National Assembly for Wales

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.

Felly, yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan John Griffiths. 

Llywydd, mae'r rhaglen lywodraethu, sy’n cael ei chyhoeddi heddiw, yn ailadrodd ein hymrwymiad i Ddeddf aer glân i Gymru. Mor gynnar â'r wythnos hon, byddwn yn cefnogi ac yn hyrwyddo Diwrnod Aer Glân Cymru, gan godi ymwybyddiaeth o lygredd aer a'r rhan y gall pob un ohonom ni ei chwarae i wneud yr aer yn lanach ac yn iachach.

Prif Weinidog, mae effaith llygredd aer yn sylweddol iawn o ran ein hiechyd, fel y dangosir gan gyfraddau asthma a chyflyrau anadlol eraill, er enghraifft, a hefyd o ran yr amgylchedd a newid yn yr hinsawdd. Gwn, Prif Weinidog, eich bod chi wedi ymrwymo yn llwyr i weithredu radical ac amserol gan y Llywodraeth hon yng Nghymru, ac yn sicr mae angen hynny o ran iechyd y cyhoedd a'n hamgylchedd gwerthfawr. Mae angen i ni ddod o hyd i ffyrdd ymarferol a chynhyrchiol ymlaen sy'n cael effaith wirioneddol gadarnhaol yn ein cymunedau, ac o ran llygredd aer, mae traffig ar y ffyrdd yn rhan eithaf mawr o'r broblem. Bydd y newid i gerbydau trydan yn cael effaith a fydd i'w chroesawu yn fawr ar y materion hyn, ac, yn wir, mae gan Newport Transport fflyd o fysiau trydan, sy'n enghraifft dda o gynnydd. Prif Weinidog, a wnewch chi ystyried cynlluniau a chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i'r newid i drydan ar gyfer cerbydau i'r rhai sy'n cael eu defnyddio fwyaf yn ein cymunedau—bysiau, tacsis, awdurdod lleol—[Anghlywadwy.]—a cherbydau danfon lleol hefyd?

Wel, Llywydd, diolchaf i John Griffiths am y cwestiwn atodol yna ac, wrth gwrs, rwy'n cytuno ag ef am arwyddocâd aer glân i iechyd pobl, i'r amgylchedd, i fioamrywiaeth, ac yn wir i'n heconomi. Mae Llywodraeth Cymru, Llywydd, yn buddsoddi bron i £30 miliwn mewn bysiau trydan ac allyriadau isel, mewn tacsis, ac mewn gwella ein seilwaith gwefru, yn enwedig yn y mannau hynny lle mae pobl yn fwyaf tebygol o fod yn teithio—felly, ym meysydd parcio gorsafoedd rheilffordd a meysydd parcio cyhoeddus. Mae ein treialon tacsis gwyrdd gwerth £4 miliwn wedi prynu 50 o dacsis cwbl drydanol sydd â lle i gadeiriau olwyn, fel y gall gyrwyr tacsis eu cymryd nhw ar sail defnyddio a phenderfynu, fel y gallan nhw weld y manteision drostynt eu hunain.

A, Llywydd, a gaf i ganmol yn arbennig weithredoedd cyngor Casnewydd am yr arweinyddiaeth y maen nhw wedi ei ddangos gyda'r gwasanaeth bws hyblyg estynedig a gyflwynwyd yn ddiweddar? Ddydd Iau yr wythnos hon, bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ymweld â chyngor Casnewydd i ddathlu lansiad eu llwybrau teithio llesol newydd yn rhan o'r Diwrnod Aer Glân, a gwn y bydd hynny yn digwydd yn Llysweri, lle bydd y cyngor yn arddangos rhai o'r 15 o fysiau trydan newydd sydd ganddyn nhw ar gael yn rhan o'u fflyd cerbydau trydan ac a fydd yn helpu'n sylweddol i sicrhau aer glân i ddinasyddion Casnewydd.

Rwy'n ei gweld hi braidd yn ddoniol bod John Griffiths, ein cyd-Aelod, yn siarad am weithredu cynnar ar lygredd aer. Fel y mae'r Prif Weinidog a minnau yn gwybod, mae eisoes yn hwyr iawn ar y ddadl hon. Yn wir, ym mis Mai 2019, dywedodd wrth y Senedd fod y ddadl hon wedi bod yn mynd rhagddi ers degawd, ac rydym ni i gyd yn gwybod eich bod chi, Prif Weinidog, wedi methu â chyflawni eich addewid arweinyddiaeth, a dyfynnaf,

'i ddatblygu Deddf aer glân newydd'.

Nawr, er fy mod i'n sylweddoli bod yr ymatebion i ymgynghoriad y Papur Gwyn yn cael eu hadolygu ar hyn o bryd, mae'n dal yn wir efallai na fyddwn ni'n gweld rheoliadau yn cael eu pennu tan wanwyn 2024. Felly, rwy'n rhybuddio John Griffiths ei bod hi'n ymddangos y bydd camau cadarnhaol yn cael eu gohirio ymhellach fyth.

Fodd bynnag, gan droi atoch chi, Prif Weinidog, mae cam byrdymor y gallwch chi ei gymryd. Mae'r £3.4 miliwn o gyllid refeniw a'r £17 miliwn o gyllid cyfalaf, a ddyrannwyd ar gyfer gweithredu ar ansawdd aer yn 2021-22, yn doriad mewn termau real o'r flwyddyn flaenorol. Felly, a wnewch chi ddadwneud y toriad hwn a buddsoddi ymhellach mewn mynd i'r afael â risg iechyd yr amgylchedd unigol mwyaf y byd? Diolch, Llywydd.

Wel, Llywydd, er gwaethaf yr argyfwng iechyd hinsawdd, a'r cyfyngiadau y gwnaeth hwnnw eu gosod ar y Senedd o ran deddfwriaeth ac ar gapasiti Llywodraeth Cymru, ar ôl gorfod dargyfeirio adnoddau sylweddol i faich deddfwriaeth coronafeirws y bu'n rhaid iddi basio drwy'r Senedd, cyhoeddwyd ein cynllun awyr glân ym mis Awst 2020, cyhoeddwyd y Papur Gwyn ar aer glân ym mis Ionawr 2021. Fe wnaethom gyhoeddi, ochr yn ochr â hyn, ymgynghoriad ar leihau allyriadau o losgi tanwydd solet yn y cartref. Ac rydym ni'n ymateb i'r ymgynghoriad nawr—yr atebion sylweddol i ymgynghoriadau, sydd wedi dod i mewn o bob rhan o Gymru. Rwy'n disgwyl gallu cyhoeddi crynodeb o'r ymatebion hynny ym mis Medi.

Felly, Llywydd, er gwaethaf ein capasiti i fwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth aer glân yr oeddwn i wedi gobeithio y byddem ni wedi gallu ei chyflwyno yn nhymor diwethaf y Senedd, rydym ni wedi gallu cymryd camau sylweddol ymlaen, a byddwn yn parhau i fuddsoddi. Byddwn yn parhau i fuddsoddi yn y ffordd yr wyf i eisoes wedi esbonio—yn y camau ymarferol hynny y cyfeiriodd John Griffiths atyn nhw, sy'n gwneud gwahaniaeth ymarferol.

Mae stryd yn fy rhanbarth i, yn Hafodyrynys, a adnabyddir fel y stryd fwyaf llygredig yng Nghymru. Y tebygolrwydd yw bod llawer o strydoedd eraill fel yr un yn Hafodyrynys ond nad ydym ni'n gwybod am y llygredd gan nad yw'r monitro ar gael yno. Nawr, dylai'r Ddeddf aer glân yr ydych chi wedi ei chrybwyll, Prif Weinidog, yr ydym ni i gyd yn aros amdani, roi cyfle i gynyddu monitro aer, i amlygu'r ardaloedd lle ceir problemau a helpu i fynd i'r afael â'r problemau hyn, er mwyn osgoi strydoedd eraill yn tagu mewn mygdarthau oherwydd tagfeydd a llosgi domestig, fel trigolion blaenorol Hafodyrynys. Dylid cyflwyno'r Ddeddf hon yn ystod 100 diwrnod cyntaf y Llywodraeth hon. A wnewch chi gyhoeddi'r amserlen, Prif Weinidog, a dechrau'r cloc ar achub miloedd o fywydau?

Llywydd, byddaf yn gwneud datganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol cyn gwyliau'r haf. Bydd yn nodi ein cynlluniau ar gyfer deddfwriaeth. Mae'n anochel y bydd yn rhaid iddi roi sylw i'r cyfyngiadau parhaus y mae coronafeirws yn eu gosod arnom ni a'r galwadau y mae'n eu gwneud ar ein gwasanaethau deddfwriaethol. Nid ydym ni wedi gorffen eto gyda deddfwriaeth Brexit, y bydd yn rhaid i'r Senedd ddod o hyd i ffordd o ymdrin â honno. Ond, serch hynny, byddaf yn cyflwyno'r rhaglen ddeddfwriaethol. Bydd yn cynnwys ein huchelgais i gyflwyno Bil aer glân i'w drafod yn y Senedd. Ac mae Delyth Jewell yn iawn, Llywydd, bod monitro yn rhan hanfodol o'r ffordd y gallwn ni nodi anawsterau aer glân, ac yna rhoi trefn ar ymateb iddyn nhw, fel y gwnaeth fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths yng nghyswllt Hafodyrynys, gan gadarnhau'r cynlluniau a gyflwynodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili i ni a'u hariannu  yn llawn. Felly, mae hanes y Llywodraeth hon o ran ymdrin â'r mannau lle ceir problemau o ran aer glân, lle mae gwaith monitro wedi eu nodi, yn sefyll yn gadarn iawn i'w archwilio.

Llywydd, mae ein strategaeth ar gyfer cysylltedd trafnidiaeth ledled Cymru wedi ei chyflwyno nodi yn strategaeth drafnidiaeth Cymru, 'Llwybr Newydd'. Ar gyfer y de-ddwyrain, er enghraifft, mae hon yn manteisio ar argymhellion comisiwn Burns a'i 58 o argymhellion, yn amrywio o welliannau ar brif reilffordd de Cymru i fesurau lleol.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Ddoe, cefais gyfarfod â chynrychiolwyr Paragon ID, prif ddarparwyr cardiau clyfar ar gyfer trafnidiaeth a dinasoedd deallus. Maen nhw'n gyfrifol am ddarparu cardiau clyfar ar gyfer dros 150 o ddinasoedd ledled y byd a nhw oedd yn gyfrifol am y cerdyn Oyster, fel y'i gwelir yma, yn Llundain. Prif Weinidog, mae gweld cerdyn teithio i Gymru gyfan yn rhywbeth yr wyf i'n angerddol amdano. Rwy'n gobeithio cael cerdyn yn union fel hyn a fydd yn caniatáu i bobl o bob cefndir economaidd-gymdeithasol a grŵp oedran ddefnyddio'r cerdyn hwn. Er enghraifft, gallai person fynd ar fws o'i gartref yng Nghasnewydd i'r orsaf reilffordd ac yna defnyddio'r un cerdyn ar y trên i Abertawe a dal y bws o orsaf Abertawe, er enghraifft, i Brifysgol Abertawe. Yn ystod ein trafodaeth, daeth yn amlwg bod llawer o'r dechnoleg ar gyfer cerdyn teithio i Gymru gyfan eisoes ar waith, a'r cyfan sydd ei angen i wireddu hyn yw i Lywodraeth Cymru weithio gyda rhanddeiliaid a darparu'r buddsoddiad. Bydd sefydlu tocyn teithio i Gymru i'w ddefnyddio ar rwydweithiau lleol neu isranbarthol ar draws yr holl weithredwyr yn sicrhau teithiau mwy di-dor i drigolion, twristiaid, cymudwyr a myfyrwyr ledled Cymru gyfan, ac yn y pen draw yn annog twristiaeth, gan gynorthwyo ymwelwyr i deithio'n rhwydd ac yn gyfleus o'r gogledd i'r de, o'r dwyrain i'r gorllewin. A wnewch chi, Prif Weinidog, ymrwymo i archwilio'r posibilrwydd o gyflwyno cerdyn teithio i Gymru gyfan, yn debyg i'r cerdyn Oyster yma, yng Nghymru? Ac rwy'n addo peidio â gwneud i chi ei alw'n gerdyn teithio Natasha Asghar os gwnewch chi.

Wel, Llywydd, hoffwn longyfarch yr Aelod ar ei phenodiad fel llefarydd trafnidiaeth yr wrthblaid, a diolch iddi am y syniadau y mae hi wedi sôn amdanynt y prynhawn yma. Tra'r oedd hi'n cyfarfod â'i grŵp ddoe, roeddwn i'n cyfarfod â grŵp o entrepreneuriaid o Gaerdydd a oedd yn hyrwyddo'r syniad o gerdyn i Gymru i mi y maen nhw wedi bod yn ei ddatblygu, a fyddai â rhai o'r un nodweddion â'r cerdyn y mae hi newydd ei amlinellu. Felly, mewn egwyddor, credaf fod llawer iawn sy'n werth ei archwilio yn y syniadau y mae'r Aelod wedi eu nodi. Nid wyf i'n credu y byddai'n iawn i mi ymrwymo i ateb penodol wedi'i hybu gan gwmni penodol neu grŵp o gwmnïau, ond mae hi'n gofyn i mi a wnaf i ymrwymo i archwilio'r posibilrwydd o gerdyn a fyddai'n gwella cysylltedd trafnidiaeth ledled Cymru, ac rwy'n hapus iawn i roi'r ymrwymiad hwnnw.

Os ydym ni am gael rhwydwaith trafnidiaeth sydd yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, yna mae'n rhaid iddo wasanaethu'r cerbydau fydd yn teithio ar hyd y ffyrdd hynny. Hyd yma, nid yw'r rhwydwaith yn addas i'r pwrpas hwnnw. Nid oes yna ddigon o bwyntiau gwefru, heb sôn am orsafoedd hydrogen. Dwi'n nodi bod eich rhaglen ddeddfwriaethol, y byddwch chi'n cyfeirio ati yn nes ymlaen prynhawn yma, yn dweud y byddwch yn creu sylfaen ddeddfwriaethol fodern ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru, ond does yna ddim manylion yn hynny. A gawn ni sicrwydd y bydd ein rhwydwaith ffyrdd yn addas i bwrpas ar gyfer cerbydau newydd ac na fydd ardaloedd cefn gwlad yn colli allan? Ac a gawn ni hefyd amserlen ar gyfer datblygu'r pwyntiau gwefru a gorsafoedd hydrogen fydd eu hangen arnom ni? Diolch. 

Wel, Llywydd, diolch yn fawr i Mabon ap Gwynfor am y cwestiwn, ac, wrth gwrs, dwi'n cytuno â phwysigrwydd creu pethau yn eu lle ac yn y maes sy'n addas inni yn y dyfodol. Dwi ddim yn setio mas y rhaglen ddeddfwriaethol brynhawn yma; bydd hynny'n dod o flaen y Senedd cyn diwedd y tymor, ond roedd deddfu ym maes bysiau a thacsis yn enwedig yn rhywbeth a oedd yn ein rhaglen ni cyn yr etholiad, a dŷn ni'n awyddus i fwrw ymlaen i ddeddfu yn y maes yna i helpu creu system i'r dyfodol sydd yn addas. Ac, wrth gwrs, rydym ni'n meddwl am gefn gwlad. Dyna pam rydym ni'n buddsoddi fel Llywodraeth mewn charging points. Ym marn Llywodraeth y Deyrnas Unedig, mae lan i'r farchnad i greu posibiliadau fel yna, ond rydym ni'n gwybod na fydd hynny'n digwydd dros Gymru gyfan os ydym ni jest yn dibynnu ar y farchnad breifat. Dyna pam rydym ni'n buddsoddi fel Llywodraeth ac rydym ni'n buddsoddi yng nghefn gwlad hefyd.  

Prif Weinidog, rwy'n credu bod croeso eang iawn i'r £70 miliwn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i wella rheilffordd cwm Ebwy dros y blynyddoedd nesaf, a thrwy wneud y buddsoddiad hwn, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud iawn am fethiant Llywodraeth y Deyrnas Unedig i fuddsoddi yn y materion hyn, ac rwy'n credu y byddai llawer ohonom ni'n dymuno i Lywodraeth y DU wario cymaint ar seilwaith Cymru ag y maen nhw ar eu swyddogion y wasg eu hunain; efallai y byddem ni mewn gwell sefyllfa. Prif Weinidog, a allech chi roi amlinelliad i ni y prynhawn yma o'r amserlen ar gyfer y gwelliannau yr ydym ni'n gobeithio eu gweld ar reilffordd cwm Ebwy? A allech chi hefyd roi addewid i mi y byddwch chi a'r Llywodraeth yn parhau i ymgyrchu dros ddatganoli seilwaith rheilffyrdd i sicrhau y bydd yr arfau a'r arian gennym ni i wneud y gwaith ein hunain?

Diolchaf i Alun Davies am hynna, Llywydd. Roedd yn destun siom fawr i ni, pan gyhoeddodd Llywodraeth y DU o'r diwedd, ei hymateb a oedwyd am gyhyd i adolygiad Williams. Nid oedd yn sôn o gwbl yn yr ymateb hwnnw am y potensial ar gyfer datganoli cyfrifoldeb am seilwaith rheilffyrdd ymhellach yn y dyfodol, gan fod hynny yn rhan o'r cylch gorchwyl gwreiddiol a bennwyd gan Lywodraeth y DU ei hun ar gyfer adolygiad Williams.

Ond, yn y pen draw, dewisodd anwybyddu'r holl agwedd honno, er gwaethaf y ffaith bod adolygiad Hendy o gysylltedd yr undeb yn dweud yn benodol bod datganoli cyfrifoldebau trafnidiaeth ar draws y Deyrnas Unedig wedi bod yn llwyddiant. Mae adolygiad Hendy yn annog Llywodraeth y DU i adeiladu ar y llwyddiant hwnnw, ac edrychaf ymlaen at y prawf gwirioneddol hwnnw o Lywodraeth y DU pan fydd yn cyhoeddi ei hymateb terfynol i adolygiad Hendy yr haf hwn.

O ran rheilffordd cwm Ebwy, roeddwn i'n falch iawn ein bod ni wedi gallu darparu'r £70 miliwn hwnnw i Gyngor Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent. Bydd yn ein galluogi ni, Llywydd, i fwrw ymlaen â mwy o wasanaethau i'r rhan honno o Gymru. O fis Rhagfyr eleni, bydd gwasanaeth newydd bob awr yn cael ei gyflwyno ar reilffordd Glyn Ebwy o Crosskeys i Gasnewydd, a bydd y £70 miliwn yr ydym ni wedi ei ddarparu yn caniatáu i ddau drên yr awr weithredu ar y rheilffordd honno o Lynebwy ei hun o 2023 ymlaen.

Felly, mae'r cynlluniau ar waith i ddefnyddio'r arian hwnnw i wella gwasanaethau yn y ffordd y mae'r Aelod wedi ei awgrymu ac i ateb rhai o'r cwestiynau a godwyd eisoes y prynhawn yma, Llywydd, oherwydd nid yn unig y byddan nhw'n dod â gwell cyfleusterau trafnidiaeth i'r rhan honno o Gymru, ond byddan nhw hefyd yn caniatáu i bobl ddefnyddio system gludiant cyhoeddus effeithiol a chyfleus, gan adael y car gartref ac ychwanegu at y manteision hynny o aer glân a gwelliannau amgylcheddol eraill yr ydym ni eisoes wedi eu trafod heddiw.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Andrew R.T. Davies, arweinydd y Ceidwadwyr. 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rydych chi wedi dweud yn y gorffennol na fydd eich Llywodraeth chi yn codi cyfraddau treth incwm Cymru o leiaf tan fod effaith economaidd coronafeirws wedi mynd heibio, ond rydych chi hefyd wedi dweud na wnewch chi ddiystyru cynnydd i drethi cyn diwedd tymor y Senedd. A fyddwch chi'n codi treth incwm rywbryd yn ystod tymor y Senedd hon?

Wel, bydd yn rhaid i'r Aelod aros i weld. Fel y dywedasom yn ein maniffesto, bydd yn dibynnu ar yr amgylchiadau. Er bod yr economi yn gwella, nid oes unrhyw gynlluniau i'r Llywodraeth hon godi trethi yng Nghymru, gan ein bod ni'n gwybod bod yr adferiad yn dibynnu ar wneud yn siŵr bod galw effeithiol ym mhocedi dinasyddion Cymru i fynd allan yna, gwario arian a helpu gyda'r adferiad economaidd—yr adferiad economaidd sydd ar y gweill, Llywydd. Cyhoeddwyd ffigurau calonogol heddiw ar gyfraddau cyflogaeth yng Nghymru sy'n dangos bod yr adferiad hwnnw ar y gweill yma.

Ni ellir ond penderfynu yn synhwyrol beth fydd yn digwydd y tu hwnt i'r adferiad o dan yr amgylchiadau y byddwn ni'n eu hwynebu pan gyrhaeddwn ni yno. Bydd yr Aelod yn deall ein bod ni, yn ystod y 15 mis diwethaf, wedi mynd drwy gyfnod na allai yr un ohonom ni fod wedi ei ragweld hyd yn oed 18 mis yn ôl, ac eto mae e'n fy ngwahodd i wneud penderfyniadau heddiw am yr hyn a fydd yn digwydd flynyddoedd i mewn i dymor y Senedd hon. Nid yw'n beth doeth i'w wneud ac ni fyddaf yn ei wneud.

Rwy'n credu ei fod yn gwestiwn hollol resymol, gan fod eich rhaglen lywodraethu yn sôn am gyfraddau treth incwm a pha un a fydd y Llywodraeth yn eu defnyddio ai peidio. Hefyd, yr hyn sy'n cael ei drafod yw ardollau neu ordaliadau penodol ar gyfer gofal cymdeithasol neu, yn wir, addysg, a amlygwyd dros y penwythnos gan academydd yma yng Nghaerdydd.

Mae'n rhaid i chi dalu am wasanaethau rywsut, naill ai drwy drethiant neu drwy ardollau neu ordaliadau. Felly, pa lwybr ydych chi'n ei ffafrio, Prif Weinidog? Os nad ydych chi'n barod i roi syniad o'r hyn yr ydych chi'n debygol o'i wneud gyda threth incwm Cymru, a ydych chi'n credu y dylid cael gordal sector-benodol ar ofal cymdeithasol neu, yn wir, ar addysg, i helpu i ariannu addysg, gyda'r diffyg yr ydym ni'n gwybod sy'n bodoli yn y gyllideb addysg?

