf neu'r wythnos wedyn, a beth fydd yn digwydd os nad ydyn nhw wedi cael eu tro erbyn hynny. 

At y pwysau ar yr NHS wrth i frechu gael ei flaenoriaethu, ydy, mae hynny'n anochel. Mae'n anochel, mae'n siŵr, yn y sefyllfa rydyn ni ynddi hi fod yna beth gohirio yn mynd i fod ar driniaethau a fyddai wedi digwydd fel arall. Dydy o ddim yn ddigon, mae gen i ofn, i glywed bod y Gweinidog yn obeithiol y bydd pethau'n dod yn ôl i drefn wedyn. Wel, na, mae eisiau cynllun clir i ddod â phethau yn ôl i drefn. Ydyn, rydyn ni'n gobeithio y bydd hon yn broses fydd drosodd mewn ychydig wythnosau, ond mae'n rhaid i'r cynllun ynglŷn â sut i ddod yn ôl on track, fel petai, fod yn glir ar gyfer y cyfnod ar ôl hynny. Felly, mi fyddai eglurder ar hynny yn dda. 

Yn olaf, rydw innau'n gobeithio'n fawr na fydd angen cyflwyno cyfyngiadau llawer mwy llym yr ochr yma i'r Nadolig am resymau lles pobl, a rhesymau cymdeithasol a rhesymau economaidd hefyd. Mi fyddai'n sicr angen gwybod am gefnogaeth ariannol i fusnesau, ac ati, a fyddai'n dioddef pe bai angen cyfyngiadau ar ôl hynny. Ond dwi yn croesawu'r cyhoeddiadau heddiw ynglŷn â'r cryfhau sydd yna ynglŷn â sawl elfen sylfaenol, rŵan—gwisgo mygydau mewn mwy o lefydd, a chynghori pobl yn gryfach, hefyd—oherwydd er, fel dwi'n dweud, fy mod i, fel pawb, dwi'n siŵr, yn gobeithio gallu osgoi cyfyngiadau uwch am rŵan, all pethau chwaith ddim cario ymlaen cweit fel ag yr oedden nhw, ac mae gan bob un ohonom ni ein rhan i chwarae yn ymateb i'r bygythiad newydd yma.

To add a more positive note, I hope that the early evidence that we've seen is going to play out and that we are moving into a less dangerous time. But, we don't know that for sure at the moment, and we do need to realise that large numbers are going to catch the virus now. Even if the proportion of people who become very ill is lower, it is going to lead to a huge amount of pressure on our health services because of those numbers. 

I, of course, support the principle of accelerating the booster process, but the danger now is that people's expectations are very, very high, and I haven't yet seen a plan in place that will give confidence that the programme is ready to go. The work is certainly building a head of steam, and I'm grateful for the updates that we've received from the Minister today and in an earlier statement. But whilst she's talking about chaos in England—and I saw the same pictures—I hear about chaos here in Wales, with people turning up to vaccination centres and being turned away because they had received an appointment in January, whilst other people who had not yet received an appointment, because they were less of a priority, were allowed to walk in and receive the booster. That doesn't make a great deal of sense.

We need clarity on what happens to key workers who aren't health and care workers—police and teachers. Can they receive the vaccination sooner? Where are the robust plans to deal with home vaccination, those who are too vulnerable and have mobility issues, which means they can't access those vaccination centres? Communication always needs to be clear with patients, yes, but also with colleagues within the health service. It makes no sense to me when one surgery says that they heard on Facebook that there would be a walk-in vaccination centre in their area. This needs to be tightened up, and the questions are multiple, aren't they? When will the walk-in vaccination centres be opening? Will there be such centres in all parts of Wales? Will people be allowed to travel from one area to another between counties, between health board areas, even to London if they've heard that there's a vaccination centre open there, as one suggested to me earlier on? These are the kinds of issues that we need clarity on.

I know how much of a challenge the Government, the health boards and the vaccination teams are facing, and I am very grateful for everybody's dedication, and I wish them all well in the coming period, but these messages need to be entirely clear, because people are not demanding that they should receive the booster today or tomorrow, but they just want to know what exactly is ahead of them. They are happy to hear that all will be well next week or the following week, and what should happen if they don't receive an appointment by then.

Turning to the pressure on the NHS as vaccination is prioritised, yes, it is inevitable in the situation that we are facing that there will be some postponement in terms of treatments that would otherwise have happened. It's insufficient, I'm afraid, to hear that the Minister is hopeful that things will return to normal after that. No, we need a clear plan to restore services. We hope that this process will be over in a couple of weeks, but the plan in terms of how to get back on track needs to be clear for the following period. So, clarity on that plan would be good.

And finally, I very much hope that we won't need to introduce more stringent restrictions this side of Christmas for reasons of people's well-being and welfare, and for social and economic reasons. We would certainly need to hear about financial support for businesses, and so on, if further  restrictions were needed after that. But, I do welcome the announcement today about the strengthening of some fundamental elements, now—such as wearing masks in more places, and advising people more strongly, as well—because even though I, like everyone, I'm sure, hope that we can avoid those further restrictions for now, things can't carry on as they were, and all of us have a part to play in our response to this new threat.

17:10

Diolch yn fawr, Rhun. Dwi'n meddwl eich bod chi'n eithaf iawn fod niferoedd uchel iawn yn mynd i gael yr amrywiolyn omicron yma, a dwi'n derbyn bod y disgwyliadau yn uchel iawn, ond byddwn i'n hoffi gofyn i'r cyhoedd i aros tan eu bod nhw'n cael eu galw, er mwyn inni gadw trefn ar hwn. Roedd 26,000 o bobl wedi cael eu brechu ddoe, felly rŷm ni eisoes wedi cynyddu'n aruthrol yn ystod y dyddiau diwethaf. O ran pobl sy'n cael eu brechu yn y cartref, rŷm ni wedi rhoi ysgogiad ychwanegol i GPs nawr fynd ati i helpu i gynyddu'r niferoedd fydd yn cael y brechlyn yn y cartref. Fe fydd walk-ins gyda ni, ond fyddan nhw ddim yr un peth ag sydd gyda nhw yn Lloegr, achos rŷm ni'n benderfynol o wneud yn siŵr bod pobl ifanc, er enghraifft, sy'n ffit ac yn 20 mlwydd oed, ddim yn cael y brechlyn cyn pobl sydd yn risg uchel, sy'n 64 mlwydd oed. Felly, bydd walk-ins ar gael, ond byddan nhw ar gyfer cohort arbennig o bobl, felly byddwn ni'n gwneud pethau ychydig yn wahanol i'r ffordd maen nhw'n ei wneud e yn Lloegr.

O ran pethau'n mynd nôl i drefn ac on track, Rhun, os wyt ti'n gwybod beth mae Ionawr yn edrych fel yn yr NHS, ti'n gwneud lot gwell job na fi, achos dwi'n meddwl bod y sefyllfa'n mynd i fod yn anodd iawn ym mis Ionawr. Dydyn ni ddim yn gwybod sut mae omicron yn mynd i effeithio ar yr NHS. Dydyn ni ddim yn gwybod faint o weithwyr fydd off yn sâl o ran omicron. Felly, yn amlwg, mae'n anodd inni ragweld beth fydd Ionawr yn edrych fel. Felly, mae gyda ni cynllun ar gyfer y tair wythnos nesaf. Mae'n wastad gyda ni cynllun gaeaf ar gyfer yr NHS. Mae hynny eisoes mewn lle. Ond, yn amlwg, efallai fydd yn rhaid inni addasu yn wyneb y ffaith bod yr amrywiolyn yma yn mynd i roi pwysau cynyddol ar y sector. 

Bydd y Cabinet yn cwrdd, yn amlwg, yn nes ymlaen yn ystod yr wythnos i benderfynu a oes angen mwy o gyfyngiadau i'n cadw ni'n saff dros y Nadolig.

Thank you very much, Rhun. I think you're right that very high numbers are going to catch this new variant, and I accept that people's expectations are very high, but I would like to ask the public to wait until they are called so that we can maintain order. Some 26,000 people were vaccinated yesterday, so we've already increased the capacity hugely over the past few days. In terms of people who are vaccinated at home, we have provided additional encouragement for GPs to help to increase the numbers of those who will be vaccinated at home. We will have walk-in centres, but they won't be the same as they have in England, because we are determined to ensure that young people, for example, who are fit, who are 20 years of age, for example, don't receive the vaccine before those who are at high risk and who are, say, 64 years of age. So, yes, walk-ins will be available, but they will be available to a specific cohort of people, and so we will be doing things slightly differently to the way that they're being done in England.

In terms of restoring services and keeping services on track, well, Rhun, if you know what January will look like in the NHS, then you're doing better than me, because I think that the situation will be very difficult in January. We don't know how omicron is going to impact the NHS. We don't know how many staff will be off sick as a result of omicron. So, clearly, it is very difficult for us to forecast what January is going to look like. So, we do have a plan for the next three weeks. We always have a winter plan for the NHS. That is already in place. But, clearly, we will perhaps have to adapt that plan in the face of the fact that this variant is going to put increased pressure on the sector. 

The Cabinet will, obviously, meet later on in the week to decide whether we will need additional measures to keep us safe over the Christmas period.

Thank you, Minister, for your statement, and also thank you to our vaccine NHS champions. Minister, we know that the omicron variant effectively reduces immunity achieved by two doses of vaccine to virtually nothing in the case of Oxford-AstraZeneca and to minimal protection from infection in the case of Pfizer, but that is not to say that the double doses will not dramatically help people fight off severe illness as a consequence of being infected with COVID-19. So, Minister, will you join with me and ask for people to 'flow before they go' and also call for the people of Islwyn to get boosted this Christmas, to keep themselves safe, keep their families safe, and to keep Wales safe? And when people ask, 'Why get the booster shot after two doses?', is it not correct that the booster will increase immunity levels to over 70 per cent, and, as one correspondent put it, the first dose is the primary school education for your body, the second dose is comparable to sending your body to secondary school, and the booster is akin to university, deepening and broadening our body's own ability to fight this vicious virus?

Finally, Minister, outside of the priority groups, when will you be looking at opening walk-in lanes and centres for the people of Islwyn, as well as dramatically extending opening hours of vaccination centres? Diolch.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad, a diolch hefyd i'n hyrwyddwyr brechlyn yn y GIG. Gweinidog, gwyddom fod yr amrywiolyn omicron i bob pwrpas yn lleihau imiwnedd a gyflawnwyd gan ddau ddos o'r brechlyn i ddim byd bron yn achos Oxford-AstraZeneca ac i'r amddiffyniad lleiaf posibl rhag haint yn achos Pfizer, ond nid yw hynny'n golygu na fydd y dosau dwbl yn helpu pobl i frwydro yn erbyn salwch difrifol yn sylweddol o ganlyniad i gael eu heintio â COVID-19. Felly, Gweinidog, a wnewch chi ymuno â mi a gofyn i bobl 'gymryd prawf llif unffordd cyn mynd' a hefyd galw ar bobl Islwyn i gael brechlyn atgyfnerthu y Nadolig hwn, i gadw eu hunain yn ddiogel, cadw eu teuluoedd yn ddiogel, a chadw Cymru'n ddiogel? A phan fydd pobl yn gofyn, 'Pam cael y brechlyn atgyfnerthu ar ôl dau ddos?', onid yw'n gywir y bydd y brechlyn atgyfnerthu yn cynyddu lefelau imiwnedd i dros 70 y cant, ac, fel y dywedodd un gohebydd, y dos cyntaf yw addysg ysgol gynradd eich corff, mae'r ail ddos yn debyg i anfon eich corff i'r ysgol uwchradd, ac mae'r dros atgyfnerthu yn debyg i brifysgol, gan ddyfnhau ac ehangu gallu ein corff ein hunain i ymladd y feirws dieflig hwn?

Yn olaf, Gweinidog, y tu allan i'r grwpiau blaenoriaeth, pryd byddwch yn bwriadu agor lonydd a chanolfannau galw i mewn i bobl Islwyn, yn ogystal ag ymestyn oriau agor canolfannau brechu yn sylweddol? Diolch.

Thanks, Rhianon. You're absolutely right; the double dose is not enough. But the last thing I want to do is to put off people who haven't had any doses at all. They're the ones I'm still most concerned about—people who have had no protection whatsoever. Our ICU departments are really under a huge amount of pressure, and some of that is because there are people in there who have had no vaccinations at all, and it's putting pressure on our ICU system unnecessarily. I do really plead with people to think about how their actions are really having an impact on other people, in the sense that they may be taking up a hospital bed that somebody else could be taking for an emergency that is not of their making. And I think it's really important that we get people to understand their responsibility to the wider community and wider society here. Because none of us know how we're going to respond if we contract coronavirus, so we just need to really underline that.

We will be, as I emphasised, doing walk-in centres, but they won't be on a free-for-all basis; they will be in specific cohorts. So, all of those things are being worked out in the next few days. But literally—what day are we today? Tuesday—we've been working all weekend on this and, obviously, there is a huge amount to put in place to really ramp up this programme. It has already been ramped up, but we need to double what we're already doing, so huge amounts of work still to be done. And I do hope that we can all stand together and thank our NHS workforce for the incredible work that they have done, but, more than anything, we are now asking them to go the extra mile once again; at a sensitive time of year, when they do want to be with their families, we're asking them to cancel their leave—all of these things. It's another huge ask of the people who've given so much of themselves already.

Diolch, Rhianon. Rydych chi'n llygad eich lle; nid yw'r dos dwbl yn ddigon. Ond y peth olaf yr ydw i eisiau ei wneud yw peri i bobl sydd heb gael unrhyw ddosau o gwbl benderfynu peidio â chael brechiad. Dyma'r rhai yr wyf yn dal i bryderu fwyaf amdanyn nhw—pobl nad ydyn nhw wedi cael unrhyw amddiffyniad o gwbl. Mae ein hadrannau gofal dwys o dan bwysau aruthrol, a rhan o hynny yw bod pobl yno nad ydyn nhw wedi cael brechiadau o gwbl, ac mae'n rhoi pwysau ar ein system gofal dwys yn ddiangen. Rwyf yn pledio'n wirioneddol â phobl i feddwl sut mae eu gweithredoedd yn cael effaith wirioneddol ar bobl eraill, yn yr ystyr y gallen nhw fod yn cymryd gwely ysbyty y gallai rhywun arall fod yn ei gymryd ar gyfer argyfwng nad achoswyd ganddyn nhw eu hunain. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cael pobl i ddeall eu cyfrifoldeb i'r gymuned ehangach a'r gymdeithas ehangach yma. Gan nad oes yr un ohonom yn gwybod sut y byddem yn ymateb pe baem yn dal coronafeirws, felly mae angen i ni danlinellu hynny mewn gwirionedd.

Byddwn, fel y pwysleisiais, yn gwneud canolfannau galw i mewn, ond ni fyddant ar sail rydd i bawb; byddant mewn carfannau penodol. Felly, mae'r holl bethau hynny'n cael eu cyfrifo yn ystod y dyddiau nesaf. Ond yn llythrennol—pa ddiwrnod ydy hi heddiw? Dydd Mawrth—rydym wedi bod yn gweithio drwy'r penwythnos ar hyn ac, yn amlwg, mae llawer iawn i'w roi ar waith i gynyddu'r rhaglen hon mewn gwirionedd. Mae eisoes wedi cael hwb, ond mae angen i ni ddyblu'r hyn yr ydym ni eisoes yn ei wneud, felly mae llawer iawn o waith i'w wneud o hyd. Ac rwy'n gobeithio y gallwn ni i gyd sefyll gyda'n gilydd a diolch i weithlu'r GIG am y gwaith anhygoel maen nhw wedi'i wneud, ond, yn fwy na dim, rydyn ni nawr yn gofyn iddyn nhw fynd yr ail filltir unwaith eto; ar adeg sensitif o'r flwyddyn, pan fyddan nhw eisiau bod gyda'u teuluoedd, rydym yn gofyn iddyn nhw ganslo eu gwyliau—yr holl bethau hyn. Mae'n ofyn enfawr arall i'r bobl sydd wedi rhoi cymaint ohonyn nhw eu hunain yn barod.

17:15

Thank you, Minister, for your statement this afternoon, as well as addressing and allowing your officials to brief members of the health committee earlier this afternoon. 

Minister, while it's important that we react to the developing picture of omicron, it's vital that we don't overreact—this would create more harm than good. I welcome the fact that no new non-pharmacological interventions were introduced on Friday, but we need to focus on protecting the vulnerable, so, with that in mind, Minister, the guidance to care homes was updated on Friday, but it doesn't specifically mention the omicron variant. Will you be updating the guidance to reflect the potential impact of the new variant? And in particular, Minister, early indications of the transmissibility of omicron show that it may be more aerosolised than other variants, so, with that in mind, Minister, will you be issuing care home staff with better PPE, such as FFP3 masks? Of course, the best way to protect care home staff and residents is the boosters. So, Minister, when can we expect all care home staff and residents to receive their booster jabs, because, as it stands, one in three staff and 16 per cent of residents are yet to be boosted?

Finally, Minister, with the strain on the NHS over the coming months, there will be enormous pressure to move patients from hospitals and into the care system. So, what steps are you taking to ensure that this does not become a vector in transmission of COVID into the care sector? Thank you.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma, yn ogystal â thrafod gyda'ch swyddogion a chaniatáu iddynt friffio aelodau'r pwyllgor iechyd yn gynharach y prynhawn yma.

Gweinidog, er ei bod yn bwysig ein bod yn ymateb i'r darlun sy'n datblygu o ran omicron, mae'n hanfodol nad ydym yn gor-ymateb —byddai hyn yn creu mwy o niwed na lles. Rwyf yn croesawu'r ffaith na chyflwynwyd unrhyw ymyriadau newydd nad ydyn nhw'n ffarmacolegol ddydd Gwener, ond mae angen i ni ganolbwyntio ar ddiogelu'r rhai sy'n agored i niwed, felly, gyda hynny mewn golwg, Gweinidog, diweddarwyd y canllawiau i gartrefi gofal ddydd Gwener, ond nid yw'n sôn yn benodol am yr amrywiolyn omicron. A fyddwch chi'n diweddaru'r canllawiau i adlewyrchu effaith bosibl yr amrywiolyn newydd? Ac yn benodol, Gweinidog, mae arwyddion cynnar o'r gallu i drosglwyddo omicron yn dangos y gallai fod wedi'i drosglwyddo drwy aerosol yn fwy nag amrywiolion eraill, felly, gyda hynny mewn golwg, Gweinidog, a fyddwch yn rhoi gwell cyfarpar diogelu personol i staff cartrefi gofal, megis masgiau FFP3? Wrth gwrs, y ffordd orau o ddiogelu staff a phreswylwyr cartrefi gofal yw'r brechlyn atgyfnerthu. Felly, Gweinidog, pryd y gallwn ddisgwyl i holl staff a phreswylwyr cartrefi gofal gael eu pigiadau atgyfnerthu, oherwydd, fel y mae, nid yw un o bob tri aelod o staff ac 16 y cant o'r trigolion wedi cael brechlyn atgyfnerthu eto?

Yn olaf, Gweinidog, gyda'r straen ar y GIG dros y misoedd nesaf, bydd pwysau enfawr i symud cleifion o ysbytai ac i'r system ofal. Felly, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau nad yw hyn yn dod yn gludwr a fyddai'n trosglwyddo COVID i'r sector gofal? Diolch.

Thanks very much, Gareth. I've got to tell you that overreaction is something that, obviously, we're very aware of. We know that the situation is not all about health; it's about economic consequences, social consequences, mental health consequences; we have to balance all of these things out against the potential of our NHS being overwhelmed. So, all of these things are things that we put into the mix before we think about introducing any new protections.

In terms of the guidance being updated for care homes, we have been working with the sector, having conversations with the sector—so, we don't impose on them; we talk to them about what's possible, what's practical and what will work. So, we're working with the sector. And I think we're very aware that things will change very quickly. So, you talked about not overreacting. We have 30 cases in Wales. Things are going to change very quickly and we will probably have to just adapt how we monitor our guidance in relation to care homes.

On the PPE side of things, we have had more work done in relation to FFP3 masks and, again, our clinicians are looking at this, seeing if this is something that needs to be introduced. I think you've got to be very aware that it's a big ask to ask people to wear FFP3 masks all day long; it's something that they, sometimes, are reluctant to do as well. So, we just need to make sure that we land this in the right place; those conversations are still ongoing.

In relation to boosters for residents and care home workers—care home residents, we are up to about 85 per cent already. So, I think that's a pretty high level. So, we're pleased with that, but we've still got a little bit of a way to go to get to the 97 per cent who've received the complete primary course. Some of that, it's not because they have not been offered it; it's because there are different circumstances and reasons why that should happen. Care home workers—we're up to 67 per cent of care home workers who've had the booster dose. So, clearly, we're anxious to see if we can get that up higher. Our evidence suggests that it wasn't the release of people from hospital that was carrying infections into care homes, it was actually—. Some of it was because we had a situation where care home workers were going from care home to care home and, when it's in the community, it's really, really hard to keep it out of anywhere else. International studies have shown that. Trying to build a wall around these places is almost impossible. So, that's what the international evidence has shown us. So, we'll do all that we can, and that's why there is a need to make sure that we test and test and test again, when it comes to care homes.

Diolch yn fawr iawn, Gareth. Mae'n rhaid i mi ddweud wrthych fod gor-ymateb yn rhywbeth yr ydym, yn amlwg, yn ymwybodol iawn ohono. Gwyddom nad yw'r sefyllfa'n ymwneud ag iechyd yn unig; mae'n ymwneud â chanlyniadau economaidd, canlyniadau cymdeithasol, canlyniadau iechyd meddwl; mae'n rhaid i ni gydbwyso'r holl bethau hyn yn erbyn y potensial i lethu ein GIG. Felly, mae'r holl bethau hyn yn bethau yr ydym yn eu rhoi yn y gymysgedd cyn i ni feddwl am gyflwyno unrhyw amddiffyniadau newydd.

O ran y canllawiau sy'n cael eu diweddaru ar gyfer cartrefi gofal, rydym wedi bod yn gweithio gyda'r sector, cael sgyrsiau gyda'r sector—felly, nid ydym yn eu gorfodi; rydym yn siarad â nhw am yr hyn sy'n bosibl, beth sy'n ymarferol a beth fydd yn gweithio. Felly, rydym yn gweithio gyda'r sector. A dwi'n meddwl ein bod ni'n ymwybodol iawn y bydd pethau'n newid yn gyflym iawn. Felly, fe wnaethoch sôn am beidio â gor-ymateb. Mae gennym 30 o achosion yng Nghymru. Mae pethau'n mynd i newid yn gyflym iawn ac mae'n debyg y bydd yn rhaid i ni addasu sut yr ydym yn monitro ein canllawiau mewn cysylltiad â chartrefi gofal.

O ran cyfarpar diogelu personol, rydym wedi gwneud mwy o waith mewn cysylltiad â masgiau FFP3 ac, unwaith eto, mae ein clinigwyr yn edrych ar hyn, i weld a yw hyn yn rhywbeth y mae angen ei gyflwyno. Rwy'n credu bod yn rhaid i chi fod yn ymwybodol iawn ei fod yn ofyn mawr i ofyn i bobl wisgo masgiau FFP3 drwy'r dydd; mae'n rhywbeth y maen nhw, weithiau, yn amharod i'w wneud hefyd. Felly, mae angen i ni sicrhau ein bod yn cyrraedd y lle iawn gyda hyn; mae'r sgyrsiau hynny'n parhau.

O ran brechlyn atgyfnerthu i breswylwyr a gweithwyr cartrefi gofal—preswylwyr cartrefi gofal, rydym hyd at tua 85 y cant eisoes. Felly, rwy'n credu bod hynny'n lefel eithaf uchel. Felly, rydym yn falch o hynny, ond mae gennym ychydig o ffordd i fynd i gyrraedd y 97 y cant sydd wedi cael y cwrs cyntaf cyflawn. Rhywfaint o hynny, nid yw oherwydd nad ydyn nhw wedi cael cynnig; y rheswm dros hynny yw bod amgylchiadau a rhesymau gwahanol pam y dylai hynny ddigwydd. Gweithwyr cartrefi gofal—rydym hyd at 67 y cant o weithwyr cartrefi gofal sydd wedi cael y dos atgyfnerthu. Felly, yn amlwg, rydym yn awyddus i weld a allwn godi hynny'n uwch. Mae ein tystiolaeth yn awgrymu nad rhyddhau pobl o'r ysbyty oedd yn gyfrifol am gario heintiau i gartrefi gofal, mewn gwirionedd—. Roedd rhan ohono oherwydd bod gennym sefyllfa lle'r oedd gweithwyr cartrefi gofal yn mynd o gartref gofal i gartref gofal a, phan fydd yn y gymuned, mae'n anodd iawn ei gadw allan o unrhyw le arall. Mae astudiaethau rhyngwladol wedi dangos hynny. Mae ceisio adeiladu wal o amgylch y lleoedd hyn bron yn amhosibl. Felly, dyna mae'r dystiolaeth ryngwladol wedi'i ddangos i ni. Felly, byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu, a dyna pam mae angen sicrhau ein bod yn profi ac yn profi ac yn profi eto, pan ddaw'n fater o gartrefi gofal.

17:20

Rŷn ni wedi cael neges glir iawn gennych chi heddiw, Weinidog, i bobl aros am apwyntiad. Ond dwi wedi cael llu o alwadau heddiw a negeseuon gan bobl yn gofyn pryd y bydd walk-ins yn fy rhanbarth i, a gweld bod yna fyrddau iechyd ac ati yn hybu hyn. Wedyn, dwi yn ofni bod yna rhyw fath o banig allan yna, a dwi'n meddwl nad yw'r negeseuon yma sy'n gwrthdaro efo'i gilydd yn help ar y funud yma, o weld bod yna rai ardaloedd yn gallu cael walk-ins a rhai eraill ddim. Felly, mae cael eglurder ar hynny yn hollbwysig.

Mae'n ddrwg gen i hefyd swnio fel tôn gron, ond mi oeddwn yn gobeithio heddiw cael, fel rhan o'ch datganiad, ddiweddariad ynglŷn â'r pàs COVID o ran y bobl sy'n methu â chael eu brechu am ryw reswm. Dwi wedi codi hyn gyda chi ar nifer o achosion ers 2 Tachwedd. Ar wefan Llywodraeth Cymru, mae'n parhau i ddweud bod y system yma'n cael ei datblygu i sicrhau bod pobl yn gallu cael pàs COVID os oes ganddyn nhw eithriad, neu maen nhw'n methu â chael brechlyn, neu'n methu â chymryd prawf llif unffordd am resymau meddygol ac ati.

A oes modd cael diweddariad o ran pryd y bydd y system yma ar gael, os gwelwch yn dda? Oherwydd mae pobl yn dal i bryderu a methu â chael at bethau fel mynd i weld sioeau ac ati, neu fynd i sinemâu, ac yn poeni bod pobl sydd ag awtistiaeth ac ati yn cael eu harddel rhag gweithgareddau ar y funud oherwydd bod y system yma mor araf yn cael ei rhoi yn ei lle, o'i gymharu efo'r hyn dŷn ni wedi'i weld yn Lloegr. Diolch.

We've received a very clear message from you today, Minister, for people to wait for an appointment. But I have received a number of calls and messages from people today asking when walk-ins will be available in my region, and have seen that there are health boards that are promoting this. So, I am concerned that there is a panic taking place out there, and I think that these messages, which perhaps are conflicting, won't be helping at the moment, in hearing that some areas do have walk-ins and some don't. So, having clarity on that is vitally important.

I'm sorry as well to sound like a stuck record, but I did hope to hear today, as part of your statement, an update with regard to the COVID pass, with regard to those people who can't be vaccinated for some reason. I've raised this with you on a number of occasions since 2 November. On the Welsh Government's website, it still says that the system is being developed to ensure that people can receive a COVID pass if they have an exemption, or they can't receive a vaccine, or they can't take an LFT test for medical reasons and so on.

So, could we have an update in terms of when this system will be available please? Because people do remain concerned, and they can't access access shows, or attend cinemas, and are concerned that people with autism and so on are being excluded from such activities at the moment because this system is so slow in being implemented, as compared to what we've seen in England. Thank you very much. 

Diolch, Heledd. Dwi'n meddwl ei bod hi'n rili bwysig bod pobl yn deall bod ein system ni yng Nghymru yn wahanol i'r system yn Lloegr. Dŷn ni ddim yn mynd i gael walk-ins fel yn Lloegr. Dyw e ddim yn mynd i fod yn free-for-all fan hyn. Rŷn ni'n mynd mewn trefn. Felly, dwi ddim yn gwybod o ble mae pobl yn cael y syniad ein bod ni'n ei wneud e yn y ffordd maen nhw yn Lloegr. Dŷn ni ddim. Rŷn ni'n mynd i fynd ar system lle'r ŷm ni'n mynd yn ôl oedran a pha mor fregus yw pobl.

Dwi'n gwybod bod pobl efallai yn anghyffyrddus gyda hynny, ond dyna beth rŷn ni'n ei wneud. Rŷn ni'n dilyn y canllawiau sydd wedi dod oddi wrth y JCVI. Felly, bydd walk-ins, ond byddan nhw'n walk-ins ar gyfer grwpiau arbennig—ar gyfer, er enghraifft, clinical at-risk groups. Byddan nhw'n cael, 'Reit, heddiw yw'r diwrnod am eich walk-in chi.' Neu bobl sy'n 55-59 oed, 'Heddiw yw eich diwrnod chi.' Fydd e ddim yn free for all fel yw e yn Lloegr.

Dŷn ni ddim eisiau gweld pobl yn oeri tu fas yng nghanol y gaeaf, fel sy'n digwydd yn Lloegr. Beth sy'n digwydd fanna yw survival of the fittest; pobl ffit sydd yn gallu ciwio yn y sefyllfa yna. Mae'n rhaid inni fynd yn ôl gofalu a diogelu pobl sydd yn fwy bregus. Dŷn ni ddim yn mynd i ymddiheuro am hynny.

O ran pobl sy'n methu â chael eu brechu, mae lot o waith wedi cael ei wneud ar hwn, Heledd. Rŷn ni wedi analeiddio faint o bobl sy'n methu â chael eu brechu ac sy'n methu â chymryd prawf llif unffordd. Rŷn ni'n meddwl mai dim ond rhwng 100 a 500 o bobl sydd yn y sefyllfa honno. Felly, os yw pobl yn y sefyllfa honno, mae angen iddyn nhw gysylltu â'u meddyg nhw. Bydd hwnna’n mynd ar system, a bydd hwnna wedyn yn cael ei roi ar y pàs ar ran y person, ac felly fe fyddan nhw’n gallu cael y pàs yna. Dŷn ni ddim wedi gwneud hynny eto. Y rheswm pam mae hwnna jest wedi mynd ar saib ar hyn o bryd yw achos ein bod ni i gyd yn mynd ar y broses brechu yma. So, rŷn ni’n taflu popeth at hwnna; yr un bobl sy’n gwneud yr holl waith yma. Ond mae lot o’r gwaith wedi’i wneud. Rŷn ni’n gwybod, mwy neu lai, pwy yw’r bobl yma. Mae’r gwaith yna i gyd yn barod, ond mae’n rhaid inni jest gael y systemau i siarad gyda’i gilydd. So, rŷn ni’n gwybod pwy yw’r bobl. Dim ond tua 100 i 500 o bobl sydd yna. So, pan fo pobl yn troi lan i gemau rygbi yn mynd, 'O, dwi'n esempt', fyddan ni’n ffaelu gwneud hynny rhagor, achos bydd e i gyd ar y pàs COVID, bydd yn dangos yn glir—os ŷch chi’n esempt, bydd yn dod lan yn awtomatig.

Thank you, Heledd. I think it is really important that people understand that our system in Wales is different to that in England. We're not going to have walk-ins as they are seeing in England. It's not going to be a free-for-all here. We will go in order. So, I don't know where people are getting that idea that we are doing this in the same way as in England. We're not. We're going to adopt a system where we will go according to age and how vulnerable people are.

I know that people are perhaps uncomfortable with that, but that is what we've decided to do. We're following the guidance that we have received from the JCVI. So, there will be walk-ins, but they will be walk-ins for specific cohorts—for clinical at-risk groups, for example. They will receive a message, 'Today is the day for your walk-in.' Or those people who are between 55 and 59—that cohort will find out which day they can go in. It's not a free-for-all as is seen in England.

We don't want to see people shivering outside in the middle of winter, as is happening in England. What's happening there is survival of the fittest; those people who are fit, who can queue outside, can access the booster. So, we do have to operate by safeguarding those people who are most vulnerable. We're not going to apologise for that.

In terms of those people who can't be vaccinated, there has been a great deal of work on this, Heledd. We have analysed how many people can't be vaccinated and can't take an LFT test. We think that it's only between 100 and 500 people who are in that situation. So, if people are in that situation, they need to contact their doctor. That will be inputted on a system, and that will then be placed on the pass on the individual's behalf, so they will be able then to receive the COVID pass. We haven't done that yet. The reason why that that's been paused is because we have been focusing on the vaccination process; it's the same people who are undertaking all of this work. But a great deal of preparatory work has been done. We know who the people are, more or less. The work has been done, but we need to get the systems speaking to each other. So, we know who the individuals are. There are only between 100 and 500 people. So, when people go to rugby games and say, 'I'm exempt', they won't be able to do that anymore, because it will all be noted on a COVID pass; it will state clearly—if you're exempt, it will show up automatically.

17:25

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog.

Thank you very much to the Minister.

7. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Diogelwch Adeiladau
7. Statement by the Minister for Climate Change: Building Safety

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gwenidog Newid Hinsawdd ar ddiogelwch adeiladau, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Julie James.

The next item, therefore, is the statement by the Minister for Climate Change on building safety, and I call on the Minister to make her statement—Julie James.

Diolch, Llywydd. Thank you for the opportunity to provide a further update to Members on the important issue of building safety. A significant amount of work has been progressed on this most important and complex of issues since I last updated you in July. I'm delighted to inform you that we have today published our response to the building safety White Paper. We received 95 responses, and I thank everyone who took the time to share their thoughts and views. The responses demonstrate commitment to change, wide-scale support for the spirit and direction of our reforms, and to working with us to shape the future regime.

Our intention is to ensure multi-occupied residential buildings have safety built in, not designed out, that responsibilities for those who own, manage and live in buildings are clear, and that residents have their say. I offer my thanks to all those who've contributed to date, but rest assured there will be more opportunities to contribute and shape policy. I'll be writing out to key partners in the new year to invite them to participate in working groups. We are also developing specific work related to engaging with residents and leaseholders who will benefit from our reforms, and to those who are also facing real challenges in the here and now with existing defects in their buildings. This is to ensure their unfiltered views and insights are properly captured and reflected in the new system and we understand how we can best communicate updates on our progress with building passports and related work. We must work together to find the right solutions for this critical area.

As Members are aware, we have taken the opportunity to work with UK Government to utilise the opportunity to ensure that aspects of their Building Safety Bill apply to Wales. This will help improve the way high-rise residential buildings are designed and constructed, and is in line with the proposals we set out in our White Paper. The UK Government Bill includes proposed changes to the Defective Premises Act 1972, which will see extensions to the time within which a claim can be brought before the courts for defective construction work, and will, in certain cases, have retrospective effect. We’ve also worked with the Home Office on the Fire Safety Act 2021, which has seen important reforms for Wales—notably, the external envelope of buildings now expressly comes within the existing fire safety regime.

Following overwhelming support for the proposals in our White Paper, I wrote in September to all local authorities, fire and rescue authorities and the Welsh Local Government Association regarding establishment of a joint inspection team that will support enforcement activities in relation to existing buildings here in Wales. Recruitment of the team will commence in the new year.

