Y Cyfarfod Llawn
Plenary
01/12/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda.
Mae gen i un cyhoeddiad ac un datganiad i'w gwneud cyn i ni gychwyn ar fusnes y prynhawn yma. Y cyhoeddiad yw'r cyhoeddiad ar Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru sydd newydd eu hethol, yn dilyn ymgyrch etholiadol Senedd Ieuenctid Cymru a gynhaliwyd fis Tachwedd. Fy mraint felly yw cyhoeddi'r canlyniadau ar gyfer ein hail Senedd Ieuenctid ni. Dyma benllanw misoedd lawer o waith gan fudiadau, ysgolion a thîm Senedd Ieuenctid ymroddgar y Senedd, ac mae ein dyled yn fawr i bawb a sicrhaodd bod y prosiect arloesol yma'n ffynnu unwaith eto. Roedd yna 272 ymgeisydd ac etholiad ym mhob un sedd etholaeth, ac mae gennym 18 sefydliad partner sy'n sicrhau bod grwpiau amrywiol o bobl ifanc yn cael eu cynrychioli o bob cwr o Gymru.
Bydd ail dymor Senedd Ieuenctid Cymru yn rhedeg am ddwy flynedd a chynhelir y cyfarfod agoriadol ym mis Chwefror 2022. Mi greodd y seneddwyr ifanc cyntaf argraff fawr arnom ni i gyd a dwi'n siŵr bydd yr Aelodau newydd yn ysbrydoli ac yn gweithredu gyda'r un egni ac asbri gan sicrhau bod eu cyfoedion yn gweld perthnasedd y Senedd Ieuenctid gan gyfrannu at waith ein Senedd ni.
Welcome, all, to the Plenary session. Before we start, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on the agenda.
I have one announcement and one statement to make before we start our business this afternoon. The announcement is the announcement on Members of the Welsh Youth Parliament, who have just been elected, following the election campaign held in November. It is my privilege to announce the results for our second Youth Parliament. This is the culmination of many months of work by organisations, schools and the Senedd's dedicated Youth Parliament team, and we are indebted to all those who made this innovative project a success once again. There were 272 candidates and there was an election in each constituency seat, and we have 18 partner organisations, ensuring that diverse groups of young people are represented from across Wales.
The second term of the Welsh Youth Parliament will run for two years and the opening meeting will take place in February 2022. The first youth parliamentarians made a big impression on all of us and I'm sure that the new Members will be inspirational and will act with the same energy and vigour, ensuring that their peers see the relevance of the Youth Parliament by contributing to the work of our Senedd.
For those young people who stood for election but weren't successful on this occasion, I know you will be disappointed, but thank you for your hard-fought campaigns and for putting your names forward. We hope that you will continue to follow the Welsh Youth Parliament's work and get involved in the coming months and years. The story is not over for you, I'm sure.
I'm very pleased therefore to announce the successful candidates for the second Welsh Youth Parliament, representing constituencies and partner organisations. Here are the names.
I'r bobl ifanc hynny a safodd yn yr etholiad, ond nad oeddent yn llwyddiannus y tro hwn, gwn y byddwch wedi cael siom, ond diolch am eich ymgyrchoedd caled ac am gynnig eich enwau. Gobeithiwn y byddwch yn parhau i ddilyn gwaith Senedd Ieuenctid Cymru ac yn cyfrannu yn y misoedd a'r blynyddoedd nesaf. Nid yw'r stori drosodd i chi, rwy'n siŵr.
Rwy'n falch iawn felly o gyhoeddi'r ymgeiswyr llwyddiannus ar gyfer ail Senedd Ieuenctid Cymru, sy'n cynrychioli etholaethau a sefydliadau partner. Dyma'r enwau.
Dyma enwau'r seneddwyr ifanc: Isaac Floyd-Eve, Poppy Jones, Owain Williams, Dylan Chetcuti, Finley Mills, Laura Green, Leaola Roberts-Biggs, Bartosz Firmaty, Rhys Rowlandson, Iago Llŷn Evans, Jake Dillon, Keira Bailey-Hughes, Samantha Ogbeide, Amir Alenezi, Lloyd Warburton, Tilly Jones, Finn Sinclair, Zach Davis, Iestyn Jones, Freddie Webber, Kelsey Hannah Brookes, Tegan Skyrme, Cerys Harts, Ffion Williams, Ruben Kelman, Ellis Peares, Qahira Shah, Andrew Millar, Kasia Tomsa, Tegan Davies, Tobias Baysting, Harriet Wright-Nicholas, Maddie Mai Malpas, Sonia Marwaha, Fatma Nur Aksoy, Ffred Hayes, Milly Floyd Evans, Fiona Garbutt, Hanna Mahamed, Hermione Vaikunthanathan-Jones, Bisan Ibrahim, Ella Kenny, Jake Dorgan, Stella Orrin, Roan Goulden, Ewan Bodilly, Ruby Cradle, Jack Lewis, Ffion Fairclough, Evie Kwan, Seth Burke, Georgia Miggins, Ollie Davies, Elena Ruddy, Shania Adams, Bowen Raymond Cole, Daniel Downton, Sultan Awolumate.
Here are the names of the young parliamentarians: Isaac Floyd-Eve, Poppy Jones, Owain Williams, Dylan Chetcuti, Finley Mills, Laura Green, Leaola Roberts-Biggs, Bartosz Firmaty, Rhys Rowlandson, Iago Llŷn Evans, Jake Dillon, Keira Bailey-Hughes, Samantha Ogbeide, Amir Alenezi, Lloyd Warburton, Tilly Jones, Finn Sinclair, Zach Davis, Iestyn Jones, Freddie Webber, Kelsey Hannah Brookes, Tegan Skyrme, Cerys Harts, Ffion Williams, Ruben Kelman, Ellis Peares, Qahira Shah, Andrew Millar, Kasia Tomsa, Tegan Davies, Tobias Baysting, Harriet Wright-Nicholas, Maddie Mai Malpas, Sonia Marwaha, Fatma Nur Aksoy, Ffred Hayes, Milly Floyd Evans, Fiona Garbutt, Hanna Mahamed, Hermione Vaikunthanathan-Jones, Bisan Ibrahim, Ella Kenny, Jake Dorgan, Stella Orrin, Roan Goulden, Ewan Bodilly, Ruby Cradle, Jack Lewis, Ffion Fairclough, Evie Kwan, Seth Burke, Georgia Miggins, Ollie Davies, Elena Ruddy, Shania Adams, Bowen Raymond Cole, Daniel Downton, Sultan Awolumate.
And that's it—all Members. [Applause.] Two Members, from Llamau and Voices from Care, will be announced shortly in addition, making 60 Members of our new Senedd Ieuenctid, Welsh Youth Parliament. Wishing you all the very best of luck with your work, congratulating you all, and we hope very much that we will be able to welcome you to the Senedd for the inaugural meeting in February.
A dyna ni—yr holl Aelodau. [Cymeradwyaeth.] Bydd dau Aelod, o Llamau a Voices from Care, hefyd yn cael eu cyhoeddi maes o law, sy'n gwneud 60 Aelod o'n Senedd newydd, Senedd Ieuenctid Cymru. Rwy'n dymuno pob lwc i chi gyda'ch gwaith, a llongyfarchiadau i bob un ohonoch, a gobeithiwn yn fawr y bydd modd i ni eich croesawu i'r Senedd ar gyfer y cyfarfod agoriadol ym mis Chwefror.
Felly, llongyfarchiadau i bawb ar y gwaith yna.
Many congratulations to you all on that work.
Datganiad sydd gyda fi nesaf i chi, ac mae'r datganiad hynny ar y cytundeb cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru. Bydd yr Aelodau yn ymwybodol fy mod i wedi gwneud datganiad ysgrifenedig hefyd ar y ffaith bod y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru wedi llofnodi cytundeb cydweithio heddiw. Mae'r cytundeb yn gwneud trefniadau sy'n rhai newydd ac sy'n codi cwestiynau ynghylch gweithrediad busnes y Senedd. Gan hynny, rwyf wedi cymryd cyngor cyfreithiol ynghylch effaith y cytundeb ar statws Plaid Cymru fel grŵp, ac yn benodol pa un ai yw'n grŵp sydd â rôl weithredol. O dan delerau'r cytundeb, ni fydd gan Blaid Cymru unrhyw rolau gweinidogol, ac felly fy marn ar hyn o bryd yw nad yw'n grŵp sydd â rôl weithredol. Mae diffiniad Deddf Llywodraeth Cymru 2006 o rôl weithredol hefyd yn gymwys i'n Rheolau Sefydlog.
Er y sefyllfa gyfreithiol, mae manylion y cytundeb yn arwain at ystyriaethau o ran gweithredu busnes y Senedd a'n confensiynau presennol. Yn benodol, mae angen ystyried yn ofalus y mater o gyflwyno rôl newydd i Aelodau dynodedig. Byddaf yn awr, felly, yn ymgynghori â'r Pwyllgor Busnes ac yn gwneud datganiad pellach ar sut y mae'r cytundeb yn debygol o effeithio ar weithrediad Cyfarfodydd Llawn y Senedd yma a'n pwyllgorau.
I now have a statement for you on the co-operation agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru. Members will be aware, via a written statement I have issued, that the First Minister and the leader of Plaid Cymru have signed a co-operation agreement today. The agreement makes arrangements that are novel and raise questions regarding the operation of Senedd business. I've therefore taken legal advice on the impact of the agreement on the status of Plaid Cymru as a group, and in particular whether they are a group with an executive role. Under the terms of the agreement, Plaid Cymru will not have any ministerial roles, and so my preliminary view is that it does not have an executive role. The Government of Wales Act 2006 definition of executive role also applies to our Standing Orders.
Notwithstanding the legal position, the details of the agreement raise issues for the operation of Senedd business and our current conventions. In particular, the introduction of a new role for designated Member requires careful consideration. I will now consult with the Business Committee and make a further statement on how the agreement is likely to impact the operation of Plenary and committee meetings.
Rydyn ni nawr yn barod i symud ymlaen i gwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Ken Skates.
We are now ready to move on to questions to the Minister for Economy, and the first question is from Ken Skates.
1. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gefnogi digwyddiadau mawr yng ngogledd Cymru? OQ57277
1. What is the Welsh Government doing to support major events in north Wales? OQ57277
Thank you for the question. We're committed to building on Wales’s success in hosting major events. We work proactively with event owners across the whole of Wales, and I was pleased to see events like Focus Wales and the Curtis Cup delivering economic, cultural and social benefits to north Wales this year.
Diolch am eich cwestiwn. Rydym wedi ymrwymo i adeiladu ar lwyddiant Cymru yn cynnal digwyddiadau mawr. Rydym yn gweithio'n rhagweithiol gyda pherchnogion digwyddiadau ledled Cymru gyfan, ac roeddwn yn falch o weld digwyddiadau fel Focus Cymru a Cwpan Curtis yn darparu buddion economaidd, diwylliannol a chymdeithasol i ogledd Cymru eleni.
Thank you, Minister. Indeed, the Curtis Cup was a huge success, likewise Focus Wales, and of course we have some wonderful annual events that the Welsh Government supports in north Wales. And indeed, major events such as the Tour de France and the UEFA World Cup have the potential to hugely transform for the better communities in which they are located. Minister, what's your assessment of how a successful City of Culture bid by Wrexham Country Borough Council would help the entire county borough attract more major events and inward investment to the area?
Diolch, Weinidog. Yn wir, roedd Cwpan Curtis yn llwyddiant ysgubol, a Focus Cymru hefyd, ac wrth gwrs, mae gennym ddigwyddiadau blynyddol gwych y mae Llywodraeth Cymru'n eu cefnogi yng ngogledd Cymru. Ac yn wir, mae potensial gan ddigwyddiadau mawr fel y Tour de France a Cwpan y Byd UEFA i drawsnewid y cymunedau y maent wedi'u lleoli ynddynt er gwell. Weinidog, beth yw eich asesiad o sut y byddai cais llwyddiannus gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam i fod yn Ddinas Diwylliant yn helpu'r fwrdeistref sirol gyfan i ddenu mwy o ddigwyddiadau mawr a mewnfuddsoddiad i'r ardal?
Thank you for the question. And I should say, Wales has a good track record of not just attracting but gaining real benefit from major events, and there is real credit to the Member for his time in Government in helping to move that forward. We see the events that we help to fund having a return on the investment of around about 10:1, so it does provide significant economic benefit, but also, as we said, cultural and social. And I'm enthusiastic about Wrexham's bid for the UK City of Culture; they're the only Welsh entrant still left in the race. And we've seen from other UK cities of culture that it can be a catalyst for more investment and a greater understanding of that city and its near neighbours, and what that can do in terms of attracting more investment from both inward investors in business terms, as well as looking to build on a record of a sustainable visitor economy. So, I think it's a really positive aspect, and my officials will be happy to explore opportunities to collaborate to showcase events for 2025, should Wrexham be successful. And I hope that every Member in the Chamber—north, south, east and west—will wish Wrexham well in their bid to be the UK City of Culture in just a few years' time.
Diolch am eich cwestiwn. A dylwn ddweud, mae gan Gymru hanes da nid yn unig o ddenu ond o gael budd gwirioneddol o ddigwyddiadau mawr, a dylid canmol yr Aelod am ei gyfnod yn y Llywodraeth yn helpu i ddatblygu hynny. Rydym yn gweld y digwyddiadau rydym yn helpu i'w hariannu yn gwneud elw ar y buddsoddiad o tua 10:1, felly mae'n darparu budd economaidd sylweddol, a budd diwylliannol a chymdeithasol hefyd fel y dywedwyd. Ac rwy'n frwdfrydig ynghylch cais Wrecsam i fod yn Ddinas Diwylliant y DU; hwy yw'r unig ymgeisydd o Gymru sydd ar ôl yn y ras. Ac rydym wedi gweld o ddinasoedd diwylliant eraill y DU y gall fod yn gatalydd ar gyfer mwy o fuddsoddiad a gwell dealltwriaeth o'r ddinas honno a'i chymdogion agos, a'r hyn y gall hynny ei wneud i ddenu mwy o fuddsoddiad gan fewnfuddsoddwyr o ran busnes, yn ogystal â gallu adeiladu ar hanes o economi ymwelwyr gynaliadwy. Felly credaf ei bod yn agwedd gadarnhaol iawn, a bydd fy swyddogion yn fwy na pharod i archwilio cyfleoedd i gydweithio i arddangos digwyddiadau ar gyfer 2025, pe bai Wrecsam yn llwyddiannus. Ac rwy'n gobeithio y bydd pob Aelod yn y Siambr—o'r gogledd, y de, y dwyrain a'r gorllewin—yn dymuno’n dda i Wrecsam gyda'u cais i fod yn Ddinas Diwylliant y DU ymhen ychydig flynyddoedd.
Minister, it goes without saying, really, that the past couple of years have been tough for major events in north Wales, and across Wales as a whole. Events have had to be cancelled at short notice. There is now some reluctance from events organisers to put on events because of the uncertainty over COVID reduction measures. But it hasn't all been that bad, really, because the pandemic meant more people holidaying in north Wales, which is great. We even saw major tv productions like I'm a Celebrity coming to the region—and it was good to see them back on ITV last night after a few days off because of storm Arwen. These events showcase what the region has to offer, and have increased visitors to my constituency. Minister, what assurances can you give to the events organisers in the Vale of Clwyd, and across the north Wales region, that there will be no more lockdowns and they should carry on organising events throughout 2022?
Weinidog, nid oes angen dweud bod y ddwy flynedd ddiwethaf wedi bod yn anodd i ddigwyddiadau mawr yng ngogledd Cymru, a ledled Cymru gyfan. Bu'n rhaid canslo digwyddiadau ar fyr rybudd. Bellach, mae rhai trefnwyr digwyddiadau'n gyndyn o gynnal digwyddiadau oherwydd yr ansicrwydd ynglŷn â mesurau lliniaru COVID. Ond nid yw wedi bod cynddrwg â hynny, gan fod y pandemig wedi golygu bod mwy o bobl wedi dod ar wyliau i ogledd Cymru, sy'n wych. Gwelsom gynyrchiadau teledu mawr fel I'm a Celebrity, hyd yn oed, yn dod i'r rhanbarth—ac roedd yn dda eu gweld yn ôl ar ITV neithiwr, ar ôl ychydig ddyddiau oddi ar y teledu oherwydd storm Arwen. Mae'r digwyddiadau hyn yn arddangos beth sydd gan y rhanbarth i'w gynnig, ac wedi cynyddu nifer yr ymwelwyr â fy etholaeth. Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi i drefnwyr digwyddiadau yn Nyffryn Clwyd, ac ar draws rhanbarth gogledd Cymru, na fydd mwy o gyfyngiadau symud ac y dylent barhau i drefnu digwyddiadau drwy gydol 2022?
Well, I could agree with much of what the Member said and support it, until the last 'Give me a guarantee on the future.' Look, the reality is that if we see the new omicron variant, and if it is something that spreads much more rapidly than even the Delta variant, and if it has the same level of harm over the population and for each person, then, actually, by the fact that it spreads more rapidly, it is going to be a more dangerous variant. It's why every Government across the UK have implemented a series of new measures.
I want, though, to be able to support the visitor economy across north Wales, across the south and the middle of Wales, to understand how we generate more activity and have the confidence to build on improving the visitor economy more broadly, because I certainly recognise it's an important economic sector for the future. And I want to build on the fact that more people have come to different parts of Wales over the last two years, and to have a genuinely sustainable visitor economy—one that is year round, and with good jobs within it and not simply seasonal jobs.
So, we will do everything we can to support the visitor economy, and the broader economy, and we will take all reasonable steps we can to avoid further measures that may need to be taken in the course of the pandemic, because we recognise that, if we go backwards, there's real harm to the economy, as well as physical and mental health. So, the Government will continue to be clear, consistent, balanced and open in the choices that we make.
Wel, gallwn gytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd yr Aelod a'i gefnogi, tan iddo ddweud 'Rhowch warant i mi ar y dyfodol.' Edrychwch, y gwir amdani yw, os byddwn yn gweld amrywiolyn newydd omicron, ac os yw'n rhywbeth sy'n lledaenu'n llawer cyflymach na hyd yn oed amrywiolyn delta, ac os yw'n peri'r un lefel o niwed yn y boblogaeth ac i bob unigolyn, yna oherwydd y ffaith ei fod yn lledaenu'n gyflymach, bydd yn amrywiolyn mwy peryglus. Dyna pam fod pob Llywodraeth ledled y DU wedi rhoi cyfres o fesurau newydd ar waith.
Er hynny, hoffwn allu cefnogi'r economi ymwelwyr ledled gogledd Cymru, ledled de a chanolbarth Cymru, i ddeall sut rydym yn cynhyrchu mwy o weithgarwch ac yn cael hyder i wella'r economi ymwelwyr yn fwy cyffredinol, gan fy mod yn sicr yn cydnabod ei fod yn sector economaidd pwysig ar gyfer y dyfodol. A hoffwn adeiladu ar y ffaith bod mwy o bobl wedi dod i wahanol rannau o Gymru dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ac i gael economi ymwelwyr wirioneddol gynaliadwy—drwy gydol y flwyddyn, a chanddi swyddi da yn hytrach na swyddi tymhorol yn unig.
Felly, byddwn yn gwneud popeth a allwn i gefnogi'r economi ymwelwyr, a'r economi ehangach, a byddwn yn cymryd pob cam rhesymol y gallwn eu cymryd i osgoi mesurau pellach y gallai fod angen eu cymryd yn ystod y pandemig, gan ein bod yn cydnabod, os ydym yn cymryd cam yn ôl, y gallai hynny arwain at niwed gwirioneddol i'r economi, yn ogystal ag iechyd corfforol a meddyliol. Felly, bydd dewisiadau'r Llywodraeth yn parhau i fod yn glir, yn gyson, yn gytbwys ac yn agored.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r sector gweithgareddau hamdden egnïol yng ngogledd Cymru? OQ57289
2. What steps is the Welsh Government taking to support the active recreation sector in north Wales? OQ57289
Our programme for government makes clear our commitments to promote equal access to sport and leisure activities and our aims for a safe and welcoming tourism and leisure sector across Wales. North Wales features prominently in Visit Wales’s promotional activities and in our capital investment programme for tourism.
Mae ein rhaglen lywodraethu'n nodi ein hymrwymiadau i hybu mynediad cydradd at weithgareddau chwaraeon a hamdden a’n nodau ar gyfer sector twristiaeth a hamdden diogel a chroesawgar ledled Cymru. Mae gogledd Cymru'n cael cryn dipyn o sylw yng ngweithgarwch hyrwyddo Croeso Cymru ac yn ein rhaglen buddsoddi cyfalaf ar gyfer twristiaeth.
Diolch, Deputy Minister. I recently visited Plas y Brenin, which is a great facility for adventure sport and training in the heart of Snowdonia, and it's run by a Welsh charity, the Mountain Training Trust. They are looking for funding to bring their building and outdoor facilities up to full disability access to widen inclusiveness and expand the offer. What is Welsh Government doing to support this industry that is so crucial to both the economic and social well-being of north Wales to recover from the pandemic and grow, and would it be possible for you, Deputy Minister, and officials to meet with me to explore what can be done to help this fantastic facility grow and adapt? Thank you.
Diolch, Ddirprwy Weinidog. Yn ddiweddar, ymwelais â Phlas y Brenin, cyfleuster gwych ar gyfer chwaraeon antur a hyfforddiant yng nghanol Eryri, ac mae'n cael ei redeg gan elusen Gymreig, yr Ymddiriedolaeth Hyfforddiant Mynydd. Maent yn edrych am gyllid i wneud eu hadeilad a'u cyfleusterau awyr agored i fod yn gwbl hygyrch i bobl anabl er mwyn cynyddu cynhwysiant ac ehangu'r cynnig. Beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gefnogi'r diwydiant hwn, sydd mor hanfodol i les economaidd a chymdeithasol gogledd Cymru i adfer wedi'r pandemig a thyfu, ac a fyddai modd i chi, Ddirprwy Weinidog, a swyddogion gyfarfod â mi er mwyn archwilio beth y gellir ei wneud i helpu'r cyfleuster gwych hwn i dyfu ac addasu? Diolch.
Can I thank the Member for that supplementary question? Yes, I did see that you recently visited Plas y Brenin; I do follow you on Twitter. It clearly is an excellent facility, and I'm very pleased that you had a positive experience there. And I do fully recognise, of course, the importance of active recreation across Wales and, in this context, the importance of our programme for government commitment to supporting disabled people and removing the barriers and obstacles that might prevent people from enjoying those kinds of visitor attractions. I certainly hope that I'll get the chance to visit there myself soon, and I would be more than happy to have further conversations with you about that.
However, Plas y Brenin is owned and run by Sport England. So, I would anticipate that capital funding for the facility would be something that Sport England would need to review as an organisation. But, having said that, across north Wales, Welsh Government is currently supporting nine public amenity projects through the Brilliant Basics scheme to enhance the visitor experience, and several of these will allow better access to our environments, such as the beach access at Dwygyfylchi beach in Conwy. It will see improved conveniences incorporating cycle storage and so on. And, of course, we are committed within the programme for government to a new national park for north Wales, the first in more than half a century, centred on the breathtaking Clwydian range and the Dee valley, which I know is very close to your heart.
The Welsh Government also continues to consider capital development opportunities that support key visitor and leisure destinations—for example, in Denbighshire, to support the expansion and upgrading of facilities at the coastal Beaches Hotel in Prestatyn, and two phases of an £8 million investment in Adventure Parc, Snowdonia, and another £380,000 going into Plas Weunydd Hotel in Llechwedd to create a hotel that will complement the Zip World development. I could go on, but I think the point that you get here is that the Welsh Government is very serious about supporting the outdoor recreation facilities and centres, and does absolutely recognise the importance of it to the wider economy of north Wales.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn atodol? Do, gwelais eich bod wedi ymweld â Phlas y Brenin yn ddiweddar; rwy'n eich dilyn ar Twitter. Mae'n amlwg ei fod yn gyfleuster rhagorol, ac rwy'n falch iawn eich bod wedi cael profiad cadarnhaol yno. Ac rwy'n llwyr gydnabod pwysigrwydd gweithgareddau hamdden egnïol ledled Cymru wrth gwrs, ac yn y cyd-destun hwn, pwysigrwydd yr ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu i gefnogi pobl anabl a chael gwared ar y rhwystrau a allai atal pobl rhag mwynhau'r mathau hynny o atyniadau i ymwelwyr. Rwy'n sicr yn gobeithio cael cyfle i ymweld â'r lle fy hun cyn bo hir, ac rwy'n fwy na pharod i gael sgyrsiau pellach gyda chi ynglŷn â hynny.
Fodd bynnag, Sport England sy'n berchen ar Blas y Brenin ac yn ei redeg. Felly, byddwn yn rhagweld y byddai cyllid cyfalaf ar gyfer y cyfleuster yn rhywbeth y byddai angen i Sport England ei adolygu fel sefydliad. Ond wedi dweud hynny, ar draws gogledd Cymru, mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi naw phrosiect amwynder cyhoeddus ar hyn o bryd drwy gynllun y Pethau Pwysig i wella'r profiad i ymwelwyr, a bydd llawer o'r rhain yn darparu gwell mynediad i'n hamgylcheddau, fel mynediad i'r traeth yn nhraeth Dwygyfylchi yng Nghonwy. Bydd yn darparu gwell cyfleusterau, gan gynnwys cyfleusterau storio beiciau ac ati. Ac wrth gwrs, rydym wedi ymrwymo yn y rhaglen lywodraethu i barc cenedlaethol newydd i ogledd Cymru, y cyntaf ers dros hanner canrif, yn ardal aruthrol Bryniau Clwyd a Dyffryn Dyfrdwy, y gwn ei bod yn agos iawn at eich calon.
Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn parhau i ystyried cyfleoedd datblygu cyfalaf sy'n cefnogi cyrchfannau ymwelwyr a hamdden allweddol—er enghraifft, yn Sir Ddinbych, i gefnogi'r gwaith o ehangu ac uwchraddio cyfleusterau gwesty arfordirol y Beaches Hotel ym Mhrestatyn, a dau gam o fuddsoddiad £8 miliwn ym Mharc Antur Eryri, a £380,000 arall i Westy Plas Weunydd yn Llechwedd i greu gwesty a fydd yn ychwanegu at gynnig datblygiad Zip World. Gallwn barhau, ond credaf mai'r pwynt a gewch yma yw bod Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn â chefnogi cyfleusterau a chanolfannau hamdden awyr agored, ac yn llwyr gydnabod eu pwysigrwydd i economi ehangach gogledd Cymru.
As highlighted, active recreation is, of course, essential to the health and prosperity of many people across north Wales. Not only does active recreation benefit people physically, it also has immense benefits for mental health as well. As, Minister, you will be aware, north Wales is an exceptional area for active recreation, with fantastic nature and scenery for all types of exercise, and, indeed, back in May, I was delighted, as you just mentioned Adventure Park Snowdonia, to actually be at the opening of the Hilton hotel there, a hub of award-winning indoor and outdoor adventures in north Wales, with the world-first inland surfing. So, yes, a great example of a site enabling active recreation—a really important stakeholder in the region. But just going back to the benefits, in terms of both physical and, of course, mental health, I wonder, Deputy Minister, what work you're doing with the health Minister to understand the benefits further, and how the north Wales health board—Betsi Cadwaladr health board—can also ensure that they're supporting the active recreation sector?
Fel y nodwyd, mae gweithgareddau hamdden egnïol, wrth gwrs, yn hanfodol i iechyd a ffyniant llawer o bobl ar draws gogledd Cymru. Nid yn unig fod gweithgareddau hamdden egnïol o fudd i bobl yn gorfforol, maent hefyd yn darparu buddion aruthrol i iechyd meddwl. Fel y gwyddoch, Weinidog, mae gogledd Cymru'n ardal ardderchog ar gyfer gweithgareddau hamdden egnïol, gyda natur a golygfeydd gwych ar gyfer pob math o ymarfer corff, ac yn wir, yn ôl ym mis Mai, roeddwn yn hynod falch, gan ichi sôn am Barc Antur Eryri, o gael bod yno yn agoriad gwesty'r Hilton, canolbwynt i anturiaethau dan do ac awyr agored arobryn yng ngogledd Cymru, gyda'r cyfleusterau syrffio mewndirol cyntaf yn y byd. Felly, ie, enghraifft wych o safle sy'n galluogi gweithgareddau hamdden egnïol—rhanddeiliad pwysig iawn yn y rhanbarth. Ond i ddychwelyd at y buddion, o ran iechyd corfforol, ac wrth gwrs, iechyd meddwl, tybed pa waith rydych yn ei wneud gyda'r Gweinidog iechyd i ddeall y buddion yn well, Ddirprwy Weinidog, a sut y gall bwrdd iechyd gogledd Cymru—bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr—hefyd sicrhau eu bod yn cefnogi'r sector gweithgareddau hamdden egnïol?
Can I thank the Member for that question? And I think he is absolutely right: this is not something that is the responsibility or within the confines of one single portfolio. I've had conversations with my colleague the Deputy Minister for Mental Health and Well-being and with the Minister for health about how we can work across portfolio to deliver some of those health and well-being objectives, including some budgetary issues. Obviously, within my portfolio, we have lots of areas, whether it's arts, culture or sport, that can help deliver those kinds of activities. We don't necessarily have all the budget that goes with that, if it is specifically around a mental health and well-being objective, but we have a very clear objective within our programme for government about delivering social prescribing, and the areas within my portfolio really are there to enable that support to be given into the health sectors as well. So, it is absolutely something that we're considering on a regular basis.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? A chredaf ei fod yn llygad ei le: nid yw hyn yn rhywbeth sy'n gyfyngedig neu'n gyfrifoldeb i un portffolio yn unig. Rwyf wedi cael sgyrsiau gyda fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, a chyda'r Gweinidog iechyd ynglŷn â sut y gallwn weithio ar draws ein portffolios i gyflawni rhai o'r amcanion iechyd a lles hynny, gan gynnwys rhai materion cyllidebol. Yn amlwg, yn fy mhortffolio, mae gennym lawer o feysydd a all helpu i gyflawni'r mathau hynny o weithgareddau, boed drwy'r celfyddydau, diwylliant neu chwaraeon. Nid oes gennym yr holl gyllideb sy'n cyd-fynd â hynny o reidrwydd, os yw'n ymwneud yn benodol ag amcan iechyd meddwl a lles, ond mae gennym amcan clir iawn yn ein rhaglen lywodraethu ynghylch cyflwyno presgripsiynu cymdeithasol, ac mae'r meysydd yn fy mhortffolio yno i allu rhoi'r cymorth hwnnw i'r sectorau iechyd hefyd. Felly, mae'n sicr yn rhywbeth rydym yn ei ystyried yn rheolaidd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Minister, the new variant of COVID-19 has caused understandable worry, particularly given that we don't know yet how virulent the variant is, and therefore we can't accurately ascertain the threat of the virus to Wales. Nevertheless, the news of a new variant will cause some real worry for Welsh businesses, and so it's crucial that there is an ongoing dialogue with the Welsh Government about the impact of the new variant on how we live and work so that businesses are consulted on any new measures or any changes to existing measures and strategies. Now, I listened very carefully to the answer you gave my colleague the Member for the Vale of Clwyd, but, Minister, at this stage, can you tell us how is the new variant affecting the Welsh Government's economic recovery plans? And can you tell us whether the Welsh Government intends to announce any new measures targeted at businesses in Wales before Christmas?
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae'r amrywiolyn newydd o COVID-19 wedi peri pryder dealladwy, yn enwedig o gofio nad ydym yn gwybod eto pa mor ffyrnig yw'r amrywiolyn, ac felly ni allwn fod yn gwbl sicr o fygythiad y feirws i Gymru. Serch hynny, bydd y newyddion am amrywiolyn newydd yn achosi cryn bryder i fusnesau Cymru, ac felly mae'n hanfodol cynnal deialog barhaus gyda Llywodraeth Cymru ynghylch effaith yr amrywiolyn newydd ar sut rydym yn byw ac yn gweithio fel yr ymgynghorir â busnesau ar unrhyw fesurau newydd neu unrhyw newidiadau i'r mesurau a'r strategaethau presennol. Nawr, gwrandewais yn ofalus iawn ar yr ateb a roesoch i fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Ddyffryn Clwyd, ond Weinidog, ar hyn o bryd, a allwch ddweud wrthym sut y mae'r amrywiolyn newydd yn effeithio ar gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer adferiad economaidd? Ac a allwch ddweud wrthym a yw Llywodraeth Cymru'n bwriadu cyhoeddi unrhyw fesurau newydd wedi'u targedu at fusnesau yng Nghymru cyn y Nadolig?
Thank you for the question. The difficulty with the omicron variant is that we don't have a fully formed picture of its overall impact. But we are genuinely concerned that it appears to spread even more rapidly than the delta variant. You'll have heard Conservative Ministers in the UK Government talk about that as well, but about the fact that collectively within the UK we don't understand the three main points of difficulty. On the first, we have some impacts, but we don't understand how much more rapidly than delta it appears to spread, but it appears to spread more rapidly; the second is whether it actually causes more harm than the delta variant, and I'll come back to that; and the third is whether it can escape the vaccine.
Now, if you put it this way: we have about 2,000-odd people every day in Wales who test positive for COVID—it's almost all delta—and we know that leads to a certain number of people coming to harm, going to hospital. Unfortunately, we know that a certain number of people won't survive. If omicron has the same impact in those, say, 2,000 people, then you'd say it's about what the scientists call the same sort of pathogenic capability. The problem is, if omicron spreads more rapidly, we'll see more people come in to our health and care system much more quickly, and that does have the real potential to cause a very serious impact, even if it doesn't actually escape the vaccine response. So, we're dealing with a good deal of uncertainty at present.
Our scientists across the UK expect to be able to provide politicians with some more information within the next two to three weeks to have an understanding of those extra factors. So, we're dealing with a point of real uncertainty at what is the most inconvenient time for many businesses, in the last few weeks in the run-up to Christmas. So, we don't plan to introduce more restrictions before Christmas, but, when we get more information on the omicron variant—not just what it entails and what it means, but also how widespread it already is within the UK. And we're not having a fully formed picture; of course, we have confirmed and probable cases, but, because a decision was made to no longer have PCR testing for international entrants about six weeks or so ago, that means we haven't been able to sequence in advance. So, it's likely that there is more omicron in the country and across the UK than we understand at present. Once we get a fuller picture of where it is and its particular impact, then not just this Government for Wales but, actually, across the UK, will need to make choices, and that's why the First Minister wrote jointly with the First Minister of Scotland to the UK Government to be clear that, if measures are needing to be taken, then we want to have the support of the UK Treasury in doing so if that impact is felt first in another part of the union that isn't England. We've seen that in the past, and I believe that a proper and sensible response to that would show the UK acting as it should do and its best to make sure that the risks and opportunities are shared equally with this latest twist in the ongoing tale of this pandemic.
Diolch am eich cwestiwn. Yr hyn sy'n anodd gydag amrywiolyn omicron yw nad oes gennym ddarlun llawn o'i effaith gyffredinol. Ond rydym yn wirioneddol bryderus ei fod yn lledaenu hyd yn oed yn gyflymach nag amrywiolyn delta yn ôl pob golwg. Byddwch wedi clywed Gweinidogion Ceidwadol Llywodraeth y DU yn sôn am hynny hefyd, ond am y ffaith nad ydym gyda'n gilydd yn y DU yn deall y tair prif broblem. Ar y gyntaf: mae gennym rai effeithiau, ond nid ydym yn gwybod faint yn gyflymach na delta yr ymddengys ei fod yn lledaenu, ond mae'n ymddangos ei fod yn lledaenu'n gyflymach; yr ail yw a yw'n peri mwy o niwed nag amrywiolyn delta, a dof yn ôl at hynny; a'r drydedd yw a all weithio heibio'r brechlyn.
Nawr, os ystyriwch y peth fel hyn: mae gennym oddeutu 2,000 o bobl y dydd yng Nghymru'n profi'n bositif am COVID—delta yw pob achos, bron â bod—a gwyddom fod hynny'n arwain at nifer penodol o bobl yn cael niwed, yn mynd i'r ysbyty. Yn anffodus, gwyddom na fydd nifer penodol o bobl yn goroesi. Os yw omicron yn cael yr un effaith yn y 2,000 o bobl hynny, dywedwch, yna byddech yn dweud bod ganddo'r un math o'r hyn y mae gwyddonwyr yn ei alw'n allu pathogenig. Y broblem yw: os yw omicron yn lledaenu'n gyflymach, byddwn yn gweld mwy o bobl yn dod i mewn i'n system iechyd a gofal yn llawer cyflymach, ac mae perygl gwirioneddol y gallai hynny achosi effaith ddifrifol iawn, hyd yn oed os nad yw'n gallu gweithio heibio i effaith y brechlyn. Felly, rydym yn ymdrin â chryn dipyn o ansicrwydd ar hyn o bryd.
Mae ein gwyddonwyr ledled y DU yn disgwyl gallu darparu rhywfaint yn rhagor o wybodaeth i wleidyddion o fewn y ddwy i dair wythnos nesaf fel y gallant ddeall y ffactorau ychwanegol hynny. Felly, rydym yn ymdrin ag ansicrwydd gwirioneddol, ar yr adeg fwyaf anghyfleus i lawer o fusnesau yn ystod yr wythnosau olaf cyn y Nadolig. Felly, nid ydym yn bwriadu cyflwyno mwy o gyfyngiadau cyn y Nadolig, ond pan gawn fwy o wybodaeth am amrywiolyn omicron—nid yn unig yr hyn y mae'n ei achosi a'r hyn y mae'n ei olygu, ond hefyd pa mor eang y mae wedi lledaenu eisoes yn y DU. Ac nid oes gennym ddarlun llawn eto; wrth gwrs, mae gennym achosion a gadarnhawyd ac achosion tebygol, ond gan y gwnaed penderfyniad oddeutu chwe wythnos yn ôl i roi'r gorau i'r gofyniad i bobl sy'n dod i mewn i'r wlad wneud profion PCR, golyga hynny nad ydym wedi gallu dilyniannu ymlaen llaw. Felly, mae'n debygol fod mwy o omicron yn y wlad a ledled y DU nag y gwyddom amdano ar hyn o bryd. Pan gawn ddarlun llawnach o ble y mae a'i effaith benodol, bydd angen i Lywodraeth Cymru wneud dewisiadau, a bydd angen gwneud dewisiadau ledled y DU, a dyna pam yr ysgrifennodd y Prif Weinidog ar y cyd â Phrif Weinidog yr Alban at Lywodraeth y DU i nodi'n glir, os oes angen cymryd camau, yr hoffem gael cymorth Trysorlys y DU i wneud hynny pe bai'r effaith honno'n cael ei theimlo yn gyntaf mewn rhan arall o'r undeb yn hytrach na Lloegr. Rydym wedi gweld hynny yn y gorffennol, a chredaf y byddai ymateb priodol a synhwyrol i hynny'n dangos y DU yn ymddwyn fel y dylai ac yn gwneud ei gorau i sicrhau bod y peryglon a'r cyfleoedd yn cael eu rhannu'n gyfartal ar y cam diweddaraf yn hanes parhaus y pandemig hwn.
Well, Minister, the point I'm making is that it's crucial that, as more information comes out about this virus, the Welsh Government communicates clearly with Welsh businesses and sets out its intentions, and therefore I look forward to hearing more from you in the coming few weeks. Now, over the past few weeks, the Welsh Government has published several economic statements and allocated substantial funding, and it's important for us to better understand whether this new variant has any impact on the Welsh Government's plans going forward. For example, last week the Government announced a £45 million package of funding that aims to help small businesses across Wales to grow, and will hopefully support thousands of people across Wales to train to work in key sectors. That funding is vital in addressing skills gaps and upskilling the workforce. Indeed, you yourself told the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee that every single sector of business that you talk to—small, medium or large—there's always a key skills challenge. Therefore, can you tell us more about this particular funding stream and how it'll be allocated across local authorities in Wales? And can you tell us how confident you are that this funding will be enough not only to safeguard 4,000 jobs, but also to help create 2,000 new jobs in Wales, as you outlined last week?
Wel, Weinidog, fy mhwynt yw ei bod yn hanfodol, wrth i fwy o wybodaeth ddod i'r amlwg am y feirws hwn, fod Llywodraeth Cymru'n cyfathrebu'n glir â busnesau Cymru ac yn nodi ei bwriadau, ac felly edrychaf ymlaen at glywed mwy gennych dros yr wythnosau nesaf. Nawr, dros yr wythnosau diwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi sawl datganiad economaidd ac wedi dyrannu cryn dipyn o gyllid, ac mae'n bwysig inni ddeall yn well a fydd yr amrywiolyn newydd hwn yn cael unrhyw effaith ar gynlluniau Llywodraeth Cymru yn y dyfodol. Er enghraifft, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Llywodraeth becyn cyllid gwerth £45 miliwn, gyda'r nod o helpu busnesau bach ledled Cymru i dyfu a chefnogi miloedd o bobl ledled Cymru, gobeithio, i hyfforddi i weithio mewn sectorau allweddol. Mae'r cyllid hwnnw'n hanfodol wrth fynd i'r afael â bylchau sgiliau ac uwchsgilio'r gweithlu. Yn wir, fe ddywedoch chi eich hun wrth Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig fod pob sector busnes y siaradwch â hwy—bach, canolig neu fawr—bob amser yn wynebu her sgiliau allweddol. Felly, a allwch ddweud mwy wrthym am y ffrwd gyllido benodol hon a sut y bydd yn cael ei dyrannu ar draws awdurdodau lleol yng Nghymru? Ac a allwch ddweud wrthym pa mor hyderus rydych chi y bydd y cyllid hwn yn ddigon nid yn unig i ddiogelu 4,000 o swyddi, ond hefyd i helpu i greu 2,000 o swyddi newydd yng Nghymru, fel yr amlinelloch chi yr wythnos diwethaf?
Yes. So, on the additional funding that I was pleased to announce— and I'm particularly pleased to have announced that we'll be delivering that in partnership with local authorities, who will deliver the funding and they'll be able to make choices within the local authority area, so it will cover every single local authority in the country. And the figures that we provided on the number of new jobs we think it will create, as well as those safeguarded, come from our experience of working alongside local authorities and businesses during the pandemic. This, in particular, we think will be of real advantage to small and medium-sized businesses as well.
So, that's the basis on which we have allocated funding and why we have come up with figures about the impact we think it'll have, and I was very pleased to visit a business in the Caerphilly county borough, I believe in the Islwyn constituency, on the launch of the fund, and they've already indicated about the support they've had from previous rounds of support from the Welsh Government, and what that's allowed them to do in diversifying their business and actually managing to grow, and that growth is from local employment—so, decent jobs and the whole thing of, as we say in the Welsh Government, better jobs closer to home. It's a good example of that funding delivering on that. There's been a real appetite from businesses to do that. Part of the challenge has been unlocking business investment themselves. So, the fund allows people to apply for a grant, then to invest some themselves as well. It's a genuine example of 'something for something' that we think has every prospect of being successful.
On your broader point about business communication regarding the path through the pandemic, I have regular conversations with a variety of different sectors within the economy. I talk with trade unions and I talk with business organisations. I'm having another round of conversations with business groups later this week. So, there is regular communication and business groups themselves say that they've never had a closer or better relationship with the Welsh Government. The necessity of the pandemic has driven some of that, but I actually think there's better understanding and a better sharing of information, trust and confidence.
So, I hope that gives the Member some of the assurance, which I think is reasonable for him to ask for, that there are both regular conversations going on between myself, my officials and business groups, and that those are in a good place to be able to do what we need to do, but I really do hope we don't need to introduce further restrictions. But myself and other Ministers in the Government will make the right choices to keep the people of Wales safe, and to do what we can to save livelihoods at the same time.
Gallaf. Felly, o ran y cyllid ychwanegol roeddwn yn falch o'i gyhoeddi—ac rwy'n arbennig o falch fy mod wedi cyhoeddi y byddwn ei ddarparu mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol, a fydd yn darparu'r cyllid ac yn gallu gwneud dewisiadau o fewn ardal yr awdurdod lleol, felly bydd ar gael i bob awdurdod lleol yn y wlad. Ac mae'r ffigurau a ddarparwyd gennym ar nifer y swyddi newydd y credwn y bydd yn eu creu, yn ogystal â'r rheini a ddiogelir, yn dod o'n profiad o weithio ochr yn ochr ag awdurdodau lleol a busnesau yn ystod y pandemig. Credwn y bydd hyn, yn arbennig, o fantais wirioneddol i fusnesau bach a chanolig hefyd.
Felly, dyna'r sail dros ddyrannu cyllid a pham ein bod wedi nodi ffigurau ynghylch yr effaith y credwn y bydd yn ei chael, ac roeddwn yn falch iawn o ymweld â busnes ym mwrdeistref sirol Caerffili, yn etholaeth Islwyn rwy'n credu, pan lansiwyd y gronfa, ac maent hwy eisoes wedi nodi'r cymorth y maent wedi'i gael drwy rowndiau blaenorol o gymorth gan Lywodraeth Cymru, a'r hyn y mae wedi caniatáu iddynt ei wneud wrth arallgyfeirio eu busnes a llwyddo i dyfu, a daw'r twf hwnnw o gyflogaeth leol—felly, swyddi da, ac fel y dywedwn yn Llywodraeth Cymru, gwell swyddi yn nes at adref. Mae'n enghraifft dda o'r cyllid hwnnw'n cyflawni hynny. Mae busnesau wedi dangos awydd gwirioneddol i wneud hynny. Rhan o'r her oedd datgloi buddsoddiad ar gyfer eu busnesau eu hunain. Felly, mae'r gronfa'n caniatáu i bobl wneud cais am grant, ac i fuddsoddi rhywfaint eu hunain hefyd. Mae'n enghraifft wirioneddol o 'rywbeth am rywbeth', sydd â phob gobaith, yn ein barn ni, o fod yn llwyddiannus.
Ar eich pwynt ehangach am gyfathrebu â busnesau mewn perthynas â'r llwybr drwy'r pandemig, rwy'n cael sgyrsiau rheolaidd ag amrywiaeth o wahanol sectorau yn yr economi. Rwy'n siarad ag undebau llafur ac rwy'n siarad â sefydliadau busnes. Byddaf yn cael cyfres arall o sgyrsiau gyda grwpiau busnes yn ddiweddarach yr wythnos hon. Felly, mae'r cyfathrebu'n rheolaidd ac mae'r grwpiau busnes eu hunain yn dweud nad ydynt erioed wedi cael perthynas agosach neu well â Llywodraeth Cymru. Mae anghenion yn sgil y pandemig wedi gorfodi rhywfaint o hynny, ond credaf fod gennym well dealltwriaeth, ein bod yn rhannu gwybodaeth yn well, a bod gennym well ymddiriedaeth a hyder.
Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint o'r sicrwydd i'r Aelod, y credaf ei bod yn rhesymol iddo ofyn amdano, fod sgyrsiau rheolaidd yn cael eu cynnal rhyngof fi, fy swyddogion a grwpiau busnes, a bod y rheini mewn sefyllfa dda i allu gwneud yr hyn sydd angen inni ei wneud, ond rwy'n mawr obeithio nad oes angen inni gyflwyno cyfyngiadau pellach. Ond byddaf i a Gweinidogion eraill yn y Llywodraeth yn gwneud y dewisiadau cywir i gadw pobl Cymru'n ddiogel, ac i wneud yr hyn a allwn i achub bywoliaeth pobl ar yr un pryd.
Well, I'm very pleased to hear, Minister, that you're having ongoing discussions with the business community, and I hope that will continue over the next few weeks in the run-up to Christmas. Now, in the same ministerial scrutiny session with the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee, you also said that the pandemic recovery in business terms has certainly not been complete yet, but it's a matter of discussions between yourself and the finance Minister about the sort of support the Welsh Government will be able to provide businesses in the future.
Now, as you'll be aware, next Saturday is Small Business Saturday, and I hope, Minister, you'll be out sampling and enjoying everything our small businesses have to offer. Wales's small businesses are still in a precarious position, and the new variant could threaten that, as it's winter and we know that COVID-19 thrives in indoor environments. Now, in Scotland, a £25 million fund for ventilation of businesses was established and organisations like the Federation of Small Businesses have called on the Welsh Government to consider doing the same here in Wales. So, Minister, ahead of Small Business Saturday, can you give us an update on the discussions between yourself and the finance Minister in relation to business support, and in particular whether any decisions have been made regarding business rates? Secondly, can you tell us what short-term assistance the Welsh Government is offering to businesses to make their settings as safe as possible during the winter months, including a potential ventilation fund, as has been established in other parts of the United Kingdom?
Wel, rwy'n falch iawn o glywed, Weinidog, eich bod yn cael trafodaethau parhaus gyda'r gymuned fusnes, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n parhau dros yr wythnosau nesaf yn y cyfnod cyn y Nadolig. Nawr, yn yr un sesiwn graffu gweinidogol â Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, fe ddywedoch chi hefyd nad yw'r adferiad wedi'r pandemig o ran busnes wedi'i gwblhau eto yn sicr, ond mae'n destun trafodaethau rhyngoch chi a'r Gweinidog cyllid am y math o gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i fusnesau yn y dyfodol.
Nawr, fel y gwyddoch, dydd Sadwrn nesaf yw Dydd Sadwrn Busnesau Bach, ac rwy'n gobeithio, Weinidog, y byddwch chi allan yn profi ac yn mwynhau popeth sydd gan ein busnesau bach i'w gynnig. Mae busnesau bach Cymru'n dal i fod mewn sefyllfa fregus, a gallai'r amrywiolyn newydd fygwth hynny, gan ei bod yn aeaf a gwyddom fod COVID-19 yn ffynnu mewn amgylcheddau dan do. Nawr, yn yr Alban, sefydlwyd cronfa gwerth £25 miliwn ar gyfer awyru busnesau, ac mae sefydliadau fel y Ffederasiwn Busnesau Bach wedi galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried gwneud yr un peth yma yng Nghymru. Felly, Weinidog, cyn y Dydd Sadwrn Busnesau Bach, a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y trafodaethau rhyngoch chi a'r Gweinidog cyllid mewn perthynas â chymorth i fusnesau, ac yn arbennig, a oes unrhyw benderfyniadau wedi'u gwneud ynghylch ardrethi busnes? Yn ail, a allwch ddweud wrthym pa gymorth tymor byr y mae Llywodraeth Cymru'n ei gynnig i fusnesau fel y gallant sicrhau bod eu lleoliadau mor ddiogel â phosibl dros fisoedd y gaeaf, gan gynnwys cronfa awyru bosibl, fel sydd wedi'i sefydlu mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig?
Yes, I'll happily deal with those points. It will be of no surprise to you that I'm not going to preannounce the budget. The finance Minister and the First Minister would not be wonderfully happy if I attempted to preannounce parts of the budget that will be published at the end of the year, but I have heard, as indeed has the finance Minister, calls from a range of business organisations for further rate relief in the new year. We are, of course, in a place where in Wales we provided a much better rate of rate relief for a range of sectors compared to England, so we're already further ahead than those businesses having to work with the English levels of support, which have been reducing for some time now.
On the Scottish ventilation fund, we were interested in what they were doing, but we weren't convinced the fund as announced in Scotland would work for us here. I don't think that there was clarity in how it would be achieved and what would happen with the supply chain. What we have done now, though, with the £35 million fund that we've announced in tandem with local authorities, is that, actually, ventilation is the one of the purposes for which the fund can be accessed, because some businesses have already taken measures to improve ventilation within their premises, and I'm sure you've had contact from those who have done so. Others who haven't done so and want to further improve ventilation, that's one of the purposes for which they can apply for the fund that I have recently announced, and you've helped me highlight it earlier in questions today.
More broadly on your point on small businesses, I hope that there'll be an outbreak of agreement across the Chamber later this afternoon in the debate on small businesses—the short 30-minute debate that your group has tabled. I certainly do support small businesses within my own constituency and more generally, and I look forward to people right across the different politics of the Chamber doing so and highlighting within their regions and constituencies small businesses that we still want people to support. People did support small businesses at the height of the pandemic, when people had to shop local, and I hope that people will still choose to shop local and support your local high street and support your local small business.
Iawn, rwy'n fwy na pharod i drafod y pwyntiau hynny. Ni fydd yn syndod o gwbl i chi nad wyf am gyhoeddi'r gyllideb ymlaen llaw. Ni fyddai’r Gweinidog cyllid na’r Prif Weinidog yn arbennig o hapus pe bawn yn ceisio cyhoeddi rhannau o’r gyllideb a fydd yn cael ei chyhoeddi ddiwedd y flwyddyn ymlaen llaw, ond fel y Gweinidog cyllid, rwyf wedi clywed y galwadau gan ystod o sefydliadau busnes am ryddhad ardrethi pellach yn y flwyddyn newydd. Rydym mewn sefyllfa, wrth gwrs, lle gwnaethom ddarparu rhyddhad gwell o lawer yng Nghymru ar gyfer ystod o sectorau o gymharu â Lloegr, felly rydym eisoes ar y blaen i'r busnesau hynny sy'n gorfod gweithio gyda lefelau cymorth Lloegr, sydd wedi bod yn gostwng ers peth amser bellach.
Ar gronfa awyru'r Alban, roedd gennym ddiddordeb yn yr hyn roeddent yn ei wneud, ond nid oeddem wedi ein hargyhoeddi y byddai'r gronfa fel y'i cyhoeddwyd yn yr Alban yn gweithio i ni yma. Ni chredaf ei bod yn glir sut y byddai'n cael ei gweithredu a beth fyddai'n digwydd gyda'r gadwyn gyflenwi. Yr hyn rydym wedi'i wneud nawr, serch hynny, gyda'r gronfa £35 miliwn rydym wedi'i chyhoeddi ochr yn ochr ag awdurdodau lleol, yw sicrhau bod awyru'n un o'r dibenion y mae'r gronfa ar gael ar eu cyfer, gan fod rhai busnesau eisoes wedi cymryd camau i wella awyru yn eu hadeiladau, ac rwy'n siŵr fod y rhai sydd wedi gwneud hynny wedi cysylltu â chi. O ran busnesau eraill nad ydynt wedi gwneud hynny ac sy'n awyddus i wella awyru ymhellach, dyna un o'r dibenion y gallant wneud cais amdanynt i'r gronfa a gyhoeddais yn ddiweddar, ac rydych wedi fy helpu i dynnu sylw ati'n gynharach yn y cwestiynau heddiw.
Yn fwy cyffredinol ar eich pwynt ynglŷn â busnesau bach, rwy'n gobeithio y bydd cytundeb ar draws y Siambr yn ddiweddarach y prynhawn yma yn y ddadl ar fusnesau bach—y ddadl fer 30 munud a gyflwynwyd gan eich grŵp. Yn sicr, rwy'n cefnogi busnesau bach yn fy etholaeth fy hun ac yn fwy cyffredinol, ac edrychaf ymlaen at glywed pobl o bob cefndir gwleidyddol yn y Siambr yn gwneud hynny ac yn tynnu sylw at fusnesau bach yr hoffem i bobl eu cefnogi yn eu rhanbarthau a'u hetholaethau. Roedd pobl yn cefnogi busnesau bach ar anterth y pandemig, pan fu'n rhaid i bobl siopa'n lleol, ac rwy'n gobeithio y bydd pobl yn dal i ddewis siopa'n lleol a chefnogi eich stryd fawr leol a chefnogi eich busnesau bach lleol.
Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.
Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd. Business Wales currently has skills and training programmes over three areas: recruitment and staffing, workplace skills, and leadership. How does Business Wales choose which courses to offer, and are there any plans to introduce more courses to help boost businesses in Wales?
Diolch, Lywydd. Ar hyn o bryd, mae gan Busnes Cymru raglenni sgiliau a hyfforddiant mewn tri maes: recriwtio a staffio, sgiliau yn y gweithle, ac arweinyddiaeth. Sut y mae Busnes Cymru'n dewis pa gyrsiau i'w cynnig, ac a oes unrhyw gynlluniau i gyflwyno mwy o gyrsiau i helpu i roi hwb i fusnesau yng Nghymru?
That would be a matter for discussion with business sectors themselves, about what courses they would offer directly and what our more broad offer is on the skills and training agenda. I'm interested in the future of work and young people coming into the world of work for the first time and are looking to move on. That's why, of course, we've launched the young person's guarantee. The young person's guarantee, of course, straddles apprenticeships, which aren't just for young people. It's also why the recent announcement on personal learning accounts is about investing in the current workforce, and it's why I'm so concerned about the challenges over the reduction in the ability to run a proper and robust skills programme with the changes to the levelling-up fund. It's a real concern for us. But I look forward to further conversations with me and with my officials on the spread of help and support that we should provide and how that meets business need. That will, of course, be driven by lots of work done by our regional skills partnerships, and that really is a key factor in planning how we will support businesses now and in the future.
Byddai hynny'n fater i'w drafod gyda'r sectorau busnes eu hunain, o ran pa gyrsiau y byddent yn eu cynnig yn uniongyrchol a beth yw ein cynnig mwy cyffredinol ar yr agenda sgiliau a hyfforddiant. Mae gennyf ddiddordeb mewn dyfodol gwaith a phobl ifanc sy'n dod i fyd gwaith am y tro cyntaf ac sy'n awyddus i gamu ymlaen yn eu gyrfaoedd. Dyna pam ein bod wedi lansio'r warant i bobl ifanc wrth gwrs. Mae'r warant i bobl ifanc yn cynnwys prentisiaethau, nad ydynt ar gyfer pobl ifanc yn unig. Dyma hefyd pam fod y cyhoeddiad diweddar ar gyfrifon dysgu personol yn ymwneud â buddsoddi yn y gweithlu presennol, a dyna pam fy mod mor bryderus ynglŷn â'r heriau mewn perthynas â'r gostyngiad yn y gallu i gynnal rhaglen sgiliau addas a chadarn gyda'r newidiadau i'r gronfa codi'r gwastad. Mae'n bryder gwirioneddol i ni. Ond edrychaf ymlaen at sgyrsiau pellach gyda mi a chyda fy swyddogion ar ledaeniad y gefnogaeth a'r cymorth y dylem eu darparu, a sut y mae hynny'n diwallu anghenion busnesau. Bydd hynny, wrth gwrs, yn cael ei lywio gan lawer o'r gwaith a wneir gan ein partneriaethau sgiliau rhanbarthol, ac mae hynny'n ffactor allweddol wrth gynllunio sut y byddwn yn cefnogi busnesau yn awr ac yn y dyfodol.
Diolch am yr ymateb, Weinidog.
Thank you for that response, Minister.
And I'm glad he said that that's a question for businesses. As Paul Davies has already highlighted, Small Business Saturday is fast approaching, and, as part of the run-up to Small Business Saturday, many of us in this Chamber have visited our own local businesses. Part of that for me has been visiting businesses in my own region of South Wales West.
One consistent suggestion that has been fed back to me relates to some of the courses provided by Business Wales. For example, one business raised a lack of support relating to SEO training, search engine optimisation, whilst another raised a lack of courses relating to growing their businesses. From my own research, it appears as though Business Wales's main course that focuses on growth is the 2020 leadership programme. However, according to the Business Wales website, that course is only provided in east Wales to businesses that operate there or employees who reside there. Is there any monitoring of how effective the selection of courses provided is, and what is the reasoning as to why there appears to be a significant amount of programmes on the operational and practical side of business, but little on growth and innovation? Would the Minister consider implementing the 2020 Business Wales leadership programme across Wales to provide greater growth and innovation focused courses throughout Wales?
Ac rwy'n falch ei fod wedi dweud bod hwnnw'n gwestiwn i fusnesau. Fel y mae Paul Davies eisoes wedi nodi, mae Dydd Sadwrn Busnesau Bach yn agosáu'n gyflym, a chyda Dydd Sadwrn Busnesau Bach mewn golwg, mae llawer ohonom yn y Siambr hon wedi ymweld â’n busnesau lleol ein hunain. Rhan o hynny, i mi, fu ymweld â busnesau yn fy rhanbarth i, Gorllewin De Cymru.
Mae un awgrym cyson a glywais yn ymwneud â rhai o'r cyrsiau a ddarperir gan Busnes Cymru. Er enghraifft, nododd un busnes ddiffyg cymorth mewn perthynas â hyfforddiant optimeiddio peiriannau chwilio, a nododd un arall ddiffyg cyrsiau'n ymwneud â thyfu eu busnesau. O fy ymchwil fy hun, ymddengys mai prif gwrs Busnes Cymru sy'n canolbwyntio ar dwf yw rhaglen arweinyddiaeth 2020. Fodd bynnag, yn ôl gwefan Busnes Cymru, dim ond i fusnesau sy'n gweithredu yn nwyrain Cymru, neu weithwyr sy'n byw yno, y darperir y cwrs hwnnw. A oes monitro'n digwydd i weld pa mor effeithiol yw'r dewis o gyrsiau a ddarperir, a beth yw'r rhesymeg pam yr ymddengys bod llawer o raglenni'n ymwneud ag ochr weithredol ac ymarferol busnes, ond ychydig iawn ar dwf ac arloesi? A fyddai'r Gweinidog yn ystyried gweithredu rhaglen arweinyddiaeth 2020 Busnes Cymru ledled Cymru i ddarparu mwy o gyrsiau sy'n canolbwyntio ar dwf ac arloesi ym mhob rhan o Gymru?
Yes, I am of course interested in the assessment of impact of each of the courses that we run and how they're rolled out in different parts of Wales to meet business need that's assessed there. I think on your broader point around the sorts of courses that are run and the provision to help businesses to grow, actually, this is a point that came up in conversation with the Member for Cynon Valley about the change in not just helping to support businesses to start, but actually what we've been doing in our business support to help businesses to grow. It's been a key factor under the previous leadership of Ken Skates and now it's being continued, and you'll see this in the small business fund that's going out with local authorities. This is about how we help businesses to survive and to grow as well.
So, it's both about funding and it is also about some of the support and skills, but a range of that is also about businesses themselves identifying what they need to do to grow. Not all of those ideas are held centrally within the Government. So, it is about the sort of partnership we have with businesses themselves, with regional skills partnerships who tell us what we need to then provide, and where that's directly provided—there won't always be direct provision from Business Wales. But I'd be more than happy to engage in a more in-depth conversation with the Member about the variety of different courses that we provide directly and how we do so.
I should say, though, that when it comes to small businesses, I regularly go to small businesses within my own constituency. You may notice that I've had a recent haircut, that was a small business in my constituency; I go to a local butcher, the local fruit shop, I could mention more and more and more, but I'm sure that we'll hear lots of that praise of people's local businesses later on this afternoon as well, by name.
Ie, mae gennyf ddiddordeb, wrth gwrs, mewn asesu effaith pob un o'r cyrsiau a gynhelir gennym a sut y cânt eu cyflwyno mewn gwahanol rannau o Gymru i ddiwallu anghenion busnesau sy'n cael eu hasesu yno. Credaf fod eich pwynt ehangach ynghylch y mathau o gyrsiau sy'n cael eu cynnal a'r ddarpariaeth i helpu busnesau i dyfu yn bwynt a gododd mewn sgwrs gyda'r Aelod dros Gwm Cynon am y newid nid yn unig o ran helpu i gefnogi busnesau i ddechrau, ond yr hyn rydym wedi bod yn ei wneud yn ein cymorth busnes i helpu busnesau i dyfu. Mae wedi bod yn ffactor allweddol o dan arweinyddiaeth flaenorol Ken Skates ac mae'n parhau yn awr, a byddwch yn gweld hyn yn y gronfa busnesau bach a ddarperir gyda'r awdurdodau lleol. Mae hyn yn ymwneud â sut rydym yn helpu busnesau i oroesi ac i dyfu hefyd.
Felly, mae'n ymwneud â chyllid ac mae hefyd yn ymwneud â pheth o'r cymorth a'r sgiliau, ond mae llawer o hynny hefyd yn ymwneud â busnesau eu hunain yn nodi'r hyn y mae angen iddynt ei wneud i dyfu. Nid yw'r holl syniadau hynny'n cael eu cadw'n ganolog o fewn y Llywodraeth. Felly, mae'n ymwneud â'r math o bartneriaeth sydd gennym gyda busnesau eu hunain, gyda phartneriaethau sgiliau rhanbarthol sy'n dweud wrthym beth y mae angen inni ei ddarparu, a lle y darperir hynny'n uniongyrchol—ni fydd darpariaeth uniongyrchol gan Busnes Cymru bob amser. Ond byddwn yn fwy na pharod i gymryd rhan mewn sgwrs fanylach gyda'r Aelod am yr amrywiaeth o gyrsiau gwahanol a ddarparwn yn uniongyrchol a sut y gwnawn hynny.
Dylwn ddweud, serch hynny, mewn perthynas â busnesau bach, fy mod yn mynd at fusnesau bach yn fy etholaeth fy hun yn rheolaidd. Efallai y byddwch wedi sylwi fy mod wedi cael fy ngwallt wedi'i dorri yn ddiweddar, busnes bach yn fy etholaeth a wnaeth hynny; rwy'n mynd at gigydd lleol, y siop ffrwythau leol, gallwn sôn am lawer mwy, ond rwy'n siŵr y byddwn yn clywed llawer o'r ganmoliaeth honno i fusnesau lleol pobl wrth eu henwau yn ddiweddarach y prynhawn yma hefyd.
Of course, I will also be highlighting a lot of the businesses that I've been frequenting locally in the debate later on, and of course I'll be sharing my secret on where I get my hair cut as well. [Laughter.] And of course I'm very glad that the Minister says that he's engaging with businesses. More often than not, a lot of the ideas that solve a lot of the issues these businesses have come up on the coalface, so I'm glad that conversation is happening.
If I could turn to trade and the Northern Ireland protocol, threats from the UK Government to trigger article 16 are not only concerning with respect to stability, peace and trade in Northern Ireland, but the triggering of article 16 would negatively impact Welsh trading relations with the EU. While Wales is trying to recover from the effects of years of austerity, Brexit and COVID-19, and of course we've already seen disruptions to trade at Holyhead, we cannot risk causing further disruption to the Welsh economy. Has the Minister had any clarification as to how the UK Government would plan to implement article 16, if they do so, and what the role of the devolved Governments would be in that process? Will we, for example, be able to raise concerns about the impact on Welsh trade and the Welsh economy, and what preparations, if any, have the Welsh Government made to cushion the blow to the Welsh economy in case article 16 is triggered?
Toward the start of November, in the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee, I asked the Minister about the timeline for an assessment of the cumulative impacts of the market-access provisions for agriculture in the New Zealand and Australia free trade agreements, and was told that it depends on the information provided and whether the agreements in principle become finalised. Has the Minister had any more details from the UK Government and is he able to share those details with me today?
Wrth gwrs, byddaf innau hefyd yn tynnu sylw at lawer o'r busnesau lleol rwyf wedi bod yn eu defnyddio yn y ddadl yn nes ymlaen, ac wrth gwrs byddaf yn rhannu fy nghyfrinach ynglŷn â ble rwy'n cael fy ngwallt wedi'i dorri hefyd. [Chwerthin.] Ac wrth gwrs rwy'n falch iawn fod y Gweinidog yn dweud ei fod yn ymgysylltu â busnesau. Yn amlach na pheidio, mae llawer o'r syniadau sy'n datrys llawer o'r problemau sy'n wynebu'r busnesau hyn wedi codi ar wyneb y gwaith felly rwy'n falch bod sgwrs yn digwydd.
Os caf fi droi at fasnach a phrotocol Gogledd Iwerddon, mae bygythiadau gan Lywodraeth y DU i danio erthygl 16 nid yn unig yn peri pryder mewn perthynas â sefydlogrwydd, heddwch a masnach yng Ngogledd Iwerddon, ond byddai tanio erthygl 16 yn effeithio'n negyddol ar gysylltiadau masnachu Cymru â'r UE. Tra bo Cymru'n ceisio adfer o effeithiau blynyddoedd o gyni, Brexit a COVID-19, ac wrth gwrs rydym eisoes wedi gweld tarfu ar fasnach yng Nghaergybi, ni allwn greu risg o darfu pellach ar economi Cymru. A yw'r Gweinidog wedi cael unrhyw eglurhad ynghylch sut y mae Llywodraeth y DU yn bwriadu gweithredu erthygl 16, os byddant yn gwneud hynny, a beth fyddai rôl y Llywodraethau datganoledig yn y broses honno? A fyddwn, er enghraifft, yn gallu codi pryderon am yr effaith ar fasnach Cymru ac economi Cymru, a pha baratoadau, os o gwbl, y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud i leddfu'r ergyd i economi Cymru rhag ofn y bydd erthygl 16 yn cael ei thanio?
Tua dechrau mis Tachwedd, ym Mhwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, gofynnais i'r Gweinidog am yr amserlen ar gyfer asesiad o effeithiau cronnol y darpariaethau mynediad i'r farchnad ar gyfer amaethyddiaeth yng nghytundebau masnach rydd Seland Newydd ac Awstralia, a dywedwyd wrthyf ei fod yn dibynnu ar y wybodaeth a ddarparwyd ac a yw'r cytundebau mewn egwyddor yn dod yn rhai terfynol. A yw'r Gweinidog wedi cael rhagor o fanylion gan Lywodraeth y DU ac a yw'n gallu rhannu'r manylion hynny â mi heddiw?
I'll deal with your second point first, and that is with regard to the free trade agreements around Australia and New Zealand. We do think that the agreements in principle may change when it comes to final text. You will have seen there has been lots of speculation in public about that as well. I can't provide you with an updated statement at this point in time because they're not concluded. Once they are concluded, I've already committed that the Welsh Government will share an assessment with Members and the wider public of our assessment of the direct impacts. Some of that, of course, is forecasting, because, for example, the significant increase in the quotas for agricultural produce that can be imported is a concern about what happens now but also in the future, over time, as there's a significant increase in the tariff-rate quotas—the quotas that are agreed—with those two countries, and the bar that that sets the negotiations with other countries and other trading partnerships.
On article 16, we are genuinely concerned about what may happen if article 16 is triggered, but equally, we're concerned about the current period of time and the uncertainty that the diplomacy through headlines and speeches is causing in the current trading relationships. Whilst we were still within the European Union, I think there were a dozen direct ferry crossings from the island of Ireland to continental Europe, and that's now increased to over 40, so there's already been a significant increase in trade that is avoiding Welsh ports and going directly to mainland Europe. That affects trade and it affects jobs and we've seen a significant reduction in trade through our ports already. If article 16 is triggered, then it is almost certain that there will be retaliatory measures. We can't tell you what the impact of those will be, because we don't know what those measures would be. We've already raised our concerns about what it would do to Welsh jobs and businesses if article 16 were triggered, but we're not in a position where the UK Government are engaging us directly in those conversations. I've made clear that I think the Welsh Government should be part of those conversations because of the direct impact on arrangements with the whole island of Ireland—the Republic and Northern Ireland—and what it does to trade within Wales. The UK Government have not engaged us in that.
I'm hopeful that, given what appears to be a constructive offer from the European Union to change a range of requirements on goods checking, there can be a constructive and agreed way forward that does not cause the significant disruption and undoubted economic harm that would be caused if article 16 were triggered. But I'm not in a position to give the Member any kind of guarantees about that; as the Member knows, I'm not in control of those negotiations. But whatever does happen, the Welsh Government will continue to stay engaged and make clear the case for Welsh jobs and businesses and, of course, I'll continue to report back to the Senedd and the relevant subject committees.
Rwyf am ymdrin â'ch ail bwynt yn gyntaf, ar y cytundebau masnach rydd gydag Awstralia a Seland Newydd. Credwn y gallai'r cytundebau mewn egwyddor newid yn y testun terfynol. Fe fyddwch wedi gweld bod llawer o ddyfalu wedi bod yn gyhoeddus am hynny hefyd. Ni allaf roi datganiad wedi'i ddiweddaru i chi ar hyn o bryd am nad ydynt wedi'u cwblhau. Pan fyddant wedi'u cwblhau, rwyf eisoes wedi dweud y bydd Llywodraeth Cymru yn rhannu ein hasesiad o'r effeithiau uniongyrchol gydag Aelodau a'r cyhoedd yn ehangach. Rhag-weld fydd rhywfaint o hynny, wrth gwrs, oherwydd, er enghraifft, mae'r cynnydd sylweddol yn y cwotâu ar gyfer cynnyrch amaethyddol y gellir ei fewnforio yn peri pryder ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd yn awr ond hefyd yn y dyfodol, dros amser, gyda chynnydd sylweddol yn y cwotâu cyfradd tariff—y cwotâu y cytunwyd arnynt—gyda'r ddwy wlad, a'r bar y mae hynny'n ei osod i'r trafodaethau gyda gwledydd eraill a phartneriaethau masnachu eraill.
Ar erthygl 16, rydym yn pryderu'n wirioneddol ynglŷn â'r hyn a allai ddigwydd os caiff erthygl 16 ei danio, ond yn yr un modd, rydym yn pryderu am y cyfnod presennol o amser a'r ansicrwydd y mae'r ddiplomyddiaeth drwy benawdau ac areithiau yn ei achosi yn y cysylltiadau masnachu presennol. Pan oeddem yn dal i fod yn rhan o'r Undeb Ewropeaidd, credaf fod dwsin o groesiadau fferi uniongyrchol rhwng ynys Iwerddon a chyfandir Ewrop, ac mae'r nifer bellach wedi cynyddu i dros 40, felly mae cynnydd sylweddol wedi bod eisoes mewn masnach sy'n osgoi porthladdoedd Cymru ac sy'n mynd yn uniongyrchol i dir mawr Ewrop. Mae hynny'n effeithio ar fasnach ac mae'n effeithio ar swyddi ac rydym wedi gweld gostyngiad sylweddol mewn masnach drwy ein porthladdoedd eisoes. Os caiff erthygl 16 ei thanio, mae bron yn sicr y ceir mesurau i ddial am hynny. Ni allwn ddweud wrthych beth fydd effaith y rheini, oherwydd nid ydym yn gwybod beth fyddai'r mesurau hynny. Rydym eisoes wedi mynegi ein pryderon am yr hyn y byddai tanio erthygl 16 yn ei wneud i swyddi a busnesau yng Nghymru, ond nid ydym mewn sefyllfa lle mae Llywodraeth y DU yn ein cynnwys yn uniongyrchol yn y sgyrsiau hynny. Rwyf wedi egluro fy mod yn credu y dylai Llywodraeth Cymru fod yn rhan o'r sgyrsiau hynny oherwydd yr effaith uniongyrchol ar drefniadau gydag ynys Iwerddon gyfan—y Weriniaeth a Gogledd Iwerddon—a'r hyn y mae'n ei wneud i fasnach yng Nghymru. Nid yw Llywodraeth y DU wedi ymgysylltu â ni ar hynny.