Llywydd, y llwybr y byddwn i'n ei ffafrio i dalu am wasanaethau yng Nghymru yw tyfu'r economi fel bod derbyniadau mwy bywiog gan economi fel bod cacen fwy i bob un ohonom ni allu ei defnyddio i dalu am wasanaethau. Felly, dyna ble rwyf i'n dechrau. Nid wyf i'n dechrau, fel y mae ef yn ei wneud, trwy ofyn am drethiant; rwy'n dechrau drwy ofyn y cwestiynau am yr hyn y gallwn ni ei wneud a pha gyfraniad y gall y Llywodraeth ei wneud at dyfu economi Cymru a darparu, felly, y buddsoddiadau sy'n angenrheidiol. Nid oes unrhyw sôn ym maniffesto fy mhlaid i am ardoll ar gyfer addysg, ac nid oes gan hynny unrhyw ran yng nghynlluniau'r Llywodraeth hon. Fe wnaethom ni, yn nhymor diwethaf y Senedd, pan gawsom ddadl helaeth yn ei gylch yn y fan yma, weithio ar gynigion Holtham ar gyfer ardoll gofal cymdeithasol i helpu i dalu am y newidiadau demograffig yr ydym ni'n mynd i'w gweld yng Nghymru. Mae pob un ohonom ni yn y fan yma yn gwybod mai'r dyfodol yng Nghymru yw poblogaeth sy'n heneiddio, mae gennym ni gyfran uwch o'n poblogaeth dros 65 oed nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig, ni yw'r unig ran o'r Deyrnas Unedig lle mae pobl yn symud i Gymru yn 65 oed i ymddeol, ac mae'n rhaid i ni feddwl gyda'n gilydd sut y gellir talu am hynny yn y dyfodol. Roedd cynigion Holtham ar gyfer ardoll yn gyfraniad difrifol at y ddadl honno, ac rydym ni wedi gwneud llawer o waith manwl i weld sut y gallai hynny weithio.

Bydd yn gallu gweithio dim ond pan fyddwn ni'n gwybod beth yw cynigion Llywodraeth y DU, a nodwyd, yn gryno, yn Araith y Frenhines, ac a addawyd gan Weinidogion y DU cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Yna byddwn ni'n gallu gweld y rhyngwyneb rhwng unrhyw gynigion o fath Holtham, neu ffyrdd eraill o dalu am ofal cymdeithasol, a'r system fudd-daliadau, sy'n dal i gael ei chadw yn ôl i'r Deyrnas Unedig. Dim ond pan allwn ni weld pob rhan o'r jig-so cymhleth hwnnw y byddwn ni'n gallu gwneud y penderfyniadau mwyaf effeithiol am y ffordd y gellir defnyddio arian Cymru i dalu am y gwasanaethau gofal cymdeithasol y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol.

Wel, Prif Weinidog, nid ydych chi'n fodlon nodi eich defnydd o bwerau treth incwm. Rydych chi wedi nodi yn fwy eglur yn eich ail ateb y defnydd o ardoll gofal cymdeithasol, gordal—galwch ef yr hyn a fynnwch—a diystyru gordal ardoll addysg, ac rwy'n ddiolchgar i chi am wneud hynny. Ond un peth y mae eich rhaglen lywodraethu yn sôn amdano yw treth dwristiaeth ac ymgynghori mewn gwirionedd ar y cynigion deddfwriaethol y byddai eu hangen i gyflwyno mesur o'r fath yma yng Nghymru. A allwch chi ddweud wrthyf i sut yr ydych chi'n credu y byddai mesur o'r fath yn helpu'r sector twristiaeth yma yng Nghymru pan ein bod ni'n gwybod bod trethiant uchel mewn gwirionedd yn rhwystro twf economaidd? Rwy'n dechrau o'r safbwynt bod trethi isel yn annog twf economaidd gan eu bod nhw'n annog pobl i fynd allan, i gymryd y risgiau, i ymateb i'r heriau, a thyfu'r economi honno. Ond mae eich rhaglen lywodraethu chi yn nodi yn eglur eich bod chi'n mynd i gyflwyno treth dwristiaeth, felly sut ar y ddaear y bydd hynny yn helpu sector hanfodol o'n heconomi i drwsio ei hun ar ôl argyfwng COVID?

[Anghlywadwy.]

Yn wir. Wel, Llywydd, edrychaf ymlaen at gyflwyno cynigion i'w trafod yma yn y Senedd ar dreth dwristiaeth, syniad, fel y clywais fy nghyd-Aelod Mike Hedges yn ei ddweud, sydd wedi bwrw gwreiddiau, a hynny yn llwyddiannus iawn, ledled y byd, ac a gyflwynwyd gan gyfres o awdurdodau lleol a chanddynt ddaliadau gwleidyddol gwahanol iawn yn ddiweddar. Pa un a yw'n Gyngor Caerfaddon a Gogledd Ddwyrain Gwlad yr Haf a reolir gan y Democratiaid Rhyddfrydol, yn Gyngor Dinas Lerpwl a reolir gan Lafur neu'n Gyngor Dinas Aberdeen a reolir gan y Torïaid, ceir cynigion ar gyfer trethi twristiaeth ar y lefel honno, a dyna ddiben y cynnig ym maniffesto fy mhlaid. Mae'n ymwneud â rhoi'r grym a'r awdurdod i awdurdodau lleol yng Nghymru wneud penderfyniad drostynt eu hunain ynghylch pa a fyddai ardoll dwristiaeth yn caniatáu yn well iddyn nhw barhau i fuddsoddi o dan yr amgylchiadau sy'n gwneud yr ardaloedd hynny yn ddeniadol i dwristiaeth.

Rwy'n eglur iawn yn fy meddwl fy hun, Llywydd, y bydd treth dwristiaeth, o'i chyflwyno yn briodol, o fudd i'r diwydiant oherwydd yr hyn y bydd yn caniatáu i'r awdurdodau lleol hynny ei wneud yw buddsoddi yn y pethau sy'n gwneud yr ardaloedd hynny yn ddeniadol i dwristiaid yn y lle cyntaf. Ar hyn o bryd, y poblogaethau preswyl lleol hynny sy'n talu am bopeth. Nhw sy'n talu am y toiledau, nhw sy'n talu am y meysydd parcio, nhw sy'n talu am yr amgueddfa leol, nhw sy'n talu am yr ŵyl leol—unrhyw beth a roddir yno i ddenu pobl i'r ardal, y trigolion lleol hynny sy'n ysgwyddo'r gost yn llawn.

Gallai ardoll dwristiaeth, sy'n cael ei chodi ar bobl sy'n dewis mynd i'r ardaloedd hynny, mewn ffordd fychan iawn, pan fyddwch chi'n ei adio i gyd at ei gilydd, fod yn gyfle sylweddol i awdurdodau lleol fuddsoddi yn yr amodau sy'n gwneud twristiaeth yn llwyddiant. Pan nad yw awdurdodau lleol yn credu y byddai'n arf y bydden nhw'n ceisio ei ddefnyddio, ni fydden nhw o dan unrhyw rwymedigaeth i'w wneud, ond rwyf i wedi cael llawer o drafodaethau ar lawr y Senedd gydag arweinydd yr wrthblaid pan fydd yn fy annog i ddatganoli—nid yn unig i Gaerdydd, ond ymlaen i awdurdodau lleol i gryfhau eu gallu i wneud penderfyniadau dros eu poblogaethau lleol—a dyna'r hyn y byddwn ni'n ei wneud pan fyddwn ni'n sôn am dreth dwristiaeth. Mwy o bwerau i awdurdodau lleol wneud penderfyniadau sy'n iawn i'w ar gyfer eu hardaloedd a'u poblogaethau lleol.

Ar ran Plaid Cymru nawr, Rhun ap Iorwerth.

Diolch, Llywydd. Yng ngeiriau’r Gweinidog Newid Hinsawdd, mae angen i Gymru wneud dwywaith cymaint i daclo newid hinsawdd yn y degawd nesaf ag y gwnaeth hi yn y 30 mlynedd ddiwethaf. Y Llynedd, mi ddywedodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, sy’n cynghori Llywodraethau’r Deyrnas Gyfunol, bod absenoldeb strategaeth eglur i’r economi gyfan ar gyfer 2050, ar lefel Llywodraethau Cymru a’r Deyrnas Unedig, yn golygu nad yw Cymru ar y ffordd i gyrraedd y targed o 80 y cant, heb sôn am net zero. Os edrychwn ni'n ôl, 31 y cant mae allyriadau wedi gostwng yng Nghymru ers 1990, o’i gymharu efo 41 y cant ar draws y Deyrnas Gyfunol. Pam ydych chi’n meddwl bod Cymru ar ei hôl hi?

Wel, Llywydd, mae achos rŷn ni wedi cymryd o ddifrif nifer o'r pwyntiau mae Rhun ap Iorwerth wedi'u gwneud. Hwnna yw y rheswm dŷn ni wedi creu Gweinidog ac adran newydd gyda’r cyfrifoldebau i fynd i’r afael â newid yn yr hinsawdd; Gweinidog gyda’r pwerau yn y maes tai, egni, trafnidiaeth, a chyda’r amgylchedd hefyd. So, yfory, bydd y pwyllgor ar lefel y Deyrnas Unedig yn mynd i gyhoeddi'r adroddiad diweddaraf, ac ar ddydd Mercher—fel, Llywydd, dwi’n gwybod eich bod chi’n ymwybodol, dydyn ni fel Llywodraeth ddim fel arfer yn rhoi pethau lawr ar yr agenda ar y dydd Mercher—roedden ni wedi rhoi datganiad ar yr agenda am yfory i roi cyfle i’r Aelodau glywed oddi wrth y Gweinidog newydd am ei chynlluniau hi ac ymateb y Llywodraeth i’r pwyllgor a’r adroddiad diweddaraf.

Dwi’n croesawu’r ffaith bod yna Weinidog Newid Hinsawdd. Roeddwn i’n gwrando ar y cyfweliad cyntaf gwnaeth hi ar y BBC—roedd yna lot o siarad am drafnidiaeth a ffyrdd, ac mi fydd y Prif Weinidog yn gwybod fy mod i’n eiddgar iawn i annog symudiad tuag at gerbydau trydan a’r math yna o beth. Felly, mae hyn i gyd yn bwysig, ond mae adeiladau yn defnyddio mwy o ynni na thrafnidiaeth.

Os ydym ni o ddifrif ynghylch mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd, mae'n rhaid i ni fod o ddifrif ynghylch mynd i'r afael â'r defnydd o ynni mewn adeiladau. Ac i leihau allyriadau o wresogi mewn adeiladau domestig, mae'n rhaid i ni ddisodli bwyleri sy'n llosgi tanwydd ffosil ac mae'n rhaid i ni fuddsoddi mewn effeithlonrwydd ynni, ac o gofio mai'r rhan fwyaf o'r stoc dai—y mwyafrif llethol o'r stoc dai yn 2050—fydd y stoc dai aneffeithlon sydd gennym ni heddiw, pryd ydym ni'n mynd i weld gwaith yn dechrau o ddifrif ac ar raddfa fawr ar y math o ôl-osod systemau gwresogi ac insiwleiddio sydd ei angen i'n cael ni i ble yr ydym ni angen mynd?

Wel, edrychwch, rwy'n cytuno yn llwyr, Llywydd, gyda'r pwyntiau y mae Rhun ap Iorwerth yn eu gwneud am bwysigrwydd hanfodol rhaglen ôl-osod. Bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno rhaglen o'r fath. Byddwn yn buddsoddi symiau sylweddol ynddi, oherwydd yr ynni sy'n deillio o'r tai yr ydym ni'n byw ynddyn nhw yw un o'r prif heriau sy'n ein hwynebu. Dyna hefyd pam yr ydym ni mor benderfynol y bydd yr 20,000 o dai rhent cymdeithasol newydd y byddwn ni'n eu hadeiladu yn dai a fydd yn cynhyrchu cymaint o ynni ag y maen nhw'n ei ddefnyddio. Ac mae'r buddsoddiad a wnaed gennym ni yn nhymor diwethaf y Senedd, yn ein rhaglen dai arloesol, wedi rhoi profiad a gwybodaeth wirioneddol hanfodol i ni y gallwn ni eu defnyddio, gydag enghreifftiau gwirioneddol o dai yn cael eu hadeiladu yng Nghymru, sy'n gwneud yr union beth hwnnw—cynhyrchu mwy o ynni nag y maen nhw'n ei ddefnyddio. Yna mae hynny wedi rhoi llwyfan cadarn iawn i ni ar gyfer adeiladu'r math o dai yn y dyfodol a fydd yn cyfrannu at yr ymdrech o fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd, yn hytrach na bod yn dreth arall arno.

Efallai ei bod hi'n werth edrych ychydig yn fanylach ar yr hyn yr ydych chi'n ei olygu wrth ddweud 'symiau sylweddol'. Rwy'n credu bod eich Llywodraeth wedi dweud fis Tachwedd diwethaf eich bod chi eisiau datgarboneiddio 1.4 miliwn o gartrefi rhwng nawr a 2050. Rwy'n credu bod fy symiau i, os ydyn nhw'n iawn, yn dweud bod hynny yn 132 o gartrefi bob dydd am y 29 mlynedd nesaf. Efallai y gallwch chi ddweud wrthym ni faint o gartrefi yng Nghymru a gafodd eu datgarboneiddio y llynedd, oherwydd o ble yr wyf i'n edrych, mae'n teimlo fel pe byddem ni'n aros yn ein hunfan.

Mae ôl-osod, wrth gwrs, yn fuddsoddiad; mae'n fuddsoddiad yn yr amgylchedd, ond mae'n fuddsoddiad gwirioneddol hefyd mewn gwneud arbedion drwy effeithlonrwydd ynni. Gallai greu degau o filoedd o swyddi. Dyma'r union fath o brosiect a allai ddenu buddsoddiad—buddsoddiad ariannol gwirioneddol—drwy fondiau Llywodraeth, er enghraifft, ac mae Plaid Cymru wedi sôn am gynllun gwerth biliynau o bunnoedd efallai dros gyfnod o amser, wedi'i ariannu yn y math hwnnw o fodd.

Nawr, bu'n rhaid i'ch Llywodraeth chi gyfaddef nad yw'r £20 miliwn a fuddsoddwyd yn y rhaglen ôl-osod er mwyn Optimeiddio, a dyfynnaf, yn:

'ddigon o bell ffordd i ddatgarboneiddio cartrefi Cymru.'

Wel, gallwch chi ddweud hynny eto. Felly, Prif Weinidog, mae dros ddwy flynedd bellach ers datgan argyfwng hinsawdd, rydym ni oddeutu 7 y cant o'r ffordd i 2050 eisoes, felly pryd wnewch chi roi'r model ariannol a'r strategaeth fanwl ar waith i ddechrau ôl-osod yn gyflym, oherwydd mae'r cloc yn tician ac mae'r argyfwng yn dwysáu?

Wel, Llywydd, unwaith eto, nid wyf i'n gwrthwynebu am eiliad y ffaith fod brys o ran yr argyfwng yr ydym ni'n ei wynebu. Cafodd y Cabinet gyfarfod ddoe a chytunodd ar gynnig gan y Gweinidog cyllid ynghylch sut y byddwn ni'n creu'r gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf dros yr haf ac yn dod â chynigion i lawr y Senedd yn y ffordd arferol yn yr hydref, a dyna'r ffordd y byddwn ni'n creu'r cyllidebau sydd eu hangen arnom ni ar gyfer y llawer iawn o wahanol ofynion sydd ar ein gwasanaethau cyhoeddus. Yr un peth na fyddwn ni'n gallu ei ddefnyddio, Llywydd—ac rwyf i wedi cael y drafodaeth hon gydag arweinydd Plaid Cymru yn y Senedd ddiwethaf—yw bondiau Llywodraeth, gan nad yw bondiau Llywodraeth yn ychwanegu yr un bunt at allu gwario Llywodraeth Cymru. Y cwbl y maen nhw'n ei gynnig i chi yw gwahanol ffrwd o gyllid i'r ffrydiau ariannu sydd gennym ni eisoes, ac nid ydyn nhw'n ychwanegu ati. Dim ond ffordd wahanol o ariannu ydyn nhw, ac, mewn gwirionedd, mae'n ffordd ddrutach o ariannu llawer o'r gwariant yr ydym ni'n ei ddefnyddio. Ond, yn y system sydd gennym ni, am bob punt y byddwch chi'n ei chodi trwy fond Llywodraeth Cymru, rydych chi'n colli punt o arian sy'n dod i ni mewn gwariant cyfalaf gan Lywodraeth y DU. Felly, nid eu bod nhw'n syniad gwael ynddynt eu hunain, ac rydym ni wedi cymryd rhai camau i allu creu i fondiau Llywodraeth Cymru, pe bydden nhw'n rhatach na benthyg arian gan Lywodraeth y DU. Ond yr hyn nad ydyn nhw'n ei wneud yw ychwanegu at gyfanswm yr arian y gallwch chi ei wario, ac felly nid ydyn nhw'n ateb i rai o'r heriau y mae Rhun ap Iorwerth wedi eu codi yn gwbl briodol y prynhawn yma. Mae'r symiau o arian sydd gennym ni, at y dibenion yr ydym ni'n gyfrifol amdanyn nhw, yn cael eu pennu drwy fformiwla Barnett a'r penderfyniadau y mae Llywodraeth y DU yn eu gwneud. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn cadw at ei hymrwymiad i'r newid yn yr hinsawdd a phopeth a ddywedwyd yng Nghernyw yr wythnos diwethaf ac wrth baratoi ar gyfer COP26. Yna byddwn yn gweld llif y buddsoddiad drwodd i Gymru a fydd yn caniatáu i ni wneud mwy a gwneud mwy o bethau yn gyflymach, yn union fel yr hoffem ni ei wneud.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r pandemig wedi dangos yn eglur bwysigrwydd hanfodol gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Mae'r ymwybyddiaeth gynyddol hon, newidiadau cadarnhaol mewn arferion gwaith a datblygu modelau gofal newydd i gyd yn darparu'r sail ar gyfer recriwtio staff yn y dyfodol, gan ymuno â'r niferoedd uchaf erioed sydd eisoes yn cael eu cyflogi gan ein GIG yng Nghymru.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Fel y gwyddoch chi, rwy'n siŵr, dywedodd Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol Senedd y DU, yn ei adroddiad damniol, bod staff y GIG a staff gofal mor flinedig fel bod dyfodol gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol mewn perygl. Er bod eu hadroddiad yn ymwneud â Lloegr yn unig, rwy'n siŵr nad yw pethau yn llawer gwell ar yr ochr hon i Glawdd Offa. Hyd yn oed cyn i'r pandemig daro'r glannau hyn, roedd ein staff iechyd a gofal wedi blino yn lân ac wedi eu gorymestyn; y cwbl y mae COVID-19 wedi ei wneud yw gwaethygu'r sefyllfa. Ar ôl gweithio yn y sector am dros ddegawd, gallaf ddweud wrthych chi yn bersonol bod llawer o staff yn ei chael hi'n anodd ymdopi â'r baich a roddir arnyn nhw oherwydd prinder staff. Siaradodd chwythwyr chwiban dros y penwythnos am y pwysau y mae rheolwyr yn ei roi ar staff i weithio oriau hwy. Oni bai bod camau brys yn cael eu cymryd, bydd mwy a mwy o staff yn cael eu gorfodi i adael. Prif Weinidog, beth fydd eich Llywodraeth chi yn ei wneud i sicrhau bod gennym ni ddigon o staff yn gweithio ym maes gofal iechyd er mwyn lleihau'r baich ar staff presennol a sicrhau diogelwch cleifion?

Llywydd, nid oes gennyf i amheuaeth o gwbl bod y pwysau a deimlir gan ein staff iechyd a gofal cymdeithasol ardderchog yn real iawn. Maen nhw wedi gweithio drwy un o'r cyfnodau anoddaf yn ein hoes ni, ac maen nhw bellach yn gweithio yr un mor galed i geisio gwneud iawn am yr holl bethau hynny nad ydyn nhw wedi bod yn bosibl wrth ymdrin â'r coronafeirws, ac maen nhw'n gwneud hynny nawr mewn amgylchedd o gynnydd yr amrywiolyn delta yma yng Nghymru, gyda'r posibilrwydd realistig y bydd yn anfon mwy o bobl yn ôl i'r system iechyd a gofal cymdeithasol. Felly, rwy'n cytuno â'r hyn y mae Mr Davies wedi ei ddweud am y pwysau y mae pobl wedi gweithio oddi tano.

Beth ydym ni'n ei wneud i helpu i fynd i'r afael â hynny? Wel, rydym ni'n cyflogi mwy o staff. Ar ddechrau tymor diwethaf y Senedd, roedd 74,000 o staff yn y GIG yng Nghymru; wrth i ni gychwyn y tymor hwn, mae dros 85,000 o aelodau staff. Mae'r rheini yn gyfwerth ag amser llawn: mewn cyfrif pen, mae ymhell dros 100,000, ac mae hynny dros 11,000 yn fwy o staff yn y GIG mewn un tymor, a hynny ar adeg pan yr oedd ei Lywodraeth ef yn San Steffan yn torri cyllidebau Llywodraeth Cymru flwyddyn ar ôl blwyddyn. Rwy'n ei weld yn ysgwyd ei ben, ond mae'n fater syml o ffaith, ffaith nad yw'n cael ei gwadu gan ei Lywodraeth ef yn Lloegr, a ddywedodd wrthym ni fod cyni cyllidol yn rhywbeth na ellid ei osgoi yn llwyr. Er gwaethaf hynny, aethom ati i gyflogi mwy o staff yn y GIG yma yng Nghymru. Dros y chwe blynedd diwethaf, rydym ni wedi cynyddu'r lleoedd hyfforddi ar gyfer ffisiotherapyddion gan 44 y cant, ar gyfer lleoedd hyfforddi nyrsys gan 72 y cant, ar gyfer bydwreigiaeth gan 97 y cant. Bydd y bobl hynny yn dod allan o hyfforddiant, gan gynnwys yr ysgol feddygol newydd yr ydym ni wedi ymrwymo iddi yn y gogledd, i wneud yn siŵr bod pwyslais penodol ar staffio yn y gogledd—byddan nhw ar gael i weithio yng ngwasanaeth iechyd Cymru. Byddan nhw'n ymuno â'r staff ychwanegol hynny sydd eisoes yno, a byddan nhw'n helpu—byddan nhw'n helpu. Ac nid yw'n ateb ar ei ben ei hun, rwy'n deall hynny, ond byddan nhw'n helpu i fynd i'r afael â'r effaith y mae'r 12 mis diwethaf wedi ei chael ar ein staff ym maes iechyd a gofal cymdeithasol ac yn helpu i godi'r baich hwnnw oddi arnyn nhw.