All of this means that the future of building safety in Wales will be immeasurably improved. Whilst I'm excited by these developments, I'm very aware that many of you and your constituents are rightly concerned about the challenges currently faced by existing leaseholders. I have said repeatedly that leaseholders should not have to pick up the bill to make good their buildings, but I've also said that the solutions are not easy. Here in Wales, as in some other parts of the UK, we have said all along that this is about much more than cladding, and not just an issue for those in high-rise blocks. In Wales we have always known that this requires a holistic approach, or risks leaving people exposed to ongoing risk. We are making significant progress, being steadfast in our ambition to resolve issues on that holistic basis.

The response to the building safety passport fund, launched earlier this year, has been extremely positive, with over 100 completed expressions of interest received to date. These expressions of interest will be assessed, and the extensive surveys needed on these buildings to ensure we have a consistent and robust understanding of each individual building’s needs and the overall scale of the task will be taken forward. We are appointing contractors through an established pool of accredited providers to undertake the surveys which ensure consistency in expertise and quality of surveys. We are approaching this in a planned and co-ordinated way that provides a comprehensive picture of safety issues present, and reduces stress and inconvenience to residents. The first surveys will commence early in the new year, prioritising those buildings identified through the expression of interest process as higher risk.

However, I recognise that whilst we are making good progress, there are some for whom the financial pressure of living in these buildings is becoming unbearable. I do not want to see people's long-term futures blighted by bankruptcy, eviction and potential homelessness. That is why I'm committing to a new leasehold support scheme to help a small number of leaseholders who find themselves in very significant financial hardship. Full details of the scheme will be provided in the new year, but I hope to be able to provide the option, in a limited number of cases, for leaseholders to sell up. The scheme will target provision where it is most needed in buildings with identified defects where individual leaseholders cannot sell their properties on the open market and find themselves in significant financial hardship due to escalating costs.

I end, Llywydd, by restating my position: developers and those responsible for these building defects must step up and do more to resolve the crisis. They created these problems and continue to leave leaseholders facing financial hardship and suffering from stress and anxiety. This update demonstrates this Government's ongoing commitment to building safety and the intense work that is being progressed. I welcome the commitment to this agenda from Plaid Cymru and look forward to working in partnership with them on this critical issue going forward. Diolch.

Diolch, Llywydd. Diolch am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am fater pwysig diogelwch adeiladau. Mae cryn dipyn o waith wedi ei wneud ar y mater pwysicaf a mwyaf cymhleth hwn ers i mi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ddiwethaf ym mis Gorffennaf. Rwy'n falch iawn o roi gwybod i chi ein bod ni wedi cyhoeddi ein hymateb i'r Papur Gwyn ar ddiogelwch adeiladau heddiw. Cawsom ni 95 o ymatebion, ac rwy'n diolch i bawb a gymerodd yr amser i rannu eu meddyliau a'u barn. Mae'r ymatebion yn dangos ymrwymiad i newid, cefnogaeth eang i ysbryd a chyfeiriad ein diwygiadau, ac i weithio gyda ni i lunio'r drefn yn y dyfodol.

Ein bwriad ni yw sicrhau mai diogelwch sydd wrth wraidd adeiladau preswyl aml-feddiannaeth, nid dylunio, bod cyfrifoldebau'r rhai sy'n berchen ar adeiladau, yn eu rheoli ac yn byw ynddyn nhw yn glir, a bod preswylwyr yn cael dweud eu dweud. Hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu hyd yma, ond byddwch yn dawel eich meddwl y bydd mwy o gyfleoedd i gyfrannu a llunio polisi. Byddaf i'n ysgrifennu at bartneriaid allweddol yn y flwyddyn newydd i'w gwahodd i gymryd rhan mewn gweithgorau. Rydym ni hefyd yn datblygu gwaith penodol sy'n ymwneud ag ymgysylltu â phreswylwyr a lesddeiliaid a fydd yn elwa ar ein diwygiadau, ac i'r rhai sydd hefyd yn wynebu heriau gwirioneddol nawr gyda diffygion presennol yn eu hadeiladau. Mae hyn er mwyn sicrhau bod eu safbwyntiau a'u dirnadaeth heb eu hidlo yn cael eu cofnodi a'u hadlewyrchu'n briodol yn y system newydd a'n bod ni'n deall sut orau i gyfleu'r wybodaeth ddiweddaraf am ein cynnydd gyda phasbortau adeiladau a gwaith cysylltiedig. Mae'n rhaid i ni weithio gyda'n gilydd i ddod o hyd i'r atebion iawn ar gyfer y maes hollbwysig hwn.

Fel y mae'r Aelodau yn ymwybodol, rydym ni wedi manteisio ar y cyfle i weithio gyda Llywodraeth y DU i ddefnyddio'r cyfle i sicrhau bod agweddau ar eu Bil Diogelwch Adeiladau yn berthnasol i Gymru. Bydd hyn yn helpu i wella'r ffordd y caiff adeiladau preswyl uchel iawn eu dylunio a'u hadeiladu, ac mae'n cyd-fynd â'r cynigion sydd wedi eu nodi gennym ni yn ein Papur Gwyn. Mae Bil Llywodraeth y DU yn cynnwys newidiadau arfaethedig i Ddeddf Mangreoedd Diffygiol 1972, a fydd yn gweld estyniadau i'r amser y mae modd cyflwyno hawliad gerbron y llysoedd am waith adeiladu diffygiol, ac a fydd, mewn rhai achosion, yn cael effaith ôl-weithredol. Rydym ni hefyd wedi gweithio gyda'r Swyddfa Gartref ar Ddeddf Diogelwch Tân 2021, sydd wedi gweld diwygiadau pwysig i Gymru—yn arbennig, mae amlen allanol adeiladau wedi ei chynnwys yn benodol yn y drefn diogelwch tân bresennol.

Yn dilyn cefnogaeth aruthrol i'r cynigion yn ein Papur Gwyn, ysgrifennais at bob awdurdod lleol, awdurdod tân ac achub a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ym mis Medi ynghylch sefydlu tîm arolygu ar y cyd a fydd yn cefnogi gweithgareddau gorfodi o ran adeiladau presennol yma yng Nghymru. Bydd y broses o recriwtio'r tîm yn dechrau yn y flwyddyn newydd.

Mae hyn i gyd yn golygu y bydd dyfodol diogelwch adeiladau yng Nghymru yn gwella'n aruthrol. Er fy mod i wedi fy nghyffroi gan y datblygiadau hyn, rwy'n ymwybodol iawn bod llawer ohonoch chi a'ch etholwyr yn pryderu'n briodol am yr heriau sy'n wynebu lesddeiliaid presennol ar hyn o bryd. Rwyf i wedi dweud dro ar ôl tro na ddylai lesddeiliaid orfod talu'r bil i wneud eu hadeiladau yn ddiogel, ond rwyf i hefyd wedi dweud nad yw'r atebion yn hawdd. Yma yng Nghymru, fel mewn rhai rhannau eraill o'r DU, rydym ni wedi dweud ers y cychwyn fod hyn yn ymwneud â llawer mwy na chladin, ac nid dim ond mater i'r rhai hynny sydd mewn blociau uchel iawn ydyw. Yng Nghymru, rydym ni bob amser wedi bod yn ymwybodol bod hyn yn gofyn am ddull cyfannol, neu bydd perygl o adael pobl yn agored i risg barhaus. Rydym ni'n gwneud cynnydd sylweddol, gan fod yn gyson yn ein huchelgais i ddatrys materion ar y sail gyfannol honno.

Mae'r ymateb i'r gronfa pasbortau diogelwch adeiladau, a gafodd ei lansio'n gynharach eleni, wedi bod yn gadarnhaol iawn, wrth i dros 100 o ddatganiadau o ddiddordeb gael eu cwblhau hyd yma. Caiff y datganiadau o ddiddordeb hyn eu hasesu, a bydd yr arolygon helaeth sydd eu hangen ar yr adeiladau hyn i sicrhau bod gennym ni ddealltwriaeth gyson a chadarn o anghenion pob adeilad unigol a graddfa gyffredinol y dasg yn cael eu dwyn ymlaen. Rydym ni'n penodi contractwyr drwy gronfa sefydledig o ddarparwyr achrededig i gynnal yr arolygon sy'n sicrhau cysondeb o ran arbenigedd ac ansawdd arolygon. Rydym ni'n ymdrin â hyn mewn ffordd gynlluniedig a chydgysylltiedig sy'n rhoi darlun cynhwysfawr o'r materion diogelwch sy'n bresennol, ac yn lleihau straen ac anghyfleustra i breswylwyr. Bydd yr arolygon cyntaf yn dechrau'n gynnar yn y flwyddyn newydd, gan flaenoriaethu'r adeiladau hynny sydd wedi eu nodi fel risg uchel drwy'r broses mynegi diddordeb.

Fodd bynnag, er ein bod ni'n gwneud cynnydd da, rwy'n cydnabod bod y pwysau ariannol o fyw yn yr adeiladau hyn yn mynd yn annioddefol i rai pobl. Nid wyf i'n dymuno gweld dyfodol hirdymor pobl yn cael ei ddifetha gan fethdaliad, cael eu troi allan a digartrefedd posibl. Dyna pam rwy'n ymrwymo i gynllun cymorth lesddaliad newydd i helpu nifer bach o lesddeiliaid sy'n cael eu hunain mewn caledi ariannol sylweddol iawn. Bydd manylion llawn y cynllun yn cael eu darparu yn y flwyddyn newydd, ond rwy'n gobeithio gallu darparu'r dewis, mewn nifer cyfyngedig o achosion, i lesddeiliaid werthu. Bydd y cynllun yn targedu darpariaeth lle mae ei hangen fwyaf mewn adeiladau sydd â diffygion sydd wedi'u nodi lle na all lesddeiliaid unigol werthu eu heiddo ar y farchnad agored ac yn cael eu hunain mewn caledi ariannol sylweddol oherwydd costau cynyddol.

Rwyf yn cloi, Llywydd, drwy ailddatgan fy safbwynt: mae'n rhaid i ddatblygwyr a'r rhai sy'n gyfrifol am y diffygion adeiladau hyn gamu ymlaen a gwneud mwy i ddatrys yr argyfwng. Nhw greodd y problemau hyn ac maen nhw'n parhau i adael lesddeiliaid yn wynebu caledi ariannol ac yn dioddef o straen a phryder. Mae'r wybodaeth ddiweddaraf hon yn dangos ymrwymiad parhaus y Llywodraeth hon i ddiogelwch adeiladau a'r gwaith dwys sy'n cael ei wneud. Rwy'n croesawu'r ymrwymiad i'r agenda hon gan Blaid Cymru ac rwy'n edrych ymlaen at weithio mewn partneriaeth â nhw ar y mater hollbwysig hwn wrth symud ymlaen. Diolch.

17:30

Thank you, Minister, for this statement. I think we've all spoken at length about this shocking crisis facing the householders who are now beset with the problems of this cladding. So, I would like to join with you in echoing that the developers and those responsible for these building defects, they've got to step up to resolve this crisis. And if any of them are watching here today, the onus and some responsibility has to fall with you, or with them, and you must accept your responsibilities. It is morally wrong that leaseholders continue to face financial hardship and are suffering from fear, stress and anxiety.

It is also extremely concerning that the Welsh Government does not know the extent of the difficulties in these buildings, but I'm aware, too, of the overwhelming task that you have ahead of you in identifying such. That such ambiguity persists over four years on from the Grenfell Tower catastrophe is really very worrying and it raises questions as to the speed with which, Minister, you are able to look to improve the safety of approximately 148 high-rise buildings.

You have explained that there have been 100 responses to the building safety passport fund and that the first surveys will commence early in the new year. So, my question is: how soon can we expect any results and actioning of any recommendations, as in surveys? What back-up plan do you have in place for instances where a building is not covered by an expression of interest? I do agree with the need for a leasehold support scheme and, again, we'll have further details of this in the new year. Could you possibly explain today how much funding you intend to allocate to the scheme?

I also welcome the fact that the response to the building safety White Paper has now been published. Previously, I made clear that there are many changes in the consultation that I welcome, but I still have some concerns on a number of points. In relation to risk categories, you'll be aware I wrote to you, noting that I was concerned as to the reasonableness of having a house that is converted into two flats in the same category as a five-storey, purpose-built block of flats. So, as part of your commitment to consider the appropriateness of a three-category model, would you consider splitting category 2 in two—so, making it more broader?

I also agree with all categories requiring annual fire-risk assessments. However, again, I raise these concerns about access to suitably qualified persons. Your team has previously advised me that there are no estimates as yet as to how many suitably qualified individuals there are in Wales to assess around 37,000 properties annually. Has there been any progress on establishing if there is a shortage, and how are you looking to address this?

I am interested in the gateways, but remain concerned about the possibility that the third would see the principal contractor, with the principal designer, produce a final declaration confirming that the building complies with building regs. And, as part of your further consideration of this matter, will you commit to amending the proposals so as to ensure that physical checks are undertaken by local authorities, and that the risk posed by what we now know to be some rogue builders—and let's say it, because that's what they are—is reduced?

Finally, you will be aware that the existing regulatory oversight in Wales is split between the three fire and rescue authorities and the 22 local ones. I have spoken perhaps of us having a single national regulator, and was pleased to read that a national approach to the regulator did receive more support than local and regional delivery mechanisms. Going forward, will you undertake further work to create a single national regulator? Thank you. Diolch, Llywydd.

Diolch, Gweinidog, am y datganiad hwn. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi siarad yn helaeth am yr argyfwng brawychus hwn sy'n wynebu deiliaid tai sydd nawr yn wynebu problemau'r cladin hwn. Felly, hoffwn i ymuno â chi i adleisio bod yn rhaid i'r datblygwyr a'r rhai sy'n gyfrifol am y diffygion adeiladu hyn gamu i'r fei i ddatrys yr argyfwng hwn. Ac os oes unrhyw un ohonyn nhw'n gwylio yma heddiw, mae'n rhaid i'r baich a rhywfaint o'r cyfrifoldeb syrthio arnoch chi, neu arnyn nhw, ac mae'n rhaid i chi dderbyn eich cyfrifoldebau. Mae'n foesol anghywir bod lesddeiliaid yn parhau i wynebu caledi ariannol ac yn dioddef o ofn, straen a phryder.

Mae hefyd yn peri pryder mawr nad yw Llywodraeth Cymru yn gwybod maint yr anawsterau yn yr adeiladau hyn, ond rwy'n ymwybodol hefyd o'r dasg aruthrol sydd gennych chi o'ch blaen wrth nodi'r fath beth. Mae'r ffaith bod  y fath amwysedd honno yn parhau dros bedair blynedd ers trychineb Tŵr Grenfell yn peri pryder mawr ac mae'n codi cwestiynau ynghylch pa mor gyflym y gallwch chi, Gweinidog, geisio gwella diogelwch tua 148 o adeiladau uchel iawn.

Rydych chi wedi esbonio y bu 100 o ymatebion i'r gronfa pasbort diogelwch adeiladau ac y bydd yr arolygon cyntaf yn dechrau yn gynnar yn y flwyddyn newydd. Felly, fy nghwestiwn i yw: pa mor fuan y gallwn ni ddisgwyl unrhyw ganlyniadau a gweithredu ar unrhyw argymhellion, fel arolygon? Pa gynllun wrth gefn sydd gennych chi ar waith ar gyfer achosion lle nad yw adeilad yn dod o dan fynegiant o ddiddordeb? Rwyf i yn cytuno â'r angen am gynllun cymorth lesddaliad ac, unwaith eto, bydd gennym ni ragor o fanylion am hyn yn y flwyddyn newydd. A allwch chi egluro heddiw faint o arian yr ydych chi'n bwriadu ei ddyrannu i'r cynllun?

Rwyf i hefyd yn croesawu'r ffaith bod yr ymateb i'r Papur Gwyn ar ddiogelwch adeiladau wedi ei gyhoeddi bellach. Yn y gorffennol, eglurais i fod llawer o newidiadau yn yr ymgynghoriad yr wyf i'n eu croesawu, ond mae gen i rai pryderon o hyd ynghylch nifer o bwyntiau. O ran categorïau risg, byddwch chi'n ymwybodol fy mod i wedi ysgrifennu atoch chi, gan nodi fy mod i'n pryderu ynghylch rhesymoldeb cael tŷ sydd wedi ei drosi'n ddwy fflat yn yr un categori â bloc pum llawr, pwrpasol o fflatiau. Felly, fel rhan o'ch ymrwymiad i ystyried priodoldeb model tri chategori, a fyddech chi'n ystyried rhannu categori 2 yn ddau—felly, gan ei wneud yn ehangach?

Rwyf i hefyd yn cytuno bod angen asesiadau risg tân blynyddol ar bob categori. Fodd bynnag, unwaith eto, rwy'n codi'r pryderon hyn ynghylch dod o hyd i bersonau â chymwysterau addas. Mae eich tîm chi wedi dweud wrthyf i o'r blaen nad oes unrhyw amcangyfrifon eto o ran faint o unigolion â chymwysterau addas sydd yng Nghymru i asesu tua 37,000 o eiddo yn flynyddol. A oes unrhyw gynnydd wedi bod o ran sefydlu a oes prinder, a sut yr ydych chi'n bwriadu mynd i ymdrin â hyn?

Mae gen i ddiddordeb yn y pyrth, ond rwy'n dal i bryderu am y posibilrwydd y byddai'r trydydd yn golygu y bydd y prif gontractwr, gyda'r prif ddylunydd, yn llunio datganiad terfynol yn cadarnhau bod yr adeilad yn cydymffurfio â rheoliadau adeiladu. Ac, yn rhan o'ch ystyriaeth bellach o'r mater hwn, a wnewch chi ymrwymo i ddiwygio'r cynigion er mwyn sicrhau bod awdurdodau lleol yn cynnal gwiriadau ffisegol, a bod y risg sy'n cael ei hachosi gan y rhai yr ydym ni'n gwybod erbyn hyn eu bod yn adeiladwyr twyllodrus—a gadewch i ni ddweud hynny, oherwydd dyna beth ydyn nhw—yn cael ei leihau?

Yn olaf, byddwch chi'n ymwybodol bod yr oruchwyliaeth reoleiddiol bresennol yng Nghymru wedi ei rhannu rhwng y tri awdurdod tân ac achub a'r 22 o rai lleol. Rwyf i wedi sôn am efallai cael un rheoleiddiwr cenedlaethol, ac roeddwn i'n falch o ddarllen bod dull cenedlaethol o ymdrin â'r rheoleiddiwr wedi cael mwy o gefnogaeth na dulliau cyflenwi lleol a rhanbarthol. Wrth symud ymlaen, a wnewch chi ragor o waith i greu un rheoleiddiwr cenedlaethol? Diolch. Diolch, Llywydd.

17:35

Thank you, Janet Finch-Saunders. I think, broadly, we're in the same place. You've slightly conflated the problems of the existing leaseholders with what the new regime might look like. So, just in terms of the new regime going forward, once we take the legislation through, of course the Senedd and its committees will have a chance to look at that legislation, scrutinise it and add in or suggest amendments to that legislation. And I think there's quite a big consensus across the Senedd, so I'll be looking forward to working with you to get into the real detail of that as we take that forward. But, absolutely, the whole purpose of the new regime is to make it extremely plain who the duty holders are, who is responsible at each stage, who does the sign-off and what happens for the occupation phase. Technology has moved on and so on and we would be expecting a great deal of more as-you-go inspection than has been hitherto possible, and, of course, we're going to learn the lessons of the past. So, I think, going forward, there's a lot of consensus.

In terms of where we are at the moment, one of the biggest problems that we have is that ordinary leaseholders don't understand what's wrong with their buildings—they know there's nothing with them—and the EWS forms have made that worse because we've had surveys undertaken. So, part of what we've had to do is we've had to act as broker for them, if you like, to make sure that the expertise goes in, and we don't exacerbate the problem by having a pile of people who aren't really qualified telling them what's wrong with the building and so on. It seems like we're going quite slowly, but actually that's quite a difficult and arduous thing to do. And also, these inspections are not just somebody coming in and having a look at your walls; these are really invasive. The people have to have big holes made in the building and you have really highly skilled people looking to see exactly what's happened inside the walls and all the rest of it. These are things that are quite intrusive for people as they take place, so we have to be absolutely certain that we're doing it once, we're doing it correctly and we get the right picture at the end.

The truth is that we don't know what the problem in all of the buildings is because we haven't got x-ray vision; we can't look through to see if the fire breaks are all in place or if the compartmentation works and so on. We've been clear all along that this isn't just about the cladding. The cladding was one issue, but there are lots of other issues that have come to light. So, I'm really pleased that the building passport scheme will allow us to do that. It will allow us to help the leaseholders and other interested parties go through the process of discovering what exactly it is that's wrong with the building, and then we'll have to look to see what of that can be rectified by a Government scheme to do that—a grant scheme, if I can possibly manage to do that.

But also, Janet, I'm very aware that I don't want to just do a first come, first served, so we're going to try and rank them in order of risk as well, because I don't have an unlimited pot. We won't get into the politics of that, but I'm disappointed by the amount of money that we have as a result of all—. We didn't get the consequentials that were announced by the UK Government, and now we're the other side of a comprehensive spending review. So, we are where we are, but it's not the sum of money we would have liked to have had. So, it's very important to make sure that we cover off the highest risk buildings and the highest risk issues across the piece, rather than just first come, first served. I want to reassure all the leaseholders out there that we are doing that, and if you're the twentieth to go through the process, that doesn't mean the money will have run out, and that we'll be keeping an eye on that all the way through.

And the reason I've announced the scheme I've announced today is because I'm very aware that for some people it's just become unbearable. So, assuming that they're in a position where they can't sell their property on the open market, then we are going to put a scheme in place that will rescue them, if you like—mortgage rescue for them. That will have two components. They will either be able to sell the house to us and then if they want to stay on and rent it, they can, or they can vacate, take the money and start again somewhere else. I know from speaking to large numbers of the residents that there are a lot of people who will be very interested in a scheme of that sort. So, I wanted to make people aware that that scheme is now available, and that we will be looking to do that in the new year via a similar expressions of interest kind of process.

Diolch, Janet Finch-Saunders. Rwy'n credu, yn fras, ein bod ni yn yr un lle. Rydych chi wedi cyfuno problemau'r lesddeiliaid presennol â sut y gallai'r drefn newydd edrych ychydig. Felly, o ran y drefn newydd wrth symud ymlaen, pan fyddwn ni'n symud y ddeddfwriaeth yn ei blaen, wrth gwrs bydd gan y Senedd a'i phwyllgorau gyfle i edrych ar y ddeddfwriaeth honno, craffu arni ac ychwanegu ati neu awgrymu gwelliannau i'r ddeddfwriaeth honno. Ac rwy'n credu bod consensws eithaf mawr ar draws y Senedd, felly byddaf i'n edrych ymlaen at weithio gyda chi i fynd i wir fanylion hynny wrth i ni fwrw ymlaen â hynny. Ond, yn hollol, holl ddiben y drefn newydd yw ei gwneud yn hynod o glir pwy yw deiliaid y ddyletswydd, sy'n gyfrifol ar bob cam, pwy sy'n cymeradwyo a beth sy'n digwydd ar gyfer y cyfnod meddiannu. Mae technoleg wedi symud ymlaen ac yn y blaen a byddem ni'n disgwyl llawer iawn mwy o arolygiadau wrth fynd nag a fu'n bosibl hyd yma, ac, wrth gwrs, rydym ni'n mynd i ddysgu gwersi o'r gorffennol. Felly, rwy'n credu, wrth symud ymlaen, fod llawer o gonsensws.

O ran lle'r ydym ni ar hyn o bryd, un o'r problemau mwyaf sydd gennym ni yw nad yw lesddeiliaid cyffredin yn deall yr hyn sydd o'i le ar eu hadeiladau—maen nhw'n gwybod nad oes dim gyda nhw—ac mae'r ffurflenni Systemau Waliau Allanol wedi gwneud hynny'n waeth oherwydd ein bod ni wedi cynnal arolygon. Felly, rhan o'r hyn yr ydym ni wedi gorfod ei wneud yw ein bod ni wedi gorfod gweithredu fel brocer ar eu cyfer nhw, os mynnwch chi, i sicrhau bod yr arbenigedd yn mynd i mewn, ac nad ydym ni'n gwaethygu'r broblem drwy gael pentwr o bobl nad ydyn nhw mewn gwirionedd yn gymwys i ddweud wrthyn nhw beth sydd o'i le ar yr adeilad ac yn y blaen. Mae'n ymddangos ein bod ni'n mynd yn eithaf araf, ond mewn gwirionedd mae hynny'n beth eithaf anodd a llafurus i'w wneud. A hefyd, nid dim ond rhywun sy'n dod i mewn ac yn cael golwg ar eich waliau yw'r arolygiadau hyn; mae'r rhain yn wirioneddol ymyrrol. Mae'n rhaid i'r bobl gael tyllau mawr yn yr adeilad ac mae gennych chi bobl fedrus iawn sy'n edrych i weld beth yn union sydd wedi digwydd y tu mewn i'r waliau ac yn y blaen. Mae'r rhain yn bethau eithaf ymyrrol i bobl wrth iddyn nhw ddigwydd, felly mae'n rhaid i ni fod yn gwbl sicr ein bod ni'n ei wneud unwaith, ein bod ni'n ei wneud yn gywir a'n bod ni'n cael y darlun iawn ar y diwedd.

Y gwir yw nad ydym ni'n gwybod beth yw'r broblem ym mhob un o'r adeiladau, oherwydd nid oes gennym ni olwg pelydr-x; ni allwn ni edrych drwodd i weld a yw'r bylchau tân i gyd yn eu lle neu os yw'r adrannau'n gweithio ac yn y blaen. Rydym ni wedi bod yn glir ers y cychwyn nad yw hyn yn ymwneud â'r cladin yn unig. Un mater oedd y cladin, ond mae llawer o faterion eraill sydd wedi dod i'r amlwg. Felly, rwy'n falch iawn y bydd y cynllun pasbortau adeiladau yn caniatáu i ni wneud hynny. Bydd yn caniatáu i ni helpu'r lesddeiliaid a phartïon eraill â diddordeb i fynd drwy'r broses o ddarganfod beth yn union ydyw sydd o'i le ar yr adeilad, ac yna bydd yn rhaid i ni edrych i weld beth o hynny y gall cynllun y Llywodraeth ei gywiro i wneud hynny—cynllun grant, os gallaf i lwyddo i wneud hynny o bosibl.

Ond hefyd, Janet, rwy'n ymwybodol iawn nad wyf i eisiau gweithredu ar sail y cyntaf i'r felin, felly rydym ni'n mynd i geisio eu rhestru yn nhrefn risg hefyd, oherwydd nid oes gen i gronfa ddiderfyn. Ni fyddwn i'n mynd i wleidyddiaeth hynny, ond rwyf i wedi siomi gyda'r swm o arian sydd gennym ni o ganlyniad i holl—. Ni chawsom ni'r symiau canlyniadol a gafodd eu cyhoeddi gan Lywodraeth y DU, a nawr, rydym ni yr ochr arall i adolygiad cynhwysfawr o wariant. Felly, dyma le'r ydym ni nawr, ond nid hwn yw'r swm o arian y byddem ni wedi dymuno ei gael. Felly, mae'n bwysig iawn sicrhau ein bod ni'n ymdrin â'r adeiladau lle mae'r risg uchaf a'r materion risg uchaf drwyddi draw, yn hytrach nag ar sail y cyntaf i'r felin. Hoffwn i sicrhau'r holl lesddeiliaid allan yno ein bod ni'n gwneud hynny, ac os mai chi yw'r ugeinfed i fynd drwy'r broses, nid yw hynny'n golygu y bydd yr arian wedi dod i ben, ac y byddwn ni'n cadw llygad ar hynny drwyddi draw.

A'r rheswm yr wyf i wedi cyhoeddi'r cynllun yr wyf i wedi ei gyhoeddi heddiw, yw oherwydd fy mod i'n ymwybodol iawn ei fod yn mynd yn annioddefol i rai pobl. Felly, gan dybio eu bod nhw mewn sefyllfa lle na allan nhw werthu eu heiddo ar y farchnad agored, yna byddwn ni'n rhoi cynllun ar waith a fydd yn eu hachub, os mynnwch i—achub morgeisi ar eu cyfer. Bydd dwy elfen i hynny. Byddan nhw naill ai'n gallu gwerthu'r tŷ i ni ac yna os ydyn nhw'n dymuno aros yno a'i rentu, gallan nhw wneud hynny, neu gallan nhw adael, cymryd yr arian a dechrau eto yn rhywle arall. Rwy'n gwybod o siarad â llawer iawn o'r trigolion bod llawer o bobl a fydd â diddordeb mawr mewn cynllun o'r fath. Felly, roeddwn i eisiau codi ymwybyddiaeth pobl bod y cynllun hwnnw ar gael erbyn hyn, ac y byddwn ni'n ceisio gwneud hynny yn y flwyddyn newydd drwy broses mynegiant o ddiddordeb debyg.

17:40

Prynhawn da, a gobeithio bod pawb yn fy nghlywed i. Dyna ni, a diolch yn fawr iawn i’r Gweinidog am y datganiad. Gadewch i ni gymryd ennyd i’n hatgoffa ein hunain pam ein bod ni'n trafod y mater yma heddiw. Yn syml, mae’r system diogelwch adeiladau presennol yn un sydd wedi caniatáu diwylliant o dorri corneli er mwyn cynyddu elw, ar draul diogelwch y cyhoedd.  

Fedrwn ni fyth, felly, anghofio’r drychineb yna yn Grenfell nôl yn 2017. Yn oriau mân y bore, ar 14 Mehefin 2017, dechreuodd tân losgi drwy floc preswyl Grenfell 24 llawr o uchder yng ngorllewin Llundain, gan ladd 78 o bobl. Mae’n meddyliau ni'n parhau i fod efo’u hanwyliaid nhw, wrth gwrs.

Mae nifer o’r rhai a lwyddodd i ddianc, teuluoedd y rhai a gollodd eu bywydau, a thystion i’r erchyllbeth honno, yn dal i fyw efo'r creithiau, ac yn parhau i ddioddef. Mae pobl yn byw mewn ofn ac wedi dioddef yr ofn yma am dros bedair mlynedd—pedair mlynedd heb weithredu. Mae yna wyth mis ers yr etholiad, wyth mis heb ddeddf benodol Gymreig. Mae lesddeiliaid a thenantiaid wedi cael eu dal mewn eiddo nad ydynt yn gallu ei adael. Mae ansawdd eu bywydau a’u hiechyd meddwl wedi dirywio o ganlyniad. Mae’n hen bryd i ni ymateb i’r sefyllfa hunllefus yma efo brys, drwy raglen diwygio gynhwysfawr, cymorth ariannol pellach ac amserlen glir. 

Fel llefarydd fy mhlaid dros dai a chynllunio, dwi am gymryd eiliad i groesawu’r cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a’r Llywodraeth. Mae’r cytundeb yn cynnwys amryw o ymrwymiadau, gan gynnwys ymrwymiadau i ddiwygio’r system diogelwch adeiladau presennol yn sylweddol, ac i gyflwyno ail gam cronfa diogelwch adeiladau Cymru. Dwi’n edrych ymlaen yn fawr at gydweithio efo'r Gweinidog wrth symud ymlaen. Fodd bynnag, dwi’n gresynu’r ffaith na ddaeth y datganiad yma ynghynt, a dwi am bwysleisio'r angen i’r Llywodraeth gadw mewn cyswllt cyson efo’r rhanddeiliaid. Wedi’r cyfan, pwysau ymgyrchwyr a gwleidyddion fel Rhys ab Owen sydd wedi sicrhau bod y mater yn cael y sylw yma o'r diwedd.

Dwi am droi at un agwedd o’r datganiad lle dwi’n credu bod angen mwy o fanylder, os gwelwch yn dda. Mae'r Gweinidog yn cyfeirio at gynllun mortgage buy-out, cynllun lle mae pobl mewn caledi ariannol ac yn byw mewn adeiladau uchel sydd efo problemau diogelwch yn cael ymgeisio am gynllun lle bydd y Llywodraeth yn prynu’r fflat ac yn ei roi i landlord cymdeithasol. Mae’n debyg nad oes yna syniad clir o ran faint o bobl allai fod yn gymwys i’r cynllun, dim ond cyfeiriad at unigolion mewn caledi ariannol, ac na fydd y cynllun ychwaith yn dod i rym am o leiaf tri mis.

Felly, hoffwn ofyn i'r Gweinidog, os caf i, egluro faint o bobl fydd yn gymwys ar gyfer y cynllun hwn? Llywydd, beth yn union y mae’r Llywodraeth yn golygu wrth ddweud pobl mewn 'caledi ariannol difrifol'? Hynny ydy, beth ydy’r meini prawf ar gyfer y categori yma? Hefyd, erbyn pryd y mae'r Gweinidog yn disgwyl i'r cynllun yma ddod i rym yn union, os gwelwch yn dda? Pa gymorth gall y Llywodraeth ei gynnig wedyn i'r rhai sy'n dioddef materion diogelwch adeiladu yn y cyfamser? A beth am bobl sydd ddim yn disgyn i ddiffiniad y Llywodraeth o galedi ariannol?

Eto, tra’n ystyried y rhan o’r datganiad yma sy’n sôn am ddeiliaid les presennol a’r gobaith o gynnig cymorth i brynu eu heiddo yn y flwyddyn newydd, does dim llawer o fanylion. Llywydd, fedrith y Gweinidog gynnig ychydig mwy o fanylion inni, os gwelwch yn dda, ar faint o gyllid fydd yn cael ei neilltuo yn union?

Mae’n eithaf clir y gall problemau godi o ran pris eiddo hefyd, fel rydyn ni wedi ei weld yn ddiweddar. Felly, beth fydd yn digwydd a pha ddatrysiadau all y Llywodraeth eu cynnig, os nad ydy pobl yn cytuno efo gwerth y farchnad wrth werthu'r eiddo yma? A phwy yn union fydd yn gweinyddu’r broses? Yn olaf, pa hawliau fydd gan denantiaid sydd yn rhentu gan landlordiaid sydd efo les? Diolch yn fawr iawn.

Good afternoon, I hope that everyone can hear me. Yes, there we go, and thank you very much to the Minister for her statement. Let's take a moment to remind ourselves why we are continuing to discuss this issue today. Put simply, the current building safety system is one that has enabled a culture of cutting corners to maximise profit at the expense of public safety.

We can never forget that Grenfell disaster back in 2017. In the early hours of the morning of 14 June 2017, a fire took hold of the 24-storey residential tower in west London, and 78 people were killed. Our thoughts remain with their loved ones, of course.

A number of those who managed to escape, the families of those who lost their lives and those who witnessed that horror are still living with the scars and continue to suffer. People are living in fear and they've put up with that fear for four years without action being taken. Eight months have passed since the election, eight months without specific Welsh legislation. Leaseholders and tenants have been trapped in properties from which they cannot move. Their quality of life and their mental health have declined as a result. It’s about time that we responded to this nightmarish situation through a comprehensive programme of reform, the provision of further financial support and a clear timeline.

As my party’s spokesperson for housing an planning, I want to take a moment to welcome the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Government. The agreement includes a variety of commitments, including commitments to reform the current building safety system significantly, and to introduce the second phase of the Welsh building safety fund. I very much look forward to working with the Minister, moving forward. However, I regret the fact that this statement did not come sooner, and I emphasise the need for the Government to keep in regular contact with stakeholders. After all, it is the pressure of campaigners and politicians such as Rhys ab Owen that has ensured that this issue is receiving this attention at last.

I would like to turn to one aspect of the statement where I believe that more detail is required. The Minister referred the mortgage buy-out scheme, a scheme that enables people facing financial hardship who live in high-rise buildings where safety problems have been identified to apply for a scheme whereby the Government will purchase the flat and give it to a social landlord. It appears that there is no clear sense of how many people may be eligible for the scheme, just a reference to individuals facing financial hardship, nor will the scheme be up and running for at least three months. 