O ystyried yr hyn sydd i'w weld yn gynnig adeiladol gan yr Undeb Ewropeaidd i newid ystod o ofynion ar wirio nwyddau, rwy'n obeithiol y gellir cytuno ar ffordd adeiladol a chytûn ymlaen nad yw'n achosi'r aflonyddwch sylweddol a'r niwed economaidd diamheuol a fyddai'n cael ei achosi pe bai erthygl 16 yn cael ei thanio. Ond nid wyf mewn sefyllfa i roi unrhyw fath o warantau i'r Aelod am hynny; fel y gŵyr yr Aelod, nid oes gennyf reolaeth dros y trafodaethau hynny. Ond beth bynnag sy'n digwydd, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ymgysylltu a chyflwyno'r achos dros swyddi a busnesau yng Nghymru'n glir ac wrth gwrs, byddaf yn parhau i adrodd yn ôl i'r Senedd a'r pwyllgorau pwnc perthnasol.
3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Cwnsler Cyffredinol ynghylch cyfraniad y sector cyfreithiol i economi Cymru? OQ57269
3. What discussions has the Minister had with the Counsel General regarding the legal sector's contribution to the Welsh economy? OQ57269
The Counsel General and I have had a relatively recent discussion on the importance of the legal sector’s contribution to the economy. In terms of GVA, using a wider definition to include some accountancy services, the legal sector contributed £926 million to the Welsh economy in 2019. It is also, of course, of major social importance. And I should note that I'm a lawyer in recovery and I do happen to be married to a real lawyer with an actual practising certificate, so I have some personal interest in this too.
Mae'r Cwnsler Cyffredinol a minnau wedi cael trafodaeth gymharol ddiweddar ar bwysigrwydd cyfraniad y sector cyfreithiol i'r economi. O ran gwerth ychwanegol gros, gan ddefnyddio diffiniad ehangach i gynnwys rhai gwasanaethau cyfrifyddiaeth, cyfrannodd y sector cyfreithiol £926 miliwn i economi Cymru yn 2019. Mae hefyd, wrth gwrs, yn hynod o bwysig yn gymdeithasol. A dylwn nodi fy mod yn arfer bod yn gyfreithiwr ac rwy'n digwydd bod yn briod â chyfreithiwr go iawn gyda thystysgrif ymarfer go iawn, felly mae gennyf rywfaint o ddiddordeb personol yn hyn hefyd.
I should also declare an interest in this as a member of the Wales and Chester Circuit, being a barrister. Now, you're quite right about the contribution of the legal sector to the Welsh economy; it's a similar proportion to the agriculture sector's contribution to the Welsh economy. I'm sure, Minister, you'll agree with me that a full range of legal apprenticeships up to level 7 would boost the significant contribution of the legal sector to the Welsh economy. It would also help with sustainability with regard to rural and post-industrial areas; it would help with diversity and help encourage people who can't afford to go to university to join the profession. So, what work is the Welsh Government doing alongside the profession to use the full range of legal apprenticeships that are available to increase the already significant contribution that the legal sector is making to the Welsh economy? Diolch yn fawr.
Dylwn hefyd ddatgan buddiant yn hyn fel aelod o Gylchdaith Cymru a Chaer, fel bargyfreithiwr. Nawr, rydych yn llygad eich lle ynghylch cyfraniad y sector cyfreithiol i economi Cymru; mae'n gyfran debyg i gyfraniad y sector amaeth i economi Cymru. Rwy'n siŵr, Weinidog, y byddwch yn cytuno â mi y byddai ystod lawn o brentisiaethau cyfreithiol hyd at lefel 7 yn rhoi hwb i gyfraniad sylweddol y sector cyfreithiol i economi Cymru. Byddai hefyd yn helpu gyda chynaliadwyedd mewn perthynas ag ardaloedd gwledig ac ôl-ddiwydiannol; byddai'n helpu gydag amrywiaeth ac yn helpu i annog pobl na allant fforddio mynd i'r brifysgol i ymuno â'r proffesiwn. Felly, pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ochr yn ochr â'r proffesiwn i ddefnyddio'r ystod lawn o brentisiaethau cyfreithiol sydd ar gael i gynyddu'r cyfraniad sylweddol y mae'r sector cyfreithiol eisoes yn ei wneud i economi Cymru? Diolch yn fawr.
Thank you. Actually, part of the conversation that I did have with the Counsel General was exactly on this basis: the potential to develop apprenticeships and for paralegal occupations as well. Some of the work for those paralegals is on track to be introduced in January. The qualification route for qualified lawyers is something that we're still examining. I understand—and I think this is reasonable—that law firms that were caught up in the apprenticeship levy do not feel that they've got value for money; there's been a tax with no return in apprenticeships and I understand that concern. It's a similar concern for a range of other businesses too. What's different, of course, about the legal profession is that we don't have an undersupply of lawyers; the challenge is who accesses the legal profession and what can be done about those people from relatively under-represented parts of our society within the profession.
The alternative challenge for us, in the Welsh Government, is a sense of priority. If we put funding into degree apprenticeships for lawyers when, for example, I self-funded—I took out a loan to undertake my own course—. I had the benefit and the comfort of a training contract, but I then repaid that during my working life—the loan that I had taken out. It's about whether or not we do need to have alternative routes to qualification; it's one of the recommendations of the Thomas commission. So, we're scoping that work out within the Government and we're looking to talk to the profession about it.
But, of course, the arrangements for law firms to support people into study, they're in a different place to other parts of life, where degree apprenticeships may make a larger difference. Degree apprenticeships themselves have a good track record of getting people into higher value, higher skilled jobs. We, of course, have a significant budgetary challenge to manage, given the smash and grab on our budgets with the way that the levelling-up funds have been allocated in future. So, there are very real practical questions about what we can do, not so much about what we want to do, but the Counsel General and I remain engaged in really constructive discussions to try and find a way forward.
Diolch. Mewn gwirionedd, roedd rhan o'r sgwrs a gefais gyda'r Cwnsler Cyffredinol ar yr union sail hon: y potensial i ddatblygu prentisiaethau ac ar gyfer galwedigaethau paragyfreithiol hefyd. Mae peth o'r gwaith paragyfreithiol ar y trywydd cywir i gael ei gyflwyno ym mis Ionawr. Mae'r llwybr cymhwyster ar gyfer cyfreithwyr cymwysedig yn rhywbeth rydym yn dal i'w archwilio. Rwy'n deall—a chredaf fod hyn yn rhesymol—nad yw cwmnïau cyfreithiol a gafodd eu dal gan yr ardoll brentisiaethau yn teimlo'u bod yn cael gwerth am arian; cafwyd treth heb unrhyw enillion ar brentisiaethau a deallaf y pryder hwnnw. Mae'n bryder tebyg i amryw o fusnesau eraill hefyd. Yr hyn sy'n wahanol, wrth gwrs, am y proffesiwn cyfreithiol yw nad oes gennym brinder cyfreithwyr; mae'r her yn ymwneud â phwy sy'n mynd i'r proffesiwn cyfreithiol a'r hyn y gellir ei wneud am bobl o rannau o'n cymdeithas nad ydynt wedi'u cynrychioli'n ddigonol o fewn y proffesiwn.
Yr her amgen i ni, yn Llywodraeth Cymru, yw ymdeimlad o flaenoriaeth. Pe byddem yn darparu cyllid ar gyfer prentisiaethau gradd i gyfreithwyr pan oeddwn i, er enghraifft, yn ariannu fy hun—cefais fenthyciad i wneud fy nghwrs—. Cefais y budd a'r cysur o gontract hyfforddi, ond ad-dalais hwnnw wedyn yn ystod fy mywyd gwaith—y benthyciad a gefais. Mae'n ymwneud ag a oes angen i ni gael llwybrau amgen i gymhwyster ai peidio; mae'n un o argymhellion comisiwn Thomas. Felly, rydym yn cwmpasu'r gwaith hwnnw o fewn y Llywodraeth ac rydym yn bwriadu siarad â'r proffesiwn amdano.
Ond wrth gwrs, mae'r trefniadau i gwmnïau cyfreithiol gefnogi pobl i astudio mewn lle gwahanol i rannau eraill o fywyd, lle gall prentisiaethau gradd wneud gwahaniaeth mwy. Mae gan brentisiaethau gradd eu hunain hanes da o gael pobl i swyddi sgiliau uwch, gwerth uwch. Wrth gwrs, mae gennym her gyllidebol sylweddol i'w rheoli, o ystyried y modd y cafodd ein cyllidebau eu bachu gyda'r ffordd y dyrannwyd yr arian codi'r gwastad ar gyfer y dyfodol. Felly, mae yna gwestiynau ymarferol go iawn am yr hyn y gallwn ei wneud, nid yn gymaint yr hyn rydym eisiau ei wneud, ond mae'r Cwnsler Cyffredinol a minnau'n parhau i gynnal trafodaethau adeiladol iawn i geisio dod o hyd i ffordd ymlaen.
4. A wnaiff y Gweinidog amlinellu strategaeth dwristiaeth Llywodraeth Cymru yng Ngorllewin De Cymru? OQ57280
4. Will the Minister outline the Welsh Government's tourism strategy in South Wales West? OQ57280
Yes, our tourism recovery plan, published in March 2021, aims to bridge us back from the pandemic to the overarching tourism strategy, 'Welcome to Wales: Priorities for the visitor economy 2020-2025'. That aims to grow tourism and deliver benefits across the whole of Wales, with environmental sustainability and social and cultural well-being at its heart.
Gwnaf, nod ein cynllun adfer twristiaeth, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2021, yw pontio rhwng y pandemig a'r strategaeth dwristiaeth drosfwaol, 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau i'r Economi Ymwelwyr 2020-2025'. Ei nod yw tyfu twristiaeth a sicrhau manteision ledled Cymru gyfan, gyda chynaliadwyedd amgylcheddol a llesiant cymdeithasol a diwylliannol wrth wraidd hynny.
Thank you, Minister, for that answer. You'll know that tourism is a major employer in my region of South Wales West. It creates thousands of much-needed jobs and accounts for around 9.5 per cent of employment across Wales. However, after reading the coalition document agreed between Plaid Cymru and the Labour Party, which was signed today, I see a tourism tax that threatens to punish these businesses is very much still on the cards.
We know this tax would damage local economies and cost livelihoods, hitting taxpayers in the wallet in a time of economic uncertainty. With the industry already facing several issues, from COVID restrictions to the highest business rates in Great Britain, many will find Plaid Cymru and Labour even considering this tax completely unacceptable. The chief executive officer of North Wales Tourism, Jim Jones, described it as not listening to the people whom it will affect the most. He said,
'Back when it was proposed in 2017 it was unpopular. That’s why it was dropped. Nothing has changed.'
Now I read from your coalition agreement that this tourism tax will be rolled up into the local government finance reform legislation, potentially tying it up with local council tax reform and other ways that councils raise revenue. Therefore, can I ask, Minister, what economic impact assessment have you made of a tourism tax on our tourism economy and small businesses? In the light of that coalition agreement signed today, what discussions have you had with the Minister for Finance and Local Government to ensure that those councils that decide not to adopt a tourism tax are not punished financially by other means?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Fe fyddwch yn gwybod bod twristiaeth yn gyflogwr mawr yn fy rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru. Mae'n creu miloedd o swyddi mawr eu hangen ac oddeutu 9.5 y cant o gyflogaeth ledled Cymru. Fodd bynnag, ar ôl darllen y ddogfen glymblaid a gytunwyd rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur, ac a lofnodwyd heddiw, rwy'n gweld bod treth dwristiaeth sy'n bygwth cosbi'r busnesau hyn yn dal i fod yn yr arfaeth.
Gwyddom y byddai'r dreth hon yn niweidio economïau lleol a bywoliaeth pobl, gan daro trethdalwyr yn ariannol ar adeg o ansicrwydd economaidd. Gyda'r diwydiant eisoes yn wynebu sawl problem, o gyfyngiadau COVID i'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain, bydd llawer yn gweld y ffaith bod Plaid Cymru a'r Blaid Lafur hyd yn oed yn ystyried y dreth hon yn gwbl annerbyniol. Disgrifiodd prif swyddog gweithredol Twristiaeth Gogledd Cymru, Jim Jones, y peth fel enghraifft o beidio â gwrando ar y bobl y bydd yn effeithio fwyaf arnynt. Dywedodd,
'Pan gafodd ei gynnig yn ôl yn 2017, roedd yn amhoblogaidd. Dyna pam y cafodd ei roi heibio. Nid oes unrhyw beth wedi newid.'
Nawr, darllenais o'ch cytundeb clymblaid y bydd y dreth dwristiaeth hon yn cael ei chynnwys yn y ddeddfwriaeth ar gyfer diwygio cyllid llywodraeth leol, gan ei gysylltu o bosibl â diwygio'r dreth gyngor leol a ffyrdd eraill y mae cynghorau'n codi refeniw. Felly, a gaf fi ofyn, Weinidog, pa asesiad effaith economaidd a wnaethoch o dreth dwristiaeth ar ein heconomi dwristiaeth a busnesau bach? Yng ngoleuni'r cytundeb clymblaid a lofnodwyd heddiw, pa drafodaethau a gawsoch gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i sicrhau nad yw'r cynghorau sy'n penderfynu peidio â mabwysiadu treth dwristiaeth yn cael eu cosbi'n ariannol drwy ddulliau eraill?
Well, I think there's an inaccuracy—I'll put it that politely—in the way the Member has presented this. The proposals to consult on a tourism levy are part of the manifesto that saw 30 Welsh Labour Members elected by the people of Wales to the Senedd. They already form part of the programme for government, and it's no surprise that they're there within the co-operation agreement that has been signed today.
We've been really clear on several occasions in the past, when the Member and others have asked about this, that we're looking to consult on this during the next year or so. That will be led by the finance Minister, as a potential new addition to taxation policy, and it would be on a permissive basis to give local authorities the ability to use the powers that we're looking to give them.
Now, some local authorities may decide not to proceed with that, and that would be a matter for them. It's a permissive power that we're looking to consult on, rather than requiring people to have a tourism levy. I do think that it's worth considering how people in the sector may see that as being positive, but also how it supports sustainable tourism, with the additional pressure that tourism causes to some communities around Wales and the services that exist for local people who live there year round as well as visitors. We want to have a proper balance in the way that the visitor economy functions, with good jobs year round, improving seasonality and making sure that local facilities and services aren't compromised.
It's worth, of course, noting that every time a Conservative stands up and says that a tourism levy would destroy jobs and be dreadful, actually, tourism levies are entirely normal in many parts of the world, including our near neighbours. Anyone who's holidayed in Spain has almost certainly paid a tourism levy; lots of people who go to France have almost certainly paid a tourism levy at some point. This is really quite mainstream in permitting local authorities to determine if they want to use it and, if so, at what level and for what purpose. It certainly hasn’t deterred Brits from going and travelling to different parts of world to contribute to the visitor economy in other parts of the world. I think this is a very sensible contribution, and it’s one we committed to consult on in our manifesto. It should be no surprise that it appears in the a co-operation agreement signed today.
Wel, credaf fod yna anghywirdeb—rwy'n ei ddweud yn gwrtais—yn y ffordd y mae'r Aelod wedi cyflwyno hyn. Mae'r cynigion i ymgynghori ar ardoll dwristiaeth yn rhan o'r maniffesto a arweiniodd at 30 o Aelodau Llafur Cymru yn cael eu hethol gan bobl Cymru i'r Senedd. Maent eisoes yn rhan o'r rhaglen lywodraethu, ac nid yw'n syndod eu bod yno o fewn y cytundeb cydweithio sydd wedi'i lofnodi heddiw.
Rydym wedi bod yn glir iawn ar sawl achlysur yn y gorffennol, pan fo'r Aelod ac eraill wedi gofyn am hyn, ein bod yn bwriadu ymgynghori ar hyn yn ystod y flwyddyn nesaf. Bydd hynny'n cael ei arwain gan y Gweinidog cyllid, fel ychwanegiad newydd posibl i bolisi trethiant, a byddai ar sail ganiataol i roi'r gallu i awdurdodau lleol ddefnyddio'r pwerau rydym yn bwriadu eu rhoi iddynt.
Nawr, efallai y bydd rhai awdurdodau lleol yn penderfynu peidio â bwrw ymlaen â hynny, a mater iddynt hwy fyddai hynny. Pŵer caniataol rydym yn bwriadu ymgynghori arno, yn hytrach na'i gwneud yn ofynnol i bobl gael ardoll dwristiaeth. Credaf ei bod yn werth ystyried sut y gallai pobl yn y sector weld bod hynny'n gadarnhaol, ond hefyd sut y mae'n cefnogi twristiaeth gynaliadwy, gyda'r pwysau ychwanegol y mae twristiaeth yn ei achosi i rai cymunedau ledled Cymru a'r gwasanaethau sy'n bodoli ar gyfer pobl leol sy'n byw yno drwy gydol y flwyddyn yn ogystal ag ymwelwyr. Rydym eisiau cael cydbwysedd priodol yn y ffordd y mae'r economi ymwelwyr yn gweithredu, gyda swyddi da drwy gydol y flwyddyn, gan wella'r natur dymhorol a sicrhau nad yw cyfleusterau a gwasanaethau lleol yn cael eu peryglu.
Wrth gwrs, bob tro y bydd Ceidwadwr yn codi i ddweud y byddai ardoll dwristiaeth yn dinistrio swyddi ac yn erchyll, mae'n werth nodi bod ardollau twristiaeth yn gwbl normal mewn sawl rhan o'r byd, gan gynnwys ein cymdogion agos. Mae unrhyw un sydd wedi bod ar eu gwyliau yn Sbaen bron yn sicr o fod wedi talu ardoll dwristiaeth; mae llawer o bobl sy'n mynd i Ffrainc bron yn sicr o fod wedi talu ardoll dwristiaeth ar ryw adeg. Mae'n rhywbeth eithaf arferol i ganiatáu i awdurdodau lleol benderfynu a ydynt eisiau ei ddefnyddio ac os felly, ar ba lefel ac at ba ddiben. Yn sicr, nid yw wedi atal pobl o Brydain rhag teithio i wahanol rannau o'r byd i gyfrannu at yr economi ymwelwyr mewn rhannau eraill o'r byd. Credaf fod hwn yn gyfraniad synhwyrol iawn, ac mae'n un rydym wedi ymrwymo i ymgynghori arno yn ein maniffesto. Ni ddylai fod yn syndod ei fod yn ymddangos yn y cytundeb cydweithio a lofnodwyd heddiw.
5. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gynyddu nifer y bobl yng Nghymru sy'n cael eu cyflogi mewn sectorau â chyflogau uwch yn yr economi? OQ57262
5. What is the Welsh Government doing to increase the number of people in Wales employed in higher paid sectors of the economy? OQ57262
Thank you. As the Member will know, on 18 October, I held an economic summit to discuss with stakeholders how we can work together to pursue a progressive economic policy that focuses on better jobs, narrowing the skills divide and tackling poverty. A prime example is the Swansea bay city deal, which aims to create over 9,000 skilled jobs and increase gross value added by £1.8 million.
Diolch. Fel y gŵyr yr Aelod, ar 18 Hydref, cynhaliais uwchgynhadledd economaidd i drafod gyda rhanddeiliaid sut y gallwn gydweithio i fynd ar drywydd polisi economaidd blaengar sy'n canolbwyntio ar swyddi gwell, yn lleihau'r gagendor sgiliau ac yn trechu tlodi. Un enghraifft wych yw bargen ddinesig bae Abertawe, sy'n anelu at greu dros 9,000 o swyddi medrus a chynnydd o £1.8 miliwn yn y gwerth ychwanegol gros.
Can I thank the Minister for that response? Anyone listening to discussion in the Senedd would think that the two key economic sectors were agriculture and tourism and, therefore, our ambition was to emulate the economic success of Greece. I would like to see more done to support three of the high-paid sectors, namely ICT, life science and highly skilled professional services. What is the Welsh Government doing to work with the Welsh universities to develop these economic sectors?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw? Byddai unrhyw un sy'n gwrando ar drafodaethau yn y Senedd yn meddwl mai amaethyddiaeth a thwristiaeth yw'r ddau sector economaidd allweddol ac mai ein huchelgais, felly, yw efelychu llwyddiant economaidd Gwlad Groeg. Hoffwn weld mwy yn cael ei wneud i gefnogi tri o'r sectorau â chyflog uchel, sef TGCh, gwyddorau bywyd a gwasanaethau proffesiynol medrus iawn. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weithio gyda phrifysgolion Cymru i ddatblygu'r sectorau economaidd hyn?
Thank you for the supplementary. I don’t think I’d share the Member’s characterisation of debates within the Senedd and the priorities of the Government. Today, we have, of course, heard about tourism from a number of questions, but it’s a significant part of our economy. We think it can grow sustainably in the future, year round. But, also, we've talked about other sectors too. We’ve heard a question about legal professional services today, and I myself have recently had a follow-up meeting in my role as the lead Minister for science in the Government with the life sciences hub around the corner from the Senedd. So, I am certainly interested in how we deliver high skills and good wages here within Wales. It’s been a key part of what I’ve discussed and, indeed, my predecessor has made clear during his time as the economy Minister as well.
I am optimistic about our ability to generate greater growth within these areas. We know digital innovation is key for small, medium and large businesses in the future. We know that, in life sciences, we already punch above our weight. The way that the health service is organised within Wales is a real benefit for generating more investment in that sector, as well as the excellence in research terms within the university sector. The Member will, of course, be aware that his local university, Swansea, have Pfizer, for example, where they chose to come to Swansea because of the excellence in the university and because of what the healthcare system offers in terms of having a whole-system analysis on improvement.
So, yes, we are already working with universities. They’re concerned about the loss of some of the research funding that European funds used to give them, but I am confident that we will continue to see greater return from what universities do in research, development and innovation to improve our economy, not just in the three areas the Member outlines, but in other areas too, and I look forward to working with the Member to do just that.
Diolch am y cwestiwn atodol. Nid wyf yn credu y byddwn yn rhannu disgrifiad yr Aelod o ddadleuon yn y Senedd a blaenoriaethau'r Llywodraeth. Heddiw, wrth gwrs, clywsom am dwristiaeth mewn nifer o gwestiynau, ond mae'n rhan bwysig o'n heconomi. Credwn y gall dyfu'n gynaliadwy yn y dyfodol, drwy gydol y flwyddyn. Ond rydym wedi sôn hefyd am sectorau eraill. Rydym wedi clywed cwestiwn am wasanaethau cyfreithiol proffesiynol heddiw, ac rwyf fi fy hun wedi cael cyfarfod dilynol yn ddiweddar yn fy rôl fel y Gweinidog sy'n arwain ar wyddoniaeth yn y Llywodraeth gyda'r hyb gwyddorau bywyd rownd y gornel o'r Senedd. Felly, yn bendant mae gennyf ddiddordeb yn y ffordd rydym yn sicrhau sgiliau uchel a chyflogau da yma yng Nghymru. Mae wedi bod yn rhan allweddol o'r hyn rwyf wedi'i drafod a'r hyn y gwnaeth fy rhagflaenydd yn glir yn ystod ei amser fel Gweinidog yr economi hefyd.
Rwy'n obeithiol ynglŷn â'n gallu i greu mwy o dwf yn y meysydd hyn. Gwyddom fod arloesi digidol yn allweddol ar gyfer busnesau bach, canolig a mawr yn y dyfodol. Gyda gwyddorau bywyd, gwyddom ein bod eisoes yn gwneud yn well na'r disgwyl. Mae'r ffordd y trefnir y gwasanaeth iechyd yng Nghymru o fudd gwirioneddol i greu mwy o fuddsoddiad yn y sector hwnnw, yn ogystal â'r rhagoriaeth ymchwil o fewn y sector prifysgolion. Bydd yr Aelod, wrth gwrs, yn ymwybodol fod gan ei brifysgol leol, Prifysgol Abertawe, Pfizer, er enghraifft, lle gwnaethant ddewis dod i Abertawe oherwydd rhagoriaeth yn y brifysgol ac oherwydd yr hyn y mae'r system gofal iechyd yn ei gynnig ar gyfer cael dadansoddiad system gyfan o welliant.
Felly, rydym eisoes yn gweithio gyda phrifysgolion. Maent yn pryderu ynglŷn â cholli rhywfaint o'r cyllid ymchwil yr arferent ei gael drwy arian Ewropeaidd, ond rwy'n hyderus y byddwn yn parhau i weld mwy o elw o'r hyn y mae prifysgolion yn ei wneud ym maes ymchwil, datblygu ac arloesi i wella ein heconomi, nid yn unig yn y tri maes y mae'r Aelod yn eu disgrifio, ond mewn meysydd eraill hefyd, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Aelod i wneud hynny.
Minister, the question about more people in higher paid sectors is vital. There are some parts of Wales where people have not had the opportunity to be employed in those higher paid sectors because we have not seen the required growth. What is your ambition, and what proportion of jobs in Wales will be higher paid by the end of the parliamentary term? Thank you.
Weinidog, mae'r cwestiwn am fwy o bobl mewn sectorau â chyflogau uwch yn hanfodol. Ceir rhai rhannau o Gymru lle nad yw pobl wedi cael cyfle i gael eu cyflogi yn y sectorau cyflog uwch hynny oherwydd nad ydym wedi gweld y twf gofynnol. Beth yw eich uchelgais, a pha gyfran o swyddi yng Nghymru a fydd yn cael cyflogau uwch erbyn diwedd y tymor seneddol? Diolch.
We don’t have a definition of what you mean by higher paid. We certainly think that our tax base in Wales is in the wrong shape. We need more people who are higher rate taxpayers. That’s both by growing the economy here in Wales, investing in skills and people, as well as understanding what we can do in some of those sectors where we have particular expertise in different regions within Wales. It’s why we've invested so much time and effort as a Government in having a proper framework for regional investment, because we think that will make a real difference. It’s why we’ve been proper and constructive partners in city and regional growth deals. There’s been a real response from businesses, local authorities and, indeed, trade unions on the mission that we have within the Government.
It’s why I’m interested in what we do to make sure that young people don’t need to leave the country—'You don’t need to get out to get on' has to be a reality, not just a slogan—and also why we’re interested in seeing if we can persuade more people to actually found themselves and their businesses here in Wales. There are real opportunities to do so. I’m not going to have a hostage to fortune in having a particular percentage indicator on growth. It’s about how successful we can be in doing what the mission of the Government sets out—to have a fairer, more prosperous and more sustainable Wales. I’m confident that, by the end of this term, we will have done just that.
Nid oes gennym ddiffiniad o'r hyn a olygwch wrth gyflogau uwch. Yn sicr, credwn fod ein sylfaen drethu yng Nghymru ar y ffurf anghywir. Mae arnom angen mwy o bobl sy'n drethdalwyr cyfradd uwch. Gallwn wneud hynny drwy dyfu'r economi yma yng Nghymru, buddsoddi mewn sgiliau a phobl, yn ogystal â deall yr hyn y gallwn ei wneud yn rhai o'r sectorau lle mae gennym arbenigedd penodol mewn gwahanol ranbarthau yng Nghymru. Dyna pam ein bod wedi buddsoddi cymaint o amser ac ymdrech fel Llywodraeth i sicrhau fframwaith priodol ar gyfer buddsoddi rhanbarthol, oherwydd credwn y bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Dyna pam ein bod wedi bod yn bartneriaid priodol ac adeiladol mewn bargeinion twf dinesig a rhanbarthol. Cafwyd ymateb gwirioneddol gan fusnesau, awdurdodau lleol, ac undebau llafur yn wir i'r genhadaeth sydd gennym o fewn y Llywodraeth.
Dyna pam y mae gennyf ddiddordeb yn yr hyn a wnawn i sicrhau nad oes angen i bobl ifanc adael y wlad—mae angen i'r dywediad nad oes angen i chi adael i allu ffynnu fod yn realiti yn hytrach na slogan yn unig—a dyna pam hefyd y mae gennym ddiddordeb mewn gweld a allwn berswadio mwy o bobl i sefydlu eu hunain a'u busnesau yma yng Nghymru. Mae cyfleoedd gwirioneddol i wneud hynny. Nid wyf am demtio ffawd drwy gael dangosydd canran penodol ar gyfer twf. Mae'n ymwneud â pha mor llwyddiannus y gallwn fod wrth wneud yr hyn y mae cenhadaeth y Llywodraeth yn ei nodi—sicrhau Cymru decach, fwy llewyrchus a mwy cynaliadwy. Erbyn diwedd y tymor hwn, rwy'n hyderus y byddwn wedi gwneud hynny.
Minister, the aerospace industry is a source of well-paid employment in my constituency, in particular Airbus and its surrounding supply chain, but the benefits do go a lot further than just Alyn and Deeside—they stretch across every part of Wales. These skill sets based within this industry will stand us in good stead for the future, and I think we saw the very best of that skill set last year when we saw the workers turn their hands to ventilator production at a time of desperate need. It is my view that it's important now that we do send a clear signal that we support the aerospace sector and that there is political will to do so. Minister, do you agree with me about the importance of this clear message, and will you meet with me to discuss this topic further?
Weinidog, mae'r diwydiant awyrofod yn ffynhonnell cyflogaeth â chyflog da yn fy etholaeth i, yn enwedig Airbus a'i gadwyn gyflenwi gyfagos, ond mae'r manteision yn mynd yn llawer pellach nag Alun a Glannau Dyfrdwy yn unig—maent yn ymestyn ar draws pob rhan o Gymru. Bydd y setiau sgiliau hyn yn y diwydiant o fantais i ni ar gyfer y dyfodol, a chredaf ein bod wedi gweld y gorau o'r set sgiliau honno y llynedd pan welsom y gweithwyr yn mynd ati i gynhyrchu peiriannau anadlu mewn cyfnod o angen dybryd. Yn fy marn i, mae'n bwysig yn awr ein bod yn anfon neges glir ein bod yn cefnogi'r sector awyrofod a bod ewyllys wleidyddol i wneud hynny. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi ynglŷn â phwysigrwydd y neges glir hon, ac a wnewch chi gyfarfod â mi i drafod y mater hwn ymhellach?
I've been really consistent since I've taken on this post, but even beforehand. My interest in the economy as health Minister was the reality that people who are in better-paid work are much more likely to have better health outcomes. It's not just about the taxes they pay to fund public services, but they are less likely to need healthcare as well. I had a number of conversations with Ken Skates in that former role about our joint interest in life sciences, our joint interest in helping employers to become better employers. Because the improvement of well-being in the workplace is a really important factor for the health service as well. When it comes to well-paid jobs in advanced manufacturing, aerospace is a good example, and I'm really keen that we don't see jobs leave Wales; I want to see this sector continue to have a good future and, indeed, a growing future in Wales. Part of that is the work that those companies are already engaged in, in looking at how they decarbonise the industry, how they take advantage of new methods of construction that can improve the products they provide, and, crucially, I think, the transition to new fuel technologies as well. Net-zero flight is likely to be a generation away, but between that time, there is a real imperative to reduce the carbon not just in the production process but in the way that aerospace operates, and we have a range of those examples within Wales. So, I'd be happy to meet with the Member to discuss that in more detail, because I am confident and positive about the future of the aerospace industry here in Wales.
Rwyf wedi bod yn gyson iawn ers i mi ymgymryd â'r swydd hon, a chyn hynny hyd yn oed. Yn sail i fy niddordeb yn yr economi fel Gweinidog iechyd oedd y realiti fod pobl sydd mewn gwaith sy'n talu'n well yn llawer mwy tebygol o gael gwell canlyniadau iechyd. Nid yw'n ymwneud yn unig â'r trethi y maent yn eu talu i ariannu gwasanaethau cyhoeddus, ond maent yn llai tebygol o fod angen gofal iechyd hefyd. Cefais nifer o sgyrsiau gyda Ken Skates yn y rôl flaenorol honno am ein diddordeb mewn gwyddorau bywyd, ein diddordeb ein dau mewn helpu cyflogwyr i ddod yn gyflogwyr gwell. Oherwydd mae gwella llesiant yn y gweithle yn ffactor pwysig iawn i'r gwasanaeth iechyd hefyd. Wrth sôn am swyddi sy'n talu'n dda mewn gweithgynhyrchu uwch, mae awyrofod yn enghraifft dda, ac rwy'n awyddus iawn inni beidio â gweld swyddi'n gadael Cymru; rwyf eisiau gweld y sector hwn yn parhau i gael dyfodol da yng Nghymru, a dyfodol lle mae'n tyfu yn wir. Rhan o hynny yw'r gwaith y mae'r cwmnïau hynny eisoes yn ei wneud, wrth edrych ar sut y maent yn datgarboneiddio'r diwydiant, sut y maent yn manteisio ar ddulliau adeiladu newydd a all wella'r cynhyrchion y maent yn eu darparu, ac yn hollbwysig, rwy'n credu, y newid i dechnolegau tanwydd newydd hefyd. Mae hedfan sero-net yn debygol o fod genhedlaeth i ffwrdd, ond yn y cyfamser, mae rheidrwydd gwirioneddol i leihau'r carbon nid yn unig yn y broses gynhyrchu ond yn y ffordd y mae awyrofod yn gweithredu, ac mae gennym amrywiaeth o'r enghreifftiau hynny yng Nghymru. Felly, byddwn yn hapus i gyfarfod â'r Aelod i drafod hynny'n fanylach, oherwydd rwy'n hyderus ac yn gadarnhaol ynghylch dyfodol y diwydiant awyrofod yma yng Nghymru.
6. Beth yw strategaeth y Gweinidog ar gyfer sicrhau bod y gwarant i bobl ifanc yn helpu i lenwi'r bylchau sgiliau mwyaf arwyddocaol sy'n dal yr economi yn ôl? OQ57291
6. What is the Minister's strategy for ensuring the young person's guarantee is helping to fill the most significant skills gaps that are holding back the economy? OQ57291
Thank you. Employers can fill their skills gaps through the young person's guarantee by offering an apprenticeship place, recruiting and training via our employability programmes, or by advertising their jobs through the Working Wales jobs bulletin. Employers can discuss their needs by contacting the Business Wales skills gateway.
Diolch. Gall cyflogwyr lenwi eu bylchau sgiliau gyda'r warant i bobl ifanc drwy gynnig lleoedd prentisiaeth, recriwtio a hyfforddiant drwy ein rhaglenni cyflogadwyedd, neu drwy hysbysebu eu swyddi drwy fwletin swyddi Cymru'n Gweithio. Gall cyflogwyr drafod eu hanghenion drwy gysylltu â phorth sgiliau Busnes Cymru.
There's a danger in that that we're simply putting out more journalists, for example, or hairdressers. Others have talked about the aerospace industry; I want to focus on the construction industry. We heard from the construction cross-party group earlier this week that there are 3,000 unfilled vacancies in the traditional construction skills, so there are clearly opportunities there. But also, the future generations commissioner has highlighted the thousands of jobs and skills that are needed, both to build the zero-carbon social housing that we have, as well as retrofitting all our existing homes, and that includes the need for nearly 3,000 retrofit engineer assessors. I'd like to understand what the Government's strategy is for ensuring that this fantastic young person's guarantee is leading into the specialist retrofit and construction work that is so urgently needed to ensure we deliver on the zero-carbon strategy that we've set ourselves.
Mae perygl yn hynny nad ydym yn gwneud dim byd ond creu mwy o newyddiadurwyr, er enghraifft, neu bobl trin gwallt. Mae eraill wedi sôn am y diwydiant awyrofod; rwyf eisiau canolbwyntio ar y diwydiant adeiladu. Clywsom gan y grŵp trawsbleidiol ar adeiladu yn gynharach yr wythnos hon fod 3,000 o swyddi gwag heb eu llenwi yn y sgiliau adeiladu traddodiadol, felly mae'n amlwg bod cyfleoedd yno. Ond hefyd, mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi tynnu sylw at y miloedd o swyddi a sgiliau sydd eu hangen i adeiladu'r tai cymdeithasol di-garbon sydd gennym, yn ogystal ag ôl-osod ein holl gartrefi presennol, ac mae hynny'n cynnwys yr angen am bron i 3,000 o aseswyr peirianneg ôl-osod. Hoffwn ddeall beth yw strategaeth y Llywodraeth ar gyfer sicrhau bod y warant wych hon i bobl ifanc yn arwain at y gwaith ôl-osod ac adeiladu arbenigol y mae cymaint o'i angen i sicrhau ein bod yn cyflawni'r strategaeth ddi-garbon rydym wedi'i gosod i'n hunain.
I think it's both the work we do with the guarantee, as well as what we're doing on, more broadly, looking to generate better value from local supply chains. When we talked about the foundation economy and getting better jobs closer to home, actually, this is part of it, to make sure that we're investing in local businesses. The business that I visited to launch the £35 million fund is a good example in exactly this area. They provide energy-efficiency services, they retrofit houses, including solid-stone properties, to improve not just the bills for that person but, actually, what it means to have a genuinely decent and warm home. They're a good example of where they're already investing in their current workforce and their future workforce to provide exactly the skills that you refer to.
I mentioned earlier in answers today regional skills partnerships. They're really important to make sure we don't do what you suggested might be possible in simply generating a range of people for jobs that don't exist. It's really important to match up the skills that businesses are telling us they will need for the future, the skills we recognise we need for the future, and to make sure that the way that the courses are provided from providers actually match the skills that are needed. It is about a proper partnership—skills partnerships, local authorities, businesses, trade unions and the Government—and it all fits in with our approach on regional investment and support for our economy. I'm confident and optimistic that the young person's guarantee will fit in with that. The way that we're structuring the new Jobs Growth Wales+ programme, and, indeed, the announcement I'll make in the new year on ReAct plus, I think, will give the Member the sort of comfort that she is looking for that we are genuinely looking at skills for the future.
Rwy'n credu ei fod yn ymwneud â'r gwaith a wnawn gyda'r warant, yn ogystal â'r hyn rydym yn ei wneud, yn fwy cyffredinol, ar geisio creu gwell gwerth o gadwyni cyflenwi lleol. Pan oeddem yn siarad am yr economi sylfaenol a sicrhau gwell swyddi yn nes at adref, mae hyn yn rhan ohono mewn gwirionedd, sicrhau ein bod yn buddsoddi mewn busnesau lleol. Mae'r busnes yr ymwelais ag ef i lansio'r gronfa £35 miliwn yn enghraifft dda yn yr union faes hwn. Maent yn darparu gwasanaethau effeithlonrwydd ynni, maent yn ôl-osod tai, gan gynnwys eiddo carreg solet, i wella nid yn unig y biliau i'r person hwnnw ond yr hyn y mae'n ei olygu i gael cartref gwirioneddol weddus a chynnes. Maent yn enghraifft dda o ble maent eisoes yn buddsoddi yn eu gweithlu presennol a'u gweithlu yn y dyfodol i ddarparu'r union sgiliau y cyfeiriwch atynt.
Soniais yn gynharach mewn atebion heddiw am bartneriaethau sgiliau rhanbarthol. Maent yn bwysig iawn i sicrhau nad ydym yn gwneud yr hyn yr awgrymoch chi y gallai ddigwydd o ran cynhyrchu nifer o bobl ar gyfer swyddi nad ydynt yn bodoli. Mae'n bwysig iawn paru'r sgiliau y mae busnesau'n dweud wrthym y byddant eu hangen ar gyfer y dyfodol, y sgiliau rydym yn cydnabod ein bod eu hangen yn y dyfodol, a sicrhau bod y ffordd y mae darparwyr yn darparu'r cyrsiau yn cyfateb i'r sgiliau sydd eu hangen mewn gwirionedd. Mae'n ymwneud â phartneriaeth go iawn—partneriaethau sgiliau, awdurdodau lleol, busnesau, undebau llafur a'r Llywodraeth—ac mae'r cyfan yn cyd-fynd â'n dull o fuddsoddi'n rhanbarthol a chefnogi ein heconomi. Rwy'n hyderus ac yn obeithiol y bydd y warant i bobl ifanc yn cyd-fynd â hynny. Bydd y ffordd rydym yn strwythuro'r rhaglen newydd Twf Swyddi Cymru+, a'r cyhoeddiad y byddaf yn ei wneud yn y flwyddyn newydd ar ReAct + mwy, rwy'n credu, yn rhoi'r math o gysur y mae'r Aelod yn gofyn amdano ein bod o ddifrif yn edrych ar sgiliau ar gyfer y dyfodol.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo masnach ryngwladol? OQ57282
7. How is the Welsh Government promoting international trade? OQ57282
Thank you. Our export action plan sets out the measures we are taking to promote the benefits of international trade. This includes delivering a comprehensive range of export programmes to support businesses on their export journey. We want to build export capacity and inspire other businesses to export, to find overseas customers and to access overseas markets. We'll continue to do that work in tandem with my officials, and, indeed, business organisations themselves.
Diolch. Mae ein cynllun gweithredu ar allforio yn nodi'r camau rydym yn eu cymryd i hyrwyddo manteision masnach ryngwladol. Mae hyn yn cynnwys darparu ystod gynhwysfawr o raglenni allforio i gefnogi busnesau ar eu taith allforio. Rydym eisiau adeiladu capasiti allforio ac ysbrydoli busnesau eraill i allforio, i ddod o hyd i gwsmeriaid tramor ac i gael mynediad at farchnadoedd tramor. Byddwn yn parhau i wneud y gwaith hwnnw gyda fy swyddogion, a sefydliadau busnes eu hunain yn wir.
Thank you, Minister, for that response. As we know, the pandemic has had a substantial impact on the export market across the world. In Wales, for example, the value of goods exports has reduced by £2 billion in the year ending June 2021 compared to the previous year. I recognise the work that your Government is doing to support the export market, such as through the export action plan, as you've just mentioned. Whilst the plan states that the Government is focusing its support on priority sectors, it also notes that the existing strategy's focus on so-called enabling sectors, such as tourism and education, is being revised in light of the impact of the pandemic. Could you, Minister, provide an update on the implementation of the action plan, and the impact that current uncertainties, such as the omicron variant, may have on Welsh exports? Also, how is the Government supporting the development of enabling sectors to help promote them in the wider world? Thank you.
Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Fel y gwyddom, mae'r pandemig wedi cael effaith sylweddol ar y farchnad allforio ym mhob rhan o'r byd. Yng Nghymru, er enghraifft, mae gwerth allforion nwyddau wedi gostwng £2 biliwn yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mehefin 2021 o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Rwy'n cydnabod y gwaith y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi'r farchnad allforio, megis drwy'r cynllun gweithredu ar allforio, fel rydych newydd sôn. Er bod y cynllun yn nodi bod y Llywodraeth yn canolbwyntio ei chymorth ar sectorau blaenoriaeth, mae hefyd yn nodi bod ffocws y strategaeth bresennol ar sectorau galluogi fel y'u gelwir, megis twristiaeth ac addysg, yn cael ei ddiwygio yn sgil effaith y pandemig. Weinidog, a allwch chi ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf am weithrediad y cynllun, a'r effaith y gallai ansicrwydd presennol, megis yr amrywiolyn omicron, ei chael ar allforion Cymru? Hefyd, sut y mae'r Llywodraeth yn cefnogi'r gwaith o ddatblygu sectorau galluogi i helpu i'w hyrwyddo yn y byd yn ehangach? Diolch.
On the omicron variant, I think it's fair to say that we're living through a period of uncertainty, so it's hard to have a specific programme when we're not certain what the end outcome is going to be. I think that would be the same response for any Minister in any of the four administrations across the UK. I think it's really important that I don't try to set out an artificial level of certainty that will prove to be incorrect and may lead to people making choices that they then regret on the basis of what I've said. I'm sure the Member understands that.
On your point about enabling sectors, we already have support for tourism within the UK as a visitor economy, but also, going back, if you like, to one of Jack Sargeant's points about a sustainable future for aerospace, we still expect that there will be travel between different countries for leisure and for businesses, and how Wales is seen in the rest of the world is important for that. So, we are looking at international visitors in terms of what does that mean for a sustainable model of an international visitor economy, what does it mean for Wales's image around the world, not just in things like our sporting and cultural traditions, which are an important part of the offer. I think people sometimes underestimate the cultural offer that Wales has in itself. But, actually, in the last two years, I think Wales as a country has had a significant interest in other parts of the world more generally. I have done more international media in the last year and a half than I have done in the previous six or seven years as a Minister within the Government, and I think it's also true that the First Minister has done much more international media than his predecessor.
So, actually, the profile of Wales is on a different level now, and that's a good thing, because it's been broadly seen as being a positive as well. We're looking to then work alongside businesses to understand what their aspirations are, how we present Wales in some of the developing international fora—the world expo, for example, being a good example—but also working alongside businesses and organisations like the CBI. My recent speech to the CBI was exactly in this space about what we can do for British businesses, including Welsh businesses, to be much better at gaining new markets internationally. So, I don't think, on those points, the Member will find there's disagreement between us.
Ar yr amrywiolyn omicron, rwy'n credu ei bod yn deg dweud ein bod yn byw mewn cyfnod o ansicrwydd, felly mae'n anodd cael rhaglen benodol pan nad ydym yn sicr beth fydd y canlyniad yn y pen draw. Credaf mai dyna fyddai ymateb unrhyw Weinidog yn unrhyw un o'r pedair gweinyddiaeth ar draws y DU. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad wyf yn ceisio nodi lefel artiffisial o sicrwydd a fydd yn anghywir ac a allai arwain at bobl yn gwneud dewisiadau y maent yn edifar amdanynt wedyn ar sail yr hyn a ddywedais. Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn deall hynny.
Ar eich pwynt ynglŷn â sectorau galluogi, mae gennym eisoes gefnogaeth i dwristiaeth o fewn y DU fel economi ymwelwyr, ond hefyd, gan droi'n ôl, os hoffech, at un o bwyntiau Jack Sargeant am ddyfodol cynaliadwy i'r diwydiant awyrofod, rydym yn dal i ddisgwyl y bydd teithio rhwng gwahanol wledydd at ddibenion hamdden a busnes, ac mae sut y gwelir Cymru yng ngweddill y byd yn bwysig yn hynny o beth. Felly, rydym yn edrych ar ymwelwyr rhyngwladol mewn perthynas â'r hyn y mae hynny'n ei olygu i fodel cynaliadwy o economi ymwelwyr rhyngwladol, beth y mae'n ei olygu i ddelwedd Cymru o gwmpas y byd, ac nid yn unig mewn pethau fel ein traddodiadau chwaraeon a diwylliannol, sy'n rhan bwysig o'r cynnig. Credaf fod pobl weithiau'n tangyfrif y cynnig diwylliannol sydd gan Gymru ynddo'i hun. Ond mewn gwirionedd, yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, credaf fod Cymru fel gwlad wedi bod â diddordeb sylweddol mewn rhannau eraill o'r byd yn fwy cyffredinol. Rwyf wedi gwneud mwy o waith ar gyfryngau rhyngwladol yn ystod y flwyddyn a hanner ddiwethaf nag a wneuthum yn y chwe neu saith mlynedd blaenorol fel Gweinidog y Llywodraeth, a chredaf ei bod hefyd yn wir bod Prif Weinidog Cymru wedi gwneud llawer mwy o waith ar gyfryngau rhyngwladol na'i ragflaenydd.
Felly, mewn gwirionedd, mae proffil Cymru ar lefel wahanol yn awr, ac mae hynny'n beth da, oherwydd mae wedi cael ei ystyried yn gyffredinol fel rhywbeth cadarnhaol hefyd. Rydym yn edrych wedyn i weithio ochr yn ochr â busnesau i ddeall beth yw eu dyheadau, sut rydym yn cyflwyno Cymru mewn rhai o'r fforymau rhyngwladol sy'n datblygu—mae expo'r byd, er enghraifft, yn enghraifft dda—ond gweithio ochr yn ochr hefyd â busnesau a sefydliadau fel Cydffederasiwn Diwydiant Prydain. Roedd fy araith ddiweddar i Gydffederasiwn Diwydiant Prydain yn yr union ofod hwn yn ymwneud â'r hyn y gallwn ei wneud i fusnesau Prydain, gan gynnwys busnesau Cymru, i sicrhau eu bod yn llawer gwell am ennill marchnadoedd newydd yn rhyngwladol. Felly, nid wyf yn credu y bydd yr Aelod yn gweld anghytundeb rhyngom ar y pwyntiau hynny.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Joyce Watson.
And finally, question 8, Joyce Watson.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r economi sylfaenol yng Nghymru? OQ57275
8. How is the Welsh Government supporting the foundational economy in Wales? OQ57275
Thank you. The foundational economy is central to our economic resilience and reconstruction mission. We are supporting partners to deliver projects that nurture the foundational economy, and, of course, the backing local firms fund, which I announced earlier this month. We believe these will help businesses to overcome barriers to engaging in procurement, and deliver more jobs and better jobs closer to home.
Diolch. Mae'r economi sylfaenol yn ganolog i'n cenhadaeth i gryfhau ac ailadeiladu'r economi. Rydym yn cefnogi partneriaid i gyflawni prosiectau sy'n meithrin yr economi sylfaenol, a'r gronfa cefnogi cwmnïau lleol wrth gwrs, a gyhoeddais yn gynharach y mis hwn. Credwn y bydd y rhain yn helpu busnesau i oresgyn rhwystrau i ymgysylltu â chaffael, ac yn darparu mwy o swyddi a gwell swyddi yn nes at adref.
Thank you for that answer. Of course, the foundational economy challenge fund has helped numerous businesses in my region of Mid and West Wales since its launch. One of the areas it has helped is Cyfle, who provide excellent apprenticeships and opportunities in the construction industry, and Jenny Rathbone has already mentioned this morning that that industry is in need of shoring up in terms of those apprenticeship opportunities. You've pre-empted the fact that I was going to go on to your announcement on the £1 million for the backing local firms fund that you've announced earlier. What I would like to know, Minister, is when you will be able to give any details on businesses in my region that will benefit from that new and very welcome fund.
Diolch am eich ateb. Wrth gwrs, mae cronfa her yr economi sylfaenol wedi helpu nifer o fusnesau yn fy rhanbarth i yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru ers iddi gael ei lansio. Un o'r pethau y mae wedi'i helpu yw Cyfle, sy'n darparu prentisiaethau a chyfleoedd rhagorol yn y diwydiant adeiladu, ac mae Jenny Rathbone eisoes wedi sôn y bore yma fod angen i'r diwydiant hwnnw gael ei gynnal mewn perthynas â'r cyfleoedd prentisiaeth hynny. Rydych wedi achub y blaen ar y ffaith fy mod am godi'r £1 filiwn a gyhoeddwyd gennych yn gynharach ar gyfer y gronfa cefnogi cwmnïau lleol. Yr hyn yr hoffwn ei wybod, Weinidog, yw pa bryd y byddwch yn gallu rhoi unrhyw fanylion am fusnesau yn fy rhanbarth a fydd yn elwa o'r gronfa newydd honno sydd i'w chroesawu'n fawr.
Yes, I'd be happy to work with the Member as we go through, not just the announcement of the backing local firms fund, but then when we get to identifying those firms that have been successful, because we don't just want to see where they are, but then the impact of the money and how we will want to help them to engage within their local economy. So, I'd be more than happy to take up an opportunity to take the Member through that once we've had some of the outcomes. And who knows, we may be able to visit one of those firms within her region in the future.
Byddwn yn hapus i weithio gyda'r Aelod wrth inni gyhoeddi'r gronfa cefnogi cwmnïau lleol, a phan fyddwn yn nodi'r cwmnïau a fu'n llwyddiannus, oherwydd nid gweld ble maent yn unig rydym am ei wneud, ond beth fydd effaith yr arian a sut y byddwn am eu helpu i ymgysylltu o fewn eu heconomi leol. Felly, byddwn yn fwy na pharod i fanteisio ar gyfle i fynd â'r Aelod drwy hynny ar ôl inni gael rhai o'r canlyniadau. A phwy a ŵyr, efallai y gallwn ymweld ag un o'r cwmnïau hynny yn ei rhanbarth yn y dyfodol.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
A dyma ni felly yn symud ymlaen at eitem 2, sef y cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.
And that brings us to item 2, namely questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Rhys ab Owen.
1. Pa drafodaethau y mae’r Gweinidog wedi'u cynnal ynglŷn â chapsiti meddygon teulu i ymateb i'r galw ar wasanaethau yng Nghaerdydd? OQ57270
1. What discussions has the Minister had regarding the capacity of GPs to respond to the demand on services in Cardiff? OQ57270
Diolch yn fawr. Mae pob practis meddygon teulu ar draws Cymru yn gweithio'n galed i ymateb i'r pwysau a'r galw cynyddol gan gleifion. Rwy'n cynnal cyfarfodydd rheolaidd gyda chadeiryddion y byrddau iechyd i drafod sut y caiff gwasanaethau eu cynllunio a'u darparu.
Thank you. All GP practices across Wales are working hard to respond to pressure and increased demand from patients. I have regular meetings with health board chairs to discuss how services are planned and delivered.
Diolch yn fawr, Weinidog. Yn chwarter cyntaf 2022, bydd canolfan feddygol Saltmead yn Grangetown a meddygfa Albert Road ym Mhenarth yn cau eu drysau i filoedd o gleifion am y tro olaf. Yn ogystal, os bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn cael ei ffordd a bwrw ymlaen gyda chynigion, bydd yr un peth yn digwydd ym Mhentyrch. Hyn, er gwaetha'r ffaith bod yna gannoedd o dai wedi cael eu hadeiladu yn yr ardal yn ddiweddar.
Fe wnes i ysgrifennu atoch chi yn ôl ym mis Hydref, yn codi pryderon ynglŷn â chau'r feddygfa yna, ac er gwaethaf argymhellion y cyngor iechyd cymunedol, dyw'r bwrdd iechyd heb ymgynghori â'r gymuned leol ynglŷn â'r cau. Mae yna gyfarfod cyhoeddus ym Mhentyrch ar nos Lun, 13 Rhagfyr. A wnewch chi annog cynrychiolwyr o'r bwrdd iechyd i fynychu'r cyfarfod hynny, neu os dyw hynny ddim yn bosib, sicrhau bod yna ymgynghoriad llawn yn digwydd gyda'r trigolion lleol fel bod modd iddyn nhw godi eu pryderon a'u bod nhw ddim yn teimlo fel eu bod nhw'n cael eu hanwybyddu? Diolch yn fawr.
Thank you, Minister. In the first quarter of 2022, the Saltmead Medical Centre in Grangetown and the Albert Road Surgery in Penarth will close their doors to thousands of patients for the last time. In addition, if the Cardiff and Vale University Health Board gets its way and proceeds with its proposals, the same thing will happen in Pentyrch. This, despite the fact that hundreds of homes will have been built in that area recently.
I wrote to you back in October, raising concerns about the closure of that surgery, and despite the community health council's recommendations, the health board has not consulted the local community about that closure. There is to be a public meeting in Pentyrch on Monday, 13 December. Will you encourage representatives of the health board to attend that meeting, or if that is not possible, ensure that there is a full consultation with local residents so that they can raise their concerns and they don't feel like they are being ignored? Thank you.
Diolch yn fawr. Dwi'n ymwybodol bod y sefyllfa yn peri pryder i bobl sy'n byw yn ardal Albert Road, Pentyrch ac yn Saltmead, a dyna pam mae'r bwrdd iechyd yn edrych i mewn i'r sefyllfa yma. Wrth gwrs, o ran Albert Road, bydd y bobl sydd yn mynd i'r feddygfa yna yn gallu parhau i fynd yna tan 18 Mawrth, ac wedyn byddan nhw'n cael mynediad i bractis arall yn yr ardal leol.
Fel rŷch chi'n ei ddweud, o ran Pentyrch, dwi'n gwybod eu bod nhw wedi bod yn gweithio gyda thrydydd parti i weld ble maen nhw'n gallu codi lle newydd, ac wrth gwrs, dwi'n meddwl ei fod yn bwysig fod pobl yn cymryd rhan yn yr ymgynghoriad yna a'u bod nhw yn cael eu llais nhw wedi ei glywed. A hefyd o ran Saltmead Medical Centre, mi fydd y gwasanaeth yn fanna yn cau, fel rŷch chi'n ei ddweud, ar 25 Chwefror blwyddyn nesaf. Beth sy'n digwydd yw bod y timau lleol a'r bwrdd iechyd lleol wrth gwrs yn ymwybodol iawn o'r sefyllfa ac maen nhw'n rhoi pethau mewn lle i sicrhau fod pobl yn cael y ddarpariaeth sydd ei angen arnyn nhw.
Thank you very much. I am aware that the situation is causing concern for people who live in the Albert Road area and in Saltmead and Pentyrch and that's why the health board is looking into this situation. Of course, in terms of Albert Road, the people who attend that surgery will be able to continue to go there until 18 March, after which they will have access to another practice in the local area.
As you say, in terms of Pentyrch, I know they've been working with a third party to see where they will be able to build new premises, and of course I think it's important that people do take part in that consultation and that their voices are heard. And also in terms of Saltmead Medical Centre, services will be closing, as you say, on 25 February next year. What's happening is that the local teams and the local health board are very aware of the situation and they're putting things in place to ensure that people get the provision that they need.
A recent British Medical Association tracker survey has revealed that over half of the doctors surveyed in Wales have worked extra hours during the pandemic with a quarter of them reporting that these hours were unpaid. Over a third of the doctors who responded to the BMA's survey felt pressurised by their employer to work extra hours and over a third had also either skipped taking their allotted break time or had only taken it on rare occasions. This has unfortunately left many exhausted, with over half of the surveyed doctors reporting a higher than normal level of fatigue or exhaustion, and, worryingly, 76.6 per cent revealing that their stress levels had worsened since the start of the COVID-19 pandemic. Another survey commissioned by the BMA in April this year revealed that 51 per cent of members are currently suffering from depression, anxiety, stress, burnout, emotional distress, or another mental health condition, 16 per cent plan to leave the NHS altogether, and 47 per cent plan to work fewer hours after the pandemic. I'm sure that these percentages are reflected throughout the United Kingdom, and further afield, but they do indicate that the medical profession is under enormous strain, and this can only be made worse by the continuation of the pandemic and the new omicron strain. With this in mind, Minister, what measures are the Welsh Government taking to help support the health and well-being of GPs, as we begin another winter with COVID? Thank you.
Mae arolwg tracio diweddar gan Gymdeithas Feddygol Prydain wedi datgelu bod dros hanner y meddygon a holwyd yng Nghymru wedi gweithio oriau ychwanegol yn ystod y pandemig gyda chwarter ohonynt yn dweud bod yr oriau hyn yn ddi-dâl. Roedd dros draean o'r meddygon a ymatebodd i arolwg y BMA yn teimlo dan bwysau gan eu cyflogwr i weithio oriau ychwanegol ac roedd dros draean hefyd naill ai wedi peidio â chymryd eu hamser egwyl dynodedig neu wedi'i gymryd ar adegau prin yn unig. Yn anffodus, mae hyn wedi golygu bod nifer wedi gorflino, gyda dros hanner y meddygon a arolygwyd yn cofnodi lefel uwch na'r arfer o flinder neu orflinder, ac mae'n destun pryder fod 76.6 y cant yn datgelu bod eu lefelau straen wedi gwaethygu ers dechrau'r pandemig COVID-19. Dangosodd arolwg arall a gomisiynwyd gan y BMA ym mis Ebrill eleni fod 51 y cant o'u haelodau yn dioddef o iselder, gorbryder, straen, gorflinder, trallod emosiynol, neu gyflwr iechyd meddwl arall ar hyn o bryd, mae 16 y cant yn bwriadu gadael y GIG yn gyfan gwbl, ac mae 47 y cant yn bwriadu gweithio llai o oriau ar ôl y pandemig. Rwy'n siŵr fod y canrannau hyn wedi eu hadlewyrchu ledled y Deyrnas Unedig a thu hwnt, ond maent yn dangos bod y proffesiwn meddygol dan straen enfawr, ac ni fydd parhad y pandemig a'r math omicron newydd ond yn gwaethygu pethau. Gyda hyn mewn golwg, Weinidog, pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu i gefnogi iechyd a lles meddygon teulu wrth inni wynebu gaeaf arall gyda COVID? Diolch.
Thanks very much for that question. I'm more than aware of the pressure that GPs have been under for an extended amount of time now. I know that many of them are absolutely exhausted, that they've seen far more patients than they've ever seen before, that the way they've had to change the way they facilitate access for patients very quickly has been difficult for many, and I'm aware that the sickness levels are at around 11 per cent, which is significantly higher than many other people working in the NHS. So, we're very aware of that, and my colleague who is responsible for mental health will be aware and is making sure that the help for health professionals is available for them. We've put £1 million into that over the course of the pandemic. And of course, we're trying to recognise with the announcement today that there will be a 3 per cent increase in terms of what we are giving in support to doctors, to recognise the work that they have been doing over this extremely difficult time.
It is going to be difficult. We've changed the way we work, and some of that has worked really well for patients, but GPs have had to adapt as well. And I think we do have to all make sure that we understand the pressure they've been under, which is why I would urge the people of Wales to consider if there are other mechanisms for them to get the support they need. And that could be through phoning 111; it could be through asking their pharmacy for support. So, just making sure people are aware of those alternatives.
Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n fwy na ymwybodol o'r pwysau sydd wedi bod ar feddygon teulu ers cryn dipyn o amser bellach. Gwn fod llawer ohonynt wedi blino'n llwyr, eu bod wedi gweld llawer mwy o gleifion nag a welsant erioed o'r blaen, fod y ffordd y maent wedi gorfod newid y ffordd y maent yn hwyluso mynediad i gleifion yn gyflym iawn wedi bod yn anodd i lawer, ac rwy'n ymwybodol fod y lefelau salwch oddeutu 11 y cant, sy'n sylweddol uwch na llawer o bobl eraill sy'n gweithio yn y GIG. Felly, rydym yn ymwybodol iawn o hynny, a bydd fy nghyd-Aelod sy'n gyfrifol am iechyd meddwl yn ymwybodol o hynny ac yn sicrhau bod y cymorth i weithwyr iechyd proffesiynol ar gael iddynt. Rydym wedi rhoi £1 filiwn tuag at hynny yn ystod y pandemig. Ac wrth gwrs, gyda'r cyhoeddiad heddiw y bydd cynnydd o 3 y cant yn yr hyn rydym yn ei roi i gynorthwyo meddygon, rydym yn ceisio cydnabod y gwaith y maent wedi bod yn ei wneud dros y cyfnod hynod anodd hwn.
Mae'n mynd i fod yn anodd. Rydym wedi newid y ffordd y gweithiwn, ac mae rhywfaint o hynny wedi gweithio'n dda iawn i gleifion, ond mae meddygon teulu wedi gorfod addasu hefyd. A chredaf fod yn rhaid i bawb ohonom sicrhau ein bod yn deall y pwysau sydd wedi bod arnynt, a dyna pam y byddwn yn annog pobl Cymru i ystyried a oes mecanweithiau eraill iddynt gael y cymorth sydd ei angen arnynt. A gallai hynny fod drwy ffonio 111; gallai fod drwy ofyn i'w fferyllfa am gymorth. Felly, gwneud yn siŵr fod pobl yn ymwybodol o'r dewisiadau amgen hynny.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella mynediad at ofal sylfaenol yng Nghymru? OQ57287
2. What action is the Welsh Government taking to improve access to primary care in Wales? OQ57287
Mae mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol wedi newid yn ddramatig ar draws Cymru dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae gwasanaethau wedi gorfod addasu fel y gall cleifion gael mynediad at ofal sylfaenol mewn ffordd ddiogel ac effeithiol. Mae llawer yn defnyddio technoleg ddigidol i helpu i ddarparu'r gwelliannau hyn.
Access to primary care services has changed dramatically across Wales over the past two years. Services have had to adapt so that patients can access primary care in a safe and effective manner. Many are using digital technology to help deliver these improvements.
Diolch yn fawr, Weinidog. A number of constituents regularly complain to me that they find it very difficult to obtain an appointment to see their GP. Typically, they ring up at 8 a.m. as required to, but are unable to get through for quite some time, they're constantly telephoning, and then, when they eventually get through to the practice, they're told that all the appointments for that day have been allocated and that they should ring back at 8 a.m. the next morning, when they may well have the same experience all over again. So, in light of those problems, Minister, I very much welcome the announcement you've made today of changes to the GP contract, so that new funding and new systems will be put in place for these telephone services, to enable better access, and we're no longer in this 8 a.m. situation, as it were. But I wonder if you could tell me when these new systems are likely to be in place, and also whether you will work with the health boards to ensure that those practices with the greatest problems are the first to receive this very necessary support?
Diolch yn fawr, Weinidog. Mae nifer o etholwyr yn cwyno wrthyf yn rheolaidd eu bod yn ei chael yn anodd iawn cael apwyntiad i weld eu meddyg teulu. Fel arfer, maent yn ffonio am 8 a.m. yn ôl yr angen, ond nid ydynt yn gallu mynd drwodd am gryn dipyn o amser, maent yn ffonio drwy'r amser, ac yna, pan fyddant yn mynd drwodd at y feddygfa yn y pen draw, dywedir wrthynt fod yr holl apwyntiadau ar gyfer y diwrnod hwnnw wedi'u rhannu ac y dylent ffonio'n ôl am 8 a.m. y bore wedyn, pan fyddant yn mynd drwy'r un profiad eto. Felly, yng ngoleuni'r problemau hynny, Weinidog, rwy'n croesawu'n fawr y cyhoeddiad rydych wedi'i wneud heddiw ynghylch newidiadau i'r contract meddygon teulu, fel y bydd cyllid newydd a systemau newydd yn cael eu rhoi ar waith ar gyfer y gwasanaethau ffôn hyn, er mwyn gallu cael gwell mynediad, ac fel nad ydym yn wynebu'r sefyllfa 8 a.m. hon fel petai. Ond tybed a allech ddweud wrthyf pryd y mae'r systemau newydd hyn yn debygol o fod ar waith, a hefyd a fyddwch yn gweithio gyda'r byrddau iechyd i sicrhau mai'r practisau sydd â'r problemau mwyaf fydd y rhai cyntaf i gael y cymorth hynod o angenrheidiol hwn?
Diolch yn fawr iawn, John. I'm pleased that we were able to make that announcement today. This has been several months of very sensitive negotiations with those people who have been on the front line for all that time. So, we had to get the balance right here, because, obviously, we have a responsibility to support the GPs, who are in a very difficult situation, but also to make sure that there is a decent provision and service for the people of Wales. And that's why we've really focused that GMS contract on the access issues that, as you have pointed out, so many of your constituents, and others, encounter, with that 8 a.m. bottleneck in particular a problem for so many, people trying time and time again to get through to their surgeries.
So, we've announced today a £12 million contribution. Some of that will obviously go towards the 3 per cent pay rise, but also, we are ensuring that there will be additional support to invest in systems that will improve the way that people get through, but also, to get better planning in place in those surgeries so that they don't have that charge at a particular time of day.
So, this is going to happen from April next year, but, obviously, we need to make sure that everything is in place and ready to go from April, which is why we made that announcement today.
Diolch yn fawr iawn, John. Rwy'n falch ein bod wedi gallu gwneud y cyhoeddiad hwnnw heddiw. Mae wedi bod yn nifer o fisoedd o drafodaethau sensitif iawn gyda'r bobl sydd wedi bod ar y rheng flaen am yr holl amser hwnnw. Felly, bu'n rhaid inni gael y cydbwysedd yn iawn yma oherwydd, yn amlwg, mae gennym gyfrifoldeb i gefnogi'r meddygon teulu, sydd mewn sefyllfa anodd iawn, ond hefyd i sicrhau bod darpariaeth a gwasanaeth gweddus i bobl Cymru. A dyna pam ein bod wedi canolbwyntio'n fawr ar y contract ar gyfer gwasanaethau meddygol cyffredinol mewn perthynas â'r problemau mynediad y mae cymaint o'ch etholwyr ac eraill yn eu cael, fel rydych chi wedi nodi, gyda'r tagfeydd 8 a.m. yn enwedig yn broblem i gynifer o bobl, a phobl yn ceisio dro ar ôl tro i fynd drwodd at eu meddygfeydd.
Felly, rydym wedi cyhoeddi cyfraniad o £12 miliwn heddiw. Mae'n amlwg y bydd rhywfaint ohono'n mynd tuag at y codiad cyflog o 3 y cant, ond rydym yn sicrhau hefyd y bydd cymorth ychwanegol i fuddsoddi mewn systemau a fydd yn gwella'r ffordd y mae pobl yn mynd drwodd, ond hefyd, i gael gwell cynlluniau ar waith yn y meddygfeydd fel na fydd y pwysau ychwanegol hwnnw ganddynt ar adeg benodol o'r dydd.
Felly, mae hyn yn mynd i ddigwydd o fis Ebrill y flwyddyn nesaf, ond yn amlwg, mae angen inni sicrhau bod popeth yn ei le ac yn barod i fynd o fis Ebrill ymlaen, a dyna pam y gwnaethom y cyhoeddiad hwnnw heddiw.
Minister, since primary care practitioners often care for people over extended periods of time, sometimes many years, the relationship between patient and doctor is particularly important. Now, when it comes to mental health issues, trusting relationships have been found wanting, because, simply, they can't get through to their GP. And in my own local health board, I'm seeing now many patients passed between department, between pillar and post, due to such a high turnover of staff in mental health services.
Now, by having dedicated mental health support workers within their surgeries, or mental health nurses, GPs have found previously these have been really, really useful, and have actually been able to provide support there and then. Local GPs have asked me to raise this again as to when introductions of these nurses could be put back into GP surgeries. Will you confirm what steps you have taken to evaluate the training and recruitment costs required to place a mental health professional in every GP surgery across our constituencies, and will you listen to our GPs on the front line, who are simply asking for this? Diolch.
Weinidog, gan fod ymarferwyr gofal sylfaenol yn aml yn gofalu am bobl dros gyfnodau estynedig, dros flynyddoedd lawer ambell waith, mae'r berthynas rhwng y claf a'r meddyg yn arbennig o bwysig. Nawr, gyda phroblemau iechyd meddwl, canfuwyd bod cynnal perthynas ymddiriedus yn anodd, oherwydd, yn syml iawn, ni allant fynd drwodd at eu meddyg teulu. Ac yn fy mwrdd iechyd lleol fy hun, rwy'n gweld llawer o gleifion yn cael eu trosglwyddo rhwng adrannau yn awr, o bared i bost, oherwydd bod trosiant staff mor uchel mewn gwasanaethau iechyd meddwl.
Nawr, drwy gael gweithwyr cymorth iechyd meddwl penodol yn eu meddygfeydd, neu nyrsys iechyd meddwl, mae meddygon teulu wedi canfod eisoes fod y rhain yn ddefnyddiol iawn, ac wedi gallu darparu cymorth yn y fan a'r lle. Mae meddygon teulu lleol wedi gofyn imi godi hyn eto ynglŷn â phryd y gellid dod â'r nyrsys hyn yn ôl i feddygfeydd meddygon teulu. A wnewch chi gadarnhau pa gamau rydych wedi'u cymryd i werthuso'r costau hyfforddi a recriwtio sydd eu hangen i roi gweithiwr iechyd meddwl proffesiynol ym mhob meddygfa ar draws ein hetholaethau, ac a wnewch chi wrando ar ein meddygon teulu ar y rheng flaen, sy'n galw am hyn? Diolch.
Thanks very much. Well, obviously, mental health is an issue that my colleague, Lynne Neagle, leads on, and I know that you'll be aware of her incredible commitment to this cause over many, many years. It's absolutely clear that the number of people who are contacting their GPs for mental health support has increased significantly, and there are lots of ways for us to deal with this. I think one of the key things, though, is that we need to not overmedicalise mental health issues if they are not medical. So, social prescribing is something that we're very keen to encourage, but the early help in our community, I know, is exactly the kind of route that Lynne Neagle is very keen for us to focus on.
When it comes to specific cases, nurses in our communities, I think what's more likely to happen is that we'll start that on a kind of cluster basis, and I think that's probably the route, so that we know that, at least in a particular area, there will be access. But, as I say, I think we absolutely need to get to the point where we understand that mental health issues are not all medical. Sometimes they're about social issues, they're about relationship issues; they are not medical issues. And we need to make sure that we don't overmedicalise mental health issues if it's unnecessary to do so.
Diolch yn fawr. Wel, yn amlwg, mater y mae fy nghyd-Aelod, Lynne Neagle, yn arwain arno yw iechyd meddwl, a gwn y byddwch yn ymwybodol o'i hymrwymiad anhygoel i'r achos hwn dros lawer o flynyddoedd. Mae'n gwbl glir fod nifer y bobl sy'n cysylltu â'u meddygon teulu am gymorth iechyd meddwl wedi cynyddu'n sylweddol, ac mae llawer o ffyrdd i ni ymdrin â hyn. Fodd bynnag, credaf mai un o'r pethau allweddol yw bod angen inni beidio â gorfeddygoli materion iechyd meddwl os nad ydynt yn feddygol. Felly, mae presgripsiynu cymdeithasol yn rhywbeth rydym yn awyddus iawn i'w annog, ond gwn mai'r cymorth cynnar yn ein cymuned yw'r union fath o lwybr y mae Lynne Neagle yn awyddus iawn inni ganolbwyntio arno.
O safbwynt achosion penodol, nyrsys yn ein cymunedau, credaf mai'r hyn sy'n fwy tebygol o ddigwydd yw y byddwn yn dechrau hynny ar sail clwstwr o ryw fath, a chredaf mai dyna'r llwybr, mae'n debyg, fel ein bod yn gwybod, mewn ardal benodol o leiaf, y bydd mynediad ar gael. Ond fel y dywedais, credaf fod angen inni gyrraedd y pwynt lle deallwn nad yw problemau iechyd meddwl i gyd yn rhai meddygol. Weithiau maent yn ymwneud â materion cymdeithasol, maent yn ymwneud â materion perthynas; nid ydynt yn faterion meddygol. Ac mae angen inni sicrhau nad ydym yn gorfeddygoli materion iechyd meddwl os nad oes angen gwneud hynny.
Good afternoon, Minister. I'm appreciative of all of the work that you've done; you have an incredibly busy job. But I just want to talk about teeth and dentists, specifically the teeth of people in mid and west Wales, and specifically the teeth of the people in the town of Llandrindod Wells. As you know, I've written to you on a number of occasions, but there are massive concerns around the lack of dentists, both across the region, and specifically, in Llandrindod Wells, which has been the case for a number of years, pre COVID. We know that there are significant challenges in COVID with treating people in dentists, but there is a massive difference here. If you go to a private dentist, you can be seen almost straight away. If you go to an NHS dentist, you can't. And that doesn't matter if we're in COVID times or not.