Mae recriwtio doctoriaid yn parhau i fod yn broblem yn ardal y gogledd, fel rydych chi'n gwybod, efo gormod o lawer o arian yn mynd ar gyflogi locyms a gormod o lawer o swyddi gwag mewn meddygfeydd. Dwi'n falch iawn eich bod chi yn cefnogi galwadau cyson Plaid Cymru am ysgol feddygol ym Mangor, ac rydych chi newydd gadarnhau hynny rŵan eto, a bod hyn yn cael ei weithredu arno fo erbyn hyn. Felly, wnewch chi gadarnhau y gallai'r ysgol feddygol agor yn y flwyddyn 2025, ymhen pedair blynedd, sef yr hyn mae'r bwrdd iechyd wedi ei gyhoeddi yn ddiweddar?

Wel, Llywydd, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, ceir grŵp sy'n cael ei gadeirio gan yr Athro Elizabeth Treasure, is-ganghellor Prifysgol Aberystwyth, hi ei hunan yn uwch glinigydd nodedig iawn yn GIG Cymru, i ddatblygu'r cynlluniau ar gyfer yr ysgol feddygol ym Mangor. Mae cam un eu gwaith wedi'i gwblhau; mae cam dau eu gwaith yn cael ei wneud ar hyn o bryd. Mae'n cynnwys y bwrdd iechyd lleol, mae'n cynnwys cynrychiolwyr proffesiynol hefyd, mae'n cynnwys rhai lleisiau eraill a fydd yn cymryd rhan uniongyrchol yn y gwaith o wneud yn siŵr bod y prosiect hwnnw yn cael ei gwblhau yn briodol ac yn gwneud y cyfraniad yr ydym ni i gyd eisiau ei weld i wneud yn siŵr bod meddygon ac aelodau eraill o'r tîm clinigol ar gael yn y gogledd. Mae'r tîm yn bwriadu cwblhau cam dau eu gwaith ym mis Gorffennaf, ac ar yr amod ei fod yn cyrraedd yn y ffordd honno, gwn y bydd y Gweinidog yn bwriadu gwneud datganiad i'r Aelodau yn y fan yma, gan fanteisio ar eu cyngor a gosod yr amserlen yn unol â'r hyn y mae Siân Gwenllian wedi cyfeirio ato y prynhawn yma.

Roedd yn—[Anghlywadwy.]—ymweld ag Ysbyty Tywysoges Cymru yn fy etholaeth i, Pen-y-bont ar Ogwr, yr wythnos diwethaf, a chyfarfod â'r staff anhygoel. Maen nhw wedi bod yn aruthrol drwy gydol y pandemig, a gwn fod pawb yn y fan yma heddiw yn eu cydnabod, yn eu gwerthfawrogi ac yn diolch iddyn nhw am eu dewrder, am yr aberthau y maen nhw wedi eu gwneud, ac am eu hymrwymiad cyson i ofal cleifion. Maen nhw a minnau yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael nawr â'r rhestr aros am lawdriniaethau, yn enwedig orthopedeg ac offthalmoleg, yn ogystal â'r £100 miliwn o gyllid i'n byrddau iechyd i ddechrau ar y gwaith hanfodol hwn. Fel y gwn fod ein Prif Weinidog yn ymwybodol, er mwyn clirio'r ôl-groniad o lawdriniaethau llawfeddygol, bydd angen i ni gael digon o staff theatr i gynorthwyo. Fodd bynnag, ceir prinder o ymarferwyr adrannau llawdriniaeth ar hyn o bryd, sy'n arwain at gyfyngiad ar nifer y llawdriniaethau y gellir eu cyflawni. A wnaiff ein Prif Weinidog ddweud wrthym ni sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau ein bod ni nid yn unig yn denu digon o ODPs i helpu i glirio'r ôl-groniad presennol ond hefyd i sicrhau bod gennym ni gyflenwad ohonyn nhw yn y dyfodol ar gyfer ein GIG yng Nghymru?

Wel, Llywydd, diolchaf i Sarah Murphy am y cwestiwn pwysig yna. Mae hi'n iawn i dynnu sylw at swyddogaeth allweddol ymarferwyr adrannau llawdriniaeth o fewn y tîm llawfeddygol. Bydd hi'n gwybod o'i hymweliad ag Ysbyty Tywysoges Cymru nad staff yn unig yw'r her bresennol o ran theatrau llawdriniaeth, ond hefyd ymdrin â'r cyfyngiadau sy'n ofynnol yng nghyd-destun y coronafeirws ar gyfer sicrhau arfer diogel. Bydd hi wedi clywed, rwy'n siŵr, yn uniongyrchol gan staff am sut y mae'n rhaid glanhau theatrau yn drylwyr rhwng pob llawdriniaeth, o ran sut yr oedd rhai llawdriniaethau—lle'r oedd hi'n bosibl cael rhestr lawdriniaeth yn cynnwys wyth llawdriniaeth mewn diwrnod, dim ond tri mewn diwrnod y gallan nhw eu cyflawni ar hyn o bryd, hyd yn oed pan fyddan nhw wedi eu staffio yn llawn, oherwydd cyfyngiadau coronafeirws. Serch hynny, mae yn llygad ei lle wrth nodi bod ymarferwyr adrannau llawdriniaeth yn allweddol.

Bydd hi'n gwybod ein bod ni eisoes wedi cyhoeddi buddsoddiad ychwanegol o £100 miliwn yn y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru i'w helpu gyda'r adferiad yn sgil y pandemig, ac mae hynny eisoes yn helpu i recriwtio staff theatr ychwanegol. Ond fe wnaeth yr Aelod bwynt pwysig arall: nid yw'n fater syml o recriwtio mwy o staff sydd eisoes wedi'u hyfforddi; mae angen gwneud yn siŵr hefyd bod y system hyfforddi yng Nghymru yn cynhyrchu'r staff y bydd eu hangen arnom ni ar gyfer y dyfodol. Ac mae Addysg a Gwella Iechyd Cymru wedi nodi ei gynlluniau i wneud hynny. Mae ganddo gynlluniau uchelgeisiol i gynyddu nifer y meddygon, ond hefyd yr holl bobl eraill hynny y mae'r gwasanaeth iechyd yn dibynnu arnyn nhw, ac mae ymarferwyr adrannau llawdriniaeth ymhlith y bobl hynny.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Rydym ni'n monitro data fel gwrthdrawiadau anafiadau personol, geometreg ffyrdd a defnydd gan gerddwyr a beicwyr fel mater o drefn i hysbysu'r angen am welliannau diogelwch ar y ffyrdd. Rydym ni hefyd yn bwrw ymlaen â mentrau i gyflwyno terfynau cyflymder 20 mya ar ffyrdd cyfyngedig a mynd i'r afael â pharcio ar balmentydd.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Bydd yn ddwy flynedd ers marwolaeth drasig fy etholwr Olivia Alkiry ar y seithfed ar hugain o Fehefin. Dim ond 17 oed oedd hi ac fe'i lladdwyd mewn damwain car ar ffordd wledig yn sir Ddinbych. O ganlyniad i'r drasiedi honno, dechreuodd mam Olivia, Jo, a ffrind gorau Olivia, Joe Hinchcliffe, ymgyrch, ymgyrch Olivia's Legacy, i hyrwyddo gyrru mwy diogel, yn enwedig ymhlith gyrwyr blwyddyn gyntaf. Ac mae eu hymgyrch yn cynnwys y cais i bob gyrrwr blwyddyn gyntaf fod â dyfeisiau telemateg yn eu cerbydau, sy'n gallu, fel y gwyddoch, hybu gyrru gwell a mwy diogel. Prif Weinidog, rydym ni wedi llwyddo i sicrhau cefnogaeth prif gwnstabl Heddlu Gogledd Cymru, Carl Foukes, a llawer o bobl eraill ar y daith hon gyda'r ymgyrch benodol hon. Rwy'n sylweddoli nad yw rhai o'r pethau hyn yn faterion datganoledig, ond a gaf i ofyn: a wnewch chi gefnogi ymgyrch etifeddiaeth Olivia Alkir nawr i sicrhau y gall dyfeisiau telemateg fod yn rhywbeth y gallwn ni annog pob person ifanc i'w rhoi yn eu ceir yn y flwyddyn gyntaf hollbwysig honno ar ôl iddyn nhw basio eu prawf er mwyn osgoi'r drasiedi ofnadwy y mae teulu Olivia wedi ei dioddef?

Diolchaf i Darren Millar am hynna. Rwy'n cofio yn dda iawn farwolaeth drist dros ben Olivia 12 mis yn ôl, ac ni allaf ond dychmygu'r effaith y bydd hynny wedi ei chael ar ei theulu. Fel cynifer o deuluoedd, maen nhw, fel y dywedodd Darren Millar, wedi sianelu eu galar i geisio gwneud yn siŵr nad yw pobl eraill yn rhannu'r un profiad. Hyd y gwn i, nid yw gwasanaethau telemataidd yn gyfrifoldeb sydd wedi'i ddatganoli i ni yma yng Nghymru, ond rwy'n hapus iawn i wneud yn siŵr fy mod i'n edrych yn ofalus ar waith yr ymgyrch.

Un o'r pethau yr ydym ni'n ei ariannu fel Llywodraeth Cymru yw'r cynllun Pass Plus ar gyfer pobl ifanc. Felly, mae am ddim i bobl ifanc yng Nghymru. Felly, ar ôl pasio eu prawf, gallan nhw fynd ymlaen wedyn i gael chwe modiwl arall, fel y cofiaf, gan wneud yn siŵr nad ydyn nhw'n credu, dim ond am eu bod nhw wedi pasio eu prawf, eu bod nhw'n barod ar gyfer yr holl heriau y byddan nhw'n eu hwynebu wrth yrru ar ffyrdd modern. Felly, rwyf i'n awyddus iawn i gysylltu fy hun â'r pwyntiau cyffredinol y mae'r Aelod wedi eu gwneud, ac i roi addewid iddo y byddaf yn edrych yn ofalus ar yr hyn y mae'r ymgyrch yn ei ddweud am delemateg.

Mae Heddlu Gwent yn cwmpasu rhanbarth Dwyrain De Cymru yr wyf i'n ei chynrychioli. Yn y blynyddoedd diwethaf, nhw oedd yr unig heddlu i gofnodi cynnydd i ddamweiniau traffig ar y ffyrdd. Mae edrych yn fanylach ar y ffigurau hyn yn dangos bod digwyddiadau lle cafodd rhywun ei anafu yn ddifrifol wedi mwy na dyblu o 82 yn 2015 i 179 yn 2019. Rwyf i wedi bod yn rhan o ymgyrch lleihau cyflymder ar strydoedd Six Bells ym Mlaenau Gwent; os na fydd rhywbeth yn cael ei wneud yn fuan, mae trigolion yn poeni y bydd rhywun yn cael ei anafu yn ddifrifol cyn bo hir. Un o'r rhwystrau i gyflwyno mesurau gostegu traffig yw na fu digwyddiad difrifol hyd yma. Dylem ni allu gweithredu cyn i rywun farw. Beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i symleiddio'r broses i alluogi cymunedau fel Six Bells i gael mwy o reolaeth dros y mesurau gostegu traffig ar eu strydoedd?

Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Bydd y ffigurau damweiniau ffyrdd blynyddol a gofnodwyd gan yr heddlu ar gyfer 2020 yn cael eu cyhoeddi yn ddiweddarach y mis hwn, a byddwn yn gallu cymryd y rheini i ystyriaeth yn yr holl amgylchiadau lleol. Rwy'n ymwybodol o'r mater a godwyd gan yr Aelod oherwydd mae'r Aelod o'r Senedd dros Flaenau Gwent wedi ei grybwyll i mi o'r blaen.

Mae'r alwad am fuddsoddiad mewn diogelwch ar bob ffordd yn un ddilys iawn, Llywydd, ond yr unig ffordd y gallwn ni ymateb iddi yw drwy sylfaen dystiolaeth. A gwn y gall hynny fod yn rhwystredig i rai cymunedau, ond dyna'r ffordd yr ydym ni'n gallu gwneud penderfyniadau sy'n deg ledled Cymru gyfan. Ceir ffordd sefydledig iawn o wneud hynny, gan ddefnyddio system GanBwyll Cymru, ac mae hynny yn caniatáu i ni gasglu tystiolaeth ar sail unffurf trwy Gymru gyfan ac yna i wneud penderfyniadau buddsoddi ar sail ble mae'r angen mwyaf. Rwy'n deall rhwystredigaeth ymgyrchwyr lleol ynghylch hynny, ond y cwbl y byddai gwneud penderfyniadau am fuddsoddiad cyn cael y ffeithiau yn ei wneud fyddai rhoi rhai ardaloedd eraill dan anfantais lle bydd y galwadau yr un mor daer ac yr un mor bwysig i boblogaeth leol.

Fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi mai rhai o'r ffyrdd gorau o wella diogelwch ar y ffyrdd yw gostwng cyfyngiadau cyflymder mewn ardaloedd adeiledig, creu ardaloedd di-draffig a rhoi active travel yn gyntaf ar frig y pyramid teithio? Ond sut allwn ni sicrhau ein bod ni'n perswadio pobl i ddod gyda ni ar y siwrnai hon i ddyfodol tecach, gwyrddach a gwell? Sut ydyn ni'n ei gwneud hi'n haws i bobl wneud y dewisiadau doeth drosom ni ein hunain, i'n cymunedau, ac i'r blaned hefyd?

Diolch yn fawr unwaith eto i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn, a dwi'n cytuno â fe: mae'n un peth i'r Llywodraeth wneud pethau—y Llywodraeth fan hyn, neu awdurdodau lleol—ac mae lot o bethau rŷn ni yn gallu eu gwneud, ac mae yna lot o bethau rŷn ni'n mynd i'w gwneud yn y dyfodol, ond mae'n rhywbeth arall i berswadio pobl i wneud y pethau rŷn ni i gyd yn gallu eu gwneud yn ein bywydau ni. Yn fy marn i, y ffordd fwyaf effeithiol i'w wneud e yw trwy berswadio pobl, i roi popeth allwn ni yn ei le i'w helpu nhw, ac i berswadio pobl, pan fyddan nhw'n teithio mewn ffordd sydd ddim yn creu newid yn yr hinsawdd neu yn yr amgylchedd lleol, eu bod nhw'n helpu; maen nhw'n helpu eu teuluoedd ac maen nhw'n helpu plant ac maen nhw'n helpu'r gymuned lle maen nhw'n byw. Pan ydym ni'n gallu perswadio pobl i fihafio yn y ffordd yna, maen nhw'n gallu gwneud popeth maen nhw'n gallu ei wneud a defnyddio'r cyfleusterau mae'r Llywodraeth yn gallu eu rhoi yn eu lle i'w helpu nhw.

Llywydd, £1,731 yw'r dreth gyngor band D gyfartalog yng Nghymru ar gyfer 2021-22. Rhoddir yr hyblygrwydd i awdurdodau lleol a chomisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru bennu eu cyllidebau blynyddol a lefelau'r dreth gyngor er mwyn adlewyrchu eu blaenoriaethau lleol. Yna, maen nhw'n atebol i'w trigolion am y penderfyniadau y maen nhw'n eu gwneud.

Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb. Mae talwyr y dreth gyngor mewn dau gyngor yn fy rhanbarth i, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr, yn gorfod talu rhai o'r cyfraddau uchaf o dreth gyngor o unman yn y DU. Yn y ddwy ardal, maen nhw'n talu mwy na £1,900 y flwyddyn ar gyfartaledd am eiddo band D. Rydym ni'n gwybod bod cynghorau Cymru yn codi mwy ar eu biliau treth gyngor yn gyffredinol na'u cymheiriaid yn Lloegr, ac eto mae'r cynghorau hyn hyd yn oed wedi llwyddo i bennu cyfraddau uwchlaw'r cyfartaledd uchel hwnnw. Rwy'n gwybod yn eich rhaglen lywodraethu, a gyhoeddwyd ar wefan Llywodraeth Cymru heddiw, eich bod chi'n dweud y byddwch chi'n ceisio diwygio'r dreth gyngor yng Nghymru, ac yn amlwg, yn seiliedig ar y ffigurau hyn, mae'n hen bryd. Felly, a gaf i ofyn i chi am fanylion penodol sut y byddwch chi'n gwneud hyn, er mwyn lleddfu baich y dreth gyngor ar bobl sy'n gweithio'n galed ledled Cymru?

Llywydd, byddai o gymorth pe byddai cwestiwn yr Aelod yn seiliedig ar ddim ond ychydig o ffeithiau syml, oni fyddai? Lol yw dweud bod biliau'r dreth gyngor yng Nghymru yn uwch nag y maen nhw yn Lloegr. Mae'r dreth gyngor band D gyfartalog yng Nghymru £167 y flwyddyn yn llai na chyfartaledd Lloegr. Tri phwynt wyth y cant yw'r cynnydd cyfartalog i'r dreth gyngor yng Nghymru ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfredol; mae'n 4.4 y cant yn Lloegr. Mae'n cael ei ffeithiau sylfaenol yn anghywir, ac nid yw'n helpu'r ddadl y mae eisiau ei gwneud. Rwy'n siŵr y bydd yn croesawu'r ffaith bod cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi cytuno ar gynnydd o 3.1 y cant i'r dreth gyngor i'w drigolion lleol eleni, sy'n sylweddol is na'r lefel y cytunwyd arni, er enghraifft, gan Geidwadwyr sir Fynwy. Felly, mae ei drigolion ef yn lwcus, onid ydynt, i fod yn byw gyda chyngor Llafur?

Nawr, ble rwy'n cytuno â'r Aelod yw nad yw'r system sydd gennym ni ar hyn o bryd yn dosbarthu yn deg yr angen i ariannu gwasanaethau lleol, a byddwn yn cyflwyno cynigion yn ystod tymor y Senedd hon i ddiwygio'r dreth gyngor i'w gwneud yn decach i ddinasyddion Cymru. Ni fydd hynny yn rhywbeth hawdd i'w wneud, oherwydd mewn unrhyw system yr ydych chi'n ceisio ei gwneud yn decach, bydd rhai pobl y bydd yn rhaid iddyn nhw dalu mwy er mwyn i'r bobl hynny sy'n llai abl i dalu gael talu llai, ac edrychaf ymlaen at ei gefnogaeth pan gaiff y cynigion hynny eu cyflwyno.

Llywydd, mae arwyddocâd y rhan sy'n cael ei chwarae gan lywodraeth leol wedi cael sylw cwbl briodol yn ystod y pandemig. Mae partneriaeth Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol, busnesau preifat a'r trydydd sector wedi bod yn ganolog i'n hymdrechion cyfunol i gadw Cymru yn ddiogel.

Sam Rowlands.

Diolch, Llywydd. Roeddwn i'n cael trafferth gyda'r botwm dad-dawelu yn y fan yna.

Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb i'r pwynt yna. Hoffwn innau hefyd ganmol gwaith cynghorau yn benodol trwy'r cyfnod anodd iawn hwn oherwydd y pandemig. Gwn o'm profiad fy hun yr aberth, y gwaith caled a'r ymroddiad y mae staff y cyngor wedi eu dangos drwy'r argyfwng hwn, ac maen nhw'n haeddu llawer o glod wrth gwrs, o'n criwiau ailgylchu i'n llyfrgellwyr, gweithwyr gofal cymdeithasol, i'n cynorthwywyr addysgu, y mae pob un ohonyn nhw wedi mynd y tu hwnt i'w dyletswyddau. Yng ngoleuni'r arddangosiad eithriadol hwn o gyflawni dros ein cymunedau, mae hyn yn dangos yn sicr unwaith eto, yn hytrach na thynnu'r broses o wneud penderfyniadau oddi wrth awdurdodau lleol a'u rhoi i gyrff rhanbarthol drwy bethau fel cydbwyllgor corfforaethol, mewn gwirionedd, dylid datganoli mwy a'u datganoli o Gaerdydd i gynghorau. Felly, ar wahân i'ch cyfeiriad blaenorol at dreth dwristiaeth, pa gynlluniau sydd gennych chi i ddangos ymrwymiad pellach i'n cynghorau a'n cymunedau trwy ddatganoli mwy o rym a chymorth ariannol iddyn nhw?

Llywydd, hoffwn ddechrau trwy gytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am ymrwymiad diflino aelodau staff mewn awdurdodau lleol ledled Cymru yn ystod y pandemig, ac, yn wir, arweinyddiaeth y cynghorau hynny. Drwy gydol y pandemig, byddwn wedi cyfarfod ag arweinyddion awdurdodau lleol yng Nghymru o leiaf unwaith yr wythnos, weithiau bob dydd, er mwyn gwneud y penderfyniadau heriol iawn a oedd yno i ni eu gwneud er mwyn cadw pob rhan o Gymru yn ddiogel. Rwy'n credu bod awdurdodau lleol wedi dangos arwyddocâd y rhan y maen nhw'n ei chwarae yn y cymunedau lleol hynny.

Nid wyf i'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Mr Rowlands am yr angen am weithio rhanbarthol rhwng awdurdodau lleol, ac, yn wir, rwyf i wedi meddwl yn aml bod y ffordd y mae'r chwe awdurdod lleol ar draws y gogledd yn dod at ei gilydd ym margen twf y gogledd, ac mewn agweddau eraill, yn dipyn o fodel i weddill Cymru o ran sut y gall awdurdodau lleol weithredu ar ôl troed rhanbarthol, ac felly gwella'r gwasanaethau y gellir eu darparu i drigolion lleol. A bydd y ddeddfwriaeth a basiwyd gan y Senedd hon yn ystod ei thymor diwethaf, rwy'n credu, yn sail i ymdrechion y cynghorau hynny sy'n ceisio gwneud yn siŵr, drwy gyfuno eu hadnoddau, a rhannu'r atebion y gallan nhw eu datblygu, y byddan nhw i gyd yn elwa o ganlyniad.

Mae'n destun eironi, Llywydd, onid yw, bod cynnig y byddai Llywodraeth Cymru yn ei gyflwyno i gynnig mwy o bwerau a mwy o ddewisiadau i awdurdodau lleol yn cael ei wrthwynebu gan arweinydd y blaid Geidwadol yn gynharach yn y prynhawn, tra fy mod i'n cael fy annog gan aelodau eraill o'i blaid i wneud yr union beth hwnnw?

Ar ôl cwblhau'r gweithdrefnau statudol angenrheidiol, bwriedir cyflwyno terfyn diofyn o 20 mya yn genedlaethol ym mis Ebrill 2023.