So, I would like to ask the Minister to explain how many people will be eligible for this scheme. Llywydd, what exactly does the Government mean when it says people facing 'significant financial hardship'? In other words, what are the criteria for this particular category? Also, when does the Minister expect this scheme to be operational, exactly, please? What support can the Government provide then to those suffering as a result of building safety issues in the meantime? And what about those people who don’t fit into the Government’s definition of financial hardship?

Again, bearing in mind the part of your statement that refers to current leaseholders and the hope that support will be provided to purchase their properties in the new year, there is scant additional detail. So, can the Minister give a little bit more detail, please, on how much funding will be allocated for this scheme?

It's clear that problems may arise regarding property prices, as we've recently seen. So, what will happen, and what solutions can the Welsh Government offer, if people do not agree with the market value when selling their property? And who exactly will administer this process? Finally, what rights will tenants have who rent from a landlord with a lease? Thank you very much.

Diolch, Mabon. I won't repeat what I said to Janet Finch-Saunders in terms of the timing of this. It's obviously very frustrating, and we all have in mind the tragedy of Grenfell and the fight of the people who survived that for justice, of course, but the truth is that this is an incredibly complex area of law, and it's been at the very top of my agenda the entire time I've been housing Minister. I certainly don't need to have it put there by anyone else.

It's been a real matter of concern to us to get this right, to not be announcing schemes that don't work, which has happened across the border on a number of occasions, and that don't solve the problem. And also, we've been working very hard on lobbying UK Government to put a number of things in place that only the UK Government can do. So, as part of my statement today, for example, I'm talking about the extension of the limitation period for contractual action for those who are able to take advantage of that, and I'm very glad to see that, although that certainly will not solve the problem for all of the buildings that we have, especially those built with a special purpose vehicle model attached to them. 

As I said to Janet Finch-Saunders, we've been working very hard on making sure we have a scheme that allows us to look holistically at each building, that allows us to understand exactly what its problems are and what it would take to put it right. And then also, frankly, to understand what the need for the contractors with the skills to do that is, and not have everybody trying to get them all at once, just skewing the market and driving the price up. So, we're stepping in. It's a responsibility that isn't really ours, but actually I feel very strongly that we'll be able to help the leaseholders to navigate the construction remediation phase of that, because otherwise there is a whole host of problems that can immediately be seen by all of us. So, although I understand entirely the frustration of the leaseholders, I think we're in a good place going forward for that, and I look forward to the analysis of the building passports coming forward. 

In terms of the buy-out scheme, or the leaseholder support scheme, I don't entirely know the answer to all of your questions, Mabon. What we want to do is we want to see, in honesty, how many people have attempted to sell their house on the open market and have failed to do so because it puts them into negative equity or because the terms on which they're able to do so are too punitive for them to be able to countenance that. I want to be able to see what we can do to help people who are going into mortgage arrears, for example, or have other severe financial difficulties because they've managed to pay their mortgage but, as a result, they have other financial difficulty. I'm prepared to look at people who are clearly in overcrowded situations as a result of having had to stay, perhaps, in a premises that was intended as a starter home and now they're a larger family. There are a number of areas of hardship that we're prepared to look at. 

We are looking at valuations that will be done by the valuation office, in the same way as we do for compulsory purchase valuation. But, of course, this isn't compulsory. If the person involved doesn't like the valuation that we're able to offer, it's not mandatory in any way for them to take part in the scheme. This is an offer from the Government for those people who wish to take advantage of it. If a person doesn't wish to take advantage of it, that's entirely a matter for them. I was very keen to ensure that, for those people who wanted to stay in their home but just found it to be financially impossible given where they are with valuations and so on, they could do so, and if not, that they were able to start again elsewhere. 

The new scheme will be up and running for the new financial year. That's when the budget will be available, but it will take us the few months in between that to sort out the application process and to start to process people who want to be part of that. This isn't the sort of thing that you can just announce today and start tomorrow; we've got to work alongside our stakeholders to get that in place. But I also was very keen to announce it before Christmas, because I think people who are feeling desperate need to know that that relief is coming and start to look forward to being able to take advantage of it. I think I would be disingenuous, Llywydd, if I said that I had all of the answers to the questions that Mabon asked, but I am looking forward to working with the leaseholders themselves to work out what the optimal scheme would be to get to the most people who need the help. 

Diolch, Mabon. Ni fyddaf i'n ailadrodd yr hyn a ddywedais i wrth Janet Finch-Saunders o ran amseriad hyn. Mae'n amlwg yn rhwystredig iawn, ac mae pob un ohonom ni'n meddwl am drychineb Grenfell a brwydr y bobl a oroesodd hynny am gyfiawnder, wrth gwrs, ond y gwir yw bod hwn yn faes cyfreithiol hynod gymhleth, ac mae wedi bod ar frig fy agenda yr holl amser yr wyf i wedi bod yn Weinidog tai. Yn sicr, nid oes angen i mi gael unrhyw un arall yn ei roi yno.

Mae wedi bod yn fater gwirioneddol o bryder i ni gael hyn yn iawn, i beidio â chyhoeddi cynlluniau nad ydyn nhw'n gweithio, sydd wedi digwydd dros y ffin droeon, ac nid yw hynny'n datrys y broblem. A hefyd, rydym ni wedi bod yn gweithio'n galed iawn ar lobïo Llywodraeth y DU i roi nifer o bethau ar waith y gall Llywodraeth y DU yn unig ei wneud. Felly, fel rhan o fy natganiad heddiw, er enghraifft, rwy'n sôn am ymestyn y cyfnod cyfyngu ar gyfer camau gweithredu cytundebol i'r rhai sy'n gallu manteisio ar hynny, ac rwy'n falch iawn o weld hynny, er na fydd hynny yn sicr yn datrys y broblem ar gyfer yr holl adeiladau sydd gennym ni, yn enwedig y rhai sydd wedi eu hadeiladu gyda model cyfrwng at ddibenion arbennig ynghlwm wrthyn nhw.

Fel y dywedais wrth Janet Finch-Saunders, rydym ni wedi bod yn gweithio'n galed iawn i sicrhau bod gennym ni gynllun sy'n ein galluogi i edrych yn gyfannol ar bob adeilad, sy'n ein galluogi i ddeall beth yn union yw ei broblemau a beth fyddai ei angen i'w gywiro. Ac yna, a dweud y gwir, i ddeall beth yw'r angen ar gyfer y contractwyr sydd â'r sgiliau i wneud hynny, a pheidio â chael pawb yn ceisio eu cael i gyd ar unwaith, gan gamystumio'r farchnad a chynyddu'r prisiau. Felly, rydym ni'n camu i mewn. Nid ein cyfrifoldeb ni ydyw mewn gwirionedd, ond rwy'n teimlo'n gryf iawn mewn gwirionedd y byddwn ni'n gallu helpu'r lesddeiliaid i lywio cam adfer adeiladau hynny, oherwydd fel arall bydd llu o broblemau y gall pob un ohonom ni eu gweld ar unwaith. Felly, er fy mod i'n deall yn llwyr rwystredigaeth y lesddeiliaid, rwy'n credu ein bod ni mewn sefyllfa dda wrth symud ymlaen ar gyfer hynny, ac rwy'n edrych ymlaen at y dadansoddiad o'r pasbortau adeiladau.

O ran y cynllun prynu i adael, neu'r cynllun cymorth lesddeiliaid, nid wyf i'n gwybod yn iawn yr ateb i'ch holl gwestiynau, Mabon. Yr hyn yr ydym ni eisiau'i wneud yw, rydym ni eisiau gweld, a dweud y gwir, faint o bobl sydd wedi ceisio gwerthu eu tŷ ar y farchnad agored ac wedi methu â gwneud hynny oherwydd ei fod yn eu rhoi mewn ecwiti negyddol neu oherwydd bod y telerau y gallan nhw wneud hynny oddi tanyn nhw yn rhy gosbol iddyn nhw allu cyfrif hynny. Rwyf i'n awyddus i weld yr hyn y gallwn ni ei wneud i helpu pobl sy'n mynd i ôl-ddyledion morgais, er enghraifft, neu sydd ag anawsterau ariannol difrifol eraill oherwydd eu bod wedi llwyddo i dalu eu morgais ond, o ganlyniad i hynny, mae ganddyn nhw anhawster ariannol arall. Rwy'n barod i edrych ar bobl sy'n amlwg mewn sefyllfaoedd gorlenwi o ganlyniad i orfod aros, efallai, mewn eiddo a oedd â'r bwriad yn wreiddiol o fod yn gartref cyntaf ond nawr maen nhw'n deulu mwy. Mae nifer o feysydd caledi yr ydym ni'n barod i'w hystyried.

Rydym yn ystyried prisiadau a fydd yn cael eu gwneud gan y swyddfa brisio, yn yr un modd ag yr ydym ni'n ei wneud ar gyfer prisio prynu gorfodol. Ond, wrth gwrs, nid yw hyn yn orfodol. Os nad yw'r person dan sylw yn hoffi'r prisiad y gallwn ni ei gynnig, nid yw'n orfodol mewn unrhyw ffordd iddyn nhw gymryd rhan yn y cynllun. Mae hwn yn gynnig gan y Llywodraeth i'r bobl hynny sy'n dymuno manteisio arno. Os nad yw person yn dymuno manteisio arno, mater iddyn nhw yw hynny yn llwyr. Roeddwn i'n awyddus iawn i sicrhau, i'r bobl hynny a oedd yn dymuno aros yn eu cartref ond a oedd yn ei chael yn amhosibl yn ariannol o ystyried lle maen nhw gyda phrisiau ac yn y blaen, y gallen nhw wneud hynny, ac os nad oedden nhw, eu bod nhw'n gallu dechrau eto rhywle arall.

Bydd y cynllun newydd ar waith ar gyfer y flwyddyn ariannol newydd. Dyna pryd y bydd y gyllideb ar gael, ond bydd yn cymryd yr ychydig fisoedd i ni rhwng hynny i ddatrys y broses ymgeisio a dechrau prosesu pobl sy'n dymuno bod yn rhan o hynny. Nid dyma'r math o beth y gallwch chi ei gyhoeddi heddiw a'i ddechrau yfory; mae'n rhaid i ni weithio ochr yn ochr â'n rhanddeiliaid i'w roi ar waith. Ond roeddwn i hefyd yn awyddus iawn i'w gyhoeddi cyn y Nadolig, gan fy mod i'n credu bod angen i bobl sy'n teimlo'n anobeithiol wybod bod y rhyddhad hwnnw ar y ffordd a dechrau edrych ymlaen at allu manteisio arno. Rwy'n credu y byddwn i'n anonest, Llywydd, os byddwn i'n dweud bod gen i'r holl atebion i'r cwestiynau yr oedd Mabon wedi eu gofyn, ond rwyf i'n edrych ymlaen at weithio gyda'r lesddeiliaid eu hunain i sefydlu beth fyddai'r cynllun gorau i gyrraedd y bobl y mae angen cymorth arnyn nhw fwyaf. 

17:45

This is something that I've asked for over a period of time; it's a matter of serious concern. Like the Minister, who has got the development on the other side of the river, I've got the SA1 development, where a number of these properties are. One of the biggest problems, though, Minister, is that some of these were built by organisations that have gone out of business, such as Carillion, which built some of them. The difficulty of getting any money out of them, even if we had the ability to do so, is something that is a matter of concern. As I said, I very much welcome the proposal. I think that the Minister is certainly moving in the right direction on this. But are you going to give us further updates as we move forward? Whilst there is some money in the pot, it's certainly not going to be enough, is it, to solve the problems of everybody in one of these properties. You talked about how you're going to look to prioritise not the date people apply but reaching the people who are most in need. I very much welcome that, but will you be able to contact, or will one of your officials be able to contact, those in the two areas in my constituency, at South Quay and Altamar, where we've got a large number of people there, just to talk them through it? They've had your statement today, because I've sent it to them, but will your officials be able to talk to them and explain to them exactly where they are, and how they are going to be affected?

Mae hyn yn rhywbeth yr wyf i wedi gofyn amdano dros gyfnod o amser; mae'n fater o bryder difrifol. Fel y Gweinidog, sydd â'r datblygiad ar ochr arall yr afon, mae gen i ddatblygiad SA1, lle mae nifer o'r eiddo hyn. Un o'r problemau mwyaf, serch hynny, Gweinidog, yw bod rhai o'r rhain wedi eu hadeiladu gan sefydliadau nad ydyn nhw mewn busnes mwyach, fel Carillion, a adeiladodd rai ohonyn nhw. Mae'r anhawster o gael unrhyw arian ganddyn nhw, hyd yn oed pe bai gennym ni'r gallu i wneud hynny, yn rhywbeth sy'n destun pryder. Fel y dywedais i, rwy'n croesawu'r cynnig yn fawr iawn. Rwy'n credu bod y Gweinidog yn sicr yn symud i'r cyfeiriad iawn ar hyn. Ond a ydych chi'n mynd i roi rhagor ddiweddariadau i ni wrth i ni symud ymlaen? Er bod rhywfaint o arian ar gael, yn sicr nid yw'n mynd i fod yn ddigon, ydyw, i ddatrys problemau pawb yn un o'r eiddo hyn. Fe wnaethoch chi sôn am sut yr ydych chi'n mynd i geisio blaenoriaethu nid y dyddiad y mae pobl yn gwneud cais, ond cyrraedd y bobl sydd fwyaf mewn angen. Rwy'n croesawu hynny yn fawr, ond a fyddwch chi'n gallu cysylltu, neu a fydd un o'ch swyddogion yn gallu cysylltu â nhw, y rhai hynny yn y ddwy ardal yn fy etholaeth i, yn South Quay ac Altamar, lle mae gennym ni lawer iawn o bobl yno, i drafod hyn gyda nhw? Maen nhw wedi cael eich datganiad heddiw, gan fy mod i wedi ei anfon atyn nhw, ond a fydd eich swyddogion yn gallu siarad â nhw ac egluro iddyn nhw ble yn union y maen nhw, a sut y bydd yn effeithio arnyn nhw?

17:50

Diolch, Mike. Yes, of course, we'll be able to do technical briefings for residents in buildings to assist them to apply in the same way we have done for the building passport scheme. We're very keen to make sure that people understand the full range of help and assistance that is available to them. Also, of course, as part of the expressions of interest, we're able to make some preliminary moves towards understanding the level of risk that the building has. I just wanted to be really clear that it's not just at the point in time we start to do the invasive investigations that we'll be able to understand the level of risk; many of the leaseholders already have some idea of some of the issues that they face. So, we're able to make some preliminary views straight away when the passports are completed. We want to be able to make sure that we're looking at the worst problems first, all the way through.

Also, it's fair to say that not all buildings will be able to have all of their problems fixed in one go. Lots of these things need to have several attempts at them. Because of the way that the system is held onto the wall, you have to take the cladding off first, and then the system off, and then do the invasive investigations and all the rest of it. So, it's much more complex than just coming in, fixing the building, and leaving again, I'm afraid. So, we will be working with many of these buildings for a long time into the future, and I'm sure that there will be many iterations of this conversation.

I am very happy, Llywydd, to undertake to update the Senedd once we know the exact level of building passports that have gone through the process, and indeed once we start having expressions of interest for the leaseholder support scheme. I'm very committed to making sure that the Senedd is updated as often as is necessary to make sure that we get the information out, and I'm very grateful to MSs across the Chamber for getting this information out to their residents in the way that Mike Hedges has just described.

Diolch, Mike. Byddwn, wrth gwrs, yn gallu cynnal sesiynau briffio technegol ar gyfer preswylwyr mewn adeiladau i'w cynorthwyo i wneud cais yn yr un modd ag yr ydym ni wedi ei wneud ar gyfer y cynllun pasbortau adeiladau. Rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau bod pobl yn deall yr amrywiaeth lawn o gymorth sydd ar gael iddyn nhw. Hefyd, wrth gwrs, fel rhan o'r datganiadau o ddiddordeb, rydym ni'n gallu dechrau cymryd rhai o'r camau rhagarweiniol tuag at ddeall lefel y risg sydd gan yr adeilad. Hoffwn i fod yn glir iawn nad dim ond ar yr adeg y byddwn ni'n dechrau gwneud yr ymchwiliadau ymyrrol y byddwn ni'n gallu deall lefel y risg; mae gan lawer o'r lesddeiliaid ryw syniad eisoes o rai o'r materion y maen nhw'n eu hwynebu. Felly, gallwn ni ddod at rai casgliadau rhagarweiniol ar unwaith pan fydd y pasbortau wedi eu cwblhau. Rydym ni'n dymuno gallu gwneud yn siŵr ein bod ni'n edrych ar y problemau gwaethaf yn gyntaf, yr holl ffordd drwodd.

Hefyd, mae'n deg dweud na fydd modd datrys holl broblemau pob adeilad ar un tro. Mae angen sawl ymgais ar lawer o'r pethau hyn. Oherwydd y ffordd y mae'r system yn cael ei dal ar y wal, mae'n rhaid i chi dynnu'r cladin yn gyntaf, ac yna'r system, ac yna gwneud yr ymchwiliadau ymyrrol ac yn y blaen. Felly, mae'n llawer mwy cymhleth na dod i mewn, trwsio'r adeilad, a gadael eto, mae arnaf i ofn. Felly, byddwn ni'n gweithio gyda llawer o'r adeiladau hyn ymhell i'r dyfodol, ac rwy'n siŵr y bydd llawer o fersiynau o'r sgwrs hon.

Rwy'n hapus iawn, Llywydd, i ymrwymo i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd pan fyddwn ni'n gwybod yn union lefel y pasbortau adeiladau sydd wedi mynd drwy'r broses, ac yn wir ar ôl i ni ddechrau cael datganiadau o ddiddordeb ar gyfer y cynllun cymorth lesddeiliaid. Rwyf i wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau bod y Senedd yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf mor aml ag sy'n angenrheidiol i sicrhau ein bod ni'n rhoi'r wybodaeth ar led, ac rwy'n ddiolchgar iawn i ASau ar draws y Siambr am gyfleu'r wybodaeth hon i'w trigolion yn y ffordd y mae Mike Hedges newydd ei disgrifio.

Thank you, Minister. That's a really positive statement, and I thank you for your commitment to getting this right. This isn't a political matter; this is something we just all want to address and make better for the residents who've been suffering so much. I recognise the good work that the Welsh Government and the UK Government have been doing to address this. It is, as you said, an extremely complex issue and it's not going to be solved overnight, but I'm pleased we're moving in the right direction. Mabon asked some of the questions I would have asked, and you've explained that, and I understand that you haven't got all the answers now, but we will learn more about the scheme as it rolls out in the spring.

There is another point that is linked to all of this that I would like to raise, though, Minister, and it's regarding land transaction tax that is being charged on home purchases. One of my constituents has got a prominent premises in the Celestia development. They bought a new family home with their partner back in 2019, and were in the process of selling their flat that they'd purchased themselves. They were selling that to help fund their next home, with no intention of having a second home at all. However, due to issues with obtaining that EWS1 certificate, with the developer of the apartment block confirming that there are compliance issues with fire safety regulations, the constituent was unable to sell the flat. This meant that they were charged a higher rate of land transaction tax, as they were deemed to have owned a second property. This higher rate was equivalent to around £12,000 more than they would have originally been charged had this issue not existed. To make matters worse, it's unlikely that they will be able to reclaim the higher land transaction tax charge, as remediation work is likely to take a substantial amount of time, and so any future sale is likely to be past the three-year window for reclaiming the higher rate of land transaction tax.

I understand in England that the UK Government has decided to allow an extension to the period of time in which stamp duty land tax can be reclaimed due to fire safety issues causing problems in sales. Minister, is this something that you could consider introducing at least as a short-term measure to help out homeowners who are being held back by these sorts of issues? It's something, I think, that would be a way to ease some of those further pressures that some are facing. Thank you for that.

Diolch i chi, Gweinidog. Mae hwnnw'n ddatganiad cadarnhaol iawn, ac rwy'n diolch i chi am eich ymrwymiad i wneud hyn yn iawn. Nid mater gwleidyddol yw hwn; mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni i gyd yn dymuno ymdrin ag ef a'i wneud yn well i'r trigolion sydd wedi bod yn dioddef cymaint. Rwy'n cydnabod y gwaith da y mae Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU wedi bod yn ei wneud i ymdrin â hyn. Fel y gwnaethoch chi ei ddweud, mae'n fater hynod o gymhleth ac nid yw'n mynd i gael ei ddatrys dros nos, ond rwy'n falch ein bod ni'n symud i'r cyfeiriad iawn. Gofynnodd Mabon rai o'r cwestiynau y byddwn i wedi eu gofyn, ac rydych chi wedi esbonio hynny, ac rwy'n deall nad oes gennych chi'r holl atebion nawr, ond byddwn ni'n dysgu mwy am y cynllun wrth iddo gael ei gyflwyno yn y gwanwyn.

Mae pwynt arall sy'n gysylltiedig â hyn i gyd yr hoffwn i ei godi, er hynny, Gweinidog, ac mae'n ymwneud â threth trafodiadau tir sy'n cael ei chodi wrth brynu cartref. Mae gan un o fy etholwyr i eiddo amlwg yn natblygiad Celestia. Fe wnaeth brynu cartref teuluol newydd gyda'i bartner yn ôl yn 2019, ac roedd wrthi'n gwerthu ei fflat yr oedd wedi ei brynu ei hun. Roedd yn gwerthu honno i helpu i ariannu ei gartref nesaf, heb unrhyw fwriad i gael ail gartref o gwbl. Fodd bynnag, oherwydd problemau o ran cael y dystysgrif EWS1 honno, wrth i ddatblygwr y bloc fflatiau gadarnhau bod problemau cydymffurfio â rheoliadau diogelwch tân, nid oedd yr etholwr yn gallu gwerthu'r fflat. Roedd hyn yn golygu y cafodd gyfradd uwch o dreth trafodiadau tir ei chodi arno, gan y barnwyd ei fod yn berchen ar ail eiddo. Roedd y gyfradd uwch hon yn cyfateb i tua £12,000 yn fwy nag y byddai wedi ei chodi yn wreiddiol pe na bai'r mater hwn yn bodoli. I wneud pethau'n waeth, mae'n annhebygol y bydd yn gallu adennill y tâl treth trafodiadau tir uwch, gan fod gwaith adfer yn debygol o gymryd cryn dipyn o amser, ac felly mae unrhyw werthiant yn y dyfodol yn debygol o fynd y tu hwnt i'r cyfnod o dair blynedd ar gyfer hawlio yn ôl y gyfradd uwch o dreth trafodiadau tir.

Yn Lloegr, rwyf i ar ddeall bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu caniatáu estyniad i'r cyfnod y mae modd hawlio yn ôl dreth dir y dreth stamp oherwydd problemau diogelwch tân sy'n achosi problemau o ran gwerthu. Gweinidog, a yw hyn yn rhywbeth y gallech chi ystyried ei gyflwyno o leiaf fel mesur tymor byr i helpu perchnogion tai sy'n cael eu dal yn ôl gan y mathau hyn o faterion? Mae'n rhywbeth, rwy'n meddwl, a fyddai'n ffordd o leddfu ychydig o'r pwysau eraill hynny y mae rhai yn eu hwynebu. Diolch i chi am hynny.

17:55

Diolch, Peter. I can see that my colleague the Minister for finance is listening to your question there. It's in her portfolio, but I can confirm that we've had some preliminary discussions about whether or not a lengthening of the time period to sell the house where it's clearly a bridging arrangement could be contemplated. We haven't reached the end of those discussions yet, but I'm very happy to update you once we have.

Diolch, Peter. Gallaf i weld bod fy nghyd-Weinidog y Gweinidog cyllid yn gwrando ar eich cwestiwn chi yn y fan yno. Mae yn ei phortffolio hi, ond gallaf i gadarnhau ein bod ni wedi cael rhai trafodaethau rhagarweiniol ynghylch a oes modd ystyried ymestyn y cyfnod amser i werthu'r tŷ pan fo'n amlwg yn drefniant pontio. Nid ydym ni wedi cyrraedd diwedd y trafodaethau hynny eto, ond rwy'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi pan fyddwn ni wedi gwneud hynny.

Diolch yn fawr i'r Gweinidog am ei datganiad.

Thank you very much to the Minister for her statement.

I, like Mike Hedges also, sent out your statement to many campaigners here in Cardiff Bay, and the responses I've had have all welcomed this statement by you. They're grateful that you've once again reiterated that leaseholders will not be picking up the bill. I'm grateful to you for mentioning that there will be some further technical assistance for leaseholders to navigate this process.

I appreciate you mentioned in response to Mabon ap Gwynfor that nobody needs to remind you of the time that has passed since Grenfell, but that is what residents mention all the time—time is a critical factor for them. I look forward to working with you, Minister, and with the residents, to ensure that there will be fit-for-purpose support available as soon as possible, because that's what they desperately need to know—when they'll be able to receive assistance from the fund.

I also look forward to working with Janet Finch-Saunders, Peter Fox, and I know Andrew R.T. Davies has been very vocal about this in the past—those within the Conservative Party—to ensure proper support from the UK Government. This is far too important to be turned into political ping-pong. We have seen, haven't we, recently, the tragic consequences in the English channel when two Governments do not work together effectively. Let that be a warning for us for cladding, let that be a warning for us for coal tips. These are dangerous matters that should not be turned into political ping-pong. So, I look forward to working with those on the Conservative benches to lobby the UK Government for proper support.

Naturally, Minister, I welcome your promise of support for a small number of leaseholders who are struggling with significant financial hardship. I'm glad that support has been given to people whose long-term futures are blighted by potential bankruptcy, eviction and potential homelessness. Yet there are many others, as you mentioned in response to one of the contributions, who are stranded—as you mentioned, growing families, pensioners who want to move down to the ground floor, people suffering severely with mental health issues. Only recently, Minister, I had an e-mail about a leaseholder who had tragically killed himself due to the mental strain he was suffering. As far as I'm aware, he didn't face bankruptcy, eviction or homelessness, but still could not see any other way out. I'm glad that you said in your response to Mabon ap Gwynfor that you will take a broad view about those who are struggling, who have had significant financial hardship.

Leaseholders remain concerned about being burdened with additional regulatory costs associated with any future building safety regime. I hope that's been taken into account with your plans, Minister, and that you can guarantee that residents will not face any additional cost due to work on building safety. The building safety Bill that you mentioned will mean that residents will still have to foot the bill, and I don't think the extension of the limitation period you also mentioned in your statement will probably make any real difference to the vast majority of those affected. They will still be unable to financially take on these large developers. As Mike Hedges mentioned, a lot of these developers are not in business anymore. Some were in fact created specifically to build a development, and then were liquidated and were wound up.

The Minister finished her statement strongly, saying that developers, and those responsible for those building defects, must step up and do more to resolve this crisis. I can't agree more, Minister. How will you get them to step up? Will they be called out? Will they be named and shamed, and will Government and local government use their significant procurement power to ensure that the developments that do not step up, the developments that don't take responsibility for this terrible scandal, will no longer win public sector contracts or support? Diolch yn fawr.  

Rwyf i, fel Mike Hedges hefyd, wedi anfon eich datganiad at lawer o ymgyrchwyr yma ym Mae Caerdydd, ac mae'r ymatebion yr wyf i wedi eu cael i gyd wedi croesawu'r datganiad hwn gennych chi. Maen nhw'n ddiolchgar eich bod chi wedi ailadrodd unwaith eto na fydd lesddeiliaid yn talu'r bil. Rwy'n ddiolchgar i chi am sôn y bydd rhywfaint o gymorth technegol ychwanegol i lesddeiliaid lywio'r broses hon.

Rwy'n deall eich bod chi sôn mewn ymateb i Mabon ap Gwynfor nad oes angen i neb eich atgoffa o'r amser sydd wedi mynd heibio ers Grenfell, ond dyna y mae trigolion yn sôn amdano drwy'r amser—mae amser yn ffactor hollbwysig iddyn nhw. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi, Gweinidog, a gyda'r trigolion, i sicrhau y bydd cymorth addas i'r diben ar gael cyn gynted â phosibl, oherwydd dyna y mae angen iddyn nhw ei wybod yn ddirfawr—pryd y byddan nhw'n gallu cael cymorth o'r gronfa.

Rwy'n edrych ymlaen hefyd at weithio gyda Janet Finch-Saunders, Peter Fox, ac rwy'n gwybod bod Andrew R.T. Davies wedi bod yn llafar iawn am hyn yn y gorffennol—y rhai hynny yn y Blaid Geidwadol—i sicrhau cefnogaeth briodol gan Lywodraeth y DU. Mae hyn yn llawer rhy bwysig i'w droi'n gêm wleidyddol. Rydym ni wedi gweld, onid ydym ni, yn ddiweddar, y canlyniadau trasig yn y Môr Udd pan nad yw dwy Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd yn effeithiol. Gadewch i hynny fod yn rhybudd i ni am gladin, gadewch i hynny fod yn rhybudd i ni am domenni glo. Mae'r rhain yn faterion peryglus nad oes modd eu troi'n gêm wleidyddol. Felly, rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r rhai ar feinciau'r Ceidwadwyr i lobïo Llywodraeth y DU am gefnogaeth briodol.

Yn naturiol, Gweinidog, rwy'n croesawu'ch addewid o gefnogaeth i nifer bach o lesddeiliaid sy'n cael trafferthion ariannol sylweddol. Rwy'n falch bod cefnogaeth wedi ei rhoi i bobl y mae eu dyfodol hirdymor yn cael ei felltithio gan fethdaliad o bosib, troi allan a digartrefedd o bosib. Ac eto, mae llawer o rai eraill, fel y gwnaethoch chi sôn mewn ymateb i un o'r cyfraniadau, sydd wedi eu gadael—fel y gwnaethoch chi sôn, teuluoedd sy'n tyfu, pensiynwyr sy'n dymuno symud i'r llawr gwaelod, pobl sy'n dioddef yn ddifrifol o broblemau iechyd meddwl. Yn ddiweddar, Gweinidog, cefais e-bost am lesddeiliad a oedd wedi lladd ei hun yn drasig oherwydd y straen meddyliol yr oedd yn ei ddioddef. Hyd y gwn i, nid oedd yn wynebu methdaliad, troi allan na digartrefedd, ond ni allai weld unrhyw ddihangfa. Rwy'n falch i chi ddweud yn eich ymateb i Mabon ap Gwynfor y byddwch chi'n cymryd safbwynt eang am y rhai sy'n ei chael hi'n anodd, sydd wedi cael caledi ariannol sylweddol.

Mae lesddeiliaid yn parhau i bryderu am gael eu llethu gan gostau rheoleiddio ychwanegol sy'n gysylltiedig ag unrhyw drefn diogelwch adeiladau yn y dyfodol. Rwy'n gobeithio bod hynny wedi ei ystyried yn eich cynlluniau, Gweinidog, ac y gallwch chi warantu na fydd preswylwyr yn wynebu unrhyw gost ychwanegol oherwydd gwaith ar ddiogelwch adeiladau. Bydd y Bil diogelwch adeiladau y gwnaethoch chi sôn amdano yn golygu y bydd yn rhaid i drigolion dalu'r bil o hyd, ac nid wyf i'n credu y bydd ymestyn y cyfnod cyfyngu y gwnaethoch chi ei grybwyll hefyd yn eich datganiad yn gwneud unrhyw wahaniaeth gwirioneddol i'r mwyafrif llethol o'r rhai sydd wedi eu heffeithio arnyn nhw. Ni fyddan nhw'n gallu mynd i'r afael â'r datblygwyr mawr hyn yn ariannol o hyd. Fel y gwnaeth Mike Hedges sôn, nid yw llawer o'r datblygwyr hyn mewn busnes mwyach. Yn wir, cafodd rhai eu creu yn benodol i adeiladu datblygiad, ac yna eu diddymu a'u dirwyn i ben.

Gorffennodd y Gweinidog ei datganiad yn gryf, gan ddweud bod yn rhaid i ddatblygwyr, a'r rhai sy'n gyfrifol am y diffygion adeiladau hynny, gamu i'r fei a gwneud mwy i ddatrys yr argyfwng hwn. Rwy'n cytuno'n llwyr, Gweinidog. Sut byddwch chi'n eu cael i gamu i'r fei? A fyddan nhw'n cael eu herio? A fyddan nhw'n cael eu henwi a'u cywilyddio, ac a fydd Llywodraeth a llywodraeth leol yn defnyddio eu pŵer caffael sylweddol i sicrhau na fydd y datblygwyr nad ydyn nhw'n camu ymlaen, y datblygwyr nad ydyn nhw'n cymryd cyfrifoldeb am y sgandal ofnadwy hwn, yn ennill contractau na chymorth y sector cyhoeddus mwyach? Diolch yn fawr.  

18:00

Diolch, Rhys. I welcome your support. In the previous Senedd, we had good cross-party working. Janet Finch-Saunders and our colleague David Melding, in particular, took an interest, and I'm absolutely certain that when the Bill comes forward, we'll be able to work collegiately across the Chamber on putting the very best safety regime in place for the future in Wales. As you rightly say, in the meantime, we wrestle with the legacy of the very poor regime that was in place that's caused all of these difficulties and, frankly, the absolutely appalling standard of workmanship and the cowboy gung-ho approach to safety that's clearly evidenced from many of these buildings. I am very grateful to the developers who have come forward and who have put at least some money on the table for some of the developments in Wales to begin the process of remediation. There are a number who have not. I am taking legal advice as to what exactly it is we can do about the ones that have not. You will be very familiar with the fact that many of these developments are put up by single-purpose vehicle companies; they aren't necessarily the holding company. It's very difficult to say that that particular company can't do work going forward, because you'll discover very quickly that, legally, it isn't the same company, and so on. So, it's very attractive, the proposition you put to me, but it turns out to be extremely difficult to do in practice, as I say, as these companies pop up all over the place and disappear again just as quickly.    

Mike will be very well aware in Swansea of one particular case that could genuinely be used as an exam question on what can go wrong, because both the original builder, the second builder, all the insurers and several holding companies after that have all gone bankrupt, one after the other. So, it is really a lesson in how not to do building. We'll have all of those lessons very much in front of us when we look at our new regime but, in the meantime, we are left trying to sort out the labyrinthian twists and turns of the current situation, and that is why here in Wales, instead of having a blanket approach, we very much looked at it on a building-by-building basis, because each one of them is unique and different and, unfortunately, the complexity of that is why it's taking so long, and not because it's not right at the top of our agenda, I can assure you. Even right down to how we get the surveyors to come in and do the buildings in a sequential way that means that the price doesn't go through the roof as a result of market forces, and so on, has been a complexity. So, I assure you I am very keen to work across the Chamber on both of these aspects. 

In terms of the UK Government, I'm very disappointed that we haven't been able to get clarity on some of the announcements they've made. But, more recently, we've worked very well together on a number of aspects of leaseholder reform, and so on, the subject of a legislative consent motion later on today. It is very important to understand that leasehold is one of the most complicated areas of devolution, with some of it devolved and some of it not devolved, and the ragged edges of devolution being very evident. So, having to navigate your way through all of that is something I really feel sorry for the leaseholders in doing, and that's why I'm very happy to offer as much technical briefing as we can to help people navigate these very stormy waters.     