So, I just really want to ask you specifically: could you tell us what your plans are for dentists, both in mid and west Wales, and in Llandrindod Wells, and across the whole of Wales as well? Thank you very much. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi'r holl waith rydych chi wedi'i wneud; mae gennych swydd hynod o brysur. Ond rwyf am sôn am ddannedd a deintyddion, yn enwedig dannedd pobl yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, a dannedd y bobl yn nhref Llandrindod yn benodol. Fel y gwyddoch, rwyf wedi ysgrifennu atoch droeon, ond mae pryderon enfawr ynghylch diffyg deintyddion ar draws y rhanbarth, ac yn Llandrindod yn enwedig, ac mae hynny wedi bod yn wir ers nifer o flynyddoedd, cyn COVID. Gwyddom fod heriau sylweddol gyda COVID mewn perthynas â thrin pobl mewn deintyddfeydd, ond mae gwahaniaeth enfawr yma. Os ewch at ddeintydd preifat, gallwch gael eich gweld bron ar unwaith. Os ewch at ddeintydd y GIG, ni allwch wneud hynny. Ac nid yw'n gwneud gwahaniaeth os ydym mewn cyfnod o COVID neu beidio.
Felly, rwyf am ofyn i chi'n benodol: a allwch ddweud wrthym beth yw eich cynlluniau ar gyfer deintyddion yng nghanolbarth a gorllewin Cymru ac yn Llandrindod, ac ar draws Cymru gyfan hefyd? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much, and thank you for your perseverance on this issue. And I know it's an issue that matters a huge amount to you in particular; I know that there is a particular problem in the Llandrindod area, and that's why we have been trying to focus our attention on that.
It's not an easy issue to resolve, but one of the things we have done is to make sure that we've injected an extra £2 million this year to try and encourage dentists to take up more opportunities to see those NHS patients that we're so anxious for them to extend their abilities to at the moment. So, that money has been put on the table. Part of the problem we have, frankly, is that lots of dentists won't come in and pick the money up. So, that is part of our problem, and so I think there is a longer term issue that we need to address here.
We need to have a situation, and I've asked my officials to start to develop a 10-year plan, to understand where are we heading with this, because it's absolutely clear to me that more people in Wales want access to NHS dentists than the places available, and, at the moment, the model is not providing for that to happen. So, we need to think fundamentally about how we change the model and what's possible here. So, it's not going to be a quick fix, I'm afraid, and it's not easy to do this whilst dentist services, of course, are still in amber. So, you're aware that, at this time, when COVID is still an issue, and that it is a case where we see the change and things being carried through aerosols, it is really problematic. And the cleaning in between, all of that does not help to speed the situation up.
We've also got to make use of all of the dental technicians and people who have real skills, and I know a huge amount of good work's been done in Bangor University to demonstrate that actually we could be using those skills to a much broader extent than we are at the moment. But I'm meeting on a monthly basis now—. I've only picked on about five different things to just keep on coming back to to make sure we don't lose focus on this, and I can assure you that dentistry is something that I'm having monthly meetings on so that I keep that focus very clearly on what needs to happen.
Diolch yn fawr iawn, a diolch am eich dyfalbarhad ar y mater hwn. A gwn ei fod yn fater sy'n bwysig iawn i chi yn arbennig; gwn fod problem benodol yn ardal Llandrindod, a dyna pam y buom yn ceisio canolbwyntio ein sylw ar hynny.
Nid yw'n fater hawdd i'w ddatrys, ond un o'r pethau a wnaethom yw sicrhau ein bod wedi chwistrellu £2 filiwn yn ychwanegol eleni i geisio annog deintyddion i fanteisio ar fwy o gyfleoedd i weld y cleifion GIG rydym mor awyddus iddynt eu trin ar hyn o bryd. Felly, mae'r arian hwnnw wedi'i roi ar y bwrdd. Rhan o'r broblem sydd gennym, a dweud y gwir, yw na fydd llawer o ddeintyddion yn dod i gymryd yr arian. Felly, dyna ran o'n problem, ac felly credaf fod problem fwy hirdymor i fynd i'r afael â hi yma.
Mae angen inni gael sefyllfa, ac rwyf wedi gofyn i fy swyddogion ddechrau datblygu cynllun 10 mlynedd, i ddeall ble rydym yn mynd gyda hyn, oherwydd mae'n gwbl glir i mi fod mwy o bobl yng Nghymru eisiau cael mynediad at ddeintyddion y GIG nag sydd o leoedd ar gael, ac ar hyn o bryd, nid yw'r model yn darparu ar gyfer hynny. Felly, mae angen inni feddwl yn sylfaenol ynglŷn â sut rydym yn newid y model a'r hyn sy'n bosibl yma. Felly, nid yw'n mynd i fod yn ateb cyflym, mae arnaf ofn, ac nid yw'n hawdd gwneud hyn tra bo gwasanaethau deintyddol, wrth gwrs, yn dal i fod o fewn y categori oren. Felly, rydych yn ymwybodol, ar hyn o bryd, pan fo COVID yn dal i fod yn broblem, a'n bod yn gweld newid a phethau'n cael eu cario drwy aerosol, mae'n broblem wirioneddol. A'r glanhau rhwng triniaethau, nid yw hynny i gyd yn helpu i gyflymu'r sefyllfa.
Mae'n rhaid inni hefyd ddefnyddio'r holl dechnegwyr deintyddol a phobl sydd â sgiliau gwirioneddol, a gwn fod llawer iawn o waith da wedi'i wneud ym Mhrifysgol Bangor i ddangos y gallem ddefnyddio'r sgiliau hynny i raddau llawer ehangach nag a wnawn ar hyn o bryd. Ond rwy'n cyfarfod yn fisol yn awr—. Nid wyf ond wedi dewis tua phum peth gwahanol i barhau i ddod yn ôl atynt i wneud yn siŵr nad ydym yn colli ffocws ar hyn, a gallaf eich sicrhau bod deintyddiaeth yn rhywbeth rwy'n cael cyfarfodydd misol yn ei gylch fel fy mod yn cadw'r ffocws hwnnw'n glir iawn ar yr hyn y mae angen iddo ddigwydd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Russell George.
Diolch, Llywydd. Minister, are you confident that everything is being done, in your power, to ensure the speedy roll-out of the booster vaccination in Wales?
Diolch, Lywydd. Weinidog, a ydych yn hyderus fod popeth yn cael ei wneud, o fewn eich pŵer, i sicrhau bod y brechiad atgyfnerthu'n cael ei gyflwyno'n gyflym yng Nghymru?
Well, thanks very much, Russell. I am confident that all the stops are being pulled out, as we speak; that the NHS health boards are developing, and, today, are supposed to come back to us with what their proposals are to massively increase the booster roll-out in Wales. We're not just asking that of health boards; we know that we're getting offers of support from local government, from the fire brigade, and we may be looking to the army for more support as well. So, all of those things are being put in place. We know that there's no problem with supply, but we will be calling for a volunteer army as well, in particular those people who stepped up the first time and who won't need to be retrained. It is a short period of time that we're asking people to step up here. If we can get this done very quickly, before any possible omicron wave hits us, that would be very helpful.
Wel, diolch yn fawr iawn, Russell. Rwy'n hyderus fod yr holl bethau'n cael eu gwneud, wrth inni siarad; bod byrddau iechyd y GIG yn datblygu, ac i fod i ddod yn ôl atom heddiw gyda'u cynigion i gynyddu'n aruthrol y broses o gyflwyno'r brechiad atgyfnerthu yng Nghymru. Nid i fyrddau iechyd yn unig y gofynnwn hynny; gwyddom ein bod yn cael cynigion o gefnogaeth gan lywodraeth leol, gan y frigâd dân, ac efallai y byddwn yn gofyn i'r fyddin am fwy o gefnogaeth hefyd. Felly, mae'r holl bethau hynny'n cael eu rhoi ar waith. Gwyddom nad oes problem gyda'r cyflenwad, ond byddwn yn galw am fyddin o wirfoddolwyr hefyd, yn enwedig y bobl a gamodd i'r adwy y tro cyntaf ac na fydd angen eu hailhyfforddi. Gofynnwn i bobl gamu ymlaen am gyfnod byr. Os gallwn wneud hyn yn gyflym iawn, cyn i unrhyw don omicron bosibl ein taro, byddai hynny'n ddefnyddiol iawn.
Thank you for your answer, Minister, and it's a positive reply, I think. I think that it's correct to use every tool in the toolbox and to call upon the army and the volunteer army that you talked about as well. I think it's welcome, and, of course, it's good news that we've got that supply as well.
But there's one area I would like to pick up, and this is, again, about walk-in centres for booster vaccinations. I raised this with you yesterday, and you cited the JCVI advice that each and every age group should be worked through in order, and you again claimed that it would be a free-for-all. Now, I think perhaps there's been a misunderstanding about what a walk-in centre is and how it operates. NHS England's advice is that letters, text messages and e-mails are automatically sent to those who need a booster, which can then be taken to the walk-in centre. And if you don't get one, then you can ask your GP. So, no letter, no jab. So, this is in order of the correct approach and taken in terms of need, but it also means those who are to receive the booster being able to do so as quickly as possible and as easy as possible for them.
We're now at the point where the new variant has been, of course, identified in the UK, and I would say we must boost the booster programme. And the BMA this morning said that, 'If they want us to be involved'—talking about you—'If they want us to be involved in the COVID booster campaign, then, of course, something has to give.' So, to ensure that we have significant uptake of the booster, it's clear that we need to use every tool at our disposal. So, with GPs overstretched beyond their limits, can I ask you now to reconsider your rejection of walk-in centres as a means to support the booster jab roll-out?
Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwy'n credu ei fod yn ateb cadarnhaol. Credaf ei bod yn gywir inni ddefnyddio pob arf sydd gennym at ein defnydd a galw ar y fyddin a'r fyddin o wirfoddolwyr y sonioch chi amdanynt hefyd. Rwy'n credu bod hynny i'w groesawu, ac wrth gwrs, mae'n newyddion da fod gennym y cyflenwad hwnnw hefyd.
Ond mae un maes yr hoffwn ei godi, ac mae hyn, unwaith eto, yn ymwneud â chanolfannau galw i mewn ar gyfer brechiadau atgyfnerthu. Codais hyn gyda chi ddoe, ac fe gyfeirioch chi at gyngor y cyd-bwyllgor ar imiwneiddio a brechu y dylid gweithio drwy bob grŵp oedran yn eu trefn, ac fe honnoch chi unwaith eto y byddai'n agored i bawb. Nawr, rwy'n credu efallai fod camddealltwriaeth wedi bod ynglŷn â beth yw canolfan galw i mewn a sut y mae'n gweithredu. Cyngor GIG Lloegr yw bod llythyrau, negeseuon testun ac e-byst yn cael eu hanfon yn awtomatig at y rhai sydd angen cael brechiad atgyfnerthu, ac y gellir mynd â hwy wedyn i'r ganolfan galw i mewn. Ac os nad ydych chi'n cael un, gallwch ofyn i'ch meddyg teulu. Felly, heb lythyr, ni chewch bigiad. Felly, dyma'r drefn gywir ac mae wedi'i wneud ar sail angen, ond mae hefyd yn golygu bod y rhai sydd i gael y brechiad atgyfnerthu yn gallu gwneud hynny cyn gynted â phosibl ac mor hawdd â phosibl iddynt hwy.
Rydym yn awr ar bwynt lle mae'r amrywiolyn newydd, wrth gwrs, wedi'i ganfod yn y DU, a byddwn yn dweud bod yn rhaid inni atgyfnerthu'r rhaglen atgyfnerthu. A dywedodd Cymdeithas Feddygol Prydain y bore yma, 'Os ydynt am i ni fod yn rhan'—gan siarad amdanoch chi—'Os ydynt am i ni fod yn rhan o'r ymgyrch brechiadau atgyfnerthu COVID, mae'n rhaid i rywbeth roi wrth gwrs.' Felly, er mwyn sicrhau bod gennym nifer sylweddol o bobl yn manteisio ar y brechiad atgyfnerthu, mae'n amlwg fod angen i ni ddefnyddio pob arf sydd ar gael i ni. Felly, gyda meddygon teulu wedi'u gorlethu, a gaf fi ofyn yn awr i chi ailystyried y ffordd rydych chi wedi gwrthod canolfannau galw i mewn fel modd o gefnogi'r broses o gyflwyno'r pigiad atgyfnerthu?
I'm sorry if there's been some misunderstanding in terms of the situation with the BMA. My understanding is that, of course, they are aware that their members are under huge pressure already, but I don't think they were closing the door on the option of GPs being able to help out if they were called on to do so. What they were saying is, if we do that, then, obviously, something else will have to give. Now, there is an understanding of that. We believe that this is a priority now in order to make sure that we're not overwhelmed at a later date, and I know that there will be GP practices all over Wales that would be more than willing to step into this position.
When it comes to walk-in centres, well, maybe we're just getting terminology mixed up here. We obviously have mass vaccination centres, where people come in with their appointments. So, that sounds quite like a walk-in centre to me, if that's what you're talking about, and we do have those, of course, all over Wales. Obviously, we're looking at how we can increase massively the number of people who are admitted to those centres.
Mae'n ddrwg gennyf os bu rhywfaint o gamddealltwriaeth ynglŷn â'r sefyllfa gyda'r BMA. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, wrth gwrs, maent yn ymwybodol fod eu haelodau dan bwysau enfawr eisoes, ond nid wyf yn credu eu bod yn cau'r drws ar yr opsiwn o gael meddygon teulu i helpu os gelwir arnynt i wneud hynny. Yr hyn roeddent yn ei ddweud yw, os gwnawn hynny, yna, yn amlwg, bydd yn rhaid i rywbeth arall roi. Nawr, rydym yn deall hynny. Credwn fod hyn yn flaenoriaeth yn awr er mwyn sicrhau nad ydym yn cael ein llethu'n ddiweddarach, a gwn y bydd practisau meddygon teulu ledled Cymru yn fwy na pharod i gamu i'r adwy gyda hyn.
O ran canolfannau galw i mewn, wel, efallai ein bod yn cymysgu terminoleg yma. Mae'n amlwg fod gennym ganolfannau brechu torfol, lle mae pobl yn dod i mewn gyda'u hapwyntiadau. Felly, mae hynny'n swnio'n eithaf tebyg i ganolfan galw i mewn i mi, os mai am hynny rydych chi'n sôn, ac mae'r rheini gennym ledled Cymru wrth gwrs. Yn amlwg, rydym yn edrych ar sut y gallwn gynyddu'n aruthrol y nifer o bobl sy'n cael eu derbyn i'r canolfannau hynny.
Thank you, Minister. I appreciate, if this is a misunderstanding, that's positive—perhaps a step forward in terms of making sure that we do have those booster walk-in vaccination centres across Wales, because some health boards are already operating those. So, I think perhaps it would be helpful to provide health boards with clarification in terms of your views in regard to booster walk-in centres.
You and I both know, Minister, that we're facing, of course, an unprecedented level of demand on the NHS. We've got the worst accident and emergency waiting times, sadly, on record, alongside the slowest ambulance response times on record. On top of that, one in five of the Welsh population are stuck on a waiting list. Specifically, it's deeply concerning that 59 per cent of cancer patients were treated within 62 days of being suspected of having cancer. We also know from your own figures that 20,000 fewer people were urgently referred for a cancer diagnosis between March and November of last year, compared to the previous year, before the pandemic, and 1,700 fewer people began treatment in the first few years of the pandemic. So, the cancer workforce is also overstretched beyond capacity. Now, your predecessor published the quality statement for cancer in March, but this has been severely criticised by the Cancer Alliance for lacking detail and accountability, meaning we're soon going to be the only UK nation without a cancer strategy. So, I'm sure you'll be responding in more detail to the Member debate this afternoon. But, can I ask you how far you are with your plans to roll out rapid diagnosis centres across each health board, what progress you are making on regional surgical hubs, and when will you be publishing the cancer workforce strategy?
Diolch, Weinidog. Rwy'n deall, os mai camddealltwriaeth yw hyn, fod hynny'n gadarnhaol—efallai'n gam ymlaen i sicrhau bod gennym ganolfannau brechu galw i mewn ledled Cymru, oherwydd mae rhai byrddau iechyd eisoes yn gweithredu'r rheini. Felly, credaf efallai y byddai'n ddefnyddiol rhoi eglurhad i fyrddau iechyd ynglŷn â'ch safbwyntiau chi mewn perthynas â chanolfannau galw i mewn ar gyfer rhoi'r brechiad atgyfnerthu.
Fe wyddoch chi a minnau, Weinidog, ein bod yn wynebu lefel ddigynsail o alw ar y GIG. Yn anffodus, mae gennym amseroedd aros gwaeth nag erioed mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, ochr yn ochr â'r amseroedd ymateb ambiwlansys arafaf erioed. Ar ben hynny, mae un o bob pump o boblogaeth Cymru ar restr aros. Yn fwyaf arbennig, mae'n destun pryder mawr mai 59 y cant o gleifion canser a gafodd eu trin o fewn 62 diwrnod o'r dyddiad yr amheuid bod ganddynt ganser. Gwyddom hefyd o'ch ffigurau eich hun fod 20,000 yn llai o bobl wedi cael eu hatgyfeirio ar frys am ddiagnosis canser rhwng mis Mawrth a mis Tachwedd y llynedd, o gymharu â'r flwyddyn flaenorol, cyn y pandemig, a dechreuodd 1,700 yn llai o bobl gael triniaeth yn ystod blynyddoedd cyntaf y pandemig. Felly, mae'r gweithlu canser hefyd wedi'i ymestyn y tu hwnt i gapasiti. Nawr, cyhoeddodd eich rhagflaenydd y datganiad ansawdd ar gyfer canser ym mis Mawrth, ond cafodd ei feirniadu'n ddifrifol gan y Gynghrair Ganser am nad oedd yn cynnwys digon o fanylion ac atebolrwydd, sy'n golygu mai ni fydd yr unig wlad yn y DU heb strategaeth ganser cyn bo hir. Felly, rwy'n siŵr y byddwch yn ymateb yn fanylach i ddadl yr Aelod y prynhawn yma. Ond a gaf fi ofyn i chi pa mor bell rydych chi wedi mynd gyda'ch cynlluniau i gyflwyno canolfannau diagnosis cyflym ar draws pob bwrdd iechyd, pa gynnydd rydych yn ei wneud ar hybiau llawfeddygol rhanbarthol, a pha bryd y byddwch yn cyhoeddi strategaeth ar gyfer y gweithlu canser?
Thanks very much. Well, there's no question about it, our NHS services are under pressure like they've never seen before. We've seen a huge increase in terms of demand, but I can assure you that when it comes to cancer, this has always been an essential service; it has never been something we've switched off. We have invested significantly in new equipment, and I'll have a lot more to say about that in the debate later. The cancer pathway is a unique approach in the United Kingdom, making sure that we count people right from the beginning of the suspicion of cancer. It's a very different method, and that perhaps goes some way to explaining why we see significantly more on the waiting lists in Wales, because, actually, the way we count patients in Wales is very different. They're counted very differently, particularly in relation to cancer, in England. So, rapid diagnosis is, of course, really important, and developing an adequate workforce is key, as well, which is why we're investing in those as well.
Diolch yn fawr. Wel, nid oes unrhyw amheuaeth fod ein gwasanaethau GIG dan bwysau na welsant erioed mo'i debyg o'r blaen. Rydym wedi gweld cynnydd enfawr yn y galw, ond gallaf eich sicrhau bod gwasanaeth canser wedi bod yn wasanaeth hanfodol erioed; nid yw erioed wedi bod yn rhywbeth rydym wedi'i ddiffodd. Rydym wedi buddsoddi'n sylweddol mewn offer newydd, a bydd gennyf lawer mwy i'w ddweud am hynny yn y ddadl yn ddiweddarach. Mae'r llwybr canser yn ddull o weithredu sy'n unigryw yn y Deyrnas Unedig, ac yn sicrhau ein bod yn cyfrif pobl o'r dyddiad y ceir amheuaeth o ganser. Mae'n ddull gwahanol iawn, ac efallai fod hynny'n gwneud rhywfaint i egluro pam y gwelwn lawer mwy ar restrau aros yng Nghymru, oherwydd, mewn gwirionedd, mae'r ffordd rydym yn cyfrif cleifion yng Nghymru yn wahanol iawn. Maent yn cael eu cyfrif mewn ffordd wahanol iawn yn Lloegr, yn enwedig mewn perthynas â chanser. Felly, mae diagnosis cyflym yn bwysig iawn wrth gwrs, ac mae datblygu gweithlu digonol yn allweddol hefyd, a dyna pam ein bod yn buddsoddi yn y rheini hefyd.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae'r Gweinidog wedi disgrifio yn reit frwdfrydig sut mae am greu byddin frechu ar gyfer cyflymu cynlluniau i roi'r booster. Does yna ddim llawer o fanylion eto; mae'n eithaf cynnar. Dwi'n edrych ymlaen at weld rhagor o'r manylion. Ond, er fy mod i'n ymwybodol o'r datganiad gafodd ei gyhoeddi heddiw am ddiwygio contractau ar gyfer gwasanaethau meddygol cyffredinol, rydyn ni wedi clywed pryderon gan y BMA heddiw fod yna broblem ddifrifol o gapasiti gan feddygon teulu i gyfrannu at wneud y gwaith. Felly, sut mae'r Gweinidog yn bwriadu gweithredu'r cynlluniau brechu yma, yn cynnwys gofal sylfaenol, ac ar yr un pryd drio sicrhau bod gofal sylfaenol yn gynaliadwy?
Thank you very much, Llywydd. The Minister has enthusiastically described how she's going to create a vaccination army to accelerate the booster programme. We don't have many details yet; it's at an early stage. I look forward to seeing more of those details. And although I am aware of the statement published today on amending contracts for general practice, we have heard concerns from the British Medical Association today that there is a serious capacity problem among GPs in contributing to this work. So, how does the Minister intend to implement these vaccination plans, including in primary care, whilst simultaneously ensuring that primary care is sustainable?
Diolch yn fawr. Wrth gwrs, bydd yna broblem capasiti os ydyn ni'n mynd i daflu popeth at hwn yn ystod yr wythnosau nesaf. Yn amlwg, fe fydd yn rhaid i bethau eraill gymryd sedd sydd ychydig tu ôl i hynny. O ran gofal sylfaenol, rŷn ni'n ymwybodol iawn fod pwysau aruthrol arnyn nhw, ond mae'n ddiddorol i weld bod rhai meddygon teulu wedi bod yn barod i ddod i'r adwy, i gymryd yr awenau yn fan hyn. Fel rydych chi wedi gweld yn ardal Pen Llŷn, er enghraifft, maen nhw eisoes wedi bod yn helpu gyda'r boosters. Dwi'n meddwl eu bod nhw'n deall y sefyllfa. Dwi'n obeithiol iawn y bydd meddygon teulu yn camu i'r adwy, ynghyd â phobl ar draws Cymru, y rheini sy'n wirfoddolwyr ac, wrth gwrs, bobl o lywodraeth leol ac ati hefyd.
Thank you very much. Of course, there will be a problem with capacity if we're going to throw everything at this in the next few weeks. Evidently, other things will have to take a back seat to that. In terms of primary care, we're very aware that there is great pressure on them, but it is interesting to see that some GPs have been willing to come to the fore and to take the reins. As you've seen in the Pen Llŷn area, they've already been helping with the booster delivery. I think that they do understand the situation, and I am very hopeful that GPs will step up, as well as people across Wales, those who are volunteers and, of course, people from local government and so forth.
Diolch am yr ateb yna. Pan fydd y Gweinidog yn sôn am rai pethau'n gorfod cael eu rhoi yn y sedd gefn, dyna dwi'n poeni amdano fo, ac mae yna, wrth gwrs, oblygiadau difrifol iawn—y mwyaf difrifol—pan fydd rhai pethau'n cael eu rhoi yn y sedd gefn, a dwi'n meddwl am ganser a'r angen am ddiagnosis canser, er enghraifft. Mae yna lawer o bobl sydd yn dal, o bosib, yn cadw draw o ofal sylfaenol, â pheswch, a dylen nhw fod yn cael triniaeth oherwydd efallai mai canser yr ysgyfaint ydy o, ond yn dewis am ba bynnag rheswm i gadw draw. Mi ges i gyfarfod â Tenovus ddoe, oedd yn disgrifio beth roedden nhw'n ei weld fel nifer devastating, i'w dyfynnu nhw, o bobl rŵan oedd ddim yn canfod canser yr ysgyfaint, er enghraifft, tan gyfnod 4. Mi fyddai strategaeth i sicrhau bod canser yn cael ei ganfod yn gynnar, wrth gwrs, yn rhan allweddol o'r cynllun canser newydd i Gymru rydyn ni'n wirioneddol angen ei weld. Ond, beth mae'r Gweinidog am ei wneud rŵan i sicrhau (1) fod pobl yn teimlo eto'n ddiogel i fynd at y meddyg teulu, (2) eu bod nhw yn gallu gweld meddygon teulu, a (3) pan fydd hi'n dod at ganser, fod y referral yn dal yn gallu digwydd rŵan, hyd yn oed pan fyddwn ni'n wynebu'r amrywiolyn newydd yma sy'n achosi cymaint o bryder?
Thank you for that response. The Minister talks about some things taking a back seat, and that's what I'm concerned about. And there are serious implications—the most serious—when some things take a back seat, and I'm thinking particularly about cancer and the need for early cancer diagnosis, for example. There are many people who are still staying away from primary care. They may have a cough and they should be accessing treatment because it could be lung cancer, but for some reason they choose to stay away. I had a meeting with Tenovus yesterday, and they described what they saw as a devastating number, to quote them, of people who weren't discovering lung cancer until stage 4. A strategy to ensure that cancer is diagnosed early would be a crucial part of the new cancer plan for Wales that we truly need to see. But, what's the Minister going to do now to ensure that (1) people feel safe in going to their GP, (2) that they can see their GP, and, (3) when it comes to cancer, that the referral can still happen, even when we are facing this new variant that is such a cause for concern?
Wel, diolch yn fawr. Mae'n rili bwysig i danlinellu'r ffaith bod canser bob amser wedi cael blaenoriaeth a'i fod wastad wedi bod yn wasanaeth hanfodol, hyd yn oed ar ddechrau'r pandemig. Felly, dydyn ni byth wedi cymryd y ffaith fod hwnna'n flaenoriaeth i ni i ffwrdd o'r cynllun. Bydd hi'n bwysig i ni gael cyngor clinigol ynglŷn â beth fydd yn rhaid inni ei roi yn y sedd gefn wrth inni ddatblygu'r system frechu yma dros yr wythnosau nesaf. Bydd yn rhaid i hwnna fod yn benderfyniad clinigol, a byddaf yn edrych ymlaen at dderbyn cyngor ar hynny.
O ran gweld meddyg teulu, rydych chi wedi gweld heddiw ein bod ni wedi gwneud cyhoeddiad. Bydd mwy o arian yn mynd i mewn i sicrhau bod pobl yn gallu cael gwell access i weld meddygon teulu. Mae £12 miliwn wedi mynd tuag at hynny, yn cynnwys systemau newydd ac yn cynnwys y ffaith efallai y gallen nhw recriwtio mwy o bobl er mwyn gwneud y penderfyniadau yna, a bod pobl yn cael eu harwain at y gwasanaeth cywir a'r person cywir. Nid y GP yw'r person cywir ar bob achlysur. Felly, mae hwnna'n rhywbeth rydyn ni'n awyddus iawn i'w weld, ac rydyn ni'n falch dros ben ein bod ni wedi cael cytundeb oddi wrth y GMC.
Thank you very much. It is very important to underline the fact that cancer has always been prioritised and that it has always been an essential service, even at the outset of the pandemic. So, we've always prioritised that and have never taken that away from the plan. It's important for us to have clinical advice about what we will have to put in the back seat as we develop the vaccination programme over the coming weeks. That will have to be a clinical decision, and I will look forward to receiving advice on that.
In terms of seeing a GP, you will have seen today that we have made a statement that more funding will be going in to ensure that people can have better access to see their GPs. Some £12 million will be going towards that, including new systems, and so that they can recruit more people in order to make those decisions and ensure that people are led to the right service and the right person. The GP isn't always the right person on every occasion. So, that's something we're very eager to see, and we're very pleased that we've had agreement from the GMC.
Dwi am newid trywydd ar gyfer fy nhrydydd cwestiwn, os caf i. Roedd yna groeso cyffredinol yn ddiweddar pan wnaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig gyhoeddi y byddai tasglu menopos yn cael ei greu fel rhan o'r strategaeth iechyd menywod. Dydy hi ddim yn hollol glir, o bosib, lle mae'r ffiniau o ran datganoli yn hyn o beth, ond yn sicr mae yna fwy o ddisgwyliadau gan ferched yng Nghymru rŵan, a da o beth ydy hynny, yn sgil y cyhoeddiad yna yn San Steffan.
Mewn cyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar iechyd menywod ym mis Hydref, mi ddaeth hi'n reit amlwg fod yna dipyn o loteri cod post mewn difrif pan fydd hi'n dod at wasanaethau sy'n cael eu cynnig i ferched sy'n mynd drwy'r menopos yma yng Nghymru. Felly, all y Gweinidog ddweud wrthym ni pa gamau y mae hi am eu gweld yn cael eu cymryd i wella gofal menopos yng Nghymru? Pa bryd welwn ni effaith y camau hynny yn cael eu cymryd? A sut allwn ni fod yn hyderus y bydd yr adnoddau ar gael i roi'r gofal y mae menywod ei angen wrth fynd drwy'r menopos?
I want to change tack for my third question. There was a general welcome recently when the UK Government announced that a menopause taskforce would be created as part of the women's health strategy. It's not entirely clear where the boundaries lie in terms of devolution in this regard, but certainly there are greater expectations among women in Wales now, and that's a good thing, as a result of that announcement in Westminster.
At a meeting of the cross-party group on women's health in October, it became apparent that there was something of a postcode lottery when it comes to the services provided to women going through the menopause here in Wales. So, can the Minister tell us what steps she wants to see taken to improve menopause care in Wales? When will we see the impact of those steps? And how can we be confident that the resources will be available to provide this care that women need as they go through the menopause?
Wel, diolch yn fawr, a diolch am y cwestiwn. Fel menyw sydd o'r oedran yna ble mae'n rhaid inni ofidio am y pethau yma, dwi'n falch o weld bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi dilyn beth rŷn ni'n ei wneud yma yng Nghymru. Rŷn ni wedi bod yn cynnig HRT am ddim ers blynyddoedd lawer, felly mae'r chwyldro sy'n digwydd yn Lloegr wedi bod mewn lle ers blynyddoedd lawer yma yng Nghymru. Rŷch chi'n eithaf reit o ran y loteri cod post, ac un o'r pethau sydd angen i ni ei wneud yw sicrhau dyw menywod ddim yn gorfod aros cweit mor hir cyn bod pobl yn deall mai dyna yw'r rheswm pam, efallai, maen nhw'n teimlo'r ffordd y maen nhw. Dyna pam dwi wedi gofyn i'r women's implementation group, sy'n gyfrifol am edrych ar iechyd—. Ar hyn o bryd, maen nhw'n edrych ar ychydig iawn o bethau mewn ffordd eithaf cul, o ran mesh ac ati. Dwi wedi gofyn iddyn nhw feddwl am sut gallan nhw ehangu ar hynny. Un peth dwi'n benderfynol o'i wneud yw edrych ar raglen iechyd i fenywod, a byddwch chi'n clywed mwy am hynny yn ystod yr wythnosau nesaf.
Thank you very much, and thank you for the question. As a woman who is of the age where we have to be concerned about such things, I'm pleased to see that the UK Government has followed what we've done in Wales. We've been offering free HRT for many years, so the revolution that's happening in England has been in place for many years here in Wales. You're quite right in terms of the postcode lottery, and one of the things that we need to do is ensure that women don't have to wait quite so long before people understand that that's the reason why they feel the way they do. That's why I've asked the women's implementation group, which is responsible for looking at health—. At present, they're looking at a few things in quite a narrow way, in terms of mesh and so forth. I've asked them to think about how they can broaden that out. One of the things that I'm determined to do is to look at a women's health programme, and you'll be hearing more about that in the weeks to come.
3. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o gapasiti ysbytai yn Nwyrain De Cymru dros gyfnod y gaeaf? OQ57297
3. What assessment has the Minister made of hospital capacity in South Wales East over the winter period? OQ57297
Thank you very much. Health boards are responsible for planning to meet the needs of their residents. There has been concerted work throughout the pandemic to forecast demand and develop surge capacity to meet anticipated peaks. Ensuring sufficient capacity for winter is a key priority and it's discussed regularly with health boards and included within winter plans.
Diolch yn fawr iawn. Mae byrddau iechyd yn gyfrifol am gynllunio i ddiwallu anghenion eu trigolion. Mae gwaith wedi'i wneud ar y cyd drwy gydol y pandemig i ragweld y galw ac i ddatblygu capasiti ymchwydd i ymdopi â'r adegau prysuraf a ragwelir. Mae sicrhau capasiti digonol ar gyfer y gaeaf yn flaenoriaeth allweddol ac mae'n rhywbeth sy'n cael ei drafod yn rheolaidd gyda byrddau iechyd, ac mae wedi'i gynnwys yng nghynlluniau'r gaeaf.
Thank you, Minister. New data published in 2021 by the Welsh Government show that, within Welsh hospitals, there is an average of 10,340 beds available, a drop of over 200 beds recorded from the previous 12 months. Minister, when was it decided that slashing beds was the right course of action, especially during the pandemic? In 1999, when the Senedd was first established, there were 14,723.4 average daily beds available in Wales. That's a nearly 30 per cent decrease in hospital beds since Labour have had control in Wales. My region of South Wales East continues to be the worst affected area for COVID infections, with further concerns of flu levels obviously coming over the winter, and we see beds now still at levels lower than in 2009-10, by nearly 50 beds in my region. Can the Minister assure me that she will not make any further cuts to bed numbers and work with health boards to bring bed capacity up in South Wales East and the rest of Wales?
Diolch, Weinidog. Mae data newydd a gyhoeddwyd yn 2021 gan Lywodraeth Cymru yn dangos, ar gyfartaledd yn ysbytai Cymru, fod 10,340 o welyau ar gael, gostyngiad o dros 200 o welyau a gofnodwyd yn y 12 mis blaenorol. Weinidog, pryd y gwnaed y penderfyniad mai lleihau nifer y gwelyau oedd y cam cywir, yn enwedig yn ystod y pandemig? Yn 1999, pan sefydlwyd y Senedd gyntaf, roedd cyfartaledd o 14,723.4 o welyau ar gael bob dydd yng Nghymru. Mae hynny'n ostyngiad o bron i 30 y cant yn nifer y gwelyau ysbyty ers i Lafur fod mewn grym yng Nghymru. Fy rhanbarth i, Dwyrain De Cymru, yw'r ardal yr effeithiwyd arni waethaf o hyd o ran nifer yr heintiadau COVID, gyda phryderon pellach, yn amlwg, ynghylch lefelau ffliw dros y gaeaf, ac mae gwelyau'n dal i fod ar lefelau is nag yn 2009-10, bron i 50 yn llai o welyau yn fy rhanbarth i. A all y Gweinidog roi sicrwydd i mi na fydd yn gwneud unrhyw doriadau pellach i nifer y gwelyau ac y bydd yn gweithio gyda'r byrddau iechyd i gynyddu capasiti gwelyau yn Nwyrain De Cymru a gweddill Cymru?
Well, I think it's really important for us to understand that actually we've got a programme, and the programme, 'A Healthier Wales', is trying to make sure that people get support as close to home as possible, and ideally that would be in the home. So, that's where we need to be heading. I think we've also got to understand that, actually, the way we do health is changing all of the time. So, a few years ago, if you had a problem with your eyesight, for example, you'd have to go into hospital, have an operation, and you'd be there for days. Well, today, you can go in and leave on the same day. So, obviously, there is no need for beds for that kind of operation in future. So, technology has helped us to move things on.
I think it's really important also for us to understand that, actually, if we can, we want to get people out of hospital as quickly as possible. The next question you're going to ask me is why we've got so many infections in hospitals. I don't want people in hospital. I'd like to get them home as soon as we can. So, that is the answer—we absolutely need to provide the care we can as much as we can at home.
Now, at the moment, we obviously are in a situation where we're stretched. The fact is that about 9 per cent of the hospital beds in Wales at the moment are taken up with COVID patients, many of whom have not had the vaccine. And I do think it's really important that the people of Wales are listening to this, particularly the people who haven't taken up that opportunity. You are taking up a bed that could have been avoided. There are people waiting in pain that could have had that bed, and it's really important that people understand their responsibility to the wider community to take up the opportunity to have the vaccination.
Wel, credaf ei bod yn bwysig iawn inni ddeall bod gennym raglen ar waith, ac mae'r rhaglen, 'Cymru Iachach', yn ceisio sicrhau bod pobl yn cael cymorth mor agos i'w cartref â phosibl, ac yn ddelfrydol, byddai'n digwydd yn y cartref. Felly, at hynny y mae angen inni anelu. Credaf fod yn rhaid inni ddeall hefyd fod y ffordd rydym yn ymdrin ag iechyd yn newid drwy'r amser. Felly, ychydig flynyddoedd yn ôl, os oedd gennych broblem gyda'ch golwg, er enghraifft, byddai'n rhaid ichi fynd i'r ysbyty, cael llawdriniaeth, a byddech yno am ddyddiau. Wel, heddiw, gallwch fynd yno a gadael ar yr un diwrnod. Felly, yn amlwg, nid oes angen gwelyau ar gyfer y math hwnnw o lawdriniaeth yn y dyfodol. Felly, mae technoleg wedi ein helpu i symud pethau yn eu blaenau.
Credaf ei bod yn bwysig iawn inni ddeall hefyd ein bod, os gallwn, yn awyddus i gael pobl allan o'r ysbyty cyn gynted â phosibl. Y cwestiwn nesaf y byddwch yn ei ofyn i mi yw pam fod gennym gymaint o heintiau mewn ysbytai. Nid wyf eisiau cael pobl yn yr ysbyty. Hoffwn sicrhau eu bod yn cyrraedd adref cyn gynted ag y gallwn. Felly, dyna'r ateb—mae gwir angen inni ddarparu cymaint o ofal ag y gallwn yn y cartref.
Nawr, ar hyn o bryd, rydym yn amlwg mewn sefyllfa lle rydym dan bwysau. Y gwir yw bod oddeutu 9 y cant o welyau ysbyty yng Nghymru yn cael eu defnyddio gan gleifion COVID ar hyn o bryd, a llawer ohonynt heb gael y brechlyn. A chredaf ei bod yn bwysig iawn fod pobl Cymru'n gwrando ar hyn, yn enwedig y bobl nad ydynt wedi manteisio ar y cyfle hwnnw. Rydych yn defnyddio gwely pan ellid bod wedi osgoi hynny. Mae pobl a allai fod wedi cael y gwely hwnnw'n aros mewn poen, ac mae'n bwysig iawn fod pobl yn deall eu cyfrifoldeb i'r gymuned ehangach i achub ar y cyfle i gael y brechlyn.
Minister, I've heard various reports about the new Grange hospital in Cwmbran, and I would stress that this is in no way a criticism of heroic front-line staff. The Royal College of Physicians' recent report calls for an urgent review of the provision of care for the elderly; they raise concerns about chronic workloads and staffing problems and they spoke about parents—patients, forgive me—being moved between the Grange and three other hospitals in the area that don't have A&E departments, with elderly patients with dementia being moved eight times between different hospitals and wards. A senior doctor has recently warned that the hospital is struggling to get patients through the system safely and that the hospital is struggling to cope with emergency arrivals, with ambulances having to wait outside. I note, Minister, that you'd said in a recent written answer to Peter Fox that there have been nearly 8,500 ambulance patient handover delays since the hospital opened. Now, I know that we're going into a really difficult winter period, Minister, and this is concerning. I'd be grateful if you could set out what support the Government is able to offer the health board to improve patient safety as we enter these crucial winter months to root out these systemic issues and reassure staff that their concerns are being listened to.
Weinidog, rwyf wedi clywed adroddiadau amrywiol am ysbyty newydd y Faenor yng Nghwmbrân, a hoffwn bwysleisio nad yw hyn yn feirniadaeth o staff arwrol y rheng flaen mewn unrhyw ffordd. Mae adroddiad diweddar Coleg Brenhinol y Meddygon yn galw am adolygiad brys o ddarpariaeth gofal i'r henoed; maent yn mynegi pryderon ynghylch llwythi gwaith cronig a phroblemau staffio ac roeddent yn sôn am gleifion yn cael eu symud rhwng ysbyty'r Faenor a thri ysbyty arall yn yr ardal lle nad oes ganddynt adrannau damweiniau ac achosion brys, gyda chleifion oedrannus â dementia yn cael eu symud wyth gwaith rhwng gwahanol ysbytai a wardiau. Yn ddiweddar, mae uwch-feddyg wedi rhybuddio bod yr ysbyty'n ei chael hi'n anodd cael cleifion drwy'r system yn ddiogel a bod yr ysbyty'n ei chael hi'n anodd ymdopi â derbyniadau brys, gydag ambiwlansys yn gorfod aros y tu allan. Weinidog, nodaf eich bod wedi dweud mewn ateb ysgrifenedig i Peter Fox yn ddiweddar fod bron i 8,500 achos o oedi wrth drosglwyddo cleifion ambiwlans wedi codi ers i'r ysbyty agor. Nawr, gwn ein bod yn wynebu cyfnod anodd iawn dros y gaeaf, Weinidog, ac mae hyn yn peri pryder. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech nodi pa gymorth y gall y Llywodraeth ei gynnig i'r bwrdd iechyd i wella diogelwch cleifion wrth inni fynd i mewn i fisoedd tyngedfennol y gaeaf er mwyn cael gwared ar y problemau systemig hyn a rhoi sicrwydd i'r staff fod rhywun yn gwrando ar eu pryderon.
Diolch yn fawr. I think it's—. I'm very aware of the Royal College of Physicians inquiry into the Grange hospital. I know that the health board has responded and are taking that very, very seriously, but I'm also aware that the community health council have written a report as well. They also highlight some of the challenges at the Grange, but they also have emphasised some examples of good patient care, and positive patient and staff experiences, so I think it's really important that we don't talk down the Grange hospital. This is an incredible facility; it's really important that people understand that, actually, it's a facility that is right at the heart of a huge area, it was very carefully thought through, but, obviously, what we're facing here is a huge amount of pressure, the likes of which we've never seen before, particularly when it comes to ambulance services. That's why we have made £25 million additional support funding to go to the transformation of urgent and emergency care services to make sure we deliver the right care in the right place at the right time. I know this is being used in the Grange hospital to see if we can do more work in cohorting multiple patients who've come in in ambulances—so, a lot of creative ideas coming through there.
So, I do hope that things, of course, will improve in the Grange. They are making sure, I think, that there's an electronic waiting-time board, so that people have more visibility on how long they've got to wait, but also there's a work stream on admission avoidance, and that's what we've got to see, to make sure that people are going to the right hospital at the right time. I know they've sent a leaflet to every household in the area, but it's important that people perhaps take the opportunity before they set out to make sure that they are going to the right hospital for their care.
Diolch yn fawr. Credaf ei fod—. Rwy'n ymwybodol iawn o ymchwiliad Coleg Brenhinol y Meddygon i ysbyty'r Faenor. Gwn fod y bwrdd iechyd wedi ymateb ac yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i hynny, ond rwy'n ymwybodol fod y cyngor iechyd cymuned wedi ysgrifennu adroddiad hefyd. Maent hwythau hefyd yn tynnu sylw at rai o'r heriau yn ysbyty'r Faenor, ond maent wedi pwysleisio rhai enghreifftiau o ofal cleifion da yn ogystal, a phrofiadau cadarnhaol ymhlith cleifion a staff, felly credaf ei bod yn bwysig iawn nad ydym yn difrïo ysbyty'r Faenor. Mae hwn yn gyfleuster anhygoel; mae'n bwysig iawn fod pobl yn deall ei fod yn gyfleuster yng nghanol ardal enfawr, ac y cafodd ei gynllunio'n ofalus iawn, ond yn amlwg, ar hyn o bryd, rydym yn wynebu pwysau enfawr nas gwelwyd ei debyg o'r blaen, yn enwedig ar wasanaethau ambiwlans. Dyna pam ein bod wedi darparu £25 miliwn o arian cymorth ychwanegol ar gyfer y gwaith o drawsnewid gwasanaethau gofal brys i sicrhau ein bod yn darparu'r gofal iawn yn y lle iawn ar yr amser iawn. Gwn ei fod yn cael ei ddefnyddio yn ysbyty'r Faenor i weld a allwn wneud mwy o waith ar garfanu nifer o gleifion sydd wedi cyrraedd mewn ambiwlansys—felly, mae llawer o syniadau creadigol yn cael eu cynnig yno.
Felly, rwy'n gobeithio y bydd pethau'n gwella yn ysbyty'r Faenor wrth gwrs. Credaf eu bod yn sicrhau bod yno fwrdd amseroedd aros electronig, fel y gall pobl weld am ba hyd y bydd yn rhaid iddynt aros, ond mae yno ffrwd waith hefyd ar osgoi derbyn i'r ysbyty, a dyna sy'n rhaid inni ei weld, i sicrhau bod pobl yn mynd i'r ysbyty iawn ar yr amser iawn. Gwn eu bod wedi anfon taflen i bob cartref yn yr ardal, ond mae'n bwysig fod pobl yn achub ar y cyfle cyn cychwyn efallai i sicrhau eu bod yn mynd i'r ysbyty iawn ar gyfer eu gofal.
4. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod yr holl wasanaethau anhwylderau bwyta yn gallu darparu ymyrraeth gynnar? OQ57288
4. What steps will the Welsh Government take to ensure that all eating disorder services are equipped to provide early intervention? OQ57288
We continue to prioritise support for eating disorder services in Wales and we've been increasing our investment each year since 2017. This funding aims to support the transformation of services towards early intervention, in line with the recommendations in the 2018 independent review.
Rydym yn parhau i flaenoriaethu cymorth ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta yng Nghymru ac rydym wedi bod yn cynyddu ein buddsoddiad bob blwyddyn ers 2017. Nod y cyllid hwn yw cefnogi'r gwaith o drawsnewid gwasanaethau i ganolbwyntio ar ymyrraeth gynnar, yn unol â'r argymhellion yn adolygiad annibynnol 2018.
Thank you, Deputy Minister. As you rightly point out, you did set out an ambitious vision for a world-class service in every part of Wales in the 2018 review and strategy. This called for a shift towards prevention and assertive early intervention and for access to evidence-based treatment and support being available equitably. Staff in eating disorder services are now under even greater pressure than before, due to the level of demand for treatment. Will the Welsh Government publish a new service model or framework, including timescales, to guide health boards in their response to the eating disorder service review? And will it ensure that there is an appropriate central resource in place to support this work?
Diolch, Ddirprwy Weinidog. Fel y dywedwch yn gwbl gywir, fe wnaethoch nodi gweledigaeth uchelgeisiol ar gyfer gwasanaeth o safon fyd-eang ym mhob rhan o Gymru yn adolygiad a strategaeth 2018. Galwai am newid tuag at atal ac ymyrraeth gynnar rymusol ac am fynediad teg at driniaeth a chymorth ar sail tystiolaeth. Mae staff mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta bellach o dan fwy o bwysau nag o'r blaen oherwydd lefel y galw am driniaeth. A yw'r Llywodraeth Cymru yn mynd i gyhoeddi fframwaith neu fodel gwasanaeth newydd, gan gynnwys amserlenni, i arwain byrddau iechyd yn eu hymateb i'r adolygiad o wasanaethau anhwylderau bwyta? Ac a fydd yn sicrhau bod adnoddau canolog priodol ar gael i gefnogi'r gwaith hwn?
Can I thank Heledd Fychan for that question? As I believe she's aware, health boards now receive, since 2017, an extra £3.8 million to support improvements in ED services and waiting times, and since 2019 funding has been provided to health boards specifically to reconfigure services towards early intervention to work towards achieving the National Institute for Health and Care Excellence standards on eating disorders within two years, and to develop plans to achieve a four-week waiting time across adult and children's services, as recommended in the review. We've also provided an additional £100,000 to the eating disorder charity Beat as a direct result of the pressures seen during the pandemic, which she has highlighted herself in her supplementary question.
Aside from the funding that we provided specifically for ED services, we're also improving primary care understanding through the dissemination of clinical resources for GPs, improving awareness within the paediatric community of the need for their skills and experience within eating disorder services, improving specialist knowledge on eating disorders amongst non-clinical staff, and including body image and relationship with food and body issues in the new well-being curriculum and the whole-school approach. We'll continue to use our whole-system approach across Government to build in early intervention support for young people, including at their schools and colleges.
Evidence shows that the impact of COVID on those living with eating disorders was very significant, and throughout the pandemic Welsh Government has released funding with flexibility to manage the increased demand within the eating disorder service. We know, of course, there will be more work to do, and she will be aware that there is an implementation lead in place who has been driving that change across Wales.
A gaf fi ddiolch i Heledd Fychan am ei chwestiwn? Fel y gŵyr, rwy'n credu, mae byrddau iechyd bellach yn derbyn, ers 2017, £3.8 miliwn ychwanegol i gefnogi gwelliannau mewn amseroedd aros a gwasanaethau anhwylderau bwyta, ac ers 2019, mae cyllid wedi'i ddarparu i fyrddau iechyd yn benodol er mwyn ad-drefnu gwasanaethau i ganolbwyntio ar ymyrraeth gynnar fel y gellir gweithio tuag at gyflawni safonau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar anhwylderau bwyta o fewn dwy flynedd, ac i ddatblygu cynlluniau i gyflawni amser aros o bedair wythnos ar draws gwasanaethau oedolion a phlant, fel yr argymhellir yn yr adolygiad. Rydym hefyd wedi darparu £100,000 yn ychwanegol i elusen anhwylderau bwyta Beat o ganlyniad uniongyrchol i'r pwysau a welwyd yn ystod y pandemig y cyfeiriodd hi ato yn ei chwestiwn atodol.
Ar wahân i'r cyllid a ddarparwyd gennym yn benodol ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta, rydym hefyd yn gwella dealltwriaeth o fewn gofal sylfaenol drwy ledaenu adnoddau clinigol ar gyfer meddygon teulu, gwella ymwybyddiaeth yn y gymuned bediatrig o'r angen mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta am eu sgiliau a'u profiad, gwella gwybodaeth arbenigol am anhwylderau bwyta ymhlith staff anghlinigol, a chynnwys delwedd corff a pherthynas â bwyd a materion sy'n ymwneud â'r corff yn y cwricwlwm llesiant newydd a'r dull ysgol gyfan. Byddwn yn parhau i ddefnyddio ein dull system gyfan ar draws y Llywodraeth i gynnwys cymorth ymyrraeth gynnar i bobl ifanc, gan gynnwys yn eu hysgolion a'u colegau.
Mae tystiolaeth yn dangos bod effaith COVID ar bobl sy'n byw gydag anhwylderau bwyta wedi bod yn sylweddol iawn, a thrwy gydol y pandemig mae Llywodraeth Cymru wedi rhyddhau cyllid gyda hyblygrwydd i reoli'r cynnydd yn y galw o fewn y gwasanaeth anhwylderau bwyta. Wrth gwrs, gwyddom y bydd mwy o waith i'w wneud, ac fe fydd yr Aelod yn ymwybodol fod arweinydd gweithredu wedi bod yn annog y newid hwnnw ledled Cymru.
Deputy Minister, social media's impacting young people massively, and apps such as Instagram are affecting the way that people view their bodies. For some young people they take inspiration from what they see online, but for many others the reality is that, due to a huge number of factors, including genetics, work-life balance and affordability, they will just not look like people do on social media and the way society expects them to. Subsequently, we've seen a rise in the number of people treated for anorexia and bulimia, and it's almost doubled in the last five years. Here in Wales, we don't have waiting time targets for those suffering with eating disorders or specialist centres to help people, and that cannot continue. So, what is the Welsh Government doing to ensure that young people are educated about the effects of social media? And what plans does the Government have to improve access for people suffering with eating disorders?
Ddirprwy Weinidog, mae'r cyfryngau cymdeithasol yn effeithio'n aruthrol ar bobl ifanc, ac mae apiau fel Instagram yn effeithio ar y ffordd y mae pobl yn gweld eu cyrff. Caiff rhai pobl ifanc eu dylanwadu gan yr hyn a welant ar-lein, ond i lawer o bobl eraill, y gwir amdani yw, oherwydd nifer enfawr o ffactorau, gan gynnwys geneteg, cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith a fforddiadwyedd, ni fyddant byth yn edrych fel y bobl ar y cyfryngau cymdeithasol a'r ffordd y mae cymdeithas yn disgwyl iddynt edrych. O ganlyniad, rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y bobl sy'n cael eu trin am anorecsia a bwlimia, ac mae'r nifer wedi bron â dyblu dros y pum mlynedd diwethaf. Yma yng Nghymru, nid oes gennym dargedau amser aros i'r rheini sy'n dioddef o anhwylderau bwyta neu i ganolfannau arbenigol allu helpu pobl, ac ni all hynny barhau. Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i sicrhau bod pobl ifanc yn cael eu haddysgu am effeithiau cyfryngau cymdeithasol? A pha gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i wella mynediad i bobl sy'n dioddef o anhwylderau bwyta?
Thank you for that question, James. I think I've already set out the very significant investment we are putting into eating disorder services to transform those across Wales, with a very strong focus on early intervention. We are investing £3.8 million extra every year, and that has continued since 2017. It has been a really challenging time, because we did see during the pandemic an increase not just in the numbers of people suffering from eating disorders, but also an increase in the acuity of people at the time that they presented for support. That has been really challenging, and that's why our focus is on ensuring that, across the board, we've got that range of services from primary care up, including the eating disorder service provided by the charity Beat, which offers a range of really excellent online and telephone support for people with eating disorders and their families to try and make sure that there is support there across the board.
The issue that you've raised in relation to social media is really challenging, and I think one that we all recognise. I think it's vital, really, that through our whole-school approach we work with young people to make sure that they do understand that what they see on social media is not necessarily something that is going to be achievable for most of us. It's also really important that we, through the work in schools and the other work we're doing through the Nest framework, make sure that there is early help, and also encourage people to seek help. But the challenges with social media are real, they're large and, of course, they go well beyond Wales and include—. You know, I hope that you'll make some of those arguments to the UK Government on the work that they are doing to try and tackle some of the harms because of social media.
Diolch am eich cwestiwn, James. Credaf fy mod eisoes wedi nodi'r buddsoddiad sylweddol iawn rydym yn ei wneud mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta er mwyn eu trawsnewid ledled Cymru, gan ganolbwyntio'n gadarn iawn ar ymyrraeth gynnar. Rydym yn buddsoddi £3.8 miliwn yn ychwanegol bob blwyddyn, ac mae hynny wedi parhau ers 2017. Mae wedi bod yn gyfnod heriol iawn, gan y gwelsom gynnydd yn ystod y pandemig nid yn unig yn nifer y bobl sy'n dioddef o anhwylderau bwyta, ond cynnydd hefyd o ran difrifoldeb yr anhwylder mewn pobl wrth iddynt ofyn am gymorth. Mae hynny wedi bod yn heriol iawn, a dyna pam ein bod yn canolbwyntio ar sicrhau bod gennym, drwyddi draw, yr ystod honno o wasanaethau o ofal sylfaenol i fyny, gan gynnwys y gwasanaeth anhwylderau bwyta a ddarperir gan elusen Beat, sy'n cynnig ystod o gymorth rhagorol ar-lein a dros y ffôn i bobl ag anhwylderau bwyta a'u teuluoedd i geisio sicrhau bod cymorth ar gael ym mhob man.
Mae'r mater a godoch chi mewn perthynas â'r cyfryngau cymdeithasol yn un heriol iawn, a chredaf ei fod yn un y mae pob un ohonom yn ei gydnabod. Credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn gweithio gyda phobl ifanc drwy ein dull ysgol gyfan i sicrhau eu bod yn deall nad yw'r hyn a welant ar y cyfryngau cymdeithasol o reidrwydd yn rhywbeth sy'n mynd i fod yn gyraeddadwy i'r rhan fwyaf ohonom. Mae hefyd yn bwysig iawn ein bod, drwy'r gwaith mewn ysgolion a'r gwaith arall a wnawn drwy fframwaith Nyth, yn sicrhau bod cymorth cynnar ar gael, yn ogystal ag annog pobl i ofyn am help. Ond mae'r heriau gyda'r cyfryngau cymdeithasol yn real, maent yn sylweddol, ac wrth gwrs, maent yn mynd ymhell y tu hwnt i Gymru ac yn cynnwys—. Rwy'n gobeithio y byddwch yn codi rhai o'r dadleuon hynny gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r gwaith y maent yn ei wneud i geisio mynd i'r afael â rhywfaint o'r niwed a achosir gan y cyfryngau cymdeithasol.
People on social media do not look like the people on social media in terms of their photograph. Many have been Photoshopped and many have used filters to make themselves look an awful lot better. Can I just say that eating disorders, like all other mental health services, are under increasing pressures? It has been reported that eating disorder services across Wales are experiencing unprecedented demand in referrals. So, the question that I've got is: when will we see the full implementation of the Welsh eating disorder service review recommendations, including the allocation of sufficient staff training and an implementation plan?
Nid yw pobl ar y cyfryngau cymdeithasol yn edrych fel y bobl ar y cyfryngau cymdeithasol o ran eu ffotograff. Mae llawer wedi'u golygu â meddalwedd Photoshop ac mae llawer wedi defnyddio ffilteri i wneud i'w hunain edrych yn llawer gwell. A gaf fi ddweud bod anhwylderau bwyta, fel pob gwasanaeth iechyd meddwl arall, o dan bwysau cynyddol? Cafwyd adroddiadau fod gwasanaethau anhwylderau bwyta ledled Cymru yn wynebu galw digynsail o ran nifer yr atgyfeiriadau. Felly, y cwestiwn sydd gennyf yw: pa bryd y gwelwn argymhellion yr adolygiad o wasanaethau anhwylderau bwyta Cymru yn cael eu gweithredu'n llawn, gan gynnwys darparu hyfforddiant digonol i staff a chynllun gweithredu?
Thank you for that supplementary, Mike. We were clear when the Tan review was published that the changes wouldn't happen overnight, given the range and the breadth of the recommendations, and that's why we've continued to invest such a significant amount of funding in implementing the Tan recommendations year on year. As you've highlighted, the pressure that eating disorder services have seen as a result of the pandemic has created challenges with implementation. I'm very pleased that the increased demand in the latter part of 2020 now appears to have stabilised. However, we are continuing to monitor the situation closely, undertaking census days to quantify the volume and complexity of patients occupying a bed with eating disorders.
In terms of the workforce issues that you've highlighted, recruiting to posts in eating disorder services is, unfortunately, a challenge felt across the UK. The eating disorder implementation lead confirms that all posts from 2020-21 funding were filled by the end of the financial year, but they were often slow to recruit to. As implementation lead, Dr Menna Jones has championed more creative solutions e.g. upskilling current staff to move the vacancy; lowering the structure, which may be easier to fill by less-skilled staff; and recruiting on a regional basis to ensure that an individual has a full-time contract, but across areas. This is, of course, not an issue that is confined to Wales; there are challenges recruiting for mental health across the UK, including in eating disorders. But, I'd just like to reassure the Member that the implementation of the Tan review remains a priority for me as Deputy Minister.
Diolch am eich cwestiwn atodol, Mike. Dywedasom yn glir, pan gyhoeddwyd adolygiad Tan, na fyddai'r newidiadau'n digwydd dros nos, o ystyried nifer a chynnwys yr argymhellion, a dyna pam ein bod wedi parhau i fuddsoddi swm mor sylweddol o gyllid er mwyn gweithredu argymhellion Tan flwyddyn ar ôl blwyddyn. Fel rydych wedi'i nodi, mae'r pwysau ar wasanaethau anhwylderau bwyta o ganlyniad i'r pandemig wedi creu heriau gyda'u gweithredu. Rwy'n falch iawn fod y galw cynyddol yn rhan olaf 2020 bellach wedi sefydlogi yn ôl pob golwg. Fodd bynnag, rydym yn parhau i fonitro'r sefyllfa'n agos, gan gynnal diwrnodau cyfrifiad i feintioli maint a chymhlethdod cleifion sydd mewn gwely oherwydd anhwylderau bwyta.
O ran y problemau a nodwyd gennych gyda'r gweithlu, yn anffodus, mae recriwtio i swyddi mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta yn her ledled y DU. Mae'r arweinydd gweithredu ar gyfer anhwylderau bwyta'n cadarnhau bod pob swydd o'r cyllid ar gyfer 2020-21 wedi'i llenwi erbyn diwedd y flwyddyn ariannol, ond roedd recriwtio ar eu cyfer yn aml yn broses araf. Fel arweinydd gweithredu, mae Dr Menna Jones wedi hyrwyddo atebion mwy creadigol e.e. uwchsgilio'r staff cyfredol i ddileu'r swydd wag; gostwng y strwythur, a allai fod yn haws ei lenwi gan staff llai medrus; a recriwtio ar sail ranbarthol i sicrhau bod gan unigolyn gontract amser llawn, ond ar draws ardaloedd. Nid yw hon, wrth gwrs, yn broblem sy'n gyfyngedig i Gymru; ceir heriau recriwtio ym maes iechyd meddwl ledled y DU, gan gynnwys ym maes anhwylderau bwyta. Ond hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod fod gweithredu adolygiad Tan yn parhau i fod yn flaenoriaeth i mi fel Dirprwy Weinidog.
5. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i helpu i sbarduno recriwtio i'r sector gofal cymdeithasol yng ngogledd Cymru? OQ57276
5. What is the Welsh Government doing to help drive recruitment into the social care sector in north Wales? OQ57276
[Inaudible.]—funding a national advertising and social media campaign. We are supporting a range of targeted initiatives to encourage the take-up of employment in social care. We fund regional staff to support campaigns led by local authorities and by health boards.
[Anghlywadwy.]—ariannu ymgyrch hysbysebu a chyfryngau cymdeithasol genedlaethol. Rydym yn cefnogi ystod o fentrau wedi'u targedu i annog pobl i weithio ym maes gofal cymdeithasol. Rydym yn ariannu staff rhanbarthol i gefnogi ymgyrchoedd a arweinir gan awdurdodau lleol a chan fyrddau iechyd.
Thank you, Minister, that's excellent to hear, and I'm sure you'd agree that throughout the pandemic, care homes in my constituency of Clwyd South have dealt incredibly well with the huge challenges that coronavirus has brought, often to the detriment of both the physical and the mental health of staff. On behalf of those care settings in my constituency, can I ask how the £42 million of extra funding announced by the Welsh Government will help them?
Diolch, Weinidog, mae'n wych clywed hynny, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno bod cartrefi gofal yn fy etholaeth yn Ne Clwyd wedi ymdopi'n anhygoel o dda drwy gydol y pandemig gyda'r heriau enfawr a ddaeth yn sgil y coronafeirws, yn aml ar draul iechyd corfforol a meddyliol y staff. Ar ran y lleoliadau gofal hynny yn fy etholaeth, a gaf fi ofyn sut y bydd y £42 miliwn o gyllid ychwanegol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn eu cynorthwyo?
I thank Ken Skates for that question, and also thank him for his recognition of the tremendous work that has been done in the care sector during the pandemic. We were very pleased to allocate the additional £42 million allocation, and that was announced through the health and social care winter plan. And the winter plan sets out how this investment will provide community-based integrated responses, and additional support for carers and for families. I know that the recovery plan responses we have received from local authorities show that Clwyd South will benefit from targeted financial support for providers of social care, increasing the current number of volunteers and the recruitment of additional workforce for specific service areas, such as complex disability services, domiciliary care, children's services and supported living. Where providers have not been able to resume the provision of day-care services, for example, there will be financial support and also investment to support additional technology within residential facilities and more activities for residents.
Diolch i Ken Skates am ei gwestiwn, a diolch iddo hefyd am ei gydnabyddiaeth o'r gwaith aruthrol a wnaed yn y sector gofal yn ystod y pandemig. Roeddem yn falch iawn o ddyrannu'r dyraniad ychwanegol o £42 miliwn, ac fe'i cyhoeddwyd drwy gynllun y gaeaf ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Ac mae cynllun y gaeaf yn nodi sut y bydd y buddsoddiad hwn yn darparu ymatebion integredig yn y gymuned, a chymorth ychwanegol i ofalwyr ac i deuluoedd. Gwn fod yr ymatebion a gawsom gan awdurdodau lleol i'r cynllun adfer yn dangos y bydd De Clwyd yn elwa o gymorth ariannol wedi'i dargedu ar gyfer darparwyr gofal cymdeithasol, gan gynyddu nifer gyfredol y gwirfoddolwyr a recriwtio rhagor o bobl i'r gweithlu ar gyfer meysydd gwasanaeth penodol, megis gwasanaethau anableddau cymhleth, gofal cartref, gwasanaethau plant a gwasanaethau byw â chymorth. Lle nad yw darparwyr wedi gallu ailddechrau darparu gwasanaethau gofal dydd, er enghraifft, bydd cymorth ariannol ar gael yn ogystal â buddsoddiad i gefnogi technoleg ychwanegol mewn cyfleusterau preswyl a mwy o weithgareddau i breswylwyr.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am amser ymateb gwasanaethau ambiwlans ym Mlaenau Gwent? OQ57272
6. Will the Minister make a statement on the response time of ambulance services in Blaenau Gwent? OQ57272
[Anghlywadwy.]—ambiwlans Cymru yn gweithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan i roi ystod o gamau gweithredu ar waith i reoli’r galw am wasanaeth 999 ym Mlaenau Gwent. Bydd hyn yn arwain at fwy o gapasiti, gwell ymateb i bobl sydd â chwynion lle mae amser yn dyngedfennol, a'r gallu i drosglwyddo cleifion ambiwlans yn gyflymach.
The Welsh Ambulance Services NHS Trust is working with Aneurin Bevan University Health Board to implement a range of actions to manage demand for the 999 service in Blaenau Gwent. This will lead to increased capacity, improved responsiveness to people with complaints that are time-sensitive, and the ability to hand over ambulance patients more quickly.
Can I say I welcome that from the Minister? The Minister will have seen the same reports as I've seen and listened to the same experiences of constituents that I represent and she represents, in different parts of the country. We know that there's a real crisis in the interface between the national health service and the people it serves at the moment, and we know that at the heart of that is the ambulance service. We know that people are working harder than perhaps they've ever worked before and that resources are under more pressure than perhaps they've ever been before. So, will the Welsh Government look specifically at how we do manage the ambulance service? Will the Welsh Government look specifically at the resources available to the ambulance service? And will the Welsh Government look at how emergency structures and processes can be put in place today and over the coming weeks and months to ensure that the ambulance service continues to deliver the service that people need, require and have a right to expect, wherever they happen to be?
A gaf fi ddweud fy mod yn croesawu hynny gan y Gweinidog? Bydd y Gweinidog wedi gweld yr un adroddiadau â minnau ac wedi gwrando ar yr un profiadau gan yr etholwyr rwy'n eu cynrychioli ac y mae hithau'n eu cynrychioli mewn gwahanol rannau o'r wlad. Gwyddom fod argyfwng gwirioneddol ar hyn o bryd ar y rhyngwyneb rhwng y gwasanaeth iechyd gwladol a'r bobl y mae'n eu gwasanaethu, a gwyddom fod y gwasanaeth ambiwlans yn ganolog yn hynny. Gwyddom fod pobl yn gweithio'n galetach nag erioed o bosibl, a bod adnoddau o dan fwy o bwysau nag erioed o'r blaen. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych yn benodol ar y ffordd rydym yn rheoli'r gwasanaeth ambiwlans? A wnaiff Llywodraeth Cymru edrych yn benodol ar yr adnoddau sydd ar gael i'r gwasanaeth ambiwlans? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych ar sut y gellir rhoi prosesau a strwythurau brys ar waith heddiw a dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf i sicrhau bod y gwasanaeth ambiwlans yn parhau i ddarparu'r gwasanaeth y mae pobl ei angen, yn galw amdano ac y mae ganddynt hawl i'w ddisgwyl, lle bynnag y bônt?
Thanks very much, Alun, and there's no question that the ambulance service has been under huge pressure, and of course none of these things live in isolation from each other. I think it probably is worth emphasising that, actually, in terms of 999 calls, for example, this October has seen a 24 per cent increase compared to last October. So, it's not just about them not performing well; they're trying to deal with a massive increase in demand, and so I do think we have to understand what is happening here. What we're trying to do is to make sure that the Welsh ambulance service are getting much better at forecasting, that they implement the requirements of the independent demand and capacity review, which looked at the way things were managed, and that we're directing people to clinically safe alternatives to try and dissipate some of that 24 per cent. But you'll be aware that we've already injected £25 million of additional funding into trying to sort out this problem over the winter months; that, since October, 100 military colleagues have been providing support for the Welsh ambulance service; and the trust is committed to recruiting a further 127 staff this year. So, all of these things, I'm hoping, will start to make a difference soon. Obviously, it needs to be sooner rather than later, because we're just about to enter the even more pressurised winter months. So, we're more than aware of the need to fix this problem sooner rather than later.
Diolch yn fawr iawn, Alun, ac nid oes unrhyw amheuaeth fod y gwasanaeth ambiwlans wedi bod dan bwysau enfawr, ac wrth gwrs, nid oes unrhyw un o'r pethau hyn yn bodoli'n annibynnol ar y llall. Credaf ei bod yn werth pwysleisio, mae'n debyg, o ran galwadau 999, er enghraifft, y bu cynnydd o 24 y cant ym mis Hydref o gymharu â mis Hydref y llynedd. Felly, nid yw'n ymwneud â'u perfformiad yn unig; maent yn ceisio ymdopi â chynnydd enfawr yn y galw, ac felly credaf fod yn rhaid inni ddeall beth sy'n digwydd yma. Yr hyn y ceisiwn ei wneud yw sicrhau bod gwasanaeth ambiwlans Cymru yn gwella'n sylweddol o ran eu gallu i ragweld galw, eu bod yn gweithredu gofynion yr adolygiad annibynnol o alw a chapasiti, a fu'n edrych ar y ffordd y câi pethau eu rheoli, a'n bod yn cyfeirio pobl at ddewisiadau amgen sy'n glinigol ddiogel i geisio lleihau rhywfaint o'r 24 y cant hwnnw. Ond fe fyddwch yn ymwybodol ein bod eisoes wedi darparu £25 miliwn o gyllid ychwanegol er mwyn ceisio datrys y broblem hon dros fisoedd y gaeaf; fod 100 aelod o'r lluoedd arfog, ers mis Hydref, wedi bod yn darparu cymorth i wasanaeth ambiwlans Cymru; a bod yr ymddiriedolaeth wedi ymrwymo i recriwtio 127 aelod arall o staff eleni. Felly, bydd yr holl bethau hyn, gobeithio, yn dechrau gwneud gwahaniaeth cyn bo hir. Yn amlwg, mae angen i hynny ddigwydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, gan ein bod ar fin mynd i mewn i fisoedd y gaeaf, a fydd yn cynyddu'r pwysau hyd yn oed ymhellach. Felly, rydym yn fwy nag ymwybodol o'r angen i ddatrys y broblem hon yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach.
7. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i annog recriwtio staff gofal iechyd ar draws rhanbarth Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? OQ57290
7. What is the Welsh Government doing to encourage the recruitment of healthcare staff across the Hywel Dda University Health Board region? OQ57290
Diolch yn fawr. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda gwasanaeth iechyd Cymru i gynyddu'r gweithlu yn Hywel Dda, ac mewn mannau eraill o Gymru. Mae hwn yn cynnwys mesurau i gynyddu recriwtio a chadw pobl i weithio yn yr NHS, a hefyd annog pobl broffesiynol i ailgydio yn eu gyrfa a dychwelyd i ymarfer.
Thank you very much. The Welsh Government is working with NHS Wales organisations to increase the healthcare workforce in Hywel Dda, and in other parts of Wales. This includes measures to boost recruitment, to support retention to keep people working in the NHS, and to encourage professionals to return to their careers and return to practice.
Diolch, Weinidog. You'll be aware that Wales's second largest GP surgery is Argyle Medical Group, which is located in Pembroke Dock within my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire. According to the latest data, over 22,000 patients fall under Argyle's care, making it one of five practices in Wales with over 20,000 registered patients; yet, the group has only nine registered GPs working from the centre. This is compared to 17 GPs at the Sketty and Killay Medical Centres in Swansea, which have a similar patient count. This means that the patient to GP ratio at the Argyle Street practice is a dangerous 2,506 patients per GP. Let's be clear, the Argyle Medical Group staff are working hard to deliver the best quality service they can. However, and as the stats show, their hands are tied by increasing recruitment pressures. Given this situation, can the Minister outline what steps she is taking to support Argyle Medical Group in the recruitment of further staff, including GPs, nurse practitioners, pharmacists and physiotherapists, to ensure that all staff members are supported in delivering the best care for their patients? Diolch.
Diolch, Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol mai'r feddygfa fwyaf ond un yng Nghymru yw Grŵp Meddygol Argyle, sydd wedi'i lleoli yn Noc Penfro yn fy etholaeth, Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Yn ôl y data diweddaraf, mae Argyle yn gyfrifol am ofal dros 22,000 o gleifion, sy'n golygu ei bod yn un o bum practis yng Nghymru a chanddynt dros 20,000 o gleifion cofrestredig; serch hynny, naw meddyg teulu cofrestredig yn unig sydd gan y grŵp yn gweithio o'r ganolfan. Mae hyn yn cymharu ag 17 meddyg teulu yng Nghanolfannau Meddygol Sgeti a Chilâ yn Abertawe, sydd â nifer debyg o gleifion. Golyga hyn fod y gymhareb rhwng cleifion a meddygon teulu ym mhractis Stryd Argyle yn 2,506 o gleifion i bob meddyg teulu, sy'n beryglus. Peidiwch â chamddeall, mae staff Grŵp Meddygol Argyle yn gweithio'n galed i ddarparu gwasanaeth o'r ansawdd gorau y gallant. Fodd bynnag, ac fel y dengys yr ystadegau, mae eu dwylo wedi'u clymu oherwydd pwysau cynyddol gyda recriwtio. O ystyried y sefyllfa hon, a all y Gweinidog amlinellu pa gamau y mae'n eu cymryd i gynorthwyo Grŵp Meddygol Argyle i recriwtio rhagor o staff, gan gynnwys meddygon teulu, ymarferwyr nyrsio, fferyllwyr a ffisiotherapyddion, i sicrhau bod pob aelod o staff yn cael eu cefnogi i ddarparu'r gofal gorau ar gyfer eu cleifion? Diolch.