Diolch yn fawr iawn am hynna, Prif Weinidog. Yn amlwg, mae'n ddiddorol gweld bod llawer o ddiddordeb mewn diogelwch ar y ffyrdd yn y cwestiynau heddiw, yn ogystal â'r effaith ar lygredd aer ac ar allyriadau carbon. Hoffwn ganolbwyntio ar effaith goryrru ar blant, oherwydd rydych chi'n dweud mai perswadio pobl yw'r ffordd fwyaf effeithiol o wneud rhywbeth am y pethau hyn, ond, yn anffodus, yn fy etholaeth i, mae gennym ni nifer sylweddol o yrwyr sy'n credu bod ganddyn nhw hawl gan Dduw i yrru'n gyflym heibio mynedfeydd ysgolion, i beidio â stopio i gerddwyr ar groesfannau sebra, hyd yn oed pan mai plant ydyn nhw, a hefyd i barcio ar linellau igam-ogam gwaharddedig yr ydych chi'n aml yn eu gweld o amgylch ysgolion, yn ogystal ag o amgylch croesfannau sebra. Ac mae'n amlwg nad yw hynny yn helpu'r ffaith bod gennym ni un o'r cyfraddau marwolaethau cerddwyr sy'n blant uchaf yn Ewrop, gan ddilyn yn agos y tu ôl i'r Alban a Gogledd Iwerddon. Felly, sut mae deddfu ar gyfer terfyn o 20 mya mewn ardaloedd preswyl fel y sefyllfa ddiofyn—? Sut y bydd hynny yn effeithiol os na allwn ni newid y diwylliant hwn o anwybyddu'r gyfraith fel y mae hi'n bodoli ar hyn o bryd?

Llywydd, mae'r Aelod yn gwneud nifer o bwyntiau pwysig iawn. Mae cerddwyr bum gwaith yn fwy tebygol o gael eu lladd ar 30 mya o'i gymharu â thraffig yn symud ar 20 mya, felly mae lleihau cyflymder yn lleihau damweiniau ac yn achub bywydau. Ac mae hynny yn arbennig o bwysig i blant, fel y mae'r Aelod wedi ei ddweud. Rydym ni wedi sôn am gyfres o bethau rhyng-gysylltiedig y prynhawn yma o ran llygredd aer a thraffig. Gallwn fod wedi dweud, ac efallai y dylwn i fod wedi dweud yn fy ateb i'r cwestiwn cyntaf un y prynhawn yma, Llywydd, mai diogelu iechyd ein plant rhag llygredd aer yw prif thema Diwrnod Aer Glân yng Nghymru ddydd Iau. Ac fe'n hatgoffwyd ni gan Darren Millar yn gynharach o farwolaeth drist iawn person ifanc yn ei etholaeth ef, a bydd yr Aelodau yn siŵr o fod yn ymwybodol o farwolaeth Ella Adoo-Kissi-Debrah, plentyn ifanc, y daeth y crwner i'r casgliad bod ei marwolaeth wedi ei hachosi gan sefydliad a gwaethygiad asthma a achoswyd gan aer llygredig yn y dref a'r stryd lle'r oedd hi'n byw.

Felly, mae'r rhain yn bwyntiau pwysig iawn, yn wir, y mae'r Aelod yn eu codi, ac efallai nad ydyn nhw mor besimistaidd ag yr awgrymwyd efallai ar ddiwedd un ei chwestiwn am y posibilrwydd o newid diwylliant. Mae newid diwylliant bob amser yn ymddangos yn anodd iawn, ond yn ystod ein hoes ein hunain, rydym ni wedi ei weld yn digwydd. Pan eisteddodd y Cynulliad cyntaf un ar ôl yr etholiadau ym 1999, roedd pobl yn ysmygu mewn swyddfeydd, yn ysmygu mewn ffreuturau, yn ysmygu ar y bws ar y ffordd i'r gwaith, yn ysmygu pan oedd plant yn bresennol wrth y bwrdd, a nawr ni fyddem ni'n meddwl, fyddem ni, am wneud hynny, a dim ond 20 mlynedd yn ddiweddarach yw hyn. Rwy'n credu pe byddem ni wedi dweud yn ôl bryd hynny y gallem ni newid diwylliant ysmygu yn y ffordd honno, byddem ni wedi meddwl bod hynny yn beth eithaf uchelgeisiol i'w wneud. Felly, rwy'n credu y gall newid diwylliant ddigwydd, ac mae'n digwydd drwy gyfuniad o ymdrechion.

Fel y dywedais yn fy ateb cynharach i Huw Irranca-Davies, rwy'n credu mai'r ffordd orau o ddechrau yw drwy berswadio ac annog pobl—hyd yn oed pobl sy'n gwneud pethau drwg iawn, fel y dywedodd yr Aelod, o amgylch ysgolion ac yn y blaen. Nid wyf i'n credu bod demoneiddio pobl yn newid meddyliau pobl ac nid yw'n newid y ffordd maen nhw'n ymddwyn. Mae'n rhaid i ni allu gwneud dadl iddyn nhw bod gwneud rhywbeth yn wahanol yn well iddyn nhw ac i'r bobl sy'n bwysig iddyn nhw. Yna mae angen i ni gymryd y math o gamau cadarnhaol y cyfeiriais atyn nhw hefyd mewn ateb cynharach—yr holl bethau yr ydym ni'n eu gwneud fel Llywodraeth Cymru i greu'r seilwaith hwnnw ar gyfer teithio llesol, er mwyn sicrhau bod cludiant cyhoeddus ar gael ac yn fwy hygyrch. Yna, mae'n rhaid i ni gael gorfodaeth. Ac rydym ni'n gwybod, pan fydd pobl yn parcio yn fwriadol ar linellau melyn dwbl y tu allan i ysgolion, gan achosi'r peryglon posibl y maen nhw'n eu hachosi, yna mae'n rhaid mai gorfodaeth yw'r ateb weithiau pan fo perswâd wedi methu.

Felly, mae gweithredu gan y Llywodraeth yn bwysig, ond nid yw ond rhan o'r ffordd y gallwn ni sicrhau bod y newid diwylliant y mae Jenny Rathbone wedi cyfeirio ato yn digwydd. Nid wyf i'n credu y dylem ni ddiystyru, Llywydd, y posibilrwydd y gallai barn y cyhoedd eisoes fod ar y blaen i'r awydd am weithredu gwleidyddol yn yr union ffordd a welsom ni gydag ysmygu; rwy'n cofio'r dadleuon yn y fan yma, lle'r oedd llawer o ofn ein bod ni rywsut ar y blaen i ble'r oedd y cyhoedd, ac yn y pen draw roedd y cyhoedd yno o'n blaenau ni. 

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Altaf Hussain. 

A gaf i ddiolch i Dr Hussain am y cwestiwn yna, Llywydd? Er gwaethaf amrywiadau, mae marwolaethau yn ymwneud ag alcohol yn benodol wedi aros yn gymharol sefydlog dros y blynyddoedd diwethaf. Mae ffigurau rhagarweiniol yn awgrymu cynnydd i'r niferoedd yn 2020, ond mae angen mwy o ddata i gadarnhau ac asesu hyn. Gallai'r rhesymau am unrhyw gynnydd fod yn gymhleth a bydd angen eu dadansoddi ymhellach.

Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol bod ffigurau ynglŷn â marwolaethau yn ymwneud ag alcohol yn benodol ddim ond yn cynnwys y rhai hynny lle mae pob marwolaeth o ganlyniad uniongyrchol i gamddefnyddio alcohol—hynny yw, achosion y gellir eu priodoli yn llwyr i alcohol, er enghraifft clefyd alcoholig yr afu. Systemau sgrinio ac atgyfeirio mewn ysbytai cyffredinol a mynediad di-dor at wasanaethau dadwenwyno ac adsefydlu preswyl yw'r ffyrdd profedig o leihau marwolaethau o'r fath, drwy nodi'r rhai sydd mewn perygl o salwch difrifol a darparu gwasanaethau ar gyfer eu gwellhad o ddibyniaeth ar alcohol. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y dylai pob bwrdd iechyd adrodd ar y systemau sgrinio ac atgyfeirio mewn adrannau meddygol cyffredinol i nodi cleifion â dibyniaeth ar alcohol, ac a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i ddarparu cyllid i sicrhau bod dadwenwyno ac adsefydlu preswyl ar gael i bob claf sydd ei angen? Diolch.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Mae'n gwbl gywir, wrth gwrs, wrth ddweud bod y ffigurau a gyhoeddir yn farwolaethau 'achos uniongyrchol alcohol', ac mae'r broblem o gamddefnyddio alcohol yn un llawer ehangach na hynny. O ran y pwynt penodol olaf a godwyd gan yr Aelod, mae fframwaith adsefydlu Llywodraeth Cymru yn cynnwys 30 o wahanol ddarparwyr gwasanaethau cyffuriau ac alcohol preswyl. Rhwng mis Ebrill 2020 a mis Mai eleni, bu 194 o atgyfeiriadau i'r canolfannau hynny, ac roedd 93 ohonyn nhw i Frynawel, canolfan breswyl y gwn fod gan yr Aelod ddiddordeb arbennig ynddi. Roeddwn i'n falch iawn fy hun, pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, o ymweld â Brynawel a gweld y gwasanaethau y mae'n eu darparu. Yn ystod 2020-21, rhoddodd Llywodraeth Cymru £750,000 yn ychwanegol ar gael i gynorthwyo darpariaeth breswyl o wasanaethau adfer ar gyfer alcohol a chyffuriau, ac aeth £250,000 ohono yn uniongyrchol i Frynawel, i gefnogi lleoliadau ychwanegol yno. Gwn ei fod yn siarad ag awdurdod ar y mater hwn, o'r gwaith y mae'n ei wneud, ac rwy'n gobeithio y gwnaiff ef gydnabod y buddsoddiad ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud, a'r gwahaniaeth y mae hynny yn ei wneud ym mywydau pobl â dibyniaeth ar alcohol a'u gallu i gael gafael ar wasanaethau rhagorol o'r math y mae Brynawel yn eu darparu.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. Rwyf wedi ychwanegu dau ddatganiad at fusnes yr wythnos hon. Heddiw, bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ynghylch y rhaglen lywodraethu, ac yfory, bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn gwneud datganiad ynghylch newid hinsawdd. Yn olaf, mae'r ddadl fer yfory wedi'i gohirio tan yr wythnos nesaf. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad ar wahân, os gwelwch yn dda? Daw'r cyntaf gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am ddiwylliant. Bydd Llywodraeth Cymru yn ymwybodol fod y dyddiad cau ar gyfer datganiadau o ddiddordeb o ran ceisiadau Dinas Diwylliant y DU eleni yn digwydd fis nesaf. Am y tro cyntaf erioed, bydd grwpiau o drefi bach yn gallu gwneud cais am statws dinas diwylliant, yn hytrach na dim ond y dinasoedd mwy o faint. Mae hynny'n amlwg yn cynnig cyfle i lawer o drefi a phentrefi ledled Cymru. Mae grŵp brwdfrydig o wirfoddolwyr yn ardal Dyffryn Clwyd eisoes wedi cysylltu â mi—nid etholaeth Dyffryn Clwyd—ac maen nhw'n gobeithio'n fawr y gallant roi cais at ei gilydd i fanteisio ar y cyfle gwych hwn. Rwy'n credu y byddai'n dda o beth pe gallai Llywodraeth Cymru annog y trefi a'r cymunedau llai hynny i gyflwyno'r mathau hyn o geisiadau, a rhoi rhywfaint o arweiniad iddynt, oherwydd, fel arall, rwy'n credu y byddem yn colli'r cyfle, a byddai'n wych pe bai Cymru'n gallu manteisio arno'n llawn.

Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ynglŷn ag atgyfeiriadau a thriniaeth ar gyfer canser y prostad yng Nghymru? Cefais i fy synnu o gael gwybod yn ddiweddar fod nifer yr atgyfeiriadau ar gyfer canser y prostad wedi gostwng dros 2,000 yng Nghymru oherwydd bod llai o bobl yn cael eu profi yn dilyn y cyfyngiadau yn ystod pandemig y coronafeirws. Yn amlwg, mae hynny'n frawychus iawn—gallai olygu bod canser y prostad allan yno, heb ei ddarganfod, ac o ganlyniad gallai niweidio iechyd pobl. Felly, rwy'n credu y byddai'n dda gwybod beth yw strategaeth y Llywodraeth i fynd i'r afael â hynny yn y dyfodol. Diolch.

Diolch, Darren Millar. Fel y dywedwch chi, mae'n gyfle cyffrous iawn i drefi bach, ac mae'n dda clywed bod grwpiau o wirfoddolwyr yn eich etholaeth chi eich hun sy'n awyddus i gyflwyno cais o ran y ddinas diwylliant. Yn sicr, byddaf i'n sicrhau y gallwn ddosbarthu unrhyw ganllawiau neu wybodaeth i'r grwpiau sydd â diddordeb.

O ran eich ail bwynt, rwy'n credu, gydag unrhyw fater iechyd—ac yr ydych yn cyfeirio'n benodol at glefyd y prostad—dylid codi ymwybyddiaeth ynghylch sgrinio. Efallai eich bod chi'n ymwybodol ei bod yn Wythnos Ymwybyddiaeth Sgrinio Serfigol yr wythnos hon, ac mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r hyn sydd ar gael, yn enwedig o ran sgrinio, sy'n amlwg yn gallu darparu lefel o ddiogelwch. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig o ran pandemig COVID-19 hefyd—mae yna gymaint o niweidiau eraill. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod ni'n codi ymwybyddiaeth.

A gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch hygyrchedd y rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, os gwelwch yn dda, nid yn unig yn o ran y trenau a'r bysiau eu hunain, ond safleoedd bysiau a gorsafoedd trenau, yn enwedig y gorsafoedd nad ydynt wedi'u staffio? Mae nifer o etholwyr wedi codi'r pwynt gyda mi am y diffyg seddau gwarchodol a'r diffyg lle i ddefnyddwyr cadeiriau olwyn a phobl â phramiau, ac, mewn un achos yr wyf yn ymwybodol ohono, beiriant tocynnau wedi'i osod mewn man cyfyng gydag ond ychydig o le i fynd ato. Rwy'n siŵr bod y Trefnydd yn cytuno â mi y dylai'r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru fod yn hygyrch ac yn hawdd i bawb ei ddefnyddio.

Diolch, Luke Fletcher, am hynny. Yn sicr, rwy'n cytuno â chi y dylai pob agwedd ar drafnidiaeth gyhoeddus—fel y dywedwch chi, nid dim ond y bysiau neu'r trenau, ond y seilwaith o'u cwmpas—fod yn hygyrch. Nid wyf yn glir a oes darn o waith yn cael ei wneud i ymchwilio i hynny, ond yn sicr, byddaf yn sôn amdano wrth y Gweinidog sy'n gyfrifol.

Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar gynlluniau arfaethedig i blannu coed, gan gynnwys sut y gall y cyhoedd gymryd rhan. Pe bai pawb yng Nghymru sydd â gardd yn plannu coeden newydd yna byddai gennym 1 miliwn o goed ychwanegol. Rwy'n siŵr y bydd rhai Aelodau yn cofio pan oedden nhw'n blant am 'Plannwch goeden yn '73, plannwch un arall yn '74'. A wnaiff y Llywodraeth ystyried gweithredu cynllun o'r fath ar gyfer 2023 a 2024?

Hoffwn hefyd gael datganiad gan y Llywodraeth ynghylch athrawon cyflenwi. Rwy'n credu ei bod yn gwbl anghywir nad ydyn nhw'n cael eu cyflogi'n uniongyrchol gan gynghorau neu grwpiau o gynghorau. Rwy'n credu eu bod yn cael eu trin mewn ffordd echrydus, a hoffwn gael datganiad gan y Llywodraeth ar gyflogaeth athrawon cyflenwi.

Diolch. Rwyf i'n sicr yn ddigon hen i gofio plannu coed yn 1973 a 1974. Efallai eich bod chi'n ymwybodol, Mike Hedges, y bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn arwain ymarfer sy'n mynd at wraidd y mater o ran y ffordd y gallwn gynyddu nifer y coed sy'n cael eu plannu. Yn amlwg, rwy'n siŵr y bydd ganddo ddiddordeb mawr yn eich awgrym chi. Rydym hefyd wedi dechrau creu'r goedwig genedlaethol, a oedd yn un o ymrwymiadau maniffesto'r Prif Weinidog. Unwaith eto, rwy'n siŵr bod rhywbeth y gallwn ni ei wneud ynghylch y goedwig genedlaethol hefyd.

O ran athrawon cyflenwi, fel y dywedwch chi, mae modd eu cyflogi naill ai'n uniongyrchol drwy awdurdodau lleol neu ysgolion neu drwy asiantaethau cyflenwi masnachol. Yn amlwg, penaethiaid a chyrff llywodraethu sy'n gyfrifol am bob penderfyniad staffio a sicrhau bod ganddyn nhw weithlu effeithiol. Cyflwynwyd fframwaith asiantaeth gyflenwi'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn ôl ym mis Medi 2019, ac mae hynny wedi arwain at nifer o welliannau i gyflogau ac amodau athrawon cyflenwi asiantaethau. Rydym hefyd wedi cynnwys cyfradd isafswm cyflog, a arweiniodd at gynnydd cyflog i athrawon asiantaeth fframwaith.

Rwy'n galw am ddadl neu ddatganiad llafar yn amser Llywodraeth Cymru ar ofal i bobl ag anableddau dysgu a/neu awtistiaeth. Yr unfed ar ddeg ar hugain o Fai oedd pen-blwydd 10 mlynedd sgandal Winterbourne View, pan amlygwyd cam-drin pobl ag anableddau dysgu a/neu awtistiaeth. Ym mis Ionawr 2013, cyhoeddodd Dirprwy Weinidog Plant a Gwasanaethau Cymdeithasol Llywodraeth Cymru ddatganiad gweinidogol yn nodi cynlluniau Llywodraeth Cymru i sicrhau na fyddai sefyllfa debyg yn digwydd yng Nghymru. Fodd bynnag, mae llawer o bobl ag anableddau dysgu a/neu awtistiaeth yn dal i gael eu lleoli ymhell o ble mae eu teuluoedd yn byw. A'r wythnos diwethaf, clywsom honiadau brawychus hefyd fod plant awtistig yn cael eu cam-drin mewn cartref preswyl yng Nghymru—yn cael eu cosbi oherwydd  ymddygiad awtistig.

Mae'r consortiwm anabledd dysgu, gan gynnwys Anabledd Dysgu Cymru a Mencap Cymru, yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud chwe pheth. Mae hynny'n cynnwys ymrwymo i weithio gyda phartneriaid allweddol ar y strategaeth i sicrhau y gallwn ni ddod â phobl ag anableddau dysgu sydd wedi'u lleoli ym mhob gwasanaeth preswyl y tu allan i'r ardal yn ôl yn agos at eu teuluoedd a'u ffrindiau, os ydyn nhw'n dymuno gwneud hynny; amlinellu pa sicrwydd sydd gan Lywodraeth Cymru bod pobl ag anableddau dysgu yn cael adolygiadau gofal rheolaidd; a mesur pa gyfle sydd gan bobl ag anableddau dysgu i ddefnyddio gwasanaethau eirioli a sut mae'r wybodaeth honno'n cael ei chyfleu i Lywodraeth Cymru. Rwy'n galw am ddadl neu ddatganiad llafar ar y mater brys hwn gan Lywodraeth Cymru yn unol â hynny, oherwydd mae'r mater brys hwn yn haeddu amser y Llywodraeth i'r Senedd graffu'n briodol arno.

Rwy'n credu y byddem ni i gyd yn cytuno y dylai plant a phobl ifanc ag anableddau dysgu gael eu haddysgu a chael gofal  mor agos i'w cartrefi â phosibl. Rwy'n siŵr bod y Gweinidog addysg yn ymwybodol o'r adroddiad, ac y bydd yn ystyried beth yw'r argymhellion ac yn cyflwyno rhagor o wybodaeth ar yr adeg fwyaf priodol.FootnoteLink

Rydym ni i gyd yn croesawu'r Ddeddf aer glân hirddisgwyliedig yn y rhaglen lywodraethu. Mae ganddi lwyth o gefnogaeth yma yn y Senedd a thu hwnt. Fis Ebrill y llynedd, gwnes i alw ar ein trefi a'n dinasoedd i fod yn fwy ystyriol o bobl, gan awgrymu cau Stryd y Castell o flaen Castell Caerdydd er mwyn creu man cyhoeddus dymunol. Roeddwn i'n falch iawn bod hynny wedi digwydd, bod Cyngor Caerdydd wedi cau'r stryd ar gyfer cerbydau cyhoeddus, ond mae e'n siomedig iawn bod yna drafodaethau nawr a bod yna sôn am dro pedol yn cael ei grybwyll. 

A yw'r Trefnydd yn cytuno â mi ei bod yn rhyfedd iawn, a dweud y lleiaf, fod cyngor Llafur Caerdydd yn defnyddio cyllid aer glân gan Lywodraeth Cymru ar gyfer ei wario ar rywbeth a fydd, mewn gwirionedd, yn cynyddu llygredd ac yn effeithio ar ansawdd aer trigolion a'r 45 miliwn o ymwelwyr â Chaerdydd bob blwyddyn? A gawn ni ddatganiad ysgrifenedig gan Lywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda, o ran eu safbwynt ar ailagor Stryd y Castell, ac ar awdurdodau lleol yn dileu mesurau sydd mewn gwirionedd yn lleihau lefelau llygredd aer? Diolch.

Diolch. Fel y Gweinidog a oedd yn gyfrifol bryd hynny, roeddwn i'n sicr yn falch iawn o lansio'r cynllun aer glân fis Awst diwethaf yn Stryd y Castell yng Nghaerdydd. Yn amlwg, mae unrhyw gyllid y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i awdurdodau lleol o ran aer glân neu unrhyw fater arall yn cael ei fonitro'n ofalus, a byddaf i'n sicrhau bod y Gweinidog wedi clywed eich cwestiwn ac yn ysgrifennu atoch chi'n benodol ynghylch y pwynt yr ydych wedi'i godi.

Gweinidog, fel y soniwyd eisoes, mae hon yn Wythnos Anabledd Dysgu. Mae llawer ohonom yn falch o nodi hyn a dathlu, rhaid i mi ddweud, gyfraniad plant ac oedolion ag anableddau dysgu i'n bywydau ac yn y gwaith, ond rydym hefyd yn nodi'r heriau parhaus sy'n cael eu hwynebu a'r rhwystrau cymdeithasol ac economaidd sy'n gwneud bywyd yn llawer anoddach.