Diolch, Rhys. Rwy'n croesawu'ch cefnogaeth. Yn y Senedd flaenorol, cawsom ni waith trawsbleidiol da. Cymerodd Janet Finch-Saunders a'n cyd-Aelod David Melding, yn arbennig, ddiddordeb, ac rwy'n gwbl sicr, pan ddaw'r Bil yn ei flaen, y byddwn ni'n gallu gweithio gyda'n gilydd ar draws y Siambr ar roi'r drefn ddiogelwch orau posibl ar waith ar gyfer y dyfodol yng Nghymru. Fel yr ydych chi'n ei ddweud yn gwbl briodol, yn y cyfamser, rydym ni'n straffaglu â gwaddol y gyfundrefn wael iawn a oedd ar waith sydd wedi achosi'r holl anawsterau hyn ac, a dweud y gwir, safon gwbl warthus y gwaith a'r dull cowbois ffwrdd-â-hi o ymdrin â diogelwch sydd wedi ei ddangos yn glir gan lawer o'r adeiladau hyn. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r datblygwyr sydd wedi camu ymlaen ac sydd wedi rhoi o leiaf rhywfaint o arian ar y bwrdd ar gyfer rhai o'r datblygiadau yng Nghymru i ddechrau'r broses adfer. Mae nifer nad ydyn nhw wedi gwneud hynny. Rwy'n cymryd cyngor cyfreithiol ar beth yn union y gallwn ni ei wneud am y rhai nad ydyn nhw wedi gwneud hynny. Byddwch chi'n gyfarwydd iawn â'r ffaith bod llawer o'r datblygiadau hyn wedi eu hadeiladu gan gwmnïau cyfrwng dibenion arbennig; nid nhw yw'r cwmni daliannol o reidrwydd. Mae'n anodd iawn dweud na all y cwmni penodol hwnnw wneud gwaith yn y dyfodol, oherwydd byddwch chi'n darganfod yn gyflym iawn nad yr un cwmni ydyw, yn gyfreithiol, ac yn y blaen. Felly, mae'n ddeniadol iawn, y cynnig yr ydych chi'n ei roi i mi, ond mae'n anodd iawn ei wneud yn ymarferol, fel rwy'n ei ddweud, wrth i'r cwmnïau hyn ymddangos dros y lle a diflannu eto yr un mor gyflym.

Bydd Mike yn ymwybodol iawn yn Abertawe o un achos penodol y mae modd ei ddefnyddio'n wirioneddol yn gwestiwn arholiad ar yr hyn a all fynd o'i le, oherwydd mae'r adeiladwr gwreiddiol, yr ail adeiladwr, yr holl yswirwyr a sawl cwmni daliannol ar ôl hynny i gyd wedi mynd yn fethdalwyr, un ar ôl y llall. Felly, mae hi wir yn wers o ran sut i beidio ag adeiladu. Bydd gennym ni'r holl wersi hynny o'n blaenau wrth i ni edrych ar ein cyfundrefn newydd ond, yn y cyfamser, rydym ni wedi ein gadael yn ceisio datrys cymhlethdodau dryslyd y sefyllfa bresennol, a dyna pam yma yng Nghymru, yn hytrach na chael yr un dull gweithredu i bawb, fe wnaethom ni ei ystyried fesul adeilad, oherwydd bod pob un ohonyn nhw'n unigryw ac yn wahanol ac, yn anffodus, cymhlethdod hynny yw pam ei fod yn cymryd cyhyd, ac nid oherwydd nad yw ar frig ein hagenda, gallaf i eich sicrhau chi. Mae hyd yn oed y ffordd yr ydym ni'n cael y syrfewyr i ddod i mewn a gwneud yr adeiladau mewn ffordd ddilyniannol sy'n golygu nad yw'r pris yn mynd drwy'r to o ganlyniad i rymoedd y farchnad, ac yn y blaen, wedi bod yn gymhlethdod. Felly, rwyf i'n eich sicrhau chi fy mod i'n awyddus iawn i weithio ar draws y Siambr ar y ddwy agwedd hyn. 

O ran Llywodraeth y DU, rwyf wedi fy siomi yn fawr nad ydym ni wedi gallu cael eglurder ar rai o'r cyhoeddiadau y maen nhw wedi eu gwneud. Ond, yn fwy diweddar, rydym ni wedi gweithio'n dda iawn gyda'n gilydd ar nifer o agweddau ar ddiwygiadau i lesddeiliaid, ac yn y blaen, testun cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn ddiweddarach heddiw. Mae'n bwysig iawn deall mai lesddaliad yw un o'r meysydd datganoli mwyaf cymhleth, gyda rhywfaint ohono wedi ei ddatganoli a rhywfaint ohono wedi ei gadw yn ôl, ac mae ymylon anniben datganoli yn amlwg iawn. Felly, mae gorfod llywio eich ffordd drwy hynny i gyd yn rhywbeth yr wyf i wir yn teimlo trueni dros y lesddeiliaid wrth ei wneud, a dyna pam rwy'n hapus iawn i gynnig cymaint o wybodaeth dechnegol ag y gallwn ni i helpu pobl i lywio'r dyfroedd stormus iawn hyn.     

Cadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, John Griffiths. 

Chair of the Local Government and Housing Committee, John Griffiths. 

Diolch, Llywydd, and thank you, Minister, for your statement. Our committee has agreed that building safety is a key priority over this Senedd term. We have already considered the LCM on the building safety Bill and will be reporting on that shortly, and we also expect to be scrutinising a Welsh Government Bill, of course, during this Senedd term. Our predecessor committee, which I also chaired, responded to the Welsh Government's consultation on the 'Safer Buildings in Wales' White Paper at the end of the fifth Senedd. So, I very much welcome the progress that you've set before us today, Minister, and the publication of the responses to the White Paper. It is vital that the issues raised in the responses are addressed going forward. I wonder if you could say a little bit more, Minister, about the Senedd building safety Bill, perhaps including some idea of the timetable that will be involved. And one thing we're very aware of as a committee is that, obviously, people do feel very strongly that they should be able to feel safe in their own homes, and that's of utmost importance to them. And that's why building safety has been such an urgent priority for all of us, including the committee, since the Grenfell tragedy. We are still as a committee receiving correspondence from residents frustrated by the slow progress in completing the remedial work and paying for that work.

You've mentioned working with residents and leaseholders. Minister, I wonder if you could just say a little bit more about that, because that engagement with residents and other stakeholders is absolutely key, and it's their input that will be crucial in ensuring that future measures do meet their needs. So, if you could say a little bit more about the engagement work that Welsh Government has undertaken and how their views will actually feed into future policy development, Minister, I would be grateful. And just finally, getting back to the developers, I know that you hosted a round-table event in the autumn, and as we touched upon already, you expressed a willingness, I think, to make public those developers that were not willing to join the discussion. I wonder if you could again say a little bit more about that, and what will be in the public realm. Diolch yn fawr.

Diolch, Llywydd, a diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae ein pwyllgor wedi cytuno bod diogelwch adeiladau yn flaenoriaeth allweddol dros dymor y Senedd hon. Rydym ni eisoes wedi ystyried y Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil diogelwch adeiladau a byddwn ni'n adrodd ar hynny cyn bo hir, ac rydym ni hefyd yn disgwyl y byddwn yn craffu ar Fil Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn ystod tymor y Senedd hwn. Ymatebodd ein pwyllgor blaenorol, yr oeddwn i hefyd yn gadeirydd arno, i ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar Bapur Gwyn 'Adeiladau Mwy Diogel yng Nghymru' ar ddiwedd y pumed Senedd. Felly, rwyf i'n croesawu'n fawr y cynnydd yr ydych chi wedi ei osod ger ein bron heddiw, Gweinidog, a chyhoeddi'r ymatebion i'r Papur Gwyn. Mae'n hanfodol ymdrin â'r materion a gafodd eu codi yn yr ymatebion wrth symud ymlaen. Tybed a allwch chi ddweud ychydig mwy, Gweinidog, am Fil diogelwch adeiladau y Senedd, gan gynnwys efallai ryw syniad o'r amserlen yn hynny o beth. Ac un peth yr ydym ni'n ymwybodol iawn ohono fel pwyllgor yw bod pobl, yn amlwg, yn teimlo'n gryf iawn y dylen nhw allu teimlo'n ddiogel yn eu cartrefi eu hunain, ac mae hynny o'r pwys mwyaf iddyn nhw. A dyna pam mae diogelwch adeiladau wedi bod yn flaenoriaeth mor frys i bob un ohonom ni, gan gynnwys y pwyllgor, ers trychineb Grenfell. Rydym ni fel pwyllgor yn dal i fod yn derbyn gohebiaeth gan breswylwyr sy'n teimlo'n rhwystredig ynghylch y cynnydd araf o ran cwblhau'r gwaith adferol a thalu am y gwaith hwnnw.

Rydych chi wedi sôn am weithio gyda phreswylwyr a lesddeiliaid. Gweinidog, tybed a allwch chi ddweud ychydig mwy am hynny, oherwydd bod ymgysylltu â thrigolion a rhanddeiliaid eraill yn gwbl allweddol, a'u mewnbwn nhw a fydd yn hanfodol i sicrhau bod mesurau yn y dyfodol yn diwallu eu hanghenion. Felly, os gallech chi ddweud ychydig mwy am y gwaith ymgysylltu y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud a sut y bydd eu barn yn cyfrannu mewn gwirionedd at ddatblygu polisi yn y dyfodol, Gweinidog, byddwn i'n ddiolchgar. Ac yn olaf, gan ddychwelyd at y datblygwyr, rwy'n gwybod eich bod chi wedi cynnal digwyddiad bord gron yn yr hydref, ac fel y gwnaethom ni gyfeirio ato eisoes, fe wnaethoch chi fynegi parodrwydd, rwy'n credu, i roi ar goedd y datblygwyr hynny nad oedden nhw'n barod i ymuno â'r drafodaeth. Tybed a allwch chi ddweud ychydig mwy am hynny eto, a beth fydd yn gyhoeddus. Diolch yn fawr.

18:05

Diolch, John. I admire your committee's constant asking of me about timetables for the Bill, but I'm afraid my answer is the same as the one I gave in committee, which is that we will negotiate the timetable when the Bill is introduced with yourselves, and that we hope to have the maximum time for scrutiny at the committee stage in particular, because I really do want to make sure that this Bill is consensual across the Chamber, if at all possible. So, I will certainly be coming to the committee with a timetable in due course when we have the agreement all set out, and I really absolutely commit to wanting to have the maximum amount of time for the committee to look at the Bill and make sure that we get that consensus across the piece.

We've done a lot of engagement on the White Paper already, and we had a large number of respondents to that, but the responses also acknowledged that there were areas that needed more scoping, refinement and clarification, so we're just in the process of inviting key partners to continue to work with us on developing some of those proposals and to join expert working groups that will be starting up in the new year, to just refine those proposals. So, I assure you that we're very keen on having both the inspection industry, the actual property owners, and the leaseholders' voices all very prominent in that debate, to make sure that we get the regime just right. And I'll just remind you that it's phased, the regime, so it's in the design, construction and occupation phase that this will come forward. So, I'm very happy to commit to that. I'm very happy to keep the committee updated and indeed the Senedd updated, as those negotiations go forward.

Diolch, John. Rwy'n edmygu'ch pwyllgor yn gofyn i mi yn gyson am amserlenni ar gyfer y Bil, ond mae arnaf i ofn bod fy ateb yr un fath â'r un a roddais i yn y pwyllgor, sef y byddwn ni'n trafod yr amserlen gyda chi pan gaiff y Bil ei gyflwyno, a'n bod ni'n gobeithio cael yr amser hiraf posibl i graffu yn y cyfnod pwyllgor yn benodol, oherwydd fy mod i'n awyddus iawn i sicrhau bod y Bil hwn yn gydsyniol ar draws y Siambr, os yw hynny'n bosibl. Felly, byddaf i'n sicr yn dod i'r pwyllgor gydag amserlen maes o law pan fydd y cytundeb wedi ei nodi yn llawn, ac rwyf i'n ymrwymo'n llwyr i fod eisiau cael yr amser hiraf posibl i'r pwyllgor edrych ar y Bil a sicrhau ein bod ni'n cael y consensws hwnnw ar draws y darn.

Rydym ni wedi gwneud llawer o waith ymgysylltu ar y Papur Gwyn yn barod, a chawsom ni lawer o ymatebwyr i hynny, ond fe wnaeth yr ymatebion gydnabod hefyd fod meysydd yr oedd angen eu cwmpasu, mireinio ac egluro yn fwy, felly rydym ni wrthi'n gwahodd partneriaid allweddol i barhau i weithio gyda ni ar ddatblygu rhai o'r cynigion hynny ac i ymuno â gweithgorau arbenigol a fydd yn dechrau yn y flwyddyn newydd, i fireinio'r cynigion hynny. Felly, rwyf i'n eich sicrhau ein bod ni'n awyddus iawn i gael y diwydiant arolygu, y perchnogion eiddo eu hunain, a lleisiau'r lesddeiliaid yn amlwg iawn yn y ddadl honno, i sicrhau ein bod ni'n cael y drefn yn iawn. A byddaf i'n eich atgoffa ei fod yn raddol, y drefn, felly yn y cyfnod dylunio, adeiladu a meddiannaeth y bydd hyn yn cael ei ddwyn ymlaen. Felly, rwy'n hapus iawn i ymrwymo i hynny. Rwy'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor ac, yn wir, y Senedd, wrth i'r trafodaethau hynny fynd yn eu blaenau.

Thank you, Llywydd. Minister, I know you're aware of my enthusiasm for tightening Part L of the building regulations so that all new buildings are fit for purpose in our climate-threatened world. It's the biggest investment that most people ever make, and they really don't deserve developers dumping hidden costs onto them and encouraging them to buy buildings that aren't fit for purpose in either the safety or the fuel efficiency of the building. So, I absolutely support, as I'm sure everybody does, that we ensure that these multi-occupied buildings have safety built in, not designed out. As it's over four years since the Grenfell disaster, what changes have been made to building regs as well as the monitoring required to ensure that the plans are constructed to the approved specification so that anyone who's buying a home today doesn't have to go through the agony people living in these sick buildings have had to endure for all these years?

Diolch, Llywydd. Gweinidog, rwy'n gwybod eich bod chi'n ymwybodol o fy mrwdfrydedd dros dynhau Rhan L o'r rheoliadau adeiladu fel bod pob adeilad newydd yn addas i'r diben yn ein byd sydd dan fygythiad yr hinsawdd. Dyma'r buddsoddiad mwyaf y mae'r rhan fwyaf o bobl yn ei wneud erioed, ac yn wir nid ydyn nhw'n haeddu bod datblygwyr yn llwytho costau cudd arnyn nhw ac yn eu hannog nhw i brynu adeiladau nad ydyn nhw'n addas i'r diben naill ai o ran diogelwch neu effeithlonrwydd tanwydd yr adeilad. Felly, rwyf i'n cefnogi yn llwyr, fel y mae pawb rwy'n siŵr, ein bod ni'n sicrhau bod diogelwch nid dylunio wrth wraidd yr adeiladau aml-feddiannaeth hyn. Gan ei bod dros bedair blynedd ers trychineb Grenfell, pa newidiadau sydd wedi eu gwneud i reoliadau adeiladu yn ogystal â'r monitro sydd ei angen i sicrhau bod y cynlluniau'n cael eu llunio i'r fanyleb gymeradwy fel nad oes rhaid i unrhyw un sy'n prynu cartref heddiw fynd drwy'r artaith y mae pobl sy'n byw yn yr adeiladau sâl hyn wedi gorfod ei dioddef am yr holl flynyddoedd hyn?

Thank you very much, Jenny. I'm certainly well aware of your enthusiasm for Part L, which we are hoping to bring forward early next year, and particularly in terms of the energy efficiency of homes, and so on. Of course, building regulations cover a lot more than just energy efficiency; they cover a whole series of aspects of safety, as you've just outlined. And we have made one or two changes to that, so, obviously, we outlawed various types of cladding very early on after the Grenfell fire, as did England. There have been a number of tweaks of that sort as we've gone along, but we haven't made any comprehensive changes yet, because we are planning to do so as a result of the White Paper. And we are completely changing the entire regime; this is not tweaking, this is an utterly different qualitative difference. It was the subject of many a debate in the fifth Senedd and we'll be in a position very shortly to be able to get that scrutiny going here in the sixth Senedd.

In terms of making sure that the buildings that are being constructed now are fit for purpose, I can assure you that we've had long conversations with various inspectorates about the best way of doing that, but I fear that we are probably having some buildings built right now that will have similar problems if the developers do not step up to the task of making sure that they step up to their responsibilities. And that's one of the reasons we've been working with the UK Government on their Bill, because only the UK has the power to change the liabilities clauses and the limitation periods on contract law, which is what you're talking about there. And that's one of the difficulties of this area of law, because some of it is not devolved, some of it's reserved and some of it isn't. So, we've been trying to navigate that as we go along. So, the UK Government has, as I said in my statement, recently committed to extending the limitation period for people who are about to go into occupation of a building, so they will have 30 years to take the developer to task in future.

There will be other things that need to be done, so we will be working very hard with conveyancing and estate agent professionals in order to ensure that the information that people get when they buy their property is fit for purpose. And that includes all of the issues around leaseholding, charges and responsibilities as well, Jenny, both before and after the White Paper. Obviously, after the White Paper, it will be a lot simpler and more straightforward. 

Diolch yn fawr iawn, Jenny. Yn sicr, rwy'n ymwybodol iawn o'ch brwdfrydedd dros Ran L, yr ydym ni'n gobeithio ei chyflwyno ddechrau'r flwyddyn nesaf, ac yn arbennig o ran effeithlonrwydd ynni cartrefi, ac yn y blaen. Wrth gwrs, mae rheoliadau adeiladu yn cynnwys llawer mwy nag effeithlonrwydd ynni yn unig; maen nhw'n cynnwys cyfres gyfan o agweddau ar ddiogelwch, fel yr ydych chi newydd ei amlinellu. Ac rydym ni wedi gwneud un neu ddau o newidiadau i hynny, felly, yn amlwg, fe wnaethom ni wahardd gwahanol fathau o gladin yn gynnar iawn ar ôl tân Grenfell, fel y gwnaeth Lloegr. Bu nifer o addasiadau bach o'r math hwnnw wrth i ni fynd ymlaen, ond nid ydym ni wedi gwneud unrhyw newidiadau cynhwysfawr eto, oherwydd ein bod ni'n bwriadu gwneud hynny o ganlyniad i'r Papur Gwyn. Ac rydym ni'n newid y drefn gyfan yn llwyr; nid mân newidiadau yw'r rhain, mae hyn yn wahaniaeth ansoddol hollol wahanol. Yr oedd yn destun llawer o ddadlau yn y pumed Senedd a byddwn ni mewn sefyllfa cyn bo hir iawn i allu dechrau ar y gwaith craffu hwnnw yma yn y chweched Senedd.

O ran sicrhau bod yr adeiladau sy'n cael eu hadeiladu yn awr yn addas i'r diben, gallaf i eich sicrhau chi ein bod ni wedi cael sgyrsiau hir gydag arolygiaethau amrywiol ynghylch y ffordd orau o wneud hynny, ond rwy'n ofni ei bod yn debyg bod rhai adeiladau yn cael eu hadeiladu ar hyn o bryd y bydd ganddyn nhw broblemau tebyg os nad yw'r datblygwyr yn camu i'r fei i'r dasg o sicrhau eu bod yn derbyn eu cyfrifoldebau. A dyna un o'r rhesymau yr ydym ni wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar eu Bil nhw, oherwydd dim ond y DU sydd â'r pŵer i newid y cymalau rhwymedigaethau a'r cyfnodau cyfyngu ar gyfraith contractau, sef yr hyn yr ydych chi'n sôn amdano yn y fan yno. A dyna un o anawsterau'r maes cyfreithiol hwn, oherwydd nad yw rhywfaint ohono wedi ei ddatganoli, mae rhywfaint ohono wedi ei gadw a rhywfaint ohono heb ei gadw. Felly, rydym ni wedi bod yn ceisio llywio hynny wrth i ni fynd ymlaen. Felly, mae Llywodraeth y DU, fel y dywedais i yn fy natganiad, wedi ymrwymo'n ddiweddar i ymestyn y cyfnod cyfyngu i bobl sydd ar fin mynd i feddiannu adeilad, felly bydd ganddyn nhw 30 mlynedd i ddwyn y datblygwr i gyfrif yn y dyfodol.

Bydd angen gwneud pethau eraill, felly byddwn ni'n gweithio'n galed iawn gyda gweithwyr proffesiynol trawsgludo ac asiantau tai er mwyn sicrhau bod yr wybodaeth y mae pobl yn ei chael pan fyddan nhw'n prynu eu heiddo yn addas i'r diben. Ac mae hynny'n cynnwys yr holl faterion sy'n ymwneud â lesddaliad, taliadau a chyfrifoldebau hefyd, Jenny, cyn ac ar ôl y Papur Gwyn. Yn amlwg, ar ôl y Papur Gwyn, bydd yn llawer symlach ac yn fwy uniongyrchol. 

18:10
8. Y Cwricwlwm i Gymru—Y Cod Addysg Cydberthynas a Rhywioldeb
8. The Curriculum for Wales—Relationships and Sexuality Education Code

Yr eitem nesaf, felly, yw eitem 8, y Cwricwlwm i Gymru, y cod addysg cydberthynas a rhywioldeb, a dwi'n galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i gyflwyno'r cynnig yma—Jeremy Miles.

The next item is item 8, the Curriculum for Wales, relationships and sexuality education code, and I call on the Minister for Education and the Welsh Language to move the motion—Jeremy Miles.

Cynnig NDM7864 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Y Cwricwlwm i Gymru – Y Cod Addysg Cydberthynas a Rhywioldeb yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 23 Tachwedd 2021.

Motion NDM7864 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Curriculum for Wales – Relationships and Sexuality Education Code is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 23 November 2021.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o gyflwyno'r cod addysg cydberthynas a rhywioldeb i'w ystyried gan y Senedd.

Mae angen inni helpu'n plant a'n pobl ifanc i fynd o nerth i nerth ym mhob agwedd ar fywyd, fel eu bod yn tyfu i fod yn oedolion sy'n unigolion iach, hyderus. Mae gan addysg cydberthynas a rhywioldeb rôl gadarnhaol ac amddiffynnol i'w chwarae yn addysg [Anghlywadwy.] Mae gan ysgolion a lleoliadau rôl bwysig i'w chyflawni o ran creu amgylchedd diogel a grymusol sy'n cefnogi hawliau dysgwyr i fwynhau cydberthnasau boddhaus, iach a diogel drwy gydol eu bywydau.

Rŷn ni hefyd yn gwybod bod plant a phobl ifanc sydd â chydberthnasau cryf ac ymdeimlad cadarnhaol o'u hunain ac sy'n gallu deall a rheoli eu hemosiynau a'u lles eu hunain mewn sefyllfa well i gyrraedd eu potensial llawn yn y dyfodol. Bydd addysg cydberthynas a rhywioldeb yn rhoi'r egwyddorion hyn wrth wraidd y dysgu. Rydym am i'n pobl ifanc ffynnu er mwyn iddynt allu ymateb yn gadarnhaol i fyd sydd yn newid a bod yn barod am y bywyd sydd o'u blaenau.

Thank you, Llywydd. I am very pleased to move the relationships and sexuality education code for consideration by the Senedd.

We need to help our children and young people to go from strength to strength in all aspects of life, so that they grow to be adults who are healthy and confident individuals. Relationships and sexuality education has a positive and protective role to play in education. Schools and other settings have an important role to deliver in terms of creating a safe and empowering environment that supports the rights of learners to enjoy healthy and safe relationships throughout their lives.

We also know that children and young people who have strong relationships and positive views of themselves and who can understand and control their emotions and well-being are better placed to achieve their full potential in the future. Relationships and sexuality education will place these principles at the core of learning. We want our young people to prosper so that they can respond positively to a world that is changing and to be ready for the life that's facing them.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

Children have the right to access information that keeps them safe from harm and that allows them to navigate the complex world we live in—one that is very different to the world that we grew up in. As a society, we're becoming ever more aware of advances in technology, including the rising influence of social media and increased use of digital communications and devices. In this context, RSE is an important support in enabling learners to navigate these changes and to keep them safe from harm.

There's also an important role for RSE to respond to a wide range of alarming issues and challenges that young people face, which have been highlighted more recently, whether it's staying safe online, peer-on-peer sexual harassment, or the exposure of children and young people to sexual imagery and pornography. It's essential that our learners have an understanding of these issues, but it is also essential that we support them to be safe in an inclusive environment that is supportive of all children and that we equip our teachers and practitioners to deal with these issues. We have maintained that all learning in RSE should be developmentally appropriate and the phases outlined within the code are a guide to give practitioners an understanding of what is likely to be developmentally appropriate. Promoting and supporting healthy relationships is already a key part of our approach to end violence against women, domestic abuse and sexual violence, and has already informed the new Curriculum for Wales. The Welsh Government’s new draft VAWDASV strategy will run alongside the new relationships and sexuality education code and statutory guidance.

More broadly, we continue to promote healthy relationships in the way we support families and vulnerable individuals. By promoting a consistent concept of what healthy relationships look like, we will support our whole-society approach to end the abuse of women and girls in Wales. Our new strategy for VAWDASV will be delivered through a genuine partnership approach, including education, health, police, specialist services, and survivors to create the blueprint for action.

On 26 November, I wrote to Members of the Senedd, sharing the draft RSE statutory guidance. Within this guidance, which must be read with the code, Members will note it is clear that the approach to RSE should be positive, protective and preventative, considering how learners can be supported to have the knowledge to recognise all forms of discrimination, violence, abuse and neglect, including violence against women, domestic abuse and sexual violence. A link is included to a toolkit of resources to support schools and settings on the issue of violence against women and girls.

I would like to particularly pay tribute to and thank organisations such as the National Society for the Prevention of Cruelty to Children, Welsh Women’s Aid and others for their continued support for mandatory RSE and their input over recent months as we strengthen this area of learning within the statutory guidance and code, which will support learners’ safety by enabling them to recognise unsafe or harmful relationships and situations.

Estyn’s recent report on peer-on-peer sexual harassment in education settings is very challenging to read, and the prevalence of peer-on-peer sexual harassment in our society amongst young people is unacceptable. It is also clear that violence against women and girls is far too common, and I strongly believe that mandatory RSE will help support learners to form and maintain a range of healthy relationships based on mutual trust and respect. Estyn’s report also highlighted that our LGBTQ+ pupils have substantial personal experiences of verbal, homophobic harassment. Any form of bullying is completely unacceptable.

RSE will be realised, Dirprwy Llywydd, in a way that is inclusive, in accordance with the principles of equality. This helps ensure that all learners can see themselves, their families, their communities and each other reflected across the curriculum and can learn to value difference and diversity as a source of strength. This, of course, includes gender equity and LGBTQ+ inclusivity. This contributes to a cohesive, fair and equitable society that equips learners with the skills for life. We are clear that effective RSE requires specialist expertise, time and resources. This will ensure a supportive environment is created to enable learners and practitioners to be safe, in order to discuss and learn about issues that may be sensitive or challenging.

A key priority for us over the coming months will be to support schools and setting ahead of the implementation of RSE. A national plan for professional learning for RSE is currently being developed with practitioners and partners. Earlier this year I announced a budget of £100,000 to support the development of high-quality RSE resources, which will help develop teachers’ confidence and understanding in delivering high-quality, inclusive RSE. We are in dialogue with key stakeholders and practitioners to identify any gaps and to commission new, high-quality resources, where required, to support that implementation. Our national network conversations with the sector will also provide an opportunity to discuss RSE implementation further.

I wish to thank the practitioners within the RSE working group for their hard work and for their dedication and commitment in developing this code. I’d also like to offer thanks to the organisations spanning religion, rights, stakeholders representing children’s interests, and experts for their involvement in developing this code. You are far too many in number to name individually, but my thanks is no less personal. I am so proud that this RSE code commands so much consensus and support from across civic society. I look forward to the contributions in the debate and to dialogue with Members on this important area of learning. Diolch yn fawr iawn.    

Mae gan blant yr hawl i gael gafael ar wybodaeth sy'n eu cadw'n ddiogel rhag niwed ac sy'n caniatáu iddyn nhw lywio'r byd cymhleth yr ydym ni'n byw ynddo—un sy'n wahanol iawn i'r byd y cawsom ni ein magu ynddo. Fel cymdeithas, rydym ni'n dod yn fwyfwy ymwybodol o ddatblygiadau mewn technoleg, gan gynnwys dylanwad cynyddol y cyfryngau cymdeithasol a'r cynnydd yn y defnydd o gyfathrebu a dyfeisiau digidol. Yn y cyd-destun hwn, mae addysg cydberthynas a rhywioldeb yn gymorth pwysig i alluogi dysgwyr i lywio'r newidiadau hyn a'u cadw'n ddiogel rhag niwed.

Mae gan addysg cydberthynas a rhywioldeb swyddogaeth bwysig hefyd i ymateb i ystod eang o faterion a heriau brawychus y mae pobl ifanc yn eu hwynebu, sydd wedi eu hamlygu'n fwy diweddar, boed yn cadw'n ddiogel ar-lein, aflonyddu rhywiol gan gyfoedion, neu amlygiad plant a phobl ifanc i ddelweddau rhywiol a phornograffi. Mae'n hanfodol bod gan ein dysgwyr ddealltwriaeth o'r materion hyn, ond mae hefyd yn hanfodol ein bod ni'n eu cynorthwyo i fod yn ddiogel mewn amgylchedd cynhwysol sy'n gefnogol i bob plentyn a'n bod ni'n paratoi ein hathrawon a'n hymarferwyr i ymdrin â'r materion hyn. Rydym ni wedi parhau â'r safbwynt y dylai'r holl ddysgu mewn addysg cydberthynas a rhywioldeb fod yn briodol yn ddatblygiadol ac mae'r camau a amlinellir yn y cod yn ganllaw i roi dealltwriaeth i ymarferwyr o'r hyn sy'n debygol o fod yn briodol yn ddatblygiadol. Mae hyrwyddo a chynorthwyo perthnasoedd iach eisoes yn rhan allweddol o'n dull o roi terfyn ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, ac mae eisoes wedi llywio'r Cwricwlwm i Gymru newydd. Bydd strategaeth ddrafft newydd Llywodraeth Cymru ar drais yn erbyn menywod cam-drin domestig a thrais rhywiol yn cyd-fynd â'r cod addysg cydberthynas a rhywioldeb newydd a'r canllawiau statudol.

Yn fwy cyffredinol, rydym yn parhau i hyrwyddo perthnasoedd iach yn y ffordd yr ydym yn cefnogi teuluoedd ac unigolion sy'n agored i niwed. Drwy hyrwyddo cysyniad cyson o beth yw perthnasoedd iach, byddwn yn cefnogi ein dull cymdeithas gyfan o roi terfyn ar gam-drin menywod a merched yng Nghymru. Bydd ein strategaeth newydd i atal trais yn erbyn menywod cam-drin domestig a thrais rhywiol yn cael ei chyflawni drwy ddull partneriaeth gwirioneddol, gan gynnwys addysg, iechyd, yr heddlu, gwasanaethau arbenigol, a goroeswyr i greu'r glasbrint ar gyfer gweithredu.

Ar 26 Tachwedd, ysgrifennais at Aelodau'r Senedd, gan rannu'r canllawiau statudol drafft ar addysg cydberthynas a rhywioldeb. Yn y canllawiau hyn, y mae'n rhaid eu darllen gyda'r cod, bydd yr Aelodau'n sylwi ei bod yn glir y dylai'r dull o ymdrin ag addysg cydberthynas a rhywioldeb fod yn gadarnhaol, yn amddiffynnol ac yn ataliol, gan ystyried sut y gellir cynorthwyo dysgwyr i gael yr wybodaeth i adnabod pob math o wahaniaethu, trais, cam-drin ac esgeulustod, gan gynnwys trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Mae dolen wedi ei gynnwys mewn pecyn adnoddau i gefnogi ysgolion a lleoliadau ar drais yn erbyn menywod a merched.

Hoffwn i dalu teyrnged yn arbennig a diolch i sefydliadau fel y Gymdeithas Genedlaethol er Atal Creulondeb i Blant, Cymorth i Ferched Cymru ac eraill am eu cefnogaeth barhaus i addysg cydberthynas a rhywioldeb orfodol a'u cyfraniadau dros y misoedd diwethaf wrth i ni gryfhau'r maes dysgu hwn o fewn y canllawiau a'r cod statudol, a fydd yn cefnogi diogelwch dysgwyr drwy eu galluogi i gydnabod perthnasoedd a sefyllfaoedd anniogel neu niweidiol.

Mae adroddiad diweddar Estyn ar aflonyddu rhywiol rhwng cyfoedion mewn lleoliadau addysg yn anodd iawn ei ddarllen, ac mae nifer yr achosion o aflonyddu rhywiol rhwng cyfoedion yn ein cymdeithas ymhlith pobl ifanc yn annerbyniol. Mae hefyd yn glir bod trais yn erbyn menywod a merched yn llawer rhy gyffredin, ac rwyf i'n credu'n gryf y bydd addysg cydberthynas a rhywioldeb orfodol yn helpu i gefnogi dysgwyr i ffurfio a meithrin ystod o berthnasoedd iach wedi eu seilio ar ymddiriedaeth a pharch at ei gilydd. Tynnodd adroddiad Estyn sylw hefyd at y ffaith bod gan ein disgyblion LHDTC+ brofiadau personol sylweddol o aflonyddu geiriol, homoffobig. Mae unrhyw fath o fwlio yn gwbl annerbyniol.

Bydd addysg cydberthynas a rhywioldeb yn cael ei gwireddu, Dirprwy Lywydd, mewn ffordd sy'n gynhwysol, yn unol ag egwyddorion cydraddoldeb. Mae hyn yn helpu i sicrhau bod yr holl ddysgwyr yn gallu gweld eu hunain, eu teuluoedd, eu cymuned a'i gilydd yn cael eu hadlewyrchu ar draws y cwricwlwm ac yn gallu dysgu gwerthfawrogi gwahaniaeth ac amrywiaeth fel ffynhonnell o gryfder. Mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys cydraddoldeb rhwng y rhywiau a chynwysoldeb LHDTC+. Mae hyn yn cyfrannu at gymdeithas gydlynol, deg a chyfiawn sy'n rhoi'r sgiliau am oes i ddysgwyr. Rydym yn glir bod angen arbenigedd, amser ac adnoddau arbenigol ar addysg cydberthynas a rhywioldeb i fod yn effeithiol. Bydd hyn yn sicrhau bod amgylchedd cefnogol yn cael ei greu i alluogi dysgwyr ac ymarferwyr i fod yn ddiogel, er mwyn trafod a dysgu am faterion a allai fod yn sensitif neu'n heriol.

Un o'r prif flaenoriaethau i ni dros y misoedd nesaf fydd cynorthwyo ysgolion a lleoliadau cyn gweithredu addysg cydberthynas a rhywioldeb. Mae cynllun cenedlaethol o ddysgu proffesiynol ar gyfer addysg cydberthynas a rhywioldeb yn cael ei ddatblygu ar hyn o bryd gydag ymarferwyr a phartneriaid. Yn gynharach eleni cyhoeddais gyllideb o £100,000 i gynorthwyo'r gwaith o ddatblygu adnoddau addysg cydberthynas a rhywioldeb o ansawdd uchel, a fydd yn helpu i ddatblygu hyder a dealltwriaeth athrawon o ran darparu addysg cydberthynas a rhywioldeb gynhwysol o ansawdd uchel. Rydym yn trafod gyda rhanddeiliaid ac ymarferwyr allweddol i nodi unrhyw fylchau ac i gomisiynu adnoddau newydd o ansawdd uchel, pan fo'u hangen, i gefnogi'r gweithredu hwnnw. Bydd ein sgyrsiau rhwydwaith cenedlaethol â'r sector yn gyfle hefyd i drafod y gwaith o weithredu addysg cydberthynas a rhywioldeb ymhellach.