Thanks very much, Sam. It's important to recognise that there have always been difficulties to recruit to some of our more remote areas. That's why we've had a very significant campaign, the 'Train. Work. Live.' campaign, which has been significant and we've managed to recruit significant numbers to west Wales because of that campaign—30 in 2020 and 26 in 2021. So, we also have Health Education and Improvement Wales, which have published their 10-year workforce strategy, but I think it's important that all GP practices look not just at the recruitment of GPs, but also other models of practice. There are different practices that are calling on other professionals who are able to provide some very, very high-level and quality clinical support not necessarily from GPs. But we are aware that there is always a need to increase the number of GPs in Wales. You'll be aware that, over the next five years, we have committed to training 12,000 additional doctors, nurses and health professionals in Wales.
Diolch yn fawr iawn, Sam. Mae'n bwysig cydnabod ei bod bob amser wedi bod yn anodd recriwtio i rai o'n hardaloedd mwy anghysbell. Dyna pam y cawsom yr ymgyrch bwysig iawn, 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.', sydd wedi bod yn arwyddocaol ac rydym wedi llwyddo i recriwtio niferoedd sylweddol i orllewin Cymru oherwydd yr ymgyrch honno—30 yn 2020 a 26 yn 2021. Felly, mae gennym hefyd Addysg a Gwella Iechyd Cymru, sydd wedi cyhoeddi eu strategaeth 10 mlynedd ar gyfer y gweithlu, ond credaf ei bod yn bwysig fod pob meddygfa'n edrych nid yn unig ar recriwtio meddygon teulu, ond ar fodelau ymarfer eraill hefyd. Mae gwahanol bractisau'n galw ar weithwyr proffesiynol eraill sy'n gallu darparu cymorth clinigol ar lefel a safon uchel iawn, ac nid o reidrwydd gan feddygon teulu. Ond rydym yn ymwybodol bob amser fod angen cynyddu nifer y meddygon teulu yng Nghymru. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod, dros y pum mlynedd nesaf, wedi ymrwymo i hyfforddi 12,000 o feddygon, nyrsys a gweithwyr iechyd proffesiynol ychwanegol yng Nghymru.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Adam Price.
Finally, question 8, Adam Price.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith y polisi cymeradwyo ymlaen llaw Cymru gyfan ar gymunedau sydd wedi'u lleoli ger ffiniau byrddau iechyd? OQ57268
8. Will the Minister make a statement on the impact of the all-Wales prior approval policy on communities located near the borders of health boards? OQ57268
Mae byrddau iechyd yn gyfrifol am gomisiynu gwasanaethau i ddiwallu anghenion eu poblogaeth leol. Mae cynllun cymeradwyo ymlaen llaw Cymru gyfan yn sicrhau bod cleifion yn cael eu trin mor agos â phosibl i’w cartrefi o fewn ardal eu bwrdd iechyd lleol eu hunain.
Health boards are responsible for commissioning services to meet the needs of their local population. The all-Wales prior approval scheme ensures that patients are treated as close to their homes as possible within their own local health board areas.
Dwi'n ddiolchgar i'r Gweinidog. Mae'r polisi cenedlaethol yn nodi ni ddylai cleifion ganfod triniaeth feddygol mewn bwrdd iechyd arall heblaw i bob opsiwn lleol methu â darparu'r driniaeth honno. Mae e'n effeithio'n drwm iawn ar gymunedau sydd ar y ffiniau. Dwi'n meddwl am Frynaman Uchaf, er enghraifft, yn fy etholaeth i, lle mae pentref wedi'i rhannu'n ddwy—Brynaman Isaf ym mwrdd iechyd rhanbarth Abertawe a Brynaman Uchaf wedyn ym mwrdd iechyd Hywel Dda—sy'n golygu, wrth gwrs, fod yr amser i gyrraedd ysbyty Glangwili o Frynaman Uchaf dair gwaith yr amser y byddai'n cymryd i gyrraedd yr ysbyty agosaf yn Abertawe. Ers cyflwyno'r polisi cenedlaethol yma yn 2018, mae'r trigolion lleol yn teimlo bod yna waethygu wedi bod yn eu triniaeth glinigol. Felly, onid dyma'r amser, Weinidog, i adolygu'r polisi er mwyn sicrhau bod yna ddatrysiad sydd yn deg i'r cymunedau hynny sy'n digwydd bod ar gyrion ein rhanbarthau iechyd?
I am grateful to the Minister. The national policy notes that patients shouldn't access medical treatment in another health board unless all local options are unable to provide that treatment. It has a real impact on communities on the borders of health boards. I'm thinking of Upper Brynamman, for example, in my constituency, where the village is split in two—Lower Brynamman is in the Swansea health board area and Upper Brynamman is in Hywel Dda—which means, of course, that the time to access Glangwili hospital from Upper Brynamman is three times as long as it would take to reach the nearest hospital in Swansea. Since the introduction of this national policy in 2018, local residents do feel that there has been a deterioration in their clinical treatment. So, isn't now the time, Minister, to review the policy in order to ensure that there is a solution that is fair to those communities that happen to be on the borders of our health boards?
Diolch yn fawr. Mae byrddau iechyd yn gorfod datblygu gwasanaethau ar sail beth yw'r boblogaeth leol, ac os ydy cleifion wedyn yn gofyn i fynd i rywle arall, mae hwnna yn gallu cael effaith ar ansefydlogi’r gwasanaethau yn y ddau fwrdd iechyd. Felly, os ydyn nhw wedi cynllunio ar gyfer un peth ac mae rhywbeth arall yn digwydd, yn amlwg mae hwnna'n mynd i greu problem. Dwi'n meddwl ei bod yn bwysig i gydnabod pe bai, er enghraifft, rhywun eisiau mynd o fwrdd Hywel Dda i Abertawe, beth fyddai hynny mewn gwirionedd yn golygu yn y tymor hir i'r ysbyty yng Nghaerfyrddin. So, mae'n rhaid meddwl drwy beth yw'r goblygiadau. Felly, beth rŷn ni'n trio'i wneud yw cael byrddau iechyd i weithio mwy ar raddfa ranbarthol, ond dwi yn meddwl ei bod yn bwysig bod pobl yn deall ein bod ni'n gwneud y pethau yma nid achos ein bod ni'n ceisio gwneud bywyd yn anodd i bobl, ond er mwyn sicrhau ein bod ni'n gallu rhoi gwasanaeth i bob un a sicrhau ein bod ni'n gallu cynllunio gwasanaeth ar gyfer pob un.
Thank you very much. Health boards have to develop services on the basis of the local population, and if patients then ask to go somewhere else, that can have an impact and destabilise services in the two health boards. So, if they've planned for one thing and something else happens, evidently that is going to cause problems. I think that it is important to recognise that if, for example, someone wants to go from the Hywel Dda board area to Swansea, what that would mean in the long term for the hospital in Carmarthen. So, we have to think through the implications. So, what we're trying to do is to get health boards to work on a regional scale, but I do think it's important that people understand that we're doing these things not because we want to make life difficult for people, but to ensure that we can provide a service for everyone and ensure that we can plan services for everyone.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf yw'r cwestiwn amserol. Mae un cwestiwn i'w ofyn heddiw a hwnnw gan Paul Davies.
The next item is the topical question. There is one topical question today and that is to be posed by Paul Davies.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fecanweithiau'r Cytundeb Cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru? TQ584
1. Will the First Minister make a statement on the mechanisms of the Co-operation Agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru? TQ584
The First Minister and the leader of Plaid Cymru this morning signed the co-operation agreement. The agreement, the detailed policy programme and the mechanisms document that sets out how the agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru will work have also been published.
Llofnododd y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru y cytundeb cydweithio y bore yma. Mae'r cytundeb, y rhaglen bolisi fanwl a'r ddogfen fecanweithiau sy'n nodi sut y bydd y cytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru'n gweithio hefyd wedi'u cyhoeddi.
Minister, the mechanisms of the co-operation agreement that have been published this morning make for some very interesting reading. And given the huge impact that this coalition will have on the people of Wales, it's very disappointing that the Welsh Government has chosen not to come forward with an oral statement to this Chamber outlining these mechanisms, so that Members can have the opportunity to scrutinise and ask questions. It's even more disappointing that the First Minister is not here to respond to this very important question. So, Trefnydd, can you explain to us why the Welsh Government has chosen not to make a statement on this agreement in this Chamber, and is instead being forced to respond to an opposition topical question? Because I'm sure even Labour backbenchers would welcome the opportunity to scrutinise this particular deal.
Turning to the details of the mechanisms, the document confirms that
'the Welsh Government agrees to take decisions jointly with Plaid Cymru across the agreed range of co-operation'
on 46 policy areas. However, the Welsh Government has given itself the flexibility to widen the scope of this agreement, as the document says that
'Any decision to widen the scope of co-operation in this agreement in the interim and any other amendment to it may be made by the joint agreement of the First Minister and the Leader of Plaid Cymru.'
And widening the scope of this agreement is even more explicit, as Plaid Cymru has agreed to facilitate the passing of annual and supplementary budgets in exchange for influence on other budgetary matters. Therefore, does the Welsh Government accept that this agreement covers more than just the 46 areas of policy that it initially set out to the people of Wales this morning?
Of course, the agreement will have an impact on Senedd business, and I note that both parties claim to respect the independence of the Senedd committee system and the distinctive roles and functions of the respective parties within the Senedd. So, Trefnydd, can you confirm what discussions have been had with the Presiding Officer regarding the impact of this agreement on Senedd business?
The document also makes it clear that the co-operation agreement will be supported by a civil service unit, known as the co-operation agreement unit. So, Trefnydd, can you tell us exactly how much taxpayers' money has been earmarked for this new unit, and indeed any other aspects of machinery that will be put in place to support this specific agreement?
The document also says that Plaid Cymru designated Members will have the same responsibilities as Welsh Government Ministers to respect the political impartiality of the civil service, and will be bound by aspects of the ministerial code. Can you tell us why that is the case, given the document makes it explicitly clear that they will not be represented by ministerial or deputy ministerial appointments in the Welsh Government? Trefnydd, did the leader of Plaid Cymru just forget to ask for Plaid ministerial appointments?
And finally, Trefnydd, this agreement says that the involvement of Plaid Cymru is recognised as part of normal Government communications, and, as such, this is a coalition in everything but name. So why won't the Welsh Government just come clean with the people of Wales and call it what it is—a coalition?
Weinidog, mae mecanweithiau'r cytundeb cydweithio a gyhoeddwyd y bore yma yn ddiddorol iawn. Ac o ystyried yr effaith enfawr y bydd y glymblaid hon yn ei chael ar bobl Cymru, mae'n siomedig iawn fod Llywodraeth Cymru wedi dewis peidio â chyflwyno datganiad llafar i'r Siambr yn amlinellu'r mecanweithiau hyn, fel y gall Aelodau gael y cyfle i graffu a gofyn cwestiynau. Mae hyd yn oed yn fwy siomedig nad yw'r Prif Weinidog yma i ymateb i'r cwestiwn pwysig hwn. Felly, Drefnydd, a allwch chi egluro i ni pam fod Llywodraeth Cymru wedi dewis peidio â gwneud datganiad ar y cytundeb hwn yn y Siambr, a pham ei bod yn hytrach yn cael ei gorfodi i ymateb i gwestiwn amserol gan y gwrthbleidiau? Oherwydd rwy'n siŵr y byddai hyd yn oed Aelodau meinciau cefn y Blaid Lafur yn croesawu'r cyfle i graffu ar y fargen benodol hon.
Gan droi at fanylion y mecanweithiau, mae'r ddogfen yn cadarnhau bod
'Llywodraeth Cymru yn cytuno i wneud penderfyniadau ar y cyd â Phlaid Cymru ar draws y meysydd y cytunwyd i gydweithio arnynt'
ar 46 o feysydd polisi. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru wedi nodi bod ganddi hyblygrwydd i ehangu cwmpas y cytundeb hwn, oherwydd mae'r ddogfen yn dweud bod
'Gall unrhyw benderfyniad i ehangu cwmpas y cydweithio yn y cytundeb hwn yn y cyfamser ac unrhyw ddiwygiad arall iddo gael eu gwneud drwy gytundeb ar y cyd rhwng y Prif Weinidog ac Arweinydd Plaid Cymru.'
Ac mae ehangu cwmpas y cytundeb hwn hyd yn oed yn fwy eglur, gan fod Plaid Cymru wedi cytuno i hwyluso'r broses o basio cyllidebau blynyddol ac atodol yn gyfnewid am ddylanwad ar faterion cyllidebol eraill. Felly, a yw Llywodraeth Cymru yn derbyn bod y cytundeb hwn yn cwmpasu mwy na dim ond y 46 maes polisi a nodwyd ganddo'n wreiddiol i bobl Cymru y bore yma?
Wrth gwrs, bydd y cytundeb yn cael effaith ar fusnes y Senedd, a sylwaf fod y ddwy blaid yn honni eu bod yn parchu annibyniaeth system bwyllgorau'r Senedd a rolau a swyddogaethau penodol y pleidiau yn y Senedd. Felly, Drefnydd, a allwch chi gadarnhau pa drafodaethau a gawsoch gyda'r Llywydd ynghylch effaith y cytundeb hwn ar fusnes y Senedd?
Mae'r ddogfen hefyd yn ei gwneud yn glir y bydd y cytundeb cydweithio yn cael ei gefnogi gan uned gwasanaeth sifil, a elwir yn uned y cytundeb cydweithio. Felly, Drefnydd, a allwch chi ddweud wrthym yn union faint o arian trethdalwyr sydd wedi'i glustnodi ar gyfer yr uned newydd hon, ac yn wir unrhyw agweddau eraill ar beirianwaith a fydd yn cael ei roi ar waith i gefnogi'r cytundeb penodol hwn?
Mae'r ddogfen hefyd yn dweud y bydd gan Aelodau dynodedig o Blaid Cymru yr un cyfrifoldebau â Gweinidogion Llywodraeth Cymru i barchu didueddrwydd gwleidyddol y gwasanaeth sifil, ac y byddant wedi'u rhwymo i agweddau ar y cod gweinidogol. A allwch chi ddweud wrthym pam fod hynny'n wir, o gofio bod y ddogfen yn ei gwneud yn glir na fyddant yn cael eu cynrychioli gan benodiadau gweinidogol neu ddirprwy weinidogol yn Llywodraeth Cymru? Drefnydd, a wnaeth arweinydd Plaid Cymru anghofio gofyn am benodiadau gweinidogol i Blaid Cymru?
Ac yn olaf, mae'r cytundeb hwn yn dweud bod cyfraniad Plaid Cymru yn cael ei gydnabod fel rhan o gyfathrebiadau arferol y Llywodraeth, ac o'r herwydd, mae hon yn glymblaid ym mhob dim ond enw. Felly pam na wnaiff Llywodraeth Cymru fod yn onest gyda phobl Cymru a'i alw yr hyn ydyw—sef clymblaid?
The First Minister is unable to be with us this afternoon, but I'm here, obviously, to answer on behalf of the Welsh Government, and I'm very pleased to answer your questions. That often happens with topical questions. You asked some very specific questions, which you're absolutely right to do, but I should point out that a lot of the arrangements in relation to the co-operation agreement are the functions of the Government, which clearly is not the responsibility of the Senedd—it is a matter for the Welsh Government to work through.
You ask about Plaid Cymru in relation to Senedd business. Well, that is absolutely a matter for the Llywydd, for the remuneration board, and for the Senedd Commission. You ask what discussions have taken place. You may be aware that the Llywydd has been in correspondence with the First Minister, and they continue to be in correspondence. And I know, prior to the announcement of the co-operation agreement, discussions were certainly undertaken at an official level.
This is not a coalition, it is a co-operation agreement. And if you look back at the last 22 years of the Senedd, and, prior to that, the Assembly, every Assembly since we've had devolution 22 years ago has involved a partnership arrangement of some sort. We haven't had a co-operation agreement before, but we do see many different arrangements, right across the world. This is not novel; it's different to what we've had before, but it's certainly not novel. And we absolutely have a history of working collaboratively, for the benefit of the people of Wales. We're very happy if the Tory party want to enter into informal arrangements with us. You know the First Minister wrote to the leader of the opposition around a clean air Bill, for instance. The trouble is, the Tories aren't interested in working collaboratively, and I think that says more about your party than it does about my party.
You asked around funding for the co-operation agreement unit. Well, as you may have heard the First Minister say, money has been set aside, and that will be part of our draft budget, which we'll be publishing later this month, and, of course, you will be able to scrutinise that.
In relation to your question around the code of conduct for Plaid Cymru designated Members, as you will have seen, that's been put into annex A, which was published as part of the mechanism document of the agreement this morning. But I do reiterate that this is not a coalition; it's an agreement to deliver a shared programme of work through the co-operation agreement for a three-year period.
Ni all y Prif Weinidog fod gyda ni y prynhawn yma, ond rwyf yma, yn amlwg, i ateb ar ran Llywodraeth Cymru, ac rwy'n hapus iawn i ateb eich cwestiynau. Mae hynny'n aml yn digwydd gyda chwestiynau amserol. Fe ofynnoch chi gwestiynau penodol iawn, ac rydych yn gwbl iawn i wneud hynny, ond dylwn dynnu sylw at y ffaith mai swyddogaethau'r Llywodraeth yw llawer o'r trefniadau mewn perthynas â'r cytundeb cydweithio, ac nid cyfrifoldebau'r Senedd yw'r rheini yn amlwg—materion i Lywodraeth Cymru ydynt.
Rydych yn holi am Blaid Cymru mewn perthynas â busnes y Senedd. Wel, mater i'r Llywydd, i'r bwrdd taliadau, ac i Gomisiwn y Senedd yw hynny. Rydych yn gofyn pa drafodaethau a gafwyd. Efallai eich bod yn ymwybodol fod y Llywydd wedi bod yn gohebu â'r Prif Weinidog, ac maent yn parhau i ohebu. A chyn cyhoeddi'r cytundeb cydweithio, gwn fod trafodaethau'n sicr wedi cael eu cynnal ar lefel swyddogol.
Nid yw hon yn glymblaid, mae'n gytundeb cydweithio. Ac os edrychwch yn ôl ar 22 mlynedd olaf y Senedd, a'r Cynulliad cyn hynny, mae pob Cynulliad ers inni gael datganoli 22 mlynedd yn ôl wedi cynnwys trefniant partneriaeth o ryw fath. Nid ydym wedi cael cytundeb cydweithio o'r blaen, ond gwelwn lawer o drefniadau gwahanol, ledled y byd. Nid yw hwn yn beth newydd; mae'n wahanol i'r hyn rydym ni wedi'i gael o'r blaen, ond yn sicr nid yw'n beth newydd. Ac mae gennym hanes o gydweithio er budd pobl Cymru. Rydym yn hapus iawn os yw'r blaid Dorïaidd eisiau ymrwymo i drefniadau anffurfiol gyda ni. Gwyddoch fod y Prif Weinidog wedi ysgrifennu at arweinydd yr wrthblaid ynglŷn â Bil aer glân, er enghraifft. Y drafferth yw, nid oes gan y Torïaid ddiddordeb mewn cydweithio, a chredaf fod hynny'n dweud mwy am eich plaid chi nag y mae'n ei ddweud am fy mhlaid i.
Fe ofynnoch chi ynglŷn â chyllid ar gyfer uned y cytundeb cydweithio. Wel, mae'n bosibl eich bod wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud bod arian wedi'i neilltuo, a bydd hwnnw'n rhan o'n cyllideb ddrafft y byddwn yn ei chyhoeddi yn ddiweddarach y mis hwn, ac wrth gwrs, byddwch yn gallu craffu ar honno.
Mewn perthynas â'ch cwestiwn ynglŷn â'r cod ymddygiad ar gyfer Aelodau dynodedig o Blaid Cymru, fel y byddwch wedi gweld, mae hwnnw wedi'i gynnwys yn atodiad A, a gyhoeddwyd yn rhan o ddogfen mecanweithiau'r cytundeb y bore yma. Ond rwy'n ailadrodd nad clymblaid yw hyn; mae'n gytundeb i ddarparu rhaglen waith a rennir drwy'r cytundeb cydweithio am gyfnod o dair blynedd.
It might not be a coalition, but it looks like one. I welcome the agreement. I welcome the publication of the documents today that underpin the agreement; I think that's important in terms of transparency. I welcome the politics of the agreement; I think it's a good thing to do. And I welcome the statement from the Presiding Officer this morning on the advice that she has taken.
But this does raise questions for us as a Parliament, and I don't believe the Government can wipe that under any carpet and pretend it doesn't exist. The Government is already too powerful in this Chamber. It is powerful, and it does not receive the same scrutiny as other Governments receive, either in Westminster or Holyrood, or even in Stormont. So, there are questions here, because Plaid Cymru will have a role that goes beyond that of simply a budget agreement that we have experienced before. The fact that there is a finance committee within Government overseeing public expenditure I think is right, and I think is proper, and I welcome it, but it is different and it does put Plaid Cymru in a different situation.
I welcome the fact that there are designated Members. I welcome Siân Gwenllian's appointment, which I saw on Twitter earlier this afternoon. I think it will empower the Welsh Government, and I think it will strengthen the Welsh Government, but again, it asks questions about scrutiny. I welcome the fact that there are agreements in place between the two parties to manage business in this Chamber. Again, that asks questions. It is not credible to argue that the agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru means that Plaid Cymru does not have an executive role. That is simply not a credible argument to make.
I do believe that we need to consider this matter. I'm not sure that the format of a topical question this afternoon is the best way of resolving these matters, but I do believe that the Presiding Office, and the Government, and all of us as Members, need to take the same approach to the scrutiny of Government as Plaid Cymru and the Welsh Government have taken to the delivery of Government. Good government is improved by better scrutiny. We need to ensure that the structures are in place within this Parliament to ensure that this Parliament is not made redundant and a bystander over the next three years.
Efallai nad yw'n glymblaid, ond mae'n edrych fel un. Rwy'n croesawu'r cytundeb. Rwy'n croesawu cyhoeddi'r dogfennau heddiw sy'n sail i'r cytundeb; credaf fod hynny'n bwysig o ran tryloywder. Rwy'n croesawu wleidyddiaeth y cytundeb; rwy'n credu ei fod yn beth da i'w wneud. Ac rwy'n croesawu'r datganiad gan y Llywydd y bore yma ar y cyngor y mae wedi'i gael.
Ond mae hyn yn codi cwestiynau i ni fel Senedd, ac nid wyf yn credu y gall y Llywodraeth eu brwsio o dan y mat ac esgus nad ydynt yn bodoli. Mae'r Llywodraeth eisoes yn rhy bwerus yn y Siambr hon. Mae'n bwerus, ac nid yw'n destun yr un prosesau craffu â Llywodraethau eraill, naill ai yn San Steffan neu Holyrood, neu hyd yn oed yn Stormont. Felly, mae cwestiynau yma, oherwydd bydd gan Blaid Cymru rôl sy'n mynd y tu hwnt i gytundeb cyllideb rydym wedi'i gael o'r blaen. Mae'r ffaith bod pwyllgor cyllid o fewn y Llywodraeth yn goruchwylio gwariant cyhoeddus yn iawn yn fy marn i, a chredaf ei fod yn briodol, ac rwy'n ei groesawu, ond mae'n wahanol ac mae'n rhoi Plaid Cymru mewn sefyllfa wahanol.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod yna Aelodau dynodedig. Rwy'n croesawu penodiad Siân Gwenllian, a welais ar Twitter yn gynharach y prynhawn yma. Credaf y bydd yn grymuso Llywodraeth Cymru, a chredaf y bydd yn cryfhau Llywodraeth Cymru, ond unwaith eto, mae'n codi cwestiynau ynglŷn â chraffu. Rwy'n croesawu'r ffaith bod cytundebau ar waith rhwng y ddwy blaid i reoli busnes yn y Siambr hon. Unwaith eto, mae hynny'n codi cwestiynau. Nid yw'n gredadwy dadlau bod y cytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru yn golygu nad oes gan Blaid Cymru rôl weithredol. Nid yw honno'n ddadl gredadwy i'w gwneud.
Rwy'n credu bod angen inni ystyried y mater hwn. Nid wyf yn siŵr mai'r ffordd orau o ddatrys y materion hyn yw drwy gwestiwn amserol y prynhawn yma, ond credaf fod angen i Swyddfa'r Llywydd, a'r Llywodraeth, a phob un ohonom fel Aelodau, fabwysiadu'r un agwedd tuag at graffu ar y Llywodraeth ag y mae Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru wedi'i mabwysiadu tuag at gyflawni gwaith y Llywodraeth. Mae llywodraeth dda yn gwella drwy graffu gwell. Mae angen inni sicrhau bod y strwythurau ar waith yn y Senedd hon i sicrhau na fydd y Senedd hon yn dod yn ddiangen ac yn ddim ond gwyliwr dros y tair blynedd nesaf.
I think we've been very open and transparent. We've published all the documentation this morning, which absolutely sets out how it will work. I don't think we could have been any more open and transparent, and, certainly, we have nothing to hide. I don't think anybody's arguing about the role of Plaid Cymru. The status of Plaid Cymru as a party in this Chamber, as I said in my answer to Paul Davies, is a matter for the Llywydd, for the Senedd Commission, and for the remuneration board. The working of Government is a matter for the Welsh Government—the internal workings—which, I have to say, are very dry; everybody suddenly seems very interested in them. The Member will know very much that this is not a coalition. He understands full well what a coalition is.
Rwy'n credu ein bod wedi bod yn agored ac yn dryloyw iawn. Rydym wedi cyhoeddi'r holl ddogfennau y bore yma, sy'n nodi'n glir sut y bydd yn gweithio. Nid wyf yn credu y gallem fod wedi bod yn fwy agored a thryloyw, ac yn sicr, nid oes gennym unrhyw beth i'w guddio. Nid wyf yn credu bod neb yn dadlau ynghylch rôl Plaid Cymru. Mater i'r Llywydd, i Gomisiwn y Senedd, ac i'r bwrdd taliadau yw statws Plaid Cymru fel plaid yn y Siambr hon, fel y dywedais yn fy ateb i Paul Davies. Mater i Lywodraeth Cymru yw gwaith y Llywodraeth—y gwaith mewnol—sydd, mae'n rhaid imi ddweud, yn sych iawn; yn sydyn iawn, mae pawb i'w gweld â diddordeb mawr ynddynt. Bydd yr Aelod yn gwybod yn iawn nad clymblaid yw hon. Mae'n deall yn iawn beth yw clymblaid.
Dyna ni. Diolch i'r Trefnydd am ddod i ateb y cwestiwn.
Thank you, Trefnydd, for responding to that question.
Eitem 4 sydd nesaf, y datganiadau 90 eiliaid, ac mae'r datganiad cyntaf gan Adam Price.
Item 4 is next, the 90-second statements, and the first is from Adam Price.
Diolch yn fawr, Llywydd. I wish to make a quick statement today on SUDEP, which is sudden unexpected death in epilepsy. In Wales, there are an estimated 32,000 people living with epilepsy. Twenty-one people a week or three people every day in the United Kingdom die from SUDEP, with a large percentage of them being young men between the age of 20 and 40. As a group, people living with epilepsy are at a one in 1,000 risk of SUDEP. However, this can change drastically for some people depending on their individual circumstances. For some of my constituents, this is a very real issue that they live with every day, and some of the experiences they have shared with me over the past few weeks have been truly inspiring.
I would particularly like to reference Hayden Brown, a young man from Ammanford who lost his life to SUDEP just over two years ago now. His mother, Helen, is working with Hywel Dda to produce a resource that can be given to people at the point of diagnosis to increase people's awareness and inform them on how they can minimise risks. She also gives out an award in his name every year at his old junior school, Ysgol Bro Banw.
SUDEP Action are an excellent charity, who are doing their utmost to raise awareness of SUDEP specifically, and I would encourage anyone who has had family or loved ones affected by the condition to visit their website. Also, Epilepsy Action Cymru do a fantastic job of raising awareness and increasing understanding of the condition here in Wales. I would like to thank these organisations for their excellent work on this issue.
Diolch yn fawr, Lywydd. Hoffwn wneud datganiad cyflym heddiw ar SUDEP, sef marwolaeth annisgwyl sydyn oherwydd epilepsi. Yng Nghymru, amcangyfrifir bod 32,000 o bobl yn byw gydag epilepsi. Mae 21 o bobl yr wythnos neu dri o bobl bob dydd yn y Deyrnas Unedig yn marw o SUDEP, gyda chanran fawr ohonynt yn ddynion ifanc rhwng 20 a 40 oed. Fel grŵp, mae risg pobl sy'n byw gydag epilepsi o SUDEP yn un mewn 1,000. Fodd bynnag, gall hyn newid yn llwyr i rai pobl yn dibynnu ar eu hamgylchiadau unigol. I rai o fy etholwyr, mae hwn yn fater real iawn y maent yn byw gydag ef bob dydd, ac mae rhai o'r profiadau y maent wedi'u rhannu â mi dros yr wythnosau diwethaf wedi bod yn wirioneddol ysbrydoledig.
Hoffwn gyfeirio'n arbennig at Hayden Brown, dyn ifanc o Rydaman a gollodd ei fywyd i SUDEP ychydig dros ddwy flynedd yn ôl yn awr. Mae ei fam, Helen, yn gweithio gyda Hywel Dda i gynhyrchu adnodd y gellir ei roi i bobl ar adeg y diagnosis i gynyddu ymwybyddiaeth pobl a'u hysbysu sut y gallant leihau risgiau. Mae hi hefyd yn rhoi gwobr yn ei enw bob blwyddyn yn ei hen ysgol gynradd, Ysgol Bro Banw.
Mae SUDEP Action yn elusen ragorol sy'n gwneud ei gorau glas i godi ymwybyddiaeth o SUDEP yn benodol, a hoffwn annog unrhyw un sydd â theulu neu anwyliaid yr effeithiwyd arnynt gan y cyflwr i ymweld â'u gwefan. Hefyd, mae Epilepsy Action Cymru yn gwneud gwaith gwych o godi ymwybyddiaeth a chynyddu dealltwriaeth o'r cyflwr yma yng Nghymru. Hoffwn ddiolch i'r sefydliadau hyn am eu gwaith rhagorol ar y mater hwn.
On Monday, a memorial service was held for the late Dame Cheryl Gillan at Westminster. For those of you who may not be aware, Cheryl was born in Llandaff, Cardiff, and raised in south Wales. Indeed, her family still runs a farm in Usk. She was educated at Elm Tree House, a former alma mater of mine, and Norfolk House primary school in Cardiff, before attending Cheltenham Ladies' College and the College of Law. In 1992, she was elected to Parliament as Member of Parliament for Chesham and Amersham, a seat she held until her sad and sudden passing in April this year. Cheryl was appointed Secretary of State for Wales, the first woman to hold this role, after the general election in 2010, a post that she held with sheer distinction and pride. I knew her for many years, and her passion and kindness always shone through. She was widely respected amongst the political spectrum, and admired for her dedication to Wales. Cheryl is greatly missed by all of her friends in Wales, who will always remember her good humour and kindness. Public life is certainly poorer without her. Thank you.
Ddydd Llun, cynhaliwyd gwasanaeth coffa i'r diweddar Fonesig Cheryl Gillan yn San Steffan. I'r rhai nad ydynt yn gwybod, ganed Cheryl yn Llandaf, Caerdydd, a'i magu yn ne Cymru. Yn wir, mae ei theulu'n dal i gynnal fferm ym Mrynbuga. Cafodd ei haddysg yn Elm Tree House, fy hen ysgol, ac ysgol gynradd Norfolk House yng Nghaerdydd, cyn mynychu Cheltenham Ladies' College a Choleg y Gyfraith. Ym 1992, fe'i hetholwyd i'r Senedd yn Aelod Seneddol dros Chesham and Amersham, sedd a gadwodd nes ei marwolaeth drist a sydyn ym mis Ebrill eleni. Penodwyd Cheryl yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru, y fenyw gyntaf i gael y swydd, ar ôl yr etholiad cyffredinol yn 2010, swydd a gyflawnodd gydag anrhydedd a balchder pur. Roeddwn yn ei hadnabod ers blynyddoedd lawer, ac roedd ei hangerdd a'i charedigrwydd bob amser yn amlwg. Roedd hi'n uchel ei pharch ar draws y sbectrwm gwleidyddol, ac roedd ei hymroddiad i Gymru yn destun edmygedd. Gwelir colli Cheryl yn fawr gan ei holl ffrindiau yng Nghymru, a fydd bob amser yn cofio ei hiwmor a'i charedigrwydd. Mae bywyd cyhoeddus yn sicr yn dlotach hebddi. Diolch.
Diolch yn fawr am hynny. Egwyl fer nesaf nawr er mwyn gwneud ambell i newid i'r Siambr, ac fe fyddwn ni'n dychwelyd ar gyfer eitem 5.
Thank you for those words. We will now take a short break to allow for some changeovers in the Chamber, and we will return for item 5.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:42.
Plenary was suspended at 15:42.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:53, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:53, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Eitem 5 yw'r nesaf, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): diagnosis a thriniaeth canser. Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i wneud y cynnig.
We move now to item 5, a Member debate under Standing Order 11.21(iv): cancer diagnosis and treatment, and I call on Mabon ap Gwynfor to move the motion.
Cynnig NDM7842 Mabon ap Gwynfor
Cefnogwyd gan Altaf Hussain, Cefin Campbell, Heledd Fychan, James Evans, Jane Dodds, Janet Finch-Saunders, Joel James, Laura Anne Jones, Luke Fletcher, Mark Isherwood, Paul Davies, Peter Fox, Rhun ap Iorwerth, Rhys ab Owen, Sam Rowlands, Siân Gwenllian, Sioned Williams
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn croesawu dull gweithredu llwybr canser sengl Llywodraeth Cymru.
2. Yn cydnabod:
a) mai canser yw prif achos marwolaeth yng Nghymru a bod 19,600 o bobl yn cael diagnosis o ganser bob blwyddyn yng Nghymru (2016-2018).
b) bod COVID-19 wedi gwaethygu'r heriau sy'n wynebu gwasanaethau canser yng Nghymru, gyda thua 1,700 yn llai o bobl yn dechrau triniaeth canser rhwng Ebrill 2020 a Mawrth 2021.
c) bod amseroedd aros canser GIG Cymru ar gyfer mis Gorffennaf 2021 yn dangos mai 61.8 y cant o gleifion sy'n cael eu triniaeth gyntaf o fewn 62 diwrnod i'r dyddiad yr amheuir bod ganddynt ganser, canran llawer is na'r targed perfformiad llwybr canser tybiedig o 75 y cant.
d) hyd yn oed cyn y pandemig, fod Cymru'n profi bylchau sylweddol yn y gweithlu sy'n rhoi diagnosis o ganser ac yn ei drin, er enghraifft ym maes delweddu, endosgopi, patholeg, oncoleg nad yw'n lawfeddygol a nyrsys arbenigol.
e) heb fuddsoddiad aml-flwyddyn mewn hyfforddiant a chyflogi mwy o staff i lenwi swyddi gwag cyfredol, na fydd gan Gymru'r staff rheng flaen a'r arbenigwyr sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r ôl-groniad canser, ymdopi â'r galw yn y dyfodol, neu wneud cynnydd tuag at uchelgeisiau i roi diagnosis a thrin mwy o ganserau yn gynnar.
f) bod Cynghrair Canser Cymru wedi beirniadu'r datganiad ansawdd ar gyfer canser, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2021, am beidio â darparu gweledigaeth glir i gefnogi gwasanaethau canser i adfer o effaith y pandemig a gwella cyfraddau goroesi ymhellach.
g) mai Cymru fydd yr unig genedl yn y DU heb strategaeth ganser cyn bo hir, y mae Sefydliad Iechyd y Byd yn argymell bod gan bob gwlad.
3. Yn croesawu'r cynlluniau peilot clinig diagnostig cyflym llwyddiannus ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe a Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, a bod Rhwydwaith Canser Cymru wedi darparu cyllid i bob bwrdd iechyd arall i ddatblygu clinigau diagnostig cyflym.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau nesaf ar gyfer y datganiad ansawdd ar gyfer canser, gan gynnwys targedau a mecanweithiau uchelgeisiol ar gyfer olrhain buddsoddiad cynnydd ar gyfer staff, offer a seilwaith;
b) mynd i'r afael â phrinder staff hirsefydlog o fewn gwasanaethau canser a diagnostig;
c) ystyried sut y gellid cymhwyso'r argymhellion yn adolygiad yr Athro Syr Mike Richards o wasanaethau diagnostig yn Lloegr yng Nghymru.
Motion NDM7842 Mabon ap Gwynfor
Supported by Altaf Hussain, Cefin Campbell, Heledd Fychan, James Evans, Jane Dodds, Janet Finch-Saunders, Joel James, Laura Anne Jones, Luke Fletcher, Mark Isherwood, Paul Davies, Peter Fox, Rhun ap Iorwerth, Rhys ab Owen, Sam Rowlands, Siân Gwenllian, Sioned Williams
To propose that the Senedd:
1. Welcomes the Welsh Government’s single cancer pathway approach.
2. Recognises:
a) that cancer is the leading cause of death in Wales and that 19,600 people are diagnosed with cancer every year in Wales (2016-2018).
b) that the challenges facing cancer services in Wales have been compounded by COVID-19, with around 1,700 fewer people beginning cancer treatment between April 2020 and March 2021.
c) that NHS Wales cancer waiting times for July 2021 show that the percentage of patients receiving their first treatment within 62 days of first being suspected of having cancer was at 61.8 per cent, which is well below the suspected cancer pathway performance target of 75 per cent.
d) that even before the pandemic, Wales was experiencing significant gaps in the workforce that diagnose and treat cancer, such as in imaging, endoscopy, pathology, non-surgical oncology and specialist nurses.
e) that without multi-year investment in training and employing more staff to fill current vacancies, Wales will not have the frontline staff and specialists needed to address the cancer backlog, cope with future demand, or make progress towards ambitions to diagnose and treat more cancers at an early stage.
f) that the Wales Cancer Alliance criticised the quality statement for cancer, published in March 2021, for not setting a clear vision to support cancer services to recover from the impact of the pandemic and further improve survival.
g) that Wales will soon be the only UK nation without a cancer strategy, which the World Health Organization recommends all countries have.
3. Welcomes the successful rapid diagnostic clinic pilots in Swansea Bay University Health Board and Cwm Taf Morgannwg University Health Board, and that the Wales Cancer Network has provided funding to all other health boards to develop rapid diagnostic clinics.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) provide an update on the next steps for the quality statement for cancer, including ambitious targets and mechanisms for tracking progress investment for staff, equipment and infrastructure;
b) address the long-standing staff shortages within cancer and diagnostic services;
c) consider how the recommendations in Professor Sir Mike Richards review of diagnostic services in England could be applied in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch am y cyfle i gyflwyno’r cynnig yma heddiw ger eich bron, a diolch i’r holl Aelodau eraill sydd wedi ei gefnogi o. Mae’r nifer sydd wedi cefnogi'r cynnig yn dyst i bwysigrwydd y testun.
Mae canser, wrth gwrs, yn rhywbeth sydd yn agos iawn at bob un ohonom ni—yn llawer rhy agos mewn gwirionedd. Mae fy nhad yn glaf canser, ac wedi bod ers diwedd 2019. Yn ôl yn yr haf, cafodd fy nhad y newyddion da fod y canser wedi diflannu, a'i fod mewn remission. Roedd yn achos dathlu, wrth reswm. Yna, ar ddechrau’r hydref, wrth fynd am ei brofion, gwelwyd fod y tyfiant wedi dod yn ôl.
Dwi’n dyst, felly, i’r ffaith fod y broses ddiagnosis, aros am ganlyniadau, aros am driniaeth, aros am atebion pan fo rhywbeth annisgwyl yn codi—hyn oll yn boen meddwl creulon, a gallaf ddim dychmygu'r gwewyr mae fy nhad a mam yn gorfod mynd drwyddo heb wybod os ydy’r erchyll beth yma yn tyfu ynghynt y tu mewn iddo, neu wedi ymledu.
Ond dydw i ddim ar fy mhen fy hun yn byw'r profiadau yma. Mae yna filoedd o gleifion a theuluoedd yng Nghymru yn byw'r profiad yma yn ddyddiol ac, wrth gwrs, mae eraill yn y Siambr yma heddiw wedi ei brofi o, dwi’n siŵr.
Rydyn ni oll, wrth gwrs, heddiw, yn cofio am yr annwyl a'r diweddar Steffan Lewis, a gyfrannodd gymaint mewn amser llawer yn rhy fyr, ac fe'i gollwyd o i ganser.
Wrth gyflwyno’r cynnig yma heddiw, dwi am ganolbwyntio ar effaith COVID ar wasanaethau canser, y gweithlu, amseroedd aros a diagnosis.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you for the opportunity to table this motion today, and may I thank all the other Members who have supported it? The number of Members who have supported the motion is testament to the importance of the subject.
Cancer, of course, is something that is very close to us all—far too close, actually. My father is a cancer patient, and has been since late 2019. Back in the summer, my father had the good news that the cancer had disappeared, and that he was in remission. This was a cause for celebration, of course. Then, at the beginning of the autumn, when he went back for his tests, he found that the tumour had returned.
I can attest, therefore, to the fact that the diagnosis process, waiting for results, waiting for treatment, waiting for answers when something unexpected happens is very cruel, and I can't imagine the torment that my father and mother have had to endure through this without knowing whether this terrible thing is growing faster inside him, or if it's spreading.
However, I'm not alone in living these experiences. There are thousands of patients and families in Wales living these experiences every day and, of course, there are others in this Chamber who have also experienced it, I'm sure.
We all, of course, remember the late Steffan Lewis, who contributed so much in such a short time, and he was lost to cancer.
In tabling this motion today, I want to focus on the impact of COVID on cancer services, the workforce, waiting times and diagnosis.
Wel, mae ychydig o dan 20,000 o bobl yn derbyn diagnosis canser yng Nghymru bob blwyddyn, ac mae'n wybyddus i bawb erbyn hyn fod canser yn lladd mwy o bobl yng Nghymru nag unrhyw glefyd arall. Y newyddion da ydy fod y nifer sy'n goroesi'r clefyd yma yn cynyddu, gyda 60 y cant o’r cleifion a dderbyniodd ddiagnosis rhwng 2014 a 2018 yn goroesi eu canser am bum mlynedd neu fwy, sydd yn dangos bod triniaethau yn gwella.
Ond er y camau ymlaen, mae effaith COVID-19 a'r diffyg staff yn y gwasanaeth iechyd yn debyg o arwain atom ni'n gweld y niferoedd sydd yn goroesi yn lleihau am y tro cyntaf. Mae'r heriau sy'n wynebu gwasanaethau canser yng Nghymru wedi'u dwysáu oherwydd COVID, fel ym mhob sector o fewn y gwasanaeth iechyd. Mae ffigurau'r Llywodraeth yn dangos bod 20,000 yn llai o bobl wedi cael eu cyfeirio ar frys am ddiagnosis canser rhwng mis Mawrth a mis Tachwedd 2020 o'i gymharu â chyn y pandemig. Gwyddom bellach fod 1,700 yn llai o bobl wedi dechrau triniaeth canser yng Nghymru yn y flwyddyn rhwng Ebrill 2020 a Mawrth 2021. Arweiniodd y COVID yma at y gwasanaethau canser yn cael eu tarfu'n sylweddol gan beryglu diagnosis a’i wneud yn anoddach i’w drin, a oedd wedyn yn arwain at ddirywiad yn eu cyfleoedd i oroesi.
Gwyddom hefyd fod staff y gwasanaeth iechyd wedi blino'n lan ar ôl ymateb i'r pandemig, yn ogystal â cheisio cynnal y gwasanaethau canser, tra hefyd yn ceisio cynnal mwy o fesurau rheoli heintiau. Ond, er bod llawer o wasanaethau canser bellach wedi dychwelyd, i raddau helaeth, i'r lefelau lle yr oedden nhw cyn COVID, y gwir ydy nad oedd canlyniadau canser yng Nghymru yn ddigon da cyn y pandemig. Fedrwn ni felly ddim mynd yn ôl i fel oedd pethau. Erys yr angen i drawsnewid gwasanaethau ar frys er mwyn gwella canlyniadau canser yn y tymor hir.
Sydd yn dod â mi at y gweithlu. Dwi eisiau gosod ar record yma heddiw ein diolch i’r gweithlu sydd wedi mynd yr ail filltir drosodd a thro yn ystod y cyfnod anodd diweddar. Fel mab i glaf canser, dwi’n diolch yn bersonol iddyn nhw, a dwi’n sicr fod y diolch hwnnw yn cael ei ategu gan bawb yma heddiw. Ond, y gwir anghyfleus ydy fod y gwasanaeth iechyd wedi dibynnu ar ewyllys da'r gweithlu er mwyn cynnal y gwasanaeth, gyda rhagor nag un o bob pedwar meddyg yn gweithio dros oriau yn ddi-dâl. Hyd yn oed cyn y pandemig, roedd Cymru'n profi bylchau sylweddol yn y gweithlu diagnostig a chanser, megis delweddu, endosgopi, patholeg ac oncoleg nad yw'n lawfeddygol, neu non-surgical oncology.
Mae’r bylchau yma wedi effeithio yn sylweddol ar ein gallu i adnabod canser yn gynnar; darparu'r math mwyaf effeithiol o driniaeth; a gwella cyfleoedd goroesi. Er enghraifft, tra bod yna gynnydd wedi bod yng ngweithlu ymgynghorwyr oncoleg glinigol trwy’r Deyrnas Gyfunol a thrwy Ewrop, does yna ddim cynnydd wedi bod yn y bum mlynedd ddiwethaf yn ardal Betsi Cadwaladr. Yn 2020, dim ond 7.8 radiolegydd am bob 100,000 o’r boblogaeth oedd yng Nghymru, tra bod y cyfartaledd Ewropeaidd yn 12.8. Yn wir, mae gan Gymru hanner nifer y radiolegwyr i bob pen o’r boblogaeth ag sydd gan Ffrainc a Sbaen. Ac mae gan ogledd a gorllewin Cymru'r nifer lleiaf o radiolegwyr clinigol y pen o’i gymharu â gweddill y Deyrnas Gyfunol.
Mae yna gamau y gellir eu cymryd yn y tymor byr i ddiwallu’r sefyllfa, megis cymysgu sgiliau. Gall arloesi efo technolegau newydd helpu i wneud y mwyaf o allu'r gweithlu canser hefyd. Ac, wrth gwrs, mae’n rhaid edrych ar gefnogi lles y gweithlu er mwyn eu cadw. Ond, tra gall y camau yma helpu, dim ond trwy fynd i’r afael â’r argyfwng yn y gweithlu go iawn y cawn ni ddatrysiad i’r cwestiwn ehangach o staffio. Rhaid felly gweld y Llywodraeth yn ehangu'r nifer o staff mewn proffesiynau canser allweddol drwy fuddsoddi mewn hyfforddiant a chyflogi mwy o staff canser i lenwi'r swyddi gwag cyfredol a sicrhau bod gan y gweithlu'r gallu i ateb y galw cynyddol, yn ogystal ag amser i arloesi a thrawsnewid gwasanaethau.
Daw hyn â fi at y pwynt nesaf, sef amseroedd aros. Mae’n deg dweud, fel rydym ni wedi sôn, fod COVID wedi cael effaith andwyol ar y gwasanaethau canser. Dengys data mis Medi 2021 fod 59 y cant o gleifion wedi derbyn triniaeth cyntaf o fewn 62 niwrnod i’r amheuaeth fod ganddyn nhw ganser. Mae hyn ymhell o dan y targed o 75 y cant. Mae’r ystadegyn pryderus yma yn dweud wrthym ni fod llawer gormod o gleifion yn aros llawer rhy hir cyn cael diagnosis neu driniaeth. Ond fedrwn ni ddim gwella’r canlyniadau heblaw ein bod ni’n gweld cynnydd yn y gweithlu a’r offer angenrheidiol er mwyn ei ddal yn ddigon cynnar.
Rŵan, mae’r llwybr amheuaeth o ganser, a gafodd ei gyhoeddi nôl yn y gwanwyn, i'w groesawu. Ond mae angen gwneud mwy i leihau yr amseroedd aros a rhoi’r cyfle gorau posib i gleifion gael diagnosis cynnar, i gael triniaeth buan ac i oroesi.
Dwi hefyd yn croesawu’r datganiad ansawdd ar gyfer canser a gyhoeddwyd eleni. Ond mae’n ddatganiad sydd yn annigonol. Nid strategaeth canser mohoni, ac mae’r strategaeth canser flaenorol bellach yn dirwyn i ben. Cymru, felly, fydd yr unig genedl yn y Deyrnas Gyfunol heb strategaeth canser, rhywbeth y mae Sefydliad Iechyd y Byd yn dweud y dylai pob Llywodraeth ei mabwysiadu. Mae'n rhaid cryfhau’r datganiad ansawdd canser, felly, a datblygu strategaeth canser i Gymru ar fyrder.
Yn olaf, dwi am droi'n sydyn at adolygiad Richards gan y gwasanaeth iechyd yn Lloegr. Un o argymhellion allweddol yr adolygiad hwnnw oedd hybiau diagnostig ar gyfer diagnostig dewisol, elective diagnostics, a chymryd yr elfennau megis sganio a phrofion allan o ysbytai acíwt er mwyn adeiladu capasiti. Ond, wrth gwrs, mae angen buddsoddiad ychwanegol i greu’r rhain, ynghyd â gweithlu, offer ac yn y blaen. Mae angen i’r Llywodraeth, felly, roi ystyriaeth lawn i hyn, a byddwn yn annog y Llywodraeth i ymchwilio i fewn i’r posibilrwydd o sefydlu peilot, gyda golwg i ddatblygu hybiau o’r fath yma yng Nghymru.
Felly, i gloi, rydym ni'n cydnabod bod yr argyfwng COVID wedi gwneud pethau yn anodd iawn i'r gwasanaeth canser a gwasanaethau iechyd eraill, ac rydym ni'n diolch yn swyddogol i'r gweithlu am eu dewrder a'u gwaith yn ystod y cyfnod yma. Ond doedd pethau ddim yn iawn cyn hynny. Rydyn ni'n cydnabod bod yna gamau wedi cael eu cymryd i'r cyfeiriad cywir, ond mae angen llawer iawn mwy. Mae'n rhaid gweld buddsoddi yn y gweithlu, sydd yn golygu cynyddu'r cyfleoedd hyfforddiant a chynyddu'r niferoedd, yn arbennig felly'r gweithlu arbenigol. Mae angen strategaeth canser glir, gan adeiladau ar y datganiad a wnaed yn y gwanwyn, gan osod gweledigaeth, targedau clir ac atebolrwydd. Ac yn olaf, mae angen gweld ymrwymiad i dreialu a mabwysiadu rhai o'r argymhellion yn adroddiad Richards. Wedi'r cyfan, does dim angen ailddyfeisio'r olwyn. Trwy weithredu’r rhain, gallwn fod yn hyderus y caiff fwy o gleifion ddiagnosis sydyn ac y bydd cyfraddau goroesi yn cynyddu. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
Just under 20,000 people are diagnosed with cancer in Wales every year, and it's now widely known that cancer kills more people in Wales than any other disease. The good news is that the survival rate for this disease is increasing, with 60 per cent of patients diagnosed between 2014 and 2018 surviving their cancer for five years or longer, which shows that treatments are improving.
However, despite these steps forward, the impact of COVID-19 and the shortage of staff in the health service are likely to lead to a first decline in survival rates. The challenges facing cancer services in Wales have been compounded by COVID, as in all sectors within the health service. Welsh Government figures show that 20,000 fewer people were given urgent referrals for cancer diagnosis between March and November 2020, compared with the period before the pandemic. We now know that 1,700 fewer people started their cancer treatment in Wales in the year between April 2020 and March 2021. Cancer services were significantly disrupted in the wake of COVID, jeopardising diagnosis and making it more difficult to treat, which then led to a decline in their chances of survival.
We also know that health service staff are exhausted after responding to the pandemic, as well as trying to maintain cancer services, while also trying to carry out more infection control measures. However, while many cancer services have now largely returned to the levels where they were before COVID, the reality is that cancer outcomes in Wales were not good enough even before the pandemic. We can't therefore go back to how things were. There remains a need to transform services urgently to improve cancer outcomes in the long term.
That brings me to the workforce. I want to place on record our thanks to the workforce, who have gone the extra mile time and time again over the recent challenging period. As the son of a cancer patient, I wish to thank them personally, and I am sure that that gratitude is echoed by everyone here in the Senedd today. However, the inconvenient truth is that the health service has relied on the goodwill of the workforce to keep the service going, with more than one in four doctors working unpaid overtime. Even before the pandemic, Wales was experiencing significant gaps in the workforce for diagnostic and cancer services, such as imaging, endoscopy, pathology, and non-surgical oncology.
These gaps have significantly affected our ability to identify cancer early, provide the most effective form of treatment, and improve the chances of survival. For example, while there has been an increase in the consultant workforce for clinical oncology throughout the UK and Europe, there has been no increase in five years in the Betsi Cadwaladr University Health Board area. In 2020, there were only 7.8 radiologists per 100,000 people in Wales, while the European average is 12.8. Indeed, Wales has half as many radiologists per head of population as France and Spain. And north and west Wales have the lowest number of clinical radiologists per capita compared to the rest of the UK.
There are steps that can be taken in the short term to address this situation, such as mixing skills. Innovations with new technologies can also help to maximise the potential of the cancer workforce as well. And, of course, we must look at supporting the well-being of the workforce in order to retain them. But, while these steps can help, it is only by addressing the crisis in the real workforce that we can find a solution to the broader question of staffing. We must therefore see the Government increase staffing levels in key cancer professions by investing in training and employing more cancer staff to fill current vacancies, and ensuring that the workforce has the capacity to meet growing demand, as well as time to innovate and transform services.
This brings me to the next point, namely waiting times. It's fair to say, as we've mentioned, that COVID has had a detrimental impact on these cancer services. Data for September 2021 show that 59 per cent of patients had received their first treatment within 62 days of the suspicion of cancer. This is well below the target of 75 per cent. This worrying statistic tells us that far too many patients are waiting too long before being diagnosed or treated. But we can’t improve the results unless we see an increase in the workforce and the equipment required to catch it early enough.
Now, the suspected cancer pathway, which was announced back in the spring, is to be welcomed. But more needs to be done to reduce waiting times and to give patients the best possible chance of early diagnosis, early treatment and survival.
I also welcome the quality statement for cancer, which was published this year. But it is an inadequate statement. It's not a cancer strategy, and the previous cancer strategy has now come to an end. Wales will therefore be the only nation in the UK without a cancer strategy, something that the WHO says that every Government should adopt. We therefore must strengthen the quality statement for cancer, and we must develop a cancer strategy for Wales urgently.
Finally, I want to turn quickly to the Richards review, undertaken by the health service in England. One of the key recommendations of the review was having diagnostic hubs for elective diagnostics, and taking elements such as scanning and testing out of acute hospitals in order to build capacity. But, of course, we require additional investment to create these, together with workforce, equipment and so on. The Government therefore needs to consider this fully, and I would urge the Government to explore the possibility of establishing a pilot scheme, with a view to developing hubs of this kind here in Wales.
So, to close, we recognise that the COVID crisis has made things very difficult for the cancer services and health services in general, and we officially thank the workforce for their bravery and their work during this period. But things weren't right before then. We recognise that steps have been taken in the right direction, but we need much more. We have to see investment in the workforce, which means increasing the training opportunities and increasing the numbers, particularly the specialist workforce. We need a cancer strategy that's clear, building on the statement that was made in the spring, setting out a vision and clear targets and accountability. And finally, we need to see a commitment to trial and adopt some of the recommendations in the Richards report. After all, we don't need to reinvent the wheel. So, by implementing these, we can be confident that more patients will have a quick diagnosis and that survival rates will increase. Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
I'd like to firstly thank Mabon for bringing forward such an important debate today, and also say that I'm sorry to hear what his family is going through and to hear the personal reasons for him bringing this debate to the Senedd today.
The points raised so far will be both concerning and upsetting to people the length and breadth of our country. The Welsh Government's announcement of the new single pathway for Welsh patients to ensure treatment begins, if cancer is suspected, within 62 days is welcome news after years of growing waiting lists for cancer diagnosis and treatment. It has been a shameful reflection on successive Labour Governments' historic inaction to tackle excessively long cancer diagnosis and treatment times. Despite the introduction of the new single pathway, horrendously long waiting lists still blight Wales and are still only getting longer. Quite clearly, far more is needed to rectify the current cancer crisis that we face. A significant portion of the problem has been caused by the chronic shortage of hospital staff across our health board departments. Once again, we've seen successive Labour Governments allow our NHS to go upstream without a paddle.
It's all well and good introducing new strategies to bring down waiting lists and improve outcomes for patients, but it's being set up to fail. If we don't ensure that there are enough staff to deliver results, then this new strategy will just become a sticking plaster for a very deep wound. We know that the pandemic has had a significant impact since its inception in March 2020. We've all heard stories of various people suspected of having cancer going undiagnosed for far too long, thus exacerbating historic backlogs. Sadly, most of these problems were here long before the pandemic struck. I find it extremely concerning that, despite the World Health Organization's recommendation that all countries should have a cancer strategy in place, Wales is still waiting for a clear, multi-pronged action plan that can tackle the heart of this issue.
This Welsh Government needs to act and it needs to act now. We're in dire need of a short-term strategy put in place to tackle the immediate staffing issues facing the NHS. Without this, there can be no hope of bringing down waiting lists. Indeed, we may only see waiting lists increase otherwise. This needs to be coupled with the introduction of a long-term plan to drive down waiting lists, so that patients can access treatment as soon as possible, preferably before that 62-day target. The Labour Government can no longer rest on its laurels and bury its head in the sand under the delusion that problems will fix themselves. They can't just revert to blaming Westminster either, because the buck stops here, Welsh Labour Government.
These issues demand urgent and targeted intervention now. Rapid diagnosis is absolutely key. The situation needs to be brought under control, otherwise we will continue to have excessively long waiting lists and increased deaths caused by cancer, many of which could be entirely avoidable with appropriate action. Wales being the only nation in the UK without a strategy is just not good enough; the time to act is the time now.
Hoffwn ddiolch yn gyntaf i Mabon am gyflwyno dadl mor bwysig heddiw, a dweud hefyd ei bod yn ddrwg gennyf glywed beth y mae ei deulu'n mynd drwyddo a chlywed y rhesymau personol pam y daeth â'r ddadl hon i'r Senedd heddiw.
Bydd y pwyntiau a godwyd hyd yma yn peri pryder a gofid i bobl ar hyd a lled ein gwlad. Mae cyhoeddiad Llywodraeth Cymru am y llwybr canser sengl newydd i gleifion yng Nghymru i sicrhau bod triniaeth yn dechrau, os amheuir bod ganddynt ganser, o fewn 62 diwrnod yn newyddion i'w groesawu ar ôl blynyddoedd o restrau aros cynyddol am ddiagnosis a thriniaeth canser. Bu'n adlewyrchiad cywilyddus o ddiffyg gweithredu hanesyddol Llywodraethau Llafur olynol i fynd i'r afael ag amseroedd aros rhy hir am ddiagnosis a thriniaeth canser. Er gwaethaf cyflwyno'r llwybr sengl newydd, mae rhestrau aros erchyll o hir yn dal i fod yn bla yng Nghymru ac maent yn dal i fynd yn hirach. Yn gwbl amlwg, mae angen llawer mwy i unioni'r argyfwng canser presennol sy'n ein hwynebu. Mae cyfran sylweddol o'r broblem wedi'i hachosi gan brinder cronig o staff ysbyty ar draws adrannau ein byrddau iechyd. Unwaith eto, rydym wedi gweld Llywodraethau Llafur olynol yn caniatáu i'n GIG wynebu sefyllfa eithriadol o anodd ar eu pen eu hunain.
Un peth yw cyflwyno strategaethau newydd i leihau rhestrau aros a gwella canlyniadau i gleifion, ond nid oes ffordd y gall wneud hynny. Os nad ydym yn sicrhau bod digon o staff i gyflawni canlyniadau, ni fydd y strategaeth newydd hon yn ddim mwy na phlastr dros glwyf dwfn iawn. Gwyddom fod y pandemig wedi cael effaith sylweddol ers iddo ddechrau ym mis Mawrth 2020. Rydym i gyd wedi clywed straeon am wahanol bobl yr amheuir bod ganddynt ganser yn mynd heb ddiagnosis am lawer rhy hir, gan waethygu ôl-groniadau hanesyddol. Yn anffodus, roedd y rhan fwyaf o'r problemau hyn yma ymhell cyn i'r pandemig daro. Er gwaethaf argymhelliad Sefydliad Iechyd y Byd y dylai pob gwlad gael strategaeth ganser ar waith, mae'n destun pryder enfawr i mi fod Cymru'n dal i aros am gynllun gweithredu clir, aml-elfen a all fynd i'r afael â chraidd y broblem.
Mae angen i Lywodraeth Cymru weithredu ac mae angen iddi weithredu nawr. Mae gwir angen gosod strategaeth ar waith yn y tymor byr i fynd i'r afael â'r problemau staffio uniongyrchol sy'n wynebu'r GIG. Heb hyn, ni all fod unrhyw obaith o leihau rhestrau aros. Yn wir, efallai mai gweld rhestrau aros yn cynyddu a wnawn fel arall. Mae angen cyplysu hyn â chyflwyno cynllun hirdymor i leihau rhestrau aros, fel y gall cleifion gael triniaeth cyn gynted â phosibl, cyn y targed 62 diwrnod os oes modd. Ni all y Llywodraeth Lafur orffwys ar ei rhwyfau mwyach a chladdu ei phen yn y tywod o dan y camargraff y bydd problemau'n datrys eu hunain. Ni allant ymroi i feio San Steffan ychwaith, oherwydd mae'r cyfrifoldeb yma, gyda Llywodraeth Lafur Cymru.
Mae'r materion hyn yn galw am ymyrraeth frys ac wedi'i thargedu nawr. Mae diagnosis cyflym yn gwbl allweddol. Mae angen rheoli'r sefyllfa, neu fel arall byddwn yn parhau i weld rhestrau aros rhy hir a mwy o farwolaethau wedi'u hachosi gan ganser, marwolaethau y gellid bod wedi osgoi llawer ohonynt yn gyfan gwbl gyda chamau gweithredu priodol. Nid yw'r ffaith mai Cymru yw'r unig wlad yn y DU heb strategaeth yn ddigon da; mae'n bryd gweithredu.
Diolch i Mabon am ddod â'r cynnig yma o'n blaenau ni heddiw yma. Mae pobl Cymru'n aros yn rhy hir am driniaeth canser, ac mae hynny'n effeithio ar ba mor debygol ydyn nhw o oroesi. Dyna ydy'r gwir sylfaenol sy'n gefndir i'r cynnig yma heddiw, ac wrth wraidd yr ateb mae'r angen am gynllun canser cenedlaethol newydd i Gymru. Mae'r Gweinidog wedi clywed y galwadau cyson ac uchel gan y gwahanol randdeiliaid bod angen cynllun o'r fath; dydy'r datganiad ansawdd ar gyfer canser ddim yn rhoi inni y strategaeth, y cynllun gweithredu clir, sydd ei angen. Mi oedd angen, wrth gwrs, strategaeth felly cyn y pandemig, ac mae hynny gymaint mwy gwir erbyn hyn.
Ym mlwyddyn gyntaf y pandemig, mi wnaeth 1,700 yn llai o bobl ddechrau triniaeth canser nag y bydden ni wedi'i ddisgwyl o ffigurau'r cyfnod cyn hynny. Mi all y Gweinidog ddod i'r Senedd, fel y gwnaeth hi'n gynharach heddiw wrth ateb cwestiynau gen i, a dweud bod canser wedi parhau yn flaenoriaeth drwy gydol y pandemig. Dwi ddim yn amau o gwbl mai dyna oedd y dymuniad, ond mae'r ystadegau'n dweud stori wahanol, onid ydyn? Mae ffigurau Llywodraeth Cymru ei hun yn dangos bod 20,000 yn llai o bobl wedi cael referral brys am ddiagnosis canser yn naw mis cyntaf y pandemig na'r cyfnod cyn hynny. Mi gafodd y pandemig effaith sylweddol—mae disgwyl hynny, wrth gwrs, i raddau helaeth, ond yr ymateb i hynny rydym ni'n sôn amdano fo heddiw. Felly, mae angen nid gwneud mwy o'r un peth hyd yn oed, ond mae angen trawsnewid gwasanaethau i allu bwrw ymlaen efo'r adferiad COVID, ac mae angen cynllun canser cenedlaethol newydd er mwyn gwneud hynny. Rydym ni angen canolfannau diagnosis newydd ar frys. Rydym ni angen gweld cryfhau sgrinio cynnar, fel profion iechyd yr ysgyfaint—y lung health checks—sydd, rydym ni'n gwybod, yn gweithio. Does dim angen mwy o dystiolaeth, mewn difrif; maen nhw yn gweithio ac rydym ni eisiau ei wneud o yng Nghymru. Rydym ni angen cynllun gweithlu clir. Mi oedd yna dyllau mawr yn y gweithlu cyn y pandemig; mae llenwi'r tyllau hynny yn fater mwy argyfyngus nag erioed rŵan. Mae'r gweithlu yn wych. Mae unrhyw un sydd wedi dod ar eu traws nhw yn methu â diolch digon iddyn nhw am y gwaith maen nhw'n ei wneud, ond mae yna ddiffyg yn y gweithlu hwnnw, a'r pwysau wedyn ar y rhai o fewn y gweithlu yn anghynaliadwy. Mae angen buddsoddi yn y gweithlu hwnnw, a buddsoddi ar frys.
Dwi angen gwneud y pwynt yma hefyd: mae angen gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud y buddsoddiadau cywir yn yr hirdymor ar gyfer gwasanaethau canser yng Nghymru. Dwi wedi ysgrifennu at y Gweinidog yn ddiweddar i ofyn iddi edrych eto a gwrando eto ar farn arbenigwyr canser sy'n galw am gydleoli canolfan canser newydd yn y brifddinas ar yr un safle â'r ysbyty athrofaol, yn dilyn y patrymau rhyngwladol arferol erbyn hyn. Ydy hi wir yn argyhoeddedig bod y penderfyniad sydd wedi ei gymryd hyd yma yr un gorau? Achos mae'n rhaid sicrhau bod cleifion canser Cymru heddiw a'r dyfodol yn cael y gwasanaethau gorau posib.
Dirprwy Lywydd, dwi'n falch iawn, fel dwi'n dweud, o allu cefnogi'r cynnig yma heddiw, achos mae o'n gyfle arall inni gofio'r angen am ffocws clir ar elfen sydd mor allweddol o'n gwasanaethau iechyd a gofal. Mi wnaeth Mabon sôn am y profiad mae o a'i deulu'n mynd drwyddo fo ar hyn o bryd, ac rydym ni'n dymuno'n dda iawn i dad yn ei frwydr o. Ein profiad ni fel teulu oedd bod y diagnosis wedi dod yn rhy hwyr i mam, bron i 10 mlynedd yn ôl bellach, iddi hi allu cael unrhyw driniaeth o gwbl, felly dwi'n dymuno yn dda i unrhyw un sy'n cael y cyfle hwnnw i allu brwydro. Ond mi allwn ni wella gobeithion pobl o gael diagnosis cynnar, o gael referral amserol, o gael triniaeth effeithiol, o oroesi canser, ond wnaiff o ddim ond digwydd efo penderfynoldeb digyfaddawd a chynllun cenedlaethol clir.
Thank you to Mabon for bringing this motion before us today. The people of Wales wait too long for cancer treatment, and that impacts on the likelihood of survival. That's the fundamental truth of the matter that is the background to this motion today, and at the heart of the solution is the need for a new national cancer plan for Wales. The Minister has heard those regular demands from various stakeholders that we need such a plan; the quality statement for cancer doesn't provide us with the strategy, the clear action plan, that we need. We needed such a strategy before the pandemic, and that is so much more the case now.
In the first year of the pandemic, 1,700 fewer people started cancer treatment than we would have expected from figures prior to that. The Minister can come to the Senedd, as she did earlier today in responding to questions from myself, and say that cancer has continued to be a priority throughout the pandemic. I don't doubt that that was the aspiration, but the statistics tell another story, don't they? The Welsh Government's own figures show that 20,000 fewer people had an urgent referral for a cancer diagnosis during the first nine months of the pandemic, as compared to the period prior to that. The pandemic had a substantial impact. One would expect that, of course, to a certain extent, but today we're discussing the response to that. So, we need not to do more of the same thing even; we need to transform services in order to recover from COVID, and we need a new national cancer plan in order to do that. We need diagnostic centres as a matter of urgency. We need to see early screening strengthened, such as the lung health checks, which we know work. We don't need any more evidence that they work; we just need to provide them in Wales. We need a workforce plan. There were large gaps in the workforce prior to the pandemic, and filling those gaps is even more critical than ever now. The workforce is excellent. Anyone who's come across them can't thank them enough for the work that they do, but there are gaps in that workforce and there is huge pressure on those within the workforce that is unsustainable. We need to invest in that workforce, and we need to do that urgently.
I do need to make this point too: we do need to ensure that we make the right investments for the long term for cancer services in Wales. I've written to the Minister recently asking her to look again at and to listen to the views of cancer specialists calling for the co-location of a new cancer centre in the capital city on the same site as the university hospital, following international patterns. Is she truly convinced that the decision taken so far is the best one? Because we must ensure that cancer patients in Wales today and for the future get the best possible services.
Deputy Llywydd, I'm very pleased to support this motion today, because it's another opportunity for us to emphasise the need for a clear focus on something that is such a key part of our health and care services. Mabon mentioned his own experience and his family's experience, and we wish your father well in his battle. Our experience as a family was that the diagnosis came too late for my mother, almost 10 years ago now, and there was no way of her having any treatment at all, so I wish anyone who has the opportunity to access treatment and to battle cancer well. But we can improve people's chance of having that early diagnosis and a timely referral and of having effective treatment and of surviving cancer, but it will only happen with uncompromising determination and a clear national plan.
Well, again, I wish to begin by extending my sincere thanks to Mabon ap Gwynfor MS for tabling this very important motion, as well as to the 15 Members who supported these important calls to address prolonged waits for cancer diagnosis and treatments. As this debate will make clear, NHS cancer waiting times for September 2021 show that 59 per cent of patients receive their first treatment within 62 days of being suspected of having cancer, and this is well below the cancer pathway target of 75 per cent.
Minister, March's quality statement for cancer was an opportunity for the Welsh Government to set out a strategy for improvements to cancer diagnoses, but it does lack further detail and accountability mechanisms. As Cancer Research UK have made clear, soon Wales will be the only UK nation without a cancer strategy, which the World Health Organization recommends that all countries have. I join with my colleagues in requesting an update on the next steps for the quality statement for cancer, and I ask that you detail what mechanisms are being considered for fast-tracking progress investment for staff, equipment and infrastructure.
Even before the pandemic, Wales was experiencing significant gaps in our workforce that diagnose and treat cancer, such as imaging, endoscopy, non-surgical, oncology and specialist nurses. These staffing gaps are resulting in concerning cases turning to my office for assistance, including instances where patients are being informed of such a life-changing cancer diagnosis simply by the telephone, rather than a personable, face-to-face discussion.
Alongside staff shortages, it is true for north Wales that the health board has to refer many patients back to England for necessary treatment. I know from assisting a constituent very recently that the process is not smooth, with delays encountered, for example, because multidisciplinary team meetings between Betsi board and the relevant English hospital sometimes only take place once a week. Devolution seems to be unnecessarily and unacceptably delaying cancer treatments. We need better cross-border and UK-wide NHS co-operation, so too that north Wales residents are not disadvantaged due to lack of specialism in the region. We know that disruption to services also risks later stage diagnoses, making it much harder to treat and worsening cancer survivals.
So, I wish to conclude by asking the Minister to use her reply to confirm whether and how the multi-year Welsh Government budget due shortly will be used as an opportunity for investment in the cancer workforce in Wales for the long term, and I strongly, strongly request that, certainly in north Wales, some action is taken on how patients are advised of such lifelong and life-changing illnesses. Thank you. Diolch.
Wel, unwaith eto, hoffwn ddechrau drwy ddiolch yn ddiffuant i Mabon ap Gwynfor AS am gyflwyno'r cynnig pwysig iawn hwn, yn ogystal ag i'r 15 Aelod a gefnogodd y galwadau pwysig hyn i fynd i'r afael ag amseroedd aros hir am ddiagnosis a thriniaethau canser. Fel y bydd y ddadl hon yn dangos yn glir, mae amseroedd aros canser y GIG ar gyfer mis Medi 2021 yn dangos mai 59 y cant o gleifion sy'n cael eu triniaeth gyntaf o fewn 62 diwrnod i'r dyddiad yr amheuir bod ganddynt ganser, sy'n llawer is na tharged y llwybr canser o 75 y cant.
Weinidog, roedd datganiad ansawdd mis Mawrth ar gyfer canser yn gyfle i Lywodraeth Cymru nodi strategaeth ar gyfer gwella diagnosis canser, ond mae'n brin o fanylion pellach a mecanweithiau atebolrwydd. Fel y dywedodd Cancer Research UK yn glir, cyn bo hir Cymru fydd yr unig wlad yn y DU heb strategaeth ganser y mae Sefydliad Iechyd y Byd yn argymell bod un gan bob gwlad. Rwy'n ymuno â fy nghyd-Aelodau i ofyn am y wybodaeth ddiweddaraf am gamau nesaf y datganiad ansawdd ar gyfer canser, a gofynnaf i chi fanylu ar ba fecanweithiau sy'n cael eu hystyried ar gyfer cyflymu'r broses o olrhain buddsoddiad cynnydd ar gyfer staff, offer a seilwaith.
Hyd yn oed cyn y pandemig, roedd bylchau sylweddol yn y gweithlu yng Nghymru sy'n rhoi diagnosis o ganser ac yn ei drin, er enghraifft ym maes delweddu, endosgopi, oncoleg nad yw'n feddygol a nyrsys arbenigol. Canlyniad y bylchau staffio hyn yw bod achosion gofidus yn troi at fy swyddfa i chwilio am gymorth, gan gynnwys achosion lle mae cleifion yn cael gwybod am ddiagnosis o ganser sy'n newid bywyd dros y ffôn, yn hytrach na drwy sgwrs bersonol, wyneb yn wyneb.