Gweinidog, dyma hefyd ben-blwydd tywyll 10 mlynedd ers sgandal Winterbourne View, felly a gaf i ategu'r alwad gan eraill yma heddiw i gael datganiad neu ddadl ar y ffordd y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda gofynion y grŵp cynghori ar anabledd dysgu yng Nghymru: lleihau nifer y bobl ag anableddau dysgu sy'n cael eu rhoi y tu allan i'r sir a thu allan i Gymru ac ymhell o'u cartref, teulu a ffrindiau, os yw'n groes i'w dymuniadau; asesu ansawdd a chyffredinolrwydd cynlluniau rhyddhau; asesu digonolrwydd gwasanaethau eirioli a chysondeb y gwasanaethau hynny; ac ymrwymo i gyflogi pobl ag anabledd dysgu a'u gofalwyr mewn adolygiadau rheolaidd o leoliadau gofal, sy'n cael eu harwain gan Gymru p'un a yw'r lleoliad preswyl yng Nghymru ai peidio? Byddai cael datganiad neu ddadl ar sut y gallwn ni ymdrin â'r chwe chais hynny yn gam enfawr ymlaen.

Diolch. Byddwch chi wedi fy nghlywed i'n dweud yn fy ateb cynharach i Mark Isherwood fy mod yn credu ein bod ni i gyd yn gytûn bod gan unigolion ag anabledd dysgu yr hawl i fyw bywydau bodlon ac annibynnol mor agos i'w cartrefi â phosibl. Weithiau, yn amlwg, mae angen gofal arbenigol, ac rydym yn ymwybodol y dylai hynny fod yn ddiogel, yn effeithiol ac o ansawdd uchel, ac yn canolbwyntio'n llwyr ar gefnogi'r unigolyn.

Efallai eich bod yn ymwybodol fod gan y Gweinidog grŵp cynghori'r Gweinidog ar anabledd dysgu—rwy'n credu mai dyna enw'r grŵp sy'n ei chynghori—ac mae'n cyfarfod â nhw y mis hwn i drafod eu safbwyntiau o ran blaenoriaethau wrth symud ymlaen, fel y gallwn adeiladu ar gyflawniadau'r Llywodraeth flaenorol ac, yn amlwg, gyda'r Llywodraeth newydd, benderfynu ar y ffordd fwyaf priodol ymlaen. Rwy'n credu y byddai'r Gweinidog yn dweud eu bod wedi darparu ffynhonnell werthfawr o gyngor ac mae hi wedi cytuno bod yn rhaid i'r gwaith barhau, wrth symud ymlaen. Rwy'n credu mai'r hyn y mae aelodau'r grŵp hwnnw'n ei wneud yw darparu'r arbenigedd sydd ei angen ar y Gweinidog i benderfynu ar weithredu yn y dyfodol.

Yr wythnos diwethaf, datgelodd BBC Cymru ddiwylliant o fwlio ymhlith staff y GIG. Dywedodd datganiad Llywodraeth Cymru,

'Mae unrhyw fath o wahaniaethu, bwlio ac aflonyddu o fewn y GIG yn gwbl annerbyniol ac rydym ni'n cymryd y materion hyn o ddifrif.'

A wnaiff y Gweinidog busnes drefnu dadl i'r Senedd archwilio sut y caiff y materion hyn eu cymryd o ddifrif a pha fesurau y mae angen eu rhoi ar waith bellach i roi hyder i staff, a darpar staff newydd, fod ein gwasanaeth iechyd yn parchu ac yn gwerthfawrogi pobl?

A hefyd, daw'r ymgynghoriad cyhoeddus ar gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Llywodraeth Cymru i ben ar 15 Gorffennaf, gan fod y Senedd ar fin dechrau'r toriad. Mae hwn yn amlwg yn ddarn pwysig o waith, felly a wnaiff y Gweinidog drefnu datganiad llafar gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar gyfer yr wythnos gyntaf yn ôl yn nhymor yr hydref? Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn cytuno bod bwlio neu unrhyw fath o wahaniaethu yn gwbl annerbyniol, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cymryd hyn o ddifrif a byddwn ni'n trafod y materion hyn gyda'r byrddau iechyd yn ei chyfarfod rheolaidd â'r cadeiryddion a'r prif weithredwr.

Mae'n ddrwg gennyf, wnes i ddim dal ail ran y cwestiwn.

Daw'r ymgynghoriad cyhoeddus ar gynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol Llywodraeth Cymru i ben ar 15 Gorffennaf, gan fod y Senedd ar fin dechrau'r toriad. Mae hwn yn amlwg yn ddarn pwysig o waith, felly a wnaiff y Gweinidog drefnu datganiad llafar gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar gyfer yr wythnos gyntaf yn ôl yn nhymor yr hydref?

[Anghlywadwy.]—ystyriwch hynny fel rhan o'n gwaith cynllunio ar gyfer tymor yr hydref.

Mae yna bedair blynedd nawr ers i Bwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Senedd ddiwethaf gynnal ymchwiliad yn edrych ar iechyd meddwl amenedigol yng Nghymru—perinatal mental health. Nawr, ymhlith yr argymhellion a dderbyniwyd gan y Llywodraeth oedd bod y Llywodraeth, yng ngoleuni'r ffaith nad yw'r uned mamau a babanod sydd wedi ei leoli yn ne Cymru yn addas i famau a theuluoedd yn y canolbarth a'r gogledd, yn ymgysylltu fel mater o frys gyda'r gwasanaeth iechyd yn Lloegr i drafod opsiynau ar gyfer creu canolfan yn y gogledd-ddwyrain a allai, wrth gwrs, wasanaethu poblogaethau bob ochr i'r ffin. Rŷn ni yn y gogledd yn dal i aros am ddarpariaeth o'r math yna.

Ac fe fyddwch chi efallai wedi gweld, dwi'n siŵr, y sylw a roddwyd yr wythnos yma i achos Nia Foulkes o Bentrecelyn ger Rhuthun a'i phrofiad hi o orfod mynd i Fanceinion am wasanaethau iechyd meddwl wedi genedigaeth ei mab hi. Nid yn unig oedd y profiad o fod mor bell o'i chartref a'i phlentyn yn hunllefus iddi hi a'i theulu, ond mi oedd yr holl ofal a'r therapi a gafodd Nia, wrth gwrs, drwy gyfrwng y Saesneg ac roedd hi'n teimlo na allai hi fynegi ei hun yn iawn, yn enwedig yn y cyflwr yr oedd hi ynddo fe. Nawr, mae Nia wedi esbonio sut mae hi'n credu y byddai ei hadferiad hi wedi bod yn wahanol ac yn llawer cyflymach pe bai uned ar gael yn nes at gartref a oedd yn cynnig gwasanaethau iddi hi yn ei mamiaith. Dwi'n siŵr y gwnewch chi ymuno â fi i ddiolch i Nia am ei dewrder wrth siarad allan am y profiad anodd gafodd hi. A gaf fi ofyn, felly, am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd i ddiweddaru'r Senedd ar ba fwriad sydd gan y Llywodraeth yma i ailymweld ag argymhelliad yr adroddiad gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i ailystyried opsiynau ar gyfer y gwasanaethau ac i edrych o'r newydd wedyn, wrth gwrs, ar sefydlu uned iechyd meddwl arbenigol i famau a babanod yng ngogledd Cymru?

Diolch. Yn sicr, byddwn i'n ymuno â chi i ddiolch i'ch etholwraig am godi'i llais. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni, fel Gweinidogion ac Aelodau'r Senedd, yn clywed am brofiadau pobl.

Mae'r mater sy'n ymwneud â darparu'r gofal cywir yn y lle cywir yn bwysig iawn ac, yn amlwg, fe wnaethoch chi sôn am y materion sy'n ymwneud â'r iaith Gymraeg yr oedd eich etholwr yn eu hwynebu wrth fynd dros y ffin i Loegr. Byddwn i'n ystyried mai'r ffordd orau ymlaen fyddai ichi ysgrifennu at y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol er mwyn iddi hi allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi.

A gaf i fanteisio ar y cyfle hwn i gofnodi dymuniadau gorau'r Senedd i'n tîm cenedlaethol cyn y gêm yfory, a hefyd i gynnig ein dymuniadau gorau a'n gweddïau ar ran Aelodau'r Senedd i Christian Eriksen o Ddenmarc, i'w deulu a'i ffrindiau yn y tîm, ar ôl y golygfeydd trasig dros y penwythnos?

Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig ar y cyfle i fanteisio ar gyllid drwy Gyllid Myfyrwyr ar gyfer pobl sy'n ceisio astudio'r TAR. Mae trigolion wedi cysylltu â mi sy'n dymuno astudio ar gwrs hyfforddiant cychwynnol athrawon ysgol yn Nwyrain Swydd Gaer, ond ar hyn o bryd ni allant wneud hynny a chael arian gan Gyllid Myfyrwyr Cymru. Nawr, gall myfyrwyr sy'n byw yn Lloegr a Gogledd Iwerddon gael cyllid i ddilyn y cwrs hwn gan eu sefydliadau cyllid myfyrwyr perthnasol. Byddwn i'n ddiolchgar iawn os gallai'r Gweinidog sy'n gyfrifol adrodd yn ôl i'r Senedd ar y mater hwn. Diolch.

Diolch. Hoffwn innau hefyd ymuno â Jack Sargeant i ddymuno'n dda i'n tîm pêl-droed dynion cenedlaethol yn eu gêm yn erbyn Twrci yfory ac i anfon ein dymuniadau gorau at Christian Eriksen. Roedd yn sicr yn peri pryder mawr iawn, yr hyn a welsom nos Sadwrn.

O ran eich cais penodol ynghylch ariannu cyfle i ddefnyddio Cyllid Myfyrwyr ar gyfer pobl sy'n astudio'r TAR, o dan y trefniadau rheoleiddio presennol, rhaid i raglen hyfforddi athrawon Dwyrain Swydd Gaer wneud cais i'w cyrsiau gael eu dynodi'n benodol er mwyn i fyfyrwyr o Gymru allu defnyddio'r cymorth hwnnw os ydynt y dymuno astudio yno, ac rwy'n siŵr—. Wyddoch chi, mae'n rhaid inni ddiogelu arian trethdalwyr, felly mae'n bwysig iawn inni allu cadarnhau y gall pob darparwr a chwrs o'r fath ddangos eu bod yn bodloni'r meini prawf penodol sydd wedi'u nodi gennym ni er mwyn darparu hynny. Mae cymhellion eraill ar gael i fyfyrwyr cymwys sy'n dymuno astudio pwnc blaenoriaeth addysg gychwynnol athrawon ôl-raddedig yng Nghymru a all wedyn arwain at statws athro cymwysedig, ac mae llawer o wybodaeth ar gael ar wefan y Llywodraeth.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar effaith y bwriad i gau'r A465 ar drigolion a busnesau yn Gilwern? Ddydd Gwener diwethaf, fe wnes i gyfarfod â'r cynghorydd o sir Fynwy Jane Pratt a'r wraig fusnes leol Fay Bromfield, a fynegodd eu pryderon ar ran trigolion a busnesau am gynlluniau gan Lywodraeth Cymru a Costain i gau'r A465 am chwe phenwythnos rhwng Gilwern a Bryn-mawr yn ystod yr haf. Bydd hyn yn creu anhrefn mawr rwy'n clywed, i ymwelwyr, trigolion lleol ac unrhyw un sy'n mynd trwy'r ardal ar yr hyn sydd erbyn hyn yn llwybr pwysig iawn i orllewin Cymru. Os bydd y bwriad i gau'r ffordd dros y chwe phenwythnos llawn hyn yn cael ei wireddu, yna bydd yn cael effaith enfawr ar draffig twristiaeth gan fod llawer o drigolion y DU yn mynd i Gymru ar eu gwyliau ac mae'r llwybr hwn yn boblogaidd iawn er mwyn cyrraedd traethau'r gorllewin a Bannau Brycheiniog, ac fe fydd, yn naturiol, yn brysur iawn. Ni fu ymgynghori â phobl leol ar y mater hwn ac nid yw busnesau lleol wedi cael sicrhad y byddant yn cael iawndal am y niwed a wneir i'w busnesau gan y rhaglen hon o gau'r ffordd.

Ni allai swyddogion Llywodraeth Cymru gadarnhau ar ba benwythnosau y bydd yr A465 ar gau, a byddai'n ddymunol pe gellid cau'r ffordd ar ôl gwyliau'r haf a bod y cynllun yn cael ei ymestyn, gan ei fod eisoes yn dair blynedd dros amser, a byddai ychydig wythnosau ychwanegol er mwyn osgoi gwyliau'r haf yn llawer gwell. A gawn ni datganiad gan y Gweinidog, os gwelwch yn dda, yn ymdrin â phryderon difrifol pobl Gilwern?

Mae'r Aelod yn codi pryder penodol iawn. Mae gan y Gweinidog Newid Hinsawdd gwestiynau llafar yfory. Felly, os bydd cyfle'n codi, rwy'n credu y byddai'n well gwneud hynny yn y sesiwn gwestiynau yfory.

Trefnydd, fel Gweinidog amaeth, rwy'n siŵr y byddwch chi'n falch iawn o ddathlu'r ffaith bod Bwyd Caerdydd wedi ennill y wobr arian gan Fannau Bwyd Cynaliadwy. Mae'n deyrnged wirioneddol i'r gwaith a wnaed ganddynt yn ystod y pum mlynedd diwethaf, pan gawson nhw'r wobr efydd—un o'r dinasoedd cyntaf yn y DU gyfan i gyflawni hynny—i wella bwyd mewn ysbytai ac mewn cartrefi gofal ac, yn gyffredinol, i helpu'r holl sefydliadau dan sylw—bob un o'r 74 ohonyn nhw—i ymdrin â thlodi bwyd a sicrhau bod bwyd iach ar gael i bawb.

Mae hefyd yn wythnos ymwybyddiaeth o ddiabetes, sy'n ein hatgoffa ni pam mae hyn mor bwysig, oherwydd salwch sy'n gysylltiedig â deiet. Felly tybed a gawn ni ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar sut yr ydym ni'n mynd i gael yr holl wasanaethau cyhoeddus, yn ogystal â phrosesau caffael Llywodraeth Cymru, i sicrhau ein bod yn rhoi llawer mwy o flaenoriaeth i fwyta'n iach a rhwydweithiau bwyd cynaliadwy. Byddai hyn yn gwrthsefyll y biliynau sy'n cael eu gwario gan weithgynhyrchwyr bwyd i hyrwyddo gwerthu bwyd wedi'i brosesu sy'n condemnio gormod o lawer o'n dinasyddion i iechyd gwael a marwolaeth gynamserol.

Diolch. Yn sicr, hoffwn i, yn gyntaf, longyfarch Caerdydd ar ennill gwobr Mannau Bwyd Cynaliadwy. Yr hyn yr wyf yn hoff iawn ohono yn y cynllun hwn yw ei fod yn rhannu'r un gwerthoedd â Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol wrth ymgorffori'r gwerthoedd cynaliadwyedd a'r ffyrdd hynny o weithio. Maen nhw'n ganolog iawn i'n gwaith ni o ddatblygu strategaeth fwyd i Gymru, wrth symud ymlaen.

Awdurdodau lleol ac ysgolion, neu eu harlwywyr dan gontract, sy'n gyfrifol am brynu bwyd i'w ddefnyddio ar gyfer prydau ysgol. Yn amlwg maen nhw'n gallu sefydlu trefniadau caffael cost-effeithiol gyda chynhyrchwyr bwyd lleol, ac rwy'n credu bod manteision amlwg yn hynny a dylid yn wir ei annog. Mae gwaith ar y gweill i hybu cadernid bwyd mewn cymunedau a mwy o gyrchu lleol drwy gefnogi ein cyfanwerthwyr bwyd i gynyddu'r cyflenwadau bwyd o Gymru ar draws Cymru.

Drwy 'Pwysau Iach: Cymru Iach', rydym wedi buddsoddi £6.5 miliwn i gefnogi ein cynllun cyflawni diwygiedig yn ystod 2021-22, ac mae hynny'n cynnwys £1 miliwn penodol tuag at gyflawni rhaglen atal diabetes yng Nghymru. Rhan allweddol o'r strategaeth yw bwrw ymlaen â deddfwriaeth ar hyrwyddo prisiau, cynllunio a labelu calorïau fel y gallwn ni helpu i wella'r amgylchedd bwyd.

Wrth gwrs, rydym yn defnyddio ein clystyrau bwyd—yn ystod yr ychydig dros bum mlynedd yn y swydd hon, rwyf wedi bod yn eiriolwr brwd dros y rhaglen glwstwr honno o fewn yr adran fwyd. Mae rhai rhwydweithiau cryf iawn yn cael eu creu, ac rwy'n credu bod hynny wedi ychwanegu gwerth lleol sylweddol i'n cynhyrchwyr bwyd.

Gweinidog, a gawn ni ddatganiad brys gan y Llywodraeth o ran eu dadansoddiad o'r cytundeb masnach yr ymddengys ei bod wedi'i gytuno neithiwr rhwng y Deyrnas Unedig ac Awstralia? Mae'n ymddangos yn yr adroddiadau, ac yn sicr ym marn y ddau undeb ffermio yng Nghymru, fod hwn yn gyfle i Lywodraeth y DU aberthu amaethyddiaeth yng Nghymru, gyda'r effaith gysylltiedig ar gymunedau gwledig, ein hiaith a'n diwylliant, ar sail elw tymor byr i roddwyr Ceidwadol yn Ninas Llundain. Mae aberthu ein cymunedau gwledig ar sail y prosbectws hwnnw, yn fy marn i, yn hollol warthus. Felly, byddai'n ddefnyddiol pe gallem ni gael datganiad gan y Llywodraeth ar ddadansoddiad y Llywodraeth o effaith bosibl y cytundeb masnach hwnnw.

A gaf i hefyd geisio gwahodd y Llywodraeth a Swyddfa'r Llywydd i weithio gyda'i gilydd i sicrhau bod gennym ni'r ddeddfwriaeth i sicrhau bod diffibrilwyr ar gael ledled Cymru? Ni fydd yr Aelodau'n synnu, i rai ohonom, fod y golygfeydd nos Sadwrn yn Copenhagen yn arbennig o ofidus. Yn sicr, roedd fy atgof i o'r hyn a ddigwyddodd i mi yn debyg iawn i'r hyn a ddigwyddodd i Christian Eriksen, ac rwy'n credu ein bod yn cydymdeimlo'n fawr ag ef yn ei brofiad, ac â'i deulu, a byddem i gyd yn dymuno gwellhad da iawn iddo.

Ond achubwyd ei fywyd, ac mae bywydau eraill yn cael eu hachub, a chafodd fy mywyd i ei achub gan bobl a oedd yn mynd heibio a phobl oedd â'r offer a'r sgiliau sydd eu hangen i achub y bywydau hynny. Nid yw'n digwydd drwy ddamwain, a gall y Llywodraeth wneud i hynny ddigwydd. Mae gan y Llywodraeth y pŵer i wneud hynny. Cafodd fy mywyd i ei achub oherwydd roedd rhywun yn fy ymyl i yn gallu cyflawni adfywio cardio-pwlmonaidd. Roeddem wedi symud i'r cyfeiriad o sicrhau bod hyfforddiant ar gael ar gyfer CPR yn y Senedd ddiwethaf, ac mae'r gwaith a arweiniodd Kirsty Williams ar hynny'n rhywbeth yr ydym ni i gyd yn ddiolchgar iawn iddi amdano. Ond nid oes digon o ddiffibrilwyr o hyd. Rwy'n gwybod bod llawer o elusennau a llawer o bobl yn gweithio'n eithriadol o galed ar hyn, ond oni bai fod fframwaith statudol yn sicrhau bod diffibrilwyr ym mhob un o'n cymunedau ni—diffibrilwyr sy'n gweithio ac yn cael eu cynnal a lle mae mynediad cyhoeddus iddynt—bydd gormod o fywydau'n dal i gael eu colli y byddai wedi bod modd eu hachub.

Rwy'n gwybod bod cyfle i gael datganiad deddfwriaethol gan Aelod yn ddiweddarach y mis hwn, ond yr hyn sydd ei angen arnom yw'r lle a'r amser a'r adnoddau gan y Llywodraeth a Swyddfa'r Llywydd i sicrhau y gall y Senedd hon weithredu ar sail yr hyn a wyddom, yr hyn a  ddeallwn, y golygfeydd gwarthus a welsom nos Sadwrn, a phrofiad llawer ohonom, yn enwedig y rheini yn y Siambr hon sydd wedi colli anwyliaid gan nad yw'r cyfleusterau a'r seilwaith ar waith.

Diolch. Dechreuaf gyda'ch ail gwestiwn yn gyntaf, ac rwy'n gwybod ei fod, yn amlwg, yn bersonol iawn i chi, ond roedden nhw, yn fy marn i, yn olygfeydd anhygoel o ysgytwol ddydd Sadwrn. Roeddwn i'n credu inni weld llawer mwy nag y dylem fod wedi ei weld nos Sadwrn, ond rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn o ran achub bywyd dyn 29 oed oherwydd ymateb cyflym llawer o bobl—y dyfarnwr, ei ffrindiau yn y tîm, a'r ffaith bod ganddyn nhw offer meddygol—ac rydych chi'n gwneud y pwynt am y diffibrilwyr.

Yn sicr, o safbwynt Llywodraeth Cymru, rydym ni wedi darparu cyllid i'r ymgyrch Achub Bywyd. Mae hynny'n gweithio gyda sefydliadau ledled Cymru, fel y gallwn ni godi ymwybyddiaeth o bwysigrwydd CPR a'r defnydd o ddiffibrilwyr drwy'r ymgyrch Cyffwrdd â Bywyd. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod nifer y diffibrilwyr ledled ein cymunedau yn cynyddu. Mae gwir angen inni annog pobl i'w cofrestru gyda'r gwasanaeth ambiwlans fel bod y gwasanaeth ambiwlans yn ymwybodol ohonyn nhw, ac fe wnaethoch chi gyfeirio at ganllawiau statudol y cwricwlwm newydd sy'n cynnwys disgwyliad y dylai ysgolion gynnwys sgiliau achub bywyd a chymorth cyntaf fel rhan o amrywiaeth o strategaethau.

O ran cytundeb masnach Awstralia, byddwn ni, yn amlwg, fel Llywodraeth, yn cyflwyno datganiad—naill ai fi fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am amaethyddiaeth, neu fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething, Gweinidog yr Economi â chyfrifoldeb dros bolisi masnach. Rydym wedi egluro wrth  Lywodraeth y DU ers blynyddoedd fod yr hyn yr oedden nhw'n ei gynnig yn annerbyniol i ni. Rwyf wedi cwrdd ag undebau'r ffermwyr. Maen nhw'n glir iawn eu barn—maen nhw hefyd wedi cyflwyno eu sylwadau—a byddwn ni'n sicr yn cyflwyno datganiad pan fydd gennym yr holl wybodaeth.