Hoffwn i ddiolch i'r ymarferwyr yn y gweithgor addysg cydberthynas a rhywioldeb am eu gwaith caled ac am eu hymroddiad a'u hymrwymiad i ddatblygu'r cod hwn. Hoffwn i ddiolch hefyd i'r sefydliadau sy'n cynnwys crefydd, hawliau, rhanddeiliaid sy'n cynrychioli buddiannau plant, ac arbenigwyr am gymryd rhan yn y gwaith o ddatblygu'r cod hwn. Mae llawer gormod ohonoch i'ch enwi'n unigol, ond nid yw fy niolch yn llai personol. Rwyf i mor falch bod y cod addysg cydberthynas a rhywioldeb hwn yn ennyn cymaint o gonsensws a chefnogaeth o bob rhan o'r gymdeithas ddinesig. Edrychaf ymlaen at y cyfraniadau yn y ddadl ac at ddeialog ag Aelodau ar y maes dysgu pwysig hwn. Diolch yn fawr iawn. 

18:15

Firstly, I think it’s quite frankly appalling that we have a mere 30 minutes to debate something that is so fundamentally important, in the last week of recess.

Yn gyntaf, rwy'n credu ei bod yn gwbl warthus mai dim ond 30 munud sydd gennym ni i drafod rhywbeth sydd mor sylfaenol bwysig, yn ystod yr wythnos olaf cyn y toriad.

There is so much wrong with the code in its current form, and the guidance, which is of extreme importance and a guide to our teachers. This vital guidance, initially missing, this Government published late last night. To be scrutinised properly, a mere 30-minute debate is an insult to the Senedd, the parents, teachers and children across Wales.

Deputy Presiding Officer, before I attempt to address the multitude of concern from these benches, I thank the Presiding Officer for previously recognising the importance of this debate and allowing more flexibility with timings, which I hope that you will extend to my contribution, as sufficient time needs to be allocated for this to be scrutinised and debated sufficiently. It is vital that we get this right and it's not rushed through, as this will hugely impact on generations of children in Wales.

We all want high-quality, safe, age-appropriate, fully inclusive, scientifically accurate relationship and sex education for our children. The new curriculum will provide a unique opportunity for us to finally address some of the current pressing issues of our day and educate them to promote healthy relationships, awareness, and to protect our children. We welcome this. However, we need to get it right. They need to be the right messages, the right content, delivered by fully trained teachers or outside bodies that adhere to strict guidelines set. Therefore, these guidelines and the code need to be clear and based in reality. Even the title concerns me—removing the word 'sex' from the title of RSE and replacing it with 'sexuality'—as does removing all references to 'girl', 'boy', 'woman'. It is ridiculously confusing, dangerous to limit using gender, and strikes me as a Government more concerned in promoting ideology than teaching our children facts and protecting them. The omission of any terms of gender in the code is quite frankly staggering. What has been presented is not fact-based, biologically accurate sex education but an indoctrination of children in gender-identity ideology. The erasure of 'sex' undermines safeguarding, erodes the concept of privacy, boundaries and consent, putting girls particularly at risk—a code where girls and women are invisible, apart from references to their bodily functions, is more than counterintuitive. Girls and women exist, and it's staggering that a small minority are trying to erase us from society.

Our priority needs to be safeguarding children, presenting them with the facts in an age-appropriate manner. I wholeheartedly agree with the Future Generations Commissioner for Wales, who has spoken out against this code today, and I reiterate her calls and think that it would be a completely reasonable step to specifically and clearly include the need for understanding about the gendered basis of violence and the specific gendered issues for healthy relationships to be included on the face of the RSE code. And, reacting to a rebuttal from the Government, it is true that Acts have been referenced in these documents, namely the Equality Act 2010 and the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, but, beyond that, there is nothing at all in the learning outcomes that has the power to alter current male patterns or attitudes to sexual and domestic violence. Given these crimes are increasing, especially in schools, as you know, Minister, it is vital to grasp the opportunity now to address this. Likewise, the Equality Act has been referenced. I could go on, but, Deputy Presiding, there's no time. But, essentially, the purpose of this Act is eroded in this code. The success of this code will depend on buy-in and co-operation from parents, carers, families and teachers across Wales, but these are a hard-to-follow, confused and not factually correct code and guidance, using ill-defined terms that have no basis in law and, I believe, will not get that buy-in.

So far, this Welsh Government have wilfully ignored a multitude of concerns raised in the initial draft, and the guidance still fails to address a variety of issues. There is still no mention of the standards required for third-party suppliers or deliverers of educational material, which, in my opinion, needs to be approved by Estyn. The language in the code remains desexed, incorrect and confusing, which could actually have an adverse effect, Minister. I'd like to go on, but, again, not enough time. And still no inclusion of the impact on society and individuals of pornography—age appropriately, of course. In fact, age appropriateness is one of the most important things we need to ensure throughout these documents. But, due to the easiness and growing trend of sharing images on social media, as we've spoken about recently in the Senedd, this needs to be addressed.

Finally, Deputy Presiding Officer, there remain many glaring and obvious omissions in these documents, and it's highly confusing in content and is not fit for purpose. It is fundamental that this guidance needs to be clear, concise and watertight if it is going to be a guide to teaching RSE consistently across Wales and if it's going to have the desired effect. If this code goes through as it stands, I warn this Senedd it will not address the issues it sets out to, it will not address what this Government itself wants to address, and it will not be a worthy contribution to improving the lives of the next generations of Welsh children. We the Welsh Conservatives will be voting against this today, and I urge the Senedd to follow suit. I hope that this guidance can be brought back, and revised, to the Senedd in the new year and scrutinised properly, as it deserves and should be. Thank you.

Mae cymaint o'i le ar y cod ar ei ffurf bresennol, a'r canllawiau, sydd o bwys enfawr ac yn ganllaw i'n hathrawon. Cafodd y canllawiau hanfodol hyn, a oedd ar goll i ddechrau, eu cyhoeddi gan y Llywodraeth hon yn hwyr neithiwr. I graffu arnyn nhw'n briodol, mae dadl 30 munud yn unig yn sarhad ar y Senedd, y rhieni, athrawon a phlant ledled Cymru.

Dirprwy Lywydd, cyn i mi geisio mynd i'r afael â'r llu o bryderon sydd gan y meinciau hyn, rwy'n diolch i'r Llywydd am gydnabod pwysigrwydd y ddadl hon yn flaenorol a chaniatáu mwy o hyblygrwydd o ran amseriadau, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n ymestyn hynny i fy nghyfraniad i, gan fod angen neilltuo digon o amser i graffu ar hyn a'i drafod yn ddigonol. Mae'n hanfodol ein bod yn cael hyn yn iawn ac nad yw'n cael ei ruthro drwodd, gan y bydd hyn yn effeithio'n fawr ar genedlaethau o blant yng Nghymru.

Rydym ni i gyd eisiau cael addysg cydberthynas a rhywioldeb sydd o ansawdd uchel, yn ddiogel, yn briodol i oedran, yn gwbl gynhwysol, ac yn wyddonol gywir i'n plant. Bydd y cwricwlwm newydd yn rhoi cyfle unigryw i ni fynd i'r afael o'r diwedd â rhai o faterion pwysig yr oes sydd ohoni a'u haddysgu i hyrwyddo perthnasoedd iach, ymwybyddiaeth ac i amddiffyn ein plant. Rydym ni'n croesawu hyn. Fodd bynnag, mae angen i ni ei wneud yn iawn. Mae angen iddyn nhw fod y negeseuon iawn, y cynnwys iawn, wedi eu cyflwyno gan athrawon sydd wedi eu hyfforddi'n llawn neu gan gyrff allanol sy'n cadw at y canllawiau caeth a gaiff eu gosod. Felly, mae angen i'r canllawiau hyn a'r cod fod yn glir ac wedi eu seilio ar wirionedd. Mae hyd yn oed y teitl yn fy mhoeni i—dileu'r gair 'rhyw' o deitl addysg cydberthynas a rhywioldeb a defnyddio 'rhywioldeb' yn ei le—fel y mae dileu pob cyfeiriad at 'ferch', 'bachgen', 'menyw'. Mae'n hurt o ddryslyd, yn beryglus i gyfyngu ar ddefnyddio rhywedd, ac mae'n fy nharo i fel Llywodraeth sy'n poeni'n fwy am hyrwyddo syniadaeth nag addysgu ffeithiau i'n plant a'u hamddiffyn. Mae hepgor unrhyw dermau rhywedd yn y cod, a bod yn onest, yn syfrdanol. Nid yw'r hyn sydd wedi ei gyflwyno yn addysg rhyw sydd wedi ei seilio ar ffeithiau ac sy'n gywir yn fiolegol, ond yn trwytho plant mewn syniadaeth ynghylch hunaniaeth rhywedd. Mae dileu 'rhyw' yn tanseilio diogelu, yn erydu'r cysyniad o breifatrwydd, ffiniau a chydsyniad, gan roi merched yn arbennig mewn perygl—mae cod lle mae merched a menywod yn anweledig, ar wahân i gyfeiriadau at eu gweithrediadau corfforol, yn fwy na gwrth-reddfol. Mae merched a menywod yn bodoli, ac mae'n syfrdanol bod lleiafrif bach yn ceisio ein dileu o gymdeithas.

Mae angen i'n blaenoriaeth fod ar ddiogelu plant, gan roi'r ffeithiau iddyn nhw mewn modd sy'n briodol i'w hoedran. Rwy'n cytuno'n llwyr â Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru, sydd wedi siarad yn erbyn y cod hwn heddiw, ac yn ailadrodd ei galwadau ac rwy'n credu y byddai'n gam cwbl resymol i gynnwys yn benodol ac yn glir yr angen i ddeall y sail rywedd i drais a'r materion rhywedd penodol ar gyfer perthnasoedd iach ar wyneb y cod addysg cydberthynas a rhywioldeb. Ac, wrth ymateb i wrthodiad y Llywodraeth, mae'n wir bod cyfeiriad at Ddeddfau yn y dogfennau hyn, sef Deddf Cydraddoldeb 2010 a Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, ond, y tu hwnt i hynny, nid oes unrhyw beth o gwbl yn y deilliannau dysgu sydd â'r pŵer i newid patrymau neu agweddau gwrywaidd cyfredol at drais rhywiol a domestig. O ystyried bod y troseddau hyn ar gynnydd, yn enwedig mewn ysgolion, fel y gwyddoch chi, Gweinidog, mae'n hanfodol manteisio ar y cyfle yn awr i fynd i'r afael â hyn. Yn yr un modd, ceir cyfeiriad at y Ddeddf Cydraddoldeb. Gallwn i fynd ymlaen, ond, Dirprwy Lywydd, nid oes amser. Ond, yn y bôn, mae diben y Ddeddf hon wedi ei erydu yn y cod hwn. Bydd llwyddiant y cod hwn yn dibynnu ar gefnogaeth a chydweithrediad gan rieni, gofalwyr, teuluoedd ac athrawon ledled Cymru, ond mae'r rhain yn god a chanllawiau anodd eu dilyn, dryslyd ac nid ydyn nhw'n ffeithiol gywir, sy'n defnyddio termau wedi eu diffinio'n wael nad oes ganddyn nhw unrhyw sail yn y gyfraith ac, rwyf i'n credu, na fydd yn cael y gefnogaeth honno.

Hyd yn hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi anwybyddu'n fwriadol lu o bryderon a gafodd eu codi yn y drafft cychwynnol, ac mae'r canllawiau yn dal i fethu â mynd i'r afael ag amrywiaeth o faterion. Nid oes unrhyw sôn o hyd am y safonau sy'n ofynnol ar gyfer cyflenwyr neu ddarparwyr deunydd addysgol trydydd parti, y mae angen, yn fy marn i, eu cymeradwyo gan Estyn. Mae'r iaith yn y cod yn parhau i fod yn anrhyweddol, yn anghywir ac yn ddryslyd, a allai arwain at effaith andwyol, Gweinidog. Hoffwn i fynd ymlaen, ond, unwaith eto, nid oes digon o amser. Ac mae'n dal i beidio â chynnwys effaith pornograffi ar gymdeithas ac unigolion—yn briodol i oedran, wrth gwrs. Yn wir, bod yn briodol i oedran yw un o'r pethau pwysicaf y mae angen i ni ei sicrhau drwy'r dogfennau hyn. Ond, oherwydd rhwyddineb a thuedd gynyddol o rannu delweddau ar y cyfryngau cymdeithasol, fel yr ydym ni wedi ei drafod yn ddiweddar yn y Senedd, mae angen mynd i'r afael â hyn.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, mae llawer o ddiffygion clir ac amlwg yn y dogfennau hyn o hyd, ac maen nhw'n ddryslyd iawn o ran eu cynnwys ac nid ydyn nhw'n addas i'r diben. Mae'n hanfodol bod angen i'r canllawiau hyn fod yn glir, yn gryno ac yn gadarn os yw'n mynd i fod yn ganllaw i addysgu addysg cydberthynas a rhywioldeb mewn modd cyson ledled Cymru ac os yw'n mynd i gael yr effaith a ddymunir. Os bydd y cod hwn yn mynd drwodd fel y mae, rwy'n rhybuddio'r Senedd hon na fydd yn mynd i'r afael â'r materion y mae'n bwriadu eu datrys, ni fydd yn mynd i'r afael â'r hyn y mae'r Llywodraeth hon ei hun yn dymuno mynd i'r afael ag ef, ac ni fydd yn gyfraniad teilwng at wella bywydau'r cenedlaethau nesaf o blant Cymru. Byddwn ni'r Ceidwadwyr Cymreig yn pleidleisio yn erbyn hyn heddiw, ac rwy'n annog y Senedd i ddilyn ein hesiampl. Rwy'n gobeithio y gellir ailgyflwyno'r canllawiau hyn, wedi eu diwygio, i'r Senedd yn y flwyddyn newydd a chraffu arnyn nhw yn iawn, fel y maen nhw'n ei haeddu ac y dylai fod. Diolch.

18:25

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Rwy'n falch iawn o allu cyfrannu at y ddadl bwysig hon ar ran Plaid Cymru. Mae hon yn agwedd mor allweddol o'r cwricwlwm newydd, ac yn agwedd rŷn ni wedi bod yn gyson gefnogol ohoni drwy gydol taith y cwricwlwm newydd drwy'r Senedd, gan y bydd, gobeithio, yn arwain at gyfle hanesyddol i feithrin agweddau a dealltwriaeth o gydraddoldeb yn ein cymdeithas o ran ymagwedd at y rhywiau, rhywedd a rhywioldeb.

Rwy'n hynod o falch o nodi bod addysg cydberthynas a rhywioldeb wedi derbyn cefnogaeth eang gan ymarferwyr a dysgwyr fel ei gilydd, yn ogystal â chyrff cyhoeddus a rhieni. Roedd y rhai a ymatebodd i'r ymgynghoriad ar y cod drafft yn gefnogol ar y cyfan i'r dull cyffredinol o ymdrin ag addysg cydberthynas a rhywioldeb, gydag agweddau cadarnhaol tuag at y dull a gymerwyd yn cael eu llywio gan wahanol safbwyntiau. Roedd cymaint o'r rhai wnaeth ymateb yn deall y byddai darparu addysg cydberthynas a rhywioldeb yn effeithiol wrth gefnogi lles plant a phobl ifanc ac wrth hyrwyddo hawliau'r plentyn, a bod y ddarpariaeth honno'n adlewyrchu neu'n adeiladu ar arferion addysgu presennol mewn ysgolion.

O ran lles plant a phobl ifanc, roedd yn cael ei gydnabod y byddai darpariaeth briodol yn darparu cyfleoedd iddynt ddatblygu eu gwybodaeth, eu sgiliau a'u hyder i archwilio eu bydoedd a'u sfferau cymdeithasol yn ddiogel ac yn hyderus, ac yn diogelu eu lles emosiynol a chorfforol. Yn y pen draw, y gobaith, wrth gwrs, yw y bydd yn galluogi plant a phobl ifanc i ganfod eu ffordd yn hyderus ac yn ddiogel o fewn cymdeithas sy'n newid yn barhaus—cymdeithas wahanol iawn, fel dywedodd y Gweinidog, i'r un y gwnaethon ni gael ein magu ynddi.

Yn ogystal, ystyriwyd bod addysg cydberthynas a rhywioldeb yn hanfodol wrth ddarparu dealltwriaeth a gwerthfawrogiad o berthnasoedd sydd â pharch wrth eu craidd, ac wrth ddarparu gwybodaeth gytbwys a diduedd a all amddiffyn a grymuso plant a phobl ifanc—syniad sy'n cael ei gefnogi ymhellach gan y pwyslais pellach ar hawliau'r plentyn oddi mewn i'r cynigion sy'n deillio o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn.

Erbyn hyn, ers yr ymgynghoriad ar y cod drafft, gwnaed newidiadau i'r cod, ac mae'r rhain wedi'u hamlinellu'n rhannol gan y Gweinidog. Felly, byddwn yn gobeithio y gallai'r Gweinidog ddarparu mwy o fanylion am y newidiadau, y rhesymeg y tu ôl i newid y cod a sut mae'n credu y bydd y newidiadau hyn yn effeithio'n gadarnhaol neu'n cryfhau darpariaeth addysg cydberthynas a rhywioldeb.

Thank you to the Minister for the statement. I'm very pleased to contribute to this important debate on behalf of Plaid Cymru. This is such a crucial aspect of the new curriculum, and an aspect that we have been consistently supportive of throughout the journey of the new curriculum through the Senedd, as it will hopefully lead to a historic opportunity to nurture attitudes and respect for equality in our society in relation to sex, gender and sexuality.

I'm very pleased to note that RSE has received widespread support from practitioners and teachers alike, as well as public bodies and parents. Those who responded to the consultation on the draft code were generally supportive of the general approach to dealing with RSE, with positive responses to the approach taken steered by various different viewpoints. Many of those who responded understood that providing relationships and sexuality education would be effective in supporting the well-being of children and young people and in promoting the rights of the child, and that the provision reflects or builds on current teaching practice in schools.

In terms of the well-being of children and young people, it was recognised that appropriate provision would provide opportunities for them to develop their information, their skills and their confidence in examining their social spheres confidently, and would safeguard their emotional and physical health. Ultimately, the aim, of course, is that it will enable children and young people to find their way confidently and safely within a society that is continually changing—a society that is very different to the one that we were brought up in, as the Minister said.

In addition, relationships and sexuality education was considered crucial in providing an understanding and appreciation of relationships based on respect, and in providing balanced, unbiased information that can protect and empower young people—an idea that is further supported by the added emphasis on the rights of the child within these proposals, which emerge from the United Nations Convention on the Rights of the Child.

Following the consultation on the draft code, changes have been made, and these have been outlined partially by the Minister. So, I would hope that the Minister could provide more detail on these changes, the rationale behind the changes to the code and how he believes these changes will have a positive impact or will strengthen the provision of relationship and sexuality education. 

Positives aside, certain issues that pertain to relationships and sexuality remain prevalent in Welsh society, and I hope that, in responding to this debate, the Minister can shed some light on how this aspect of the curriculum will help remedy these problems. As we heard in a recent Estyn report, it was found that pupils are pressured regularly to send nude photos, and girls harassed over the length of their skirts. In this regard, about half of secondary pupils said they had experienced sexual harassment from fellow pupils, that twice as many girls said they had faced sexual harassment from boys, while 46 of those who'd experienced it decided not to tell anyone else. It's shocking, but not entirely surprising to see that 71 per cent of male pupils and 82 per cent of female pupils had reported seeing peer-on-peer sexual harassment in secondary schools.

We welcome the whole-education approach taken to ending misogyny and violence against women and girls in the new curriculum. And in light of these alarming findings in the Estyn report, it's clearer than ever that we need robust RSE provision in our curriculum, and that this provision empowers pupils to trust their teachers, stand up to their peers and report all forms of sexual harassment. The Minister's response to this debate could hopefully clarify how RSE provision could go about remedying this horrible and ongoing problem in our schools.

As the Minister referenced in his statement, Estyn inspectors also found that many LGBTQ+ pupils had substantial personal experiences of homophobic bullying and harassment, with most LGBTQ+ pupils surveyed by Estyn saying they felt only a few teachers would do anything about it if they heard homophobic slurs being used against them. It's concerning to note that some of the more oppositional consultation responses often masked prejudice and discriminatory attitudes against transgender people, so I'd like to go on record and reaffirm my and my party's commitment to ensure that LGBTQ+ voices and experiences need to be heard and affirmed, and our continuing promise to actively promote LGBTQ+ rights. In responding to this debate, I'd appreciate it if the Minister could further explain how the RSE code will help LGBTQ+ students, as well as their colleagues and teachers, to create a more understanding, empowering and compassionate environment in our schools. 

Gan roi'r agweddau da i'r naill ochr, mae rhai materion sy'n ymwneud â pherthnasoedd a rhywioldeb yn parhau i fod yn gyffredin yng nghymdeithas Cymru, ac rwy'n gobeithio, wrth ymateb i'r ddadl hon, y gall y Gweinidog daflu rhywfaint o oleuni ar sut y bydd yr agwedd hon ar y cwricwlwm yn helpu i unioni'r problemau hyn. Fel y clywsom mewn adroddiad diweddar gan Estyn, canfuwyd bod disgyblion dan bwysau'n rheolaidd i anfon lluniau noeth, a merched yn cael eu haflonyddu am hyd eu sgertiau. Yn hyn o beth, dywedodd tua hanner y disgyblion uwchradd eu bod wedi cael profiad o aflonyddu rhywiol gan gyd-ddisgyblion, bod dwywaith cymaint o ferched wedi dweud eu bod wedi wynebu aflonyddu rhywiol gan fechgyn, a bod 46 o'r rhai a oedd wedi cael profiad ohono wedi penderfynu peidio â dweud wrth unrhyw un arall. Mae'n frawychus, ond nid yw'n syndod llwyr gweld bod 71 y cant o ddisgyblion fechgyn ac 82 y cant o ddisgyblion sy'n ferched wedi dweud eu bod wedi gweld aflonyddu rhywiol rhwng cyfoedion mewn ysgolion uwchradd.

Rydym yn croesawu'r dull addysg gyfan yn y cwricwlwm newydd o roi terfyn ar gasineb at fenywod a thrais yn erbyn menywod a merched. Ac yng ngoleuni'r canfyddiadau brawychus hyn yn adroddiad Estyn, mae'n gliriach nag erioed bod angen darpariaeth addysg cydberthynas a rhywioldeb gadarn arnom yn ein cwricwlwm, a bod y ddarpariaeth hon yn grymuso disgyblion i ymddiried yn eu hathrawon, sefyll i fyny i'w cyfoedion ac adrodd ar bob math o aflonyddu rhywiol. Gobeithio y gallai ymateb y Gweinidog i'r ddadl hon egluro sut y gallai darpariaeth addysg cydberthynas a rhywioldeb fynd ati i unioni'r broblem erchyll a pharhaus hon yn ein hysgolion.

Fel y cyfeiriodd y Gweinidog yn ei ddatganiad, canfu arolygwyr Estyn hefyd fod lawer o ddisgyblion LHDTC+ wedi cael llawer o brofiadau personol o fwlio ac aflonyddu homoffobig, a bod y rhan fwyaf o ddisgyblion LHDTC+ a arolygwyd gan Estyn yn dweud eu bod nhw'n meddwl mai dim ond ychydig o athrawon fyddai'n gwneud unrhyw beth yn ei gylch pe bydden nhw'n clywed sarhad homoffobig yn cael ei ddefnyddio yn eu herbyn. Mae'n destun pryder nodi bod rhai o'r ymatebion mwy gwrthwynebol i'r ymgynghoriad yn aml yn cuddio rhagfarn ac agweddau gwahaniaethol yn erbyn pobl drawsryweddol, felly hoffwn i gofnodi ac ailddatgan fy ymrwymiad i a fy mhlaid i sicrhau bod angen clywed a chadarnhau lleisiau a phrofiadau LHDTC+, a'n haddewid parhaus i hyrwyddo hawliau LHDTC+. Wrth ymateb i'r ddadl hon, byddwn i'n gwerthfawrogi pe gallai'r Gweinidog egluro yn fwy sut y bydd y cod addysg cydberthynas a rhywioldeb yn helpu myfyrwyr LHDTC+, yn ogystal â'u cydweithwyr a'u hathrawon, i greu amgylchedd o well dealltwriaeth a mwy grymusol a thosturiol yn ein hysgolion. 

Rwy'n credu hefyd fod yn rhaid gwneud—

I also believe that—

18:30

[Anghlywadwy.]—wrth gloi, ynglŷn â sut y bydd pynciau eraill yn y cwricwlwm newydd yn cryfhau neu'n cefnogi darpariaeth addysg cydberthynas rhywioldeb a'i nodau craidd. Mae Plaid Cymru wedi ymgyrchu'n hir ac yn galed er mwyn gweld mwy o bwyslais ar hanes Cymru, gan gynnwys hanes LHDTC+ yng Nghymru yn y cwricwlwm newydd, ac rwy'n falch o weld y cyfeiriad at hyn yn ein cytundeb cydweithredu gyda'r Llywodraeth. Mae'n gwbl hanfodol bod disgyblion yn dysgu'r cyd-destun hanesyddol, sut wnaethon ni gyrraedd lle'r ydym ni nawr fel cymdeithas, os ydyn nhw am ddeall a chanfod eu ffordd o fewn y gymdeithas honno. Felly, hoffwn wybod, wrth gloi, sut mae darpariaeth addysg cydberthynas rhywioldeb yn cael ei hadlewyrchu a'i chefnogi gan bynciau eraill yn y cwricwlwm fel hanes. Diolch.

In conclusion, I also think that we need to look at how other subjects within the new curriculum would strengthen or would enforce RSE in its core aims. Plaid Cymru has long campaigned to see more emphasis on Welsh history, including the LGBTQ+ history of Wales, in the new curriculum, and I'm pleased to see reference to this in our co-operation agreement with the Government. It is crucial that pupils learn about the historic context, how we got to where we are today as a society, if they are to understand and find their way within that society. So, I'd like to know, in conclusion, how RSE is to be reflected and supported by other subjects within the curriculum, such as history. Thank you.

I'll be voting against the Welsh Government's relationships and sexuality education code today. As the Minister will be well aware from debates that were held in the previous Senedd, I regard parents as the primary educators of their children, not the state, and I believe that the Welsh Government's removal of the parental right to withdraw their children from sex education lessons was a massive retrograde step for parental rights and choice, and, given the fact that parents can no longer withdraw their children from sex education lessons, it is absolutely critical that the new RSE code is as respectful and accommodating as possible to the wide variety of views that people hold on this very important subject. But I regret that the code before us today and the draft statutory guidance that was shared with Members late this morning do not do that. What is clear is that the Welsh Government is trying to disguise a controversial set of ideas over which there's a great deal of debate as some sort of settled catalogue of truths that all pupils in the country should be taught. But the reality is far from that. The reality is that there's a great deal of debate, even within the LGBTQ+ community, on the impact that the code may have, particularly on women's rights, and there are real concerns that the views of faith and black, Asian and minority ethnic communities across Wales risk being demonised and discriminated against.

The code is very heavy on respect, but it's clear that that respect does not seem to extend to many Christians, Muslims, Jews, Hindus, Sikhs, members of other faiths, members of the LGBTQ+ community or those whose views may be at odds with those espoused by the Welsh Government. The evidence suggests that the code and the draft guidance have been influenced heavily from a particularly woke ideological viewpoint, and the draft guidance in particular screams 'woke'. Out of the 4,000 words of which it's comprised, we see the words 'male' mentioned just once; 'female' twice, both in relation to female genital mutilation; 'men' doesn't appear at all, and neither do the words 'girl', 'boy', 'straight' or 'heterosexual'. Any relationships and sexuality education code that seeks to avoid these words simply isn't worth the paper it's written on.

Now, as the Government of the day, I respect that you have the right to design the curriculum in the way that you see fit, but you do not have the right to teach children as young as 11 an inappropriate, sexually loaded curriculum, promoting an understanding of how of how all are entitled to, and I quote, 'pleasurable relationships'. Doing that without parental consent, in my view, is wholly unacceptable, so I urge all Members today to reject this code and the draft guidance emanating from it, and I urge the Welsh Government to go back to the drawing board, to engage more with parents, to engage more with faith communities and a more diverse range of voices from the LGBTQ+ community. Develop a new code that addresses their concerns, I urge you.

Byddaf yn pleidleisio yn erbyn cod addysg cydberthynas a rhywioldeb Llywodraeth Cymru heddiw. Fel y bydd y Gweinidog yn ymwybodol iawn o ddadleuon a gafodd eu cynnal yn y Senedd flaenorol, rwyf i o'r farn mai rhieni yw prif addysgwyr eu plant, nid y wladwriaeth, ac rwyf i'n credu bod camau Llywodraeth Cymru i ddileu hawl rhieni i dynnu eu plant yn ôl o wersi addysg rhyw enfawr tuag yn ôl o ran hawliau a dewis rhieni, ac, o ystyried y ffaith na chaiff rhieni dynnu eu plant yn ôl o wersi addysg rhyw mwyach, mae'n gwbl hanfodol bod y cod addysg cydberthynas a rhywioldeb newydd mor barchus a chynhwysol â phosibl i'r amrywiaeth eang o safbwyntiau sydd gan bobl ar y pwnc pwysig iawn hwn. Ond mae'n flin gen i ddweud nad yw'r cod sydd ger ein bron heddiw a'r canllawiau statudol drafft a gafodd eu rhannu ag Aelodau yn hwyr y bore yma yn gwneud hynny. Yr hyn sydd yn amlwg yw bod Llywodraeth Cymru yn ceisio celu cyfres ddadleuol o syniadau y mae llawer iawn o ddadlau yn eu cylch fel rhyw fath o gatalog sefydlog o wirioneddau y dylid eu haddysgu i bob disgybl yn y wlad. Ond mae'r realiti ymhell o hynny. Y gwir amdani yw bod llawer iawn o ddadlau, hyd yn oed o fewn y gymuned LHDTC+, ar yr effaith y gallai'r cod ei chael, yn enwedig ar hawliau menywod, ac mae pryderon gwirioneddol bod barn pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig ledled Cymru mewn perygl o gael eu cythreulio a gwahaniaethu yn eu herbyn.

Mae pwyslais mawr iawn yn y cod ar barch, ond mae'n amlwg nad yw'n ymddangos bod y parch hwnnw'n ymestyn i lawer o Gristnogion, Mwslimiaid, Iddewon, Hindŵiaid, Sikhiaid, aelodau o grefyddau eraill, aelodau o'r gymuned LHDTC+ na'r rhai y gallai eu barn fod yn groes i'r rhai y mae Llywodraeth Cymru yn eu harddel. Mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod y cod a'r canllawiau drafft wedi eu dylanwadu'n fawr o safbwynt ideolegol sy'n ymwybodol iawn o bechu, ac mae'r canllawiau drafft yn arbennig yn sgrechian hynny. O'r 4,000 o eiriau sydd ynddyn nhw, rydym yn gweld y geiriau 'gwryw' yn cael ei grybwyll unwaith yn unig; 'benyw' ddwywaith, a'r ddau wrth drafod anffurfio organau rhywiol menywod; nid yw 'dynion' yn ymddangos o gwbl, nac ychwaith y geiriau 'merch', 'bachgen', 'syth' na 'heterorywiol'. Nid yw unrhyw god addysg cydberthynas a rhywioldeb sy'n ceisio osgoi'r geiriau hyn yn werth y papur y mae wedi ei ysgrifennu arno.

Nawr, fel Llywodraeth y dydd, rwy'n parchu bod gennych yr hawl i gynllunio'r cwricwlwm yn y ffordd yr ydych chi'n ei ystyried sy'n addas, ond nid oes gennych chi'r hawl i addysgu cwricwlwm amhriodol, wedi ei lwytho'n rhywiol, sy'n hyrwyddo dealltwriaeth o sut y mae gan bawb hawl i, ac rwy'n dyfynnu, 'perthnasoedd pleserus' i blant mor ifanc ag 11 oed. Mae gwneud hynny heb ganiatâd rhieni, yn fy marn i, yn gwbl annerbyniol, felly rwy'n annog yr holl Aelodau heddiw i wrthod y cod hwn a'r canllawiau drafft sy'n deillio ohono, ac yn annog Llywodraeth Cymru i ddechrau o'r dechrau, i ymgysylltu'n fwy â rhieni, i ymgysylltu'n fwy â chymunedau ffydd ac amrywiaeth fwy amrywiol o leisiau o'r gymuned LHDTC+. Rwy'n eich annog i ddatblygu cod newydd sy'n mynd i'r afael â'u pryderon.

18:35

I respectfully disagree with Darren Millar. I think it's really, really terrible for children's rights if they don't know what's happening to them when they're going through puberty. Why is it that so many girls have no idea what is going to happen to them when they start their period? And that is just shocking, and very frightening and unnecessarily slow. And we really do live in the worst of all worlds, where sex is used to sell everything, whether it's harmful pornography or it's to sell the latest shoes, or the football, or a car. So, we absolutely have to get to grips with this, as we saw in Meilyr Rowlands's devastating report on what we already knew was happening—the peer-on-peer sexual harassment that goes on through people's smartphones and other online platforms. It's really, really uncomfortable, and most of this bullying and sexual harassment doesn't go on in schools, it's going on outside school, although it may well be going on in school too. But it really, really underlines the importance of the collaborative partnership with families, as well as the right of the young person to get some sense into different relationships that both children and adults have. This is the reality of their lives, and if we're not explaining to them how they may wish to explore their personality and their sexuality, without giving them any context for all the other horrible things that sex is used for, to corrupt people's heads as well as their lives—. We really have to take this matter really, really seriously. And I have confidence in the ability of teachers to address this matter in an age-appropriate way that gives people comfort that there's nothing unusual about their particular family situation, because it comes in all shapes and sizes, whilst we are having commercial interests who are targeting children and young people and getting them to think about things in a way that is totally artificial and harmful.

So, we really do have to address this, because otherwise we are going to have people growing up thinking that sex is all about being brutal and violent, and absolutely it is not. It's all about being loving, and firm friendships and respect for each other. So, we really do have a big problem here, and I suppose my question today to the Minister is whether or not he thinks that we should be banning smartphones in schools and really advising parents it is not a great idea to be giving smartphones to young people where they can access all the harmful stuff that goes on on the internet that's, at the moment, sadly, completely uncontrolled. 

Rwy'n anghytuno'n barchus â Darren Millar. Rwy'n credu ei fod yn wirioneddol ofnadwy ar gyfer hawliau plant os nad ydyn nhw'n gwybod beth sy'n digwydd iddyn nhw pan fyddan nhw'n mynd drwy'r glasoed. Pam mae cynifer o ferched nad oes ganddyn nhw syniad beth sy'n mynd i ddigwydd iddyn nhw pan fyddan nhw'n dechrau eu mislif? Ac mae hynny'n syfrdanol, ac yn frawychus iawn ac yn ddiangen o araf. Ac rydym ni'n wirioneddol yn byw yn y gwaethaf o bob byd, lle mae rhyw yn cael ei ddefnyddio i werthu popeth, boed yn bornograffi niweidiol neu'n gwerthu'r esgidiau diweddaraf, neu'r bêl-droed, neu gar. Felly, mae angen yn llwyr i ni fynd i'r afael â hyn, fel y gwelsom yn adroddiad brawychus Meilyr Rowlands ar yr hyn yr oeddem ni eisoes yn ei wybod oedd yn digwydd—yr aflonyddu rhywiol rhwng cyfoedion sy'n digwydd drwy ffonau clyfar pobl a llwyfannau ar-lein eraill. Mae'n wirioneddol anghyfforddus, ac nid yw'r rhan fwyaf o'r bwlio a'r aflonyddu rhywiol hwn yn digwydd mewn ysgolion, mae'n digwydd y tu allan i'r ysgol, er ei bod yn ddigon posibl ei fod yn digwydd yn yr ysgol hefyd. Ond yn wirioneddol, mae'n tanlinellu pwysigrwydd y bartneriaeth gydweithredol â theuluoedd, yn ogystal â hawl y person ifanc i gael rhywfaint o synnwyr o wahanol berthnasoedd sydd gan blant ac oedolion. Dyma realiti eu bywydau, ac os nad ydym yn esbonio iddyn nhw sut y gallen nhw ddymuno archwilio eu personoliaeth a'u rhywioldeb, heb roi unrhyw gyd-destun iddyn nhw ar gyfer yr holl bethau erchyll eraill y mae rhyw yn cael ei ddefnyddio ar eu cyfer, i lygru pennau pobl yn ogystal â'u bywydau—. Mae angen gwirioneddol i ni gymryd y mater hwn o ddifrif. Ac mae gen i ffydd yng ngallu athrawon i fynd i'r afael â'r mater hwn mewn ffordd sy'n briodol i oedran sy'n rhoi cysur i bobl nad oes unrhyw beth anarferol am eu sefyllfa deuluol benodol, oherwydd bod rhai o bob siâp a maint, tra bod gennym ni fuddiannau masnachol sy'n targedu plant a phobl ifanc ac yn eu hannog i feddwl am bethau mewn ffordd sy'n gwbl artiffisial a niweidiol.