Yn ogystal â phrinder staff, mae'n wir yng ngogledd Cymru fod yn rhaid i'r bwrdd iechyd atgyfeirio llawer o gleifion yn ôl i Loegr i gael y driniaeth angenrheidiol. O fod yn cynorthwyo etholwr yn ddiweddar iawn, gwn nad yw'r broses yn llyfn, gydag oedi, er enghraifft, oherwydd bod cyfarfodydd tîm amlddisgyblaethol rhwng bwrdd Betsi Cadwaladr a'r ysbyty perthnasol yn Lloegr weithiau ond yn digwydd unwaith yr wythnos. Mae'n ymddangos bod datganoli'n peri oedi diangen ac annerbyniol i driniaethau canser. Mae arnom angen gwell cydweithrediad ar draws y ffiniau a'r GIG ledled y DU, fel nad yw trigolion gogledd Cymru dan anfantais oherwydd diffyg arbenigedd yn y rhanbarth. Gwyddom fod aflonyddu ar wasanaethau hefyd yn peryglu diagnosis ar gamau diweddarach, gan ei wneud yn llawer anos ei drin a chan leihau'r nifer sy'n goroesi canser.
Felly, hoffwn gloi drwy ofyn i'r Gweinidog ddefnyddio ei hateb i gadarnhau a fydd cyllideb aml-flwyddyn Llywodraeth Cymru sydd i'w chyhoeddi cyn bo hir yn cael ei defnyddio fel cyfle i fuddsoddi yn y gweithlu canser yng Nghymru yn y tymor hir, ac rwy'n gofyn yn gadarn iawn, yn sicr yng ngogledd Cymru, am weld gweithredu'n digwydd ynglŷn â'r modd y rhoddir gwybod i gleifion am afiechydon gydol oes o'r fath sy'n newid bywydau. Diolch.
I'd like to thank Mabon ap Gwynfor for bringing this debate forward today. I think it's an extremely important issue that I believe all parties care about in this Chamber, and I'm sorry I wasn't quick enough, actually, to put my name in support of the debate before it was tabled. But I'd like to put it on record that I will be supporting the motion today, and I agree with the points in the motion that Mabon has tabled.
Cancer patients have been, I think, left behind in Wales, sadly. I think for too long we have delayed screening, delayed treatment, and the pandemic has placed significant strain on an already overburdened workforce, and a significant number of healthcare professionals are now suffering stress and burnout. If Wales wants to meet the growing demand and achieve world-leading outcomes for cancer patients, then it must invest in the NHS workforce as a matter of urgency. So, I strongly support the call on the Welsh Government to address shortages in the cancer workforce.
And I note that Wales is soon to be the only UK nation without a cancer strategy. And, as I think two Members have already pointed out, the World Health Organization recommends all countries should have a strategy. So, I hope the Minister, given that three Members have now mentioned that in this debate today, can address that point specifically. But I think the Welsh Government needs to act with some urgency in that regard, and Wales needs a vision that sets out how the Welsh Government is going to be working with the Welsh NHS and how it will support services to recover from the impact of the pandemic and improve cancer survival through innovation and transformation in the long term.
Mabon pointed out at the beginning of this debate his own experience in terms of his own family situation, and it made me think that I suspect every Member of this Chamber has been affected by cancer in some way, and that will be the same for people across Wales. So, I think it's of great concern to us all, isn't it, when we have longer waiting lists, and I think that will impact on every person across Wales in terms of being concerned about longer waiting lists in terms of cancer. I know that colleagues will no doubt agree with that.
But, through the pandemic, we have seen, of course, record waiting times. NHS cancer waiting times for September showed 59 per cent of patients received their first treatment within 62 days of being suspected of having cancer, and this is well below the cancer pathway of 75 per cent. So, we won't improve cancer outcomes unless we reduce waiting times in Wales. And the Welsh Government, I think, has got to act urgently in investment in the staff and infrastructure needed to help more people get a timely diagnosis and treatment, as Mabon pointed out in his opening comments. So, I'll certainly be supporting the motion today, as tabled, and I hope that the Government will respond accordingly to this debate this afternoon.
Hoffwn ddiolch i Mabon ap Gwynfor am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Rwy'n credu ei fod yn fater eithriadol o bwysig y credaf fod pob plaid yn poeni yn ei gylch yn y Siambr hon, ac mae'n ddrwg gennyf nad oeddwn yn ddigon cyflym, mewn gwirionedd, i roi fy enw i gefnogi'r ddadl cyn ei chyflwyno. Ond hoffwn nodi y byddaf yn cefnogi'r cynnig heddiw, ac rwy'n cytuno â'r pwyntiau yn y cynnig y mae Mabon wedi'i gyflwyno.
Yn anffodus, credaf fod cleifion canser wedi cael eu gadael ar ôl yng Nghymru. Ers gormod o amser rydym wedi gohirio sgrinio, wedi oedi cyn rhoi triniaeth, ac mae'r pandemig wedi rhoi straen sylweddol ar weithlu sydd eisoes wedi'i orlwytho, ac mae nifer sylweddol o weithwyr gofal iechyd proffesiynol bellach yn dioddef straen a gorflinder. Os yw Cymru am ateb y galw cynyddol a sicrhau canlyniadau rhagorol i gleifion canser, rhaid iddi fuddsoddi yng ngweithlu'r GIG fel mater o frys. Felly, rwy'n cefnogi'n gryf yr alwad ar Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â phrinder staff yn y gweithlu canser.
A nodaf mai Cymru fydd yr unig wlad yn y DU cyn bo hir heb strategaeth canser. Ac fel y mae dau Aelod eisoes wedi nodi, mae Sefydliad Iechyd y Byd yn argymell y dylai pob gwlad gael strategaeth. Felly, o gofio bod tri Aelod bellach wedi sôn am hynny yn y ddadl heddiw, gobeithio y gall y Gweinidog fynd i'r afael â'r pwynt hwnnw'n benodol. Ond rwy'n credu bod angen i Lywodraeth Cymru weithredu ar frys yn hynny o beth, ac mae angen gweledigaeth ar Gymru i nodi sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda GIG Cymru a sut y bydd yn cefnogi gwasanaethau i adfer yn sgil effaith y pandemig a gwella cyfraddau goroesi canser drwy arloesi a thrawsnewid yn y tymor hir.
Ar ddechrau'r ddadl, nododd Mabon ei brofiad a'i sefyllfa deuluol ei hun, ac rwy'n tybio bod canser wedi effeithio ar bob Aelod o'r Siambr hon mewn rhyw ffordd, a bydd hynny yr un fath i bobl ledled Cymru. Felly, rwy'n credu ei fod yn destun pryder mawr i bob un ohonom, onid yw, pan fydd gennym restrau aros hirach, a chredaf y bydd hynny'n effeithio ar bob person ledled Cymru yn yr ystyr y byddant yn bryderus ynghylch rhestrau aros hirach ar gyfer canser. Gwn y bydd cyd-Aelodau'n sicr yn cytuno â hynny.
Ond drwy'r pandemig, gwelsom amseroedd aros hirach nag erioed. Dangosodd amseroedd aros canser y GIG ar gyfer mis Medi fod 59 y cant o gleifion wedi cael eu triniaeth gyntaf o fewn 62 diwrnod i'r dyddiad yr amheuid bod ganddynt ganser, ac mae hyn yn llawer is na'r llwybr canser o 75 y cant. Felly, ni fyddwn yn gwella canlyniadau canser oni bai ein bod yn lleihau amseroedd aros yng Nghymru. A chredaf fod rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu ar frys i fuddsoddi yn y staff a'r seilwaith sydd eu hangen i helpu mwy o bobl i gael diagnosis a thriniaeth amserol, fel y nododd Mabon yn ei sylwadau agoriadol. Felly, byddaf yn sicr yn cefnogi'r cynnig heddiw fel y'i cyflwynwyd, a gobeithio y bydd y Llywodraeth yn ymateb yn unol â hynny i'r ddadl hon y prynhawn yma.
I very much like the tone of the discussion today, because this is a really emotive issue. We've all got family or friends who have had or have cancer, so it's really important we are very measured in the way we discuss this.
I think one of the biggest problems with cancer is that people are often very slow to come forward. People really do need to listen to their bodies and think, 'This is not normal, perhaps I need to go to the doctor.' And I think it's a well-known fact that men are much less likely to come forward quickly than women. But also I think people who have poor self-esteem, who have low expectations of what services are going to be able to do for them, just assume that it's part of their story and they just think, 'Well, I'm not feeling well, but nobody's going to do anything about it.' I think it must be really difficult for clinicians to be able to distinguish between the worried well and the reluctant visitor to the GP who may or may not be telling the clinician the full story and be thinking, 'Oh, I don't want to bother the doctor.' So, I think it is really, really difficult, and there's no point in everybody being sent off for a cancer test, because obviously that would completely clog up the services that people who really do have suspected cancer actually need. But it also requires the GP to think intellectually, 'Is this just something that a simple medication will resolve, or is there something more going on here? Has this person lost weight recently?'
So, I think it's a very difficult issue and, in the end, we all die of something, and often we die of cancer because we've outlived our usefulness. But clearly, the worst types of cancer are those that are suffered by very young people, including children and young people generally, because the cancer is so much more virulent. I know somebody who's been living with prostate cancer for 15 years; this is quite normal if you're elderly. People do live with cancer perfectly okay with the support of appropriate treatment.
I've got a friend, a close friend, who is dying of pancreatic cancer, which I'm aware is one of the most difficult cancers to treat, and so I was particularly interested in taking up the offer of a meeting with Pancreatic Cancer UK recently, and there was an expert witness involved who was the wife of somebody who had died of pancreatic cancer during the pandemic. It was really, really useful to listen to this person about the way in which her husband had been treated, how he had finally got round to seeing the GP during lockdown, but it was only at his insistence that he got to see the nutritionists, so I was very interested to read the national optimal pathway for pancreatic cancer, which unfortunately was published in February 2020—not a good month for instituting change, for reasons we're all aware of. But I am very pleased to see that that pathway states really, really clearly that people should not wait for a local multidisciplinary team discussion before referring somebody to the local upper gastrointestinal cancer group, but also to the nutritionists. This is absolutely key in order to consider the administration of pancreatic enzyme replacement therapy, because by nature of having pancreatic cancer, your body is not capable of digesting food. It seems blindingly obvious, but I want to understand from the Minister why she thinks it is that only three in five people—according to the Pancreatic Cancer UK organisation—are getting PERT, which is the prions that you need. Because although it didn't save the life of the person whose widow was in the discussion, it did enable this man to have a reasonable quality of life while he was able to, in order to share meals with his family, and I think that that is absolutely crucial and is a good illustration of how treating cancer isn't just for the physician who is a specialist in cancer, but is for a whole multidisciplinary team of people, because it affects so many people. Thank you.
Rwy'n hoff iawn o naws y drafodaeth heddiw, oherwydd mae hwn yn fater emosiynol iawn. Mae gennym ni i gyd deulu neu ffrindiau sydd wedi cael neu sydd â chanser, felly mae'n bwysig iawn ein bod yn ystyriol yn y ffordd rydym yn trafod hyn.
Credaf mai un o'r problemau mwyaf gyda chanser yw bod pobl yn aml yn araf iawn i ofyn am gyngor. Mae gwir angen i bobl wrando ar eu cyrff a meddwl, 'Nid yw hyn yn normal, efallai fod angen i mi fynd at y meddyg.' Ac rwy'n credu ei bod yn ffaith hysbys fod dynion yn llawer llai tebygol na menywod o ofyn am gyngor yn gyflym. Ond hefyd rwy'n credu bod pobl sydd â lefelau isel o hunan-barch, sydd â disgwyliadau isel o beth y gall gwasanaethau eu gwneud drostynt, yn cymryd yn ganiataol ei fod yn rhan o'u stori ac maent yn meddwl, 'Wel, nid wyf yn teimlo'n dda, ond nid oes neb yn mynd i wneud unrhyw beth yn ei gylch.' Mae'n rhaid ei bod yn anodd iawn i glinigwyr allu gwahaniaethu rhwng pobl iach sy'n poeni a'r ymwelydd amharod â'r meddyg teulu a allai fod yn dweud y stori lawn wrth y clinigwr, neu a allai beidio â gwneud hynny, a meddwl, 'O, nid wyf am drafferthu'r meddyg.' Felly, rwy'n credu ei bod yn wirioneddol anodd, ac nid oes diben i bawb gael eu hanfon am brawf canser, oherwydd yn amlwg byddai hynny'n tagu'r gwasanaethau y mae pobl yr amheuir bod ganddynt ganser eu hangen mewn gwirionedd. Ond mae hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i'r meddyg teulu feddwl yn ddeallusol, 'A yw hyn yn rhywbeth y bydd meddyginiaeth syml yn ei ddatrys, neu a oes rhywbeth mwy na hynny'n digwydd yma? A yw'r person hwn wedi colli pwysau yn ddiweddar?'
Felly, rwy'n credu ei fod yn fater anodd iawn, ac yn y pen draw, mae pob un ohonom yn marw o rywbeth, ac yn aml rydym yn marw o ganser oherwydd ein bod wedi byw y tu hwnt i'n defnyddioldeb. Ond yn amlwg, y mathau gwaethaf o ganser yw'r rhai y bydd pobl ifanc iawn yn eu dioddef, gan gynnwys plant a phobl ifanc yn gyffredinol, oherwydd bod y canser yn llawer mwy ffyrnig. Rwy'n adnabod rhywun sydd wedi bod yn byw gyda chanser y prostad ers 15 mlynedd; mae hyn yn eithaf normal os ydych chi'n oedrannus. Mae pobl yn byw gyda chanser yn berffaith iawn gyda chymorth triniaeth briodol.
Mae gennyf ffrind, ffrind agos, sy'n marw o ganser y pancreas, ac rwy'n ymwybodol mai dyma un o'r canserau anoddaf i'w trin, ac felly roeddwn yn awyddus iawn i dderbyn y cynnig o gyfarfod gyda Pancreatic Cancer UK yn ddiweddar, ac roedd tyst arbenigol yno a oedd yn wraig i rywun a oedd wedi marw o ganser y pancreas yn ystod y pandemig. Roedd yn ddefnyddiol iawn gwrando ar y wraig yn sôn sut y cafodd ei gŵr ei drin, sut y llwyddodd o'r diwedd i weld y meddyg teulu yn ystod y cyfyngiadau symud, ond dim ond am iddo fynnu y cafodd weld y maethegwyr, felly roedd gennyf ddiddordeb mawr mewn darllen y llwybr cenedlaethol gorau ar gyfer canser y pancreas, a gyhoeddwyd ym mis Chwefror 2020 yn anffodus—am resymau rydym i gyd yn ymwybodol ohonynt nid oedd yn fis da ar gyfer sefydlu newid. Ond rwy'n falch iawn o weld bod y llwybr hwnnw'n datgan yn glir iawn na ddylai pobl aros am drafodaeth tîm amlddisgyblaethol lleol cyn atgyfeirio rhywun at y grŵp canser gastroberfeddol uchaf lleol, yn ogystal ag at y maethegwyr. Mae hyn yn gwbl allweddol er mwyn ystyried rhoi therapi amnewid ensymau pancreatig, oherwydd mae natur canser y pancreas yn golygu na all eich corff dreulio bwyd. Mae'n ymddangos yn amlwg iawn, ond rwyf am glywed gan y Gweinidog pam ei bod yn meddwl mai dim ond tri o bob pump o bobl—yn ôl sefydliad Pancreatic Cancer UK—sy'n cael therapi amnewid ensymau pancreatig, sef y prionau sydd eu hangen arnoch. Oherwydd er na wnaeth achub bywyd y person roedd ei weddw yn y drafodaeth, fe wnaeth ei alluogi i gael ansawdd bywyd rhesymol tra gallai, er mwyn rhannu prydau gyda'i deulu, a chredaf fod hynny'n gwbl hanfodol ac yn enghraifft dda o sut y mae trin canser yn fater ar gyfer tîm amlddisgyblaethol cyfan o bobl, nid y meddyg sy'n arbenigwr canser yn unig, oherwydd mae'n effeithio ar gynifer o bobl. Diolch.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. I'd like to thank Mabon for bringing forward this Member's debate and say how sorry I am to hear about his father's situation. We do all wish him well with his situation.
Although the Government will abstain, it's a vitally important matter, as reflected by the contributions of Members today, most importantly in terms of how it affects our constituents, but also how it has affected the lives of families and friends of Members themselves. I think there are very few people who haven't had some kind of personal experience of seeing the effects of cancer, and we saw that all too clearly in the Chamber, as was mentioned, in the incredible contribution that Steffan Lewis made in the short time that he was with us in the Chamber. I sadly lost my sister-in-law, Polly, at a very young age to cancer two years ago, to this cruel disease.
Now, in more normal times, we would be talking about cancer as the leading cause of death, the leading cause of years of life lost as a result of premature death, and the leading cause of disability adjusted life years in terms of the ongoing physical impact amongst survivors of cancer. That's why it has such a significant profile and why it is such a major focus for any Government.
Diolch yn fawr. Hoffwn ddiolch i Mabon am gyflwyno'r ddadl Aelodau hon a dweud ei bod hi'n ddrwg gennyf glywed am sefyllfa ei dad. Rydym i gyd yn dymuno'n dda iddo gyda'i sefyllfa.
Er y bydd y Llywodraeth yn ymatal, mae'n fater hollbwysig, fel yr adlewyrchwyd yng nghyfraniadau'r Aelodau heddiw, yn bwysicaf oll o ran sut y mae'n effeithio ar ein hetholwyr, ond hefyd sut y mae wedi effeithio ar fywydau teuluoedd a chyfeillion yr Aelodau eu hunain. Credaf mai ychydig iawn o bobl sydd heb gael rhyw fath o brofiad personol o weld effeithiau canser, ac fel y crybwyllwyd, gwelsom hynny'n glir iawn yn y Siambr yn y cyfraniad anhygoel a wnaeth Steffan Lewis yn yr amser byr y bu gyda ni yn y Siambr. Yn anffodus, collais fy chwaer-yng-nghyfraith, Polly, yn ifanc iawn i ganser ddwy flynedd yn ôl, i'r clefyd creulon hwn.
Nawr, mewn cyfnod mwy arferol, byddem yn sôn am ganser fel prif achos marwolaeth, prif achos colli blynyddoedd o fywyd o ganlyniad i farwolaeth gynamserol, a phrif achos blynyddoedd bywyd a addaswyd o achos anabledd yn sgil yr effaith gorfforol barhaus ar oroeswyr canser. Dyna pam y mae iddo broffil mor sylweddol a pham ei fod yn ffocws mor fawr i unrhyw Lywodraeth.
Cancer is, of course, more than 200 diseases rather than one thing. It's primarily a disease of the ageing process, but a significant proportion of cases are preventable, particularly through tackling rates of smoking and obesity. Prior to the pandemic we had a number of iterations of national strategies and delivery plans, and we saw many successive years of gradual improvement in cancer survival and mortality, as well as very high levels of positive patient experience. We had invested heavily in radiotherapy equipment, had introduced the UK's first complete overhaul of cancer waiting times, and had established excellent national leadership around cancer service development. And I'm pleased to note that part 3 of the motion recognises one notable success of this approach, which has been the establishment of the rapid diagnostic centre concept. This shows how a national approach can really help identify opportunities for new service models, fund high-quality pilots, develop an evidence base and then support the upscaling of this and spread it across Wales.
The pandemic has inevitably had a significant impact on cancer care. Early on in the pandemic, significantly fewer people came forward for investigation. The screening programmes were temporarily suspended, some people did not want to attend their appointments, and some people's therapy was altered to reduce their risk. We issued essential services guidance immediately, which included cancer investigations and treatment, and our cancer services rapidly came together to change how they delivered services.
Towards the end of 2020, thankfully referral activity recovered as people started to come forward in normal numbers, but figures indicated fewer people than would normally be expected were seen last year. From early 2021 we have seen referrals for most cancers increase significantly above normal levels, and this is combining with restricted capacity resulting from staff absence and infection prevention controls. This above-normal demand and below-normal capacity is what is driving the cancer waiting time performance described in the motion.
Our NHS staff continue to work incredibly hard to investigate and treat people with cancer, and they're treating more people than in previous years. As a Government, we're providing additional resources to the NHS to undertake as much cancer diagnostic and treatment activity as possible, and I've made cancer recovery a planning priority for the NHS, as reflected in our approach to recovery, 'COVID-19: Looking forward', supported by nearly £250 million of additional resources.
Although we don't currently have any clear evidence of poorer cancer outcomes, we think that the disruption of the pandemic is likely to have an impact in the years ahead. Pandemics, unfortunately, do much indirect harm in terms of access to normal healthcare, as the chief medical officer has set out at length.
As well as our wider approach to recovery, we published in March this year the quality statement for cancer, as many people have referred to. And can I just be clear that I understand the concerns that have been raised with regard to this new approach? But I think it's really important that we consider how we got to that point, and this goes back to the Organisation for Economic Co-operation and Development and parliamentary reviews, which led to commitments made in 'A Healthier Wales', and 'A Healthier Wales' committed us to introducing a series of quality statements for the NHS in Wales. We can't deliver this commitment and stay true to its rationale whilst clinging to the old way of doing things.
What we're trying to achieve is a better integrated, more effective, quality-based approach for a number of clinical services; an approach that is more attuned to the planning framework for local NHS bodies and better informs the accountability arrangements that we use with all local NHS bodies. And this approach is described in significant detail in the national clinical framework. This is the approach that we have determined will work best for Wales and for our health system. It's a completely new way of doing things, but it does build on what has been achieved in recent years.
The approach for cancer is grounded in enabling quality improvement. It has a heavy focus on enabling earlier detection and access to treatment. There’s also an important focus on introducing a new cancer informatics system, enabling better cancer workforce planning and supporting better service design.
Nid un peth yw canser, wrth gwrs; mae'n fwy na 200 o glefydau. Clefyd y broses heneiddio ydyw yn bennaf, ond gellir atal cyfran sylweddol o achosion, yn enwedig drwy fynd i'r afael â chyfraddau ysmygu a gordewdra. Cyn y pandemig cawsom nifer o fersiynau o strategaethau a chynlluniau cyflawni cenedlaethol, a gwelsom flynyddoedd olynol o welliant graddol mewn cyfraddau goroesi a marwolaethau canser, yn ogystal â lefelau uchel iawn o brofiad cadarnhaol ymhlith cleifion. Roeddem wedi buddsoddi'n helaeth mewn offer radiotherapi, wedi cyflwyno'r archwiliad cyflawn cyntaf yn y DU o amseroedd aros canser, ac wedi sefydlu arweinyddiaeth genedlaethol ragorol ar gyfer datblygu gwasanaethau canser. Ac rwy'n falch o nodi bod rhan 3 o'r cynnig yn cydnabod un o lwyddiannau nodedig y dull gweithredu hwn, sef sefydlu cysyniad y ganolfan ddiagnostig gyflym. Mae hyn yn dangos sut y gall dull cenedlaethol helpu i nodi cyfleoedd ar gyfer modelau gwasanaeth newydd, ariannu cynlluniau peilot o ansawdd uchel, datblygu sylfaen dystiolaeth a chefnogi'r gwaith o gyflwyno hyn ar lefel fwy ledled Cymru.
Mae'n anochel fod y pandemig wedi cael effaith sylweddol ar ofal canser. Yn gynnar yn y pandemig, aeth llawer llai o bobl i ofyn am archwiliad. Ataliwyd y rhaglenni sgrinio dros dro, nid oedd rhai pobl am fynychu eu hapwyntiadau, a newidiwyd therapi rhai pobl i leihau eu risg. Gwnaethom gyhoeddi canllawiau ar gyfer gwasanaethau hanfodol ar unwaith, gan gynnwys ymchwiliadau a thriniaeth canser, a daeth ein gwasanaethau canser at ei gilydd yn gyflym i newid y ffordd roeddent yn darparu gwasanaethau.
Tua diwedd 2020, roedd gweithgarwch atgyfeirio'n gwella, diolch byth, wrth i niferoedd arferol o bobl ddechrau mynd at eu meddyg teulu, ond roedd y ffigurau'n dangos bod llai o bobl nag y byddai disgwyl iddynt gael eu gweld fel arfer wedi cael eu gweld y llynedd. O ddechrau 2021 rydym wedi gweld atgyfeiriadau ar gyfer y rhan fwyaf o fathau o ganser yn cynyddu'n sylweddol uwchlaw'r lefelau arferol, ac mae hyn yn cyfuno â chapasiti cyfyngedig yn deillio o absenoldeb staff a mesurau atal heintiau. Y galw uwch nag arfer a'r capasiti is nag arfer yw'r hyn sy'n gyrru'r perfformiad amseroedd aros canser a ddisgrifir yn y cynnig.
Mae staff y GIG yn parhau i weithio'n eithriadol o galed i archwilio a thrin pobl â chanser, ac maent yn trin mwy o bobl nag mewn blynyddoedd blaenorol. Fel Llywodraeth, rydym yn darparu adnoddau ychwanegol i'r GIG i ymgymryd â chymaint â phosibl o weithgarwch sy'n rhoi diagnosis o ganser ac yn ei drin, ac rwyf wedi gwneud adfer gwasanaethau canser yn flaenoriaeth gynllunio i'r GIG, fel yr adlewyrchir yn ein dull o adfer, 'COVID-19: Edrych tua'r dyfodol', wedi'i gefnogi gan bron i £250 miliwn o adnoddau ychwanegol.
Er nad oes gennym unrhyw dystiolaeth glir ar hyn o bryd o ganlyniadau canser gwaeth, credwn fod y tarfu a ddigwyddodd yn sgil y pandemig yn debygol o gael effaith yn y blynyddoedd i ddod. Yn anffodus, mae cyfnodau pandemig yn gwneud llawer o niwed anuniongyrchol i lefelau mynediad at ofal iechyd arferol, fel y mae'r prif swyddog meddygol wedi'i nodi'n fanwl.
Yn ogystal â'n dull ehangach o adfer, ym mis Mawrth eleni cyhoeddwyd y datganiad ansawdd ar gyfer canser, fel y soniodd llawer o bobl. Ac a gaf fi fod yn glir fy mod yn deall y pryderon a godwyd mewn perthynas â'r dull gweithredu newydd hwn? Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn ystyried sut y gwnaethom gyrraedd y pwynt hwnnw, ac mae hyn yn mynd yn ôl at adolygiadau'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ac adolygiadau seneddol, a arweiniodd at ymrwymiadau a wnaed yn 'Cymru Iachach', ac rydym wedi ymrwymo yn 'Cymru Iachach' i gyflwyno cyfres o ddatganiadau ansawdd ar gyfer y GIG yng Nghymru. Ni allwn gyflawni'r ymrwymiad hwn a dal i gydymffurfio â'i resymeg tra'n glynu wrth yr hen ffordd o wneud pethau.
Yr hyn y ceisiwn ei gyflawni yw dull integredig gwell a mwy effeithiol yn seiliedig ar ansawdd o weithredu nifer o wasanaethau clinigol; dull sy'n cyd-fynd yn well â'r fframwaith cynllunio ar gyfer cyrff GIG lleol ac sy'n llywio'n well y trefniadau atebolrwydd a ddefnyddiwn gyda holl gyrff lleol y GIG. A disgrifir y dull hwn yn fanwl iawn yn y fframwaith clinigol cenedlaethol. Dyma'r dull rydym wedi penderfynu y bydd yn gweithio orau i Gymru ac i'n system iechyd. Mae'n ffordd gwbl newydd o wneud pethau, ond mae'n adeiladu ar yr hyn a gyflawnwyd yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Mae'r dull gweithredu ar gyfer canser wedi'i seilio ar alluogi i wella ansawdd. Mae'n canolbwyntio'n helaeth ar ei gwneud hi'n bosibl canfod a chael triniaeth yn gynharach. Mae ffocws pwysig hefyd ar gyflwyno system gwybodeg canser newydd, gan alluogi dull gwell o gynllunio'r gweithlu canser a chefnogi'r gwaith o gynllunio gwasanaethau'n well.
Bydd y byrddau a’r ymddiriedolaethau iechyd yn ymateb drwy eu cynlluniau lleol i’r datganiad ansawdd. Byddwn ni wrth reswm yn llywio datblygiad y cynlluniau hynny ac yn monitro’r datblygiad hefyd. Bydd bwrdd Rhwydwaith Canser Cymru yn cefnogi’r byrddau iechyd gyda’r llwybrau sy’n gweithio orau yn genedlaethol—y llwybrau sydd angen eu mabwysiadu. Byddan nhw hefyd yn helpu’r byrddau iechyd i dynnu’r data i gyflenwi gwasanaethau ac i ddod â nhw ynghyd. Mae’r llwybrau cenedlaethol hyn yn cael eu cynnwys yn y datganiad ansawdd ac mae nifer o fanylebau gwasanaeth wedi eu cynnwys yn barod.
Rŷn ni wedi cyhoeddi yn barod fod tua £100 miliwn yn cael ei fuddsoddi mewn offer delweddu—offer fel sganwyr CT, MRI a PET/CT. Mae hwn yn fuddsoddiad enfawr, ac i gefnogi’r buddsoddiad hwn, bydd rhagor o leoliadau hyfforddi ar gael i radiolegwyr a radiograffwyr. Mae hyn i gyd yn bosibl diolch i’n hacademi delweddu. Rŷn ni wedi cynyddu nifer ein lleoliadau hyfforddi yn sylweddol yn y maes oncoleg. Mae hyn yn wir hefyd mewn meysydd arbenigol cysylltiedig sy’n trin pobl sydd â chanser, fel iwroleg a gastroenteroleg. Mae rhagor o waith i’w wneud eto o safbwynt cynllunio’r gweithlu canser a diagnosteg, ond mae’r gwaith yn mynd rhagddo’n barod drwy’r cynlluniau cenedlaethol perthnasol.
Byddwn ni’n buddsoddi bron i £6.5 miliwn mewn system wybodaeth canser newydd. Mae hon yn rhaglen waith uchelgeisiol iawn sy’n cyffwrdd â phob bwrdd ac ymddiriedolaeth iechyd. Rydym ni am gyflwyno cofnod cleifion integredig cadarn ar gyfer pobl sydd wedi cael eu heffeithio gan ganser. Rydym ni’n buddsoddi miliynau mewn cyflymwyr llinellol—linear accelerators—newydd, sef dyfeisiau sy’n rhoi triniaeth radiotherapi. Yn ogystal ag hynny, rydym ni’n bwrw ymlaen gyda chanolfan ganser newydd yn y de-ddwyrain ac yn ystyried y posibilrwydd hefyd o sefydlu is-ganolfan radiotherapi yn yr ardal er mwyn gwella mynediad.
Y flwyddyn nesaf, byddwn ni hefyd yn cyflwyno fframwaith newydd ar gyfer canlyniadau iechyd a gofal cymdeithasol a fframwaith cyflenwi gwasanaeth iechyd. Cyn gynted ag y bydd cytundeb terfynol ar y rhain, byddwn yn diweddaru’r datganiad ansawdd gyda’r targedau a’r metrigau canser perthnasol. Bydd bwrdd Rhwydwaith Canser Cymru yn rhan o weithrediaeth y gwasanaeth iechyd gwladol. Bydd hyn yn sicrhau yn y dyfodol y bydd yr agenda hon yn elwa ar gefnogaeth arweinwyr sy’n gweithio ar lefel uchel iawn a bydd pob rhan o’r system yn gweithio mewn ffordd fwy cydgysylltiedig. Mae hon yn agenda hynod o uchelgeisiol—agenda dwi’n hyderus a fydd yn helpu i liniaru effaith y pandemig ac yn caniatáu inni wella canlyniadau i gleifion unwaith eto.
The boards and health trusts will respond through their local plans to the quality statement. We, of course, will steer the development of those plans and also monitor the development. The Wales Cancer Network board will support the health boards with the pathways that work most effectively on a national level—those that need to be adopted. They will also assist health boards in drawing the data down to deliver services and bring them together. These national pathways are included in the quality statement and many of the service specifications have been included already.
We've already announced that around £100 million is to be invested in imaging equipment—equipment such as CT, MRI and PET/CT scanners. This is a huge investment, and to support this investment, there will be more training placements available for radiologists and radiographers. This is all possible thanks to our imaging academy. We have significantly increased the number of our training placements in oncology. This is also the case in related specialist areas that treat people who have cancer, such as urology and gastroenterology. There is more work still to be done in terms of cancer workforce planning and diagnostics, but the work is already under way through the relevant national plans.
We will invest almost £6.5 million in a new cancer information system. This is a very ambitious programme of work that touches upon every health board and trust. We want to introduce a robust integrated patient record for people affected by cancer. We are investing millions in new linear accelerators. These are devices that provide radiotherapy treatment. In addition to that, we are progressing with the development of a new cancer centre in the south-east of Wales and the possibility of establishing a sub-centre in the area for radiotherapy in order to increase access.
Next year, we will also introduce a new framework for health and social care outcomes and a health service delivery framework. As soon as the final agreement is in place, we will update the quality statement with the relevant targets and metrics on cancer. The Wales Cancer Network board will be part of the NHS executive. This will ensure that in the future, this agenda will benefit from the support of leaders working at a very high level and that all parts of the system will work in a more integrated manner. This is a very ambitious agenda—an agenda that I am confident will help mitigate the impact of the pandemic and allow us to improve outcomes for patients once again.
Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i ymateb i'r ddadl.
I call on Mabon ap Gwynfor to respond to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i bawb ddaru ymateb i'r drafodaeth yma y prynhawn yma. Mi ddaru ni glywed i gychwyn, wrth gwrs, gan Laura Anne Jones. Diolch iddi hithau am ei geiriau caredig, a hithau'n pwysleisio unwaith eto y diffyg staff a'r rhestrau aros hanesyddol hir yna, ond fod pethau ddim o reidrwydd wedi gwella, â phobl yn mynd heb ddiagnosis am gyfnodau maith.
Rhun wedyn yn sôn am hanes trist teuluol—cydymdeimladau, wrth gwrs, i Rhun ac i bawb arall sydd wedi sôn am eu hamgylchiadau personol. Roedd o'n sôn am yr angen am gynllun canser cenedlaethol, yn pwysleisio'r angen yna am strategaeth a ffocws clir, ac yna ein bod ni'n gweld yr angen am ganolfannau diagnosis, sgrinio cynnar, cynllun gweithlu clir ac yn y blaen—yr angen yna i gael y strategaeth mewn lle.
Roedd Janet Finch-Saunders, wrth gwrs, yn sôn am y nifer sy'n cael triniaeth yn is na'r targed, fel rydyn ni wedi clywed, eto yn pwysleisio'r angen am strategaeth a hefyd yn pwysleisio'r angen i gael cyngor clir i gleifion hefyd yn yr achos yma.
Russell George—diolch yn fawr iawn, Russ, am y geiriau caredig, eto yn pwysleisio effaith y pandemig a'r galw am yr angen i leihau'r amseroedd yma, a'r ymateb brys sydd ei angen er mwyn cael diagnostics sydyn a sicrhau bod pobl yn goroesi oherwydd diagnostics sydyn. Diolch yn fawr iawn i Russell George.
Roedd Jenny Rathbone yn gwneud pwyntiau pwysig iawn, yn enwedig ar y diwedd yn sôn am ganser pancreatig a'r rôl bwysig mae maethegwyr yn medru ei chwarae yn hyn o beth, a maeth i gleifion, a phwysigrwydd timau amlddisgyblaethol pan fo'n dod i adnabod canser.
Ac yn olaf, wrth gwrs, diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am ei hymateb. Rydych chi'n sôn am y buddsoddiad sydd yn cael ei roi mewn. Wrth gwrs, rydyn ni yn cydnabod effaith y pandemig yma ac yn diolch yn fawr iawn, yn amlwg, am unrhyw fuddsoddiad ychwanegol. Rydych chi'n sôn am ffigurau sydd tu hwnt i fy nealltwriaeth i—am £0.25 biliwn rydych chi'n sôn; ffigurau mawr iawn—ac yn sôn am fframwaith glinigol. Ond eto, yr hyn ddaru ni ddim ei glywed oedd y gair 'strategaeth'; er y fframwaith a'r fframweithiau gwahanol, doeddech chi ddim yn sôn am strategaeth genedlaethol, sydd yn golygu fod Cymru yn mynd i fod heb strategaeth ganser glir. Ydy'r fframweithiau yma efo'i gilydd yn mynd i fod yn rhyw fath o strategaeth? Dydy hynny ddim yn glir. Felly, dwi'n edrych ymlaen i weld beth fydd strategaeth canser y Llywodraeth yn ei chyfanrwydd.
Ac er y buddsoddiad yma o filiynau o bunnoedd—pres cyfalaf, yn bennaf, dwi'n cymryd, ydy hynna—does yna ddim sôn wedi bod am bres i ariannu'r bwlch yma yn y staffio, sydd yn parhau. Fel roeddem ni'n sôn, mae nifer y radiolegwyr dipyn yn is yma yng Nghymru na thrwy weddill y cyfandir, ac mae angen i ni leihau'r bwlch yna a sicrhau fod y staff yna gennym ni. Felly, dwi'n edrych ymlaen i weld pa fuddsoddiad fyddwch chi'n ei roi mewn er mwyn cau'r bwlch yna, oherwydd os ydyn ni'n mynd i fynd i'r afael â hyn a sicrhau fod pobl yn cael diagnosis cynnar, ac felly yn medru goroesi'r salwch, yna mae'n rhaid cael y staff yna mewn lle er mwyn adnabod y clefyd ymlaen llaw.
Ac yn olaf, doedd yna ddim sôn am adolygiad Richards a pha wersi rydych chi'n eu dysgu o'r adolygiad yna yn Lloegr. Mae yna wersi pwysig iawn yna, dwi'n meddwl, sydd angen i'r Llywodraeth bigo i fyny arnynt. Felly, a wnewch chi roi ystyriaeth i'r gwersi hynny, a hwyrach o bosib ddod â chyflwyniad arall i'r Senedd yma rhyw ben i sôn am pa wersi rydych chi yn eu dysgu gan adroddiad Richards? Diolch yn fawr iawn i chi, Ddirprwy Lywydd.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I thank everyone for their contributions to the debate this afternoon. We heard at the outset from Laura Anne Jones. I thank her for her very kind words, and she emphasised once again the lack of staff and the long historic waiting lists, but that things have not necessarily improved with people going without diagnosis for long periods.
Rhun then talked about a very sad family history, and I extend my sympathies to Rhun and to everyone else who talked about their personal circumstances. But he talked about the need for a national cancer plan and emphasised that need for a clear strategy and focus, and then that we see the need for diagnostic hubs, early screening and a clear workforce plan and so forth—that need to have the strategy in place.
Janet Finch-Saunders mentioned the number of people getting treatment being lower than the target, as we heard, and emphasising the need for a strategy and also emphasising the need to have clear advice for patients in this case.
Russell George—thank you very much, Russ, for your very kind words, again emphasising the impact of the pandemic and calling for the need to reduce waiting times and emergency responses in order to have a quick diagnosis, and to ensure that people do survive because of a rapid diagnosis. Thank you very much to Russell George.
Jenny Rathbone made some very important points, particularly at the end, talking about the pancreatic cancer situation and the important role played by nutritionists and nutrition for patients, and multidisciplinary teams when it comes to detecting cancer.
And then, finally, I thank the Minister for her response. You mentioned the investment that is being made. Of course, we do recognise the impact of the pandemic and we offer great thanks, evidently, for any additional investment. You’re talking about figures that are beyond my understanding—£0.25 billion; very great figures—and you talked about a clinical framework, but, again, what we didn’t hear was the word ‘strategy’. We heard ‘framework’ and the different ‘frameworks’, but you didn’t talk about a national strategy, which does mean that Wales will be without a clear cancer strategy. Are these frameworks together going to constitute some kind of strategy? That’s not clear, so I’m looking forward to seeing what the cancer strategy of the Government will be in its entirety.
And despite this investment of millions of pounds in capital funding mainly—that’s what I think that is—there’s been no mention made of funding to fill this gap in the staffing, which continues. As we mentioned, the number of radiologists is far lower in Wales than in other countries on the continent, and we need to fill that gap and ensure that we have those staff. So, I’m looking forward to seeing what investment you will be putting in to this in order to fill that gap. Because if we are going to tackle this issue and ensure that people do have an early diagnosis and then can survive this illness, then we have to have the staff in place in order to recognise the illness in the first place.
There was no mention made of the Richards review and the lessons that you’ve learned from that review in England. There are important lessons there, I think, that the Welsh Government should pick up on. So, could you give some consideration to those lessons? If you make another statement in the Senedd, maybe you can talk about the lessons that you’re learning from that review. Thank you very much, Deputy Presiding Officer.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will therefore defer voting on the item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Siân Gwenllian.
Yr eitem nesaf yw dadl gyntaf y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma, ar fusnesau bach. Galwaf ar Paul Davies i wneud y cynnig.
The next item is the Welsh Conservatives' first debate for today, on small businesses. I call on Paul Davies to move the motion.
Cynnig NDM7854 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod dydd Sadwrn busnesau bach sy'n hyrwyddo busnesau bach Cymru.
2. Yn credu mai busnesau bach yw calonnau'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu a'u bod yn rhan hanfodol o economi Cymru.
3. Yn annog cymunedau i siopa'n lleol i gefnogi busnesau bach i dyfu a ffynnu, gan greu swyddi i bobl leol.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i gefnogi busnesau bach drwy newidiadau mewn polisi caffael ar draws y sector cyhoeddus, gan eu helpu i wella o bandemig COVID-19.
Motion NDM7854 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Recognises small business Saturday in championing Wales’s small businesses.
2. Believes that small businesses are the beating hearts of the communities that they serve and are a vital part of the Welsh economy.
3. Encourages communities to shop local to support small businesses to grow and thrive, creating jobs for local people.
4. Calls on the Welsh Government to continue to support small businesses through changes in procurement policy across the public sector, helping them to recover from the COVID-19 pandemic.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm pleased to move the motion tabled in the name of my colleague Darren Millar. This Saturday is Small Business Saturday, and I hope Members across the Chamber will take the opportunity to support and promote small businesses in their constituencies and regions. The campaign, of course, is in its ninth year in the UK, having grown significantly each year with a record £1.1 billion spent with small businesses on Small Business Saturday in 2020, and 15.4 million people choosing to shop small. In Wales, we know that small businesses are more than just enterprises; they're also an important part of our communities and our societies, too. During the pandemic, small businesses reached out to help their local communities. For example, restaurants and caterers helped deliver meals to NHS workers, shops have checked in on vulnerable local residents, and the list goes on and on.
As we have all been affected in one way or another by the COVID pandemic, so were our small businesses, and it's absolutely crucial that Governments at all levels do everything in their power to aid their recovery and support their growth. I'm pleased, of course, that the UK Government has taken some positive steps to support small businesses in the 2021 budget. For example, the cut to business rates and an extension of the Government's recovery loan scheme have all been welcomed by businesses across Wales. These policies, of course, follow the announcement earlier this year of the £520 million Help to Grow programme, which was introduced to help small businesses boost their productivity. And, to be fair, there have been some positive commitments from the Welsh Government too, such as the £45 million package of funding to address skills shortages, announced last week. This funding includes £10 million to boost personal learning accounts, which will certainly help local colleges to deliver additional courses and qualifications in priority sectors. And we can't overlook some of the progress made by local authorities, like Monmouthshire County Council, which has really pushed a 'shop local' agenda with their Faces of Monmouthshire campaign, featuring some of the county's business owners, who explain why shopping locally makes a huge difference. There is some really positive activity taking place, and we must ensure that we capitalise and build on that good work.
We on this side of the Chamber are ambitious for Welsh businesses, and we want to offer constructive policies to help our small businesses post pandemic. The Minister will know that I'm keen to look at ways to strengthen our procurement practices, to help small, local businesses bid for public sector contracts. Let's remember that research has shown that for every £1 a small business receives, 63p is reinvested in the local economy, compared to 40p for larger firms. That's why it's crucial that the procurement system is as accessible as possible to small businesses and that they have every opportunity to win contracts in the first place.
I understand that my own constituency has the second highest number of SMEs in Wales, and amongst the concerns that local business owners have is a need for improvements to infrastructure, and I sincerely hope the Minister will consider our proposal to introduce a 'rebuild Wales' investment fund to help deliver the infrastructure improvements Wales's businesses are calling for. Of course, at the very top of the list of concerns raised with me by small businesses is indeed business rates. The Minister has said that he is in discussions with the finance Minister, and earlier on today he said that I would have to wait a few weeks until the Welsh Government's budget is published. So, I look forward to seeing something in that budget regarding business rates, because for some businesses, the reintroduction of business rates could be the difference between them staying open or closing for good. I hope the Minister will reflect on the fragility of SMEs during the pandemic and consider that when it comes to any decisions on business rates.
Our motion recognises the role that Small Business Saturday plays in championing Wales's small businesses, and whilst it's a great opportunity for us to show our support to local businesses, we must remember that one day a year doesn't protect a small business's sustainability, and so I sincerely hope that all Members will continue to champion the SMEs in their constituencies long after Small Business Saturday is over.
Dirprwy Lywydd, whilst the pandemic has created a huge amount of uncertainty for businesses across Wales, it's also given us the opportunity to look at things differently, to try out new ideas and find new ways of tackling old problems. So, in closing, I want to see more action taken in relation to procurement practices, to ensure that small businesses can compete for public sector contracts. We need to see action in response to the infrastructure concerns made by small businesses, and the Welsh Government need to hear their pleas when it comes to deciding what to do with business rates in April of next year. And finally, as we look to Small Business Saturday this weekend, let's all redouble our efforts and champion our SMEs by buying local and promoting our local small businesses. I urge Members to support our motion. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o wneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Dydd Sadwrn yw Dydd Sadwrn Busnesau Bach, a gobeithiaf y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn achub ar y cyfle i gefnogi a hyrwyddo busnesau bach yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau. Mae'r ymgyrch, wrth gwrs, yn ei nawfed flwyddyn yn y DU, ar ôl tyfu'n sylweddol bob blwyddyn, gyda £1.1 biliwn, mwy nag erioed, yn cael ei wario gyda busnesau bach ar Ddydd Sadwrn Busnesau Bach yn 2020, a 15.4 miliwn o bobl yn dewis siopa'n fach. Yng Nghymru, gwyddom fod busnesau bach yn fwy na mentrau yn unig; maent hefyd yn rhan bwysig o'n cymunedau a'n cymdeithasau hefyd. Yn ystod y pandemig, fe wnaeth busnesau bach estyn llaw i helpu eu cymunedau lleol. Er enghraifft, helpodd bwytai ac arlwywyr i ddosbarthu prydau bwyd i weithwyr y GIG, mae siopau wedi bod yn cadw mewn cysylltiad â thrigolion lleol bregus, ac mae'r rhestr yn parhau.
Wrth i bandemig COVID effeithio ar bob un ohonom mewn un ffordd neu'r llall, mae'r un peth yn wir am ein busnesau bach, ac mae'n gwbl hanfodol fod Llywodraethau ar bob lefel yn gwneud popeth yn eu gallu i gynorthwyo eu hadferiad a chefnogi eu twf. Rwy'n falch, wrth gwrs, fod Llywodraeth y DU wedi cymryd camau cadarnhaol i gefnogi busnesau bach yng nghyllideb 2021. Er enghraifft, mae'r toriad i ardrethi busnes ac ymestyn cynllun benthyciadau adfer y Llywodraeth yn bethau sydd wedi cael croeso gan fusnesau ledled Cymru. Mae'r polisïau hyn, wrth gwrs, yn dilyn cyhoeddi rhaglen £520 miliwn Cymorth i Dyfu yn gynharach eleni, rhaglen a gyflwynwyd i gynorthwyo busnesau bach i gynyddu eu cynhyrchiant. Ac a bod yn deg, cafwyd rhai ymrwymiadau cadarnhaol gan Lywodraeth Cymru hefyd, fel y pecyn cyllid £45 miliwn i fynd i’r afael â phrinder sgiliau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Mae'r cyllid hwn yn cynnwys £10 miliwn i hybu cyfrifon dysgu personol, a fydd yn sicr yn helpu colegau lleol i ddarparu cyrsiau a chymwysterau ychwanegol mewn sectorau â blaenoriaeth. Ac ni allwn anwybyddu peth o'r cynnydd a wnaed gan awdurdodau lleol, fel Cyngor Sir Fynwy, sydd wedi mynd ati o ddifrif i hyrwyddo agenda 'siopa'n lleol' gyda'u hymgyrch Wynebau Sir Fynwy, gyda rhai o berchnogion busnesau'r sir yn esbonio pam fod siopa'n lleol yn gwneud gwahaniaeth enfawr. Mae gweithgarwch cadarnhaol iawn yn digwydd, ac mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn manteisio ar y gwaith da hwnnw ac yn adeiladu arno.
Ar yr ochr hon i'r Siambr rydym yn uchelgeisiol ar ran busnesau Cymru, ac rydym yn awyddus i gynnig polisïau adeiladol i helpu ein busnesau bach ar ôl y pandemig. Bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod yn awyddus i edrych ar ffyrdd o gryfhau ein harferion caffael, i helpu busnesau bach, lleol i ymgeisio am gontractau'r sector cyhoeddus. Gadewch inni gofio bod ymchwil wedi dangos, am bob £1 y mae busnes bach yn ei gael, fod 63c yn cael ei ailfuddsoddi yn yr economi leol, o gymharu â 40c yn achos cwmnïau mwy o faint. Dyna pam ei bod yn hanfodol fod y system gaffael mor hygyrch â phosibl i fusnesau bach a'u bod yn cael pob cyfle i ennill contractau yn y lle cyntaf.
Rwy'n deall mai fy etholaeth i sydd â'r nifer uchaf ond un o fusnesau bach a chanolig yng Nghymru, ac un o'r pryderon sydd gan berchnogion busnesau lleol yw'r angen am welliannau i'r seilwaith, ac rwy'n mawr obeithio y bydd y Gweinidog yn ystyried ein cynnig i gyflwyno cronfa fuddsoddi 'ailadeiladu Cymru' i helpu i gyflawni'r gwelliannau i'r seilwaith y mae busnesau Cymru yn galw amdanynt. Wrth gwrs, ardrethi busnes, yn wir, sydd ar frig y rhestr o bryderon a dynnwyd i fy sylw gan fusnesau bach. Mae’r Gweinidog wedi dweud ei fod yn cael trafodaethau gyda’r Gweinidog cyllid, ac yn gynharach heddiw, dywedodd y byddai’n rhaid imi aros ychydig wythnosau tan i gyllideb Llywodraeth Cymru gael ei chyhoeddi. Felly, edrychaf ymlaen at weld rhywbeth yn y gyllideb honno ar ardrethi busnes, oherwydd i rai busnesau, gallai ailgyflwyno ardrethi busnes wneud y gwahaniaeth rhwng aros ar agor neu gau am byth. Rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ystyried breuder busnesau bach a chanolig yn ystod y pandemig ac yn cofio hynny wrth wneud unrhyw benderfyniadau ar ardrethi busnes.
Mae ein cynnig yn cydnabod y rôl y mae Dydd Sadwrn Busnesau Bach yn ei chwarae yn hyrwyddo busnesau bach Cymru, ac er ei fod yn gyfle gwych inni ddangos ein cefnogaeth i fusnesau lleol, mae'n rhaid inni gofio nad yw un diwrnod y flwyddyn yn diogelu cynaliadwyedd busnes bach, ac felly rwy’n mawr obeithio y bydd yr holl Aelodau’n parhau i hyrwyddo’r busnesau bach a chanolig yn eu hetholaethau ymhell ar ôl Dydd Sadwrn Busnesau Bach.
Ddirprwy Lywydd, er bod y pandemig wedi creu cryn dipyn o ansicrwydd i fusnesau ledled Cymru, mae hefyd wedi rhoi cyfle inni edrych ar bethau'n wahanol, i roi cynnig ar syniadau newydd ac i ddod o hyd i ffyrdd newydd o fynd i'r afael â hen broblemau. Felly, i gloi, hoffwn weld mwy o weithredu mewn perthynas ag arferion caffael, i sicrhau y gall busnesau bach gystadlu am gontractau'r sector cyhoeddus. Mae angen inni weld gweithredu mewn ymateb i bryderon busnesau bach ynglŷn â seilwaith, ac mae angen i Lywodraeth Cymru wrando ar eu galwadau wrth benderfynu beth i'w wneud gydag ardrethi busnes ym mis Ebrill y flwyddyn nesaf. Ac yn olaf, wrth inni edrych tuag at Ddydd Sadwrn Busnesau Bach y penwythnos hwn, gadewch inni ddyblu ein hymdrechion a hyrwyddo ein busnesau bach a chanolig drwy brynu'n lleol a hyrwyddo ein busnesau bach lleol. Rwy’n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig. Diolch.
Rydw i wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Luke Fletcher i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
I have selected the amendment to the motion. I call on Luke Fletcher to move the amendment tabled in the name of Siân Gwenllian.
Gwelliant 1—Siân Gwenllian
Ym mhwynt 4, ar ôl 'cyhoeddus' ychwanegu, 'sy'n seiliedig ar egwyddor lleol yn gyntaf, a fydd yn cynyddu’r lefel caffael yn y sector cyhoeddus yng Nghymru o'r lefel bresennol o 52 y cant'.
Amendment 1—Siân Gwenllian
In point 4, after ‘sector’ insert, 'that is based on a local-first principle, increasing Welsh-based public sector procurement from the current level of 52 per cent'.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and I move the amendment tabled in the name of Siân Gwenllian. Wales has one of the lowest levels of local business ownership of any advanced economy. That must, of course, change. Time and time again, public money has been spent to attract new investment, and either the investor then exports the profits or simply walks away. This has been the story of economic development in Wales for over 50 years. Instead, our plans for a smarter economy should be based on expanding, supporting and protecting domestic businesses. A 'local first' policy when it comes to procurement could be built around local ownership of the economy, and, as part of this, a Welsh model of local public procurement built on the foundational economy. Using the Welsh Government's own £6.3 billion procurement budget and by working in close partnership with other public sector bodies, Plaid Cymru would like to see realised a target of increasing the level of public sector procurement from 52 per cent to 75 per cent of the total spend. This will create an estimated 46,000 additional jobs.
Many of us in this Chamber welcomed the youth guarantee. In this guarantee lies another opportunity to bolster small businesses here in Wales. The 'think small first' principle directs policy makers to give consideration to small businesses during policy development. The principle relies on the fact that one size does not fit all. Of course, many of these businesses, as the Conservative motion sets out, supported our communities throughout the pandemic, and it would be remiss of me not to mention the support given by Verlands Stores in my home town, which, like many other small businesses across Wales, delivered food to our neighbours' doorsteps and more often than not, were able to stock some of those supplies that the larger shops couldn't—a testimony to small businesses' agility.
Finally, as many Members will surely mention today, and Paul Davies has rightly mentioned already, Small Business Saturday is fast approaching, and I promised the Chamber during spokesperson's questions that I'd reveal where I get my hair cut and beard trimmed; the style I'm modelling today was provided by Blackout Barbers in Bridgend. But I, of course, share some other frequented businesses, all of which I encourage every Member in this Chamber to visit. If, like me, you appreciate a good sandwich, there's no better place to go than the Sandwich Co in Pencoed. They pretty much fuelled me during the election and in reality, still do. I'd recommend the Arnie sarnie and the osborne as a starter and don't forget, of course, to pick up a brownie on your way out. Speaking of dessert, WHOCULT Coffee & Donuts in Bridgend has you covered, you can also get kitted out with a new wardrobe by popping next door to WHOCLO clothing. And finally, there's no time to list everyone, but I'll leave Members with one more recommendation: Valley Mill in Swansea—candles and slate homeware galore. And by the way, you don't have to travel far to buy one of their products, you can find them upstairs in the Senedd shop. Every day, I come home to the smell of their Welsh cake candle, and don't worry, I also ask myself the question, 'How much more Welsh can I get?', even when my candles are shamelessly Welsh. The answer is: probably quite a bit more.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Gan Gymru y mae un o'r lefelau isaf mewn unrhyw economi ddatblygedig o fusnesau mewn perchnogaeth leol. Mae'n rhaid i hynny newid, wrth gwrs. Dro ar ôl tro, gwariwyd arian cyhoeddus ar ddenu buddsoddiad newydd, a naill ai mae'r buddsoddwr wedyn yn allforio'r elw, neu'n gadael. Dyma fu hanes datblygu economaidd yng Nghymru ers dros 50 mlynedd. Yn hytrach, dylai ein cynlluniau ar gyfer economi ddoethach fod yn seiliedig ar ehangu, cefnogi a gwarchod busnesau domestig. Gellid adeiladu polisi 'lleol yn gyntaf' o ran caffael o gwmpas perchnogaeth leol ar yr economi, a sicrhau model Cymreig o gaffael cyhoeddus lleol yn rhan o hyn sydd wedi'i adeiladu ar yr economi sylfaenol. Gan ddefnyddio cyllideb gaffael gwerth £6.3 biliwn Llywodraeth Cymru, a thrwy weithio mewn partneriaeth agos â chyrff eraill yn y sector cyhoeddus, hoffai Plaid Cymru weld targed i gynyddu lefel caffael y sector cyhoeddus o 52 y cant i 75 y cant o gyfanswm y gwariant. Amcangyfrifir y bydd hyn yn creu 46,000 o swyddi ychwanegol.
Croesawodd llawer ohonom yn y Siambr hon y warant i bobl ifanc. Yn y warant, ceir cyfle arall i gryfhau busnesau bach yma yng Nghymru. Mae'r egwyddor 'meddwl yn fach yn gyntaf' yn cyfarwyddo llunwyr polisi i ystyried busnesau bach wrth ddatblygu polisi. Mae'r egwyddor yn dibynnu ar y ffaith nad yw un maint yn addas i bawb. Wrth gwrs, fel y mae cynnig y Ceidwadwyr yn nodi, cefnogodd llawer o'r busnesau hyn ein cymunedau drwy gydol y pandemig, a byddwn ar fai'n peidio â sôn am y cymorth a roddwyd gan Verlands Stores yn fy nhref, a fu, fel llawer o fusnesau bach eraill ledled Cymru, yn dosbarthu bwyd ar garreg y drws i'n cymdogion, ac yn amlach na pheidio, gallent stocio rhai o'r cyflenwadau na allai'r siopau mwy eu stocio—sy'n dyst i ystwythder busnesau bach.
Yn olaf, fel y bydd llawer o Aelodau yn siŵr o grybwyll heddiw, ac mae Paul Davies yn briodol iawn wedi sôn am hyn eisoes, mae Dydd Sadwrn Busnesau Bach yn prysur agosáu, ac addewais i’r Siambr yn ystod cwestiynau’r llefarwyr y byddwn yn datgelu lle rwy’n cael torri fy ngwallt a fy marf; Blackout Barbers ym Mhen-y-bont ar Ogwr sy'n gyfrifol am y steil rwy'n ei fodelu heddiw. Ond wrth gwrs, rwy'n mynychu busnesau eraill hefyd, ac rwy'n annog pob Aelod yn y Siambr hon i ymweld â phob un ohonynt. Os ydych chi, fel fi, yn gwerthfawrogi brechdan dda, nid oes lle gwell i fynd na'r Sandwich Co ym Mhencoed. Hwy a fu'n fy mwydo yn ystod yr etholiad i bob pwrpas, ac a dweud y gwir, maent yn dal i wneud hynny. Byddwn yn argymell yr Arnie sarnie a'r osborne fel cwrs cyntaf, a pheidiwch ag anghofio prynu browni ar eich ffordd allan. A sôn am bwdin, WHOCULT Coffee & Donuts ym Mhen-y-bont ar Ogwr yw'r lle i fynd, a gallwch hefyd gael llond cwpwrdd o ddillad newydd drwy bicio drws nesaf i siop ddillad WHOCLO. Ac yn olaf, nid oes amser i restru pawb, ond rhoddaf un argymhelliad arall i'r Aelodau: Valley Mill yn Abertawe—canhwyllau a phob math o nwyddau llechi i'r cartref. A gyda llaw, nid oes rhaid ichi deithio'n bell i brynu un o'u cynhyrchion, gallwch ddod o hyd iddynt i fyny'r grisiau yn siop y Senedd. Bob dydd, rwy'n dod adref i arogl eu cannwyll pice ar y maen, a pheidiwch â phoeni, rwyf innau hefyd yn gofyn i mi fy hun, 'Faint yn fwy Cymreig y gallwn fod?', pan fo hyd yn oed fy nghanhwyllau'n ddigywilydd o Gymreig. Yr ateb yw: cryn dipyn, mwy na thebyg.
I'm not going to tell everyone where I get my hair cut, we'll be here all day.
COVID lockdowns have made us realise how important our local businesses are; they've been a lifeline for rural communities in my constituency. The visit to the local shop or the pub could be the only face-to-face conversation and contact that some people have every week, and I do have to declare an interest here, Deputy Llywydd, as I do still drive our delivery van from time to time, delivering prime quality venison, but other establishments are available.
The need to buy local top quality produce is greater now more than ever. We need to help the environment by cutting back on transport miles and this was echoed in my colleague, Peter Fox's Bill last week. And food producers in my constituency of Brecon and Radnor do their utmost to produce high quality locally sourced food that is environmentally friendly. I've long championed the need to buy local and support local businesses on our high streets long before I came to this place, leading on growing the economy of Powys by the Powys pound scheme and many other incentives when I was going around meeting many small businesses right across Powys. The importance of our small businesses to our economy is huge and this is evident in the statistics. There are 265,000-plus micro, small and medium-sized businesses in Wales, which collectively make up 99.4 per cent of all enterprises operating in the country.
SMEs turn over £46 billion a year—that's a huge amount of money—and they deliver growth and jobs in rural areas and right across Wales. But their value is more than a statistic; it's more than money. It is supporting our local communities, our friends and our neighbours who own small businesses or who work in a business or supply the business. It is our sense of identity as a country and we all know the local butcher, like W.J. George Butchers Ltd in Talgarth or the greengrocer like Grenfell's & Sons Grocers in Crickhowell and others who go above and beyond to support their communities with charity work and donations for very important events. But we have seen many village shops and pubs close across my constituency in recent years, and it has left a hole in the hearts of many of our communities, but it's so positive to see that there are communities that come together, like Llangors Shop in my community, which is working together to create a shop for that community, it's absolutely fantastic.
But many businesses are not back to trading levels yet, pre pandemic. Many businesses are seeing lower footfall as a result of the introduction of the Welsh Government's COVID pass and a change to shopping habits. Business rates are the highest cost to most small businesses after rent and staff wages, and I do welcome that the Government is supporting our small and medium-sized businesses by continuing the holiday and I hope that you'll follow the UK Government in your budget and do more to support our small businesses. So, I urge everybody to think about your local businesses in your communities going forward. It may be cheaper and more convenient to do your Christmas shopping on Amazon or somewhere else, but spare a thought for the local traders and the invaluable services that they offer that go far beyond the provision of goods and services. So, this weekend, get out and support your community and support Small Business Saturday.
Nid wyf am ddweud wrth bawb ble rwy'n cael torri fy ngwallt, byddwn yma drwy'r dydd.
Mae cyfyngiadau symud COVID wedi gwneud inni sylweddoli pa mor bwysig yw ein busnesau lleol; maent wedi bod yn achubiaeth i gymunedau gwledig yn fy etholaeth. O bosibl, yr ymweliad â'r siop leol neu'r dafarn yw'r unig sgwrs a chyswllt wyneb yn wyneb y mae rhai pobl yn ei gael bob wythnos, ac mae'n rhaid imi ddatgan diddordeb yma, Ddirprwy Lywydd, gan fy mod yn dal i yrru ein fan ddosbarthu o bryd i'w gilydd, er mwyn dosbarthu cig carw o'r safon uchaf, ond mae sefydliadau eraill ar gael.
Mae'r angen i brynu cynnyrch lleol o'r safon uchaf yn fwy nag erioed bellach. Mae angen inni helpu'r amgylchedd drwy leihau milltiroedd cludiant, ac adleisiwyd hyn ym Mil fy nghyd-Aelod, Peter Fox, yr wythnos diwethaf. Ac mae cynhyrchwyr bwyd yn fy etholaeth ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed yn gwneud eu gorau glas i gynhyrchu bwyd lleol o safon uchel sy'n ecogyfeillgar. Bûm yn hyrwyddo'r angen i brynu'n lleol a chefnogi busnesau lleol ar y stryd fawr ers amser, ymhell cyn dod i'r lle hwn, gan arwain y gwaith ar dyfu economi Powys drwy gynllun punt Powys a llawer o gymelliadau eraill pan fyddwn yn mynd o gwmpas i gyfarfod â llawer o fusnesau bach ym mhob rhan o Bowys. Mae pwysigrwydd ein busnesau bach i'n heconomi yn enfawr ac mae hyn yn amlwg yn yr ystadegau. Mae mwy na 265,000 o fusnesau micro, bach a chanolig eu maint yng Nghymru, sydd gyda'i gilydd yn 99.4 y cant o'r holl fusnesau sy'n gweithredu yn y wlad.
Mae busnesau bach a chanolig yn gwneud trosiant o £46 biliwn y flwyddyn—sy'n swm enfawr o arian—ac maent yn sicrhau twf a swyddi mewn ardaloedd gwledig ledled Cymru. Ond mae eu gwerth yn fwy nag ystadegyn; mae'n fwy nag arian. Mae'n ymwneud â chefnogi ein cymunedau lleol, ein ffrindiau a'n cymdogion sy'n berchen ar fusnesau bach neu sy'n gweithio mewn busnes neu'n cyflenwi'r busnes. Mae'n ymwneud â'n synnwyr o hunaniaeth fel gwlad, ac mae pob un ohonom yn adnabod y cigydd lleol, fel W.J. George Butchers Ltd yn Nhalgarth neu'r gwerthwr llysiau fel Grenfell's & Sons Grocers yng Nghrucywel ac eraill sy'n mynd y tu hwnt i'r galw i gefnogi eu cymunedau gyda gwaith elusennol a rhoddion ar gyfer digwyddiadau pwysig iawn. Ond rydym wedi gweld llawer o dafarndai a siopau pentref yn cau ar draws fy etholaeth dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae hynny wedi gadael twll ynghanol llawer o'n cymunedau, ond mae mor gadarnhaol gweld cymunedau'n dod at ei gilydd, fel Siop Llan-gors yn fy nghymuned, sy'n gweithio gyda'i gilydd i greu siop ar gyfer y gymuned honno, mae'n hollol wych.
Ond nid yw lefelau masnachu llawer o fusnesau yn ôl fel roeddent cyn y pandemig eto. Mae nifer is yn ymweld â llawer o fusnesau o ganlyniad i gyflwyno pàs COVID Llywodraeth Cymru a newid i arferion siopa. Ardrethi busnes yw'r gost uchaf i'r rhan fwyaf o fusnesau bach ar ôl rhenti a chyflogau staff, ac rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth yn cefnogi ein busnesau bach a chanolig drwy barhau â'r hoe rhag talu ardrethi busnes, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn dilyn Llywodraeth y DU yn eich cyllideb ac yn gwneud mwy i gefnogi ein busnesau bach. Felly, rwy'n annog pawb i feddwl am eich busnesau lleol yn eich cymunedau yn y dyfodol. Efallai y bydd yn rhatach ac yn fwy cyfleus ichi wneud eich siopa Nadolig ar Amazon neu yn rhywle arall, ond meddyliwch am y masnachwyr lleol a'r gwasanaethau amhrisiadwy y maent yn eu cynnig sy'n mynd ymhell y tu hwnt i ddarparu nwyddau a gwasanaethau. Felly, y penwythnos hwn, ewch allan i gefnogi eich cymuned a chefnogi Dydd Sadwrn Busnesau Bach.
I really welcome this debate today in the run-up to Small Business Saturday. Small Business Saturday—as has been remarked already, we should be celebrating the best of our businesses not just on one Saturday in the year but throughout the year, and urging people to use their small businesses, diverse and myriad as they are, every single day of the year. But, this does give an opportunity, particularly in the run-up to Christmas, to remind people of the importance. Don't go down to the big traders and don't go online; go and see some of the amazing—not just the products, but the customer service you'll get by wandering through the door of your local traders and retailers.
We've had a great time over the last month, as we always do, myself and Chris Elmore, showcasing some of the very best of our exceptionally diverse, creative and amazing local businesses. There's been more than ever this year who've come on board with Small Business Saturday. Indeed, if you look at the diversity of them, sometimes we think it's only when you wander up the high streets, but if you look at some of the ones in the area I represent, we've got DAC Training Solutions, which provides education, training and consultancy for other small businesses; we've got Valley and Vale Community Arts; we've got companies like Atomic Knitting in Bryncethin, which has bespoke knitting and crochet tools and accessories; craft shops like Florrie's in Maesteg; aerial imaging—the very best of aerial imaging, used, actually, by things like emergency rescue services as well, so Airpix Aerial Images in Maesteg.
We've got lots of food shops—lots of cake shops and so on, like Kellys Cakes of Pencoed. We've got film and cinematic companies, like—[Inaudible.]—and CineMerse, based in Pencoed, based around the thriving, large television and studio production companies that we now have. Well, it's spun off to these small, bespoke, local cinema and television companies as well.
Then you've got things like Sims Foods Limited, with the amazing vegan, vegetarian, gluten-free products in Pontyclun. They are delicious—we eat them regularly and they are stunning. Just in case, particularly for this time of the year, we've got the incredible Seasons in Brynmenyn industrial estate. It's the place in Wales that you'd go to for your stock-up of Santas, Christmas decorations and so on, whether it's a metre-high acrylic deer with a colour switch, with a warm white and white base, or your three-metre outdoor Santa with beech-wood feet and an iron base. You can get everything at Seasons; it is quite incredible, as showcased on television and Wales Online, and everything else there.
Minister, what I was going to ask you is: we recognise, as indeed the opening remarks from the opposition spokesperson from the Conservatives, Paul Davies, remarked, there has been an enormous amount of support out there, particularly through the pandemic, for some of these businesses. Some of these businesses have given back in spades as well. If you look at, for example, just one in my area: James Thomas, an incredible guy from the well-known Beefy's Baps—
Rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw cyn Dydd Sadwrn Busnesau Bach. Dydd Sadwrn Busnesau Bach—fel y nodwyd eisoes, dylem fod yn dathlu'r gorau o'n busnesau nid yn unig ar un dydd Sadwrn y flwyddyn, ond drwy gydol y flwyddyn, ac yn annog pobl i ddefnyddio eu busnesau bach amrywiol a di-rif ar bob diwrnod o'r flwyddyn. Ond mae hyn yn rhoi cyfle, yn enwedig yn y cyfnod cyn y Nadolig, i atgoffa pobl o'r pwysigrwydd. Peidiwch â mynd i lawr at y masnachwyr mawr a pheidiwch â mynd ar-lein; ewch i weld rhai o'r cynhyrchion anhygoel—nid yn unig y cynhyrchion, ond y gwasanaeth cwsmeriaid a gewch drwy grwydro drwy ddrws eich masnachwyr a'ch manwerthwyr lleol.
Rydym wedi cael amser gwych dros y mis diwethaf, fel y cawn bob amser, Chris Elmore a minnau, yn arddangos y goreuon o'n busnesau lleol hynod amrywiol, creadigol ac anhygoel. Mae mwy nag erioed eleni yn cymryd rhan yn Nydd Sadwrn Busnesau Bach. Yn wir, os edrychwch ar ba mor amrywiol yw'r busnesau, rydym weithiau'n meddwl mai mater o gerdded ar hyd y stryd fawr ydyw, ond os edrychwch ar rai o'r busnesau yn yr ardal rwy'n ei chynrychioli, mae gennym DAC Training Solutions, sy'n darparu addysg, hyfforddiant a gwasanaethau ymgynghori ar gyfer busnesau bach eraill; mae gennym Celfyddydau Cymuned Cwm a Bro; mae gennym gwmnïau fel Atomic Knitting ym Mryncethin, sy'n darparu offer ac ategolion gwau a chrosio pwrpasol; siopau crefftau fel Florrie's ym Maesteg; delweddu o'r awyr—y gwasanaethau delweddu o'r awyr gorau un, a ddefnyddir mewn meysydd fel gwasanaethau achub brys hefyd, felly Airpix Aerial Images ym Maesteg.
Mae gennym lawer o siopau bwyd—llawer o siopau cacennau ac ati, fel Kellys Cakes ym Mhencoed. Mae gennym gwmnïau ffilm a sinema, fel—[Anghlywadwy.]—a CineMerse, sydd wedi'u lleoli ym Mhencoed, o gwmpas y cwmnïau teledu a chynyrchiadau stiwdio llewyrchus, mawr sydd gennym bellach. Wel, mae hynny wedi arwain at greu'r cwmnïau ffilm a theledu lleol bach, unigryw hyn hefyd.
Yna, mae gennych bethau fel Sims Foods Limited, gyda'r cynhyrchion figanaidd, llysieuol, heb glwten anhygoel ym Mhont-y-clun. Maent yn flasus—rydym yn eu bwyta'n rheolaidd ac maent yn ardderchog. Rhag ofn, yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn, mae gennym siop anhygoel Seasons ar ystâd ddiwydiannol Brynmenyn. Dyma'r lle yng Nghymru y byddech yn mynd i brynu eich Siôn Corn, addurniadau Nadolig ac ati, boed yn garw acrylig metr o uchder gyda switsh lliw, gyda gwaelod gwyn a gwyn cynnes, neu'ch Siôn Corn tri metr o uchder awyr agored, gyda thraed o goed ffawydd a gwaelod haearn. Gallwch gael popeth yn Seasons; mae'n eithaf anhygoel, ac mae wedi bod ar y teledu a Wales Online, a phopeth arall yno.
Weinidog, yr hyn roeddwn am ei ofyn i chi yw: fel y nodwyd yn wir yn sylwadau agoriadol llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies, rydym yn cydnabod bod cryn dipyn o gymorth wedi'i roi, yn enwedig drwy'r pandemig, i rai o'r busnesau hyn. Mae rhai o'r busnesau hyn wedi rhoi llawer yn ôl hefyd. Os edrychwch, er enghraifft, ar un yn fy ardal i: James Thomas, dyn anhygoel o gwmni adnabyddus Beefy's Baps—
Huw, you need to conclude now.
Huw, mae angen i chi ddirwyn i ben.
Yes, indeed, I will conclude. Just to say, he was one of many. He delivered more than 2,300 meals during the first wave of the pandemic, with the help of Gilfach Goch rugby club and the local community, to the vulnerable and elderly. Minister, I would simply say: let's celebrate these businesses and, also, provide them with the support that they need, going forward, as well. Thank you very much.