Yn y rhaglen lywodraethu, mae'r ddogfen yn dweud y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd taliadau rheoli ystadau ar gyfer mannau agored a chyfleusterau cyhoeddus yn cael eu talu mewn ffordd sy'n deg. Felly y dywed y rhaglen lywodraethu. Mae'r rhain yn ddeiliaid tai cyffredin, yn y rhan fwyaf o achosion, yn talu am fannau gwyrdd y mae'r rhan fwyaf ohonom ni'n talu amdanyn nhw drwy ein treth gyngor. Felly, y ffordd decaf o wneud hynny fyddai i awdurdodau lleol dalu amdanynt, ac rwy'n ymwybodol bod y ffordd y mae hyn wedi tyfu yn ystod y 20 neu 30 mlynedd diwethaf yn gwneud hynny'n anodd iawn ei gyflawni mewn un weithred. Efallai y gall awdurdodau lleol yn y dyfodol sicrhau eu bod nhw'n mabwysiadu tir gwyrdd, ond ar hyn o bryd rydym mewn sefyllfa anodd iawn. Mae Cwm Calon yn Ystrad Mynach, yn fy etholaeth i, er enghraifft, nawr yn wynebu ardal goediog yn cael ei hychwanegu at eu hystâd, a byddai'n rhaid iddynt dalu am hyn, ac mae mater taliadau rheoli ystadau mewn cryn dipyn o anhrefn. Nid oes cap ar ffioedd ac nid oes dim byd yn atal cwmnïau ystadau rhag codi ffioedd aruthrol o uchel. O leiaf mae angen cap arnom ni.

Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud y gwaith caled ar hyn eisoes drwy gymryd rhan mewn ymgynghoriad y tymor diwethaf, a gynhaliwyd y llynedd. Casglwyd llawer iawn o wybodaeth gan drigolion a sefydliadau sy'n gwybod llawer am hyn. Felly, rwy'n credu mai dyma'r amser i ddatblygu hyn a datrys y mater hwn unwaith ac am byth. Felly, a gawn ni ddatganiad cynnar gan y Gweinidog i egluro sut y bydd hynny'n digwydd a rhoi terfyn ar yr anghyfiawnder hwn sy'n wynebu perchnogion cartrefi yng Nghymru?

Diolch i chi. Yn amlwg, fe fydd y Prif Weinidog, yn syth ar ôl yr eitem hon, yn arwain datganiad ar ein rhaglen lywodraethu, ac mae honno'n adlewyrchu ein haddewid maniffesto i sicrhau y caiff taliadau ystadau ar gyfer mannau agored a chyfleusterau cyhoeddus eu talu mewn ffordd sy'n deg. Rwy'n credu eich bod chi'n gwbl gywir i nodi bod llawer iawn o wybodaeth ar gael nawr, ac fe wn i fod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi pecyn o ddiwygiadau, ac mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio yn agos gyda Llywodraeth y DU yn hyn o beth. Cynhaliwyd  galwad am dystiolaeth o ran taliadau ystadau, fel roeddech chi'n dweud, ac mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn ystyried yr holl ddewisiadau sydd ar gael cyn dod i unrhyw benderfyniadau eraill.

Diolch i'r Trefnydd.

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad yna gan y Prif Weinidog ar y rhaglen lywodraethu. Felly'r Prif Weinidog Mark Drakeford.

Llywydd, diolch yn fawr. Heddiw, llai na chwe wythnos ar ôl yr etholiad, mae rhaglen lywodraethu'r Llywodraeth Lafur Cymru newydd hon wedi’i chyhoeddi. Mae’n gynllun uchelgeisiol a radical sy’n cyflawni’r addewidion maniffesto a wnaethom ni yn ystod yr etholiad. Bydd yn helpu i greu Cymru gryfach, wyrddach a thecach. Mae’r rhaglen lywodraethu hon yn cael ei chyhoeddi’n llawer cynt nag yn y gorffennol. Mae hynny oherwydd yr heriau sy’n ein hwynebu yng Nghymru a’r angen i’w taclo ar frys. Mae’r rhain yn heriau na welid eu tebyg o’r blaen, sydd wedi eu hachosi gan effaith barhaus y pandemig, gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac, wrth gwrs, newid hinsawdd. Mae’r Llywodraeth hon yn benderfynol o fwrw ymlaen â’n gwaith ar y materion hyn a dechrau cyflawni’r ymrwymiadau a wnaethom i'n gwlad ac er mwyn ein gwlad.

Llywydd, mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn rhoi fframwaith unigryw i Gymru, ac mae nifer o’r rhai sydd dal yma yn y chweched Senedd hon wedi helpu i’w gosod ar y llyfr statud. Dim ond ceidwaid dros dro ydym ni ar y wlad wych rydym ni’n byw ynddi, ac mae gan bob un ohonom ddyletswydd i wneud Cymru’n lle gwell a chryfach i’n plant. Rydym ni’n cyhoeddi heddiw yr amcanion llesiant, sy’n ofynnol dan y Ddeddf, er mwyn pwysleisio eto y rhan ganolog sydd gan y Ddeddf yn ein syniadau a’n polisïau.

Llywydd, fe luniwyd y rhaglen lywodraethu hon o amgylch yr amcanion llesiant hynny; cyfres o amcanion a fwriadwyd i wneud y mwyaf o'n cyfraniad ni at y nodau o ran llesiant a chyflawni camau gweithredu dros dymor y Llywodraeth hon a fydd yn waddol cadarn i genedlaethau'r dyfodol.

Mae'r argyfwng iechyd cyhoeddus yn parhau ar ddechrau'r chweched Senedd hon ac rydym ni'n dal i fyw gyda chyfyngiadau a mesurau i ddiogelu iechyd ein cyhoedd. Efallai fod yr achosion wedi gostwng yn sylweddol, ond mae ymddangosiad ac ymlediad amrywiolyn newydd delta yn ein hatgoffa nad yw'r pandemig wedi dod i ben. Mae'r pandemig hwn wedi cael effaith enfawr arnom ni i gyd ac ar bob rhan o'n bywydau ni. Mae wedi dinoethi'r anghydraddoldebau sy'n dyfnhau yn ein cymdeithas ni. Mae ein rhaglen frechu wych ni'n cynnig perthynas wahanol â'r feirws, ond fe fyddwn yn byw gyda'r feirws a'i ganlyniadau niferus am gryn amser i ddod.

Felly, mae ein rhaglen lywodraethu ni, yn bennaf oll, yn ymwneud ag adferiad o'r pandemig, o ran sicrhau y gall ein GIG ni ofalu am bawb sydd angen ei gymorth, yn enwedig pawb sy'n cael trafferth gyda phroblemau iechyd meddwl a phoen am gyfnod maith. Mae'n ymwneud hefyd â chefnogi plant a phobl ifanc yr amharwyd ar eu haddysg dros y 15 mis diwethaf. Nid oes neb sydd yma, ar draws y Siambr hon i gyd, sy'n dymuno gweld dyfodol un plentyn yn cael ei andwyo oherwydd y pandemig. A dyna pam y ceir rhaglen dal i fyny ar gyfer addysg ac y ceir gwarant yn y rhaglen lywodraethu hon sy'n rhoi cynnig o hyfforddiant, addysg neu waith i bob unigolyn ifanc dan 25 oed. Ac am fod hwn wedi bod yn argyfwng economaidd yn ogystal ag argyfwng iechyd cyhoeddus, mae'r rhaglen lywodraethu yn nodi hefyd ein penderfyniad i ddal ati i gefnogi busnesau hyd nes y byddant wedi adfer yn llwyr, a llunio'r dyfodol economaidd tecach hwnnw i Gymru wedyn lle nad oes neb yn cael ei adael ar ôl a lle nad oes neb yn cael ei ddal yn ôl.

Ac yna, wrth galon y rhaglen lywodraethu hon, Llywydd, ac wrth galon y Llywodraeth hon, mae taer angen ymateb i argyfwng mawr arall  ein dyddiau ni: argyfwng colli bioamrywiaeth a newid hinsawdd. Chwe wythnos yn ôl, sefydlwyd gweinidog newid hinsawdd, gan ddwyn tai, trafnidiaeth, cynllunio, ynni a'r amgylchedd at ei gilydd—arwydd clir y byddwn ni'n defnyddio'r holl bwerau sydd gennym i chwarae ein rhan wrth fynd i'r afael â'r argyfyngau o ran hinsawdd a byd natur.

Mae'r rhaglen lywodraethu hon yn nodi'r meysydd allweddol lle byddwn ni'n gweithredu'r gwahaniaethau mwyaf wrth lunio dyfodol Cymru, a'r camau y byddwn ni'n eu cymryd i gyflawni'r newid am fod cyflawni hynny wedi cael ei roi yn ein gofal ni. Fe fydd diwydiannau gwyrdd y dyfodol yn creu swyddi a chyfleoedd newydd i bobl ym mhob rhan o Gymru. Fe fydd y Llywodraeth hon yn buddsoddi yn y diwydiannau hyn ac yn adeiladu economi werdd newydd ar sylfeini gwaith teg, cydraddoldeb, a chynaliadwyedd. Fe fyddwn ni'n lansio cynllun buddsoddi seilwaith 10 mlynedd newydd i Gymru i gefnogi economi ddi-garbon, ac yn cyflawni ein strategaethau trafnidiaeth a digidol ni ar gyfer adfywio cymunedau a llunio Cymru sy'n wlad well a gwyrddach i fyw a gweithio ynddi. Fe fydd y trawsnewid gwyrdd hwn yn cynnwys hyrwyddo ynni adnewyddadwy a gynhyrchir yn lleol, a chyflwyno'r Ddeddf aer glân hon i Gymru a sefydlu'r parc cenedlaethol newydd cyntaf yng Nghymru ers 65 o flynyddoedd. Fe fyddwn ni'n hyrwyddo mannau gwyrdd lleol, yn lleihau gwastraff, ac yn parhau â'n gwaith ni ynghylch coedwig genedlaethol a fydd yn ymestyn ledled Cymru. Fe fyddwn ni'n sicrhau bod gan ein ffermwyr swyddogaeth allweddol yn ein dyfodol gwyrdd ni, ac fe fydd y cartrefi y byddwn ni'n eu codi nhw'n gartrefi carbon isel. Fe fyddwn ni'n hyrwyddo ac yn cefnogi cynlluniau Cyngres Undebau Llafur Cymru ar gyfer cynrychiolwyr gwyrdd ym mhob gweithle, gan ymestyn ein hagenda partneriaeth gymdeithasol i gipio cyfraniad hanfodol gweithwyr a gweithleoedd i fynd i'r afael â newid hinsawdd.

Ac fe fydd y Llywodraeth hon yn parhau i herio strwythurau pŵer sydd wedi gwreiddio ac yn pwyso am gyflog teg. Fe fyddwn ni'n rhoi ein cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol ar waith, ac yn mynd i'r afael ag achosion systemig hiliaeth, yn mynd i'r afael â stigma HIV ac yn mynd i'r afael â'r strwythurau sy'n analluogi llawer gormod o'n cyd-ddinasyddion. Fe fyddwn ni'n parhau i drysori'r iaith Gymraeg a'r diwylliant Cymreig hefyd, yn ogystal â'n diwydiannau twristiaeth, chwaraeon, a chelfyddydau deinamig a bywiog. Rydym ni am barhau i weithio tuag at ein nod ni o filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, gan gymryd camau deddfwriaethol i wneud hynny, a chefnogi pobl i ddod o hyd i dai fforddiadwy yn y cymunedau y cawsant eu magu ynddynt.

Llywydd, mae eleni wedi dangos gwerth llawn y traddodiad amlwg o wirfoddoli a threfniadaeth gymunedol yng Nghymru, ac fe fyddwn ni'n parhau i sicrhau ffyniant sefydliadau lleol a democratiaeth leol. Fe fydd ein cynlluniau ni i wreiddio, a hynny'n barhaol, yr arferion gweithio o bell a ddysgwyd dros y 15 mis diwethaf yn ein galluogi ni i wneud ein cymunedau yn lleoedd gwell eto i fyw a hefyd i weithio ynddynt.

Fe fydd y Llywodraeth hon yn arwain sgwrs flaengar a chynhwysol gyda phobl Cymru hefyd o ran ein dyfodol cyfansoddiadol ni, gan gynnwys drwy gomisiwn annibynnol. Ar yr un pryd, fe fyddwn ni'n parhau i gryfhau ein safle ar lwyfan byd, gan ddefnyddio ein rhwydweithiau byd-eang i weithio tuag at Gymru well a dyfodol gwell i'r byd.

Ar draws y meysydd hyn i gyd, fe fydd angen inni fod yn radical, yn flaengar ac yn benderfynol o ran cyflawni'r newid pellgyrhaeddol sy'n angenrheidiol. Dyna pam, Llywydd, mae'r rhaglen lywodraethu yn cynnwys bron 100 o ymrwymiadau allweddol a thrawsbynciol sy'n gofyn am sylw a gweithredu gan y Llywodraeth gyfan. Fe gaiff tua 150 o ymrwymiadau eto, sydd yr un mor bwysig, eu nodi ar gyfer eu datblygu gan Weinidogion yn eu portffolios eu hunain. Fe fydd pob un o'r ymrwymiadau hyn yn ein helpu ni i gyflawni'r addewidion a wnaed yn ein maniffesto, gan weithredu o ran y newidiadau ymarferol hynny sy'n sicrhau newid i bobl ledled ein gwlad.

Llywydd, gadewch imi orffen yn y fan lle dechreuais. Mae'r rhaglen lywodraethu hon yn atgyfnerthu'r pwysigrwydd y mae'r Llywodraeth hon yn ei roi ar Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ei saith nod hi a'i phum ffordd o weithio. Mae'r amcanion llesiant a'r datganiad llesiant sy'n cyd-fynd â nhw'n amlygu ein hymrwymiad ni i wneud i'r Ddeddf gydio nid yn unig ym mhrosesau'r Llywodraeth, ond yn y camau y byddwn ni'n eu cymryd drwy gydol y tymor Seneddol hwn. Er y bydd eraill yn y Siambr hon yn awyddus i weithio'n adeiladol i fynd ar eu trywydd nhw ac, yn wir, i wella'r cynigion sy'n cael eu cyflwyno, fe welan nhw fod y Llywodraeth hon yn un sy'n awyddus i ymgysylltu yn gadarnhaol â nhw. Felly, mae'r camau hyn a nodir yn y rhaglen yn blaenoriaethu cymwynasgarwch a chydweithredu dros ben ymraniad a chystadleuaeth. Fe gânt eu gwreiddio yn y blaenoriaethau a'r dewisiadau a wnaeth pobl yng Nghymru ar 6 Mai, ac yn yr ysbryd hwnnw, Llywydd, rwy'n cymeradwyo'r ddogfen i'r Senedd.

Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma a'r ddogfen a ryddhawyd y bore yma yr ydym ni wedi cael cyfle nawr i'w darllen—bob un o'r 17 tudalen o'r rhaglen lywodraethu sydd ar gael i'r Aelodau ac i'r cyhoedd. Yn amlwg, fe wnaeth y cyhoedd bleidleisio ar 6  Mai dros Lywodraeth gan y Blaid Lafur yma, rwy'n derbyn hynny, a'r cwestiynau—[Torri ar draws.] Rwy'n cydnabod hynny; nid wyf i'n anghytuno â hynny, a'r cwestiynau a ofynnaf ichi heddiw—[Torri ar draws.] Nid yw'r cwestiynau a ofynnaf ichi heddiw yn tarddu o ddiffyg moesgarwch, ond yn ceisio rhagor o wybodaeth am yr ymrwymiadau a wnaethoch chi yn eich rhaglen lywodraethu, yn arbennig o ran iechyd, er enghraifft, lle nad yw'r rhaglen lywodraethu hyd yn oed yn sôn am y 12,000 o aelodau ychwanegol o staff y GIG yr ydych chi'n gwybod y bydd eu hangen ar y GIG. A wnewch chi roi rhagor o wybodaeth inni ynghylch a fyddan nhw'n dod ar ddechrau'r tymor Seneddol hwn, yn hytrach na'ch bod chi'n ceisio recriwtio'r 12,000 o weithwyr ychwanegol hyn dros y tymor cyfan i helpu ein GIG rhagorol ni, oherwydd fe wyddom fod y niferoedd ar y rhestrau aros yn enfawr? A hefyd, a wnewch chi roi gwybodaeth inni ynghylch pa raglen y mae'r Llywodraeth yn ei rhoi ar waith i ymdrin â'r amseroedd aros hyn, oherwydd nid yw'r rhaglen lywodraethu yn sôn am gynlluniau penodol ynghylch ymdrin â bron 600,000 o bobl sydd ar restrau aros yma yng Nghymru.

O ran addysg, mae'r rhaglen lywodraethu yn sôn am roi 1,800 o diwtoriaid yn y system addysg yma yng Nghymru. A wnewch chi roi syniad eto inni pryd mae'r tiwtoriaid hynny'n debygol o gael eu hintegreiddio i'r sefydliadau addysgol yma yng Nghymru? Oherwydd fe wyddom fod taer angen y rhaglen dal i fyny hon yng Nghymru, ac, unwaith eto, mae'r gweithwyr ychwanegol hynny yn ein system addysg ni'n hanfodol fel y gall disgyblion sydd wedi colli allan dros y 12 mis diwethaf elwa ar y rhaglen dal i fyny hon yr oeddech chi'n cyfeirio ati. Hefyd, mae'r rhaglen lywodraethu'n sôn am ddiwygio'r diwrnod ysgol a thymhorau ysgol. Ai dim ond rhan arbennig o'r rhaglen dal i fyny yw hynny, yn hytrach na bod yn newid mwy sylfaenol i'r ffordd y caiff addysg ei chyflwyno yma yng Nghymru? Os yw hwn yn newid mwy sylfaenol, a wnewch chi ddweud wrthym sut y caiff y newid hwnnw ei gyflawni ac ar ba bwynt yn nhymor y Senedd y bydd mwy o gynigion yn cael eu cyflwyno, fel y gallwn ni graffu ar y cynigion hynny?

O ran yr economi, fe soniodd maniffesto Llafur am weithlu mwy grymus yng Nghymru sy'n ennill cyflogau gwell. Mae'n hanfodol inni ddeall sut y bydd y cynigion o fewn y rhaglen lywodraethu yn cau'r bwlch cyflogau sy'n bodoli rhwng gweithwyr Cymru a gweithwyr eraill yn y Deyrnas Unedig, y gwyddom ei fod wedi ehangu dros 21 mlynedd gyntaf datganoli. Felly, a wnewch chi egluro sut y bydd y rhaglen lywodraethu hon yn cau'r bwlch cyflog hwn sydd bellach yn achosi gwahaniaethu yn erbyn gweithwyr Cymru ac yn ffafrio gweithwyr eraill o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig? Ac a wnewch chi roi syniad inni beth fydd cyfradd gwerth ychwanegol crynswth yn 2026, ar ddiwedd y tymor Seneddol hwn? Pan oeddech chi'n gynghorydd i Lywodraeth Cymru a'r Prif Weinidog ar y pryd, fe osododd y Llywodraeth Lafur gyntaf dargedau GYC fel y gallem ni, yn yr wrthblaid, graffu ar gynnydd y Llywodraeth benodol honno. Rwy'n sylwi o'r rhaglen lywodraethu arbennig hon na cheir targedau ynddi, yn ddigalon iawn, ac fe fyddai hi'n dda iawn gennym ni gael deall, yn enwedig felly o ran yr economi, faint o uchelgais sydd gennych chi o ran yr economi yma yng Nghymru.

Mae adeiladu tai yn hollbwysig os ydym yn awyddus i gau'r bwlch yn nyheadau pobl sy'n dymuno byw ar eu haelwyd eu hunain a bod gan bobl do gwirioneddol uwch eu pennau nhw. Rwy'n croesawu'r pwynt bod 20,000 o dai cymdeithasol newydd yn rhan o'r rhaglen lywodraethu, ond a wnewch chi ddweud wrthym: a yw'r 20,000 o gartrefi cymdeithasol hyn yn rhai ychwanegol a fyddai'n cael eu hadeiladu yn ôl cyfarwyddiadau Llywodraeth Cymru, neu a ydynt yn rhan o'r broses gynllunio gyffredinol sy'n golygu mai rhwymedigaethau adran 106 a fydd yn cyfarwyddo adeiladwyr i adeiladu'r cartrefi hynny? Oherwydd fe wyddom ni fod y farchnad, ar sail gwerthiannau a gwblhawyd yma yng Nghymru, yn brin yn ei chyflenwad ar hyn o bryd. Mae angen cwblhau tua 10,000 i 12,000 o dai bob blwyddyn, ac ar hyn o bryd, dim ond tua 6,000 o dai sy'n cael eu cwblhau yma yng Nghymru. Mewn gwirionedd, ceir mwy o gartrefi gwag yng Nghymru nag o ail gartrefi. Mae'n bwysig inni ddeall pa bolisi sydd gan y Llywodraeth i sicrhau bod y cartrefi gwag hynny'n cael eu defnyddio'n fuddiannol. Ac rwy'n nodi nad oes unrhyw sôn o gwbl yn y rhaglen lywodraethu am yr agwedd arbennig honno.

O ran llywodraeth leol, mae'r rhaglen lywodraethu yn sôn am ddiwygio'r dreth gyngor ac, yn wir, am ddiwygio'r system bleidleisio. A ydych chi mewn sefyllfa'r prynhawn yma i'n goleuo ni ynghylch sut beth fydd y diwygiadau hyn? Gan eu bod nhw'n hanfodol i wneuthuriad llywodraeth leol yma yng Nghymru ac, yn benodol, gan fod gennym ni etholiadau llywodraeth leol yma yng Nghymru, rwy'n tybio y bydd diwygiadau o'r fath yn canolbwyntio ar etholiadau llywodraeth leol 2027, yn hytrach nag ar etholiadau llywodraeth leol 2022.

Rydym ni'n cefnogi'n llwyr y Ddeddf aer glân. Rydym ni o'r farn fod hwnnw'n ddarn hanfodol o ddeddfwriaeth y mae angen ei roi ar y llyfr statud, ond rwy'n hepgor am y tro fy sylwadau i ar y cynigion deddfwriaethol i'r datganiad y mae'r Prif Weinidog eisoes wedi cyfeirio ato, a fydd yn dod yn nes ymlaen yn y tymor seneddol.