Felly, mae angen gwirioneddol i ni fynd i'r afael â hyn, oherwydd fel arall, bydd gennym ni bobl yn tyfu i fyny yn meddwl bod rhyw yn ymwneud â bod yn greulon ac yn dreisgar, ac nid yw hynny'n wir o gwbl. Mae'n ymwneud â bod yn gariadus, a chyfeillgarwch cadarn a pharch at eich gilydd. Felly, mae gennym ni broblem fawr yma, ac mae'n debyg mai fy nghwestiwn i heddiw i'r Gweinidog yw a yw'n credu y dylem ni fod yn gwahardd ffonau clyfar mewn ysgolion ac yn cynghori rhieni mewn gwirionedd, nad yw'n syniad gwych rhoi ffonau clyfar i bobl ifanc lle gallan nhw gael gafael ar yr holl bethau niweidiol sy'n digwydd ar y rhyngrwyd nad yw wedi ei reoli o gwbl ar hyn o bryd, yn anffodus. 

The draft of this RSE code is a vast improvement on the one sent out with the consultation. However, as it stands today we can't support it. We do still have some huge concerns, which I hope the Minister can address, and bring back a revised code that all in this Chamber can support. 

The guiding principle of the relationships and sexuality education code, at least according to the Act, is that RSE lessons must be developmentally appropriate for learners. I am concerned that this code fails to adequately demonstrate how this can and will be achieved. The fact that schools and early years settings will have to decide what is developmentally appropriate for each child places undue burdens on those settings. How are schools and early years settings equipped to make those decisions? Teachers are not experts in child development, yet they are being asked to analyse each child and make a determination of their stage of development. This code has been developed with broad-stroke phases, which, according to the document itself,

'have been designed to give practitioners an understanding of what is likely to be developmentally appropriate.'

And this is not good enough. 

It is also concerning that, within classes or year groups, children could be taught differently, as they are at different stages of development, but it is not clear that there will be safeguards in place to prevent children accessing material that is not developmentally appropriate for them. The lack of safeguards makes this whole code unsuitable. That, together with the fact that we are being asked to improve the code without ever seeing the accompanying guidance—

Mae drafft y cod addysg cydberthynas a rhywioldeb hwn yn welliant enfawr ar yr un a gafodd ei anfon gyda'r ymgynghoriad. Fodd bynnag, fel y mae heddiw, ni allwn ei gefnogi. Mae gennym ni rai pryderon enfawr o hyd, ac rwy'n gobeithio y gall y Gweinidog fynd i'r afael â nhw, a dod â chod diwygiedig yn ôl y gall pawb yn y Siambr hon ei gefnogi.

Egwyddor arweiniol y cod addysg cydberthynas a rhywioldeb, yn ôl y Ddeddf o leiaf, yw bod yn rhaid i wersi addysg cydberthynas a rhywioldeb fod yn briodol yn ddatblygiadol i'r dysgwyr. Rwy'n pryderu nad yw'r cod hwn yn dangos yn ddigonol sut y gellir cyflawni hyn a sut y caiff hyn ei gyflawni. Mae'r ffaith y bydd yn rhaid i ysgolion a lleoliadau blynyddoedd cynnar benderfynu beth sy'n briodol yn ddatblygiadol i bob plentyn yn rhoi gormod o faich ar y lleoliadau hynny. Sut mae ysgolion a lleoliadau blynyddoedd cynnar wedi eu paratoi i wneud y penderfyniadau hynny? Nid yw athrawon yn arbenigwyr mewn datblygiad plant, ac eto mae gofyn iddyn nhw ddadansoddi pob plentyn a phenderfynu ar eu cam datblygu. Mae'r cod hwn wedi ei ddatblygu gyda chyfnodau eang. Yn ôl y ddogfen ei hun:

'Cynlluniwyd y cyfnodau i roi dealltwriaeth i ymarferwyr o'r hyn sy'n debygol o fod yn briodol o safbwynt datblygiad.'

Ac nid yw hyn yn ddigon da.

Mae hefyd yn peri pryder y gellid addysgu plant yn wahanol, o fewn dosbarthiadau neu grwpiau blwyddyn, gan eu bod ar wahanol gamau datblygu, ond nid yw'n glir a fydd mesurau diogelu ar waith i atal plant rhag cael gafael ar ddeunydd nad yw'n briodol i'w datblygiad nhw. Mae'r diffyg mesurau diogelu yn gwneud y cod cyfan hwn yn anaddas. Mae hynny, ynghyd â'r ffaith y gofynnir i ni wella'r cod heb weld y canllawiau cysylltiedig erioed—

18:40

Gareth, could you hang on a second? Joyce Watson, do you want to make an intervention? Joyce, do you want to make an intervention? I can see you're signalling.

Gareth, a wnewch chi aros am eiliad? Joyce Watson, a ydych chi eisiau gwneud ymyriad? Joyce, a ydych chi eisiau gwneud ymyriad? Gallaf weld eich bod yn gwneud arwydd.

Apologies for that. I didn't see you.

Ymddiheuriadau am hynny. Ni welais i chi.

Gareth, will you take an intervention?

Gareth, a wnewch chi gymryd ymyriad?

Well, I'm nearly finished. I'm near as finished, Deputy Llywydd, so I'm not sure there'd be much point, really.

Wel, rwyf i bron â gorffen. Rwyf i fwy neu lai wedi gorffen, Dirprwy Lywydd, felly nid wyf yn siŵr a fyddai llawer o bwynt, mewn gwirionedd.

No, I'm nearly concluded, Deputy Llywydd.

Na, rwyf i bron â gorffen, Dirprwy Lywydd.

Okay, thank you. Joyce, sorry. Go on, Gareth.

Iawn, diolch. Joyce, mae'n ddrwg gen i. Ewch ymlaen, Gareth.

Yes. We're being asked to approve the code without even seeing the accompanying guidance, which means that there is no way that we can approve this code today, and I urge Members to reject the Government's motion and call upon Ministers to redraft the RSE code with some stronger evidence. Thank you very much.

Iawn. Gofynnir i ni gymeradwyo'r cod heb hyd yn oed gweld y canllawiau cysylltiedig, sy'n golygu nad oes modd i ni gymeradwyo'r cod hwn heddiw, ac rwy'n annog yr Aelodau i wrthod cynnig y Llywodraeth a galw ar Weinidogion i ailddrafftio'r cod addysg cydberthynas a rhywioldeb gyda rhywfaint o dystiolaeth gryfach. Diolch yn fawr iawn.

I must also say that I'm disappointed that just 30 minutes has been tabled for this really important item this evening now, and also disappointed that that draft guidance was only published late last night. It does make it difficult to properly scrutinise a really important area of work. That aside, whilst much of the intention of the code presented today may be good, I do share Members' concerns with the lack of acknowledgement and the lack of a clearly identified role of parents in their responsibility in educating and supporting their children.

First and foremost, it's a parent's responsibility to ensure that their children are educated in the way that they see is best and most appropriate for their child and it's important to remember that parents are ultimately responsible for their child's education and well-being, and it's parents who know their children best, and the role of Government is to support parents in undertaking this amazing privilege and this great responsibility. So, with this in mind, it's deeply concerning that, under this code, parents won't have a choice in this very personal and very important area of learning—right from the young age of three years old, the state will have that intervention, with no choice of parents there.

And indeed, I've had a number of teachers actually contact me regarding their concerns at this shift from a traditional parent-led model of education to now much more responsibility and pressure being put on them as teachers. So, aside from that parental choice, I've also had teachers getting in touch to express their concern about the lack of protection afforded to girls and women in this code, and I'd like to quote from one teacher who wrote to me on this matter, and they said:

'The Welsh Government are promoting an ideology in our schools which is not supported by strong evidence. Teachers should be supported in helping to make sure that our pupils are given age-appropriate and scientifically accurate relationship and sex education. We should also be supporting the Equality Act 2010, where sex is a protected characteristic and the provision of single-sex services, spaces and protections are permitted to ensure women's safety, privacy and dignity.'

That's a quote there from a teacher who wrote to me on this issue. And I think this teacher highlights a really important point, which I hope the Minister will take time to reflect on and bring back a better version of what's in front of us here today.

So, in light of this, and my significant concern in relation to the general direction of travel in pushing aside parent-centric education, I'll be voting against this rushed and ill-thought-out code, which will take responsibility away from parents and put more pressure on our teachers. Diolch yn fawr iawn.

Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i hefyd wedi fy siomi mai dim ond 30 munud sydd wedi ei drefnu ar gyfer yr eitem bwysig iawn hon heno yn awr, a hefyd yn siomedig mai dim ond yn hwyr neithiwr y cafodd y canllawiau drafft hynny eu cyhoeddi. Mae yn ei gwneud yn anodd craffu'n briodol ar faes gwaith pwysig iawn. Gan roi hynny o'r neilltu, er efallai fod llawer o fwriad y cod a gyflwynir heddiw yn dda, rwyf i yn rhannu pryderon yr Aelodau ynghylch diffyg cydnabyddiaeth o swyddogaeth rhieni a diffyg nodi hynny'n glir o ran eu cyfrifoldeb wrth addysgu a chefnogi eu plant.

Yn bennaf oll, cyfrifoldeb rhiant yw sicrhau bod eu plant yn cael eu haddysgu yn y ffordd y maen nhw'n ei hystyried sydd orau ac yn fwyaf priodol i'w plentyn ac mae'n bwysig cofio mai rhieni sy'n gyfrifol yn y pen draw am addysg a lles eu plentyn, ac mai rhieni sy'n adnabod eu plant orau, a swyddogaeth y Llywodraeth yw cefnogi rhieni i ymgymryd â'r fraint ryfeddol hon a'r cyfrifoldeb mawr hwn. Felly, gyda hyn mewn golwg, mae'n peri pryder mawr na fydd gan rieni, o dan y cod hwn, ddewis yn y maes dysgu personol a phwysig iawn hwn—yn syth pan fydd plant ifanc yn dair oed, bydd y wladwriaeth yn cael yr ymyriad hwnnw, heb ddewis rhieni yn ei gylch.

Ac yn wir, rwyf i wedi cael nifer o athrawon yn cysylltu â mi ynglŷn â'u pryderon am y newid hwn o fodel addysg traddodiadol a arweinir gan rieni i un nawr sy'n rhoi llawer mwy o gyfrifoldeb a phwysau arnyn nhw fel athrawon. Felly, ar wahân i'r dewis hwnnw gan rieni, rwyf i hefyd wedi cael athrawon yn cysylltu i fynegi eu pryder am y diffyg amddiffyniad a roddir i ferched a menywod yn y cod hwn, a hoffwn i ddyfynnu un athro a ysgrifennodd ataf ar y mater hwn, a ddywedodd:

'Mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo syniadaeth yn ein hysgolion nad yw'n cael ei chefnogi gan dystiolaeth gref. Dylid cefnogi athrawon i helpu i sicrhau bod ein disgyblion yn cael addysg perthynas a rhyw sy'n briodol i'w hoedran ac yn wyddonol gywir. Dylem ni hefyd fod yn cefnogi Deddf Cydraddoldeb 2010, lle mae rhyw yn nodwedd warchodedig a chaniateir darparu gwasanaethau, mannau ac amddiffyniadau un rhyw i sicrhau diogelwch, preifatrwydd ac urddas menywod.'

Dyna ddyfyniad gan athro a ysgrifennodd ataf ar y mater hwn. Ac rwy'n credu bod yr athro hwn yn tynnu sylw at bwynt pwysig iawn, ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn cymryd amser i fyfyrio ar hyn a chyflwyno fersiwn well o'r hyn sydd o'n blaenau yma heddiw.

Felly, yng ngoleuni hyn, a fy mhryder sylweddol o ran y cyfeiriad teithio cyffredinol wrth wthio addysg sy'n canolbwyntio ar rieni o'r neilltu, byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cod brysiog a gwael hwn, a fydd yn tynnu cyfrifoldeb oddi wrth rieni ac yn rhoi mwy o bwysau ar ein hathrawon. Diolch yn fawr iawn.

Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i ymateb.

I call on the Minister for Education and the Welsh Language to reply.

Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i'r Aelodau hynny sydd wedi croesawu'r cod sydd yn destun y drafodaeth hon heddiw? A gaf i gychwyn trwy ddiolch i Sioned Williams am y ffordd y gwnaeth hi osod ei sylwadau yn y ddadl hon? Mae cynnwys a sylwedd cyfraniadau yn bwysig, ond hefyd mae'r ffordd maen nhw'n cael eu cyfrannu, a'r tôn, yn bwysig pan fo'n fater mor bwysig â hwn, felly dwi'n ddiolchgar iddi am hynny, ac am gyfeirio at y gefnogaeth eang sydd i'r dogfennau sydd o'n blaenau ni heddiw, a'r gwaith sydd wedi digwydd mewn ystod eang o fudiadau, o leisiau, er mwyn creu'r polisïau a'r dogfennau sydd o'n blaenau ni—y math o leisiau yn union yr oedd Darren Millar yn ein hannog ni i sicrhau eu bod nhw'n cael cyfrannu at y drafodaeth. Maen nhw wedi cyfrannu, ac rwy am ategu ei diolch hi iddyn nhw am wneud hynny.

Gwnaeth Sioned Williams ofyn i fi yn benodol pa newidiadau sydd wedi digwydd o ganlyniad i'r broses honno o ymgynghori. Mae ystod eang o newidiadau wedi'u gwneud, yn dangos cymaint o ddyfnder oedd yn y sylwadau y gwnaethom ni eu derbyn, o ran hawliau, o ran y UNCRC, o ran egwyddorion diogelwch ac o ran y rôl i rieni roedd Darren Millar a Sam Rowlands yn sôn amdani. Mae pob un o'r rheini wedi gweld cynnydd a newidiadau o ganlyniad i'r ymgynghoriad. Fe fuodd Estyn yn cydweithio â ni i sicrhau bod eu gwaith nhw yn ein hysgolion ni—gwnaeth Sioned Williams gyfeirio ato fe—yn edrych ar aflonyddwch, a bod ffrwyth y broses honno yn cael ei gynnwys hefyd yn y cod. Felly, rwy'n ddiolchgar iddyn nhw am hynny.

Mae mwy o waith ei angen o ran hyfforddi proffesiynol, a mwy o waith ei angen o ran adnoddau, ac mae'r rheini yn rhan bwysig o'r ymateb i'r sialensau yr oedd Estyn yn eu disgrifio yn y ddogfen, ac sydd wrth wraidd llawer o'r ymyraethau a'r trefniadau sydd ar waith yn y cod hwn heddiw. Gwnaeth hi ofyn i fi beth oedd cyfraniad y cod i ddealltwriaeth o anghenion y cymunedau LHDT; fel dyn hoyw fy hun, rwy'n browd iawn o'r cyfle i allu dod â'r cod hwn o'n blaenau ni heddiw, cod sydd yn gynhwysol ac sydd caniatáu i ni i gyd weld ein hunaniaeth ni yn cael ei hadlewyrchu yn y drafodaeth yn ein hysgolion ni mewn ffordd addas iawn.

Deputy Llywydd, may I thank those Members who've contributed on the code that is the subject of our debate today? May I first of all thank Sioned Williams for the way she framed her comments during this debate? The substance of contributions is important, but the tone is also very important on an issue as important as this, so I'm grateful to her for that, and for referring to the broad support that exists for the documents that are before us today and the work that's happened in a broad range of organisations, taking in a broad range of voices too, in order to create the policies and documents before us today—the kinds of voices that Darren Millar encouraged us to ensure to be allowed to contribute to the debate. They have contributed, and I  want to repeat her thanks to them for doing so.

Sioned Williams specifically asked me what changes have happened as a result of that consultation process. Well, there have been a broad range of changes, which just demonstrates the depth of the consultation responses that we received, in terms of rights, in terms of the UNCRC, in terms of principles around safety and in terms of the role of parents, which Darren Millar and Sam Rowlands mentioned. All of those have seen some advances and changes as a result of the consultation. Estyn worked with us to ensure that their work in our schools—and Sioned Williams referred to this—is looking at harassment, and that the fruit of that work was also incorporated into the code. So, I'm grateful to them for that.

There is more work needed in terms of professional training, there is more work needed in terms of resources, and those are an important part of the responses to the challenges described by Estyn, which are at the heart of many of the arrangements in place in this code today. She asked me what the contribution of the code would be to an understanding of LGBT communities; as a gay man myself I'm very pleased to have the opportunity to bring this code forward today, a code that is inclusive and which allows us to see our identity reflected in the debate within our schools in a very appropriate manner.

Laura Anne Jones made an opening contribution and I think I would say, more in sorrow than in anger, that I disagreed with almost every part of her contribution. I think it simply did not reflect the reality of the code and the statutory guidance that we have before us here today.

Just for the record, Dirprwy Lywydd, I think Laura Anne Jones and Sam Rowlands believed that the guidance had been published last night, Darren Millar believed it was published this morning, and Gareth Davies didn't believe that it had been published at all; just for the record, it was shared with Members, as is conventional, on 26 November. Conventionally, it would be published after this debate because it relates to a code that has not yet been approved by the Senedd. So, I wanted to publish it in advance, in light of the discussion that was happening around the code in advance of this debate. It has been available to Members for at least two weeks, which I hope other Members at least will have found helpful.

There are references aplenty, as I mentioned in my opening statement, to some of the points that Laura Anne Jones was challenging me on. It is very clear from the statutory guidance, Dirprwy Lywydd, how important the VAWDASV legislation is as part of this scheme, and how important this policy is in part of our broader policy to eliminate violence against women and girls. I hope I made that very clear in my opening remarks and it's certainly clear from the statutory guidance. Laura Anne Jones also indicated that there was an absence of references to both, I think, pornography and gender stereotypes. Both are dealt with explicitly, Dirprwy Lywydd, for the record, referring to learner's understanding of and awareness of how sexual material in the media often represents gender, sexual activity, bodily appearance and relationships in unrealistic and harmful ways, and the importance of learners knowing how to safely respond to and challenge gender and sexual stereotypes and unfair behaviours. Those are both set out in the letter that I sent to Members this morning, responding to some of the public discussion and debate.

Dirprwy Lywydd, if I may, one of the most important contributions we can make in this Senedd is to take those steps together that help make us a more inclusive, kinder and healthier nation, and I hope you'll forgive me a personal reflection: I look at these new RSE reforms and think how much I myself would have benefited from a curriculum that had this kind of teaching at its heart, one in which my younger self could see himself reflected back at him, and a wonderful boost to well-being, to self-respect and the security that that would bring. Those were different times, Dirprwy Lywydd, but if we are truly committed to giving our children and young people an education that allows them to see themselves at its heart, to keep them safe from harm and equipped to develop healthy relationships, then let's take that next step on that journey today. So, I'd like to thank everyone who will cast their vote today for this code. It's an important act, Dirprwy Lywydd. For some of us, an inclusive Wales is more than a political objective; it's an essential precondition to well-being and, indeed, to safety. And, Dirprwy Lywydd, these reforms help make that a reality for all our children today, and for our future generations.

Gwnaeth Laura Anne Jones gyfraniad agoriadol ac rwy'n credu y byddwn i'n dweud, yn fwy o dristwch nag o ddicter, fy mod i'n anghytuno â bron pob un rhan o'i chyfraniad. Nid wyf i'n credu iddo adlewyrchu realiti'r cod a'r canllawiau statudol sydd ger ein bron yma heddiw o gwbl.

I'w roi ar gofnod, Dirprwy Lywydd, rwy'n credu bod Laura Anne Jones a Sam Rowlands yn credu bod y canllawiau wedi eu cyhoeddi neithiwr, bod Darren Millar yn credu eu bod wedi eu cyhoeddi y bore yma, ac nad oedd Gareth Davies yn credu eu bod wedi eu cyhoeddi o gwbl; i'w roi ar gofnod, cawson nhw eu rhannu ag Aelodau, fel sy'n gonfensiynol, ar 26 Tachwedd. Yn gonfensiynol, byddan nhw'n cael eu cyhoeddi ar ôl y ddadl hon gan eu bod yn ymwneud â chod nad yw wedi ei gymeradwyo gan y Senedd hyd yn hyn. Felly, roeddwn i'n dymuno eu cyhoeddi ymlaen llaw, yng ngoleuni'r drafodaeth a oedd yn digwydd ynghylch y cod cyn y ddadl hon. Mae wedi bod ar gael i'r Aelodau am o leiaf bythefnos, ac rwy'n gobeithio y bu hynny o gymorth i'r Aelodau eraill o leiaf.

Mae yna gyfeiriadau niferus, fel y soniais yn fy natganiad agoriadol, at rai o'r pwyntiau yr oedd Laura Anne Jones yn fy herio arnyn nhw. Mae'n glir iawn o'r canllawiau statudol, Dirprwy Lywydd, pa mor bwysig yw deddfwriaeth trais yn erbyn menywod cam-drin domestig a thrais rhywiol yn rhan o'r cynllun hwn, a pha mor bwysig yw'r polisi hwn yn rhan o'n polisi ehangach i ddileu trais yn erbyn menywod a merched. Rwy'n gobeithio i mi wneud hynny'n glir iawn yn fy sylwadau agoriadol ac mae'n sicr yn glir o'r canllawiau statudol. Nododd Laura Anne Jones hefyd fod diffyg cyfeiriadau at bornograffi ac ystrydebau rhyw, rwy'n credu. Ymdrinnir â'r ddau yn benodol, Dirprwy Lywydd, i'w roi ar gofnod, gan gyfeirio at ddealltwriaeth ac ymwybyddiaeth dysgwyr o sut mae deunydd rhywiol yn y cyfryngau yn aml yn cynrychioli rhywedd, gweithgareddau rhywiol, ymddangosiad corfforol a pherthnasoedd mewn ffyrdd afrealistig a niweidiol, a'r pwysigrwydd bod dysgwyr yn gwybod sut i ymateb yn ddiogel i ystrydebau rhywedd a rhywiol ac ymddygiad annheg a'u herio. Mae'r ddau wedi eu nodi yn y llythyr a anfonais at yr Aelodau y bore yma, gan ymateb i rywfaint o'r drafodaeth a'r ddadl gyhoeddus.

Dirprwy Lywydd, os caf i, un o'r cyfraniadau pwysicaf y gallwn ni ei wneud yn y Senedd hon yw cymryd y camau hynny gyda'n gilydd sy'n helpu i'n gwneud ni'n genedl fwy cynhwysol, caredig ac iach, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n maddau myfyrdod personol i mi: rwy'n edrych ar y diwygiadau addysg cydberthynas a rhywioldeb newydd hyn ac yn meddwl faint y byddwn i fy hun wedi elwa ar gwricwlwm a oedd â'r math hwn o addysg wrth ei wraidd, un lle gallai fersiwn iau o fy hun weld ei hun yn cael ei adlewyrchu yn ôl ato, a'r hwb gwych i les, i hunan-barch a'r sicrwydd a ddaw yn sgil hynny. Roedden nhw'n adegau gwahanol, Dirprwy Lywydd, ond os ydym ni wedi ymrwymo yn wirioneddol i roi addysg i'n plant a'n pobl ifanc sy'n caniatáu iddyn nhw weld eu hunain wrth ei wraidd, i'w cadw'n ddiogel rhag niwed a'u galluogi i ddatblygu perthnasoedd iach, yna gadewch i ni gymryd y cam nesaf hwnnw ar y daith honno heddiw. Felly, hoffwn i ddiolch i bawb a fydd yn bwrw eu pleidlais heddiw dros y cod hwn. Mae'n weithred bwysig, Dirprwy Lywydd. I rai ohonom ni, mae Cymru gynhwysol yn fwy nag amcan gwleidyddol; mae'n rhag-amod hanfodol i les ac, yn wir, i ddiogelwch. A, Dirprwy Lywydd, mae'r diwygiadau hyn yn helpu i wireddu hynny i'n holl blant heddiw, ac i genedlaethau'r dyfodol.

18:50

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A  oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio. 

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There are objections, so I will therefore defer voting under this item until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Nesaf, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, caiff y ddau gynnig o dan eitemau 9 a 10, Rheolau Etholiadau Lleol (Prif Ardaloedd) (Cymru) 2021 a Rheolau Etholiadau Lleol (Cymunedau) (Cymru) 2021, eu grwpio i'w trafod ond gyda phleidleisiau ar wahân. Gwelaf nad oes unrhyw wrthwynebiad. 

Next, in accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under items 9 and 10, the Local Elections (Principal Areas) (Wales) Rules 2021 and the Local Elections (Communities) (Wales) Rules 2021, will be grouped for debate, but with votes taken separately. I don't see any objections.

9. & 10. Rheolau Etholiadau Lleol (Prif Ardaloedd) (Cymru) 2021, a Rheolau Etholiadau Lleol (Cymunedau) (Cymru) 2021
9. & 10. The Local Elections (Principal Areas) (Wales) Rules 2021, and The Local Elections (Communities) (Wales) Rules 2021

Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol, Rebecca Evans.

I therefore call the Minister for Finance and Local Government, Rebecca Evans.   

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Cynnig NDM7865 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reolau Etholiadau Lleol (Prif Ardaloedd) (Cymru) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 23 Tachwedd 2021.

Motion NDM7865 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Local Elections (Principal Areas) (Wales) Rules 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 23 November 2021.

Cynnig NDM7866 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reolau Etholiadau Lleol (Cymunedau) (Cymru) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 23 Tachwedd 2021.

Motion NDM7866 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Local Elections (Communities) (Wales) Rules 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 23 November 2021.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Elections are essential to our democracy, and anything that impacts them should be taken seriously. I'm pleased to bring these regulations before you and to hear the views of colleagues in the Chamber today on the Local Elections (Principal Areas) (Wales) Rules 2021 and the Local Elections (Communities) (Wales) Rules 2021. For the first time ever, the legislation to be debated consolidates—.

I think I was having some technical issues there, Llywydd. I'm not sure how far I got into my remarks before you lost me, but I'll try and return to—. Hello, Llywydd.

Mae etholiadau'n hanfodol i'n democratiaeth, a dylid cymryd unrhyw beth sy'n effeithio arnyn nhw o ddifrif. Rwy'n falch o ddod â'r rheoliadau hyn ger eich bron ac i glywed barn cyd-Aelodau yn y Siambr heddiw ar Reolau Etholiadau Lleol (Prif Ardaloedd) (Cymru) 2021 a Rheolau Etholiadau Lleol (Cymunedau) (Cymru) 2021. Am y tro cyntaf erioed, mae'r ddeddfwriaeth sydd i'w thrafod yn cydgrynhoi—.

Rwy'n credu fy mod i'n cael problemau technegol yn y fan yna, Llywydd. Nid wyf yn siŵr pa mor bell yr oeddwn  i wedi mynd gyda fy sylwadau cyn i chi fy ngholli, ond byddaf yn ceisio dychwelyd i—. Helo, Llywydd.

Can I be heard at this point?

A allwch chi fy nghlywed i yn awr?

Okay. I think we heard everything you said there, Rebecca, so you can resume. We can still hear you.

Iawn. Rwy'n credu ein bod ni wedi clywed popeth y gwnaethoch ei ddweud, Rebecca, felly gallwch barhau. Rydym ni'n dal i'ch clywed chi.

Great, okay. I'm going to switch to my paper copy because my screen isn't working properly. 

Gwych, iawn. Rwy'n mynd i newid i fy nghopi papur gan nad yw fy sgrin yn gweithio'n iawn.

All right, okay. Your screen is working fine for the purposes of being seen and heard.

Popeth yn iawn. Mae eich sgrin yn gweithio'n iawn o ran eich gweld a'ch clywed.

Okay. Diolch, Llywydd. For the first time ever, the legislation to be debated consolidates the rules for local elections bilingually, and is specifically tailored to Welsh elections and our own franchise. I want to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee for their consideration of these two large pieces of legislation, for highlighting the clarity of the supporting documentation, and welcoming the consolidation of the law in this area.

The existing rules that govern the administration of our elections generally worked well, and ensured our electoral processes are transparent and fair. But, they were drawn up on an England and Wales basis and were written in English only. The Local Elections (Principal Areas) (Wales) Rules 2021 and the Local Elections (Communities) (Wales) Rules 2021 consolidate the law in this area where necessary, modernise the language and make it more accessible. Most importantly, these statutory instruments make the practical changes to the rules for council elections in Wales, made necessary by the new franchise included in the Local Government and Elections (Wales) Act 2021. 

This will be the first time that 16 and 17-year-olds and qualifying foreign citizens will be able to vote in local government elections in Wales. The rules that we're debating are the culmination of an in-depth period of consultation that began with the devolution of electoral law to Wales, and the 'Electoral reform in local government in Wales' consultation document in 2017. Whilst the majority of the practices that ensure the smooth running of our elections remain unchanged, some important new rules will be introduced, many of which will help to make standing as a candidate more accessible.

Candidates at local elections will have the option not to publish their home address, if they wish. Returning officers must make arrangements for candidates to submit their nomination papers electronically. Candidates at principal council elections will be able to self-nominate and will no longer need to obtain the names of 10 local elector subscribers. Candidates at community council elections will also be able to self-nominate, and will not need to obtain the names of two local elector subscribers.

Candidates will need to include on nomination forms details of political party membership in the preceding 12 months. This will provide important additional information to the electorate. The new rules have retained the current formulas associated with the number of polling and counting agents who may be present at the count. These have been retained in light of responses to the consultation and learning from the running of the Senedd election counts last year. I look forward to hearing the views of Members.

Iawn. Diolch, Llywydd. Am y tro cyntaf erioed, mae'r ddeddfwriaeth sydd i'w thrafod yn cydgrynhoi'r rheolau ar gyfer etholiadau lleol yn ddwyieithog, ac mae wedi ei theilwra'n benodol i etholiadau Cymru a'n masnachfraint ein hunain. Hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am ystyried y ddau ddarn mawr hyn o ddeddfwriaeth, am dynnu sylw at eglurder y dogfennau ategol, ac am groesawu'r gwaith o gydgrynhoi'r gyfraith yn y maes hwn.

Roedd y rheolau presennol sy'n rheoli trefniadau gweinyddu ein hetholiadau yn gweithio'n dda ar y cyfan, ac yn sicrhau bod ein prosesau etholiadol yn dryloyw ac yn deg. Ond, cawson nhw eu llunio ar sail Cymru a Lloegr a'u hysgrifennu yn Saesneg yn unig. Mae Rheolau Etholiadau Lleol (Prif Ardaloedd) (Cymru) 2021 a Rheolau Etholiadau Lleol (Cymunedau) (Cymru) 2021 yn cydgrynhoi'r gyfraith yn y maes hwn lle bo angen, yn moderneiddio'r iaith ac yn ei gwneud yn fwy hygyrch. Yn bwysicaf oll, mae'r offerynnau statudol hyn yn gwneud y newidiadau ymarferol i'r rheolau ar gyfer etholiadau cynghorau yng Nghymru, sydd eu hangen oherwydd y fasnachfraint newydd sydd wedi ei chynnwys yn Neddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021.

Dyma fydd y tro cyntaf i bobl ifanc 16 ac 17 oed a dinasyddion tramor cymwys gael pleidleisio mewn etholiadau llywodraeth leol yng Nghymru. Mae'r rheolau yr ydym ni'n eu trafod yn benllanw cyfnod manwl o ymgynghori a ddechreuodd gyda datganoli cyfraith etholiadol i Gymru, a'r ddogfen ymgynghori 'Diwygio etholiadol ym maes llywodraeth leol yng Nghymru' yn 2017. Er bod y rhan fwyaf o'r arferion sy'n sicrhau bod ein hetholiadau'n rhedeg yn ddidrafferth yn aros yr un fath, bydd rhai rheolau newydd pwysig yn cael eu cyflwyno, a bydd llawer ohonyn nhw yn helpu i'w gwneud yn haws sefyll fel ymgeisydd.

Bydd gan ymgeiswyr mewn etholiadau lleol y dewis i beidio â chyhoeddi eu cyfeiriad cartref, os byddan nhw'n dymuno. Mae'n rhaid i swyddogion canlyniadau wneud trefniadau i ymgeiswyr gyflwyno eu papurau enwebu yn electronig. Bydd ymgeiswyr mewn prif etholiadau cyngor yn cael hunan-enwebu ac ni fydd angen iddyn nhw gael enwau 10 o danysgrifwyr etholwyr lleol mwyach. Bydd ymgeiswyr mewn etholiadau cynghorau cymuned hefyd yn cael hunan-enwebu, ac ni fydd angen iddyn nhw gael enwau dau danysgrifiwr etholwyr lleol.

Bydd angen i ymgeiswyr gynnwys manylion aelodaeth pleidiau gwleidyddol yn ystod y 12 mis blaenorol ar ffurflenni enwebu. Bydd hyn yn darparu gwybodaeth ychwanegol bwysig i'r etholwyr. Mae'r rheolau newydd wedi cadw'r fformiwlâu presennol sy'n gysylltiedig â nifer yr asiantau pleidleisio a chyfrif a gaiff fod yn bresennol yn y cyfrif. Mae'r rhain wedi eu cadw yng ngoleuni'r ymatebion i'r ymgynghoriad a'r hyn a ddysgwyd o gynnal cyfrifiadau etholiad y Senedd y llynedd. Edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau.

18:55

Well, I'm afraid to say you're going to be disappointed, because I have nobody to call at this point. Nobody has expressed an intention to speak. I can't see anybody volunteering at this point to share their views with you, Minister. I suspect that you don't need, then, to respond to anything that's not been said, unless you want to say anything as a closing remark.

Wel, mae arnaf i ofn dweud eich bod chi'n mynd i gael eich siomi, oherwydd nid oes gen i neb i'w alw ar hyn o bryd. Nid oes neb wedi mynegi bwriad i siarad. Ni allaf weld neb yn gwirfoddoli ar hyn o bryd i rannu eu barn â chi, Gweinidog. Rwy'n amau nad oes angen i chi, felly, ymateb i unrhyw beth na chafodd ei ddweud, oni bai eich bod eisiau gwneud sylw i gloi.

No, I just thank again the Legislation, Justice and Constitution Committee for their consideration of the work. I know that colleagues will agree with me that having a set of rules specifically for Welsh local elections will vastly improve the accessibility of the law in this area, and it is a really significant step forward for Welsh elections. Diolch.

Na, diolch eto i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hystyriaeth o'r gwaith. Rwy'n gwybod y bydd cyd-Aelodau yn cytuno â mi y bydd cael cyfres o reolau yn benodol ar gyfer etholiadau lleol Cymru yn gwella hygyrchedd y gyfraith yn y maes hwn yn sylweddol, a'i fod yn gam sylweddol iawn ymlaen ar gyfer etholiadau Cymru. Diolch.