Iawn, rwy'n dod at y diwedd. Roedd yn un o lawer. Dosbarthodd fwy na 2,300 o brydau bwyd yn ystod ton gyntaf y pandemig, gyda chymorth clwb rygbi'r Gilfach Goch a'r gymuned leol, i bobl agored i niwed a'r henoed. Weinidog, rwyf am ddweud yn syml: gadewch inni ddathlu'r busnesau hyn, a darparu'r cymorth sydd ei angen arnynt yn y dyfodol hefyd. Diolch yn fawr iawn.
It's a pleasure to take part in this debate this afternoon. The Vale of Clwyd is home to many great small businesses, far too many to list for this short debate this afternoon. I could go on all afternoon, but each one is vital to the economy of my constituency and to that of north Wales, and to the prosperity of our nation as a whole, as small business are the lifeblood of our villages, our towns and our cities. It's our job, here in this place, to ensure that we create an environment where small businesses can thrive and survive.
Sadly, the Welsh Government talk the talk, but when it comes to creating the right conditions to help small businesses to continue trading, they not only fail to act but often pursue anti-small-business policies. We have the highest rate of business rates in Britain, and while I welcome the temporary small business rates relief scheme, what happens after the existing pandemic phase is over?
The Welsh Government, and their little helpers in Plaid, as I like to say, are planning even more taxes on small businesses—the tourist tax is just the latest hair-brained scheme. This Welsh Government has to abandon such plans and create a low-tax business environment. Our small businesses, many of them family owned and family run, employ nearly two thirds of the Welsh public. They are not a cash cow to fund Government waste and excess.
We have to help our small businesses survive and thrive. While I can do little about the Welsh Government’s business credentials, I can show my support for small businesses across Wales, and this weekend I will practice what I preach. I will be visiting businesses across my constituency and urging others to shop local, and I urge people in my constituency, this Saturday, to avoid going to places like Broughton park, Parc Prestatyn, Parc Llandudno or Chester, and to eat local food and drink and to buy local goods and services, whether it’s enjoying a pre-shopping breakfast at the Glass Onion café in Denbigh, buying a Christmas cheese board at the Little Cheesemonger in Prestatyn and Rhuddlan, getting some last-minute Christmas calendars printed at Perham Prints in Rhyl, or enjoying a well-earned evening meal and a few beers in the Plough in St Asaph. There is a wide and varied choice of small businesses to support in my constituency and every other constituency in Wales, but a small business isn’t just for Christmas—we have to show our support for these businesses all year round, as Huw Irranca-Davies rightly said. So, I urge Members to support our motion and to shop locally at every opportunity. Diolch yn fawr.
Mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma. Mae Dyffryn Clwyd yn gartref i lawer o fusnesau bach gwych, gormod lawer i'w rhestru yn y ddadl fer hon y prynhawn yma. Gallwn barhau i siarad drwy'r prynhawn, ond mae pob un yn hanfodol i economi fy etholaeth, ac i economi gogledd Cymru, ac i ffyniant ein cenedl gyfan, gan mai busnesau bach yw anadl einioes ein pentrefi, ein trefi a'n dinasoedd. Ein cyfrifoldeb ni, yma yn y lle hwn, yw sicrhau ein bod yn creu amgylchedd lle gall busnesau bach ffynnu a goroesi.
Yn anffodus, mae Llywodraeth Cymru'n gwneud cryn dipyn o siarad, ond pan ddaw'n fater o greu'r amodau cywir i helpu busnesau bach i barhau i fasnachu, maent yn methu gweithredu, ac yn fwy na hynny, maent yn aml yn mynd ar drywydd polisïau sy'n wrthwynebus i fusnesau bach. Mae gennym y gyfradd ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain, ac er fy mod yn croesawu'r cynllun rhyddhad ardrethi dros dro i fusnesau bach, beth fydd yn digwydd ar ôl i gyfnod presennol y pandemig ddod i ben?
Mae Llywodraeth Cymru, a'u cynorthwywyr bach ym Mhlaid Cymru, fel rwy'n hoff o ddweud, yn cynllunio hyd yn oed mwy o drethi ar fusnesau bach—y cynllun gwirion diweddaraf yw'r dreth dwristiaeth. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru roi'r gorau i gynlluniau o'r fath a chreu amgylchedd busnes treth isel. Mae ein busnesau bach, gyda llawer ohonynt yn rhai teuluol ac yn cael eu rhedeg gan deuluoedd, yn cyflogi bron i ddwy ran o dair o'r cyhoedd yng Nghymru. Nid ffynhonnell ddiddiwedd o arian ydynt er mwyn ariannu gwastraff a gormodedd y Llywodraeth.
Mae'n rhaid inni helpu ein busnesau bach i oroesi ac i ffynnu. Er na allaf wneud fawr ddim am gymwysterau busnes Llywodraeth Cymru, gallaf ddangos fy nghefnogaeth i fusnesau bach ledled Cymru, a'r penwythnos hwn, byddaf yn dilyn fy mhregeth fy hun. Byddaf yn ymweld â busnesau ar draws fy etholaeth ac yn annog eraill i siopa’n lleol, ac rwy’n annog pobl yn fy etholaeth, ddydd Sadwrn, i osgoi mynd i leoedd fel parc Brychdyn, Parc Prestatyn, Parc Llandudno neu Gaer, ac i fwyta bwyd a diod lleol a phrynu nwyddau a gwasanaethau lleol, drwy fwynhau brecwast cyn siopa yng nghaffi Glass Onion yn Ninbych, prynu bwrdd caws Nadolig yn y Little Cheesemonger ym Mhrestatyn a Rhuddlan, argraffu calendrau Nadolig munud olaf yn Perham Prints yn y Rhyl, neu fwynhau pryd nos haeddiannol a pheint neu ddau yn y Plough yn Llanelwy. Mae dewis eang ac amrywiol o fusnesau bach i'w cefnogi yn fy etholaeth a phob etholaeth arall yng Nghymru, ond nid ar gyfer y Nadolig yn unig y mae busnesau bach yn bodoli—mae'n rhaid inni ddangos ein cefnogaeth i'r busnesau hyn drwy gydol y flwyddyn, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies yn gwbl gywir. Felly, rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig ac i siopa'n lleol ar bob cyfle. Diolch yn fawr.
I concur with much that’s been said already across the Chamber, and it’s wonderful to hear so many Members championing their local businesses today, and rightly so. We are blessed with a plethora of diverse, wonderful small businesses across my region of South Wales East, and it’s so important too that we support them in any which way we can, and lead by example.
Small businesses are the backbone of our Welsh economy and the beating heart of communities across Wales. With Small Business Saturday looming this weekend, I hope that we see a new record of spending within small businesses to surpass last year’s £1.1 billion in our villages, towns and cities. This weekend is our chance to repay our small businesses and say, 'Thank you for being there when our communities needed you the most.' Small businesses have suffered heavily over the last 18 months, but have shown enormous resilience, and how they have adapted during the pandemic has been incredible. For example, rapidly seeing takeaway and delivery services popping up everywhere, and also businesses adapting to what their communities need. It’s been genuinely wonderful and impressive to see people adapting in the way that they have been.
But, sadly, we’re not supporting small businesses in the best way possible here in Wales. The pandemic support package was welcome, but Wales still has the shameful title of having the highest business rate in the UK at 53.5p. This is just not good enough. As small businesses try to rebound from the pandemic, I call on this Labour Government to ditch the punitive taxes outlined by my colleagues earlier, and create a low-tax, market-led environment for businesses to thrive in. It is imperative that we listen to our business owners, work with them, and work towards creating a friendly environment for small businesses to thrive in so that Wales doesn’t become a petri dish for socialist ideas. It is important that the Government continues to work with local authorities to regenerate our high streets. It’s imperative that we work with our local businesses to give them the best chance to thrive and grow and compete against those retail giants outlined by my colleague, James Evans, earlier, such as Amazon. That is the biggest threat that our high streets face. We need to make it just as easy and just as attractive to shop local.
We need to do more to promote the quality and uniqueness of the products that we are seeing from our small businesses. There are examples of best practices of how our chamber of commerce and councils are working across Wales, and we need to hone in on those examples, and roll them out across our country. There's some brilliant, innovative working that’s been going on in local councils in my own region.
I would actively encourage anyone that can shop local this Christmas to do so and, as other Members have said, to continue that trend all year round.
Rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedwyd eisoes ar draws y Siambr, ac mae'n hyfryd clywed cymaint o Aelodau'n hyrwyddo eu busnesau lleol heddiw, ac yn briodol felly. Rydym yn lwcus iawn o gael llu o fusnesau bach amrywiol, gwych ar draws fy rhanbarth yn Nwyrain De Cymru, ac mae mor bwysig hefyd ein bod yn eu cefnogi ym mhob ffordd y gallwn, ac yn arwain drwy esiampl.
Busnesau bach yw asgwrn cefn ein heconomi yng Nghymru, a chalon cymunedau ledled Cymru. Gyda Dydd Sadwrn Busnesau Bach ar y gorwel y penwythnos hwn, rwy'n gobeithio y gwelwn fwy hyd yn oed na'r £1.1 biliwn a wariwyd y llynedd yn cael ei wario yn ein pentrefi, ein trefi a'n dinasoedd. Y penwythnos hwn yw ein cyfle i dalu yn ôl i'n busnesau bach a dweud, 'Diolch am fod yno pan oedd ein cymunedau eich angen fwyaf.' Mae busnesau bach wedi dioddef yn fawr dros y 18 mis diwethaf, ond maent wedi dangos cryn dipyn o gryfder, ac mae'r ffordd y maent wedi addasu yn ystod y pandemig wedi bod yn anhygoel. Er enghraifft, wrth inni weld gwasanaethau cludfwyd a danfon bwyd yn ymddangos ym mhobman dros nos, a busnesau'n addasu i'r hyn sydd ei angen ar eu cymunedau. Mae wedi bod yn wirioneddol wych a thrawiadol gweld pobl yn addasu yn y ffordd y gwnaethant.
Ond yn anffodus, nid ydym yn cefnogi busnesau bach yn y ffordd orau sy'n bosibl yma yng Nghymru. Roedd pecyn cymorth y pandemig yn galonogol, ond Cymru sydd â'r ardrethi busnes uchaf yn y DU, sef 53.5c, ac mae hynny'n gywilyddus. Nid yw'n ddigon da. Wrth i fusnesau bach geisio ymadfer wedi'r pandemig, galwaf ar y Llywodraeth Lafur hon i gael gwared ar y trethi cosbol a amlinellwyd gan fy nghyd-Aelodau yn gynharach, a chreu amgylchedd treth isel, a arweinir gan y farchnad, fel y gall busnesau ffynnu. Mae'n hanfodol ein bod yn gwrando ar berchnogion busnesau, yn gweithio gyda hwy, ac yn gweithio tuag at greu amgylchedd cyfeillgar i fusnesau bach allu ffynnu fel nad yw Cymru'n dod yn fan arbrofi syniadau sosialaidd. Mae'n bwysig fod y Llywodraeth yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i adfywio'r stryd fawr. Mae'n hanfodol ein bod yn gweithio gyda'n busnesau lleol i roi'r cyfle gorau iddynt ffynnu a thyfu a chystadlu yn erbyn y cwmnïau manwerthu mawr, fel Amazon, a ddisgrifiwyd gan fy nghyd-Aelod, James Evans, yn gynharach. Dyna'r bygythiad mwyaf sy'n wynebu ein stryd fawr. Mae angen inni sicrhau ei bod yr un mor hawdd ac yr un mor ddeniadol i siopa'n lleol.
Mae angen inni wneud mwy i hyrwyddo safon a natur unigryw y cynhyrchion a welwn gan ein busnesau bach. Ceir enghreifftiau o arferion gorau yn y ffordd y mae ein siambr fasnach a'n cynghorau'n gweithio ledled Cymru, ac mae angen inni ganolbwyntio ar yr enghreifftiau hynny, a'u hefelychu ledled ein gwlad. Mae rhywfaint o waith arloesol, gwych wedi'i wneud mewn cynghorau lleol yn fy rhanbarth i.
Byddwn yn annog unrhyw un a all siopa’n lleol y Nadolig hwn i wneud hynny, ac fel y dywedodd Aelodau eraill, i barhau’r arfer drwy gydol y flwyddyn.
Galwaf ar Weinidog yr Economi, Vaughan Gething.
I call on the economy Minister, Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Small Business Saturday will now be in its ninth year, and, of course, it's a focal point in the calendar to help celebrate the success and importance of micro and small businesses to the Welsh economy—as Hefin David, if he were here, would remind us, the lifeblood of the economy, accounting for over 98 per cent of enterprises in Wales. These are often family businesses, small manufacturers or local retailers, and they make an invaluable contribution to the fabric of our communities and contribute over half of private sector employment and about a quarter of turnover. So, we are actively promoting Small Business Saturday through our social media channels.
And I'm proud of our track record in developing a stronger entrepreneurial culture. Through Business Wales, the Welsh Government has demonstrated a long-term commitment to the SME sector of our economy to reduce the complexity in the way we support businesses here in Wales. Business Wales provides impartial advice from experienced business specialists, and, since 2016, has supported 12,400 individuals to pursue entrepreneurial ambitions, including helping over 5,000 entrepreneurs to start a business. Our support has led to the creation of over 25,000 jobs, demonstrating the impact and value to our communities. And providing the right support consistently should ensure that our values as a Government and our concern for the value of public money go hand in hand.
Over 3,000 of the businesses supported have improved practice on equality, diversity and resource efficiency. They've made a commitment to sustainability and our Net Zero Wales ambitions through our green growth pledge. In terms of value for money, we know that every £1 invested in Business Wales can be linked to a minimum of £10 and up to £18 of net GVA uplift a year.
In the last year, those businesses that receive support have a 77 per cent survival rate over a four-year period, compared with an unsupported average of 37 per cent. So, the support we provide makes a real difference. And many of our small businesses do show the potential for real growth potential. Last month, we celebrated our ten thousandth job milestone for the Business Wales accelerated growth programme. And through the pandemic, the Welsh Government has invested more than £2.6 billion in a targeted approach to support business. It is, and we have regularly said as a matter of fact, the most generous package within the UK, and that support for small businesses and Welsh communities has helped to protect hundreds of thousands of jobs that might otherwise have been lost. There was a point Huw Irranca made that small businesses aren't just economic entities; they are part of the community and they give back to their community in ways that you can't necessarily calculate in economic value.
Now, of course, it wasn't acknowledged by any Conservative speaker in this debate, but this Government has provided all businesses in retail, leisure and hospitality sectors with a rateable value of up to £0.5 million with a business rate holiday up to April next year—a much more generous package than small businesses in England receive. We're retaining funding in this year in case we do need to provide further emergency business support, as the pandemic, sadly, is far from over. So, we will continue to take further action to support stronger local economies and the essential job of tackling poverty. And I regularly hear calls for us to work hand in hand with businesses and local government, which is exactly what we have been doing. The £35 million package that I announced is together with local authorities to deliver additional business grant activity and targeted investment aligned with our priorities.
We will also use our procurement levers to help small business to benefit from public sector procurement opportunities. Now, in a recent debate on the foundational economy, I highlighted the success of small businesses and the NHS. I'm delighted to hear that, as a result of ongoing business advice, the family-run Swansea-based Slice & Dice secured £1 million of new business and created more new jobs through winning a place on the over £5.5 million NHS fresh vegetable supplier framework. So, we're doing what we said we would do and not simply talking the talk.
We're committed to do more on the benefits of procurement, and we're putting social partnership on a statutory footing through the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill. But I have also spoken regularly in this Chamber, and outside, about needing to provide greater access and success for small and medium businesses to win a greater share of the even larger sum of private sector procurement and supply chains, where small businesses could and should have an even more successful role.
I won't respond to all the negativity in some of the comments made; I'd want to see a unifying approach for the way that this debate should be run and our support for businesses in each of our constituencies and regions. We're supportive of the motion, but the Government will vote against the motion to ensure we can reach the amendment, which we also support as well. I hope that, ultimately, all Members of the Senedd will manage to vote the same way in the last vote on this subject. But this Government will continue to provide and develop the support and opportunity for small businesses to ensure that they continue to flourish and provide good local employment opportunities in every community across Wales. Many thanks, Deputy Llywydd.
Bydd Dydd Sadwrn Busnesau Bach yn ei nawfed flwyddyn bellach, ac wrth gwrs, mae'n ganolbwynt yn y calendr i helpu i ddathlu llwyddiant a phwysigrwydd busnesau micro a bach i economi Cymru—sef anadl einioes yr economi, fel y byddai Hefin David yn ein hatgoffa pe bai yma, gan mai dyna yw dros 98 y cant o fentrau yng Nghymru. Busnesau teuluol, gweithgynhyrchwyr bach neu fanwerthwyr lleol yw'r rhain yn aml, ac maent yn gwneud cyfraniad amhrisiadwy i wead ein cymunedau ac yn cyfrannu dros hanner cyflogaeth y sector preifat a thua chwarter y trosiant. Felly, rydym wrthi'n weithredol yn hyrwyddo Dydd Sadwrn Busnesau Bach drwy ein sianeli cyfryngau cymdeithasol.
Ac rwy'n falch o'n hanes o ddatblygu diwylliant entrepreneuraidd cryfach. Drwy Busnes Cymru, mae Llywodraeth Cymru wedi dangos ymrwymiad hirdymor i sector BBaChau ein heconomi i leihau'r cymhlethdod yn y ffordd rydym yn cefnogi busnesau yma yng Nghymru. Mae Busnes Cymru yn darparu cyngor diduedd gan arbenigwyr busnes profiadol, ac ers 2016, mae wedi cynorthwyo 12,400 o unigolion i ddilyn uchelgeisiau entrepreneuraidd, gan gynnwys helpu dros 5,000 o entrepreneuriaid i ddechrau busnes. Mae ein cefnogaeth wedi arwain at greu dros 25,000 o swyddi, gan ddangos yr effaith a'r gwerth i'n cymunedau. A dylai darparu'r cymorth cywir yn gyson sicrhau bod ein gwerthoedd fel Llywodraeth a'n hawydd i weld gwerth am arian cyhoeddus yn mynd law yn llaw.
Mae dros 3,000 o'r busnesau a gefnogwyd wedi gwella arferion cydraddoldeb, amrywiaeth a defnydd effeithlon o adnoddau. Maent wedi ymrwymo i gynaliadwyedd a'n huchelgeisiau Cymru Sero Net drwy ein haddewid twf gwyrdd. Mewn perthynas â gwerth am arian, gwyddom y gellir cysylltu pob £1 a fuddsoddir yn Busnes Cymru ag o leiaf £10 a hyd at £18 yn fwy o werth ychwanegol gros net y flwyddyn.
Yn y flwyddyn ddiwethaf, mae gan fusnesau sy'n cael cymorth gyfradd oroesi o 77 y cant dros gyfnod o bedair blynedd, o'i gymharu â chyfartaledd o 37 y cant o fusnesau nad ydynt yn cael cymorth. Felly, mae'r cymorth a ddarparwn yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Ac mae llawer o'n busnesau bach yn dangos potensial twf gwirioneddol. Y mis diwethaf, buom yn dathlu ein carreg filltir 10,000 o swyddi drwy raglen twf carlam Busnes Cymru. A thrwy'r pandemig, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi mwy na £2.6 biliwn drwy ddull wedi'i dargedu i gefnogi busnesau. Dyna'r pecyn mwyaf hael yn y DU, ac rydym wedi dweud hynny'n gyson fel mater o ffaith, ac mae'r cymorth hwnnw i fusnesau bach a chymunedau Cymru wedi helpu i ddiogelu cannoedd o filoedd o swyddi a allai fod wedi'u colli fel arall. Gwnaeth Huw Irranca bwynt nad endidau economaidd yn unig yw busnesau bach; maent yn rhan o'r gymuned ac maent yn rhoi'n ôl i'w cymuned mewn ffyrdd na allwch o reidrwydd ei fesur mewn gwerth economaidd.
Nawr, ni chafodd ei gydnabod gan unrhyw siaradwr Ceidwadol yn y ddadl hon wrth gwrs, ond mae'r Llywodraeth hon wedi rhoi hoe rhag talu ardrethi busnes hyd at fis Ebrill y flwyddyn nesaf i bob busnes yn y sectorau manwerthu, hamdden a lletygarwch sydd â gwerth ardrethol o hyd at £0.5 miliwn—pecyn llawer mwy hael nag y mae busnesau bach yn Lloegr yn ei gael. Rydym yn cadw cyllid eleni rhag ofn y bydd angen i ni ddarparu rhagor o gymorth argyfwng i fusnesau, gan fod y pandemig ymhell o fod ar ben, yn anffodus. Felly, byddwn yn parhau i gymryd camau pellach i gefnogi economïau lleol cryfach a'r gwaith hanfodol o drechu tlodi. A chlywaf alwadau arnom yn rheolaidd i weithio law yn llaw â busnesau a llywodraeth leol, a dyna'n union y buom yn ei wneud. Mae'r pecyn £35 miliwn a gyhoeddais ar gyfer gweithio gydag awdurdodau lleol i ddarparu gweithgarwch grantiau busnes ychwanegol a buddsoddiad wedi'i dargedu sy'n cyd-fynd â'n blaenoriaethau.
Byddwn hefyd yn defnyddio ein dulliau caffael i helpu busnesau bach i elwa ar gyfleoedd caffael yn y sector cyhoeddus. Nawr, mewn dadl ddiweddar ar yr economi sylfaenol, tynnais sylw at lwyddiant busnesau bach a'r GIG. Rwy'n falch iawn o glywed, o ganlyniad i gyngor busnes parhaus, fod Slice & Dice, busnes teuluol yn Abertawe, wedi sicrhau £1 filiwn o fusnes newydd ac wedi creu mwy o swyddi newydd drwy ennill lle ar fframwaith cyflenwyr llysiau ffres y GIG sy'n werth dros £5.5 miliwn. Felly, rydym yn gwneud yr hyn y dywedasom y byddem yn ei wneud ac nid dim ond siarad amdano.
Rydym wedi ymrwymo i wneud mwy ar fanteision caffael, ac rydym yn rhoi partneriaeth gymdeithasol ar sail statudol drwy'r Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru). Ond rwyf hefyd wedi siarad yn rheolaidd yn y Siambr hon, a'r tu allan, am yr angen i ddarparu mwy o fynediad a llwyddiant i fusnesau bach a chanolig allu ennill cyfran fwy o'r swm mwy byth o gaffael sector preifat a chadwyni cyflenwi, lle gallai ac y dylai busnesau bach gael rôl hyd yn oed yn fwy llwyddiannus.
Nid wyf am ymateb i'r agweddau negyddol yn rhai o'r sylwadau a wnaed; hoffwn weld dull o weithredu sy'n uno ar gyfer y ffordd y dylid cynnal y ddadl hon a'n cymorth i fusnesau ym mhob un o'n hetholaethau a'n rhanbarthau. Rydym yn cefnogi'r cynnig, ond bydd y Llywodraeth yn pleidleisio yn erbyn y cynnig er mwyn sicrhau y gallwn gyrraedd y gwelliant rydym hefyd yn ei gefnogi. Gobeithio, yn y pen draw, y bydd holl Aelodau'r Senedd yn llwyddo i bleidleisio yn yr un modd yn y bleidlais olaf ar y pwnc hwn. Ond bydd y Llywodraeth hon yn parhau i ddarparu a datblygu cymorth a chyfle i fusnesau bach er mwyn sicrhau eu bod yn parhau i ffynnu a darparu cyfleoedd cyflogaeth lleol da ym mhob cymuned ledled Cymru. Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd.
Galwaf ar Natasha Asghar i ymateb i’r ddadl.
I call on Natasha Asghar to reply to the debate.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank my colleague Paul Davies for bringing this important debate to the Senedd today. It's been refreshing to hear all of your love and respect for small businesses, and finding out where you have your hair cut, Luke Fletcher, and where you buy your baps, Huw Irranca-Davies, as well as where you go for a pint, Gareth Davies. I'd like to echo my colleague Gareth Davies's sentiments that he mentioned earlier: there is absolutely no doubt in my mind, and I'm sure all of yours as well, that small and medium-sized businesses are the lifeblood of the Welsh economy, providing jobs to many and driving growth. It's a fact that 99.4 per cent of businesses in Wales are small and medium enterprises. Embedded in the communities that they serve, they contribute to a sense of community, identity, providing vital goods and services and contributing to local resilience, which has been invaluable during the pandemic. As my colleague Laura Anne Jones mentioned, they have adapted to all situations presented to them during the pandemic, and they genuinely deserve credit for that.
Small businesses in Wales are rebuilding and recovering at present from the effects of the coronavirus—it's no secret. But, in doing so, they do face a number of challenges. Problems in the supply chain are causing shortages, which I know from my discussions with representatives from the logistics industry, who are working tirelessly and very, very hard to address them one by one. The UK Government has announced a package of measures to ease these supply chain pressures, with up to 4,000 people being able to take advantage of training courses to become HGV drivers. I also welcome the recent announcement by the Welsh Government—yes, I did say something positive there—that £10 million is being made available to help train people in jobs in Wales hit by labour shortages, including HGV drivers and hospitality workers.
Essential to the recovery of small businesses is the need to keep costs down and address the growing skills gap. It is a matter of concern that the Federation of Small Businesses reports that 76 per cent of SMEs in Wales are facing rising operating costs. Thirty-eight per cent report that the lack of availability of the right staff is holding them back, and nearly a quarter of employers state difficulty in finding individuals with the right skills for the job is a struggle that's real.
To sum up, Deputy Presiding Officer, it's vital that the Welsh Government does all it can to create the conditions in Wales that will enable small businesses to grow and to thrive. I was happy to hear that the Minister is going to be promoting Small Business Saturday via social media, and that's great to hear. As my colleagues Paul Davies mentioned, the Welsh Government has made positive moves, but more needs to be done and can be done. James Evans and Luke Fletcher mentioned that they were the lifelines during the pandemic, for which I and I know every single person here will certainly thank every single person who's worked in these small and medium business, because, without them, many of us would have struggled throughout the pandemic. What Huw Irranca-Davies said when he was speaking was that we should celebrate them everyday, and I echo that and certainly believe that credit is due where credit is earned. Providing economic support, helping to reduce the burden of business rates and ensuring the supply of staff with the right skills will demonstrate it's our commitment to the development of smaller businesses, supporting our economy and building the strong and resilient communities we all ultimately want to see flourish and thrive all across Wales, and that is why I hope that you will all support our motion here today. Thank you very much.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i fy nghyd-Aelod, Paul Davies, am ddod â'r ddadl bwysig hon i'r Senedd heddiw. Mae wedi bod yn braf clywed eich holl gariad a pharch at fusnesau bach, a darganfod lle mae eich gwallt yn cael ei dorri, Luke Fletcher, a lle rydych chi'n prynu eich torthenni, Huw Irranca-Davies, yn ogystal â lle rydych chi'n mynd am beint, Gareth Davies. Hoffwn adleisio'r teimladau a grybwyllodd fy nghyd-Aelod, Gareth Davies, yn gynharach: nid oes amheuaeth o gwbl yn fy meddwl, nac yn eich meddyliau chi ychwaith, mai busnesau bach a chanolig eu maint yw anadl einioes economi Cymru, gan ddarparu swyddi i lawer a sbarduno twf. Mae'n ffaith bod 99.4 y cant o fusnesau yng Nghymru yn fentrau bach a chanolig. Wedi'u gwreiddio yn y cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, maent yn cyfrannu at ymdeimlad o gymuned, hunaniaeth, yn darparu nwyddau a gwasanaethau hanfodol ac yn cyfrannu at gadernid lleol, sydd wedi bod yn amhrisiadwy yn ystod y pandemig. Fel y soniodd fy nghyd-Aelod, Laura Anne Jones, maent wedi addasu i bob sefyllfa a wynebwyd ganddynt yn ystod y pandemig, ac maent yn haeddu clod gwirioneddol am hynny.
Mae busnesau bach yng Nghymru yn ailadeiladu ac yn ymadfer ar hyn o bryd o effeithiau'r coronafeirws—nid yw'n gyfrinach. Ond wrth wneud hynny, maent yn wynebu nifer o heriau. Mae problemau yn y gadwyn gyflenwi yn achosi prinder, y gwn amdano o fy nhrafodaethau gyda chynrychiolwyr o'r diwydiant logisteg, sy'n gweithio'n ddiflino ac yn galed iawn i fynd i'r afael â hwy fesul un. Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi pecyn o fesurau i leddfu'r pwysau yn y gadwyn gyflenwi, gyda hyd at 4,000 o bobl yn gallu manteisio ar gyrsiau hyfforddi i ddod yn yrwyr cerbydau nwyddau trwm. Rwyf hefyd yn croesawu'r cyhoeddiad diweddar gan Lywodraeth Cymru—do, fe ddywedais rywbeth cadarnhaol yno—fod £10 miliwn yn cael ei ddarparu ar gyfer helpu i hyfforddi pobl mewn swyddi yng Nghymru sydd wedi eu taro gan brinder llafur, gan gynnwys gyrwyr cerbydau nwyddau trwm a gweithwyr lletygarwch.
Mae'r angen i gadw costau i lawr a mynd i'r afael â'r bwlch sgiliau cynyddol yn allweddol i adferiad busnesau bach. Mae'n destun pryder fod y Ffederasiwn Busnesau Bach yn nodi bod 76 y cant o fusnesau bach a chanolig yng Nghymru yn wynebu costau gweithredu cynyddol. Dywed 38 y cant fod diffyg argaeledd staff priodol yn eu dal yn ôl, ac mae bron i chwarter y cyflogwyr yn dweud bod anhawster i ddod o hyd i unigolion sydd â'r sgiliau cywir ar gyfer y swydd yn frwydr real.
I grynhoi, Ddirprwy Lywydd, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i greu'r amodau yng Nghymru a fydd yn galluogi busnesau bach i dyfu ac i ffynnu. Roeddwn yn hapus i glywed y bydd y Gweinidog yn hyrwyddo Dydd Sadwrn Busnesau Bach drwy'r cyfryngau cymdeithasol, ac mae hynny'n wych i'w glywed. Fel y soniodd fy nghyd-Aelod, Paul Davies, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud camau cadarnhaol, ond mae angen gwneud mwy ac fe ellir gwneud mwy. Soniodd James Evans a Luke Fletcher fod busnesau bach yn achubiaeth yn ystod y pandemig, ac rwyf fi a phawb yma, rwy'n gwybod, yn sicr yn diolch i bob un sydd wedi gweithio yn y busnesau bach a chanolig hyn, oherwydd, hebddynt hwy, byddai llawer ohonom wedi ei chael hi'n anodd iawn drwy gydol y pandemig. Dywedodd Huw Irranca-Davies pan oedd yn siarad y dylem eu dathlu bob dydd, ac ategaf hynny ac yn sicr credaf fod angen rhoi clod pan fo clod yn ddyledus. Bydd darparu cymorth economaidd, helpu i leihau baich ardrethi busnes a sicrhau cyflenwad o staff gyda'r sgiliau cywir yn dangos ein hymrwymiad i ddatblygu busnesau llai, cefnogi ein heconomi ac adeiladu'r cymunedau cryf a gwydn rydym i gyd yn y pen draw am eu gweld yn llwyddo ac yn ffynnu ledled Cymru, a dyna pam rwy'n gobeithio y byddwch i gyd yn cefnogi ein cynnig yma heddiw. Diolch yn fawr iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will, therefore, defer voting on the motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Siân Gwenllian.
Yr eitem nesaf yw ail ddadl y Ceidwadwyr Cymreig y prynhawn yma: clefyd niwronau motor. Galwaf ar Peter Fox i wneud y cynnig.
The next item is the second Welsh Conservative debate of the afternoon: motor neurone disease. I call on Peter Fox to move the motion.
Cynnig NDM7855 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod bod clefyd niwronau motor yn glefyd sy'n datblygu'n gyflym nad oes gwellhad ar ei gyfer a bod traean o bobl yn marw o fewn blwyddyn o gael diagnosis.
2. Yn croesawu buddsoddiad Llywodraeth y DU o £50 miliwn i ariannu ymchwil i driniaethau newydd ar gyfer clefyd niwronau motor.
3. Yn cydnabod bod mynediad teg a chyflymach at addasiadau tai yn hanfodol er mwyn sicrhau bod pobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor yn gallu byw'n ddiogel, yn annibynnol ac ag urddas yn eu cartrefi eu hunain.
4. Yn credu bod effaith yr oedi wrth osod addasiadau tai a'r broses profi modd yn cael effaith enfawr ar yr amser sydd ar ôl gan y pobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i symleiddio mynediad at addasiadau tai drwy greu proses nad yw'n seiliedig ar brawf modd.
Motion NDM7855 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Recognises that motor neurone disease (MND) is a rapidly progressing disease that has no cure and that a third of people die within a year of diagnosis.
2. Welcomes the UK Government’s investment of £50 million to fund research into new treatments for MND.
3. Acknowledges that equitable and faster access to housing adaptations are essential to ensuring people living with MND can live safely, independently and with dignity in their own homes.
4. Believes that the impact of the delays in installation of housing adaptations and the means testing process has a huge impact on the time people living with MND have left.
5. Calls on the Welsh Government to simplify access to housing adaptations by creating a non-means tested, fast-tracked process.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Llywydd. I move the motion in the name of Darren Millar.
Before I begin, I would like to declare that I'm proud to be an MND champion for the Motor Neurone Disease Association, and would like to thank them for the help that they have given me to prepare for this debate.
Members, just for a few seconds, imagine being robbed of your speech and mobility. Imagine feeling as if you're locked in a failing body, unable to move, talk and eventually breathe. For some people in Wales, they don't have to imagine this because they are living with this reality right now. Motor neurone disease, often known as MND, is a fatal, rapidly progressing disease that affects the brain and spinal cord, so that muscles no longer work. It affects up to 5,000 adults in the UK at any one time. In Wales, approximately 200 people currently live with MND. This may not sound like many people, but this awful disease has significant consequences for those living with it, as well as their family and their friends. Cruelly, it kills a third of people within one year of diagnosis, and more than half within two years. There is no cure, and the person's condition will worsen over time due to the progressive nature of the disease. I think we could all welcome the UK Government's investment of £50 million to fund research into new treatments for MND, and acknowledge Plaid Cymru's amendment today that we can do more to improve the scale and quality of clinical trials and increase patient access to new treatments.
Eventually, people with MND will need specialist equipment to help maintain dignity and independence, allowing them to remain in their own homes. Housing adaptations, therefore, support the provision of care close to home, reducing pressure on front-line services such as health and social care, and enhance well-being for the individual and their families. However, as an MND champion, I've heard from people living with the disease about the unnecessary challenges they face to have their homes adapted to meet their needs. Indeed, research by charities such as MNDA has found that the current housing adaptations process is far too long for people with rapidly progressing diseases. As the MNDA have said, these delays are an unintended by-product of the evolution of legislation, the variety of funding regimes that have existed previously, as well as the sheer numbers of organisations involved in delivering adaptations. The current process is also too complex and financially unfair. Means-testing for adaptations further slows down the process, whilst different councils have varying definitions and processes, leading to a postcode lottery of support across Wales.
Now, I understand that the Welsh Government has made some welcome progress on this matter, and I welcome the recent simplification of the process for people to get help with small and medium-sized adaptations to their homes. But I am concerned to hear that some councils are continuing to apply means-testing until there is a legal obligation not to do so, and I hope this is something that can be looked into further.
Deputy Llywydd, to conclude, we have made steps in the right direction in Wales, but need to go further. We need the Welsh Government, indeed all Governments, to work with councils and social care providers to put in place a fast-track housing adaptations process and to bring to an end the current means-tested system, so that people living with MND have the best quality of life possible. I hope all Members of this Welsh Parliament, regardless of their political membership, will support this debate and will work together as one Chamber to deliver the dignity and peace of mind that people living with MND deserve. I look forward to listening to the debate, Deputy Llywydd. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cyflwyno'r cynnig yn enw Darren Millar.
Cyn imi ddechrau, hoffwn ddatgan fy mod yn falch o fod yn un o hyrwyddwyr y Gymdeithas Clefyd Niwronau Motor, a hoffwn ddiolch iddynt am y cymorth y maent wedi'i roi i mi i baratoi ar gyfer y ddadl hon.
Aelodau, am ychydig eiliadau, dychmygwch eich bod wedi colli eich lleferydd a'ch symudedd. Dychmygwch deimlo fel pe baech wedi eich cloi mewn corff sy'n dirywio, yn methu symud, siarad nac anadlu yn y pen draw. I rai pobl yng Nghymru, nid oes raid iddynt ddychmygu hyn gan eu bod yn byw gyda realiti o'r fath yr eiliad hon. Mae clefyd niwronau motor yn glefyd angheuol sy'n datblygu'n gyflym gan effeithio ar yr ymennydd a'r asgwrn cefn, fel nad yw'r cyhyrau'n gweithio mwyach. Mae'n effeithio ar hyd at 5,000 o oedolion yn y DU ar unrhyw un adeg. Yng Nghymru, mae tua 200 o bobl yn byw gyda chlefyd niwronau motor ar hyn o bryd. Efallai nad yw'n swnio'n llawer o bobl, ond mae'r clefyd ofnadwy hwn yn arwain at ganlyniadau sylweddol i'r rhai sy'n byw gydag ef, yn ogystal â'u teulu a'u ffrindiau. Yn greulon, mae'n lladd traean o bobl o fewn blwyddyn i gael diagnosis, a mwy na hanner o fewn dwy flynedd. Nid oes gwellhad, a bydd cyflwr yr unigolyn yn gwaethygu dros amser oherwydd natur gynyddol y clefyd. Credaf y gallem i gyd groesawu buddsoddiad Llywodraeth y DU o £50 miliwn i ariannu ymchwil i driniaethau newydd ar gyfer clefyd niwronau motor, a chydnabod gwelliant Plaid Cymru heddiw y gallwn wneud mwy i wella maint ac ansawdd treialon clinigol a chynyddu mynediad cleifion at driniaethau newydd.
Yn y pen draw, bydd angen offer arbenigol ar bobl â chlefyd niwronau motor i helpu i gynnal urddas ac annibyniaeth, gan ganiatáu iddynt aros yn eu cartrefi eu hunain. Felly, mae addasiadau tai yn cefnogi darparu gofal yn agos at y cartref, gan leihau'r pwysau ar wasanaethau rheng flaen fel iechyd a gofal cymdeithasol, a gwella lles yr unigolyn a'u teuluoedd. Fodd bynnag, fel hyrwyddwr clefyd niwronau motor, rwyf wedi clywed gan bobl sy'n byw gyda'r clefyd am yr heriau diangen y maent yn eu hwynebu i addasu eu cartrefi i ddiwallu eu hanghenion. Yn wir, mae ymchwil gan elusennau fel y Gymdeithas Clefyd Niwronau Motor wedi canfod bod y broses bresennol ar gyfer addasu tai yn llawer rhy hir i bobl sydd â chlefydau sy'n datblygu'n gyflym. Fel y dywedodd y gymdeithas, mae'r oedi hwn yn un o sgil-effeithiau anfwriadol esblygiad deddfwriaeth, yr amrywiaeth o gyfundrefnau ariannu sydd wedi bodoli'n flaenorol, yn ogystal â'r nifer fawr o sefydliadau sy'n ymwneud â darparu addasiadau. Mae'r broses bresennol hefyd yn rhy gymhleth ac annheg yn ariannol. Mae profion modd ar gyfer addasiadau yn arafu'r broses ymhellach, tra bod gan wahanol gynghorau ddiffiniadau a phrosesau amrywiol, gan arwain at loteri cod post o gymorth ledled Cymru.
Nawr, deallaf fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud rhywfaint o gynnydd sydd i'w groesawu ar y mater hwn, ac rwy'n croesawu camau i symleiddio'r broses yn ddiweddar i bobl gael cymorth gydag addasiadau bach a chanolig i'w cartrefi. Ond mae clywed bod rhai cynghorau'n parhau i ddefnyddio profion modd nes bod rhwymedigaeth gyfreithiol i beidio â gwneud hynny yn peri pryder i mi, a gobeithio bod hyn yn rhywbeth y gellir ymchwilio iddo ymhellach.
Ddirprwy Lywydd, i gloi, rydym wedi cymryd camau i'r cyfeiriad cywir yng Nghymru, ond mae angen inni fynd ymhellach. Mae angen i Lywodraeth Cymru, pob Llywodraeth yn wir, weithio gyda chynghorau a darparwyr gofal cymdeithasol i sefydlu proses gyflym ar gyfer gwneud addasiadau i dai a rhoi diwedd ar y system prawf modd bresennol, fel bod pobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor yn cael yr ansawdd bywyd gorau posibl. Rwy'n gobeithio y bydd holl Aelodau'r Senedd hon yng Nghymru, ni waeth beth fo'u plaid, yn cefnogi'r ddadl hon ac yn cydweithio fel un Siambr i sicrhau'r urddas a'r tawelwch meddwl y mae pobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor yn ei haeddu. Edrychaf ymlaen at wrando ar y ddadl, Ddirprwy Lywydd. Diolch.
Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig y gweilliant a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian.
I have selected the amendment to the motion, and I call on Rhun ap Iorwerth to move the amendment tabled in the name of Siân Gwenllian.
Gwelliant 1—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i edrych ar sefydlu canolfannau arbenigedd yng Nghymru ar gyfer clefydau niwrolegol i wella graddfa ac ansawdd treialon clinigol a chynyddu mynediad cleifion at driniaethau newydd.
Amendment 1—Siân Gwenllian
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to explore the establishment of Wales-based centres of expertise for neurological diseases to improve the scale and quality of clinical trials and increase patient access to new treatments.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Ceidwadwyr am gyflwyno'r ddadl yma heddiw yma. Rydym ni'n cyd-fynd â'r neges glir sydd yn y cynnig ei hun, ac yn gofyn am gefnogaeth i'n gwelliant ni hefyd.
Ychydig o eiriau sydd gen i yn fan hyn. Mi allaf i grynhoi ein safbwynt ni, mewn ffordd, drwy roi pwyslais ar ddau beth: yn gyntaf, yr angen i bobl sydd yn byw efo afiechyd motor neurone allu byw efo urddas a byw yn annibynnol, a'r ail hanner, sy'n deillio o'n gwelliant ni, ydy'r angen i sicrhau ein bod ni yn cynyddu ein capasiti ni o fewn Cymru i greu a datblygu arbenigedd mewn cyflyrau niwrolegol, er mwyn gwella sgêl a safon y treialon ac ati sydd ar gael a gwella mynediad at driniaeth. O edrych ar y cynnig ei hun, fel dwi'n ei ddweud, mae'r alwad yn eithaf syml, o gwmpas addasiadau tai. Os ydym ni'n edrych ar yr adroddiad 'Adapt Now' gan Gymdeithas MND yn gynharach eleni, maen nhw yn nodi'n glir fod yna nifer o ffaeleddau i'r broses o ddarparu addasiadau tai ar hyn o bryd. Dydy'r system fel sydd gennym ni ddim yn ffit i bwrpas, ac y mae nifer o elfennau gwahanol yn adlewyrchu hynny.
Yn gyntaf, mae'r broses yn cymryd llawer gormod o amser rhwng gwneud cais a gwireddu'r hyn sydd ei angen, yn enwedig pan ydyn ni'n ystyried bod dirywiad yn llawer o'r cleifion yn digwydd yn gyflym a bod angen i'r addasiadau ddigwydd yn gyflym er mwyn i'w budd nhw gael ei deimlo. Does yna ddim tegwch ariannol, dwi'n meddwl, yn y broses ar hyn o bryd, ac mae'r means testing sydd yn digwydd yn arafu y broses ymhellach ac yn cael effaith andwyol ar fywydau pobl sydd ag MND a'u teuluoedd nhw.
Mae hefyd yn glir bod yna ddiffyg cysondeb ar draws Cymru. Dyma'r ail dro heddiw imi gyfeirio at loteri cod post, ac mae'n rhaid cael y cysondeb yna, dwi'n meddwl, yn y diffiniadau gwahanol sy'n cael eu defnyddio gan wahanol awdurdodau lleol ar draws Cymru. Ac yn y prosesau sydd mewn lle, mae yna ddiffyg tegwch, dwi'n meddwl, os ydyn ni'n cymharu beth sy'n digwydd mewn rhai ardaloedd o'i gymharu ag eraill. Ac mae yna gymhlethdod cyffredinol, dwi'n meddwl. Mae hynny'n cael ei adlewyrchu yn yr adroddiad 'Adapt Now'. Felly, o gymryd y cyfan efo'i gilydd, mae'r rhwystrau yn amlwg i ni ar y meinciau yma yn llawer gormod i bobl sydd angen gweld newidiadau—bach weithiau, mawr dro arall—all wneud gwahaniaeth i'w safon bywyd nhw.
O droi at ein gwelliant ni, galw ydyn ni ar Lywodraeth Cymru i edrych ar sut y gellid datblygu canolfannau yma yng Nghymru ar gyfer treialon ar gyfer sicrhau bod triniaethau newydd yn gallu—
Thank you very much, Deputy Llywydd, and I thank the Conservatives for bringing this debate forward today. We agree with the clear message in the motion itself, and we ask for support for our amendment as well.
It's just a few words that I have here. I can summarise our position, in a way, by emphasising two things: first of all, the need for people who live with MND to be able to live with dignity and to live independently, and the second half, stemming from our amendment, is the need to ensure that we do increase our capacity within Wales to create and develop expertise in neurological diseases in order to improve the scale and quality of trials that are available and to improve access to treatment. In looking at the motion itself, as I said, the call is quite simple, around home adaptations. Looking at the 'Adapt Now' report by the MND Association earlier this year, they note very clearly that there are a number of failings in the process of providing home adaptations at present. The system that we have isn't fit for purpose, and there are a number of different elements that reflect that.
First of all, the process takes far too long between making an application and realising what's needed, particularly when we consider that the progression among patients is very rapid and that the adaptations need to happen quickly for their benefits to be felt. There is no financial equity in the process at present, and the means testing that is happening does decelerate the process further and has a detrimental impact on the lives of people with MND and their families.
And it's also clear that there is a lack of consistency across Wales. This is the second time today that I've referred to a postcode lottery, and we need that consistency in terms of the different definitions that are used by different local authorities across Wales. And in the processes that are in place, there is a lack of equity, I think, if we compare what happens in some areas compared with others. And there is general complexity, I think, and that's reflected in the 'Adapt Now' report. Taking everything together, the barriers are obvious to us on these benches, and they're far too large for those who need to see changes, which are small sometimes, but major at other times, that could make a big difference to their quality of life.
In turning to our amendment, we're calling for the Welsh Government to explore how we could develop centres here in Wales for trials to ensure that new treatments can—
Rhun, you need to conclude now.
Rhun, mae angen i chi ddod i ben yn awr.
—cael eu profi gan bobl sydd â motor neurone. Dyna dwi'n meddwl sydd yn mynd i gyfrannu eto tuag at safon bywyd. Mae yna ormod o bobl yn gorfod teithio dros y ffin ar hyn o bryd am driniaeth. Rydyn ni angen gweld sut mae cryfhau'r ddarpariaeth yma yng Nghymru.
—be made available to those with MND. I think that's what's going to contribute towards the quality of life. Too many people have to travel across the border for treatment, and we need to see how we can strengthen the provision here in Wales.
Thank you to my colleague Darren Millar for submitting this really important debate. As outlined by my colleague Peter Fox, who opened our debate today, motor neurone disease is a rapidly progressing disease that, sadly, has no cure. And I'm sure many Members across the Chamber will know of someone who has been affected by this awful disease. And, Deputy Presiding Officer, I'd like to take this opportunity to remember and briefly pay tribute to a friend of mine, the late Councillor William Knightly MBE, who sadly lost his battle to MND in 2014. Following the Member for Aberconwy's elevation to the Senedd in 2011, Councillor William became my group leader at Conwy County Borough Council, and I was his deputy. So, we worked together closely for a number of years—a poor man's Batman and Robin, you might say. He was an excellent, though, local councillor and group leader. And I still remember the times that we used to laugh together in the early months of his MND diagnosis. When he lost his ability to speak, in true Councillor William style, he decided to use a text-to-speech machine in council meetings, which at times—the machine, apparently, used to say all sorts of unintended things. [Laughter.] Now, if anyone knows Councillor William, I'm sure it wasn't the machine's fault that those comments came out in those meetings.
But, it has been pleasing to see, of course, awareness of MND raised in recent times. Indeed, in the last week or so, I noted that Kevin Sinfield, a former rugby league player for Leeds Rhinos, ran an incredible 100 miles in 24 hours—an absolutely unbelievable achievement—and all in aid of his friend and ex-team mate Rob Burrow, who was also a professional rugby player for over 16 years and who was sadly diagnosed with MND in December 2019. As of today, this challenge has raised a whopping £1.8 million, raising money directly for people living with MND. And causes like this deserve a huge amount of credit from this Chamber here today.
As I mentioned, there is no cure currently for MND, but what our motion seeks to provide is equitable and faster access to housing adaptations, which are essential to ensure that people living with MND can live safely, independently and with dignity in their own homes. And this is why we need a non-means-tested fast-track process for housing adaptations. I was really pleased to see that the Government haven't put forward an amendment to the motion today, and I'm pleased also to see Plaid Cymru call for Wales-based centres of expertise for neurological diseases to improve the scale and quality of clinical trials and increase patients' access to new treatments. Therefore, I do hope that, today, the Government will support our motion and that we can see long-lasting changes to support those who are suffering with MND and their families. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i fy nghyd-Aelod, Darren Millar, am gyflwyno'r ddadl wirioneddol bwysig hon. Fel yr amlinellwyd gan fy nghyd-Aelod, Peter Fox, a agorodd ein dadl heddiw, mae clefyd niwronau motor yn glefyd sy'n datblygu'n gyflym ac yn anffodus, nid oes modd ei wella. Ac rwy'n siŵr y bydd llawer o Aelodau ar draws y Siambr yn gwybod am rywun y mae'r clefyd ofnadwy hwn wedi effeithio arnynt. Ddirprwy Lywydd, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i gofio a thalu teyrnged yn fyr i ffrind i mi, y diweddar Gynghorydd William Knightly MBE, a gollodd ei frwydr y erbyn clefyd niwronau motor yn 2014. Yn dilyn dyrchafiad yr Aelod dros Aberconwy i'r Senedd yn 2011, daeth y Cynghorydd William yn arweinydd grŵp arnaf yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, a fi oedd ei ddirprwy. Felly, buom yn gweithio'n agos am nifer o flynyddoedd—rhyw lun ar Batman a Robin, gallech ddweud. Fodd bynnag, roedd yn gynghorydd lleol ac yn arweinydd grŵp rhagorol. Ac rwy'n dal i gofio'r adegau yr arferem chwerthin gyda'n gilydd yn y misoedd cynnar wedi iddo gael diagnosis o glefyd niwronau motor. Pan gollodd ei allu i siarad, yn null dihafal y Cynghorydd William, penderfynodd ddefnyddio peiriant testun-i-leferydd yng nghyfarfodydd y cyngor, a arferai, ar adegau—roedd y peiriant, yn ôl pob tebyg, yn dweud pob math o bethau anfwriadol. [Chwerthin.] Nawr, os oedd unrhyw un yn adnabod y Cynghorydd William, rwy'n siŵr nad bai'r peiriant oedd bod y sylwadau hynny wedi cael eu clywed yn y cyfarfodydd hynny.
Ond mae wedi bod yn braf gweld ymwybyddiaeth o glefyd niwronau motor yn codi yn y cyfnod diweddar. Yn wir, yn ystod yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, nodais fod Kevin Sinfield, cyn chwaraewr rygbi'r gynghrair i Leeds Rhinos, wedi rhedeg 100 milltir mewn 24 awr—cyflawniad hollol anghredadwy—a hynny er budd ei ffrind a'i gyn gyd-aelod o'r tîm, Rob Burrow, a oedd hefyd yn chwaraewr rygbi proffesiynol am dros 16 mlynedd ac a gafodd ddiagnosis o glefyd niwronau motor ym mis Rhagfyr 2019. Erbyn heddiw, mae'r her wedi codi £1.8 miliwn, gan godi arian yn uniongyrchol i bobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor. Ac mae achosion fel hyn yn haeddu llawer iawn o glod gan y Siambr hon yma heddiw.
Fel y soniais, nid oes modd gwella clefyd niwronau motor ar hyn o bryd, ond mae ein cynnig yn ceisio sicrhau bod addasiadau tai'n cael eu darparu'n gyflymach ac yn fwy teg, sy'n hanfodol er mwyn sicrhau bod pobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor yn gallu byw'n ddiogel, yn annibynnol a chydag urddas yn eu cartrefi eu hunain. A dyma pam y mae angen proses garlam heb brawf modd ar gyfer addasiadau tai. Roeddwn yn falch iawn o weld nad yw'r Llywodraeth wedi cyflwyno gwelliant i'r cynnig heddiw, ac rwyf hefyd yn falch o weld Plaid Cymru yn galw am ganolfannau arbenigedd yng Nghymru ar gyfer clefydau niwrolegol i wella maint ac ansawdd treialon clinigol a chynyddu mynediad cleifion at driniaethau newydd. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn cefnogi ein cynnig heddiw ac y gallwn weld newidiadau hirdymor i gefnogi'r rhai sy'n dioddef o glefyd niwronau motor a'u teuluoedd. Diolch yn fawr iawn.
Laura Anne Jones.
Laura Anne Jones.
Did you say my name then? Yes. I couldn't hear you. Your microphone was muted. Okay, thank you very much, Deputy Presiding Officer.
I welcome the debate here today, and I'd like to thank Peter Fox for bringing it forward; it is absolutely crucial that we talk about this. Although rare, there are few conditions as devastating as motor neurone disease, a rapidly progressing condition in the majority of cases, which is always fatal. Sufferers will usually experience losing the ability to speak, swallow and the use of their limbs. It is because of this that accessible housing and housing adaptations are most important to provide the best quality of life and to maintain a level of dignity and independence as the disease progresses.
Unfortunately, due to the lack of accessible housing, waiting lists for home adaptations, and the costs of those adaptations, many people with motor neurone disease are trapped in their houses, which do not meet their needs. Considering that a third of people die within one year of that diagnosis, it is an injustice to sufferers, their families and carers that some people have had to wait up to 40 weeks for adaptations to be completed. Because of these difficulties, many people with MND have had to spend prolonged periods of time in hospital, as their homes are not suitable or because they have sustained injuries such as falls or fractures. When this disease itself robs people of their quality of life, it is appalling that they have to wait such a length of time.
The Equality and Human Rights Commission found that only one out of Wales's 22 local authorities have actually set targets for accessible and adaptable housing. In the twenty-first century, when we're so acutely aware now of the need for adaptations—as Rhun said and as Peter said—a postcode lottery across Wales is just not on any more and it needs to be urgently addressed. An overly complex grants application system to install home adaptations only exacerbates these inequalities that people with disabilities face.
There is a significant way to go to support people with MND and other disabilities, and we must see reactive measures from this Welsh Government to provide the best quality of life possible for these people. We welcome the Welsh Government's announcement of the £15 million investment for NHS organisations to help undertake more clinical trials in areas such as MND, and the Conservative UK Government, who have created a £50 million research fund with the aim of curing MND. But more needs to be done, and more needs to be done now. We can't continue letting down people with MND and their families who are suffering horrendously day on day. We must do more and I urge you, everyone in this Chamber, to support this motion today, which will go some way to creating long-term help for these people.
A ddywedoch chi fy enw nawr? Do. Ni allwn eich clywed. Roedd eich meicroffon wedi'i ddiffodd. Iawn, diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd.
Rwy'n croesawu'r ddadl yma heddiw, a hoffwn ddiolch i Peter Fox am ei chyflwyno; mae'n gwbl hanfodol ein bod yn siarad am hyn. Er ei fod yn brin, nid oes llawer o gyflyrau mor ddinistriol â chlefyd niwronau motor, cyflwr sy'n datblygu'n gyflym yn y rhan fwyaf o achosion, ac mae bob amser yn angheuol. Fel arfer, bydd dioddefwyr yn colli'r gallu i siarad a llyncu, a defnydd o'u coesau a'u breichiau. Oherwydd hyn, mae addasiadau tai a thai hygyrch yn eithriadol o bwysig i ddarparu'r ansawdd bywyd gorau ac i gynnal lefel o urddas ac annibyniaeth wrth i'r clefyd ddatblygu.
Yn anffodus, oherwydd prinder tai hygyrch, rhestrau aros ar gyfer addasiadau i'r cartref, a chostau'r addasiadau hynny, mae llawer o bobl â chlefyd niwronau motor wedi'u caethiwo mewn tai nad ydynt yn diwallu eu hanghenion. O ystyried bod traean o bobl yn marw o fewn blwyddyn i'r diagnosis, mae'n annheg i ddioddefwyr, eu teuluoedd a'u gofalwyr fod rhai pobl wedi gorfod aros hyd at 40 wythnos i addasiadau gael eu cwblhau. Oherwydd yr anawsterau hyn, mae llawer o bobl â chlefyd niwronau motor wedi gorfod treulio cyfnodau hir yn yr ysbyty, gan nad yw eu cartrefi'n addas neu am eu bod wedi cael anafiadau fel cwympiadau neu dorri esgyrn. Pan fo'r clefyd hwn yn amddifadu pobl o ansawdd bywyd, mae'n warthus fod yn rhaid iddynt aros mor hir.
Canfu'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol mai dim ond un o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru sydd wedi gosod targedau ar gyfer tai hygyrch ac addasadwy. Yn yr unfed ganrif ar hugain, a ninnau mor ymwybodol yn awr o'r angen am addasiadau—fel y dywedodd Rhun ac fel y dywedodd Peter—nid yw loteri cod post ledled Cymru yn ddigon da mwyach ac mae angen mynd i'r afael â hyn ar frys. Mae system ymgeisio rhy gymhleth am grantiau i wneud addasiadau i'r cartref yn gwaethygu'r anghydraddoldebau y mae pobl ag anableddau yn eu hwynebu.
Mae ffordd bell i fynd i gefnogi pobl â chlefyd niwronau motor ac anableddau eraill, a rhaid inni weld mesurau ymatebol gan Lywodraeth Cymru i ddarparu'r ansawdd bywyd gorau posibl i'r bobl hyn. Rydym yn croesawu cyhoeddiad Llywodraeth Cymru am y buddsoddiad o £15 miliwn i sefydliadau'r GIG i helpu i gynnal mwy o dreialon clinigol mewn meysydd fel clefyd niwronau motor, a Llywodraeth Geidwadol y DU, sydd wedi creu cronfa ymchwil gwerth £50 miliwn gyda'r nod o wella clefyd niwronau motor. Ond mae angen gwneud mwy, ac mae angen gwneud mwy yn awr. Ni allwn barhau i wneud cam â phobl â chlefyd niwronau motor a'u teuluoedd sy'n dioddef yn ofnadwy o un diwrnod i'r llall. Rhaid inni wneud mwy ac rwy'n eich annog, bawb yn y Siambr hon, i gefnogi'r cynnig hwn heddiw, a fydd yn mynd beth o'r ffordd tuag at greu cymorth hirdymor i'r bobl hyn.
Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. First of all, I'd like to thank Peter Fox for bringing this important issue to the Chamber and Members who have contributed to the debate today. I have listened carefully to all the speakers and I think there have been many valid points made.
Motor neurone disease, as so many have said, is a devastating disease and I know this because my dear uncle Robert suffered from this cruel affliction and it was absolutely heartbreaking to watch his physical disabilities increase on a daily basis to a point where he literally couldn't move a muscle, whilst his mind remained as alert as ever.
For the most common form of motor neurone disease, life expectancy is usually two to five years from the onset of symptoms. Unfortunately, at this time, motor neurone disease can't be stopped or reversed, but therapies, equipment and medication can help to manage symptoms alongside adapting people's homes to make them as safe and as accessible as possible. As Peter Fox has said, there are around 200 people in Wales living with MND at any one time and, thankfully, it isn't a common disease, but for the people who receive a diagnosis of MND, of course, this is no comfort at all.
I firmly believe that providing good-quality services for people living with neurological conditions, such as MND, is absolutely vital, and this needs to be balanced with keeping people safe and well. The Welsh Government is continuing to work with the neurological conditions implementation group to improve services for all those with neurological conditions across Wales, including MND.
As part of the treatment option offered to patients, the Welsh Government recognises that clinical trials will have a significant role to play, as we seek a treatment for MND. I recognise the benefits that Wales-based centres of expertise for neurological disease could bring, but I don't believe we need specialist research centres to improve the scale and quality of clinical trials and to increase patient access to new treatments. It is, however, vital that we are linked to any new research under way from across the whole of the UK and internationally, and we're already doing this, and that's why, I'm afraid, I won't be supporting the amendment tabled by Plaid Cymru to today's motion.
The Welsh Government, through Health and Care Research Wales, provides infrastructure to support and increase research across Wales, and this includes funding of approximately £15 million to NHS organisations to enable them to undertake high-quality clinical trials in a broad range of areas, which includes MND. I'm aware, through my colleagues at Health and Care Research Wales, that there are several MND studies already open in Swansea Bay University Health Board and Cardiff and Vale University Health Board. In some cases, support is also available for patients who are eligible for clinical research studies outside of Wales.
People suffering from MND and other degenerative conditions, along with their partners, families and carers, rightly expect us to do our utmost to help them maintain their independence and to live with dignity. We have comprehensive adaptation programmes in Wales involving councils, housing associations and care and repair agencies. Together, our total annual spend is approximately £60 million.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i Peter Fox am ddod â'r mater pwysig hwn i'r Siambr ac i'r Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw. Gwrandewais yn astud ar yr holl siaradwyr a chredaf fod llawer o bwyntiau dilys wedi'u gwneud.
Mae clefyd niwronau motor, fel y mae cynifer wedi dweud, yn glefyd dinistriol ac rwy'n gwybod hynny am fod fy ewythr annwyl, Robert, wedi dioddef o'r aflwydd creulon hwn ac roedd yn gwbl dorcalonnus gwylio ei anableddau corfforol yn cynyddu'n ddyddiol i bwynt lle na allai symud cyhyr, yn llythrennol, tra bod ei feddwl yn parhau i fod mor effro ag erioed.
Ar gyfer y math mwyaf cyffredin o glefyd niwronau motor, mae disgwyliad oes fel arfer yn ddwy i bum mlynedd o ddechrau'r symptomau. Yn anffodus, ar hyn o bryd, ni ellir atal na gwrthdroi clefyd niwronau motor, ond gall therapïau, offer a meddyginiaeth helpu i reoli symptomau ochr yn ochr ag addasu cartrefi pobl i'w gwneud mor ddiogel ac mor hygyrch â phosibl. Fel y dywedodd Peter Fox, mae tua 200 o bobl yng Nghymru yn byw gyda chlefyd niwronau motor ar unrhyw adeg a diolch byth, nid yw'n glefyd cyffredin, ond i'r bobl sy'n cael diagnosis o glefyd niwronau motor, wrth gwrs, nid yw hynny'n gysur o gwbl.
Credaf yn gryf fod darparu gwasanaethau o ansawdd da i bobl sy'n byw gyda chyflyrau niwrolegol, megis clefyd niwronau motor, yn gwbl hanfodol, ac mae angen cydbwyso hyn â chadw pobl yn ddiogel ac yn iach. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'r grŵp gweithredu ar gyflyrau niwrolegol i wella gwasanaethau i bawb sydd â chyflyrau niwrolegol ledled Cymru, gan gynnwys clefyd niwronau motor.
Fel rhan o'r opsiwn triniaeth a gynigir i gleifion, mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod y bydd gan dreialon clinigol rôl bwysig i'w chwarae, wrth inni chwilio am driniaeth ar gyfer clefyd niwronau motor. Rwy'n cydnabod y manteision y gallai canolfannau arbenigedd yng Nghymru ar gyfer clefydau niwrolegol eu cynnig, ond nid wyf yn credu bod angen canolfannau ymchwil arbenigol arnom i wella maint ac ansawdd treialon clinigol a chynyddu mynediad cleifion at driniaethau newydd. Fodd bynnag, mae'n hanfodol ein bod yn gysylltiedig ag unrhyw ymchwil newydd sydd ar y gweill ym mhob rhan o'r DU ac yn rhyngwladol, ac rydym eisoes yn gwneud hyn, a dyna pam, mae arnaf ofn, na fyddaf yn cefnogi'r gwelliant a gyflwynwyd gan Blaid Cymru i'r cynnig heddiw.
Mae Llywodraeth Cymru, drwy Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru, yn darparu seilwaith i gefnogi a chynyddu ymchwil ledled Cymru, ac mae hyn yn cynnwys cyllid o tua £15 miliwn i sefydliadau'r GIG i'w galluogi i gynnal treialon clinigol o ansawdd uchel mewn ystod eang o feysydd, sy'n cynnwys clefyd niwronau motor. Drwy fy nghydweithwyr yn Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru, rwy'n ymwybodol fod nifer o astudiaethau o glefyd niwronau motor eisoes ar y gweill ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe a Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro. Mewn rhai achosion, mae cymorth hefyd ar gael i gleifion sy'n gymwys ar gyfer astudiaethau ymchwil clinigol y tu allan i Gymru.
Mae gan bobl sy'n dioddef o glefyd niwronau motor a chyflyrau dirywiol eraill, ynghyd â'u partneriaid, eu teuluoedd a'u gofalwyr, hawl i ddisgwyl inni wneud ein gorau glas i'w helpu i gynnal eu hannibyniaeth a byw gydag urddas. Mae gennym raglenni addasu cynhwysfawr yng Nghymru sy'n cynnwys cynghorau, cymdeithasau tai ac asiantaethau gofal a thrwsio. Gyda'i gilydd, cyfanswm ein gwariant blynyddol yw tua £60 miliwn.
Mae'n ofynnol i bob darparwr i gadw at y safonau gwasanaeth ar gyfer addasiadau tai a gyhoeddon ni yn 2019. Mae'r rhain yn cynnwys targedau ar gyfer amseroedd aros am wahanol fathau o addasiadau. Addasiadau bach yw'r rhan fwyaf, sy'n cael eu cwblhau mewn ychydig o ddyddiau, ond y grŵp mwyaf o addasiadau o ran gwerth yw addasiadau o faint canolig. Mae'r rhain yn cynnwys yr addasiadau mwyaf cyffredin, fel lifft grisiau, cawod â mynediad gwastad, ystafell wlyb lawr grisiau a rampiau mawr, neu gyfuniad o'r pethau hyn. Ar gyfartaledd, mae addasiad canolig yn cymryd ychydig dros bedwar mis i'w gwblhau.
Eleni, mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn darparu £1 miliwn o gyllid ychwanegol i awdurdodau lleol er mwyn osgoi defnyddio prawf modd ar gyfer addasiadau o faint canolig. Mae'r ymateb gan awdurdodau lleol wedi bod yn gadarnhaol iawn, ond mae mabwysiadu polisïau newydd drwy weithdrefnau'r cynghorau yn cymryd amser. Rŷn ni'n disgwyl y bydd y mwyafrif llethol o gynghorau, os nad pob un, wedi mabwysiadu polisi o beidio â chynnal prawf modd erbyn mis Ebrill y flwyddyn nesaf.
Dim ond ychydig o addasiadau mawr sy'n cael eu gwneud bob blwyddyn, ac mae'r rhain yn cynnwys newidiadau sylweddol i'r adeilad, er enghraifft, estyniad sydd angen, efallai, caniatâd cynllunio. Dyw hi ddim yn syndod bod y rhain yn cymryd mwy o amser oherwydd eu cymhlethdod, ac ar gyfartaledd maen nhw'n cymryd tua 40 wythnos. Nawr, i bobl sydd ag MND mae'r amserlen yma yn anodd iawn, a dwi'n deall, wrth gwrs, y gall 40 wythnos fod yn amser rhy hir iddyn nhw i helpu'r bobl hyn. Fe roddon ni discretion ym mis Ebrill eleni i fyrddau partneriaeth rhanbarthol ddefnyddio cyfalaf o'r gronfa gofal integredig i ychwanegu at y grant cyfleusterau i'r anabl ar gyfer addasiadau sy'n costio mwy na'r drefn statudol o £36,000.
Wrth gwrs, dyw gwneud gwaith adeiladu mawr ar adeg mor anodd ddim wastad yn beth dymunol, felly mae'n bwysig bod pobl ag MND yn gallu cael mynediad at amrywiaeth o weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd a fydd yn gallu darparu gwahanol ddulliau a therapïau i bobl i fyw bywyd cystal â phosibl am gyhyd â phosibl. Byddan nhw'n gweithio gyda phobl a theuluoedd i chwilio am ddewisiadau eraill posibl yn lle addasiadau.
Bydd y gofal arbenigol sy'n cael ei ddarparu gan y gwasanaeth ystum corff a symudedd yng Nghymru hefyd yn cefnogi pobl gydag MND drwy ddarparu'r offer symudedd a chyfathrebu cywir, yn ôl yr angen. Mae therapi galwedigaethol cymunedol, ffisiotherapi a therapi iaith a lleferydd hefyd yn gallu helpu pobl gydag MND i reoli eu symptomau, a lleihau effaith y clefyd ar eu bywyd bob dydd. Mae gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn gweithio gyda'i gilydd, ochr yn ochr â gweithwyr cymdeithasol a chydweithwyr yn y trydydd sector, i ddarparu gwasanaethau integredig, a hynny o'r diagnosis hyd at ofal diwedd oes. Mae gofalu am y teulu cyfan yn hanfodol, ac mae ein gweithwyr proffesiynol yn cymryd gofal enfawr i sicrhau bod yr holl ddarpariaeth yn amserol, ac nad yw yn rhy ymwthiol i deuluoedd sy'n dymuno gwneud y gorau o'r amser byr, o bosib, sydd gyda nhw ar ôl. I gloi, Llywydd, dwi eisiau annog y Siambr i gefnogi'r cynnig.
It's a requirement for all providers to adhere to the standards of service for housing adaptations that we published in 2019. These include targets for waiting times for different kinds of adaptations. Most are small adaptations, which are completed within a few days, but the biggest group of adaptations in terms of value is the medium-sized adaptations. These include the most common adaptations, such as a stairlift, an accessible shower, a wet room downstairs and large ramps, or a combination of all of these things. On average, a medium adaptation takes a little over four months to complete.
This year, the Minister for Climate Change is providing £1 million in additional funding to local authorities to avoid using means tests for medium adaptations. The response from local authorities has been very positive, but the adoption of new policies through the councils' procedures does take time. We expect that the vast majority of councils, if not every one, will have adopted a policy of not using means testing by April of next year.
Only a few major adaptations are done every year, and these include substantial changes to the fabric of the building, for example, an extension that perhaps would need planning permission. It's no surprise that these take more time because of these complexities, and on average they take around 40 weeks. Now, for those with MND, this timescale poses great difficulties, and I understand, of course, that 40 weeks can be too long for them to wait to help these people. We provided a discretion in April of this year for regional partnership boards to use capital from the integrated care fund to add to the disabled facilities grant for adaptations costing more than the statutory threshold of £36,000.
Of course, doing major building works at such a difficult time isn't always desirable, so it's important that those with MND can access a range of allied health professionals who can provide different approaches and therapies, allowing people to live as comfortably as possible for as long as possible. They will work with people and families to find other possible options instead of adaptations.
The specialist care provided by the service in Wales will also support people with MND by providing mobility and communication equipment, as is required. Community occupational therapy, physiotherapy and speech and language therapy can also assist people with MND to manage their symptoms, and to reduce the impact of the illness on their daily lives. Allied health professionals are working together with social workers and colleagues in the third sector to provide integrated services, and that's from diagnosis to end-of-life care. Caring for the whole family is crucial, and our professionals take great care in ensuring that all provision is provided in a timely manner, and that it isn't intrusive on families who want to make the most of the little time they have left, very often. To conclude, I want to encourage the Chamber to support the motion.
Galwaf ar Gareth Davies i ymateb i'r ddadl.
I call on Gareth Davies to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Llywydd, and thank you to everyone who has taken part in this debate this afternoon, and a very important debate. And a huge thank you especially to my colleague Peter Fox for taking forward the motion we have before us this afternoon. As Peter highlighted, motor neurone disease is a terrible illness, without any cure and a shockingly rapid progression that tragically robs its victims of their life in such a short and painful time. Half of all sufferers lose their battle to this disease within two years of diagnosis. During this short fight, MND robs the brain of the ability to communicate with the body. It can affect how you walk, talk, eat, drink and even breathe. The last thing MND sufferers need is to have to fight with their local authority for the adaptations needed for them to live safely and with dignity in their own homes.
But this is the reality that those living with MND have to face in today's Wales. Despite actions from the Welsh Government, we have a postcode lottery of home adaptations, and if, like me, you want to end that lottery, I urge you to support our motion today. We will be supporting Plaid Cymru's amendment, as we too believe that Wales is being left behind when it comes to medical research, particularly into neurological conditions. As Rhun ap Iorwerth pointed out, housing adaptations for people with MND is poor. Laura Anne Jones expanded on that with the postcode lottery, and the exacerbations that happen as a result of that. Sam Rowlands mentioned a personal story with the late, great Councillor William Knightly from Towyn. I remember him fondly, as many probably from north Wales on our benches will do, too.
Minister, it was promising to hear the Welsh Government's work on clinical trials for treatment, and recognising the need for clinical trials, because I think if we're going to take this forward and really look towards treatments on this, we need to be leading on trying to develop some research on this so that we're heading in the right direction. It was sad to hear about your uncle Robert and his personal struggle with the disease. I'd just like to tie up today's debate by urging Members to support our motion this afternoon. Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma, sy'n ddadl bwysig iawn. A diolch enfawr yn arbennig i fy nghyd-Aelod, Peter Fox, am gyflwyno'r cynnig sydd ger ein bron y prynhawn yma. Fel y nododd Peter, mae clefyd niwronau motor yn salwch ofnadwy, heb wellhad, ac mae'n datblygu'n syfrdanol o gyflym gan amddifadu dioddefwyr o'u bywydau'n drasig mewn cyfnod mor fyr a phoenus. Mae hanner yr holl ddioddefwyr yn colli eu brwydr i'r clefyd hwn o fewn dwy flynedd i gael diagnosis. Yn ystod y frwydr fer hon, mae clefyd niwronau motor yn niweidio gallu'r ymennydd i gyfathrebu â'r corff. Gall effeithio ar sut rydych yn cerdded, siarad, bwyta, yfed a hyd yn oed anadlu. Y peth olaf sydd ei angen ar ddioddefwyr clefyd niwronau motor yw gorfod brwydro gyda'u hawdurdod lleol am yr addasiadau sydd eu hangen arnynt i fyw'n ddiogel a chydag urddas yn eu cartrefi eu hunain.