Ac o ran llifogydd, mae'r rhaglen lywodraethu yn sôn am ddiogelu 45,000 o gartrefi drwy fesurau ychwanegol. Fe fyddai'n dda gennyf i gael deall pam mae'r rhaglen lywodraethu wedi nodi mai dim ond ar 45,000 o gartrefi y mae angen yr amddiffyniad hwnnw, a ninnau'n gwybod bod pob rhan o Gymru yn dioddef oherwydd achosion o lifogydd difrifol, o achos yr union fater y nododd y Prif Weinidog yn briodol yw un o'r heriau mwyaf sy'n ein hwynebu ni—newid hinsawdd. Ac felly fe hoffwn i gael deall pam 45,000 o gartrefi, a'r ardaloedd hynny a glustnodwyd ar gyfer y buddsoddiad hwnnw a fydd ar gael iddynt yn y dyfodol.

Fe hoffwn i hefyd, i gloi, ddeall y comisiwn sefydlog wrth ystyried y dyfodol cyfansoddiadol, y rhoddodd y Prif Weinidog sylw iddo yn ei sylwadau agoriadol yn ei ddatganiad. A yw hwnnw'n ddefnydd synhwyrol o arian trethdalwyr, o gofio mai un o'r cylchoedd gwaith sydd ar gael yw hyrwyddo a chefnogi gwaith y comisiwn cyfansoddiadol ledled y DU sy'n cael ei sefydlu gan Blaid Lafur y DU? Mae'n berffaith briodol bod Plaid Lafur Cymru, pe byddai'n dymuno cefnogi gwaith o'r fath, yn defnyddio ei harian ei hun i wneud hynny. Ond a yw'n iawn i drethdalwyr ariannu prosiect sy'n benodol wleidyddol gan eich plaid chi, yr ydych chi'n ei nodi yn eich cylch gorchwyl ar gyfer pwyllgor cyfansoddiadol annibynnol o'r fath y soniwyd amdano yn eich datganiad? Rwy'n gwerthfawrogi y bydd yr amseroedd aros, yr economi ac addysg yn bwysig iawn yng ngolwg llawer o bobl, ond mae newid cyfansoddiadol yn cymryd cryn dipyn o ofod ac amser yn y Senedd hon, ac fe hoffwn i ddeall pam yn union y bydd hynny'n llywio polisi Llafur y DU ar gost y trethdalwyr. Diolch, Llywydd. 

Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiynau manwl hynny. Fe wnaf i fy ngorau glas i ateb cymaint ohonyn nhw ag y gallaf mor gyflym ag y gallaf. Mae'r 12,000 o staff ychwanegol ar gyfer y gwasanaeth iechyd, wrth gwrs, yn ymrwymiad o bum mlynedd gan fod y rhain yn staff newydd sydd newydd gwblhau eu triniaeth—gwblhau eu hyfforddiant, mae'n ddrwg gennyf. Fe fydd nyrs a ddechreuodd ei hyfforddiant ddwy flynedd yn ôl ar gael i'r GIG eleni; ni fydd nyrs a ddechreuodd ei hyfforddiant ym mis Medi'r llynedd yn cwblhau ei hyfforddiant am dair blynedd arall. Felly, mae hon yn llinell gynhyrchu o feddygon, nyrsys, ffisiotherapyddion, therapyddion lleferydd, therapyddion galwedigaethol—yr holl bobl hynny yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw i gynnal gwasanaeth iechyd. Tair blynedd yw'r cyfnod lleiaf y mae'n ei gymryd i hyfforddi ar gyfer unrhyw un o'r swyddi hynny, ac mae llawer ohonyn nhw'n gyfnodau o bum mlynedd a mwy, ac mae'r buddsoddiad a wnawn ni'n fuddsoddiad nad yw'n cael ei weld yn cael ei dalu'n ôl weithiau, hyd yn oed, nes y byddwn ni i mewn i dymor Seneddol yn dilyn yr un yr ydym ni'n dechrau arno nawr. Felly, fe fydd y rhain yn staff a fydd ar gael dros y tymor cyfan, gan ddechrau ar unwaith ar ddiwedd y flwyddyn academaidd gyfredol.

Soniodd yr Aelod am 1,800 o diwtoriaid: mae 1,000 ohonyn nhw wedi cael eu recriwtio eisoes gan awdurdodau lleol o ganlyniad i'r cyllid a ddarparwyd gennym ni'n gynharach y llynedd, pan wnaethom ddarparu cyllid pellach. Mae cydweithwyr mewn awdurdodau lleol wedi dechrau ychwanegu at y recriwtio hwnnw ar unwaith, a chyda'r £19 miliwn a gyhoeddodd fy nghyd-Aelod Jeremy Miles ychydig wythnosau yn ôl, fe fydd yr hyder ganddyn nhw o wybod y bydd Llywodraeth Cymru yn talu am y staff hynny i wneud y gwaith yr ydym ni wedi gofyn iddyn nhw ei wneud.

Mae diwygio'r diwrnod ysgol a thymor yr ysgol yn newid sylfaenol, yn fy marn i, ac nid mater o ymateb i'r pandemig yn unig mohono. Mae hwn yn fater yr wyf i'n gobeithio gweithio arno gydag eraill yn y Siambr hon, gan gynnwys plaid yr Aelod ei hunan, pe byddai syniadau a phosibiliadau yr hoffai eu cyfrannu at hynny. Mae e'n gwybod mai patrwm y flwyddyn ysgol o hyd yng Nghymru yw'r patrwm a sefydlwyd ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar bymtheg, sy'n adlewyrchu'r economi amaethyddol. Hyd yn oed pan oeddwn i'n tyfu i fyny yng Nghaerfyrddin, yr enw oedd gennym ar gyfer hanner tymor yr hydref, Llywydd, oedd wythnos tatws, a hynny am fy mod i fel eraill yn  cael eu hanfon allan i gasglu tatws ar y fferm yn ystod y gwyliau. Mae angen dull arnom o weithredu'r flwyddyn ysgol a'r diwrnod ysgol sy'n adlewyrchu anghenion economi fodern a Chymru gyfoes. Fe fyddwn ni'n gwneud hynny mewn partneriaeth; mae llawer o bobl y bydd angen inni weithio gyda nhw ar y daith honno, ac os oes Aelodau yn y Siambr hon a phleidiau gwleidyddol yn dymuno bod â rhan yn y gwaith, rwy'n fwy na pharod i gydweithio i ddod o hyd i ffurf ar addysg sy'n fwyaf addas ar gyfer anghenion heddiw.

Y ffordd o gau bwlch cyflogau yng Nghymru, Llywydd, yw drwy wella cynhyrchiant, ac fe ddywedodd y Resolution Foundation, mewn adroddiad a gyhoeddodd tua diwedd y tymor diwethaf, mai Cymru oedd yr unig ran o'r Deyrnas Unedig lle bu cynnydd sylweddol mewn cynhyrchiant yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Nawr, mae angen inni weithio o'r cymorth y mae hynny'n ei roi inni. Mae angen gweithio gyda chydweithwyr mewn busnesau preifat, fel eu bod nhw'n rhoi'r buddsoddiad ar waith a fydd yn caniatáu i'r busnesau hynny fod yn fwy cynhyrchiol. Oherwydd cynhyrchiant yw'r allwedd i economi sy'n talu'n well ac mae'n ganolog i'n hamgyffrediad ni o hynny. Prif Weinidog wyf i, nid proffwyd, Llywydd, ac nid wyf am ddyfalu sut olwg fydd ar y ffigurau ymhen pum mlynedd eto.

O ran adeiladu tai, yr 20,000 o gartrefi rhent cymdeithasol yw cyfanswm nifer y cartrefi rhent ar y lefel rhentu cymdeithasol y disgwyliwn iddynt gael eu codi yn y tymor Seneddol hwn. Ond yn sicr nid dyma gyfanswm y cartrefi yr ydym ni'n disgwyl eu gweld nhw'n cael eu hadeiladu yng Nghymru, a fydd yn llawer mwy na hynny. Ac o ran cartrefi gwag, fe fyddwn ni, wrth gwrs, yn parhau â'r gwaith llwyddiannus a ddechreuwyd yn Nhasglu'r Cymoedd, gyda swm sylweddol o fuddsoddiad a channoedd o gartrefi yn cael eu defnyddio'n fuddiannol o ganlyniad i hynny. Rwy'n credu ein bod ni wedi dysgu fformiwla yno, a'n huchelgais fydd ymestyn y fformiwla honno i rannau eraill o'n gwlad ni.

Fe godwyd diwygio'r dreth gyngor mewn cwestiynau yn gynharach, Llywydd; nid peth hawdd fydd cyflwyno hynny, oherwydd mae unrhyw ddiwygiad o'r fath, fel y dywedais i, yn peri i rai fod ar eu colled ac eraill ar eu hennill, ond mae ffurf bresennol y dreth gyngor yn rhy anflaengar, ac mae'n rhy annheg; mae'n rhoi baich annheg ar y rhai lleiaf abl yn ein cymdeithas i dalu am y gwasanaethau yr ydym ni i gyd yn elwa arnyn nhw, a chan ddefnyddio gwaith y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a gyhoeddwyd tua diwedd y tymor Seneddol diwethaf, rydym ni am symud ymlaen gyda'r diwygio.

Ni fydd unrhyw newidiadau i'r system bleidleisio o ran llywodraeth leol yn ystod y flwyddyn nesaf, ond mae'r Ddeddf a roddodd y Senedd hon ar y llyfr statud yn caniatáu i awdurdodau lleol ddewis y system etholiadol erbyn hyn a fydd, yn eu barn nhw, yn adlewyrchu anghenion a dymuniadau eu poblogaethau nhw eu hunain yn fwyaf effeithiol. Ac wrth gwrs, mae pleidiau yn y Siambr hon sy'n cefnogi gwahanol ddulliau o bleidleisio, ac os mai nhw sy'n arwain yn y mannau hynny, fe fydden nhw'n gallu gwneud dewisiadau gwahanol nawr yn hynny o beth pe byddent yn dymuno gwneud felly.

Pedwar deg a phump o filoedd o gartrefi yn cael eu diogelu rhag llifogydd yw'r rhif mwyaf a ddiogelwyd erioed yn ystod unrhyw dymor Seneddol. Felly, nid uchelgais bach mohono, ac nid wyf am ohirio'r drafodaeth y prynhawn yma, Llywydd, dim ond dweud bod y rhesymeg o ran nodi'r cartrefi hynny, a'r prosiectau a gynigir, yn dod trwy gyfrwng pob awdurdod lleol a chydweithwyr Cyfoeth Naturiol Cymru, ac yna'n cael cymeradwyaeth a chyllid gan Lywodraeth Cymru.

Yn olaf, ynglŷn â'r comisiwn sefydlog, fe fydd gwaith y comisiwn ar gael i bob plaid wleidyddol ac i'r holl ymdrechion amrywiol a wneir i saernïo dyfodol i'r Deyrnas Unedig sy'n caniatáu i'r Deyrnas Unedig barhau i brofi llwyddiant. Ac er bod hwnnw'n waith i'r pwyllgorau dethol yn Nhŷ'r Arglwyddi a Thŷ'r Cyffredin, sy'n ymwneud â'r gwaith hwn ar hyn o bryd; ac er ei fod yn waith a wneir mewn sgyrsiau â Llywodraeth y DU, lle'r ydym ni'n dal i obeithio y byddwn yn cwblhau'r adolygiad rhynglywodraethol cyn i lawer mwy o wythnosau fynd heibio; neu'n waith y bydd Gordon Brown yn ei oruchwylio ar ran y Blaid Lafur, mae'n gwbl briodol fod yna gomisiwn yma yng Nghymru hefyd sy'n dwyn ynghyd farn o bob rhan o Gymru, o fewn pleidiau gwleidyddol a thu hwnt, sy'n meithrin dadl briodol yma yng Nghymru ynglŷn â'n dyfodol cyfansoddiadol ni, ac yn sicrhau, pan fydd dadleuon eraill ac ehangach yn cael eu cynnal, fod yna ffynhonnell awdurdodol o gyngor y gellir ei defnyddio i sicrhau bod llais pobl Cymru yn cael ei glywed mewn ffordd briodol ym mha fforwm bynnag y cynhelir y drafodaeth honno.

Diolch i'r Prif Weinidog am y datganiad heddiw. Braint unrhyw Lywodraeth newydd, wrth gwrs, ydy cael gosod agenda, gosod y cywair, a gosod uchelgais ar ddechrau tymor seneddol newydd. Roeddwn i'n sylwi bod y Prif Weinidog yn ymfalchïo mai dim ond chwe wythnos sydd yna ers yr etholiad. Roeddwn i'n digwydd edrych ar bapurau newydd o 10 mlynedd yn ôl, a rhyw chwe wythnos oedd wedi pasio bryd hynny hefyd.

'O'r diwedd fe gawn ni ryw arwydd o raglen gan y Prif Weinidog',

meddai'r Western Mail bryd hynny. A'r pennawd, rhag ofn, 

'Ai dyna'r cyfan sydd gyda chi, Prif Weinidog?',

Felly, o bosib, fe ofynnaf i rywbeth tebyg mewn ffordd ychydig yn wahanol. Fel rhestr o bethau digon dilys a chlodwiw, mae yna lawer iawn dwi'n cyd-fynd â fo yn sicr yn y rhaglen yma. Mae yna lawer o syniadau dwi'n eu hadnabod o faniffesto diweddar Plaid Cymru hyd yn oed, ac mae'r gwerthoedd sylfaenol sydd wedi cael eu hamlinellu yn rhai dwi'n eu rhannu: egwyddorion o gydweithio a chydsefyll nid cystadlu; cenedl yn seiliedig ar chwarae teg, lle mae pawb yn cyflawni eu potensial; darparu gwasanaethau cyhoeddus er budd y cyhoedd, nid er elw, ac yn y blaen; yn ogystal â chreu cenedl lle mae'r Gymraeg, er enghraifft, wrth ei chalon hi ac wrth galon bywyd cyhoeddus.

Ond y cwestiwn sylfaenol dwi'n meddwl sydd gen i yn fan hyn ydy: o edrych ar hyn, beth fydd yn wahanol ymhen pum mlynedd, hyd yn oed os ydy'r Llywodraeth yn llwyddo i weithredu ar lawer o'r addewidion? Mi glywon ni'r Prif Weinidog yn cyfeirio at y rhaglen fel un uchelgeisiol a radical. Maen nhw'n eiriau hawdd iawn i'w dweud, wrth gwrs, ond mae arnaf i ofn nad ydw i wedi fy argyhoeddi mai'r rhaglen lywodraethu yma fydd yn cynnig y cyfeiriad newydd sydd ei angen ar Gymru, yn cynnig y trawsnewid sydd ei angen arnom ni er mwyn llunio dyfodol mwy cyfiawn, mwy ffyniannus ac ati. Pan ddaw hi at y pandemig, mae Cymru wedi dangos gwerth pwyll dwi'n meddwl. Ond siawns, pan ydyn ni'n sôn am y gwaith o adeiladu cenedl, fod yn rhaid symud ychydig yn gyflymach; bod yn glyfrach, ie, ond gweithio'n galetach hefyd ac anelu yn uwch.

Dwi'n derbyn mai gosod fframwaith ydy llawer o hyn. Mi fyddwn ni'n trio dylanwadu ar gryfhau'r fframwaith hwnnw, ac o bosib gallai'r Prif Weinidog wneud sylw, sydd ddim yn y rhaglen yma, ynglŷn â diwygiadau i'r Senedd yma, achos o fewn gweithgareddau'r Senedd yma rydyn ni eisiau dylanwadu ar y fframwaith hwnnw, ond mae yna gwestiwn ynglŷn â fframwaith i beth. Mae yna ddiffyg targedau mewn meysydd eithaf sylfaenol yma. Felly, sut fyddwn ni'n mesur llwyddiant?

Dwi wedi cyhuddo Llywodraethau Llafur yn y gorffennol o fod yn rhy managerial, o fodloni ar weinyddu Cymru yn hytrach na chynnig gweledigaeth. Sut mae'r rhaglen yma yn cynrychioli newid gêr o reoli Cymru i weddnewid Cymru? Pa obaith sydd yna o ran gweddnewid bywydau'r 67,000 o bobl sydd ar restrau aros am dai cymdeithasol, y 70,000 sydd yn byw mewn tlodi ond sydd ddim yn gymwys i gael pryd ysgol am ddim? Ble mae'r deffroad yn y sylweddoliad o sgêl yr argyfwng o ran impact ail gartrefi ar dai yng nghefn gwlad? Ble mae'r targedu statudol ar warchod bioamrywiaeth? Mae yna gwestiynau sylfaenol iawn yma, ac mi gawn ni gyfle yn yr wythnosau a'r misoedd nesaf, wrth gwrs, i fynd at y rheini mewn manylder.

Llywydd, fe fydd y Senedd hon—. Dirprwy Lywydd, fe fydd y Senedd hon yn deall yr hyn yr wyf i'n ei olygu pan ddywedaf i, yn Aelod o Blaid Cymru, fy mod yn ofni ein bod yn cyfyngu ar ein huchelgeisiau fel cenedl ar hyn o bryd. Mae gennym ni wahanol safbwyntiau ar y posibiliadau y gallai annibyniaeth eu cynnig. Yn ein gweledigaeth ni o Gymru fel gwlad a all feithrin ei pherthynas ei hun â chenhedloedd eraill yn yr ynysoedd hyn a thu hwnt, rydym yn anelu at uchelgeisiau na chyfyngwyd arnynt gan Lywodraeth y DU na Whitehall. Fe glywsom ni'r Prif Weinidog yn dweud, 'Fe fyddwn ni'n defnyddio'r holl bwerau sydd gennym i fynd i'r afael â newid hinsawdd.' Rwy'n credu mai rhyw awr a hanner yn ôl yr oedd yn dweud pa mor rhwystredig y mae gyda'r cyfyngiadau a roddir ar ein gallu ni i fynd i'r afael â newid hinsawdd gan reolau Whitehall ar fenthyca, er enghraifft. Fe allem ni fod yn fwy uchelgeisiol yn hynny o beth.

Os yw'r Llywodraeth Lafur, fel y Ceidwadwyr, yn credu'n bendant mai drwy barhau, i bob pwrpas, i roi'r feto i San Steffan yn y pen draw, a chaniatáu i Lywodraeth y DU bennu'r paramedrau y gallwn ni geisio llunio dyfodol newydd i'n cenedl oddi mewn iddynt, yna gwaith y Llywodraeth hon yw dangos y gellir rhoi rhaglen lywodraethu wirioneddol drawsnewidiol ar waith yng nghyd-destun y DU. Rwy'n ofni nad hynny a welaf i yn y rhaglen lywodraethu hon, ond gan fy mod i'n dymuno'n dda i'r Prif Weinidog wrth ddechrau ar y pum mlynedd nesaf, rwy'n credu mai gwaith y Llywodraeth fydd dangos fy mod i'n cyfeiliorni.

Wel, Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr i Rhun ap Iorwerth am beth ddywedodd e ar ddechrau beth roedd e wedi ei ddweud am y posibiliadau o gydweithio ar nifer o bethau sydd yn y rhaglen lle mae'r syniadau sydd gyda ni yn syniadau o'r un fath ac yn yr un maes ag a oedd ym maniffesto Plaid Cymru. Dwi'n edrych ymlaen at gydweithio lle mae posibiliadau fel yna yn codi. Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, Dirprwy Lywydd, bydd yn rhaid i'r Aelodau aros am rai o'r manylion roedd e'n gofyn amdanynt.

Llywydd, roedd yn bron 18 mis i mewn i dymor diwethaf y Senedd, rwy'n credu, cyn i'r Llywodraeth gyhoeddi ei rhaglen lywodraethu, ac roedd honno'n ddogfen fanwl dros ben; roedd ynddi'r holl sioe, y nodau a'r targedau, ac ati, y gallai ef fod yn chwilio amdanynt, ac yn wir, fe allem ni fod wedi penderfynu gwneud hynny'r tro hwn. Oherwydd er mwyn cynhyrchu dogfen fel honno, mae angen rhoi llawer iawn o amser ac egni. Fy marn i yw ei bod yn well inni gyflwyno rhaglen lywodraethu gerbron y Senedd a fyddai'n cyfleu hanfod yr hyn yr oeddem wedi ymrwymo iddo yn yr etholiad, yr hyn y dymunwn ei gyflawni yn y Llywodraeth, yn enwedig y pethau y mae angen ymdrech draws-Lywodraethol i ymateb ar fyrder i'r tasgau sydd o'n blaenau. A dyna pam, fel roedd Rhun ap Iorwerth yn iawn i'w gydnabod, y bydd rhai o'r manylion yn cael eu darparu gan Weinidogion wrth i'r ymrwymiadau yn y maniffesto gael eu datblygu ac fe ellir rhoi cnawd ar esgyrn y camau ymarferol sydd wrth gefn y rhaglen lywodraethu yn y manylder yr oedd yn gofyn amdano.

O ran annibyniaeth, mae'n gywir i ddweud, wrth gwrs, fod gennym safbwynt gwahanol. Ni fyddwn i'n ei ddisgrifio fel bod wedi ein cyfyngu gan San Steffan. Rwy'n credu na welwyd erioed gyfle mor fywiog i'r Senedd hon weithredu'n annibynnol na'r hyn a ddigwyddodd dros y 12 mis diwethaf. Ond rwy'n dal i gredu mai datganoli grymus, datganoli sefydledig, datganoli na ellir ei ddwyn na'i wrthdroi fyddai'n sicrhau'r dyfodol gorau i Gymru, a hynny o fewn i Deyrnas Unedig lle rydym yn dewis cyfuno ein sofraniaeth ni'n wirfoddol at ddibenion cyffredin, sy'n cael eu cyflawni'n well gan boblogaeth sy'n gweithio gyda'i gilydd ar y materion hynny, ac mae'n siŵr y byddai newid hinsawdd yn un o'r pethau hyn.

Felly, mae'n debyg nad oes angen inni ailadrodd y dadleuon a fynegwyd yn drylwyr iawn i'r etholwyr ychydig wythnosau yn ôl, ac ar ôl i'r etholwyr roi eu dyfarniad nhw. Rydym ni'n bwriadu dal ati i amddiffyn y Senedd hon; fe fyddwn ni'n parhau i ddadlau'r achos dros ddatganoli estynedig, lle credwn ni mai dyna'r peth cywir i'w wneud; fe fyddwn ni'n sicr yn parhau i ddadlau'r achos dros ddyfodol arall i'r Deyrnas Unedig; ac fe fydd y comisiwn y byddwn ni'n ei sefydlu, a'r gwaith a arweinir gan fy nghyd-Aelod Mick Antoniw, yn caniatáu inni gael dyfnder deall a dyfnder cefnogaeth gan y cyhoedd yng Nghymru a fydd yn rhoi'r hygrededd i'r syniadau hynny y maen nhw'n ei lawn haeddu. 