Diolch. Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad, ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.36.

Thank you. Thank you, Minister. The proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? No. I don't see an objection, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 10? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad i hynny, ychwaith. Ac felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.

The next proposal is to agree the motion under item 10. Does any Member object? I see no objections to that either. The motion is therefore agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

11. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 21) 2021
11. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 21) Regulations 2021

Eitem 11 sydd nesaf, a'r rheini yw'r Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 21) 2021. Dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd i wneud y cynnig. Eluned Morgan.

We move now to item 11, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 21) Regulations 2021. I call on the Minister for health to move the motion. Eluned Morgan.

Cynnig NDM7863 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 21) 2021 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 2 Rhagfyr 2021.

Motion NDM7863 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 21) Regulations 2021 laid in the Table Office on 2 December 2021.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Llywydd. Dwi'n cynnig y cynnig sydd ger ein bron ni heddiw. Drwy gydol y pandemig, mae'r Llywodraeth hon wedi gweithredu'n gyflym mewn ymateb i'r cyngor gwyddonol a meddygol diweddaraf. Mae ein safbwynt wedi bod yn gymesur: llacio cyfyngiadau pan fo'n ddiogel i wneud hynny, a'u tynhau pan fo hynny'n gwbl angenrheidiol er mwyn diogelu Cymru.

Ers 7 Awst, nid oes yn rhaid i unigolion sydd wedi eu brechu'n llawn, a'r rhai o dan 18 oed, hunanynysu mwyach, os cânt eu nodi fel cysylltiadau agos ag achos positif. Ond mewn ymateb i gynnydd mewn achosion, newidiodd ein cyngor ar 29 Hydref i argymell bod cysylltiadau aelwyd sydd wedi eu brechu neu o dan 18 oed yn hunanynysu nes cael canlyniad prawf PCR negatif. Mae'n ofynnol i gysylltiadau sydd heb eu brechu hunanynysu am 10 diwrnod yn y ddau senario. Mae cyd-destun y pandemig wedi newid unwaith yn rhagor.

Thank you very much, Llywydd. I move the motion before us today. Throughout the pandemic, this Government has worked quickly in response to the latest scientific and medical advice. Our views have been proportionate: we've relaxed restrictions when it was safe to do so, and tightened up those restrictions when entirely necessary in order to safeguard Wales.

Since 7 August, individuals who are fully vaccinated, and those under the age of 18, don't have to self-isolate if they are identified as a close contact of a positive coronavirus case. But in response to an increase in cases, our advice changed on 29 October to recommend that household contacts who are vaccinated or under 18 should self-isolate until they get a negative PCR test result. It's a requirement for contacts who are unvaccinated to isolate for 10 days in both scenarios. The context of the pandemic has changed once again.

As Members are aware, the omicron variant of coronavirus was first detected on 23 November and was designated a variant of concern by the World Health Organization on 26 November. We now have multiple cases in Wales, and signs of community transmission across the UK. We are prepared to respond rapidly to any emerging variant—[Interruption.] Excuse me. I'm very sorry. Any emerging variants of concern, through intensive investigations and robust public health actions to slow any spread within our communities. Whilst we are still learning about the omicron variant, its emergence is a serious development and a threat to public health. Whilst numbers remain very small, it is important that we do everything to find and contain the spread of the variant to delay community transmission as long as possible, whilst we learn more and are able to give more people their booster.

The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 21) Regulations 2021 provide that when an adult has been notified that they had close contact with a person who has tested positive for coronavirus that is, or may be, the omicron variant, the adult must self-isolate for 10 days, regardless of their vaccination status. And, when an adult is notified that a child for whom they are responsible has been a close contact of someone who has tested positive for coronavirus that is, or may be, the omicron variant, the child must isolate for 10 days.

Fel y bydd yr Aelodau yn ymwybodol, cafodd yr amrywiolyn omicron o'r coronafeirws ei ganfod am y tro cyntaf ar 23 Tachwedd a'i ddynodi'n amrywiolyn sy'n peri pryder gan Sefydliad Iechyd y Byd ar 26 Tachwedd. Erbyn hyn mae gennym ni nifer o achosion yng Nghymru, ac arwyddion o drosglwyddo cymunedol ledled y DU. Rydym ni'n barod i ymateb yn gyflym i unrhyw amrywiolyn sy'n dod i'r amlwg—[Torri ar draws.] Esgusodwch fi. Mae'n ddrwg iawn gen i. Unrhyw amrywiolion sy'n peri pryder, drwy ymchwiliadau dwys a chamau iechyd cyhoeddus cadarn i arafu unrhyw ledaeniad yn ein cymunedau. Er ein bod yn dal i ddysgu am yr amrywiolyn omicron, mae ei ymddangosiad yn ddatblygiad difrifol ac yn fygythiad i iechyd y cyhoedd. Er bod y niferoedd yn parhau i fod yn fach iawn, mae'n bwysig ein bod yn gwneud popeth i ganfod ac atal lledaeniad yr amrywiolyn i ohirio trosglwyddo cymunedol mor hir â phosibl, wrth i ni ddysgu mwy ac yn gallu rhoi'r brechlyn atgyfnerthu i fwy o bobl.

Mae Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 21) 2021 yn darparu, pan fydd oedolyn wedi cael gwybod y bu mewn cysylltiad agos ag unigolyn sydd wedi profi'n bositif am coronafeirws sydd, neu a allai fod, yr amrywiolyn omicron, mae'n rhaid i'r oedolyn hunanynysu am 10 diwrnod, ni waeth beth fo'i statws brechu. A phan fydd oedolyn yn cael gwybod bod plentyn y mae'n gyfrifol amdano wedi bod mewn cysylltiad agos â rhywun sydd wedi profi'n bositif am coronafeirws sydd, neu a allai fod, yr amrywiolyn omicron, mae'n rhaid i'r plentyn ynysu am 10 diwrnod.

Llywydd, gadewch imi fod yn glir iawn. Nid yw'r mesurau newydd hyn wedi cael eu cyflwyno ar chwarae bach, ond gyda'r lefel uchel hon o ansicrwydd, mae'n iawn ein bod ni'n parhau i fod yn wyliadwrus. Bydd y mesurau newydd yn y rheoliadau yn ein helpu ni i ddiogelu Cymru wrth inni ddeall yr amrywiolyn yn well a phenderfynu ar ein camau nesaf. Rwy’n falch iawn bod gyda ni gyfle i drafod y cynnig hwn heddiw. Dwi'n edrych ymlaen at glywed sylwadau'r Aelodau a dwi'n annog Aelodau i gefnogi'r cynnig.

Llywydd, let me be clear. These new measures have not been introduced lightly, but with this high level of uncertainty, it is right that we continue to be guarded. The new measures in the regulations will help us to safeguard Wales as we understand the new variant better and decide on our next steps. I am very pleased that we have an opportunity to discuss this motion today. I look forward to hearing the comments of Members and I encourage Members to support the motion.

19:00

Dwi'n galw nawr ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad i gyfrannu—Huw Irranca-Davies.

I now call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee to contribute—Huw Irranca-Davies.

Diolch, Llywydd a diolch, Gweinidog. Gwnaethom ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod ddoe a gosodwyd ein hadroddiad yn syth wedyn.

Thank you, Llywydd and thank you, Minister. We considered these regulations at our meeting yesterday, and our report was laid immediately afterwards.

Our report raised what Members will now recognise as quite familiar merits points under Standing Order 21.3, namely highlighting any potential interference with human rights and the lack of formal consultation. Our third merits reporting point notes that the explanatory memorandum accompanying the regulations makes no reference to an equality impact assessment. We asked the Welsh Government to explain what arrangements it has made in respect of these regulations to publish reports of equality impact assessments in accordance with the Equality Act 2010 (Statutory Duties) (Wales) Regulations 2011. In its response, the Welsh Government told us that, whilst a full regulatory impact assessment has not been prepared and published in relation specifically to these regulations because of the need to put them in place urgently, a summary impact assessment will be published as soon as practically possible.

This is not the first time that our committee has raised a merits point asking the Welsh Government to explain what arrangements it has made as regards equality impact assessments. It is becoming something of a recurring theme that, unfortunately, the Minister is getting caught up in here. I'd like to take this opportunity to again provide some what I hope is genuinely constructive feedback to the Welsh Government. I think it would help—and our committee thinks it would help—Senedd Members and the Welsh Government, and anyone, in fact, following the Senedd's scrutiny of these matters, if the explanatory memoranda to coronavirus regulations provided information about equality impact assessments just as a matter of course. Including what should be basic information in these explanatory memoranda would, in our view, be relatively straightforward to do and lead to greater transparency in the making of the legislation. Minister, thank you very much and I hope that that's a helpful suggestion for future regulations of this type. Diolch yn fawr iawn.

Cododd ein hadroddiad yr hyn y bydd Aelodau bellach yn eu cydnabod fel pwyntiau rhagoriaeth eithaf cyfarwydd o dan Reol Sefydlog 21.3, sef tynnu sylw at unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol a diffyg ymgynghori ffurfiol. Mae ein trydydd pwynt adrodd rhagoriaeth yn nodi nad yw'r memorandwm esboniadol sy'n cyd-fynd â'r rheoliadau yn cyfeirio at asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb. Gofynnwyd i Lywodraeth Cymru egluro pa drefniadau y mae wedi'u gwneud mewn cysylltiad â'r rheoliadau hyn i gyhoeddi adroddiadau ar asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb yn unol â Rheoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Dyletswyddau Statudol) (Cymru) 2011. Yn ei hymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym, er nad yw asesiad effaith rheoleiddiol llawn wedi'i baratoi a'i gyhoeddi mewn cysylltiad yn benodol â'r rheoliadau hyn oherwydd yr angen i'w rhoi ar waith ar frys, y bydd asesiad effaith cryno yn cael ei gyhoeddi cyn gynted ag y bo'n ymarferol bosibl.

Nid dyma'r tro cyntaf i'n pwyllgor godi pwynt rhagoriaeth yn gofyn i Lywodraeth Cymru egluro pa drefniadau y mae wedi'u gwneud o ran asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb. Mae'n dod yn dipyn o thema sy'n codi dro ar ôl tro y mae'r Gweinidog, yn anffodus, yn cael ei dal ynddi. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn eto i roi rhywfaint o adborth sydd gobeithio yn wirioneddol adeiladol i Lywodraeth Cymru. Credaf y byddai'n helpu—ac mae ein pwyllgor yn credu y byddai'n helpu—Aelodau'r Senedd a Llywodraeth Cymru, ac unrhyw un, mewn gwirionedd, yn dilyn gwaith craffu'r Senedd ar y materion hyn, pe bai'r memoranda esboniadol i reoliadau coronafeirws yn darparu gwybodaeth am asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb fel mater o drefn. Byddai cynnwys yr hyn a ddylai fod yn wybodaeth sylfaenol yn y memoranda esboniadol hyn, yn ein barn ni, yn gymharol syml i'w wneud ac yn arwain at fwy o dryloywder wrth lunio'r ddeddfwriaeth. Gweinidog, diolch yn fawr iawn a gobeithio bod hynny'n awgrym defnyddiol ar gyfer rheoliadau o'r math hwn yn y dyfodol. Diolch yn fawr iawn.

The Welsh Conservatives will be supporting these measures today, which we believe are proportionate and clearly beneficial for the physical health of the Welsh public. We agree with the provisions for domestic self-isolation to reflect the emerging situation and slow down community transmission of the virus. We will be supporting you today. However, we should always remember the unintended consequences of restrictions and lockdowns on the mental health and well-being of the residents of Wales. We saw that, during the last set of restrictions, the number of people seeking help got bigger and bigger. So, can the Minister outline what steps and consideration the Welsh Government are giving to the impact of any future restrictions on the health and well-being of the people of Wales? Diolch, Llywydd.

Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r mesurau hyn heddiw, sydd, yn ein barn ni, yn gymesur ac yn amlwg o fudd i iechyd corfforol y cyhoedd yng Nghymru. Rydym yn cytuno â'r darpariaethau ar gyfer hunanynysu domestig i adlewyrchu'r sefyllfa sy'n datblygu ac arafu trosglwyddo'r feirws yn y gymuned. Byddwn yn eich cefnogi heddiw. Fodd bynnag, dylem bob amser gofio canlyniadau anfwriadol cyfyngiadau a chyfnodau clo ar iechyd meddwl a llesiant trigolion Cymru. Gwelsom, yn ystod y gyfres ddiwethaf o gyfyngiadau, fod nifer y bobl a oedd yn ceisio cymorth wedi mynd yn fwy ac yn fwy. Felly, a wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gamau ac ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn eu rhoi i effaith unrhyw gyfyngiadau yn y dyfodol ar iechyd a llesiant pobl Cymru? Diolch, Llywydd.

Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog. Mi fyddwn ni'n cefnogi'r rheoliadau newydd yma heddiw. Maen nhw'n synhwyrol iawn ar adeg sydd yn amlwg yn un peryglus unwaith eto yn y pandemig. Mae'n bwysig gwneud y pethau sylfaenol yn iawn ac, wrth gwrs, mae ynysu yn un o'r pethau sylfaenol hynny mae angen bod yn reit llym ynglŷn ag o ar y pwynt yma. Felly, dwi'n croesawu'r newid hwn, sydd yn ymddangos i ni, yn sicr, yn gymesur i'r bygythiad newydd rydym ni'n ei wynebu. Yn sgil yr amrywiolyn newydd, yr un apêl y gwnaf: tra'n gobeithio, fel y dywedais i'n gynharach, na fydd angen cymryd camau llym o ran cyflwyno cyfyngiadau eang ar unigolion a chymdeithas rhwng rŵan a'r Nadolig, mi rydw i'n credu ei bod hi'n bwysig fel mater o egwyddor, os oes yna fwriad i ddod a'r rheini ymlaen, ein bod ni fel Senedd yn gallu ymgynnull yn rhithiol er mwyn gallu sgrwtineiddio a phleidleisio ar y rheini hefyd. Diolch yn fawr iawn ichi.

Thank you to the Minister. We will be supporting these new regulations today. They are very sensible at a time that is clearly a dangerous one during this pandemic. It is important that we do the fundamentals right and, of course, isolation is one of those fundamentals and we need to be quite strict on that at this point. So, I welcome this change that appears to us to be proportionate to the new threat that we are facing. As a result of the new variant, my appeal is the same: whilst hoping, as I said earlier, that we will not need to take strict measures in terms of introducing broad-ranging restrictions on individuals and society between now and Christmas, I do believe that it's important as a matter of principle that if there is an intention to bring those forward, we as a Senedd do have an opportunity to gather virtually in order to scrutinise and vote on that too. Thank you.

19:05

Y Gweinidog i ymateb—Eluned Morgan.

The Minister to reply—Eluned Morgan.

Diolch yn fawr. Thank you, Huw, and thanks for the consideration of your committee. I just would appeal to you to consider the kind of urgency with which we had to introduce these. Of course we're always very anxious to do an equality impact assessment, and that summary impact assessment will be done as soon as practically possible. Of course, all the people who are all hands on deck at the moment are being asked to do so many additional things at the same time. So, we're very keen. I take on board your suggestion. I'll see how practical that is and whether that would have made a difference in this particular instance because of the urgency of the situation. 

James, we are acutely aware of the unintended consequences of asking people to self-isolate, in particular on people's mental health, and that's why I discussed with the Deputy Minister for mental health the impact on mental health this week, about what we're doing in this space, and she was very clear to me that she has asked for further promotion of the CALL mental health helpline to be promoted in the face of this. 

Rhun, thank you, obviously we will keep the Senedd informed in terms of any proposed changes. We are dealing with this in real time. It happens to fall at a time when the Senedd will be closing, and obviously we'll be keeping in close contact with the Llywydd, who I'm sure will make some judgments as to whether or not the Senedd will need to be recalled.

Diolch yn fawr. Diolch, Huw, a diolch am ystyriaeth eich pwyllgor. Byddwn yn apelio atoch i ystyried pa mor frysiog yr oedd yn rhaid i ni gyflwyno y rhain. Wrth gwrs, rydym bob amser yn awyddus iawn i wneud asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb, a bydd asesiad effaith cryno yn cael ei wneud cyn gynted ag y bo'n ymarferol bosibl. Wrth gwrs, gofynnir i'r holl bobl sydd i gyd wedi torchi llewys eisoes i wneud cymaint o bethau ychwanegol ar yr un pryd. Felly, rydym yn awyddus iawn. Rwy'n derbyn eich awgrym. Fe welaf pa mor ymarferol yw hynny ac a fyddai hynny wedi gwneud gwahaniaeth yn yr achos penodol hwn oherwydd brys y sefyllfa.

James, rydym yn ymwybodol iawn o ganlyniadau anfwriadol gofyn i bobl hunanynysu, yn enwedig ar iechyd meddwl pobl, a dyna pam y trafodais gyda'r Dirprwy Weinidog iechyd meddwl yr effaith ar iechyd meddwl yr wythnos hon, am yr hyn yr ydym yn ei wneud yn y lle hwn, ac roedd yn glir iawn i mi ei bod wedi gofyn am hyrwyddo llinell gymorth iechyd meddwl CALL ymhellach yn wyneb hyn.

Rhun, diolch, yn amlwg, byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd o ran unrhyw newidiadau arfaethedig. Rydym yn ymdrin â hyn mewn amser real. Mae'n digwydd syrthio ar adeg pan fydd y Senedd yn cau, ac yn amlwg byddwn yn cadw mewn cysylltiad agos â'r Llywydd, a fydd, rwy'n siŵr, yn gwneud rhai penderfyniadau ynghylch a fydd angen galw'r Senedd yn ôl ai peidio.

Y cwestiwn nawr, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig ar y rheoliadau yma? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu'r cynnig hwnnw? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn o dan Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion on these regulations. Does any Member object? I don't see any objections. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

12. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Diwygio Cyfraith Lesddaliad (Rhent Tir)
12. Legislative Consent Motion on the Leasehold Reform (Ground Rent) Bill

Y cynnig nesaf o dan eitem 12 yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Diwygio Cyfraith Lesddaliad (Rhent Tir). Dwi'n galw ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i wneud y cynnig yma—Julie James.

We now move to item 12, the legislative consent motion on the Leasehold Reform (Ground Rent) Bill. I call on the Minister for Climate Change to move the motion—Julie James.

Cynnig NDM7867 Julie James

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Diwygio Cyfraith Lesddaliad (Rhent Tir) i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd.

Motion NDM7867 Julie James

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Leasehold Reform (Ground Rent) Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I move the motion. The Leasehold Reform (Ground Rent) Bill is a short Bill that starts the process of dealing with a very big topic, leasehold reform. The Bill's stated policy objectives are to make leasehold ownership fairer and more affordable for leaseholders by ensuring that freeholders will no longer be able to make financial demands for ground rent of new leases. The Bill does this by restricting ground rent on newly established long residential leases of houses and flats to a token one peppercorn per year. This effectively means ground rents on new leases will have zero financial value. The Bill also prohibits the levying of administration charges in relation to peppercorn rents, thus preventing such charges becoming an alternative means of extracting profit.

The Bill does not deal with the issues affecting existing leaseholders. Further legislation will be required to reform leasehold home ownership, including the reforms that are being proposed by the Law Commission, which I have previously welcomed. This Bill paves the way for those further reforms by stopping ground rents being charged on new leases. Resolving the problems on existing leases is a much more complex issue, as is reflected by the very detailed recommendations produced by the Law Commission.

I thank the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Local Government and Housing Committee for the work they have done in considering and reporting on the legislative consent memorandum. I note the concerns they've raised in their reports, including their criticism of the approach we took to the laying of the supplementary memorandum, and I have responded in writing to a number of their recommendations. But, I strongly believe that consenting to UK Government legislation that delivers vital improvements to a system that we all regard as unfair is entirely appropriate—indeed, absolutely the right thing to do.

I've previously set out my intention to work in collaboration with the UK Government to deliver the wholesale legislative reform of leasehold, of which this Bill is but a first step. To ensure that they comprehensively address all of the issues, it is possible that these reforms relate to the devolved matter of housing as well as matters that are not within the competence of the Senedd. In order to achieve comprehensive reform that works for leaseholders in Wales that does not leave potential gaps in protection, I consider that UK legislation is most likely to be the most effective and sensible way of approaching these reforms.

But, let me be clear: if the provisions of this Bill were not to apply in Wales, future leaseholders here would be at a very considerable financial disadvantage compared with their counterparts in England. Any legislation we might put forward to rectify that situation would inevitably take a very considerable time to draft and agree. I do not think that leaseholders in Wales should be placed in that position and I therefore urge Members to support the motion and consent to the Bill. Diolch.

Diolch, Llywydd. Cynigiaf y cynnig. Mae'r Bil Diwygio Cyfraith Lesddaliad (Rhent Sylfaenol) yn Fil byr sy'n dechrau'r broses o ymdrin â phwnc mawr iawn, diwygio lesddaliad. Amcanion polisi datganedig y Bil yw gwneud perchnogaeth lesddaliad yn decach ac yn fwy fforddiadwy i lesddeiliaid drwy sicrhau na fydd rhydd-ddeiliaid yn gallu gwneud hawliadau ariannol mwyach am rent tir prydlesi newydd. Mae'r Bil yn gwneud hyn drwy gyfyngu rhent tir ar brydlesi preswyl hir newydd ar dai a fflatiau i un hedyn pupur y flwyddyn. Mae hyn i bob pwrpas yn golygu na fydd gan renti tir ar brydlesi newydd unrhyw werth ariannol. Mae'r Bil hefyd yn gwahardd codi taliadau gweinyddu mewn cysylltiad â rhenti hedyn pupur, gan atal taliadau o'r fath rhag dod yn ffordd amgen o wneud elw.

Nid yw'r Bil yn ymdrin â'r materion sy'n effeithio ar lesddeiliaid presennol. Bydd angen deddfwriaeth bellach i ddiwygio perchnogaeth tai lesddaliad, gan gynnwys y diwygiadau sy'n cael eu cynnig gan Gomisiwn y Gyfraith, yr wyf wedi'u croesawu o'r blaen. Mae'r Bil hwn yn paratoi'r ffordd ar gyfer y diwygiadau pellach hynny drwy atal rhenti tir rhag cael eu codi ar brydlesi newydd. Mae datrys y problemau ar brydlesi presennol yn fater llawer mwy cymhleth, fel yr adlewyrchir gan yr argymhellion manwl iawn a gynhyrchwyd gan Gomisiwn y Gyfraith.

Diolchaf i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai am y gwaith y maen nhw wedi'i wneud wrth ystyried ac adrodd ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Nodaf y pryderon y maen nhw wedi'u codi yn eu hadroddiadau, gan gynnwys eu beirniadaeth o'r dull a gymerwyd gennym i osod y memorandwm atodol, ac rwyf wedi ymateb yn ysgrifenedig i nifer o'u hargymhellion. Ond, rwy'n credu'n gryf fod cydsynio i ddeddfwriaeth Llywodraeth y DU sy'n sicrhau gwelliannau hanfodol i system yr ydym i gyd yn ei hystyried yn annheg yn gwbl briodol—yn wir, y peth iawn i'w wneud.

Rwyf eisoes wedi nodi fy mwriad i weithio ar y cyd â Llywodraeth y DU i gyflawni'r broses o ddiwygio'n gyfan gwbl lesddaliad yn ddeddfwriaethol, a dim ond y cam cyntaf yw'r Bil hwn. Er mwyn sicrhau eu bod yn mynd i'r afael yn gynhwysfawr â'r holl faterion, mae'n bosibl bod y diwygiadau hyn yn ymwneud â mater datganoledig tai yn ogystal â materion nad ydyn nhw o fewn cymhwysedd y Senedd. Er mwyn sicrhau diwygiadau cynhwysfawr sy'n gweithio i lesddeiliaid yng Nghymru nad ydyn nhw yn gadael bylchau posibl o ran amddiffyn, credaf mai deddfwriaeth y DU sydd fwyaf tebygol o fod y ffordd fwyaf effeithiol a synhwyrol o ymdrin â'r diwygiadau hyn.

Ond, gadewch i mi fod yn glir: pe na bai darpariaethau'r Bil hwn yn gymwys yng Nghymru, byddai lesddeiliaid yma yn y dyfodol, o dan anfantais ariannol sylweddol iawn o'u cymharu â'u cymheiriaid yn Lloegr. Byddai unrhyw ddeddfwriaeth y gallem ei chyflwyno i unioni'r sefyllfa honno yn anochel yn cymryd cryn amser i'w drafftio a chytuno arni. Nid wyf yn credu y dylid rhoi lesddeiliaid yng Nghymru yn y sefyllfa honno ac felly anogaf yr Aelodau i gefnogi'r cynnig a chydsynio i'r Bil. Diolch.

19:10

Galwaf yn awr ar Gadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, John Griffiths.

I now call on the Chair of the Local Government and Housing Committee, John Griffiths.

Diolch yn fawr, Llywydd. We laid our report as a committee on this LCM yesterday afternoon. Leasehold reform is an area of interest for the committee, and the Welsh Government's plans for reform were something that we raised with you, Minister, during our scrutiny session on 22 September.

We welcome the decision to set ground rent on new leases to a token one peppercorn per year, effectively restricting ground rents to zero financial value. We note that the Bill does not apply to existing leases. We also note that the Bill does not address other weaknesses in the leasehold system, such as service charges and other issues faced by leaseholders. Minister, are you able to give an update on the next steps for the programme of leasehold reform and the programme for government commitment to enact the recommendations of the Law Commission?

Our committee first considered the LCM on 22 September. However, that LCM was out of date because amendments conferring powers on the Welsh Ministers to make delegated legislation were made to the Bill on 20 July, but a supplementary LCM was not laid. We wrote to the Minister on 24 September, asking when a supplementary LCM relating to those amendments would be published. Unfortunately, the Minister did not lay one until 26 November, four months after the Bill had been amended. Of course, the Senedd's Standing Orders provide that a supplementary LCM should be laid normally no later than two weeks after amendments are tabled.

The four-month delay in laying the supplementary LCM has considerably restrained our ability as a committee to scrutinise the amendments in a timely manner. We are disappointed that we had very limited time to consider the further supplementary LCM laid on 3 December, though we are grateful to the Business Committee for extending the reporting deadline to this morning. But, of course, the timescales were still extremely tight. Minister are you able to commit in future to laying a supplementary LCM no later than two weeks after relevant amendments to a Bill are tabled? Can you also commit to providing committees with sufficient time to consider and report on LCMs?

We are also concerned and disappointed that the Welsh Government does not have any control over when the Act comes into force. Instead, the Act confers powers on the Secretary of State to make commencement Orders. Likewise, the Welsh Ministers do not have any powers to make consequential amendments that may be necessary under the Bill. These powers are conferred on the Secretary of State only. Welsh Ministers should have the power to make delegated legislation in Wales in devolved areas, not the Secretary of State. So, Minister, are you able to seek amendments to the Bill so that Welsh Ministers have equivalent powers to the Secretary of State to pass secondary legislation?

We are further concerned that the law on leasehold reform will not be as accessible to the people of Wales as it should be. Minister, you told the committee that the Bill represents the first, but significant, step towards the implementation of broad-ranging reforms for leasehold as a tenure, and that another UK Bill dealing with reforms will be introduced. You also told us that some other important areas of leasehold reform will be taken forward on a Wales-only basis in the planned building safety Bill during this Senedd term. Surely, making these reforms through multiple pieces of legislation will reduce the accessibility of Welsh law. So, Minister, are you able to outline how you will ensure that the law in Wales is as accessible as it should be?

Llywydd, despite these concerns that I have just outlined, most members of the committee see the benefits of applying these reforms to Wales as soon as possible, and of having an England and Wales approach. But, as I mentioned, the absence of scrutiny did mean that we were not able to put assertions to the test as we would have liked to have done. I would therefore encourage the Welsh Government to ensure that committees have the necessary time and resources to be able to play a meaningful role in the legislative consent process. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Llywydd. Gwnaethom osod ein hadroddiad fel pwyllgor ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol hwn brynhawn ddoe. Mae diwygio lesddaliad yn faes o ddiddordeb i'r pwyllgor, ac roedd cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer diwygio yn rhywbeth y gwnaethon ni ei godi gyda chi, Gweinidog, yn ystod ein sesiwn graffu ar 22 Medi.

Rydym yn croesawu'r penderfyniad i osod rhent tir ar brydlesi newydd ar un hedyn pupur y flwyddyn symbolaidd, gan gyfyngu rhenti tir i ddim gwerth ariannol i bob pwrpas. Nodwn nad yw'r Bil yn berthnasol i brydlesi presennol. Nodwn hefyd nad yw'r Bil yn mynd i'r afael â gwendidau eraill yn y system lesddaliad, fel taliadau gwasanaeth a materion eraill y mae lesddeiliaid yn eu hwynebu. Gweinidog, a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau nesaf ar gyfer y rhaglen o ddiwygio lesddaliad ac ymrwymiad y rhaglen lywodraethu i weithredu argymhellion Comisiwn y Gyfraith?

Ystyriodd ein pwyllgor y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol am y tro cyntaf ar 22 Medi. Fodd bynnag, roedd LCM hwnnw'n hen oherwydd bod diwygiadau sy'n rhoi pwerau i Weinidogion Cymru wneud deddfwriaeth ddirprwyedig wedi'u gwneud i'r Bil ar 20 Gorffennaf, ond ni osodwyd LCM atodol. Ysgrifennom at y Gweinidog ar 24 Medi, gan ofyn pryd y byddai LCM atodol yn ymwneud â'r gwelliannau hynny'n cael ei gyhoeddi. Yn anffodus, ni osododd y Gweinidog un tan 26 Tachwedd, bedwar mis ar ôl i'r Bil gael ei ddiwygio. Wrth gwrs, mae Rheolau Sefydlog y Senedd yn darparu y dylid gosod LCM atodol fel arfer heb fod yn hwyrach na phythefnos ar ôl cyflwyno gwelliannau.

Mae'r oedi o bedwar mis cyn gosod y LCM atodol wedi cyfyngu'n sylweddol ar ein gallu fel pwyllgor i graffu ar y gwelliannau mewn modd amserol. Rydym yn siomedig mai ychydig iawn o amser a gawsom i ystyried y LCM atodol pellach a osodwyd ar 3 Rhagfyr, er ein bod yn ddiolchgar i'r Pwyllgor Busnes am ymestyn y dyddiad cau ar gyfer cyflwyno adroddiadau hyd at y bore yma. Ond, wrth gwrs, roedd yr amserlenni'n dal yn dynn iawn. Gweinidog, a wnewch chi ymrwymo yn y dyfodol i osod LCM heb fod yn hwyrach na phythefnos ar ôl cyflwyno gwelliannau perthnasol i Fil? A wnewch chi hefyd ymrwymo i roi digon o amser i bwyllgorau ystyried ac adrodd ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol?

Rydym hefyd yn bryderus ac yn siomedig nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw reolaeth o ran pryd y daw'r Ddeddf i rym. Yn hytrach, mae'r Ddeddf yn rhoi pwerau i'r Ysgrifennydd Gwladol wneud Gorchmynion cychwyn. Yn yr un modd, nid oes gan Weinidogion Cymru unrhyw bwerau i wneud diwygiadau canlyniadol a allai fod yn angenrheidiol o dan y Bil. Rhoddir y pwerau hyn i'r Ysgrifennydd Gwladol yn unig. Dylai fod gan Weinidogion Cymru y pŵer i wneud deddfwriaeth ddirprwyedig yng Nghymru mewn meysydd datganoledig, nid yr Ysgrifennydd Gwladol. Felly, Gweinidog, a wnewch chi geisio gwelliannau i'r Bil fel bod gan Weinidogion Cymru bwerau cyfatebol i'r rhai sydd gan yr Ysgrifennydd Gwladol i basio is-ddeddfwriaeth?

Rydym yn pryderu ymhellach na fydd y gyfraith ar ddiwygio lesddaliad mor hygyrch i bobl Cymru ag y dylai fod. Gweinidog, fe wnaethoch chi ddweud wrth y pwyllgor mai'r Bil yw'r cam cyntaf, ond arwyddocaol, tuag at weithredu diwygiadau eang ar gyfer lesddaliad fel deiliadaeth, ac y bydd Bil arall yn y DU sy'n ymdrin â diwygiadau yn cael ei gyflwyno. Fe wnaethoch chi ddweud wrthym hefyd y bydd rhai meysydd pwysig eraill o ddiwygio lesddaliad yn cael eu datblygu ar sail Cymru'n unig yn y Bil diogelwch adeiladu arfaethedig yn ystod tymor y Senedd hon. Heb os nac oni bai bydd gwneud y diwygiadau hyn drwy ddarnau lluosog o ddeddfwriaeth yn lleihau hygyrchedd cyfraith Cymru. Felly, Gweinidog, a wnewch chi amlinellu sut y byddwch yn sicrhau bod y gyfraith yng Nghymru mor hygyrch ag y dylai fod?

Llywydd, er gwaethaf y pryderon hyn yr wyf newydd eu hamlinellu, mae'r rhan fwyaf o aelodau'r pwyllgor yn gweld manteision cymhwyso'r diwygiadau hyn i Gymru cyn gynted â phosibl, ac o gael dull gweithredu ar gyfer Cymru a Lloegr. Ond, fel y soniais, roedd diffyg craffu yn golygu nad oeddem yn gallu rhoi honiadau ar brawf fel y byddem wedi hoffi ei wneud. Felly, byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i sicrhau bod gan bwyllgorau'r amser a'r adnoddau angenrheidiol i allu chwarae rhan ystyrlon yn y broses cydsyniad deddfwriaethol. Diolch yn fawr.

19:15

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad sydd nesaf, Huw Irranca-Davies. 

Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee next, Huw Irranca-Davies. 

Diolch, Llywydd. Gwnaethom gyhoeddi ein hadroddiadau ar y memorandwm cyntaf, a'r memorandwm atodol, memorandwm Rhif 2, yr wythnos diwethaf. Yn anffodus, nid oedd digon o amser i ni ystyried memorandwm Rhif 3 ac adrodd arno. 

Thank you, Llywydd. We issued our reports on the first memorandum and the supplementary memorandum, memorandum No. 2, last week. Unfortunately, there wasn't enough time for us to consider memorandum No. 3 and report on it. 

I'd better point out at the beginning of this that I sometimes feel like a legalistic and constitutional Jeremiah sometimes, but we do want to make clear as a committee that our intention is not only to signal where we have concerns, but also, constructively highlight areas which may well help avoid these regular challenges from the committee, some of which are now following a clear and predictable pattern. 

A memorandum is the basis on which the Senedd's consent for a Bill is sought, of course. Unfortunately, we concluded that this particular memorandum was not fit for purpose and fell below the standard we would consider to be acceptable. Amongst other things, there is little information to explain how the provisions relate to leasehold reform in Wales, which is a key point. Within the memorandum, there are continual references to the powers of the Secretary of State, despite this being a devolved area. While the memorandum acknowledged that the Welsh Government would indeed be seeking comparable executive powers for the Welsh Ministers, little attempt was made to explain which powers of the Secretary of State this would apply to.

So, as a result, we recommended that, in advance of today's debate, the Minister should explain why the memorandum lacks a Wales focus in explaining the relevant clauses, all of which fall within the Senedd's legislative competence, and why the memorandum did not refer to wider aspects of the leasehold reform programme and its relevance to Government thinking on the use of a UK Bill. So, unfortunately, the committee still does not find the Government's response wholly satisfactory. We do understand the Bill is to be made on an England and Wales basis, but the memorandum is about circumstances in Wales, and that needed to have been the focus. The explanation as to why matters of competence were not adequately addressed in the memorandum is not wholly persuasive to us.