Ond dyma'r realiti y mae'n rhaid i'r rhai sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor ei wynebu yng Nghymru heddiw. Er gwaethaf camau gweithredu gan Lywodraeth Cymru, mae gennym loteri cod post mewn perthynas ag addasiadau i'r cartref, ac os ydych chi, fel finnau, eisiau dod â'r loteri honno i ben, fe'ch anogaf i gefnogi ein cynnig heddiw. Byddwn yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru, gan ein bod ninnau hefyd yn credu bod Cymru ar ei hôl hi mewn perthynas ag ymchwil feddygol, yn enwedig i gyflyrau niwrolegol. Fel y nododd Rhun ap Iorwerth, mae addasiadau tai i bobl â chlefyd niwronau motor yn wael. Ymhelaethodd Laura Anne Jones ar hynny gyda'r loteri cod post, a'r gwaethygu sy'n digwydd o ganlyniad i hynny. Soniodd Sam Rowlands am stori bersonol gyda'r diweddar Gynghorydd William Knightly o Dowyn. Mae gennyf atgofion hoffus amdano, fel y bydd gan lawer o'r Aelodau o ogledd Cymru ar ein meinciau, mae'n siŵr.
Weinidog, roedd yn addawol clywed am waith Llywodraeth Cymru ar dreialon clinigol ar gyfer triniaeth, a chydnabod yr angen am dreialon clinigol, oherwydd os ydym am fwrw ymlaen â hyn ac edrych o ddifrif ar driniaethau fel hyn, credaf fod angen inni arwain ar geisio datblygu ymchwil ar hyn fel ein bod yn mynd i'r cyfeiriad cywir. Trist oedd clywed am eich ewythr Robert a'i frwydr bersonol gyda'r clefyd. Hoffwn gloi'r ddadl heddiw drwy annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. [Gwrthwynebiad.] Oes. Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? No. [Objection.] Yes, there is an objection. I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2 a 3 yn enw Darren Millar.
The following amendments have been selected: amendments 1, 2 and 3 in the name of Darren Millar.
Yr eitem nesaf yw eitem 8, dadl Plaid Cymru ar ddyled aelwydydd. Galwaf ar Sioned Williams i wneud y cynnig.
The next item is item 8, the Plaid Cymru debate on household debt. I call on Sioned Williams to move the motion.
Cynnig NDM7856 Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi adroddiad Sefydliad Bevan ar effaith COVID-19 ar ddyled aelwydydd.
2. Yn nodi prisiau cynyddol biliau cyfleustodau.
3. Yn nodi datganiad ysgrifenedig Llywodraeth Cymru ar gymorth ar gyfer y cynllun cymorth tanwydd gaeaf a chostau byw aelwydydd.
4. Yn galw ar Lywodraeth y DU i ddiwygio'r cynllun rhyddhad treth tanwydd gwledig a chynyddu'r dreth ar danwydd mewn ardaloedd sydd wedi cael buddsoddiad cyhoeddus uwch na chyfartaledd y DU mewn seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) weithio gydag awdurdodau lleol i glirio rhai o'r ôl-ddyledion treth gyngor sylweddol sydd wedi'u cronni yn ystod y pandemig;
b) gweithio gyda Llywodraeth y DU i sefydlu llinell sylfaen gyson o gymorth gan gyflenwyr ynni ar gyfer cwsmeriaid sydd â dyledion;
c) archwilio'r posibilrwydd o ddeddfwriaeth a fyddai'n gosod dyletswydd ar bob corff cyhoeddus, gan gynnwys ysgolion a cholegau, i atal dyled.
Motion NDM7856 Siân Gwenllian
To propose that the Senedd:
1. Notes the Bevan Foundation’s report on the impact of COVID-19 on household debt.
2. Notes the rising prices of utilities bills.
3. Notes the Welsh Government written statement on support for the winter fuel support scheme and household living costs.
4. Calls on the UK Government to reform the rural fuel duty relief scheme and increase in fuel duty in areas which have received above UK average public investment in public transport infrastructure.
5. Calls on the Welsh Government to:
a) work with local authorities to clear some of the significant council tax arrears that have been built up over the course of the pandemic;
b) work with the UK Government to establish a consistent baseline of support by energy suppliers for indebted customers;
c) explore the possibility of legislation that would place a duty on all public bodies, including schools and colleges, to prevent debt.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I welcome the opportunity to open this important debate and move the motion before you. The first inquiry I had the privilege of being a part of as a member of the Equality and Social Justice Committee was on debt and the pandemic. As a committee, we decided that the picture of economic hardship that was clearly beginning to form a year and more into the COVID crisis needed investigating, and actions were recommended to protect the most vulnerable households in Wales from extreme financial pressures. The findings, though unfortunately not surprising, were shocking.
The inquiry found that the rising cost of living was a particular concern for people who took part in our focus groups on debt. Worryingly, many participants agreed that the true impact of the pandemic has yet to be realised, referring to a perfect storm or a tsunami in describing the likely scenario over the coming months and years. In its list of recommendations, the committee calls on the Welsh Government to continue to support people struggling with basic household costs, warning that the full effect of the pandemic is yet to hit home and also warning that more people are falling into debt in order to meet daily essentials, household bills and council tax, and that rising food and fuel prices are set to drive people deeper into poverty this winter. The evidence we heard was stark. The terms used by one witness have haunted me since. They said:
'What really worries me is a potential 30% increase in gas and electricity prices in 2022. That is going to push people into Victorian poverty.'
Victorian poverty. Plaid Cymru welcomes the recommendation of the committee that the Welsh Government should accelerate the work to bring all social homes up to energy rating A as a result of rising energy costs, and to revise its fuel poverty action plan, as well as the calls for better promotion and support of debt advice services and affordable credit sources among those at heightened risk of debt. We also support the recommendation to explore debt bonfires, as council tax arrears have been shown to be the largest element of household debt and that the lack of a statutory footing for the council tax protocol for Wales sometimes leads to practices that can deepen the level of debt significantly. Our motion today calls for the Government to work with local authorities to clear some of the significant council tax arrears that have been built up over the course of the pandemic, and to look at introducing a duty onto public bodies to prevent debt.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i agor y ddadl bwysig hon a chyflwyno'r cynnig sydd ger eich bron. Roedd yr ymchwiliad cyntaf i mi gael y fraint o fod yn rhan ohono fel aelod o'r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar ddyled a'r pandemig. Fel pwyllgor, penderfynasom fod angen ymchwilio i'r darlun o galedi economaidd a oedd yn amlwg wedi dechrau ffurfio flwyddyn a mwy i mewn i argyfwng COVID, ac argymhellwyd camau i ddiogelu'r aelwydydd mwyaf agored i niwed yng Nghymru rhag pwysau ariannol eithafol. Roedd y canfyddiadau, er nad oeddent yn syndod gwaetha'r modd, yn frawychus.
Canfu'r ymchwiliad fod costau byw cynyddol yn bryder penodol i bobl a gymerodd ran yn ein grwpiau ffocws ar ddyledion. Mae'n peri gofid fod llawer o'r cyfranogwyr yn cytuno nad yw gwir effaith y pandemig wedi'i wireddu eto, gan gyfeirio at storm berffaith neu swnami wrth ddisgrifio'r senario debygol dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf. Yn ei restr o argymhellion, mae'r pwyllgor yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i gefnogi pobl sy'n cael trafferth gyda chostau sylfaenol i aelwydydd, gan rybuddio nad ydym wedi profi effaith lawn y pandemig eto a bod mwy o bobl yn mynd i ddyled er mwyn talu am hanfodion o ddydd i ddydd, biliau'r cartref a'r dreth gyngor, ac y bydd prisiau bwyd a thanwydd cynyddol yn gyrru pobl i dlodi dyfnach y gaeaf hwn. Roedd y dystiolaeth a glywsom yn llwm. Mae'r geiriau a ddefnyddiodd un tyst wedi aros gyda mi. Roeddent yn dweud:
'Yr hyn sy’n fy mhoeni’n fawr yw cynnydd posibl o 30 y cant mewn prisiau nwy a thrydan yn 2022. Mae hynny’n mynd i wthio pobl i dlodi ar lefel oes Fictoria.'
Tlodi ar lefel oes Fictoria. Mae Plaid Cymru yn croesawu argymhelliad y pwyllgor y dylai Llywodraeth Cymru gyflymu'r gwaith i sicrhau bod pob cartref cymdeithasol yn cyrraedd sgôr ynni A o ganlyniad i gostau ynni cynyddol, ac i adolygu ei chynllun gweithredu tlodi tanwydd, yn ogystal â'r galwadau am hyrwyddo a chefnogaeth well i wasanaethau cynghori ar ddyled a ffynonellau credyd fforddiadwy i rai sy'n wynebu mwy o risg o ddyled. Rydym hefyd yn cefnogi'r argymhelliad i archwilio 'coelcerthi dyledion', gan y gwelwyd mai ôl-ddyledion treth gyngor yw'r elfen fwyaf o ddyled aelwydydd a bod diffyg sylfaen statudol ar gyfer protocol y dreth gyngor i Gymru weithiau'n arwain at arferion a all ddyfnhau lefel dyled yn sylweddol. Mae ein cynnig heddiw yn galw ar y Llywodraeth i weithio gydag awdurdodau lleol i glirio rhai o'r ôl-ddyledion treth gyngor sylweddol sydd wedi'u cronni yn ystod y pandemig, ac i edrych ar gyflwyno dyletswydd ar gyrff cyhoeddus i atal dyled.
Canfu adroddiad diweddar Sefydliad Bevan ar ddyledion aelwydydd yng Nghymru fod degau o filoedd o bobl ledled y wlad yn byw mewn dyled broblemus ymhell cyn i'r pandemig daro, ond bod effaith economaidd COVID-19 wedi dyfnhau'r argyfwng hwn. Ledled Cymru, roedd 130,000 o aelwydydd—mae hynny yn un ym mhob 10 o holl aelwydydd Cymru—mewn dyled ar ryw fil rhwng Ionawr a Mai 2021. Dros yr un cyfnod, roedd 230,000 o aelwydydd—17 y cant o'r holl aelwydydd yng Nghymru—wedi benthyca arian. Mae hyn wedi arwain at nifer o aelwydydd yng Nghymru yn cael eu gwthio i mewn i dlodi, yn gorfod mynd heb hanfodion bywyd bob dydd, ac yn dioddef o'r straen a'r pryder a achosir gan dlodi a dyled. Does dim dwywaith y bydd y gaeaf hwn yn anodd iawn i gymaint o aelwydydd ledled Cymru.
Mae Llywodraeth y Torïaid yn San Steffan wedi bradychu pobl Cymru. Gwaethygwyd y pwysau ariannol sy'n wynebu teuluoedd mewn sawl achos gan y penderfyniad creulon i dorri'r codiad credyd cynhwysol o £20. Mae'r apêl o sawl cyfeiriad, gan gynnwys o Lywodraeth Cymru, i wyrdroi'r toriad trychinebus hwnnw wedi cwympo ar glustiau byddar. Credwn mai mesur arall y gallai Llywodraeth Cymru bwyso ar lywodraeth y Deyrnas Gyfunol i'w weithredu fyddai ymestyn y cynllun rhyddhad dyletswydd tanwydd gwledig i Gymru. Mae'r cynllun yn darparu gostyngiad o 5c y litr i werthwyr tanwydd mewn ardaloedd gwledig penodol, ond does yr un ohonynt yng Nghymru ar hyn o bryd. Byddai hyn yn sicrhau nad yw pobl mewn ardaloedd gwledig yn cael eu gorfodi i ysgwyddo cyfran annheg o gostau tanwydd uwch. Yn y tymor hir, wrth gwrs, mae'n rhaid buddsoddi mwy mewn trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig.
Y rhai sydd fwyaf mewn perygl o ddyled ledled Cymru yw'r rhai sydd eisoes yn wynebu anfantais economaidd-gymdeithasol, wrth gwrs, fel rhentwyr, pobl anabl, plant, rhieni sengl, menywod, pobl hŷn, pobl sy'n gadael gofal, ac aelwydydd sy'n dod o gefndir du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Dylai pob un ohonom ni wybod, yn sgil y ffaith inni nodi Diwrnod Rhyngwladol Pobl Anabl â thrafodaeth yn y Siambr hon ddoe, fod pobl anabl yn wynebu costau ychwanegol yn eu bywydau bob dydd o dros £500 y mis. Nid yw'n syndod felly fod pobl anabl wedi bod ddwywaith yn fwy tebygol o fod mewn ôl-ddyledion dros y pandemig. Roedd 20 y cant o bobl anabl yng Nghymru mewn ôl-ddyledion yn hanner cyntaf eleni, a bu'n rhaid i bron i chwarter o bobl anabl fenthyca arian i gael dau ben llinyn ynghyd dros yr un cyfnod.
Mae Barnardo's Cymru hefyd wedi tanlinellu'r heriau ariannol sy'n cael eu hwynebu pan fydd ymadawyr gofal yn trosglwyddo i fyw'n annibynnol, oherwydd gall sefydlu eu cartref eu hunain achosi pryder sylweddol i ymadawyr gofal, gyda llawer yn gorfod cymryd benthyciadau diwrnod tâl i dalu dyledion sy'n arwain at gylch dieflig o anawsterau ariannol.
A recent report by the Bevan Foundation on household debt in Wales found that tens of thousands of people across the country were living with problem debt long before the pandemic struck, but that the economic impact of COVID-19 had deepened that crisis. Across Wales, 130,000 households—that is, one in 10 of all households in Wales—were in arrears regarding a bill between January and May 2021. Over the same period, 230,000 households—17 per cent of all households in Wales—had borrowed money. This has led to many households in Wales being pushed into poverty, having to go without the basics of daily life, and suffering from the stress and anxiety caused by poverty and debt. There is no doubt that this winter will be very difficult for so many households across Wales.
The Tory Government in Westminster has betrayed the people of Wales. The financial pressures facing families have been exacerbated in many cases by the cruel decision to cut the £20 uplift in universal credit. Appeals from several quarters, including from the Welsh Government, to overturn that catastrophic cut have fallen on deaf ears. We believe that another measure that the Welsh Government could press the UK government to implement would be an extension of the rural fuel duty relief scheme for Wales. The scheme provides a discount of 5p per litre for fuel retailers in specific rural areas, but none of these are currently in Wales. This would ensure that people in rural areas are not forced to shoulder an unfair proportion of higher fuel costs. In the long term, of course, we need to invest more in public transport, especially in rural areas.
Those most at risk of debt across Wales are all those already facing socioeconomic disadvantage, such as renters, disabled people, children, single parents, women, older people, care leavers, and households from black, Asian and minority ethnic backgrounds. We should all know, given that we marked International Day of Disabled People with a debate in this Chamber yesterday, that disabled people face extra costs in their daily lives of over £500 a month. It is no surprise, therefore, that disabled people have been twice as likely to be in arrears over the pandemic. Over 20 per cent of disabled people in Wales were in arrears in the first half of this year, and nearly a quarter of disabled people had to borrow money to make ends meet over the same period.
Barnardo's Cymru has also highlighted the financial challenges faced when care leavers transition to independent living, because setting up their own home can cause great anxiety for care leavers, with many having to take up payday loans to pay off debts, leading to a vicious cycle of financial difficulties.
While the limited measures put in place by Welsh Government to mitigate this horrendous and unacceptable level of household debt are, of course, welcome, we feel that more could be done to support families not just over the coming months but also in the longer term. The recent announcement on the winter fuel support scheme means that households in receipt of working-age means-tested welfare benefits will be able to claim a one-off £100 cash payment to provide support towards paying winter fuel bills, which we know are going to be crippling. But it's only for those in receipt of working-age, means-tested benefits. And most recent estimates suggest that 69 per cent of fuel-poor households in Wales are not in receipt of those benefits. So, clearly, the payment won't reach everyone in need. And we know that as regards fuel poverty, things will get even tougher after the next rise to the energy price cap due to come into force from next April.
The emergency support also announced, which will be available under the discretionary assistance fund for those off grid in mainly rural areas who rely on LPG and oil for fuel, is, of course, also welcome. But, again, this emergency support is only available in the coldest months, and all-year-round support would, according to groups such as National Energy Action, be more effective and equitable as people could access help whenever they need it and could better budget for and plan ahead for winter rather than have to wait for the winter months when it’s already cold. They could also pay for fuel at a time when there's less pressure on delivery services and potentially better value for money per litre, which also aligns, of course, with Public Health Wales's recommended year-round, continuous preventative approaches.
Clearly, the Welsh Government must take a cross-Government and cross-departmental approach to tackling the looming and growing crisis of household debt to ensure the needs of the most vulnerable in our society are met. The outlook is bleak for too many Welsh families. We must do all that we can to ensure that those who are in debt are supported and are not pushed further into deeper financial crisis and forced to make impossible decisions that threaten the health and well-being of their families. I urge Members to support our motion today to help achieve that. Diolch.
Er bod y mesurau cyfyngedig a roddwyd ar waith gan Lywodraeth Cymru i liniaru'r lefel erchyll ac annerbyniol hon o ddyled aelwydydd i'w croesawu, wrth gwrs, teimlwn y gellid gwneud mwy i gefnogi teuluoedd nid yn unig dros y misoedd nesaf ond hefyd yn fwy hirdymor. Mae'r cyhoeddiad diweddar ar y cynllun cymorth tanwydd gaeaf yn golygu y bydd aelwydydd sy'n derbyn budd-daliadau lles oedran gweithio sy'n seiliedig ar brawf modd yn gallu hawlio taliad untro o £100 i ddarparu cymorth tuag at dalu biliau tanwydd gaeaf, y gwyddom y byddant yn uchel iawn. Ond i rai sy'n cael budd-daliadau oedran gweithio yn seiliedig ar brawf modd yn unig y caiff ei roi. Ac mae'r amcangyfrifon diweddaraf yn awgrymu nad yw 69 y cant o aelwydydd sy'n dlawd o ran tanwydd yng Nghymru yn derbyn y budd-daliadau hynny. Felly, yn amlwg, ni fydd y taliad yn cyrraedd pawb sy'n mynd i fod ei angen. Ac o ran tlodi tanwydd, gwyddom y bydd pethau'n anoddach fyth ar ôl y codiad nesaf i'r cap ar brisiau ynni sydd i ddod i rym o fis Ebrill nesaf.
Mae croeso hefyd wrth gwrs i'r cymorth brys a gyhoeddwyd hefyd, a fydd ar gael o dan y gronfa cymorth dewisol i'r rhai oddi ar y grid mewn ardaloedd gwledig yn bennaf sy'n dibynnu ar nwy petrolewm hylifedig ac olew fel tanwydd. Ond unwaith eto, nid yw'r cymorth brys hwn ond ar gael yn ystod y misoedd oeraf, a byddai cymorth drwy gydol y flwyddyn, yn ôl grwpiau fel National Energy Action, yn fwy effeithiol a theg gan y gallai pobl gael cymorth pryd bynnag y bydd ei angen arnynt a gallent gyllidebu a chynllunio'n well ar gyfer y gaeaf yn hytrach na gorfod aros am fisoedd y gaeaf pan fydd hi eisoes yn oer. Gallent hefyd dalu am danwydd ar adeg pan fo llai o bwysau ar wasanaethau cyflenwi a gwell gwerth am arian y litr, sydd hefyd yn cyd-fynd, wrth gwrs, â'r dulliau ataliol parhaus drwy gydol y flwyddyn a argymhellir gan Iechyd Cyhoeddus Cymru.
Yn amlwg, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fabwysiadu dull trawsadrannol a thrawslywodraethol o fynd i'r afael â'r argyfwng dyled aelwydydd cynyddol sydd ar y gorwel er mwyn sicrhau bod anghenion y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas yn cael eu diwallu. Mae'r rhagolygon yn llwm i ormod o deuluoedd yng Nghymru. Rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod y rhai sydd mewn dyled yn cael eu cefnogi ac na chânt eu gwthio ymhellach i argyfwng ariannol dyfnach a'u gorfodi i wneud penderfyniadau amhosibl sy'n bygwth iechyd a llesiant eu teuluoedd. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig heddiw er mwyn helpu i gyflawni hynny. Diolch.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 1, 2 a 3 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.
I have selected the three amendments to the motion. I call on Mark Isherwood to move amendments 1, 2 and 3, tabled in the name of Darren Millar.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu pwynt 4.
Amendment 1—Darren Millar
Delete point 4.
Gwelliant 2—Darren Millar
Dileu 5(c) a rhoi yn ei le:
gweithio gyda chyrff cyhoeddus, gan gynnwys ysgolion a cholegau, i archwilio mesurau i atal dyled problemus.
Amendment 2—Darren Millar
Delete 5(c) and replace with:
work with public bodies, including schools and colleges, to explore measures to prevent problem debt.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ychwanegu is-bwyntiau newydd ar ddiwedd pwynt 5:
creu a chyhoeddi cynllun tywydd oer;
ehangu'r cymorth ariannol sydd ar gael i gynorthwyo'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd talu biliau ynni cynyddol;
buddsoddi mewn effeithlonrwydd ynni cartref, gan flaenoriaethu'r aelwydydd tlotaf yn y cartrefi lleiaf effeithlon;
cynhyrchu amcangyfrifon rheolaidd o nifer yr aelwydydd sy'n dlawd o ran tanwydd yng Nghymru.
Amendment 3—Darren Millar
Add as new sub-points at end of point 5:
create and publish a cold weather plan;
expand the financial support available to assist those struggling to meet growing energy bills;
invest in home energy efficiency, prioritising the poorest households in the least efficient homes;
produce regular estimates of the number of fuel-poor households in Wales.
Cynigiwyd gwelliannau 1, 2 a 3.
Amendments 1, 2 and 3 moved.
Diolch. I move amendments 1, 2 and 3. As the Bevan Foundation's report 'Debt in the pandemic' states,
'Thousands of people across Wales were living in problem debt long before the pandemic.'
Although
'Home working and reduced opportunities to spend due to COVID-19 restrictions have enabled some households to pay down debt....The economic impact of Covid-19 has seen the financial position of many Welsh families deteriorate, pushing some into problem debt for the first time and deepening the amount of debt owed by some of those already struggling.'
As this makes clear, the issue is problem debt, not simply debt, which includes, of course, risk-based mortgages and car loans. Hence our proposed replacement of point 5(c) of the motion in calling instead for the Welsh Government to work with public bodies, including schools and colleges, to explore measures to prevent problem debt. I have in mind the extensive work done on this issue during previous Senedd terms. I was a Member of the Communities and Culture Committee that produced the 'Financial Inclusion and the Impact of Financial Education' report 11 years ago. Quoting Les Cooper, then co-ordinator of the north Wales financial capability forum but sadly no longer with us, this stated that
'the resources and methods that are currently used to increase financial capability "do not address the basic skills challenges we have in Wales."'
Les had championed the award-winning scheme in some Flintshire schools that delivered financial literacy through participative theatrical performance. They even brought their production to the Senedd in the hope that this best-practice model, 11 years or more ago, would be shared and adopted across Wales.
Questioning the First Minister here in January 2018, I quoted Money Advice Service research, which found that many young people in Wales are ill-prepared for dealing with adult financial responsibilities, with just 35 per cent learning about money management in school. I asked him to revisit the recommendations of the 2010 Communities and Culture Committee report.
Our other amendments today call for Welsh Government action to tackle fuel poverty, including the production of regular estimates of the number of fuel-poor households in Wales, where previous estimates have been sporadic, in 2004, 2008 and 2018.
In 2018, prior to the pandemic, it was estimated that 12 per cent or 155,000 households in Wales were in fuel poverty. Prior to COVID, Wales saw a 45 per cent increase in 2019-20 excess winter deaths. Wales has some of the oldest and least thermally efficient housing stock compared to the UK and Europe.
On 1 October, the energy price cap set by the energy regulator, the Office of Gas and Electricity Markets, increased after gas prices hit a record high as the world emerged from lockdown. Although the price cap ensures that suppliers only pass on legitimate costs to customers, National Energy Action Cymru has estimated that this rise could plunge 22,500 more households in Wales into fuel poverty this winter, and that we could see the numbers in fuel poverty rise by 50 per cent or more compared to 2018 estimates. It called for deeper protection for low-income households this winter.
NEA added that the Welsh Government has a vital role to play to support fuel-poor households across tenure to retrofit and upgrade the energy efficiency of their homes, and called on the Welsh Government to expand the financial support available to assist those struggling to meet growing energy bills, as well as, longer term, investing in home energy efficiency, prioritising the poorest households in the least efficient homes.
Speaking here in 2018, I noted that the annual cost to the Welsh NHS of treating people made ill by living in a cold, damp home was approximately £67 million annually then. Cold homes have also been linked to poor mental health, social isolation and reduced educational attainment.
It is nearly three years since the Welsh Government stated that it would be developing a cold weather plan in conjunction with Public Health Wales. When I asked the social justice Minister here last month what specific year-round cold weather resilience planning the Welsh Government is planning now, the Minister replied,
'We will have a cold weather plan in place'.
But, we needed this published and operating before another cold winter was upon us.
The UK Government announced another freeze on fuel duty in its autumn budget, recognising that fuel is a major cost for households and businesses. As drafted, Plaid Cymru's proposal to reform the rural fuel duty relief scheme could penalise rural residents and businesses, which nonetheless retain poor public transport connectivity.
Diolch. Rwy'n cynnig gwelliannau 1, 2 a 3. Fel y dywed adroddiad Sefydliad Bevan, 'Debt in the pandemic',
'Roedd miloedd o bobl ledled Cymru yn byw gyda dyledion problemus ymhell cyn y pandemig.'
Er bod
'gweithio gartref a llai o gyfleoedd i wario oherwydd cyfyngiadau COVID-19 wedi galluogi rhai aelwydydd i dalu dyledion.... Mae effaith economaidd COVID-19 wedi gweld sefyllfa ariannol llawer o deuluoedd Cymru yn gwaethygu, gan wthio rhai i ddyled broblemus am y tro cyntaf a chynyddu maint dyled rhai o'r bobl sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd.'
Fel y mae hyn yn ei gwneud yn glir, y broblem yw dyled broblemus, nid dyled ynddi ei hun, sy'n cynnwys, wrth gwrs, morgeisi ar sail risg a benthyciadau ceir. Felly, mae ein cynnig i ddileu pwynt 5(c) o'r cynnig yn galw yn hytrach ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda chyrff cyhoeddus, gan gynnwys ysgolion a cholegau, i archwilio mesurau i atal dyled problemus. Rwy'n meddwl am y gwaith helaeth a wnaed ar y mater hwn yn ystod tymhorau blaenorol y Senedd. Roeddwn yn Aelod o'r Pwyllgor Cymunedau a Diwylliant a luniodd yr adroddiad 'Cynhwysiant Ariannol ac Effaith Addysg Ariannol' 11 mlynedd yn ôl. Gan ddyfynnu Les Cooper, cydlynydd fforwm gallu ariannol gogledd Cymru ar y pryd, sydd bellach wedi ein gadael, yn anffodus:
'nid yw'r adnoddau a'r dulliau a ddefnyddir ar hyn o bryd i gynyddu gallu ariannol "yn mynd i'r afael â'r heriau sgiliau sylfaenol sydd gennym yng Nghymru."'
Roedd Les wedi hyrwyddo'r cynllun arobryn mewn rhai ysgolion yn sir y Fflint a gyflwynai lythrennedd ariannol drwy berfformiad theatrig cyfranogol. Daethant â'u cynhyrchiad i'r Senedd hyd yn oed yn y gobaith y byddai'r model arferion gorau hwn, 11 mlynedd neu fwy yn ôl, yn cael ei rannu a'i fabwysiadu ledled Cymru.
Wrth holi'r Prif Weinidog yma ym mis Ionawr 2018, dyfynnais ymchwil y Gwasanaeth Cynghori Ariannol, a ganfu fod llawer o bobl ifanc yng Nghymru heb gael eu paratoi'n ddigonol ar gyfer ymdrin â chyfrifoldebau ariannol oedolion, gyda 35 y cant yn unig yn dysgu sut i drin arian yn yr ysgol. Gofynnais iddo ailedrych ar argymhellion adroddiad y Pwyllgor Cymunedau a Diwylliant a gyhoeddwyd yn 2010.
Mae ein gwelliannau eraill heddiw yn galw am weithredu gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, gan gynnwys cynhyrchu amcangyfrifon rheolaidd o nifer yr aelwydydd sy'n dlawd o ran tanwydd yng Nghymru, lle mae amcangyfrifon blaenorol wedi bod yn ysbeidiol, yn 2004, 2008 a 2018.
Yn 2018, cyn y pandemig, amcangyfrifwyd bod 12 y cant neu 155,000 o aelwydydd yng Nghymru mewn tlodi tanwydd. Cyn COVID, gwelwyd cynnydd o 45 y cant yng Nghymru yn nifer y marwolaethau ychwanegol yn ystod gaeaf 2019-20. Mae stoc dai Cymru yn un o'r rhai hynaf a lleiaf effeithlon yn thermol o gymharu â'r DU ac Ewrop.
Ar 1 Hydref, cododd y cap ar brisiau ynni a osodwyd gan y rheoleiddiwr ynni, y Swyddfa Marchnadoedd Nwy a Thrydan, ar ôl i brisiau nwy gyrraedd y lefel uchaf erioed wrth i'r byd ddod allan o'r cyfyngiadau symud. Er bod y cap ar brisiau yn sicrhau mai dim ond costau cyfreithlon y mae cyflenwyr yn eu trosglwyddo i gwsmeriaid, mae National Energy Action Cymru wedi amcangyfrif y gallai'r cynnydd hwn wthio 22,500 yn fwy o aelwydydd yng Nghymru i dlodi tanwydd y gaeaf hwn, ac y gallem weld y niferoedd mewn tlodi tanwydd yn codi 50 y cant neu fwy o gymharu ag amcangyfrifon 2018. Galwai am fwy o amddiffyniad i aelwydydd incwm isel y gaeaf hwn.
Ychwanegodd NEA fod gan Lywodraeth Cymru rôl hanfodol i'w chwarae yn cefnogi aelwydydd sy'n dlawd o ran tanwydd ar draws deiliadaethau drwy ôl-osod ac uwchraddio effeithlonrwydd ynni eu cartrefi, a galwodd ar Lywodraeth Cymru i ehangu'r cymorth ariannol sydd ar gael i gynorthwyo'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd talu biliau ynni cynyddol, yn ogystal â buddsoddi mewn effeithlonrwydd ynni yn y cartref yn fwy hirdymor, gan flaenoriaethu'r aelwydydd tlotaf yn y cartrefi lleiaf effeithlon.
Wrth siarad yma yn 2018, nodais fod y gost flynyddol i GIG Cymru o drin pobl sy'n mynd yn sâl o ganlyniad i'r ffaith eu bod yn byw mewn cartrefi oer a llaith oddeutu £67 miliwn bob blwyddyn ar y pryd. Mae cartrefi oer hefyd wedi'u cysylltu ag iechyd meddwl gwael, ynysigrwydd cymdeithasol a chyrhaeddiad addysgol is.
Mae bron i dair blynedd ers i Lywodraeth Cymru ddweud y byddai'n datblygu cynllun tywydd oer ar y cyd ag Iechyd Cyhoeddus Cymru. Pan ofynnais i'r Gweinidog cyfiawnder cymdeithasol yma y mis diwethaf pa gynlluniau gwrthsefyll tywydd oer penodol drwy gydol y flwyddyn y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud yn awr, atebodd y Gweinidog,
'Bydd gennym gynllun tywydd oer ar waith'.
Ond roedd angen i hyn gael ei gyhoeddi a'i weithredu cyn i aeaf oer arall ein taro.
Cyhoeddodd Llywodraeth y DU yng nghyllideb yr hydref y bydd y dreth tanwydd yn cael ei rhewi unwaith eto, gan gydnabod bod tanwydd yn gost fawr i aelwydydd a busnesau. Fel y mae wedi cael ei ddrafftio, gallai cynnig Plaid Cymru i ddiwygio'r cynllun rhyddhad treth tanwydd gwledig gosbi trigolion a busnesau gwledig, sydd eto i gyd â chysylltedd trafnidiaeth gyhoeddus gwael.
Mark, you need to conclude now.
Mark, mae angen i chi ddirwyn i ben yn awr.
Finally, the Welsh Government should take heed of NEA Cymru's 2021 fuel poverty monitor, launched yesterday, which focuses on the decarbonisation of domestic heating for fuel-poor households. Diolch.
Yn olaf, dylai Llywodraeth Cymru gymryd sylw o fonitor tlodi tanwydd 2021 NEA Cymru, a lansiwyd ddoe, sy'n canolbwyntio ar ddatgarboneiddio gwresogi domestig ar gyfer aelwydydd sy'n dlawd o ran tanwydd. Diolch.
Diolch i Blaid Cymru.
Thank you to Plaid Cymru.
I really welcome this debate here this evening. Debt is a terrible thing. It is something you have on your mind all of the time; it weighs you down; it makes you feel you can't find a way out; it makes you shout at your children; it makes you feel unwell. I'm really interested in what would help and we've heard some possible solutions through the debt report that was issued by the Equality and Social Justice Committee.
Some may see some of those ideas as socialist utopian ideas—the words of the Conservatives—but I implore you all to look into them, because none of us wants to see people in debt and none of us wants to see people weighed down and having mental health issues because of that.
The debt bonfire idea that Sioned mentioned is one that we have pushed forward, and I'm really pleased to see it included in the report. Let me explain a little bit about it. When debt reaches a debt auction, the organisation that has put the person into debt has already accepted that it is unlikely to recoup to total value of the debt owed. Whilst the company then forgets about the debt, individuals and families battle on with the weight of debt around their neck. We want to see the Welsh Government think seriously about this idea, and to see moneys put forward to set aside the debt, a fraction of what is owed. But, my goodness, the effect that that would have on those individuals and those families that are in debt—
Rwy'n croesawu'r ddadl hon yn fawr iawn heno. Mae dyled yn beth ofnadwy. Mae'n rhywbeth sydd ar eich meddwl drwy'r amser; mae'n rhoi pwysau arnoch; mae'n gwneud i chi deimlo na allwch ddod o hyd i ffordd allan; mae'n gwneud i chi weiddi ar eich plant; mae'n gwneud i chi deimlo'n sâl. Mae gennyf ddiddordeb mawr yn yr hyn a fyddai'n helpu ac rydym wedi clywed rhai atebion posibl drwy'r adroddiad ar ddyledion a gyhoeddwyd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol.
Efallai bod rhai'n gweld rhai o'r syniadau hynny fel syniadau iwtopaidd sosialaidd—geiriau'r Ceidwadwyr—ond rwy'n erfyn arnoch chi i gyd i edrych arnynt, oherwydd nid oes yr un ohonom eisiau gweld pobl mewn dyled ac nid oes yr un ohonom eisiau gweld pobl dan bwysau ac yn dioddef problemau iechyd meddwl oherwydd hynny.
Mae'r syniad o 'goelcerth dyledion' y soniodd Sioned amdano yn un rydym wedi'i wthio ymlaen, ac rwy'n falch iawn o'i weld yn cael ei gynnwys yn yr adroddiad. Gadewch imi egluro ychydig amdano. Pan fydd dyled yn cyrraedd arwerthiant dyled, mae'r sefydliad sydd wedi rhoi'r person mewn dyled eisoes wedi derbyn nad yw'n debygol o adennill cyfanswm gwerth y ddyled sy'n ddyledus. Tra bod y cwmni wedyn yn anghofio am y ddyled, mae unigolion a theuluoedd yn brwydro gyda phwysau dyled ar eu hysgwyddau. Rydym eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn meddwl o ddifrif am y syniad hwn, a gweld arian yn cael ei gyflwyno i ddiystyru'r ddyled, rhan fach iawn o'r hyn sy'n ddyledus. Ond bobl bach, yr effaith y byddai hynny'n ei chael ar yr unigolion a'r teuluoedd hynny sydd mewn dyled—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes, of course I will.
Gwnaf, wrth gwrs.
What I would also state is sometimes this debt is gaining more and more interest, and it's getting bigger and bigger. When people couldn't afford to pay it in the beginning, making it bigger and bigger only makes matters worse and worse. Thank you.
Yr hyn y byddwn yn ei ddweud hefyd yw bod y ddyled hon weithiau'n ennill mwy a mwy o log, ac mae'n mynd yn fwy ac yn fwy. Pan nad yw pobl yn gallu fforddio ei dalu ar y dechrau, nid yw ei gwneud yn fwy ac yn fwy ond yn gwneud pethau'n waeth ac yn waeth. Diolch.
I thank my colleague for that intervention, and you’re absolutely right—the exponential growth of that debt adds to the real weight on that particular family.
The second idea, again, possibly seen as a socialist, utopian idea, is one of universal basic income, and I do welcome the Labour Government’s commitment to this. But I would also like to see it going further and extend it to beyond the care leavers plus arrangement that’s being proposed. Universal basic income is this generation’s national health service. And like the NHS in 1946, when Winston Churchill’s Tories voted against it 21 times, we still see continued resistance to universal basic income being enshrined in order to give everybody the opportunity of a basic income level, which makes sure that they can feed their children, which makes sure that they can heat their homes, which makes sure that they have got a life which is about dignity. Churchill said in 1946 that the NHS was a first step to Britain becoming a national-socialist economy. The universal basic income that’s been proposed is actually one that I would implore again everybody to listen to, everybody to learn about. Before you condemn it, look at the evidence and see how it really addresses poverty.
To conclude, I would like to see many ideas adopted in order to support people that are in debt. We cannot continue to go on like this. And the pandemic, as we have seen and heard, has put even more people into that position. I support this motion, I want to see the Welsh Government take this forward, and I also would just like to finish with a word about the Conservative Government in London, which, in my view, has put even more people into debt through the withdrawal of the £20 uplift to the universal credit. Please support this motion.
Diolch i fy nghyd-Aelod am yr ymyriad hwnnw, ac rydych yn llygad eich lle—mae twf esbonyddol y ddyled yn ychwanegu at y pwysau gwirioneddol ar y teulu penodol hwnnw.
Yr ail syniad, unwaith eto, y gellir ei ystyried o bosibl yn syniad sosialaidd, iwtopaidd, yw incwm sylfaenol cyffredinol, ac rwy'n croesawu ymrwymiad y Llywodraeth Lafur i hyn. Ond hoffwn hefyd ei gweld yn mynd ymhellach ac yn ei ymestyn y tu hwnt i'r trefniant arfaethedig ar gyfer pobl sy'n gadael gofal. Incwm sylfaenol cyffredinol yw gwasanaeth iechyd gwladol y genhedlaeth hon. Ac fel y GIG ym 1946, pan bleidleisiodd Torïaid Winston Churchill yn ei erbyn 21 gwaith, rydym yn dal i weld gwrthwynebiad parhaus i sefydlu incwm sylfaenol cyffredinol er mwyn rhoi cyfle i bawb gael lefel incwm sylfaenol, sy'n sicrhau y gallant fwydo eu plant, sy'n sicrhau y gallant wresogi eu cartrefi, sy'n sicrhau urddas iddynt yn eu bywydau. Dywedodd Churchill ym 1946 mai GIG oedd y cam cyntaf i Brydain ddod yn economi sosialaidd genedlaethol. Mae'r incwm sylfaenol cyffredinol sydd wedi'i argymell yn un y byddwn yn erfyn eto ar bawb i wrando arno, pawb i ddysgu amdano. Cyn i chi ei gondemnio, edrychwch ar y dystiolaeth i weld sut y mae'n mynd i'r afael o ddifrif â thlodi.
I gloi, hoffwn weld llawer o syniadau'n cael eu mabwysiadu i gefnogi pobl sydd mewn dyled. Ni allwn barhau fel hyn. Ac mae'r pandemig, fel rydym wedi'i weld a'i glywed, wedi rhoi hyd yn oed mwy o bobl yn y sefyllfa hon. Rwy'n cefnogi'r cynnig hwn, rwyf eisiau gweld Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â hyn, a hoffwn gloi hefyd gyda gair am y Llywodraeth Geidwadol yn Llundain, sydd, yn fy marn i, wedi rhoi mwy fyth o bobl mewn dyled drwy ddiddymu'r ychwanegiad o £20 i'r credyd cynhwysol. Cefnogwch y cynnig hwn os gwelwch yn dda.
Diolch yn fawr iawn i Blaid Cymru hefyd. Diolch.
Thank you very much to Plaid Cymru as well.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch i Jane Dodds am y geiriau yna rŵan.
Thank you to Jane Dodds for those words.
In her opening remarks, my colleague Sioned Williams illustrated how more and more people in Wales are being pushed into poverty and debt. That word 'pushed' is important, as far too often we hear some politicians discuss poverty as though it is a choice, or something that happens to people because of their own actions. And whilst debt is a personal problem that causes huge distress to the individual or family facing economic hardship, I think it is important that we recognise today that it is a societal problem that requires action from all of us. That quote read out by Sioned about the Victorian levels of poverty is not an over-exaggeration or over-dramatization of the reality for too many people living in our communities. And increasingly, we see a greater divide, with more and more people struggling to secure their fundamental basic human right to a safe and warm home and food.
People aren’t increasingly being pushed into debt because they are buying luxuries. The people who have come to me for support are people who have done everything possible to avoid going into debt, but have been victims of circumstance that any one of us could similarly face ourselves, and the pandemic has only made this worse.
Whilst we, of course, welcome the fact that the Welsh Government extended the flexibilities to the discretionary assistance fund until the end of March 2022 following representations, this isn’t enough to solve the debt crisis in Wales. That’s why, as part of our motion, we have proposed exploring the possibility of legislation that would place a duty on all public bodies, including schools and colleges, to prevent debt.
Adopting a progressive policy approach to debt management would be able to prohibit public bodies from adopting practices that increase debt. For example, this approach would be well applied to local authorities and the collection of council tax debt. After all, across the UK currently, there is a rapid increase in the accumulation of council tax debts, and it is the No.1 debt issue that the citizens advice bureau are contacted about. In the first half of this year, nearly 1 in 20 Welsh households were in arrears on their council tax, and in March 2019, households in Wales owed £94 million in council tax debts, a figure that has likely only risen over the course of the pandemic.
Council tax is also viewed as a priority debt, as councils may take individuals to court if they fail to pay, with local authorities often using bailiffs to enforce court orders that can cause significant stress and anxiety for those in arrears. On top of this, missing even a single council tax payment can make an individual liable to pay their full annual bill. This, alongside possible legal and bailiff fees, often results in people who were initially unable to pay their council tax bill being in greater debt, as Mike Hedges mentioned in his previous intervention as part of this debate. Our public bodies should not be driving people into more debt. Instead, we should be helping to prevent debt from occurring in the first place, or from becoming unmanageable. What we are therefore asking in this motion is for the Welsh Government to work alongside local authorities to clear some of the significant council tax arrears that have been built up in the pandemic and examine how to introduce legislation that would place a duty on Welsh public bodies to reduce debt.
Earlier this week I met with Samaritans Cymru, and amongst the issues we discussed was how financial concerns can drive some people to suicide, as is reflected in the number of people that call the Samaritans to talk specifically about debt. And if anyone out there is struggling with debt today, let us send a clear message that they are not alone and there is support available, and that we in Wales don't accept that poverty is inevitable or acceptable. Let's unite to make sure that there is more done to tackle the household debt crisis and support this motion today that would make a difference to people's lives in the communities that we represent.
Yn ei sylwadau agoriadol, dangosodd fy nghyd-Aelod, Sioned Williams, sut y mae mwy a mwy o bobl yng Nghymru yn cael eu gwthio i dlodi a dyled. Mae'r gair 'gwthio' hwnnw'n bwysig, oherwydd yn rhy aml clywn rai gwleidyddion yn trafod tlodi fel pe bai'n ddewis, neu'n rhywbeth sy'n digwydd i bobl oherwydd eu gweithredoedd eu hunain. Ac er bod dyled yn broblem bersonol sy'n achosi gofid enfawr i'r unigolyn neu'r teulu sy'n wynebu caledi economaidd, credaf ei bod yn bwysig inni gydnabod heddiw ei bod yn broblem gymdeithasol sy'n galw am weithredu gan bob un ohonom. I ormod o bobl sy'n byw yn ein cymunedau, nid yw'r dyfyniad a ddarllenodd Sioned am dlodi ar lefelau oes Fictoria yn gor-ddweud neu'n gor-ddramateiddio'r realiti. Ac yn gynyddol, gwelwn fwy o raniad, gyda mwy a mwy o bobl yn ei chael hi'n anodd sicrhau eu hawl ddynol sylfaenol i fwyd a chartref diogel a chynnes.
Nid yw pobl yn cael eu gwthio fwyfwy i ddyled am eu bod yn prynu pethau moethus. Mae'r bobl sydd wedi dod ataf am gymorth yn bobl sydd wedi gwneud popeth posibl i osgoi mynd i ddyled, ond maent wedi dioddef amgylchiadau y gallai unrhyw un ohonom ni eu hwynebu yn yr un modd, ac mae'r pandemig wedi gwneud hyn yn waeth.
Er ein bod, wrth gwrs, yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi ymestyn hyblygrwydd y gronfa cymorth dewisol tan ddiwedd mis Mawrth 2022 yn dilyn sylwadau a gyflwynwyd, nid yw hyn yn ddigon i ddatrys yr argyfwng dyled yng Nghymru. Dyna pam ein bod, fel rhan o'n cynnig, wedi argymell y dylid archwilio'r posibilrwydd o ddeddfwriaeth a fyddai'n gosod dyletswydd ar bob corff cyhoeddus, gan gynnwys ysgolion a cholegau, i atal dyledion.
Byddai mabwysiadu dull polisi blaengar o reoli dyledion yn gallu gwahardd cyrff cyhoeddus rhag mabwysiadu arferion sy'n cynyddu dyled. Er enghraifft, gellid ei gymhwyso'n dda i awdurdodau lleol a chasglu dyled y dreth gyngor. Wedi'r cyfan, ledled y DU ar hyn o bryd, gwelwyd cynnydd cyflym yng nghroniad dyledion y dreth gyngor, a dyna'r brif broblem ddyled y mae pobl yn cysylltu â'r ganolfan cyngor ar bopeth yn ei chylch. Yn ystod hanner cyntaf y flwyddyn hon, roedd bron i 1 o bob 20 o aelwydydd yng Nghymru ag ôl-ddyledion treth gyngor, ac ym mis Mawrth 2019, roedd dyledion treth gyngor aelwydydd yng Nghymru yn £94 miliwn, ffigur sy'n debygol o fod wedi codi yn ystod y pandemig.
Mae'r dreth gyngor hefyd yn cael ei hystyried yn ddyled flaenoriaethol, gan y gall cynghorau fynd ag unigolion i'r llys os byddant yn methu talu, gydag awdurdodau lleol yn aml yn defnyddio beilïaid i orfodi gorchmynion llys, sy'n gallu achosi straen a phryder sylweddol i'r rhai sydd mewn dyled. Ar ben hynny, gall colli hyd yn oed un taliad treth gyngor olygu bod yn rhaid i unigolyn dalu ei fil blynyddol llawn. Mae hyn, ochr yn ochr â ffioedd cyfreithiol a ffioedd beilïaid o bosibl, yn aml yn golygu bod pobl nad oeddent yn gallu talu eu bil treth gyngor ar y dechrau yn mynd i fwy o ddyled, fel y soniodd Mike Hedges yn ei ymyriad blaenorol yn rhan o'r ddadl hon. Ni ddylai ein cyrff cyhoeddus fod yn gyrru pobl i fwy o ddyled. Yn hytrach, dylem fod yn helpu i atal dyled rhag digwydd yn y lle cyntaf, neu rhag iddi fynd yn amhosibl i'w rheoli. Yn y cynnig hwn felly, gofynnwn i Lywodraeth Cymru weithio ochr yn ochr ag awdurdodau lleol i glirio rhai o'r ôl-ddyledion treth gyngor sylweddol sydd wedi'u cronni yn ystod y pandemig ac archwilio sut i gyflwyno deddfwriaeth a fyddai'n gosod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus Cymru i leihau dyled.
Yn gynharach yr wythnos hon cyfarfûm â Samariaid Cymru, ac un o'r materion a drafodwyd gennym oedd sut y gall pryderon ariannol yrru rhai pobl i gyflawni hunanladdiad, fel yr adlewyrchir yn nifer y bobl sy'n ffonio'r Samariaid i siarad yn benodol am ddyled. Ac os oes unrhyw un allan yno'n cael trafferth gyda dyled heddiw, gadewch inni anfon neges glir nad ydych ar eich pen eich hunain ac mae cymorth ar gael, ac nad ydym ni yng Nghymru yn derbyn bod tlodi'n anochel nac yn dderbyniol. Gadewch inni uno i sicrhau bod mwy'n cael ei wneud i fynd i'r afael â'r argyfwng dyled aelwydydd a chefnogi'r cynnig hwn heddiw a fyddai'n gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl yn y cymunedau a gynrychiolir gennym.
Can I just start off by saying I agree with everything Heledd Fychan has just said? And, unfortunately, I hope I don't repeat any of it during what I say here.
I think it really is important that we think about people who are in debt. They're in debt because they're poor. Can I reply to Mark Isherwood? Debt is not caused by irresponsible expenditure, it's not caused by a lack of financial literacy; it is caused by a lack of money. It's caused by bills coming in and the inability to pay them. And, the biggest problem that can face anybody is an unexpected death in the family where all members of the family have to get together and they have to collect money, borrow money in whatever way they can, in order to have a basic funeral. [Interruption.]
A gaf fi ddechrau drwy ddweud fy mod yn cytuno â phopeth y mae Heledd Fychan newydd ei ddweud? Ac yn anffodus, rwy'n gobeithio na fyddaf yn ailadrodd unrhyw ran ohono yn ystod yr hyn a ddywedaf yma.
Credaf ei bod yn bwysig iawn inni feddwl am bobl sydd mewn dyled. Maent mewn dyled oherwydd eu bod yn dlawd. A gaf fi ymateb i Mark Isherwood? Nid yw dyled yn cael ei hachosi gan wariant anghyfrifol, nid yw'n cael ei achosi gan ddiffyg llythrennedd ariannol; mae'n cael ei achosi gan ddiffyg arian. Mae'n cael ei achosi gan filiau sy'n dod i mewn a'r anallu i'w talu. A'r broblem fwyaf sy'n gallu wynebu unrhyw un yw marwolaeth annisgwyl yn y teulu lle mae'n rhaid i bob aelod o'r teulu ddod at ei gilydd a chasglu arian, benthyg arian ym mha ffordd bynnag y gallant, er mwyn cael angladd syml. [Torri ar draws.]
Would you accept that I was quoting from committee reports in the Senedd, which were cross party, based on detailed research, and identified some good practice, which did work with the families at the time?
A fyddech yn derbyn fy mod yn dyfynnu o adroddiadau pwyllgor yn y Senedd, a oedd yn drawsbleidiol, yn seiliedig ar ymchwil fanwl, ac yn nodi rhywfaint o arferion da ac yn gweithio gyda'r teuluoedd ar y pryd?
I'll accept that; what I'm saying is that, in my opinion—and it's only my opinion, but that's what I've been paid to come here to give—it is not caused by irresponsible expenditure. Most poor people I know who are in debt, it's caused by an unexpected bill. It just happens. And funerals are the worst. I'll just go through a case I know. So, if I use male and female in this case, it's because of the people I'm talking about rather than anything to do with gender. And somebody's sister-in-law died unexpectedly. She lived in a council house in Swansea, so she had very little money. She had children who had to be looked after by the rest of the family, so that immediately put pressure on the rest of the family. That was then followed by having to pay for the funeral, and a basic funeral is incredibly expensive, and it really does affect. Four or five members of the family had to get together, but you're talking about £500, £600 each. When that is roughly what you have to spend on the necessities of life in a month, it does cause you immense problems.
Can I just say that too many people in Wales, including many of my constituents, live in poverty and debt? In the 1990s, the way out of poverty and debt was, 'Get employment'—simple. Many people living in poverty now, who are building up debt, have one or two family members in work and still have debt. What poverty means is people going hungry, houses not adequately heated and children going without things that many take for granted. We are approaching Christmas, and as many prepare for the festivities, many people in here are planning for their children and grandchildren, there are others where there'll be few, if any, presents for the children, and no special food for Christmas. In Swansea, my MP Carolyn Harris is raising money for Everyone Deserves a Christmas, and I'll be collecting food in my local office for the local food banks and will be donating to the Mr X appeal, which provides children who otherwise would not have a present at Christmas with a Christmas present. All this has been made worse by the cruel cut in universal credit, which has made matters so much worse for many poor people. To some people in here, £20 is a minimal amount of money; to others, it will pay for their week's shopping, taking the 'just managing' into 'not managing'. I'm not going to quote Mr Micawber as I haven't got time, but it's going from 'nineteen and six' to 'twenty and six', which makes a big difference.
But why are people in debt and in poverty, especially those who are working? It's because they're working under conditions that most of us never thought we'd see in our lifetime. You have zero-hour contracts, and you have the worst ones that are minimum guaranteed weekly contracts. So, in a week, you'll be guaranteed to work seven hours. Most weeks, you may work 30 or 40 hours; you are just about managing. But if you're ill, or if the company has a problem, you go back to your seven hours, and all of a sudden, instead of having £300, £400 for that week, you get £70. The bills don't go down, so what can you do? You end up borrowing. And I think that that is one of the problems we have with debt: people are borrowing because their income has just collapsed in one week. Don't be ill—that's the one thing; if you're on low pay, don't be ill. You can't afford to be ill, and that may well have been some of the problems with COVID. Because you cannot afford to be ill and you have to work those hours in order to get paid. I think it really is important that we start realising why people are in debt. It's not because they're spending money on fripperies and it's not because they're wasting money. In fact, if you ask a poor person how much money they've got, they'll be able to tell you to the nearest penny. If I asked most people in here, they couldn't probably tell me to the nearest £100. I think that really is the problem we have—lots of very poor people, and, of course, we've had fire-and-rehire brought in, just to make matters worse. We need to get out of it, but only higher wages, guaranteed hours and a proper job are going to get people out of this poverty and debt circle that far too many of my constituents and far too many people I know are in.
Rwy'n derbyn hynny; yr hyn rwy'n ei ddweud yw, yn fy marn i—a dim ond fy marn i ydyw, ond rwy'n cael fy nhalu i ddod yma i'w rhoi—nid yw'n cael ei achosi gan wariant anghyfrifol. Mae'r rhan fwyaf o bobl dlawd rwy'n eu hadnabod mewn dyled, caiff ei achosi gan fil annisgwyl. Mae'n digwydd. Ac angladdau yw'r pethau gwaethaf. Rwyf am sôn am achos rwy'n ymwybodol ohono. Felly, os wyf yn defnyddio gwryw a benyw yn yr achos hwn, mae hynny oherwydd y bobl rwy'n siarad amdanynt yn hytrach na dim i'w wneud â rhywedd. A bu farw chwaer-yng-nghyfraith rhywun yn annisgwyl. Roedd hi'n byw mewn tŷ cyngor yn Abertawe, felly ychydig iawn o arian oedd ganddi. Roedd ganddi blant y bu'n rhaid i weddill y teulu ofalu amdanynt, felly rhoddodd hynny bwysau ar weddill y teulu yn syth. Yn dilyn hynny, bu'n rhaid iddynt dalu am yr angladd, ac mae angladd sylfaenol yn eithriadol o ddrud, ac mae'n cael effaith wirioneddol. Bu'n rhaid i bedwar neu bump aelod o'r teulu ddod at ei gilydd, ond rydych yn sôn am £500, £600 yr un. Pan fo hynny'n cyfateb yn fras i'r hyn y mae'n rhaid ichi ei wario ar angenrheidiau bywyd mewn mis, mae'n achosi problemau aruthrol i chi.
A gaf fi ddweud bod gormod o bobl yng Nghymru, gan gynnwys llawer o fy etholwyr, yn byw mewn tlodi a dyled? Yn y 1990au, y ffordd allan o dlodi a dyled oedd cael swydd—syml. Mae gan lawer o bobl sy'n byw mewn tlodi yn awr, sy'n cronni dyled, un neu ddau aelod o'r teulu mewn gwaith ac sy'n dal i fod mewn dyled. Yr hyn y mae tlodi'n ei olygu yw bod pobl yn mynd yn llwglyd, tai heb wres digonol a phlant yn mynd heb bethau y mae llawer yn eu cymryd yn ganiataol. Rydym yn nesáu at y Nadolig, ac wrth i lawer baratoi ar gyfer yr ŵyl, mae llawer o bobl yma yn cynllunio ar gyfer eu plant a'u hwyrion, mae eraill lle na fydd llawer o anrhegion i'r plant, os o gwbl, nac unrhyw fwyd arbennig ar gyfer y Nadolig. Yn Abertawe, mae fy Aelod Seneddol, Carolyn Harris, yn codi arian i Mae Pawb yn Haeddu Nadolig, a byddaf yn casglu bwyd yn fy swyddfa leol ar gyfer y banciau bwyd lleol ac yn cyfrannu at apêl Mr X, sy'n rhoi anrheg Nadolig i blant na fyddent fel arall yn cael anrheg adeg y Nadolig. Mae hyn i gyd wedi'i waethygu gan y toriad creulon mewn credyd cynhwysol, sydd wedi gwneud pethau gymaint yn waeth i lawer o bobl dlawd. I rai pobl yma, mae £20 yn swm bach iawn o arian; i eraill, bydd yn talu am eu siopa am wythnos, ac yn gwneud y gwahaniaeth rhwng llwyddo i gadw eich pen uwchben y dŵr a methu ymdopi. Nid wyf am ddyfynnu Mr Micawber gan nad oes gennyf amser, ond mae'n mynd o 'bedwar ar bymtheg a chwech' i 'ugain a chwech', sy'n gwneud gwahaniaeth mawr.
Ond pam fod pobl mewn dyled ac mewn tlodi, yn enwedig y rhai sy'n gweithio? Y rheswm am hynny yw eu bod yn gweithio o dan amodau nad oedd y rhan fwyaf ohonom erioed wedi meddwl y byddem yn eu gweld yn ystod ein hoes. Mae gennych gontractau dim oriau ac mae gennych y rhai gwaethaf sy'n gontractau gwarant isafswm wythnosol. Felly, mewn wythnos, byddwch yn sicr o weithio saith awr. Y rhan fwyaf o wythnosau, efallai y byddwch yn gweithio 30 neu 40 awr; rydych yn cadw eich pen uwchben y dŵr. Ond os ydych yn sâl, neu os oes gan y cwmni broblem, rydych yn mynd yn ôl i'ch saith awr, ac yn sydyn iawn, yn hytrach na chael £300, £400 am yr wythnos honno, byddwch yn cael £70. Nid yw'r biliau'n gostwng, felly beth allwch chi ei wneud? Rydych yn troi at fenthyca. A chredaf mai dyna un o'r problemau sydd gennym gyda dyled: mae pobl yn benthyca oherwydd bod eu hincwm wedi gostwng yn helaeth mewn un wythnos. Peidiwch â mynd yn sâl—dyna'r peth; os ydych ar gyflog isel, peidiwch â mynd yn sâl. Ni allwch fforddio bod yn sâl, ac mae'n ddigon posibl mai dyna sy'n achosi rhai o'r problemau gyda COVID. Oherwydd ni allwch fforddio bod yn sâl ac mae'n rhaid i chi weithio'r oriau hynny er mwyn cael eich talu. Credaf ei bod yn bwysig iawn inni ddechrau sylweddoli pam fod pobl mewn dyled. Nid oherwydd eu bod yn gwario arian yn ofer nac oherwydd eu bod yn gwastraffu arian. Yn wir, os gofynnwch i berson tlawd faint o arian sydd ganddynt, byddant yn gallu dweud wrthych i'r geiniog agosaf. Pe bawn i'n gofyn i'r rhan fwyaf o bobl yma, mae'n debyg na allent ddweud wrthyf i'r £100 agosaf. Credaf mai dyna'r broblem sydd gennym mewn gwirionedd—llawer o bobl dlawd iawn, ac wrth gwrs, rydym wedi gweld diswyddo ac ailgyflogi yn cael ei gyflwyno, i wneud pethau'n waeth. Mae angen inni dorri'r cylch, ond dim ond cyflogau uwch, oriau gwarantedig a swyddi priodol fydd yn tynnu pobl allan o'r cylch tlodi a dyled y mae llawer gormod o fy etholwyr a llawer gormod o bobl rwy'n eu hadnabod ynddo.
Whilst the pandemic has been difficult for many sections of society, older people have suffered more than most. The increased threat of coronavirus to their health has increased isolation and loneliness, taking a heavy toll on the mental and physical health of older people. The economic fallout has also had a big impact on older people. Since the start of the pandemic, 24 per cent of workers aged 60 to 64 have been furloughed, lost hours and/or their pay, and may have lost their jobs completely. We know that when older workers lose their job, they often find it difficult to find work compared to younger people. It is a sad reality that those who lose their jobs between the ages of 50 and 60 years old during the pandemic may never find another job before reaching state retirement age, thus increasing poverty in retirement. It is already estimated that one in five older people in Wales live in relative income poverty—a figure that has been rising over recent years and could increase further in the coming years.
To compound matters, credit is not so easily available for older people. This is something I'm familiar with due to my experience in retail banking. The rules are drawn up so that older people are often denied access to loans they may need to meet unexpected expenses. As a result, many older people are forced to go without or turn to unscrupulous lenders with high interest rates.
A big setback to household incomes that will disproportionately older people is the extortionate rise in utility bills. Between January and October, gas prices in the UK rose 250 per cent, according to the industry group Oil and Gas UK. The failure of the Tory Westminster Government to build spare capacity and contingency plans for a sharp rise in wholesale gas prices has caused chaos in the energy market. It has left people exposed to the worst effects of the market. Older people generally have a greater need for warmth during winter, compared with younger people, meaning that energy prices will have a bigger impact on their household budgets. An estimated 67,000 older households are thought to be living in fuel poverty in Wales. We know that living in cold, damp homes is detrimental to anyone's health. This is particularly concerning for older people as winter approaches and a new COVID variant has been discovered. We must ensure that no-one in Wales goes without heating, because it will increase their risk of respiratory, heart and circulatory diseases.
I would like the Welsh Government to work more closely with the UK Government and energy suppliers to ensure a baseline of support for indebted customers. The Welsh Government should also invest in a high-profile campaign to increase the take-up of pension credit. In 2018-19, unclaimed pension credit totalled as much as £214 million. Aside from the extra cash, claiming these credits unlocks a range of other entitlements, such as council tax discounts, free dental care and help with housing costs. If the Government could do this, it could make a big difference in the lives of older people. Diolch yn fawr.
Er bod y pandemig wedi bod yn anodd i sawl rhan o'r gymdeithas, mae pobl hŷn wedi dioddef mwy na'r rhan fwyaf. Mae bygythiad cynyddol y coronafeirws i'w hiechyd wedi cynyddu unigrwydd ac arwahanrwydd, gan effeithio'n drwm ar iechyd meddwl a chorfforol pobl hŷn. Mae'r cwymp economaidd hefyd wedi cael effaith fawr ar bobl hŷn. Ers dechrau'r pandemig, mae 24 y cant o weithwyr rhwng 60 a 64 oed wedi cael eu rhoi ar ffyrlo, wedi colli oriau a/neu eu cyflog, ac wedi colli eu swyddi'n llwyr o bosibl. Pan fydd gweithwyr hŷn yn colli eu swydd, gwyddom eu bod yn aml yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i waith o'i gymharu â phobl iau. Mae'n realiti trist na fydd rhai rhwng 50 a 60 oed sy'n colli eu swyddi yn ystod y pandemig byth yn dod o hyd i swydd arall cyn cyrraedd oedran ymddeol y wladwriaeth o bosibl, gan gynyddu lefelau tlodi ar ôl ymddeol. Amcangyfrifir eisoes fod un o bob pump o bobl hŷn yng Nghymru yn byw mewn tlodi incwm cymharol—ffigur sydd wedi bod yn codi dros y blynyddoedd diwethaf ac a allai gynyddu ymhellach yn y blynyddoedd i ddod.
I waethygu pethau, nid yw credyd ar gael mor hawdd i bobl hŷn. Mae hyn yn rhywbeth rwy'n gyfarwydd ag ef oherwydd fy mhrofiad ym maes bancio adwerthol. Caiff y rheolau eu llunio fel bod pobl hŷn yn aml yn methu cael benthyciadau y gallai fod eu hangen arnynt i dalu costau annisgwyl. O ganlyniad, mae llawer o bobl hŷn yn cael eu gorfodi i fynd heb neu droi at fenthycwyr diegwyddor sydd â chyfraddau llog uchel.
Un o'r prif anfanteision i incwm aelwydydd a fydd yn taro pobl hŷn yn anghymesur yw'r codiadau eithafol mewn biliau cyfleustodau. Rhwng mis Ionawr a mis Hydref, cododd prisiau nwy yn y DU 250 y cant, yn ôl y grŵp diwydiant Oil and Gas UK. Mae methiant Llywodraeth Dorïaidd San Steffan i adeiladu capasiti dros ben a chynlluniau wrth gefn ar gyfer cynnydd sydyn ym mhrisiau nwy cyfanwerthol wedi achosi anhrefn yn y farchnad ynni. Mae wedi gwneud pobl yn agored i effeithiau gwaethaf y farchnad. Yn gyffredinol, mae angen pobl hŷn am gynhesrwydd yn fwy yn ystod y gaeaf, o'i gymharu â phobl iau, sy'n golygu y bydd prisiau ynni'n cael mwy o effaith ar gyllideb yr aelwyd. Credir bod 67,000 o aelwydydd hŷn yn byw mewn tlodi tanwydd yng Nghymru. Gwyddom fod byw mewn cartrefi oer, llaith yn niweidiol i iechyd unrhyw un. Mae hyn yn bryder arbennig i bobl hŷn wrth i'r gaeaf nesáu ac yn sgil canfod amrywiolyn COVID newydd. Rhaid inni sicrhau nad oes neb yng Nghymru yn mynd heb wres, oherwydd bydd yn cynyddu eu risg o gael clefydau anadlol a chlefydau'r galon a chylchrediad y gwaed.
Hoffwn i Lywodraeth Cymru weithio'n agosach gyda Llywodraeth y DU a chyflenwyr ynni i sefydlu llinell sylfaen o gymorth ar gyfer cwsmeriaid sydd â dyledion. Dylai Llywodraeth Cymru fuddsoddi hefyd mewn ymgyrch proffil uchel i gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn. Yn 2018-19, roedd cyfanswm y credyd pensiwn na chafodd ei hawlio yn £214 miliwn. Ar wahân i'r arian ychwanegol, mae hawlio'r credydau hyn yn datgloi amrywiaeth o hawliau eraill, megis gostyngiadau'r dreth gyngor, gofal deintyddol am ddim a chymorth gyda chostau tai. Pe gallai'r Llywodraeth wneud hyn, gallai wneud gwahaniaeth mawr i fywydau pobl hŷn. Diolch yn fawr.
Y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol nawr i gyfrannu i'r ddadl—Jane Hutt.
The Minister for Social Justice to contribute to the debate—Jane Hutt.
Diolch, Llywydd, and I'd like to start by thanking Plaid Cymru for bringing this debate today. It not only highlights the rising levels of household debt in Wales outlined by speakers today, but also the steps we're taking as a Welsh Government to mitigate some of the grave hardships being faced. And I also welcome the Equality and Social Justice Committee inquiry into debt and the pandemic. I look forward to responding to the recommendations, which I'll consider carefully.
Evidence to the committee has shown the consequences for people left struggling with problem debt, and that evidence shows those painful and long-lasting impacts, as Sioned Williams and Jane Dodds, members of the committee, have identified and heard in that evidence. Households are under unprecedented financial pressures as a result of the pandemic, but also from our exit from the EU, the rising cost of living, fuel and food, and cuts to welfare support. As we've heard today, this perfect storm—this perfect storm of rising costs and adverse impacts—is plunging many more vulnerable households into poverty, as Mike Hedges has described.
I agree with the Bevan Foundation's assessment that, sadly, debt levels across Wales will increase in the coming months. We know this will include debt owed to public sector creditors, including local authorities, the Department for Work and Pensions and Her Majesty's Revenue and Customs. We did welcome the legal protections from debt enforcement action and creditor forbearance that eased the financial burden for many households across Wales during the pandemic. However, as evidenced by the Bevan Foundation in their report, we can't avoid the reality that now legal protections, creditor leniency and the £20 per week universal credit uplift have ended, people in Wales have been left with problem debt.
Most of the powers to address this cost-of-living crisis do lie in the UK Government's hands, but we will do everything we can as a Welsh Government to help families through this winter. To help tackle these unprecedented challenges, we are making £51 million available to develop our own bespoke household support fund to help families facing the cost-of-living crisis to pay their bills this winter. The household support fund will help to mitigate the UK Government decision to cut the £20 universal credit lifeline for tens of thousands of families, despite widespread representations to halt that cut, made again here today.
I want to talk about the household support fund because the first phase will provide families with extra help to pay their energy bills over the winter, and give extra funding to food banks and community food schemes. More than £38 million will be made available through a winter fuel support scheme, as we've heard today, for households in receipt of working-age, means-tested benefits. It is important to share the information: the scheme will open for applications on 13 December and eligible households will be able to claim a one-off £100 cash payment.
Diolch, Lywydd, a hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae'n tynnu sylw at y lefelau cynyddol o ddyled aelwydydd yng Nghymru a amlinellwyd gan siaradwyr heddiw, a hefyd y camau rydym yn eu cymryd fel Llywodraeth Cymru i liniaru peth o'r caledi difrifol sy'n wynebu pobl. Ac rwyf hefyd yn croesawu ymchwiliad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol i ddyled a'r pandemig. Edrychaf ymlaen at ymateb i'r argymhellion, a byddaf yn eu hystyried yn ofalus.
Mae tystiolaeth i'r pwyllgor wedi dangos y canlyniadau i bobl sy'n cael trafferth gyda dyledion problemus, a dengys tystiolaeth yr effeithiau poenus a hirhoedlog hynny, fel y mae Sioned Williams a Jane Dodds, aelodau o'r pwyllgor, wedi'u nodi ac wedi clywed amdanynt yn y dystiolaeth honno. Mae aelwydydd o dan bwysau ariannol digynsail o ganlyniad i'r pandemig, ond hefyd yn sgil y ffaith ein bod wedi gadael yr UE, costau byw, tanwydd a bwyd cynyddol, a thoriadau i gymorth lles. Fel y clywsom heddiw, mae'r storm berffaith hon—y storm berffaith hon o gostau cynyddol ac effeithiau andwyol—yn gwthio llawer mwy o aelwydydd mwy agored i niwed i mewn i dlodi, fel y disgrifiodd Mike Hedges.
Rwy'n cytuno ag asesiad Sefydliad Bevan y bydd lefelau dyled ledled Cymru yn cynyddu yn ystod y misoedd nesaf, yn anffodus. Gwyddom y bydd hyn yn cynnwys dyled i gredydwyr sector cyhoeddus, gan gynnwys awdurdodau lleol, yr Adran Gwaith a Phensiynau a Chyllid a Thollau Ei Mawrhydi. Roeddem yn croesawu'r amddiffyniadau cyfreithiol rhag camau gorfodi mewn perthynas â dyledion ac amynedd credydwyr sydd wedi lleddfu'r baich ariannol ar lawer o aelwydydd ledled Cymru yn ystod y pandemig. Fodd bynnag, fel y dengys Sefydliad Bevan yn eu hadroddiad, ni allwn osgoi'r realiti fod pobl Cymru wedi'u gadael i ysgwyddo dyledion problemus gan fod yr amddiffyniadau cyfreithiol, trugaredd credydwyr a'r cynnydd o £20 yr wythnos yn y credyd cynhwysol wedi dod i ben bellach.
Mae'r rhan fwyaf o'r pwerau i fynd i'r afael â'r argyfwng costau byw yn nwylo Llywodraeth y DU, ond byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu fel Llywodraeth Cymru i helpu teuluoedd drwy'r gaeaf hwn. Er mwyn helpu i fynd i'r afael â'r heriau digynsail hyn, rydym yn sicrhau bod £51 miliwn ar gael i ddatblygu ein cronfa gymorth i aelwydydd bwrpasol ein hunain i helpu teuluoedd sy'n wynebu'r argyfwng costau byw i dalu eu biliau y gaeaf hwn. Bydd y gronfa gymorth i aelwydydd yn helpu i liniaru penderfyniad Llywodraeth y DU i dorri'r achubiaeth credyd cynhwysol o £20 i ddegau o filoedd o deuluoedd, er gwaethaf y galwadau eang i atal y toriad hwnnw, fel y gwelwyd yma eto heddiw.
Rwyf am siarad am y gronfa gymorth i aelwydydd oherwydd bydd y cam cyntaf yn rhoi cymorth ychwanegol i deuluoedd dalu eu biliau ynni dros y gaeaf, ac yn rhoi arian ychwanegol i fanciau bwyd a chynlluniau bwyd cymunedol. Bydd mwy na £38 miliwn ar gael drwy gynllun cymorth tanwydd gaeaf, fel y clywsom heddiw, ar gyfer aelwydydd sy'n cael budd-daliadau oedran gweithio sy'n seiliedig ar brawf modd. Mae'n bwysig rhannu'r wybodaeth: bydd y cynllun yn agor ar gyfer ceisiadau ar 13 Rhagfyr a bydd aelwydydd cymwys yn gallu hawlio taliad arian parod untro o £100.
And it is important to recognise that we can't address all the austerity measures that have been imposed by the UK Government. Our ambition through the winter fuel support scheme is to support those households who suffered an income shock when the UK Government ended their £20 universal credit or working tax credit uplift payment. So, we want to support households who receive one of the earnings replacement, means-tested benefits that the UK Government refused to increase. But we're under no illusion, this can't compensate the households who lost over £1,000 a year when the cut—the universal credit cut—was made unnecessarily and cruelly. But also, we have to look at the opportunities that we have in terms of the payment. It will help eligible energy customers, regardless of whether they pay for their fuel on a pre-payment or a credit meter. A rigorous take-up campaign is being promoted, which advice givers and local authorities are taking forward.
But, as part of the fuel poverty plan for 2021-35, we are working with stakeholders to prepare and publish a cold weather resilience plan. And thank you for raising the need for us to ensure that that plan is taken forward. I can tell you I'm very pleased to respond to Mark Isherwood this afternoon to say that the plan identifies key actions we can implement that have an immediate impact for those in need. It does include promoting and supplying emergency assistance payments and continuing with the installation of domestic energy efficiency measures. And we are due to publish the plan on Fuel Poverty Awareness Day, which I know you'll be aware is this week, on 3 December. So, I'm sure that you will welcome that news today.