Now, the Bill was amended in the UK Parliament in July 2021, to provide the Welsh Ministers with the regulation-making powers I've previously referred to. The Minister did respond to questions we raised about these powers on 16 November, but we waited until 26 November to receive, as the other Chair has mentioned, memorandum No. 2 explaining these amendments. This is some four months after the amendments were agreed in the UK Parliament. So, there are two issues to unpick here—the delay in the laying of memorandum No. 2, and as I will come on to, the regulation-making powers that are to be retained by the Secretary of State. So, the delay, for whatever reason, in conveying crucial information to the committee until late in the consent process, has greatly reduced the amount of time we have to effectively scrutinise the Welsh Government's decision to seek consent to legislate by means of a UK Government Bill in a devolved area, which is regrettable, as we think that earlier sight may have helped us and the Government. 

Turning now to the issue of the regulation-making powers delegated to Welsh Ministers, while most of them were extended to them in July, some were retained by the Secretary of State. The Minister's explanation for this approach did not convince the committee, who will argue that the Welsh Ministers should be provided with all the regulation-making powers in devolved areas, and not retained by the Secretary of State, even with the Minister's reasoning that they may be exercising frequently, or because of an expectation that policy would not diverge between Wales and England. Providing the Welsh Ministers with all the powers would ensure that all regulations relating to leasehold reform, as it applies in Wales, will also be bilingual and subject to scrutiny by the Senedd. It will also avoid having some regulations made by Welsh Ministers, and some by the Secretary of State, which, again, does not make Welsh law more accessible. 

We also considered that the Welsh Ministers should have control over the commencement of the leasehold reform provisions for Wales following Royal Assent. Such an approach would not prevent the same provisions being commenced in Wales at the same time as they are commenced in England; it would simply mean that the executive power and the scrutiny rested here in Wales. We therefore recommended that before seeking the Senedd's consent for the Bill, the Minister should ensure that it is amended to ensure that the Welsh Ministers have all the regulation-making powers in devolved areas. And we still find it hard to understand why this recommendation has not been accepted. Perhaps it would have been, we would suggest, if there was a more timely laying of memorandum No. 2, and a chance to act earlier in response to committee recommendations laid earlier subsequently. 

So, the committee considers that permitting the Secretary of State to make regulations in a devolved area is an unwelcome development, and it's one that potentially sets a troubling precedent. Because in so doing, the Welsh Ministers have not provided themselves with safeguards should the Secretary of State, either now or in the future, make regulations with which the Welsh Government do not agree.

Now, as we keep highlighting, and as the Minister appeared to acknowledge in evidence to the Local Government and Housing Committee, using a UK Government Bill to deliver legislation in a devolved area provides less opportunity for detailed scrutiny than using a Bill introduced into the Senedd. Members of the Senedd cannot, for example, engage with stakeholders and table amendments to test, challenge and influence the Welsh Ministers—this is a key tool of scrutiny. And moreover, fully protecting Welsh needs and interests through legislation is the function of the Senedd in devolved areas, rather than the Minister or her officials through inter-governmental relations.

And finally, Llywydd, we recommended that the Minister should explain how the approach adopted by the Welsh Government is consistent with its own principles for using UK Bills to legislate. Whilst the Minister did provide an explanation—and we thank her for that—her response raises further issues surrounding these principles, which our committee will look to examine further next year. Diolch yn fawr iawn.

Byddai'n well i mi nodi ar ddechrau hyn fy mod weithiau'n teimlo fel Jeremiah deddfol a chyfansoddiadol, ond rydym eisiau ei gwneud hi'n glir fel pwyllgor mai ein bwriad yw nid yn unig dangos lle mae gennym ni bryderon, ond hefyd, tynnu sylw'n adeiladol at feysydd a allai helpu i osgoi'r heriau rheolaidd hyn gan y pwyllgor, mae rhai ohonyn nhw bellach yn dilyn patrwm clir a rhagweladwy.

Memorandwm yw'r sail ar gyfer ceisio cydsyniad y Senedd ar gyfer Bil, wrth gwrs. Yn anffodus, daethom i'r casgliad nad oedd y memorandwm penodol hwn yn addas i'r diben ac yn is na'r safon y byddem yn ei hystyried yn dderbyniol. Ymhlith pethau eraill, prin yw'r wybodaeth i egluro sut y mae'r darpariaethau'n ymwneud â diwygio lesddaliad yng Nghymru, sy'n bwynt allweddol. O fewn y memorandwm, ceir cyfeiriadau parhaus at bwerau'r Ysgrifennydd Gwladol, er bod hwn yn faes datganoledig. Er bod y memorandwm yn cydnabod y byddai Llywodraeth Cymru yn wir yn ceisio pwerau gweithredol tebyg i Weinidogion Cymru, ychydig o ymdrech a wnaed i egluro pa bwerau i'r Ysgrifennydd Gwladol y byddai hyn yn berthnasol iddyn nhw.

Felly, o ganlyniad, gwnaethom argymell, cyn y ddadl heddiw, y dylai'r Gweinidog egluro pam nad yw'r memorandwm yn canolbwyntio ar Gymru wrth esbonio'r cymalau perthnasol, y mae pob un ohonyn nhw yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, a pham nad oedd y memorandwm yn cyfeirio at agweddau ehangach ar y rhaglen diwygio lesddaliad a'i pherthnasedd i feddylfryd y Llywodraeth ar ddefnyddio Bil y DU. Felly, yn anffodus, mae'r pwyllgor yn dal i weld ymateb y Llywodraeth yn gwbl anfoddhaol. Rydym yn deall bod y Bil i'w wneud ar sail Cymru a Lloegr, ond mae'r memorandwm yn ymwneud ag amgylchiadau yng Nghymru, ac roedd angen i hynny fod yn ganolbwynt. Nid yw'r esboniad ynghylch pam na chafodd materion cymhwysedd eu datrys yn ddigonol yn y memorandwm yn ein hargyhoeddi ni o gwbl.

Nawr, diwygiwyd y Bil yn Senedd y DU ym mis Gorffennaf 2021, i roi'r pwerau i Weinidogion Cymru i wneud rheoliadau yr wyf wedi cyfeirio atyn nhw o'r blaen. Ymatebodd y Gweinidog i gwestiynau a godwyd gennym am y pwerau hyn ar 16 Tachwedd, ond buom yn aros tan 26 Tachwedd i gael, fel y soniodd y Cadeirydd arall, femorandwm Rhif 2 yn esbonio'r gwelliannau hyn. Mae hyn tua phedwar mis ar ôl i'r gwelliannau gael eu cytuno yn Senedd y DU. Felly, mae dau fater i'w datrys yma—yr oedi wrth osod memorandwm Rhif 2, a'r pwerau, y byddaf yn dod atyn nhw wedyn, i wneud rheoliadau sydd i'w cadw gan yr Ysgrifennydd Gwladol. Felly, mae'r oedi, am ba reswm bynnag, wrth gyfleu gwybodaeth hanfodol i'r pwyllgor tan yn hwyr yn y broses gydsynio, wedi lleihau'n sylweddol faint o amser a gawsom i graffu'n effeithiol ar benderfyniad Llywodraeth Cymru i geisio cydsyniad i ddeddfu drwy gyfrwng Bil Llywodraeth y DU mewn maes datganoledig, sy'n destun gofid, gan ein bod yn credu y gallai golwg gynharach fod wedi ein helpu ni a'r Llywodraeth.

Gan droi nawr at fater y pwerau i wneud rheoliadau a ddirprwywyd i Weinidogion Cymru, tra bod y rhan fwyaf ohonyn nhw wedi'u rhoi iddyn nhw ym mis Gorffennaf, cadwyd rhai gan yr Ysgrifennydd Gwladol. Nid oedd esboniad y Gweinidog am y dull hwn yn argyhoeddi'r pwyllgor, a fydd yn dadlau y dylai Gweinidogion Cymru gael yr holl bwerau i wneud rheoliadau mewn meysydd datganoledig, ac na chânt eu cadw gan yr Ysgrifennydd Gwladol, hyd yn oed gyda rhesymu'r Gweinidog y gallant fod yn cael eu harfer yn aml, neu oherwydd disgwyliad na fyddai polisi'n ymwahanu rhwng Cymru a Lloegr. Byddai rhoi'r holl bwerau i Weinidogion Cymru yn sicrhau y bydd yr holl reoliadau sy'n ymwneud â diwygio lesddaliad, fel sy'n gymwys yng Nghymru, hefyd yn ddwyieithog ac yn destun craffu gan y Senedd. Bydd hefyd yn osgoi cael rhai rheoliadau a wneir gan Weinidogion Cymru, a rhai gan yr Ysgrifennydd Gwladol, nad yw, unwaith eto, yn gwneud cyfraith Cymru yn fwy hygyrch.

Roeddem hefyd o'r farn y dylai Gweinidogion Cymru gael rheolaeth dros gychwyn y darpariaethau diwygio lesddaliad ar gyfer Cymru yn dilyn Cydsyniad Brenhinol. Ni fyddai dull gweithredu o'r fath yn atal yr un darpariaethau rhag cael eu cychwyn yng Nghymru ar yr un pryd â rhai Lloegr; byddai'n golygu bod y pŵer gweithredol a'r craffu yn gorwedd yma yng Nghymru. Felly, cyn ceisio cydsyniad y Senedd ar gyfer y Bil, gwnaethom argymell y dylai'r Gweinidog sicrhau ei fod yn cael ei ddiwygio i sicrhau bod gan Weinidogion Cymru yr holl bwerau i wneud rheoliadau mewn meysydd datganoledig. Ac rydym yn dal i'w chael yn anodd deall pam nad yw'r argymhelliad hwn wedi'i dderbyn. Efallai y byddai wedi'i dderbyn, byddem yn awgrymu, pe bai memorandwm Rhif 2 wedi'i osod yn fwy amserol, a bod cyfle i weithredu'n gynharach mewn ymateb i argymhellion y pwyllgor a osodwyd yn gynharach wedi hynny.

Felly, mae'r pwyllgor o'r farn bod caniatáu i'r Ysgrifennydd Gwladol wneud rheoliadau mewn maes datganoledig yn ddatblygiad annymunol, ac mae'n un a allai osod cynsail sy'n peri gofid. Oherwydd, wrth wneud hynny, nid yw Gweinidogion Cymru wedi rhoi mesurau diogelu iddyn nhw eu hunain pe bai'r Ysgrifennydd Gwladol, naill ai nawr neu yn y dyfodol, yn gwneud rheoliadau nad yw Llywodraeth Cymru yn cytuno â nhw.

Nawr, wrth i ni barhau i amlygu, ac fel yr oedd yn ymddangos bod y Gweinidog yn cydnabod mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, bod defnyddio Bil Llywodraeth y DU i gyflwyno deddfwriaeth mewn maes datganoledig yn rhoi llai o gyfle i graffu'n fanwl na defnyddio Bil a gyflwynwyd i'r Senedd. Ni all aelodau'r Senedd, er enghraifft, ymgysylltu â rhanddeiliaid a chyflwyno gwelliannau i brofi, herio a dylanwadu ar Weinidogion Cymru—mae hwn yn ddull allweddol o graffu. At hynny, diogelu anghenion a buddiannau Cymru yn llawn drwy ddeddfwriaeth yw swyddogaeth y Senedd mewn meysydd datganoledig, yn hytrach na'r Gweinidog neu ei swyddogion drwy gysylltiadau rhynglywodraethol.

Ac yn olaf, Llywydd, gwnaethom argymell y dylai'r Gweinidog egluro sut y mae'r dull a fabwysiadwyd gan Lywodraeth Cymru yn gyson â'i hegwyddorion ei hun ar gyfer defnyddio Biliau'r DU i ddeddfu. Er i'r Gweinidog roi esboniad—a diolchwn iddi am hynny—mae ei hymateb yn codi materion pellach sy'n ymwneud â'r egwyddorion hyn, y bydd ein pwyllgor yn ceisio eu harchwilio ymhellach y flwyddyn nesaf. Diolch yn fawr iawn.

19:20

On a brighter note, I welcome both the Leasehold Reform (Ground Rent) Bill and the LCM. Minister, over 1 million households in the UK are sold as leasehold, and this legislation will go some way—in fact, a long way—to help thousands of home owners caught in a leasehold trap. And I can say first-hand, having seen some of my residents, who put their name down for a lovely property, then bought the property, moved in the property, only to find out a few years later that they didn't actually own the land that the house was built on. Under the current law, many people face high ground rents, which, when combined with a mortgage, can make it feel like they are still paying rent on a property they own. We also know that escalating ground rents can also make it difficult for leaseholders to sell or even remortgage their property.

Now, according to research compiled by Propertymark in 2018, 93 per cent of survey respondents said that they would not purchase another leasehold property, such was the nightmare consequences many of them faced. A third said they were struggling to attract a buyer, because they simply did not own the freehold. Enforced across England and Wales, this positive change to the legislation, brought about by a Conservative Government in Westminster, will now mean that millions of leaseholders will be given the right to extend their lease by a maximum term of 990 years at zero ground rent. As such, approval for this LCM could certainly help them to save thousands of pounds a year, whilst also giving them peace of mind. For others, where ground rent is demanded as part of a new residential long lease, the fact that it will no longer be for more than one peppercorn per year is an important shift.

The Welsh Conservatives welcome the fact that this Bill will ban freeholders from charging administration fees for collecting peppercorn rent, meaning that future leaseholders will not be faced with financial demands for ground rent. We also welcome the fact that this LCM will increase accountability for leaseholders, by making provision for them to recover unlawfully charged ground rents through the leasehold valuation tribunal in Wales.

Now, I do acknowledge, and I respect, the concerns raised by the Legislation, Justice and Constitution Committee over the memorandum laid by the Welsh Government in respect of the Bill, which they found not fit for purpose, and to have fallen below the standard considered acceptable. It is time to move on for these people who have found themselves caught in this trap. With the progressive and positive steps that I have just outlined, which were reached after active collaboration with stakeholders, I now call on other parties in this Senedd to join the Welsh Conservatives by voting in support of probably what are the most significant changes to property law in a generation. Diolch yn fawr, Llywydd.

Ar nodyn mwy cadarnhaol, rwy'n croesawu'r Bil Diwygio Cyfraith Lesddaliad (Rhent Sylfaenol) a'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Gweinidog, mae dros filiwn o gartrefi yn y DU yn cael eu gwerthu ar ffurf lesddaliad, a bydd y ddeddfwriaeth hon yn mynd gryn ffordd—mewn gwirionedd, ymhell—i helpu miloedd o berchnogion cartrefi sy'n cael eu dal mewn trap lesddaliad. A gallaf ddweud yn uniongyrchol, ar ôl gweld rhai o fy nhrigolion, a roddodd eu henw i lawr ar gyfer eiddo hyfryd, yna prynu'r eiddo, symud i mewn i'r eiddo, dim ond i ddarganfod ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach nad oedden nhw mewn gwirionedd yn berchen ar y tir yr adeiladwyd ar y tŷ arno. O dan y gyfraith bresennol, mae llawer o bobl yn wynebu rhenti tir uchel, a all, o'u cyfuno â morgais, wneud iddyn nhw deimlo eu bod yn dal i dalu rhent ar eiddo y maen nhw'n berchen arno. Gwyddom hefyd y gall rhenti tir cynyddol hefyd ei gwneud yn anodd i lesddeiliaid werthu neu hyd yn oed ailforgeisio eu heiddo.

Nawr, yn ôl ymchwil a luniwyd gan Propertymark yn 2018, dywedodd 93 y cant o ymatebwyr yr arolwg na fydden nhw yn prynu eiddo lesddaliad arall, cymaint oedd y canlyniadau hunllefus yr oedd llawer ohonyn nhw yn eu hwynebu. Dywedodd traean eu bod yn ei chael hi'n anodd denu prynwr, oherwydd nad oedden nhw'n berchen ar y rhydd-ddaliad. Bydd y newid cadarnhaol hwn i'r ddeddfwriaeth, a gyflwynwyd gan Lywodraeth Geidwadol yn San Steffan, nawr yn golygu y bydd miliynau o lesddeiliaid yn cael yr hawl i ymestyn eu prydles am gyfnod hyd at 990 o flynyddoedd gyda'r rhent tir yn sero. O'r herwydd, gallai cymeradwyaeth ar gyfer y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn yn sicr eu helpu i arbed miloedd o bunnau y flwyddyn, gan roi tawelwch meddwl iddyn nhw hefyd. I eraill, lle mae hawlio rhent tir fel rhan o brydles hir breswyl newydd, mae'r ffaith na fydd bellach yn fwy nag un hedyn pupur y flwyddyn yn newid pwysig.

Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn croesawu'r ffaith y bydd y Bil hwn yn gwahardd rhydd-ddeiliaid rhag codi ffioedd gweinyddu am gasglu rhent hedyn pupur, sy'n golygu na fydd lesddeiliaid yn y dyfodol yn wynebu hawliadau ariannol am rent tir. Rydym hefyd yn croesawu'r ffaith y bydd y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn yn cynyddu atebolrwydd o ran lesddeiliaid, drwy wneud darpariaeth iddyn nhw adennill rhenti tir a godwyd yn anghyfreithlon drwy'r tribiwnlys prisio lesddaliadau yng Nghymru.

Nawr, rwy'n cydnabod, ac yn parchu, y pryderon a godwyd gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ynghylch y memorandwm a osodwyd gan Lywodraeth Cymru mewn cysylltiad â'r Bil, sef nad oedd yn addas i'r diben, ac a oedd wedi disgyn islaw'r safon a ystyriwyd yn dderbyniol. Mae'n amser i'r bobl hyn sydd wedi cael eu dal yn y trap hwn symud ymlaen. Gyda'r camau blaengar a chadarnhaol yr wyf newydd eu hamlinellu, y llwyddwyd i'w cyrraedd ar ôl cydweithio'n weithredol â rhanddeiliaid, rwy'n galw yn awr ar bleidiau eraill yn y Senedd hon i ymuno â'r Ceidwadwyr Cymreig drwy bleidleisio i gefnogi'r newidiadau mwyaf arwyddocaol i gyfraith eiddo mewn cenhedlaeth, mae'n debyg. Diolch yn fawr, Llywydd.

Dwi am nodi ar y cychwyn fan hyn y bydd Plaid Cymru yn pleidleisio yn erbyn hwn fel mater o egwyddor. Mae'r Llywodraeth bellach wedi gosod cynigion cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer 14 o Filiau'r Deyrnas Gyfunol o fewn misoedd cyntaf y Senedd hon. Mae hyn yn fwy nag unrhyw flwyddyn arall, ac eithrio 2020. Mae nifer y cynigion cydsyniad deddfwriaethol sy'n dod ger ein bron yn destun pryder. Mae pob cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn cwtogi ar ein grymoedd ni fel Senedd ac felly yn ymosodiad ar ddemocratiaeth Gymreig. Mae dau o bwyllgorau'r Senedd hon wedi codi pryderon eang ynghylch dogfennau'r memorandwm yma, fel mae'r Gweinidog eisoes wedi nodi ac mae'r Cadeiryddion wedi nodi.

Dywed y Gweinidog nad ydy hi am i bobl Cymru gael anfantais gan y byddai'n cymryd cyhyd i Gymru ddatblygu ein deddfwriaeth ein hun. Ond pam nad ydy'r Llywodraeth wedi gwneud unrhyw waith i'r perwyl yma eisoes? Ble mae'r ddadl yma'n gadael y Senedd a diben datganoli? Dwi'n grediniol na ddylid rhoi caniatâd yma heddiw. Dwi'n anfodlon â'r dull cwbl annigonol sydd gyda ni wrth ymdrin â'r broses. Doedd yna ddim digon o amser i graffu ar y Bil na'r memorandwm yn y pwyllgor tai a llywodraeth leol, er enghraifft, ac mae'n amlwg bod gan Bwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad y Senedd ei hun farn lom iawn ar y memorandwm yma, fel rydym ni wedi clywed.

Dydy'r Senedd ddim chwaith wedi cael cyfle i graffu ar y gwelliannau i’r Bil mewn unrhyw fodd ystyrlon heblaw am ryw drafodaeth fach yma heno. Mae penderfyniad Llywodraeth Cymru i gyflwyno’r diwygiadau mewn Bil o du'r Deyrnas Gyfunol yn hytrach na chyflwyno ei Bil ei hun, yn golygu nad yw Aelodau nac ychwaith rhanddeiliaid wedi gallu gwneud unrhyw argymhellion heb sôn am newidiadau i ddeddfwriaeth sydd yn effeithio ar Gymru ac sydd wedi'i datganoli.

Mae gan Gymru ei llais ei hun ac mae gennym ni'r Senedd yma i fod yn fforwm i leisio'r farn honno, ond mae'r hawl elfennol yma yn ein democratiaeth yn cael ei wadu i bobl Cymru heno. Os aiff pethau ymlaen fel hyn, yna mae'n codi cwestiwn am ddyfodol datganoli. Byddai'n siwtio San Steffan i'r dim i gael dim mwy na phwyllgor gwaith yn cydsynio'r Deddfau yma yn hytrach na chorff democrataidd grymus yn creu deddfau mewn ymateb i broblemau yma yng Nghymru.

Dwi'n arbennig o bryderus bod y Mesur yn gosod cynsail beryglus trwy roi pwerau i'r Ysgrifennydd Gwladol yn lle Gweinidogion Cymru. Bydd cydsynio hwn yn golygu nad oes gan Weinidogion Cymru unrhyw bwerau i wneud gwelliannau canlyniadol, a allai fod yn angenrheidiol o dan gymal 21 yma, er enghraifft. Dyma enghraifft glir o sut y byddwn ni wedi colli grymoedd yng Nghymru. Dim ond yr Ysgrifennydd Gwladol yn Llundain sydd â'r pŵer i wneud rheoliadau mewn perthynas â ffurf a chynnwys hysbysiadau, yn un o'r cymalau. Does dim cyfeiriad at sut mae'n berthnasol i Gymru, fel sydd wedi cael ei nodi efo siaradwyr blaenorol.

Ac yn olaf, fydd gan Weinidogion Cymru ddim rheolaeth ynghylch pryd y daw'r Ddeddf i rym. Gweinidog, a ydych chi'n credu bod y sefyllfa yma'n dderbyniol? Rydych chi'n dadlau bod rhaid cael cysondeb rhwng Cymru a Lloegr, Weinidog, ond onid ydych yn credu bod y ddadl yma'n gosod cynsail beryglus pan fydd hi'n dod i ddatganoli? Dyma weld datganoli yn crebachu o dan ein trwynau ac nid yn unig nad oes yna ymladd yn ôl, ond bod y Llywodraeth yma yn annog hynny. Nid dyma fy niffiniad i o sefyll cornel Cymru. Yn sgil y diffyg craffu priodol, nifer y cynigion cydsyniad deddfwriaethol, annigonolrwydd dogfennau ategol a'r bygythiad go iawn i'r Senedd yma a'r setliad datganoli trwy drosglwyddo pwerau i Weinidogion y Deyrnas Gyfunol dros feysydd polisi datganoledig, mi fyddwn i'n annog fy nghyd-Aelodau i bleidleisio yn erbyn hwn heddiw. Diolch.

I want to note at the outset that Plaid Cymru will be voting against this motion as a matter of principle. The Government has now laid LCMs for 14 UK Bills within the first months of this Senedd. This is more than any other year with the exception of 2020. The number of LCMs coming before us is cause for concern. Every LCM cuts our powers as a Senedd and is an attack on Welsh democracy therefore. Two of this Senedd's committees have raised broad-ranging concerns about the documents attached to this memorandum, as the Minister has already noted, as have the Chairs.

Now, the Minister says that she doesn't want the people of Wales to be disadvantaged because it would take so long for Wales to develop our own legislation in this area, but why hasn't the Government done any work to that end already? Where does this argument leave the Senedd and the purpose of devolution itself? I am convinced that we should not give consent here today. I am dissatisfied with the inadequate system we have in dealing with this process. There wasn't sufficient time to scrutinise the Bill or the memorandum in the housing and local government committee, for example, and it's clear that the Legislation, Justice and Constitution Committee takes a very dim view of this memorandum, as we've already heard.

The Senedd hasn't had an opportunity to scrutinise the amendments to the Bill in any way, apart from a brief discussion here this evening. The decision of the Welsh Government to introduce the amendments to a Bill through the UK Parliament, rather than bringing forward its own Bill, means that Members and stakeholders haven't had an opportunity to make any recommendations let alone changes to legislation that impacts Wales and that is devolved. 

Wales has its own voice and we have this Senedd as a forum to express that voice, but this fundamental right to our democracy is being denied to the people of Wales this evening. If things go on like this, then it raises a question about the future of devolution. It would suit Westminster down to the ground to have no more than a working group, consenting to this legislation rather than a powerful democratic body, creating legislation in response to problems here in Wales.

I'm particularly concerned that the Bill sets a dangerous precedent by providing powers to the Secretary of State rather than to Welsh Ministers. Consent to this will mean that Welsh Ministers will have no powers to make consequential amendments, which will be necessary, or could be necessary, under clause 21, for example. This is a clear example of how we will have lost powers here in Wales. It's only the Secretary of State in London who has the powers to make regulations in terms of the form and content of notices, in one of the clauses. There is no reference as to how it's relevant to Wales, as has already been noted by previous speakers.

And finally, Welsh Ministers will have no control as to when the Act comes into force. Minister, do you believe that this situation is acceptable? You are arguing that we need consistency between England and Wales, but, Minister, don't you believe that this argument sets a dangerous precedent when it comes to devolution? We are seeing devolution in demise and not only is there no fight, but the Government here seems to be encouraging that. That's not my definition of standing up for Wales. In light of the lack of appropriate scrutiny, the number of LCMs that we've seen, the inadequacy of supplementary documents and the very real threat to this Senedd and the devolution settlement by transferring powers to UK Ministers in devolved policy areas, I would encourage fellow Members to vote against this motion this evening. Thank you. 

19:25

Y Gweinidog Newid Hinsawdd nawr i ymateb i'r ddadl—Julie James.

The Minister for Climate Change to reply to the debate—Julie James.

Diolch, Llywydd. I thank all the Members for their contributions on this. Just to answer one of the particular things that was raised that I didn't cover in my opening remarks, I do understand the frustration of Members on the timing of the supplementary LCMs. We originally thought that we could table a single, supplementary LCM in relation to this Bill that covered all the amendments made to it, which would have been much more useful to Senedd Members than multiple supplementary LCMs dealing with different amendments at different times. However, unfortunately, there was a much longer delay in the tabling of subsequent UK Government amendments than had been expected at the outset. In the end, they did not happen until 30 November, by which point I had already decided to issue the delayed supplementary LCM, so it was just caught up in the timescale. I’m very happy to work, as Huw suggests, with the committees on the process to make it more streamlined and to understand from the committees whether a stream of individual LCMs on each individual amendment is more helpful in the end than attempting to consolidate them.

In terms of the three regulation powers that Members have mentioned, excluding those relating to amendments that have not been delegated, I am content that they are not critical in any way to the effective operation of the legislation. The three are a non-delegated power for the prescription of notices to be used in relation to the exemption of business leases from the legislation. It is very difficult to understand how we would ever prescribe a different notice in Wales for this purpose. It’s a very technical matter. The second is for regulations to be made amending the definition of home finance plan leases, which are exempted from the Bill. There are no current plans to use this in England, and there’s no reason why we ever would in Wales. And the last one is the power to make consequential amendments. That’s not at all unusual, and when legislation's made by the Senedd, it often includes the power for Welsh Ministers to make consequential changes to other non-devolved UK legislation. So, I don’t think that’s of any real significance, far from the significance accorded to it by occasional Members.

In the end, Llywydd, I appreciate very much the concerns that Members have raised, particularly about the amount of time for scrutiny. We will certainly want to work with the committees to ensure that they have the maximum amount of time available to them. But, in the end, this Bill is fundamentally good legislation that addresses obvious unfairnesses in the system. There is, of course, much more to do, and, just in answer to one question from John Griffiths, we understand that the UK Government intends to bring forward the next leasehold reform Bill in the next parliamentary session. There is much more to do, but this is a vital first step in securing fairness for leaseholders in Wales, and I urge all Members to support the motion. Diolch.

Diolch, Llywydd. Diolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau. I ateb un o'r pethau penodol a godwyd nad oeddwn yn ymdrin â nhw yn fy sylwadau agoriadol, rwy'n deall rhwystredigaeth yr Aelodau ynghylch amseriad y memoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol. Yn wreiddiol, roeddem o'r farn y gallem ni gyflwyno un LCM atodol mewn cysylltiad â'r Bil hwn a oedd yn cwmpasu'r holl welliannau a wnaed iddo, a fyddai wedi bod yn llawer mwy defnyddiol i Aelodau'r Senedd na nifer o femoranda cydsyniad deddfwriaethol atodol sy'n ymdrin â gwahanol welliannau ar wahanol adegau. Fodd bynnag, yn anffodus, bu oedi llawer hirach o ran cyflwyno gwelliannau dilynol gan Lywodraeth y DU nag y bu'r disgwyl ar y dechrau. Yn y pen draw, ni ddigwyddodd tan 30 Tachwedd, ac erbyn hynny roeddwn eisoes wedi penderfynu cyhoeddi'r LCM atodol gohiriedig, felly roedd wedi ei ddal yn yr amserlen. Rwy'n hapus iawn i weithio, fel y mae Huw yn ei awgrymu, gyda'r pwyllgorau ar y broses i'w wneud yn symlach ac i ddeall gan y pwyllgorau a yw ffrwd o femoranda cydsyniad deddfwriaethol unigol ar bob gwelliant unigol yn fwy defnyddiol yn y pen draw na cheisio eu cydgrynhoi nhw.

O ran y tri phŵer rheoleiddio y mae Aelodau wedi'u crybwyll, ac eithrio'r rhai sy'n ymwneud â gwelliannau nad ydyn nhw wedi'u dirprwyo, rwy'n fodlon nad ydyn nhw'n hanfodol mewn unrhyw ffordd i weithredu'r ddeddfwriaeth yn effeithiol. Mae'r tri yn bwerau heb eu dirprwyo ar gyfer defnyddio gorchmynion hysbysiadau mewn cysylltiad ac eithrio prydlesi busnes o'r ddeddfwriaeth. Mae'n anodd iawn deall sut y byddem byth yn gorchymyn hysbysiad gwahanol yng Nghymru at y diben hwn. Mae'n fater technegol iawn. Yr ail yw i reoliadau gael eu gwneud sy'n diwygio'r diffiniad o brydlesi cynllun cyllid cartref, sydd wedi'u heithrio o'r Bil. Nid oes unrhyw gynlluniau ar hyn o bryd i ddefnyddio hwn yn Lloegr, ac nid oes rheswm pam y byddem ni byth yn ei ddefnyddio yng Nghymru. A'r un olaf yw'r pŵer i wneud diwygiadau canlyniadol. Nid yw hynny'n anarferol o gwbl, a phan fydd deddfwriaeth yn cael ei gwneud gan y Senedd, mae'n aml yn cynnwys y pŵer i Weinidogion Cymru wneud newidiadau canlyniadol i ddeddfwriaeth arall nad yw wedi'i datganoli yn y DU. Felly, nid wyf yn credu bod hynny o unrhyw arwyddocâd gwirioneddol, ymhell o'r arwyddocâd a roddir iddo gan Aelodau achlysurol.

Yn y pen draw, Llywydd, rwy'n gwerthfawrogi'n fawr y pryderon y mae Aelodau wedi'u codi, yn enwedig ynghylch faint o amser a roir ar gyfer craffu. Byddwn ni'n sicr eisiau gweithio gyda'r pwyllgorau i sicrhau bod ganddyn nhw yr amser mwyaf sydd ar gael iddyn nhw. Ond, yn y pen draw, mae'r Bil hwn yn ddeddfwriaeth sylfaenol dda sy'n mynd i'r afael ag annhegwch amlwg yn y system. Wrth gwrs, mae llawer mwy i'w wneud, ac, mewn ateb i un cwestiwn gan John Griffiths, deallwn fod Llywodraeth y DU yn bwriadu cyflwyno'r Bil diwygio lesddaliad nesaf yn y sesiwn seneddol nesaf. Mae llawer mwy i'w wneud, ond mae hwn yn gam cyntaf hanfodol o ran sicrhau tegwch i lesddeiliaid yng Nghymru, ac anogaf bob Aelod i gefnogi'r cynnig. Diolch.

19:30

Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi'n aros am eiliad i weld a ydw i'n gweld unrhyw Aelod yn gwrthwynebu. Gallwch chi ddangos eich llaw. [Gwrthwynebiad.] Ydw, dwi'n gweld llaw yn dangos gwrthwynebiad, ac felly dwi'n gohirio'r bleidlais ar y cynnig yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I'm just waiting for a moment to see if I see a Member objecting. You may show your hand. [Objection.] Yes, I see that there is an objection, and I will, therefore, defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Rydyn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ac fe fyddwn ni'n cymryd toriad byr nawr i baratoi ar gyfer y pleidleisiau hynny. Toriad byr.

That bring us to voting time, and we will now take a short break to prepare for the votes. A short break.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:32.

Plenary was suspended at 19:32.

19:35

Ailymgynullodd y Senedd am 19:37, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 19:37, with the Llywydd in the Chair.

13. Cyfnod Pleidleisio
13. Voting Time

Mae'r bleidlais gyntaf heno, felly, ar eitem 8, y cod addysg cydberthynas a rhywioldeb yn y Cwricwlwm i Gymru. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Mae yna un Aelod yn dal i bleidleisio. Os ydy e'n cael trafferth gwneud, fe wnaf i alw am ei bleidlais ar lafar.

The firs vote this evening is on item 8, the Curriculum for Wales relationships and sexuality education code. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. One Member is yet to vote. If he is having difficulty, I will take his vote orally.

Mark Drakeford. If Mark Drakeford can be unmuted, I could ask for his vote to be cast orally because it hasn't been cast electronically.

Mark Drakeford. Os gall Mark Drakeford gael ei ddad-dawelu, gallwn i ofyn i'w bleidlais gael ei bwrw ar lafar am nad yw wedi'i bwrw'n electronig.

Diolch yn fawr, Llywydd—[Anghlywadwy.]

Thank you very much, Llywydd—[Inaudible.]

Sut ydych chi'n pleidleisio, Mark Drakeford?

How do you vote, Mark Drakeford?

Diolch. Cau'r bleidlais. Felly, o blaid 42, neb yn ymatal, 16 yn erbyn, ac mae'r cynnig yna wedi cael ei dderbyn.

Thank you. Close the vote. In favour 42, no abstentions, 16 against, and the motion is agreed.

Eitem 8. Y Cwricwlwm i Gymru – Y Cod Addysg Cydberthynas a Rhywioldeb: o blaid 42, yn erbyn 16, ymatal 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 8. The Curriculum for Wales – Relationships and Sexuality Education Code: for 42, against 16, abstain 0

Motion has been agreed

Yr eitem nesaf i bleidleisio arni yw eitem 12, a hwn ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Diwygio Cyfraith Lesddaliad (Rhent Tir), a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. O blaid 45, un yn ymatal, 12 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi cael ei gymeradwyo.

The next item is item 12, the legislative consent motion on the Leasehold Reform (Ground Rent) Bill, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Julie James. Open the vote. In favour 45, one abstention and 12 against. Therefore, the motion is agreed.

19:40

Eitem 12. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Diwygio Cyfraith Lesddaliad (Rhent Tir): o blaid 45, yn erbyn 12, ymatal 1

Derbyniwyd y cynnig

Item 12. Legislative Consent Motion on the Leasehold Reform (Ground Rent) Bill: for 45, against 12, abstain 1

Motion has been agreed

Dyna ni, felly, dyna ddiwedd ar ein pleidleisiau ni am heddiw. Diolch yn fawr iawn i bawb, a nos da i chi.

That brings today's voting to a close. Thank you to you all, and good evening.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:41.

The meeting ended at 19:41.