In addition, over the past decade, more than £394 million has been invested to improve home energy efficiency through the Warm Homes programme, benefiting more than 67,100 lower income households. And these improvements are reducing the energy bills of lower income households by an average of more than £300 annually. As well as supporting families struggling to pay their fuel bills, the household support fund will provide more than £1.1 million to support and bolster food banks, community food partnerships and community hubs. And it will help address food poverty and food insecurity and provide a wider range of services to help people and families maximise their income.
Alongside action to tackle food poverty and food insecurity, we are tackling the root causes of food poverty through our commitment to the social wage and targeted activity to maximise income and build financial resilience. We invested an extra £14.9 million into the discretionary assistance fund to support the increasing demand on the fund during 2021, providing those hardship payments to those experiencing financial crisis. The discretionary assistance fund works with Citizens Advice to refer people who have accessed the fund on to wider advice and support to address their underlying financial needs, including getting specialist debt advice.
And it is important we help people in Wales to claim all the financial support that they are entitled to. So, our second national 'Claim what's yours' welfare benefit take-up campaign aims to raise people's awareness of their entitlement, encourage them to seek advice—and, Peredur, I do agree about pension credit; that's got to be part of the 'Claim what's yours' campaign—and help people navigate through the welfare benefits system to get their entitlements, their rights. Our long-standing commitment to supporting advice services ensures that people across Wales can access free and impartial debt and social welfare advice. And 18,000 people received debt advice and were helped to manage debts of over £8 million as a result of our single advice fund services. People who are receiving advice on their welfare benefit entitlements were supported to get an additional income of over £43 million as well.
So, in conclusion, I have to say that we are addressing the issues that have been raised in this important debate today, including those who are struggling to pay their council tax bills. Obviously, Heledd Fychan, it's important that we are working with our colleagues in local government. Our council tax reduction scheme is crucially important, and also our income maximisation scheme for lifting children out of poverty.
So, my final point is that I look forward to responding to the Equality and Social Justice Committee's report and their recommendations. This is a cross-Government responsibility—working with my colleagues in Welsh Government, working as a result of our co-operation agreement as we seek to work together to tackle poverty, engaging with the UK Government, making representations and working with our partners in tackling household debt in Wales. Diolch.
Ac mae'n bwysig cydnabod na allwn fynd i'r afael â'r holl fesurau cyni a roddwyd ar waith gan Lywodraeth y DU. Ein huchelgais drwy'r cynllun cymorth tanwydd gaeaf yw cefnogi'r aelwydydd a ddioddefodd ergyd i'w hincwm pan ddaeth Llywodraeth y DU â'u taliad ychwanegol o £20 ar eu credyd cynhwysol neu eu credyd treth gwaith i ben. Felly, rydym yn awyddus i gefnogi aelwydydd sy'n cael un o'r budd-daliadau newydd yn lle enillion ar sail prawf modd y gwrthododd Llywodraeth y DU eu cynyddu. Ond nid ydym o dan unrhyw gamargraff, ni all hyn ddigolledu'r aelwydydd a gollodd dros £1,000 y flwyddyn pan wnaed y toriad—y toriad credyd cynhwysol—yn ddiangen ac yn greulon. Ond hefyd, rhaid inni edrych ar y cyfleoedd sydd gennym mewn perthynas â'r taliad. Bydd yn helpu cwsmeriaid ynni cymwys, ni waeth a ydynt yn talu am eu tanwydd ar ffurf rhagdaliad neu drwy fesurydd credyd. Mae ymgyrch i sicrhau bod cymaint â phosibl yn manteisio ar y taliad yn cael ei hyrwyddo a'i rhedeg gan asiantaethau sy'n darparu cyngor ac awdurdodau lleol.
Ond fel rhan o'r cynllun tlodi tanwydd ar gyfer 2021-35, rydym yn gweithio gyda rhanddeiliaid i baratoi a chyhoeddi cynllun gwrthsefyll tywydd oer. A diolch am godi'r angen inni sicrhau bod y cynllun hwnnw'n cael ei ddatblygu. Gallaf ddweud wrthych fy mod yn falch iawn o ymateb i Mark Isherwood y prynhawn yma i ddweud bod y cynllun yn nodi camau gweithredu allweddol y gallwn eu gweithredu sy'n sicrhau effaith uniongyrchol i rai mewn angen. Mae'n cynnwys hyrwyddo a darparu taliadau cymorth brys a pharhau i osod mesurau effeithlonrwydd ynni domestig. Ac rydym i fod i gyhoeddi'r cynllun ar Ddiwrnod Ymwybyddiaeth Tlodi Tanwydd, y gwn y byddwch yn gwybod ei fod yn digwydd yr wythnos hon, ar 3 Rhagfyr. Felly, rwy'n siŵr y byddwch yn croesawu'r newyddion hwnnw heddiw.
Yn ogystal, dros y degawd diwethaf, buddsoddwyd dros £394 miliwn i wella effeithlonrwydd ynni yn y cartref drwy'r rhaglen Cartrefi Clyd, sydd o fudd i fwy na 67,100 o aelwydydd incwm is. Ac mae'r gwelliannau hyn yn torri dros £300 y flwyddyn ar gyfartaledd oddi ar filiau ynni aelwydydd incwm is. Yn ogystal â chefnogi teuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd talu eu biliau tanwydd, bydd y gronfa gymorth i aelwydydd yn darparu mwy na £1.1 miliwn i gefnogi a chryfhau banciau bwyd, partneriaethau bwyd cymunedol a hybiau cymunedol. A bydd yn helpu i fynd i'r afael â thlodi bwyd ac ansicrwydd bwyd ac yn darparu ystod ehangach o wasanaethau i helpu pobl a theuluoedd i wneud y gorau o'u hincwm.
Ochr yn ochr â chamau i fynd i'r afael â thlodi bwyd ac ansicrwydd bwyd, rydym yn mynd i'r afael ag achosion sylfaenol tlodi bwyd drwy ein hymrwymiad i'r cyflog cymdeithasol a gweithgarwch wedi'i dargedu i sicrhau'r incwm mwyaf posibl ac adeiladu cydnerthedd ariannol. Gwnaethom fuddsoddi £14.9 miliwn ychwanegol yn y gronfa cymorth dewisol i gefnogi'r galw cynyddol ar y gronfa yn ystod 2021, gan ddarparu'r taliadau caledi hynny i rai sy'n profi argyfwng ariannol. Mae'r gronfa cymorth dewisol yn gweithio gyda Cyngor ar Bopeth i gyfeirio pobl sydd wedi defnyddio'r gronfa at gyngor a chymorth ehangach i fynd i'r afael â'u hanghenion ariannol sylfaenol, gan gynnwys cael cyngor arbenigol ar ddyled.
Ac mae'n bwysig ein bod yn helpu pobl yng Nghymru i hawlio'r holl gymorth ariannol y mae ganddynt hawl iddo. Felly, nod ein hail ymgyrch genedlaethol 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi' yw codi ymwybyddiaeth pobl o'u hawliau, eu hannog i geisio cyngor—a Peredur, rwy'n cytuno ynglŷn â chredyd pensiwn; mae'n rhaid i hynny fod yn rhan o'r ymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi'—a helpu pobl i lywio drwy'r system budd-daliadau lles i gael yr hyn y mae ganddynt hawl iddo, eu hawliau. Mae ein hymrwymiad hirsefydlog i gefnogi gwasanaethau cynghori yn sicrhau y gall pobl ledled Cymru gael cyngor diduedd am ddim ar ddyled a nawdd cymdeithasol. A chafodd 18,000 o bobl gyngor dyled a chael eu helpu i reoli dyledion o dros £8 miliwn o ganlyniad i wasanaethau ein cronfa gynghori sengl. Cynorthwywyd pobl sy'n derbyn cyngor ar eu hawliau i fudd-daliadau lles i gael incwm ychwanegol a oedd yn werth cyfanswm o £43 miliwn.
Felly, i gloi, rhaid imi ddweud ein bod yn mynd i'r afael â'r materion a godwyd yn y ddadl bwysig hon heddiw, gan gynnwys y rhai sy'n ei chael yn anodd talu eu biliau treth gyngor. Yn amlwg, Heledd Fychan, mae'n bwysig ein bod yn gweithio gyda'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol. Mae ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn hollbwysig, a hefyd ein cynllun i wneud y gorau o incwm er mwyn codi plant allan o dlodi.
Felly, fy mhwynt olaf yw fy mod yn edrych ymlaen at ymateb i adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol a'u hargymhellion. Mae hwn yn gyfrifoldeb ar draws y Llywodraeth—gweithio gyda fy nghyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru, gweithio o ganlyniad i'n cytundeb cydweithio wrth inni fynd ati i weithio gyda'n gilydd i drechu tlodi, gan ymgysylltu â Llywodraeth y DU, cyflwyno sylwadau a gweithio gyda'n partneriaid i fynd i'r afael â dyled aelwydydd yng Nghymru. Diolch.
Galwaf ar Delyth Jewell nawr, i ymateb i'r ddadl.
I call on Delyth Jewell to reply to the debate.
Diolch, Llywydd, and thank you to those who've contributed to this timely debate. It's surely morally wrong for anyone to be in debt simply as a result of trying to survive, because that's what we're talking about here: families who struggle to afford basic costs, rent, or council tax to keep a roof over their heads, and bills for gas and electricity to keep them warm and fed. Sioned Williams has talked about the Victorian poverty facing many families. We no longer have the spectre of Scrooge in his counting house, but the flash modern company with enticing websites and usurious interest rates. Mark Isherwood spoke about improving financial capability; I know that financial literacy and capability is something Citizens Advice has worked on for many years. I don't think it will answer all of the issues we've raised, but I do agree that this does deserve more support. Jane Dodds spoke about the psychological toll of debt, the weight of debt around families' necks—yes, indeed.
Diolch, Lywydd, a diolch i'r rhai sydd wedi cyfrannu at y ddadl amserol hon. Mae'n sicr yn foesol anghywir i unrhyw un fod mewn dyled yn syml o ganlyniad i geisio goroesi, oherwydd dyna'r hyn rydym yn sôn amdano yma: teuluoedd sy'n ei chael yn anodd fforddio costau sylfaenol, rhent, neu dreth gyngor i gadw to uwch eu pennau, a biliau nwy a thrydan i'w cadw'n gynnes ac wedi'u bwydo. Mae Sioned Williams wedi sôn am y tlodi ar lefel oes Fictoria sy'n wynebu llawer o deuluoedd. Nid y darlun o Scrooge yn ei dŷ cyfrif sydd gennym mwyach, ond y cwmni modern crand gyda gwefannau deniadol a chyfraddau llog usuriaidd. Siaradodd Mark Isherwood am wella gallu ariannol; gwn fod llythrennedd a gallu ariannol yn rhywbeth y mae Cyngor ar Bopeth wedi gweithio arno ers blynyddoedd lawer. Nid wyf yn credu y bydd yn ateb yr holl faterion rydym wedi'u codi, ond rwy'n cytuno bod hyn yn haeddu mwy o gefnogaeth. Siaradodd Jane Dodds am faich seicolegol dyled, pwysau dyled ar ysgwyddau teuluoedd—ie, yn wir.
Soniodd Heledd Fychan am y ffaith bod tlodi yn broblem i'n cymdeithas gyfan ac am y broblem o ddyledion treth cyngor a'r straen sy'n digwydd pan fydd bailiffs yn mynd at dai pobl.
Heledd Fychan mentioned the fact that poverty was a problem for all of society and the problem of council tax arrears and the pressures that people face when bailiffs go to people's homes.
Mike Hedges took up many of these themes, and how even basic funerals can tip people into debt—these unexpected crises that mark us. Debt doesn't come from fripperies, he said. I couldn't agree more.
Soniodd Mike Hedges am lawer o'r themâu hyn, a sut y gall hyd yn oed angladdau syml wthio pobl i ddyled—yr argyfyngau annisgwyl sy'n fwrn arnom. Nid o wario ofer y daw dyled, meddai. Rwy'n cytuno'n llwyr.
Soniodd Peredur Owen Griffiths am yr effaith mae'r pandemig a thlodi yn cael ar bobl hŷn, effaith y cynnydd mewn biliau ynni.
Peredur Owen Griffiths mentioned the impact the pandemic and poverty have on older people, the impact of the increase in energy bills.
He also spoke about how credit is denied, often, to older people and how, actually, people, because of their circumstances, can be affected even more. I thank the Minister for her contribution and her update on some of the ways in which the Government is acting on this. I welcome the news about the 'Claim what's yours' campaign. I would prefer automatic benefit payment, but I do welcome the news about people being advertised more about what they are entitled to claim. One of the overwhelming points that's come up time and again, I think, in this debate is how circumstances can push anyone into debt. COVID and rising bills have made people's debts more acute, but households all over Wales were already in a daily battle to afford to keep the heating on, cutting back on this, going without that; people struggling to spend enough, not on extravagances, but their basic existence.
In Hemingway's The Sun Also Rises, two characters are talking about bankruptcy and one of them asks the other, 'How did you go bankrupt?' To which the other replies that it happened in two ways: gradually, then suddenly. And that, surely, Llywydd, encapsulates the horror of any debt: a process that has been on the brink of happening for so long, and then something pushes it over the edge—the unexpected emergency, new shoes, a pay cheque not arriving, a funeral. And in this debate about debt, we've talked about the 'suddenlys', haven't we? The energy bill crisis and the hot panic it caused; the pandemic that's coated almost every aspect of life in difficulty; the cruel cut to universal credit; all of these 'suddenlys' that pushed more people into poverty. But they are also the 'graduallys': the persistent, nefarious structures that trap people on the edge of ruin every day; the energy market we have that passes on risk-free profits to shareholders and pushes prices up for the people who need their product to live; the borrowing system that allows banks to lend to each other at almost negative interest rates, but forces the desperate mother to pay through the nose; systems that all but ensure that there have to be losers. Libertarian economists claim the market will always provide, but they don't specify what it will provide. For families at the bottom, the unfettered free market can provide nothing but misery, and living with this insecurity, this constant threat of poverty, that is exhausting. It's steadily traumatising. The Royal College of Psychiatrists has found that one in every two adults in debt has a mental health problem, be it provoked by guilt, isolation, anxiety, hopelessness. Research from 2018 found people experiencing problem debt were three times as likely to have considered taking their own life.
Llywydd, the structures of our society allow this to persist. They price in that pain and despair—gradually, then suddenly. Adam Smith used to proclaim the fabled invisible hand of the market, but, as I hope this debate has clarified, for the poor in our community, that invisible hand is an all-too-visible clenched fist that grinds them further into desperation and penury. No-one should be in debt simply from struggling to survive. And it's the last clause of our motion that I'll close with: the need to introduce measures that place a duty on public bodies to prevent debt. Because managing debt once it's happened doesn't do away with trauma or tragedy. Supporting people with dignity and respect and preventing that harm from occurring—that is how a civilised society should operate, and it's a motion and a principle, Llywydd, that I commend to the Chamber.
Soniodd hefyd sut y caiff credyd ei wrthod yn aml i bobl hŷn a sut, mewn gwirionedd, y gall pobl, oherwydd eu hamgylchiadau, gael eu heffeithio hyd yn oed yn waeth. Diolch i'r Gweinidog am ei chyfraniad a'i gwybodaeth ddiweddaraf am rai o'r ffyrdd y mae'r Llywodraeth yn gweithredu ar hyn. Rwy'n croesawu'r newyddion am yr ymgyrch 'Hawliwch yr hyn sy'n ddyledus i chi'. Byddai'n well gennyf weld budd-daliadau'n cael eu talu'n awtomatig, ond rwy'n croesawu'r newyddion fod mwy o hysbysrwydd i bobl ynglŷn â'r hyn y mae ganddynt hawl i'w hawlio. Un o'r pwyntiau cryfaf sydd wedi codi dro ar ôl tro yn y ddadl hon, rwy'n meddwl, yw sut y gall amgylchiadau wthio unrhyw un i ddyled. Mae COVID a biliau cynyddol wedi gwneud dyledion pobl yn fwy difrifol, ond roedd aelwydydd ledled Cymru eisoes yn ymladd yn ddyddiol i allu fforddio cadw'r gwres ymlaen, gan dorri'n ôl ar y peth hwn, mynd heb y peth arall; pobl yn ei chael hi'n anodd gwario digon, nid ar ormodedd, ond ar ddim ond bodoli.
Yn The Sun Also Rises gan Hemingway, mae dau gymeriad yn sôn am fethdaliad ac mae un ohonynt yn gofyn i'r llall, 'Sut aethoch chi'n fethdalwr?' Mae'r llall yn ateb ei fod wedi digwydd mewn dwy ffordd: yn raddol, yna'n sydyn. Ac rwy'n credu bod hynny, Lywydd, yn crynhoi arswyd unrhyw ddyled: proses sydd wedi bod ar fin digwydd cyhyd, ac yna mae rhywbeth yn ei wthio dros yr ymyl—yr argyfwng annisgwyl, esgidiau newydd, siec gyflog nad yw'n cyrraedd, angladd. Ac yn y ddadl hon am ddyled, rydym wedi sôn am y pethau sydyn, onid ydym? Yr argyfwng biliau ynni a'r panig enfawr a achosodd; y pandemig sydd wedi creu trafferthion ym mhob agwedd ar fywyd, bron iawn; y toriad creulon i gredyd cynhwysol; gwthiodd pob un o'r pethau sydyn hyn fwy o bobl i dlodi. Ond mae pethau graddol hefyd yn achosi tlodi: yr elfennau parhaus, ysgeler sy'n cadw pobl ar ymyl y dibyn i ddistryw bob dydd; y farchnad ynni sydd gennym sy'n trosglwyddo elw di-risg i gyfranddalwyr ac yn gwthio prisiau i fyny i'r bobl sydd angen eu cynnyrch er mwyn gallu byw; y system fenthyca sy'n caniatáu i fanciau fenthyca i'w gilydd ar gyfraddau llog negyddol bron, ond sy'n gorfodi'r fam ofidus i dalu drwy ei thrwyn; systemau sy'n sicrhau i bob pwrpas fod yn rhaid cael collwyr. Mae economegwyr libertaraidd yn honni y bydd y farchnad bob amser yn darparu, ond nid ydynt yn manylu ar yr hyn y byddant yn ei ddarparu. I deuluoedd ar y gwaelod, ni all y farchnad rydd ddilyffethair ddarparu dim heblaw dioddefaint, a byw gyda'r ansicrwydd hwn, y bygythiad cyson o dlodi, sy'n llesteirio. Mae'n creu trawma cyson. Mae Coleg Brenhinol y Seiciatryddion wedi canfod bod gan un o bob dau oedolyn sydd mewn dyled broblem iechyd meddwl, boed hynny wedi'i ysgogi gan euogrwydd, arwahanrwydd, pryder, anobaith. Canfu ymchwil yn 2018 fod pobl sy'n profi dyledion problemus dair gwaith yn fwy tebygol o fod wedi ystyried cyflawni hunanladdiad.
Lywydd, mae strwythurau ein cymdeithas yn caniatáu i hyn barhau. Maent yn cynnwys y boen a'r anobaith yn y pris—yn raddol, yna'n sydyn. Arferai Adam Smith sôn am law anweledig y farchnad, ond fel rwy'n gobeithio bod y ddadl hon wedi dangos, i'r tlawd yn ein cymuned, mae'r llaw anweledig honno'n ddwrn llawer rhy weladwy sy'n eu gwasgu'n ddyfnach i anobaith a chyni. Ni ddylai neb fod mewn dyled am eu bod yn ei chael hi'n anodd goroesi. Ac rwyf am orffen gyda chymal olaf ein cynnig: yr angen i gyflwyno mesurau a fyddai'n gosod dyletswydd ar gyrff cyhoeddus i atal dyled. Oherwydd nid yw rheoli dyled pan fydd wedi digwydd yn cael gwared ar drawma neu drasiedi. Cefnogi pobl gydag urddas a pharch ac atal y niwed hwnnw rhag digwydd—dyna sut y dylai cymdeithas wâr weithredu, ac mae'n gynnig ac yn egwyddor rwy'n ei gymeradwyo i'r Siambr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
Sy'n golygu ein bod ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, ond fe fydd angen inni gymryd toriad byr i baratoi yn dechnegol ar gyfer y bleidlais honno. Felly, gwnawn ni gymryd y toriad nawr, a fe fyddwn ni nôl i bleidleisio whap.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will defer the vote until voting time.
And that brings us to voting time, but we will need to suspend proceedings to prepare for voting, so we will take a break now and we'll return to vote.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:21.
Plenary was suspended at 18:21.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:27, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:27, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly, ac mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y ddadl Aelodau ar ddeiagnosis a thriniaeth canser. A dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Mabon ap Gwynfor. Agor y bleidlais. Pawb wedi pleidleisio, felly. Cau'r bleidlais. O blaid 39, 15 yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
That brings us to voting time and the first vote this afternoon is on the Member debate on cancer diagnosis and treatment. And I call for a vote on the motion tabled in the name of Mabon ap Gwynfor. Open the vote. Everyone's voted. Close the vote. In favour 39, 15 abstentions and none against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 5. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Diagnosis a thriniaeth canser: O blaid: 39, Yn erbyn: 0, Ymatal: 15
Derbyniwyd y cynnig
Item 5. Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Cancer diagnosis and treatment: For: 39, Against: 0, Abstain: 15
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr ar fusnesau bach. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 40 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on the Welsh Conservatives debate: small businesses. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 40 against, and therefore the motion is not agreed.
Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Busnesau bach. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 6. Welsh Conservatives debate – Small businesses. Motion without amendment: For: 14, Against: 40, Abstain: 0
Motion has been rejected
Gwelliant 1 yw'r bleidlais nesaf—gwelliant 1 yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 54, neb yn erbyn, neb yn ymatal. Felly, mae'r gwelliant wedi ei dderbyn.
Our next vote is on amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 54, no abstentions, none against. Therefore, the amendment is agreed.
Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 54, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 6. Welsh Conservatives debate - Amendment 1, tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 54, Against: 0, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Y bleidlais nesaf, felly, ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
The next vote, therefore, is on the motion as amended.
Cynnig NDM7854 fel y’i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod dydd Sadwrn busnesau bach sy'n hyrwyddo busnesau bach Cymru.
2. Yn credu mai busnesau bach yw calonnau'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu a'u bod yn rhan hanfodol o economi Cymru.
3. Yn annog cymunedau i siopa'n lleol i gefnogi busnesau bach i dyfu a ffynnu, gan greu swyddi i bobl leol.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i gefnogi busnesau bach drwy newidiadau mewn polisi caffael ar draws y sector cyhoeddus, sy'n seiliedig ar egwyddor lleol yn gyntaf, a fydd yn cynyddu’r lefel caffael yn y sector cyhoeddus yng Nghymru o'r lefel bresennol o 52 y cant, gan eu helpu i wella o bandemig COVID-19.
Motion NDM7854 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises small business Saturday in championing Wales’s small businesses.
2. Believes that small businesses are the beating hearts of the communities that they serve and are a vital part of the Welsh economy.
3. Encourages communities to shop local to support small businesses to grow and thrive, creating jobs for local people.
4. Calls on the Welsh Government to continue to support small businesses through changes in procurement policy across the public sector that is based on a local-first principle, increasing Welsh-based public sector procurement from the current level of 52 per cent, helping them to recover from the COVID-19 pandemic
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 54, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn wedi ei ddiwygio.
Open the vote. Close the vote. In favour 54, no abstentions, none against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Busnesau bach - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 54, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 6. Welsh Conservatives debate: Small businesses - Motion as amended: For: 54, Against: 0, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Dadl y Ceidwadwyr Cymraeg sydd nesaf, ar glefyd niwronau motor. Dwi'n galw am bleidlais felly ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, 12 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The next vote is on the Welsh Conservatives' debate on motor neurone disease. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 41, no abstentions, 12 against. And therefore, the motion is agreed.
Eitem 7. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Clefyd niwronau motor. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 41, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 7. Welsh Conservatives debate: Motor neurone disease. Motion without amendment: For: 41, Against: 12, Abstain: 0
Motion has been agreed
Ac felly does yna ddim rhagor o bleidleisiau ar yr eitem yna. Dadl Plaid Cymru sydd nesaf.
And there are no further votes on that particular item. We'll now move to the Plaid Cymru debate.
And we can move to this debate and I can see—. Not to the debate; to the vote. I can see Huw Irranca-Davies's eyes moving, so I'm assuming he's reconnected with Zoom, and—[Interruption.] You're back in the Zoom room. We'll move to the vote then on—
A gallwn symud at y ddadl hon a gallaf weld—. Nid at y ddadl; at y bleidlais. Gallaf weld llygaid Huw Irranca-Davies yn symud, felly rwy'n cymryd ei fod wedi ailgysylltu â Zoom, ac—[Torri ar draws.] Rydych chi'n ôl yn yr ystafell Zoom. Fe symudwn ymlaen at y bleidlais felly ar—
—dadl Plaid Cymru ar ddyled aelwydydd. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
—the Plaid Cymru debate on household debt. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 40, no abstentions, 14 against. And therefore, the motion is agreed.
Etem 8. Dadl PLaid Cymru - Dyled aelwydydd. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 40, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. Plaid Cymru debate - Household debt. Motion without amendment: For: 40, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
A dyna ni ddiwedd ar y pleidleisio am y prynhawn yma.
And that concludes voting time for this afternoon.
Yr eitem nesaf felly fydd y ddadl fer. Ac os gwnaiff Aelodau sy'n gadael adael yn dawel, fe fyddaf i'n galw Rhianon Passmore i wneud ei chyfraniad.
The next item is the short debate. And if Members leaving the Chamber could do so quietly, I will call Rhianon Passmore to make her contribution.
Rhianon Passmore to introduce her short debate. And we'll allow Members to leave quietly. Rhianon Passmore.
Rhianon Passmore i gyflwyno ei dadl fer. Ac fe wnawn ganiatáu i Aelodau adael yn dawel. Rhianon Passmore.
Diolch, Llywydd. I shall be giving a minute of my time to the following Senedd colleagues: Carolyn Thomas, Peredur Owen Griffiths, Delyth Jewell, Sam Rowlands and Mike Hedges. I greatly welcome the contributions of cross-party Members of the Senedd in this important debate today. Thank you. Diolch yn fawr i chi i gyd.
I stand in the Chamber of this Welsh Parliament to call for the urgent need to sustain a musical Wales for the twenty-first century, ensuring access for all, affording well-being and creating opportunities. Since the very first time I stood up in the Chamber in 2016, I have sought to emphasise, from this Senedd Cymru, that music contributes hugely to who we are as a people and what we are as a nation. And I was extremely grateful that the Welsh Labour party committed in its 2021 Senedd election manifesto to the creation of a national music service and strategy plan. I have been a proud champion of this since my first day as the Senedd Member for Islwyn.
Diolch, Lywydd. Byddaf yn rhoi munud o fy amser i'r cyd-Aelodau canlynol o'r Senedd: Carolyn Thomas, Peredur Owen Griffiths, Delyth Jewell, Sam Rowlands a Mike Hedges. Rwy'n croesawu cyfraniadau Aelodau trawsbleidiol y Senedd yn y ddadl bwysig hon heddiw yn fawr. Diolch yn fawr i chi i gyd.
Rwy'n codi yn Siambr y Senedd hon yng Nghymru i alw am yr angen dybryd i gynnal Cymru gerddorol ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, gan ddarparu mynediad i bawb, sicrhau lles a chreu cyfleoedd. Ers y tro cyntaf imi sefyll yn y Siambr yn 2016, rwyf wedi ceisio pwysleisio, o'r Senedd hon yng Nghymru, fod cerddoriaeth yn cyfrannu'n enfawr at bwy ydym ni fel pobl a'r hyn ydym ni fel cenedl. Ac roeddwn yn hynod ddiolchgar fod y blaid Lafur Gymreig wedi ymrwymo yn ei maniffesto ar gyfer etholiad y Senedd yn 2021 i greu gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol a chynllun strategaeth. Rwyf wedi bod yn falch o hyrwyddo hyn ers fy niwrnod cyntaf fel yr Aelod o'r Senedd dros Islwyn.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I chair the Senedd cross-party group on music and I'm truly grateful for the genuine cross-party support across the Chamber on this vital issue. Last Saturday, I was honoured to participate in the Incorporated Society of Musicians conference where I represented the Senedd to discuss music education across the devolved nations. Indeed, we are renowned internationally as the land of bards and brass bands, choirs and choral societies, a land of song, old and new, diverse and traditional, and strongly rooted in working class and eisteddfodau culture.
Wales is globally respected for the excellence of our national institutions, such as the Welsh National Opera and BBC National Orchestra of Wales. And we are rightly proud of our artists, such as Dame Shirley Bassey, Sir Tom Jones, the Manics, the Stereophonics, Katherine Jenkins, Catrin Finch, Claire Jones and the talented Watkins brothers from Islwyn, and, of course, Sir Bryn Terfel, and our conducting and composing greats who ring out across the global airways—Sir Karl Jenkins and Owain Arwel Hughes CBE, just to mention a few.
But now, it is time for a warning to us all to guard against complacency. The reality in 2021 in Wales is that children and young people from lower socioeconomic backgrounds are not accessing musical opportunities that were once available to them. Worse, according to our major musical institutions and organisations, poorer pupils are simply not accessing musical opportunities and therefore the requisite skills to participate and progress. This is patently wrong. Music in Wales should be the birthright of all, certainly of our children and young people and certainly not dependent on your family's ability to pay.
Sadly, despite the fiscal protections of the Welsh Government, austerity has hit the poorest the hardest of all. I argue that being deprived of access to an educational pathway is both cultural exclusion and economic exclusion. The silent evaporation of our music teaching services is in itself a quiet dissolution. The engines of instrumental and talent skills building and practice and progression across Wales have mostly dissolved into the night. Despite the Welsh Government's well-considered mitigation, instrumental and vocal access for students is increasingly the right of the well-off. This is the reality. But the reason that Wales punches above its weight in the world of international music-making and the talent pipelines is precisely because of these very services that are no longer strategically in place and are now increasingly left to the market.
Deputy Minister, what makes us Welsh today partly, I argue, is the breadth and depth and diversity of the creative talent that we have in Wales and the contribution that music makes to our home-grown economic base. Its contributions are profound. Music is part of our cultural identity and brand Wales. It makes us strong and vibrant in our diversity and it contributes to our basic well-being and sense of self. In lockdown, the sense of real loss from community choirs and bands led to poorer well-being. And this has been evidenced as contributing to poorer mental health of all age groups across our communities and educational settings.
Deputy Minister, I welcomed the opportunity to commission the 'Land of Song' report from Professor Paul Carr, and the various important and hard-hitting reports from the Culture, Welsh Language and Communications Committee.
So, what are the solutions? Someone once told me that there are no problems, only solutions. And we have the answers, the will, the way and the funding. Deputy Llywydd, I have, at various times, stood in this Chamber and welcomed positively the varied Welsh Government initiatives that have attempted to resolve the situation. Now, today, in the Chamber, I put on the record the sector's real anticipation of a swift publication and then rapid implementation of the new national music service and strategy plan. I welcome the long-called-for strategic collaboration and co-operation between our big, funded arts organisations and the exciting new Donaldson curriculum and areas of expressive arts learning within the plan.
The manifesto promise of the new national music service for Wales attempts to radically resolve the funding model issue and it provides a qualitative and progressive and equitable offer across Wales. I am grateful that the music education stakeholder group has met on a regular basis from January 2021. Minister, as I raised in this Chamber last week, there are important questions that need addressing, namely, when will the strategy plan be published? When will the new service be rolled out? How will the service be funded? And, crucially, please can you reassure me and many others today that this service will be funded appropriately? It is our duty in this place to protect all that we have to lose for future and present generations. And with the impacts of COVID on well-being still being hugely suffered, we must work co-operatively across Government to fund a cross-portfolio agenda, critical to the Wales we want to see: a fairer, greener and healthier Wales, a global music player; a creative Wales fit for the twenty-first century. Thank you. Diolch.
Rwy'n cadeirio grŵp trawsbleidiol y Senedd ar gerddoriaeth ac rwy'n wirioneddol ddiolchgar am y gefnogaeth drawsbleidiol ddiffuant ar draws y Siambr ar y mater hollbwysig hwn. Ddydd Sadwrn diwethaf, cefais y fraint o gymryd rhan yng nghynhadledd Cymdeithas Gorfforedig y Cerddorion lle cynrychiolais y Senedd i drafod addysg cerddoriaeth ar draws y gwledydd datganoledig. Yn wir, mae gennym enw rhyngwladol fel gwlad y beirdd a'r bandiau pres, corau a chymdeithasau corawl, gwlad y gân, hen a newydd, amrywiol a thraddodiadol, ac wedi'i wreiddio'n gryf yn niwylliant y dosbarth gweithiol ac eisteddfodau.
Mae parch i Gymru'n fyd-eang oherwydd rhagoriaeth ein sefydliadau cenedlaethol, megis Opera Cenedlaethol Cymru a Cherddorfa Genedlaethol Gymreig y BBC. Ac rydym yn falch iawn o'n hartistiaid, megis y Fonesig Shirley Bassey, Syr Tom Jones, y Manics, y Stereophonics, Katherine Jenkins, Catrin Finch, Claire Jones a'r brodyr Watkins talentog o Islwyn, a Syr Bryn Terfel wrth gwrs, a'n mawrion o blith yr arweinyddion a'r cyfansoddwyr sydd i'w clywed ar draws yr awyr yn fyd-eang—Syr Karl Jenkins ac Owain Arwel Hughes CBE, i nodi dim ond rhai.
Ond yn awr, mae'n bryd i ni i gyd ymatal rhag hunanfodlonrwydd. Y realiti yn 2021 yng Nghymru yw nad yw plant a phobl ifanc o gefndiroedd economaidd-gymdeithasol is yn cael mynediad at gyfleoedd cerddorol a oedd ar gael iddynt ar un adeg. Yn waeth na hynny, yn ôl ein prif sefydliadau a'n mudiadau cerddorol, nid yw disgyblion tlotach yn manteisio ar gyfleoedd cerddorol ac felly y sgiliau angenrheidiol i gyfranogi a chamu ymlaen. Mae hyn yn amlwg yn anghywir. Dylai cerddoriaeth yng Nghymru fod yn hawl i bawb, yn sicr i'n plant a'n pobl ifanc ac yn sicr ni ddylai fod yn ddibynnol ar allu eich teulu i dalu.
Yn anffodus, er gwaethaf amddiffyniadau cyllidol Llywodraeth Cymru, mae cyni wedi taro'r tlotaf oll yn galetach na neb. Rwy'n dadlau bod amddifadu plentyn o fynediad at lwybr addysgol yn gyfystyr ag allgáu diwylliannol ac allgáu economaidd. Mae diflaniad tawel ein gwasanaethau addysgu cerddoriaeth ynddo'i hun yn ddiddymiad tawel. Mae peiriannau meithrin sgiliau offerynnol a thalent ac ymarfer a chynnydd ledled Cymru wedi diflannu i'r nos i raddau helaeth. Er gwaethaf mesurau lliniarol ystyrlon Llywodraeth Cymru, mae mynediad at wersi offerynnol a lleisiol i fyfyrwyr yn gynyddol fynd yn hawl i'r cyfoethog. Dyma'r realiti. Ond y rheswm pam fod Cymru'n gwneud yn well nag y byddai disgwyl iddi ei wneud ym myd creu cerddoriaeth ryngwladol a datblygu talent yw oherwydd yr union wasanaethau hyn nad ydynt bellach yn eu lle yn strategol ac sydd bellach yn cael eu gadael fwyfwy ar gyfer y farchnad.
Ddirprwy Weinidog, rwy'n dadlau mai'r hyn sy'n ein gwneud yn Gymry heddiw yn rhannol yw ehangder a dyfnder ac amrywiaeth y doniau creadigol sydd gennym yng Nghymru a'r cyfraniad y mae cerddoriaeth yn ei wneud i'n sylfaen economaidd yng Nghymru. Mae ei chyfraniadau'n helaeth. Mae cerddoriaeth yn rhan o'n hunaniaeth ddiwylliannol a'n brand Cymru. Mae'n ein gwneud yn gryf ac yn fywiog yn ein hamrywiaeth ac mae'n cyfrannu at ein lles sylfaenol a'n hymdeimlad o hunan. Dros y cyfyngiadau symud, arweiniodd yr ymdeimlad o golled wirioneddol ymhlith corau a bandiau cymunedol at lai o lesiant. A gwelwyd bod hyn yn cyfrannu at iechyd meddwl gwaeth pob grŵp oedran ar draws ein cymunedau a'n lleoliadau addysgol.
Ddirprwy Weinidog, croesawais y cyfle i gomisiynu adroddiad 'Gwlad y Gân' gan yr Athro Paul Carr, a'r gwahanol adroddiadau pwysig a thrawiadol gan y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu.
Felly, beth yw'r atebion? Dywedodd rhywun wrthyf unwaith nad oes unrhyw broblemau, dim ond atebion. Ac mae gennym yr atebion, yr ewyllys, y modd a'r cyllid. Ddirprwy Lywydd, ar wahanol adegau, rwyf wedi sefyll yn y Siambr hon ac wedi croesawu'n gadarnhaol y mentrau amrywiol gan Lywodraeth Cymru sydd wedi ceisio datrys y sefyllfa. Nawr, heddiw, yn y Siambr, rwy'n nodi bod y sector yn disgwyl gweld gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol a chynllun strategaeth newydd yn cael eu cyhoeddi'n gyflym a'u gweithredu'n sydyn. Rwy'n croesawu'r cydweithio strategol a'r cydweithrediad y bu galw amdano ers amser maith rhwng ein sefydliadau celfyddydol mawr a ariennir a chwricwlwm newydd cyffrous Donaldson a meysydd dysgu'r celfyddydau mynegiannol o fewn y cynllun.
Mae addewid maniffesto'r gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol newydd i Gymru yn ceisio datrys mater y model ariannu yn radical ac mae'n darparu cynnig ansoddol a blaengar a theg ledled Cymru. Rwy'n ddiolchgar fod y grŵp rhanddeiliaid addysg cerddoriaeth wedi cyfarfod yn rheolaidd ers mis Ionawr 2021. Weinidog, fel y nodais yn y Siambr yr wythnos diwethaf, mae cwestiynau pwysig y mae angen mynd i'r afael â hwy. Sef, pryd y caiff y cynllun strategaeth ei gyhoeddi? Pryd y caiff y gwasanaeth newydd ei gyflwyno? Sut yr ariennir y gwasanaeth? Ac yn hollbwysig, a allwch chi fy sicrhau i a llawer o rai eraill heddiw y bydd y gwasanaeth hwn yn cael ei ariannu'n briodol? Ein dyletswydd ni yn y lle hwn yw diogelu popeth sydd gennym i'w golli ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol a'r presennol. A chydag effeithiau COVID ar lesiant yn dal i gael eu dioddef yn helaeth, rhaid inni weithio'n gydweithredol ar draws y Llywodraeth i ariannu agenda draws-bortffolio, sy'n hanfodol i'r Gymru rydym am ei gweld: Cymru decach, wyrddach ac iachach, un sy'n chwarae cerddoriaeth ar y llwyfan byd-eang; Cymru greadigol sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Diolch.
Music services and tuition in Wales delivered by authorities have been severely impacted by year upon year of austerity measures and cuts to public service funding. I saw this as a Flintshire councillor and parent whose son took part in a music service. After attending a concert, I asked my then young children if they would learn an instrument through school. It was free and I thought it would be good for them to try. My son came home with a trombone and went on to work his way through all the grades up to grade eight. But, year upon year, as the cuts to council funding increased, the amount we paid increased. It was a huge financial struggle to continue. Families fund-raised and people dropped out. Over 2,500 children participated 10 years ago, now there are just a few hundred. Opportunities were lost. Talent was left unknown, unexplored. Every child, every person, has a skill, a talent; it may not be core-curriculum based, but every child should have an opportunity to excel and discover their talent, which then helps them unlock other talents. Learning music is like learning a new language, and it is for these reasons that I'm so pleased that the Welsh Labour Government has committed itself to delivering a national music service, and I look forward to seeing the benefits that will bring to children right across Wales. Diolch.
Mae gwasanaethau a gwersi cerddoriaeth yng Nghymru a ddarperir gan awdurdodau wedi cael eu heffeithio'n ddifrifol o un flwyddyn i'r llall gan fesurau cyni a thoriadau i gyllid gwasanaethau cyhoeddus. Gwelais hyn fel cynghorydd a rhiant yn sir y Fflint y cymerodd ei mab ran mewn gwasanaeth cerddoriaeth. Ar ôl mynychu cyngerdd, gofynnais i fy mhlant a oedd yn ifanc ar y pryd a fyddent yn dysgu offeryn drwy'r ysgol. Roedd yn rhad ac am ddim ac roeddwn yn meddwl y byddai'n dda iddynt roi cynnig arni. Daeth fy mab â thrombôn adref gydag ef ac aeth ymlaen i weithio ei ffordd drwy'r holl raddau hyd at radd wyth. Ond o un flwyddyn i'r llall, wrth i'r toriadau i gyllid y cyngor gynyddu, cynyddodd y swm y byddem yn ei dalu. Roedd yn frwydr ariannol enfawr i barhau. Roedd teuluoedd yn codi arian er mwyn dal ati a rhoddodd pobl y gorau iddi. Roedd dros 2,500 o blant yn cymryd rhan 10 mlynedd yn ôl, a dim ond ychydig gannoedd sy'n gwneud hynny bellach. Collwyd cyfleoedd. Gadawyd talent heb ei chanfod, heb ei harchwilio. Mae gan bob plentyn, pob person, sgil, talent; efallai nad yw'n seiliedig ar y cwricwlwm craidd, ond dylai pob plentyn gael cyfle i ragori a darganfod eu talent, sydd wedyn yn eu helpu i ddatgloi doniau eraill. Mae dysgu cerddoriaeth fel dysgu iaith newydd, ac am y rhesymau hyn rwyf mor falch fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi ymrwymo i ddarparu gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol, ac edrychaf ymlaen at weld y manteision a ddaw yn ei sgil i blant ledled Cymru. Diolch.
I'd like to thank Rhianon for granting me a minute of her time in this important debate this evening. I was reminded of the power of music during a concert and dinner to celebrate the 50-year anniversary of Abertillery town band just a few weeks ago. The concert was superb and moved many people to tears. The dinner afterwards featured many powerful testimonies of how the band had brought music into people's lives and gave them opportunities they wouldn't have had otherwise. I'm pleased to say that the future looks rosy for the band as they recently secured a grant to deliver an outreach music programme to local schools.
After this fantastic evening, I reflected on the way that music has impacted my life. I was fortunate enough to be taught the violin at school. Even though I didn't do much practising, it was great to be able to do that. But, my lifelong love of choral music started with school choirs, progressing to mixed choirs, including Côr Rhuthun, Côr Godre'r Garth and Côr CF1. The camaraderie, discipline and joy—this has allowed me to travel all over the world singing in magnificent buildings and competing in international competitions. I've even shared a stage with Take That at the Millennium Stadium.
Music has always been accessible to me, growing up. It should always be accessible to children from all backgrounds, regardless of family background or income. That's the message I want to deliver during the short debate this evening. Diolch yn fawr, Rhianon, and I encourage her in her endeavours in this regard. Diolch yn fawr.
Hoffwn ddiolch i Rhianon am roi munud o'i hamser i mi yn y ddadl bwysig hon heno. Cefais fy atgoffa o rym cerddoriaeth yn ystod cyngerdd a swper i ddathlu 50 mlynedd ers ffurfio band tref Abertyleri ychydig wythnosau yn ôl. Roedd y cyngerdd yn wych ac roedd llawer o bobl yn eu dagrau. Yn y cinio wedyn clywyd llawer yn tystio'n bwerus i'r modd roedd y band wedi dod â cherddoriaeth i fywydau pobl ac wedi rhoi cyfleoedd iddynt na fyddent wedi'u cael fel arall. Rwy'n falch o ddweud bod y dyfodol yn edrych yn addawol i'r band gan eu bod wedi sicrhau grant yn ddiweddar i gyflwyno rhaglen gerddoriaeth allgymorth i ysgolion lleol.
Ar ôl y noson wych honno, bûm yn myfyrio ar y ffordd y mae cerddoriaeth wedi effeithio ar fy mywyd. Roeddwn i'n ddigon ffodus i gael dysgu'r ffidil yn yr ysgol. Er nad oeddwn yn gwneud llawer o ymarfer, roedd yn wych gallu gwneud hynny. Ond dechreuodd fy nghariad gydol oes at gerddoriaeth gorawl gyda chorau ysgol, gan symud ymlaen at gorau cymysg, gan gynnwys Côr Rhuthun, Côr Godre'r Garth a Chôr CF1. Y camaraderie, y ddisgyblaeth a'r llawenydd—mae hyn wedi fy ngalluogi i deithio i bob cwr o'r byd i ganu mewn adeiladau gwych a chystadlu mewn cystadlaethau rhyngwladol. Rwyf hyd yn oed wedi rhannu llwyfan gyda Take That yn Stadiwm y Mileniwm.
Mae cerddoriaeth bob amser wedi bod yn hygyrch i mi wrth i mi dyfu i fyny. Dylai bob amser fod yn hygyrch i blant o bob cefndir, ni waeth beth fo'u cefndir teuluol neu eu hincwm. Dyna'r neges rwyf am ei chyflwyno yn ystod y ddadl fer heno. Diolch yn fawr, Rhianon, ac rwy'n ei hannog yn ei hymdrechion i'r perwyl hwn. Diolch yn fawr.
Diolch, Rhianon, I'm so delighted that you mentioned the talented Watkins brothers; their parents are very dear family friends. Music can change people's lives. We're even getting this from this short debate. Sadly, A-level music is too infrequently now being offered in schools, but young people need to be made aware of the exciting career prospects that exist for talented instrumentalists, singers and teachers. Now, I'm biased because my mother was a peripatetic violin teacher for all of her working life, so I'm drawing on some of those experiences in what I'm saying. For music to flourish in schools, peripatetic instrumental services need to be given more credibility. I welcome the fact there's going to be a national music service, instead of it being treated as an optional extra. Music teachers should be given proper resources, places to teach that are suitable instead of leaky side rooms, because music, after all, is always at the forefront in school assemblies, eisteddfodau, Christmas concerts, and these provide enjoyment for pupils, for parents, for the whole community. Too often, music is regarded as of lesser importance as a subject, and I couldn't disagree with that idea more. As someone who has been privileged to have piano and signing lessons, it saddens me to think that that is a privilege; it should be available to all, and I commend what Rhianon is doing.
Diolch, Rhianon, rwyf mor falch eich bod wedi sôn am y brodyr Watkins talentog; mae eu rhieni'n ffrindiau annwyl i'r teulu. Gall cerddoriaeth newid bywydau pobl. Cawn hynny o'r ddadl fer hon hyd yn oed. Yn anffodus, mae cerddoriaeth Safon Uwch yn cael ei chynnig yn rhy anaml mewn ysgolion erbyn hyn, ond mae angen i bobl ifanc fod yn ymwybodol o'r rhagolygon gyrfa cyffrous sy'n bodoli i offerynwyr, cantorion ac athrawon talentog. Nawr, rwy'n rhagfarnllyd oherwydd roedd fy mam yn athrawes ffidl beripatetig dros ei holl fywyd gwaith, felly rwy'n tynnu ar rai o'r profiadau hynny yn yr hyn rwy'n ei ddweud. Er mwyn i gerddoriaeth ffynnu mewn ysgolion, mae angen rhoi mwy o hygrededd i wasanaethau offerynnol peripatetig. Rwy'n croesawu'r ffaith y bydd yna wasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol, yn hytrach na'i drin fel rhywbeth ychwanegol dewisol. Dylid rhoi adnoddau priodol i athrawon cerddoriaeth, lleoedd i addysgu sy'n addas yn lle ystafelloedd ochr sy'n gollwng, oherwydd mae cerddoriaeth, wedi'r cyfan, bob amser yn flaenllaw mewn gwasanaethau ysgol, eisteddfodau, cyngherddau Nadolig, ac mae'r rhain yn rhoi mwynhad i ddisgyblion, i rieni, i'r gymuned gyfan. Yn rhy aml, ystyrir bod cerddoriaeth yn llai pwysig fel pwnc, ac rwy'n anghytuno'n llwyr â'r syniad hwnnw. Fel rhywun sydd wedi cael y fraint o gael gwersi piano a chanu, mae'n fy nhristáu i feddwl bod hynny'n fraint; dylai fod ar gael i bawb, ac rwy'n cymeradwyo'r hyn y mae Rhianon yn ei wneud.
Thank you, Rhianon Passmore, for allowing me to speak in your short debate today. I do apologise if I go slightly over a minute, but I'll do my best, because music to me is really, really important. I remember the first instrument I learnt was the recorder, of all things, my mother teaching me how to play the recorder. Then, I moved on to the clarinet as I got more proficient in recorder. I did my GCSEs on the drums, of all things, and then, my A-level music on the guitar. I've had a love for music through all my life, and I was really pleased to be able to speak on this as briefly as I can.
Obviously, the importance of music to our culture is well known, but also, the importance of music to mental well-being is what I want to highlight today as well. In a former life, I was working at a bank, and I had a home-based role there for a few years. And, actually, it was music that really helped me at home. I grew an unhealthy obsession with country music of all things through that time. I still have a love for country music.
But also, music can be great for families, and I've got to mention my daughters who are having piano lessons; they've actually had piano lessons today. My eldest daughter, who is playing a piece called 'Music Box' at the moment, is doing very well. My middle daughter has just learnt 'Old MacDonald Had a Farm', and she's doing fantastically as well. I want my four-year-old to have lessons at some point as well. So, it brings families together. There's more to it than just what meets the ears, as you might say.
I would like to highlight as well the great work being carried out by charities, by co-operatives, and those in educational settings in improving access to music currently, because of, as has already been highlighted, the exceptional benefits that music can bring. A great example of this are the Denbighshire and Wrexham music co-operatives, who I had the pleasure of meeting in September. They provide a live-stream performance to local schools, showing children a range of instruments, and actually allowing children to have access to instruments and music, which they may not usually experience. This type of support and contribution by charities and co-operatives should be encouraged and supported.
So, I'd like to thank you again, Rhianon Passmore, for bringing forward this debate, and I look forward to the rest of the debate.
Diolch, Rhianon Passmore, am ganiatáu imi siarad yn eich dadl fer heddiw. Rwy'n ymddiheuro os af ychydig dros funud, ond fe wnaf fy ngorau, oherwydd mae cerddoriaeth i mi yn wirioneddol bwysig. Rwy'n cofio mai'r offeryn cyntaf y dysgais ei chwarae oedd y recorder, o bob peth, gyda fy mam yn fy nysgu sut i chwarae'r recorder. Yna, symudais ymlaen at y clarinét wrth i mi ddod yn fwy medrus wrth chwarae'r recorder. Gwneuthum fy arholiadau TGAU ar y drymiau, o bob peth, ac yna, fy ngherddoriaeth Safon Uwch ar y gitâr. Rwyf wedi dwli ar gerddoriaeth ar hyd fy oes, ac roeddwn yn falch iawn o allu siarad am hyn mor gryno ag y gallaf.
Yn amlwg, mae pwysigrwydd cerddoriaeth i'n diwylliant yn hysbys, ond hefyd, pwysigrwydd cerddoriaeth i les meddyliol yw'r hyn rwyf am dynnu sylw ato heddiw yn ogystal. Mewn bywyd blaenorol, roeddwn i'n gweithio mewn banc, ac roedd gennyf swydd yn gweithio gartref yno am rai blynyddoedd. Ac mewn gwirionedd, cerddoriaeth a wnaeth fy helpu gartref. Datblygais obsesiwn anffodus gyda chanu gwlad o bob peth dros yr amser hwnnw. Mae gennyf gariad o hyd at ganu gwlad.
Ond hefyd, gall cerddoriaeth fod yn wych i deuluoedd, ac mae'n rhaid i mi sôn am fy merched sy'n cael gwersi piano; maent wedi cael gwersi piano heddiw. Mae fy merch hynaf, sy'n chwarae darn o'r enw 'Music Box' ar hyn o bryd, yn gwneud yn dda iawn. Mae fy merch ganol newydd ddysgu 'Old MacDonald Had a Farm', ac mae hi'n gwneud yn wych hefyd. Rwyf am i fy mhlentyn pedair oed gael gwersi rywbryd hefyd. Felly, mae'n dod â theuluoedd at ei gilydd. Mae mwy iddo nag a glyw y glust, gallech ddweud.
Hoffwn dynnu sylw hefyd at y gwaith gwych sy'n cael ei wneud gan elusennau, gan gydweithfeydd, a'r rhai mewn lleoliadau addysgol i wella mynediad at gerddoriaeth ar hyn o bryd, oherwydd y manteision eithriadol y gall cerddoriaeth eu cynnig, fel y nodwyd eisoes. Enghraifft wych o hyn yw cydweithfeydd cerddoriaeth sir Ddinbych a Wrecsam, y cefais y pleser o'u cyfarfod ym mis Medi. Maent yn darparu perfformiad ffrwd fyw i ysgolion lleol, gan ddangos amrywiaeth o offerynnau i blant, ac yn caniatáu i blant ddefnyddio offerynnau a cherddoriaeth na fyddant fel arfer yn cael profiad ohonynt o bosibl. Dylid annog a chefnogi'r math hwn o gymorth a chyfraniad gan elusennau a chydweithfeydd.
Felly, hoffwn ddiolch i chi eto, Rhianon Passmore, am gyflwyno'r ddadl hon, ac edrychaf ymlaen at weddill y ddadl.
Can I also thank Rhianon for giving me a minute in this debate? Wales has a very proud musical tradition. In my constituency, we have male choirs, mixed choirs, ladies' choirs, all producing singing of the highest standard. We also have bands, although not as many as some of the neighbouring constituencies. Music is important to many people. I want to stress how important it is that opportunities are available to all children. Being from a financially disadvantaged background should not exclude you from learning an instrument or learning to sing or managing to improve your skill at either an instrument or singing. We need to ensure that everybody has an opportunity. Your parents' income should not be more important than your skill and ability. Music should not be the preserve of only those who are well off; it should be the preserve of everyone. I support Rhianon; I think it's really important that people are not excluded due to poverty.
A gaf innau ddiolch hefyd i Rhianon am roi munud i mi yn y ddadl hon? Mae gan Gymru draddodiad cerddorol balch iawn. Yn fy etholaeth i, mae gennym gorau meibion, corau cymysg, corau merched, i gyd yn cynhyrchu canu o'r safon uchaf. Mae gennym fandiau hefyd, er nad cymaint â rhai o'r etholaethau cyfagos. Mae cerddoriaeth yn bwysig i lawer o bobl. Rwyf am bwysleisio pa mor bwysig yw hi fod cyfleoedd ar gael i bob plentyn. Ni ddylai'r ffaith eich bod yn dod o gefndir difreintiedig yn ariannol eich eithrio rhag dysgu offeryn neu ddysgu canu neu lwyddo i wella'ch sgil yn chwarae offeryn neu'n canu. Mae angen inni sicrhau bod pawb yn cael cyfle. Ni ddylai incwm eich rhieni fod yn bwysicach na'ch sgil a'ch gallu. Ni ddylai cerddoriaeth fod yn rhywbeth i'r cyfoethog yn unig; dylai fod yn rhywbeth i bawb. Rwy'n cefnogi Rhianon; rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad yw pobl yn cael eu heithrio oherwydd tlodi.
Galwaf ar Ddirprwy Weinidog y celfyddydau a chwaraeon i ymateb i'r ddadl.
I call on the Deputy Minister for arts and sport to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Llywydd. First of all, can I thank Rhianon Passmore for scheduling today's short debate on music, and take this opportunity of acknowledging her tenacity in championing and pursuing this issue in the Senedd? I'm kind of minded, Rhianon, to name the new national music service after you because of your contributions to the debate.
Music has been a priority for Creative Wales since its launch in January 2020. As has been reflected in the contributions to this debate this evening, it is such an important part of our culture and heritage. I think, again, that is also reflected in the number of people that have wanted to contribute to the debate today. It goes without saying that it makes a significant contribution to the Welsh economy. As is the case with many of our creative disciplines, making and listening to music undoubtedly has a positive impact on well-being. It's important that the people of Wales can engage with music, and that there are opportunities in place for this to happen from an early age.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf oll, a gaf fi ddiolch i Rhianon Passmore am drefnu'r ddadl fer heddiw ar gerddoriaeth, a manteisio ar y cyfle hwn i gydnabod ei dycnwch yn hyrwyddo a mynd ar drywydd y mater hwn yn y Senedd? Rwy'n tueddu i feddwl, Rhianon, y gallwn enwi'r gwasanaeth cerdd cenedlaethol newydd ar eich ôl chi oherwydd eich cyfraniadau i'r ddadl.
Mae cerddoriaeth wedi bod yn flaenoriaeth i Cymru Greadigol ers ei lansio ym mis Ionawr 2020. Fel yr adlewyrchwyd yn y cyfraniadau i'r ddadl hon heno, mae'n rhan mor bwysig o'n diwylliant a'n treftadaeth. Unwaith eto, credaf fod hynny hefyd yn cael ei adlewyrchu yn nifer y bobl sydd wedi bod eisiau cyfrannu at y ddadl heddiw. Afraid dweud ei fod yn gwneud cyfraniad sylweddol i economi Cymru. Fel sy'n wir am lawer o'n disgyblaethau creadigol, mae gwneud a gwrando ar gerddoriaeth yn sicr yn effeithio'n gadarnhaol ar lesiant. Mae'n bwysig fod pobl Cymru yn gallu ymgysylltu â cherddoriaeth, a bod cyfleoedd ar gael i hyn ddigwydd o oedran cynnar.
Like you, Rhianon, I'm passionate about ensuring that the next generation views the creative industries as an accessible and rewarding career choice, providing our young people in Wales with great job opportunities in a sector providing valued content, serving all audiences and that is key to supporting our future economic growth. I absolutely recognise the importance of music education to young people and the benefits to their learning, and that's why I'd like to briefly update you on what the Welsh Government is doing to support music education.
Work has begun on our programme for government commitment to establish a national music service. We're working with our music stakeholders on a model for the national music service, the foundation of which will be strengthened by the curriculum for Wales to ensure access for all, providing enhanced music opportunities for music tuition and experience for learners. I continue to discuss with the Minister for education exactly how and when this will be rolled out and what the budget for the service will be. This Senedd, of course, will be kept updated as that progresses.
Our vision for the national music service is to build on the support for music education provision across Wales. Currently, this is largely facilitated through our grant funding of £1.4 million per year to the Welsh Local Government Association to support local authority music services and £100,000 to support National Youth Arts Wales. We’ve also, in the last month, provided additional funding of £503,000 for a music project under the Winter of Well-being programme to support extracurricular music projects in schools. We will continue to progress our plans for music education, as I’ve said, to ensure that young people benefit from the greatest opportunities to engage and experience music activities.
Creative Wales remains fully engaged with the grass-roots music industry in Wales, and the collaborative approach embedded by Creative Wales at the start of the pandemic continues to better serve the industry in Wales with many stakeholders fully engaged in the wider policy conversations across Welsh Government, particularly in relation to the introduction of new COVID measures, such as the COVID pass. Following the fifth Senedd’s Culture, Welsh Language and Communications Committee inquiry into the live music industry in February of this year, my officials are working towards a pan-Wales sector action plan to be launched in April 2022, through which many of the priorities identified in the report will be addressed. This action plan will reflect the need for both short-term actions required to assist the sector’s recovery from the pandemic and longer term plans for a sustainable future in the global market.
Building on the recommendations of the report and working in partnership with the University of South Wales, we’ve recently commissioned a two-phase research project. The first phase, which is due for completion shortly, is plotting the full extent of music businesses, live music venues, recording studios and rehearsal spaces across Wales. This will be captured in an interactive map as a dynamic reference tool and will be hosted by the Creative Wales website. The second phase will be conducted in the new year and will address the void of specific Welsh data relating to the economic impact that the music industry has on the Welsh economy. It’s recognised that the live music industry has been one of the hardest hit throughout the pandemic, and whilst many of the businesses are now operational again, they are likely to be negatively impacted for some considerable time.
Through the first phase of the cultural recovery fund, approximately £6.6 million was invested in music venues, rehearsal spaces and recording studios, with a further £2 million being invested in freelancers from the music sector. Updated information on the additional support received by the sector through the second phase will be available when the evaluation of the fund is completed. Our support has played a vital role in keeping music businesses alive. These businesses are likely to require further funding, not only for the immediate future, but for the longer term growth and sustainability of the industry. We will design a music development fund to address this ambition.
As part of our continuing support for the sector, we have today launched our music capital fund, which will provide up to £10,000 for small capital improvements to our venues, recording studios and rehearsal spaces. These businesses are critical to ensuring the future of the music industry in Wales. Even in the face of unprecedented challenges, key areas of our work have progressed and we remain committed to expanding and strengthening our support for talent development projects, such as Beacons and the PPL Momentum fund, and it will be a fundamental part of that music action plan. We gave the Beacons project £60,000 to run its programme this year, and it's been a huge success in its work to empower the next generation of the music industry in Wales. We're currently talking to Beacons about its strategy for 2022, and we would be keen for representatives to present their work to a future meeting of the cross-party working group on music. We continue to invest in the programmes that are already making a difference to the Welsh landscape in Wales. Both the PPL Momentum fund and Horizons received financial support from Creative Wales this year to continue their excellent work in supporting Welsh artists and the promotion of these artists to Wales and around the world.
It's important that the people of Wales have access to Welsh music, but also that we are showcasing Welsh talent and the Welsh language on international platforms. The Creative Wales Spotify channel, launched in June 2020, has been an overwhelming success, with almost 700 tracks included between its launch and November 2021. And just recently, we have supported the Welsh Music Prize, a celebration and recognition of excellence in creativity in Welsh music. The Welsh Music Prize is in its final year of a three-year funding deal with Creative Wales, and from year one, the project has engaged and developed partnerships to promote and support the Welsh music industry by exchanging, collaborating and showcasing acts with a focus on inclusivity. Kelly Lee Owens was the winner of the prize this year for her album Inner Song. Kelly has recently been commissioned by FIFA to write and perform the official theme music for the 2023 Women's World Cup. The music has been inspired by choirs in Wales, and it's an excellent opportunity to showcase her amazing talent to the rest of the world. I very much hope that the Wales women's football team will be there to hear it in person.
The Welsh Government has also supported FOCUS Wales, an international multivenue showcase festival taking place in Wrexham in north Wales. FOCUS continues to play a crucial role in showcasing Welsh talent internationally. In order to mitigate risks for organisers and to encourage the industry to resume activity, we have supported both Sŵn festival in Cardiff and the Swansea Fringe festival with £5,000 each to be held in this year, albeit on a smaller scale than usual. This activity is also complemented by the bilingual AM digital project PYST, which continues to provide a unique and growing platform to showcase live music. This digital platform has been really important throughout the pandemic in providing opportunities that would otherwise have been lost due to measures implemented to reduce the spread of the virus. Creative Wales will continue with this positive response to the sector, working closely with partners both inside and outside of Government. This genuine partnership approach is embedded within the work of the Creative Wales music team, and our action plan will be reflective of this.
Dirprwy Lywydd, may I thank Members for the debate today, and for their continued support for the music service in Wales? I assure of you of the continued support of the Welsh Government for the music service in Wales.
Fel chithau, Rhianon, rwy'n angerddol ynglŷn â sicrhau bod y genhedlaeth nesaf yn ystyried y diwydiannau creadigol yn ddewis gyrfa hygyrch a gwerth chweil, gan roi cyfleoedd gwaith gwych i'n pobl ifanc yng Nghymru mewn sector sy'n darparu cynnwys gwerthfawr, yn gwasanaethu pob cynulleidfa ac yn allweddol i gefnogi ein twf economaidd yn y dyfodol. Rwy'n cydnabod yn llwyr bwysigrwydd addysg cerddoriaeth i bobl ifanc a'r manteision i'w dysgu, a dyna pam yr hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi addysg cerddoriaeth.
Mae gwaith wedi dechrau ar ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i sefydlu gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol. Rydym yn gweithio gyda'n rhanddeiliaid cerddoriaeth ar fodel ar gyfer y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol, a bydd y cwricwlwm i Gymru yn cryfhau ei sylfaen er mwyn sicrhau mynediad i bawb, gan ddarparu gwell cyfleoedd ar gyfer gwersi cerddoriaeth a phrofiadau i ddysgwyr. Rwy'n parhau i drafod gyda'r Gweinidog addysg sut yn union a pha bryd y caiff hwn ei gyflwyno a beth fydd y gyllideb ar gyfer y gwasanaeth. Bydd y Senedd hon, wrth gwrs, yn cael gwybod am unrhyw ddatblygiadau wrth i hynny fynd yn ei flaen.
Ein gweledigaeth ar gyfer y gwasanaeth cerddoriaeth cenedlaethol yw adeiladu ar y gefnogaeth i ddarpariaeth addysg cerddoriaeth ledled Cymru. Ar hyn o bryd, caiff hyn ei hwyluso i raddau helaeth drwy ein cyllid grant o £1.4 miliwn y flwyddyn i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i gefnogi gwasanaethau cerddoriaeth awdurdodau lleol a £100,000 i gefnogi Celfyddydau Cenedlaethol Ieuenctid Cymru. Rydym hefyd, yn ystod y mis diwethaf, wedi darparu cyllid ychwanegol o £503,000 ar gyfer prosiect cerddoriaeth o dan y rhaglen Gaeaf Llawn Lles i gefnogi prosiectau cerddoriaeth allgyrsiol mewn ysgolion. Byddwn yn parhau i ddatblygu ein cynlluniau ar gyfer addysg cerddoriaeth, fel y dywedais, i sicrhau bod pobl ifanc yn elwa o'r cyfleoedd gorau i brofi a chymryd rhan mewn gweithgareddau cerddoriaeth.
Mae Cymru Greadigol yn parhau i ymwneud yn llawn â'r diwydiant cerddoriaeth ar lawr gwlad yng Nghymru, ac mae'r dull cydweithredol a ymgorfforwyd gan Cymru Greadigol ar ddechrau'r pandemig yn parhau i wasanaethu'r diwydiant yng Nghymru yn well gyda llawer o randdeiliaid yn cymryd rhan lawn yn y sgyrsiau polisi ehangach ar draws Llywodraeth Cymru, yn enwedig mewn perthynas â chyflwyno mesurau COVID newydd, megis y pàs COVID. Yn dilyn ymchwiliad Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu y bumed Senedd i'r diwydiant cerddoriaeth fyw ym mis Chwefror eleni, mae fy swyddogion yn gweithio tuag at lansio cynllun gweithredu ar gyfer y sector yng Nghymru ym mis Ebrill 2022, a rhoddir sylw ynddo i lawer o'r blaenoriaethau a nodwyd yn yr adroddiad. Bydd y cynllun gweithredu hwn yn adlewyrchu'r angen am gamau gweithredu tymor byr sydd eu hangen i helpu'r sector i adfer o'r pandemig, a chynlluniau mwy hirdymor ar gyfer dyfodol cynaliadwy yn y farchnad fyd-eang.
Gan adeiladu ar argymhellion yr adroddiad a gweithio mewn partneriaeth â Phrifysgol De Cymru, rydym wedi comisiynu prosiect ymchwil dau gam yn ddiweddar. Mae'r cam cyntaf, sydd i'w gwblhau cyn bo hir, yn plotio hyd a lled busnesau cerddoriaeth, lleoliadau cerddoriaeth fyw, stiwdios recordio a mannau ymarfer ledled Cymru. Caiff hyn ei ddangos mewn map rhyngweithiol ar ffurf offeryn cyfeirio deinamig a chaiff ei gynnwys ar wefan Cymru Greadigol. Cynhelir yr ail gam yn y flwyddyn newydd a bydd yn mynd i'r afael â diffyg data penodol yng Nghymru sy'n ymwneud â'r effaith economaidd y mae'r diwydiant cerddoriaeth yn ei chael ar economi Cymru. Cydnabyddir mai'r diwydiant cerddoriaeth fyw yw un o'r rhai a gafodd eu taro waethaf drwy gydol y pandemig, ac er bod llawer o'r busnesau bellach yn weithredol eto, maent yn debygol o gael eu heffeithio'n negyddol am gryn dipyn o amser.
Drwy gam cyntaf y gronfa adferiad diwylliannol, buddsoddwyd tua £6.6 miliwn mewn lleoliadau cerddoriaeth, mannau ymarfer a stiwdios recordio, gyda £2 filiwn arall yn cael ei fuddsoddi mewn gweithwyr llawrydd yn y sector cerddoriaeth. Bydd gwybodaeth wedi'i diweddaru am y cymorth ychwanegol a dderbyniwyd gan y sector drwy'r ail gam ar gael pan fydd y gwerthusiad o'r gronfa wedi'i gwblhau. Mae ein cymorth wedi chwarae rhan hanfodol yn cadw busnesau cerddoriaeth yn fyw. Mae'n debygol y bydd angen cyllid pellach ar y busnesau hyn, nid yn unig ar gyfer y dyfodol agos, ond ar gyfer twf a chynaliadwyedd y diwydiant yn fwy hirdymor. Byddwn yn llunio cronfa datblygu cerddoriaeth i fynd i'r afael â'r uchelgais hwn.
Fel rhan o'n cefnogaeth barhaus i'r sector, rydym heddiw wedi lansio ein cronfa cyfalaf cerddoriaeth, a fydd yn darparu hyd at £10,000 ar gyfer gwelliannau cyfalaf bach i'n lleoliadau, stiwdios recordio a mannau ymarfer. Mae'r busnesau hyn yn allweddol i sicrhau dyfodol y diwydiant cerddoriaeth yng Nghymru. Hyd yn oed yn wyneb heriau digynsail, mae meysydd allweddol o'n gwaith wedi datblygu ac rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i ehangu a chryfhau ein cefnogaeth i brosiectau datblygu talent, megis Bannau a chronfa PPL Momentum, a bydd yn rhan sylfaenol o'r cynllun gweithredu cerddoriaeth hwnnw. Rhoesom £60,000 i brosiect Bannau i redeg ei raglen eleni, ac mae wedi bod yn llwyddiant ysgubol yn ei waith ar rymuso cenhedlaeth nesaf y diwydiant cerddoriaeth yng Nghymru. Ar hyn o bryd rydym yn siarad â Bannau am ei strategaeth ar gyfer 2022, ac rydym yn awyddus i gynrychiolwyr gyflwyno eu gwaith mewn cyfarfod o'r gweithgor trawsbleidiol ar gerddoriaeth yn y dyfodol. Rydym yn parhau i fuddsoddi yn y rhaglenni sydd eisoes yn gwneud gwahaniaeth i dirwedd Cymru. Cafodd cronfa PPL Momentum a Gorwelion gymorth ariannol gan Cymru Greadigol eleni i barhau â'u gwaith rhagorol yn cefnogi artistiaid o Gymru a hyrwyddo'r artistiaid hyn yng Nghymru ac o gwmpas y byd.
Mae'n bwysig fod gan bobl Cymru fynediad at gerddoriaeth Gymreig, ond hefyd ein bod yn arddangos doniau Cymreig a'r Gymraeg ar lwyfannau rhyngwladol. Mae sianel Spotify Cymru Greadigol, a lansiwyd ym mis Mehefin 2020, wedi bod yn llwyddiant ysgubol, gyda bron i 700 o draciau wedi'u cynnwys rhwng ei lansio a mis Tachwedd 2021. Ac yn ddiweddar, rydym wedi cefnogi'r Wobr Gerddoriaeth Gymreig, dathliad a chydnabyddiaeth o ragoriaeth greadigol ym maes cerddoriaeth Gymreig. Mae'r Wobr Gerddoriaeth Gymreig yn ei blwyddyn olaf o gytundeb ariannu tair blynedd gyda Cymru Greadigol, ac o flwyddyn un, mae'r prosiect wedi datblygu ac ymgysylltu â phartneriaethau i hyrwyddo a chefnogi diwydiant cerddoriaeth Cymru drwy gyfnewid, cydweithio ac arddangos perfformiadau gan ganolbwyntio ar gynwysoldeb. Kelly Lee Owens oedd enillydd y wobr eleni am ei halbwm Inner Song. Comisiynwyd Kelly yn ddiweddar gan FIFA i ysgrifennu a pherfformio'r gerddoriaeth thema swyddogol ar gyfer Cwpan y Byd i Fenywod 2023. Cafodd y gerddoriaeth ei hysbrydoli gan gorau yng Nghymru, ac mae'n gyfle gwych i arddangos ei thalent anhygoel i weddill y byd. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd tîm pêl-droed menywod Cymru yno i'w chlywed yn y cnawd.
Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi cefnogi FOCUS Cymru, gŵyl aml-gyfrwng ryngwladol i arddangos talentau sy'n cael ei chynnal yn Wrecsam yng ngogledd Cymru. Mae FOCUS yn parhau i chwarae rhan hanfodol yn arddangos talent Cymru yn rhyngwladol. Er mwyn lliniaru risgiau i drefnwyr ac i annog y diwydiant i ailddechrau gweithgarwch, rydym wedi rhoi £5,000 yr un o gefnogaeth i ŵyl Sŵn yng Nghaerdydd a gŵyl Fringe Abertawe sydd i'w cynnal eleni, er ar raddfa lai nag arfer. Ategir y gweithgaredd hwn hefyd gan y prosiect digidol AM dwyieithog PYST, sy'n parhau i ddarparu llwyfan unigryw sy'n tyfu ar gyfer arddangos cerddoriaeth fyw. Mae'r platfform digidol hwn wedi bod yn bwysig iawn drwy gydol y pandemig yn darparu cyfleoedd a fyddai fel arall wedi'u colli oherwydd mesurau a weithredwyd i leihau lledaeniad y feirws. Bydd Cymru Greadigol yn parhau gyda'r ymateb cadarnhaol hwn i'r sector, gan weithio'n agos gyda phartneriaid y tu mewn a'r tu allan i'r Llywodraeth. Mae'r dull partneriaeth gwirioneddol hwn wedi'i ymgorffori yng ngwaith tîm cerddoriaeth Cymru Greadigol, a bydd ein cynllun gweithredu yn adlewyrchu hyn.
Ddirprwy Lywydd, a gaf fi ddiolch i'r Aelodau am y ddadl heddiw, ac am eu cefnogaeth barhaus i'r gwasanaeth cerddoriaeth yng Nghymru? Rwy'n eich sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi'r gwasanaeth cerddoriaeth yng Nghymru.
Diolch, Dirprwy Weinidog. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, Deputy Minister. That brings today's proceedings to a close.
Safe journey home, everyone.
Siwrnai ddiogel adref, bawb.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:58.
The meeting ended at 18:58.