Cyn imi alw ar eraill i siarad, a gaf i atgoffa pawb fy mod i'n deall arwyddocâd datganiad y rhaglen lywodraethu yn llwyr ac y bydd rhai yn awyddus i ofyn cwestiynau ynglŷn â chyfeiriad y Llywodraeth i'r dyfodol, ond mae ein hamser ni'n gyfyngedig? Felly, rwy'n dymuno galw pawb sydd ar y rhestr. Felly, pe byddech yn cadw at y munud sydd gennych a bod yn gryno, fe fyddwn innau'n ddiolchgar iawn. Rhianon Passmore.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, ar ran pobl Islwyn, yn gyntaf, rwy'n awyddus i ddweud gair byr i'ch llongyfarch chi am eich buddugoliaeth ysgubol yn etholiad mis Mai, ac am y cyfan a wnaethoch chi'n bersonol i gadw Cymru yn ddiogel yn ystod y pandemig.

Mae'r pandemig, na welwyd ei debyg, yn parhau i feddiannu ein meddyliau, a hynny'n briodol. Mae wedi newid pob rhagdybiaeth sydd gennym ni o ran sut rydym yn byw, gweithio a gorffwys yn y blynyddoedd i ddod, ond ar yr un pryd mae Cymru yn parhau i ymlafnio oherwydd 10 mlynedd hir o danariannu a thoriadau parhaol i gyllidebau Cymru, a thoriadau i gymorth lles y DU, toriadau i fasnach a'r wasgfa oherwydd Brexit, a'r cyfan wrth inni rythu ar drychineb newid hinsawdd. Prif Weinidog, mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd wedi rhybuddio bod yn rhaid i Lywodraethau weithredu'n gyflym a chydwybodol ym mhob penderfyniad polisi cyhoeddus. Felly, sut, yn y cyd-destun hwn, y bydd Cymru yn rhoi newid hinsawdd wrth wraidd trawsnewid ein heconomi ni? A sut wnaiff rhaglen lywodraethu Llafur Cymru sicrhau gwlad sy'n lanach, yn wyrddach a thecach; a chymdeithas sy'n fwy cyfartal yn yr amgylchiadau hyn?

Wel, Llywydd, rwy'n diolch i Rhianon Passmore am hynny. Rwy'n gobeithio y bydd hi'n cydnabod bod newid hinsawdd wrth galon y Llywodraeth hon, a'n bod ni wedi creu gweinyddiaeth a Gweinidog i ddwyn ynghyd yr edafedd amrywiol sydd gan Lywodraeth Cymru i wneud y cyfraniad mwyaf posibl i'r agenda hon. Mae angen i Lywodraeth y DU fod yr un mor ymrwymedig i chwarae ei rhan hi ochr yn ochr â ni. Rwy'n edrych ymlaen at y cyfleoedd sydd i ddod ar gyfer trafod hynny a chydweithio a chydweithredu â Llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig i wneud y gwahaniaeth y mae angen i bob un ohonom ni ei wneud, os ydym eisiau trosglwyddo'r rhan brydferth ond bregus iawn o'r byd yr ydym yn freintiedig i'w meddiannu mewn cyflwr a wnaiff oddef ei harchwilio gan y rhai sy'n dod ar ein holau ni.

Diolch, Prif Weinidog, am amlinellu eich rhaglen lywodraethu. Roeddech chi'n sôn yn gynharach am dyfu economi Cymru ac, yn wir, mae adran yno—fe gefais gyfle yn fyr i edrych arni—sy'n edrych ar yr economi, ac rydym yn croesawu unrhyw beth sydd am sbarduno'r economi, yn arbennig mewn adferiad yn dilyn y pandemig ofnadwy hwn. Ond rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi ei bod yn bwysig iawn fod Cymru yn ymddangos ar lwyfan y byd. Fe wnes i eich clywed yn dweud rhywbeth am rwydweithiau byd-eang yn gynharach, ond nid wyf i'n gweld hynny yn y rhaglen o ran sut y byddwn ni'n hyrwyddo Cymru ar lwyfan y byd, oherwydd ar hyn o bryd rydym ni'n gweld CMC y pen ar ei isaf ledled y DU yng Nghymru ac rydym ni'n gweld buddsoddiad ymchwil a datblygu ar y lefelau isaf yng Nghymru, a phrin fod hynny'n cyffwrdd ag 1 y cant o fuddsoddiad ymchwil a datblygu yn y DU. Ac mae hynny'n hanfodol bwysig, oherwydd mae gennym yr holl gynhwysion yng Nghymru i'n gwneud ni'n gryf, ac eto nid ydym yn eu hasio gyda'i gilydd yn y ffordd iawn, ac rydym wedi colli llawer o gyfleoedd dros lawer o flynyddoedd drwy beidio â gwneud pethau mor gyflym ag y dylem fod wedi eu gwneud. Ac eto, mae Cymru yn breswylfa i fusnesau a gydnabyddir yn fyd-eang ac mae ganddi gymwysterau economaidd aruthrol, gan gynnwys y diwydiant lled-ddargludyddion cyfansawdd—

A fyddai'r Aelod mor garedig â gofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda?

Mae'n ddrwg gennyf?

A wnewch chi ofyn cwestiwn nawr?

Iawn. Mae'n ddrwg gennyf, Dirprwy Lywydd. Wel, y cwestiwn yw: Prif Weinidog, a fyddwch chi'n canolbwyntio'n fwy o lawer ar hyrwyddo Cymru ar lwyfan Cymru gyfan a byd-eang fel y gallwn ni elwa'n wirioneddol ar y cyfle hwn ac ennyn mewnfuddsoddiad? Ar hyn o bryd, nid ydym yn cael ein hystyried yn gyrchfan ffafriol ar gyfer buddsoddi gan nad yw ein proffil yn ddigon uchel ar y safle a'r llwyfan byd-eang hwnnw. Rwy'n gobeithio y gallwn ni wneud mwy i'r perwyl hwnnw wrth symud ymlaen. Diolch i chi, Prif Weinidog.

Diolch i'r Aelod am y pwyntiau pwysig yna. Nid yw'r strategaeth ryngwladol yn rhan o'r rhaglen lywodraethu, a'r rheswm am hynny yw ei fod yn ddarn o waith sy'n parhau ers tymor diwethaf y Senedd. Fe benderfynais wrth ffurfio'r Llywodraeth newydd mai swyddfa'r Prif Weinidog fyddai'n gyfrifol am y strategaeth ryngwladol, am lawer o'r rhesymau a nodwyd gan Peter Fox.

Yn ystod yr wythnosau nesaf, Llywydd, fe fyddaf i'n cwrdd â llysgenhadon o wahanol rannau o'r byd, bob un ohonynt â pherthynas fasnachu wahanol iawn â Chymru. Fe fydd y llysgennad newydd o Wlad Pwyl yn ymweld â Chymru yn ystod yr wythnosau nesaf, ac fe fydd y llysgennad newydd o Japan yn ymweld â Chymru. Yma, mae fy marn i ychydig yn wahanol i'r Aelod, oherwydd o ran mewnfuddsoddiad, rydym ni wedi sicrhau mewnfuddsoddiad o Japan ers dros 40 mlynedd, ac nid dyma'r math o fewnfuddsoddi sydd weithiau'n cael ei feirniadu gan eraill, yn briodol felly—buddsoddiad sy'n dod, yn cymryd yr arian ac yn mynd cyn gynted ag y bydd yr arian wedi dod i ben. Mae buddsoddiad gan gwmnïau o Japan yng Nghymru yn fuddsoddiad hirdymor, ac rydym ni'n dal i lwyddo i ddenu'r buddsoddiad hwnnw i Gymru.

Mae'r rhaglen lywodraethu yn wir yn edrych ar Gymru fel chwaraewr byd-eang, yn lle croesawgar, sy'n edrych tuag allan, lle mae pobl o rannau eraill o'r byd yn awyddus i ddod i wneud eu dyfodol nhw a buddsoddi yn y pethau gwych sydd gennym i'w cynnig, nid yn unig o ran cyfleusterau a seilwaith, ond yn arbennig y gweithlu sydd gennym i'w gynnig yma yng Nghymru, gyda'r sgiliau a'r ymrwymiad a gynigir i laweroedd o gwmnïau o wahanol rannau o'r byd.

Prif Weinidog, mae hon yn rhaglen lywodraethu dda a chadarn—[Torri ar draws.] Mae'n rhaglen dda a chadarn ar gyfer llywodraethu lle ceir mandad cryf i gyflawni hyn nawr, er gwaethaf y feirniadaeth gan feinciau'r gwrthbleidiau eiliad yn ôl. Rwyf am ganolbwyntio ar ddau faes yn unig yr hoffwn i eu codi, oherwydd rydym ni'n sefyll ac yn gofyn ichi fynd ymhellach, a gwneud hyn yn gyflymach; mae gennym raglen lywodraethu bum mlynedd yn y fan hon. Ond y ddau faes yr hoffwn ganolbwyntio arnynt yw, yn gyntaf, bysiau a thrafnidiaeth gyhoeddus, ac rwy'n deall y gallem gael dadl yr wythnos nesaf ar hynny. Mae'n golygu pa mor fuan y gallwn ni gyrraedd y pwynt hwnnw lle mae gennym fwy o reolaeth leol ar ein gwasanaethau bysiau a gwasanaethau trafnidiaeth gymunedol cysylltiedig ni hefyd, er mwyn cyflawni hynny. Ac mae'r ail faes yn ymwneud â'r Ddeddf aer glân. Mae cefnogaeth drawsbleidiol eang nawr i symud yn gyflym iawn yn hyn o beth, a bod â thargedau pendant, mesuradwy ac uchelgeisiol. Felly, pa mor fuan y gallem ni weld hynny hefyd? Mae dros 100 o eitemau yma, ac fel y dywedwch chi, mae yna fwy, mewn gwirionedd, gyda Gweinidogion unigol hefyd nad ydynt hyd yn oed wedi eu cynnwys yn y ddogfen hon. Ond ar y ddau bwynt yna, rwy'n credu y cewch chi gefnogaeth dda—mae angen inni fwrw ymlaen â'r rhain.

Diolch i Huw Irranca-Davies am y cwestiynau yna, Llywydd. Fe gadeiriais i gyfarfod o fwrdd rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru lle cytunwyd, gyda chalon drom iawn, na allem ddatblygu'r Bil diwygio bysiau ym mlwyddyn olaf tymor diwethaf y Senedd, a hynny oherwydd yr amgylchiadau yr ydym ni i gyd yn gwybod yr oeddem yn eu hwynebu ar y pryd, gyda chymaint o bobl y byddem ni wedi dibynnu arnynt i weithio ar y cynigion hynny gyda ni—mewn awdurdodau lleol, yn y cwmnïau bysiau ac yn y blaen—heb allu dod at y bwrdd i wneud y gwaith hwnnw. Ond byddwn yn ymrwymo i ailreoleiddio'r gwasanaeth bysiau yng Nghymru i sicrhau ei fod yn cael ei redeg yn y dyfodol er budd y cyhoedd. Rwy'n edrych ymlaen at gael y trafodaethau hynny gyda'r sectorau niferus sydd â diddordeb uniongyrchol yma cyn cyflwyno cynigion gerbron y Senedd.

O ran y Ddeddf aer glân, rydym wedi trafod honno sawl gwaith y prynhawn yma, ac mae'n rhan ganolog o'n hymrwymiad ni ers pum mlynedd. Ond mae'n rhaid imi adleisio'r hyn a ddywedodd yr Aelod ei hunan—mae'r rhaglen lywodraethu heddiw a'r rhaglen ddeddfwriaethol y byddaf i'n ei chyflwyno gerbron cydweithwyr cyn diwedd y tymor hwn yn ymrwymiad pum mlynedd, ac fe fydd yn rhaid inni gael ymdeimlad o sut y gellir rheoli'r rhaglen drwy'r Senedd gyda'r holl ofynion ac uchelgeisiau niferus yr wyf i'n gwybod sydd gennym ni.

Buaswn i'n licio jest canolbwyntio ar un maes pwysig iawn, sef gofal plant ac addysg blynyddoedd cynnar—sector hollbwysig ar gyfer adfer o'r COVID. Mae plant bach ar draws Cymru wedi colli cyfnod ffurfiannol pwysig o'u bywydau, ac mae yna dystiolaeth gynyddol mai yn y fan yma ddylai'r ffocws addysgol fod. Ond mae'n siomedig i weld diffyg uchelgais dybryd yn y rhaglen lywodraethu. Dydy o ddim yn gwneud dim synnwyr i gadw gofal plant ac addysg blynyddoedd cynnar allan o'r portffolio addysg. Oni ddylai fod o'n gwbl ganolog i waith y Gweinidog addysg? A wnewch chi esbonio pam nad ydy eich polisi gofal plant chi yn canolbwyntio ar y plentyn? Sgileffaith cadarnhaol gofal plant ydy creu gwell mynediad at waith i fwy o rieni, a mamau yn enwedig, ond mae'n rhaid edrych ar yr holl fanteision i'r plentyn, ac wedyn mi ddaw hi'n gwbl amlwg fod angen cynllun dros amser i ehangu'r ddarpariaeth dyngedfennol yma. Mae COVID wedi dangos hynny'n hollol glir. 

Llywydd, wrth gwrs rydw i'n cytuno â beth ddywedodd Siân Gwenllian ar y diwedd am yr effaith mae COVID wedi'i chael. Mae'r Llywodraeth hon yn awyddus dros ben i wneud popeth y gallwn ni wneud i helpu'r plentyn i ddod dros y pandemig. Dyna pam rŷm ni wedi siarad y prynhawn yma am y buddsoddiadau rŷm ni wedi eu cyhoeddi'n barod yn y tymor hwn i helpu ein hysgolion, a helpu pobl eraill yn y maes i fwrw ymlaen gyda'r gwaith pwysig maen nhw'n ei wneud. Mae popeth rŷm ni'n ei wneud yn y maes plant yn dibynnu ar fwy nag un Gweinidog ac, wrth gwrs, rŷm ni'n rhannu cyfrifoldebau gydag aelodau'r Llywodraeth. Mae'n rhaid i ni wneud hynny. Mae Julie Morgan yn gyfrifol am nifer o'r pethau sy'n berthnasol i'r pwyntiau mae Siân Gwenllian wedi'u gwneud. Mae hi'n bwrw ymlaen gyda'r gwaith roedd hi'n ei wneud yn y tymor diwethaf—gwaith pwysig—ac mae hi'n mynd i'w wneud e gyda'r Gweinidog newydd dros addysg a gyda'r Gweinidogion eraill yn y Llywodraeth. Ar ddiwedd y dydd, mae dewisiadau i'w gwneud o ran pwy sy'n mynd i fod yn gyfrifol am bethau ar bapur, ond pwrpas y rhaglen lywodraethu oedd i ddangos i bobl sut mae'r Llywodraeth hon yn mynd i weithio ar bynciau pwysig lle mae mwy nag un Gweinidog a sut mae'r Llywodraeth i gyd yn gallu cyfrannu at y pethau pwysig mae Siân Gwenllian wedi cyfeirio atyn nhw y prynhawn yma. 

Prif Weinidog, dwi'n croesawu'r datganiad y prynhawn yma, a dwi'n croesawu'r weledigaeth radical sy'n mynd trwyddo fe hefyd. Mae'n un peth cyflwyno dogfen fawr sych, ond mae'n beth gwahanol cyflwyno dogfen sy'n disgrifio taith radical i Gymru. Dwi'n croesawu'r ddogfen rydyn ni wedi'i gweld y prynhawn yma. Dwi'n croesawu nid jest y weledigaeth sydd ynddi hi, ond yr egwyddorion radical sydd ynddi hi hefyd. Dwi'n credu ei bod hi'n rhaglen bwerus o ganlyniad i hynny. 

Mae yna ddau gwestiwn gen i. Dwi'n croesawu eich bod chi wedi gwneud datganiad clir eich bod chi'n mynd i gefnogi'r rhaglen Tech Valleys yn fy etholaeth i, ond o ran y Cymoedd ehangach, oes yna rywbeth yn y ddogfen sy'n mynd i weithredu fel adran neu fframwaith sy'n gallu delifro polisi ar draws y Cymoedd? Achos beth rydym ni wedi methu ei wneud yn y gorffennol yw—nid gweledigaeth, nid ymrwymiad i weithio yn y Cymoedd, ond y gallu i wneud hynny. Dwi'n gwybod bod yna awgrym mewn mannau gwahanol yn y ddogfen bod yna gyrff democrataidd ac atebol rydych chi eisiau eu creu, a dwi'n awyddus i ddeall mwy am hynny. 

A'r cwestiwn olaf sydd gen i—a dwi'n gweld y Dirprwy Lywydd hyd yn oed heb fy sbectol—yw: sut fyddwn ni'n gwybod pryd fyddwch chi wedi delifro ar y weledigaeth? Achos roedd y cwestiwn gan Rhun ap Iorwerth yn gwestiwn pwysig iawn. Dydyn ni ddim eisiau dogfen gwasanaeth sifil fan hyn; rydyn ni eisiau dogfen wleidyddol—dwi'n cytuno gyda chi ar hynny—ond hefyd rydym ni eisiau dogfen sy'n ein galluogi ni fel Senedd i greu atebolrwydd a sicrhau ein bod ni'n deall, a bod pobl Blaenau Gwent yn gwybod, pan dŷch chi wedi cyrraedd eich nod a pan dŷch chi wedi delifro ar eich uchelgais.

Diolch yn fawr i Alun Davies am beth ddywedodd e am y ddogfen. Os rŷm ni'n mynd i fod yn radical, yn fy marn i roedd hi'n bwysig i ddod â'r ddogfen o flaen y Senedd cyn gynted ag yr oedd yn bosib i wneud hynny. Pan ŷm ni'n ei wneud e fel yna, fel yr esboniais i i Rhun ap Iorwerth, dydy hi ddim yn bosibl cael popeth—pob ffordd o sut rydym ni'n mynd i'w wneud e a beth fydd y targedau ac yn y blaen—yn yr un ddogfen. Ond, bydd Gweinidogion yn dod o flaen y Senedd a rhoi mwy o fanylion fel yna, i fod yn atebol, fel y dywedodd Alun Davies, i'r Senedd ac i bobl tu fas yng Nghymru hefyd. Rŷn ni'n dal yn trafod, Dirprwy Lywydd, tu fewn i'r Llywodraeth, y ffordd orau i fwrw ymlaen gyda phethau yn y Cymoedd, i fwrw ymlaen â'r gwaith roedd Alun Davies yn ei wneud yn y tymor diwethaf. Mae nifer o'r Gweinidogion yn y Llywodraeth yn cynrychioli'r Cymoedd, a bydd hynny'n help i ni. Rŷm ni'n dal i siarad gyda'n gilydd am y ffordd orau i wneud hynny.

Hoffwn i, wrth groesawu'r rhaglen lywodraethu hon, ddiolch i etholwyr Aberconwy a'u llongyfarch am fy nychwelyd i i'r lle hwn gyda'r mwyafrif mwyaf rwyf i wedi'i gael.

Ar nodyn mwy difrifol, gwnaethoch chi egluro, Brif Weinidog, fod gan ein ffermwyr ran allweddol i'w chwarae yn ein dyfodol gwyrdd. Fodd bynnag, nid yw'r rhaglen lywodraethu yn ymdrin mewn gwirionedd â'r materion sy'n eu hwynebu. Mae'r rhaglen yn dweud, ac rwy'n dyfynnu, y byddwch chi'n

'Gwahardd difa moch daear i reoli lledaeniad TB mewn gwartheg.'

Nid yw hynny'n ddatganiad digon cryf. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhoi nifer fach iawn o drwyddedau i farcio, dal a chymryd moch daear i atal clefydau rhag lledaenu ar ffermydd sydd â TB cronig mewn buches. Er enghraifft, yn 2020, dim ond saith trwydded a  gafodd eu rhoi gennych chi. Cymharwch hynny â'r ffaith syfrdanol bod dros 10,000 o wartheg, yn anterth eu bywydau cynhyrchiol, yn parhau i gael eu difa bob blwyddyn yng Nghymru oherwydd TB. Mae'r dull cynhwysfawr y mae Lloegr wedi'i fabwysiadu wedi gweld gostyngiad cyfartalog o 40 y cant yn nifer yr achosion o TB mewn ardaloedd sydd wedi cwblhau o leiaf bedair blynedd o ddifa moch daear. Ychydig dros y ffin yn swydd Gaerloyw, mae gostyngiad o 66 y cant yn nifer yr achosion newydd o TB wedi bod. Felly, nid yw'r gwaharddiad ar ddifa moch daear yn cael ei gefnogi gan y dystiolaeth—

A wnaiff yr Aelod ofyn y cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda?

Wrth gwrs. Bydd hynny'n arwain at foch daear sydd wedi'u heintio yn ei chael hi'n anodd—. Ddoe, gwnes i gyfarfod â ffermwyr a chyd-Aelodau eraill yn y lle hwn, ac maen nhw wedi cynhyrfu'n fawr, oherwydd mae Aberconwy nawr wedi mynd o gyflwr isel i gyflwr cyfryngol. Felly, Prif Weinidog, pryd ydych chi, a phryd y mae eich Gweinidogion chi, a phryd y mae milfeddyg Cymru'n mynd i gydnabod bod gennym ni broblem wirioneddol gyda TB mewn gwartheg a bod yn rhaid i ni ymdrin ag ef ac ymdrin ag ef yn ddramatig? Gweithiwch gyda'r ffermwyr, rhowch y gorau i weithio yn eu herbyn nhw, a gadewch i ni ddod â hyn i ben yn foddhaol. Diolch.

Llywydd, Aelod dewr o'r Blaid Geidwadol sy'n penderfynu codi buddiannau ffermwyr ar lawr y Senedd y prynhawn yma, pan fo eu Llywodraeth nhw newydd lofnodi cytundeb masnach gydag Awstralia a fydd yn niweidio ffermwyr yng Nghymru heb unrhyw amheuaeth o gwbl. Gwelais i'r ddogfen yr oedd Llywodraeth y DU wedi'i chyhoeddi ar gytundeb masnach Awstralia. Gwnaeth ymdrin â ffawd ffermwyr mewn un frawddeg. Mae'n ymdrin ag allforio dillad nofio i Awstralia i'r un graddau. Rwy'n credu bod hynny'n dweud rhywbeth wrthych chi ynghylch ble mae blaenoriaethau—[Torri ar draws]. A bydd yn rhaid i'n rhaglen lywodraethu ni ymdrin ag effaith dewisiadau eich Llywodraeth chi ar dynged ffermwyr yma yng Nghymru.

Os wyf i wedi dysgu unrhyw beth am TB, Dirprwy Lywydd, nid oes diben ceisio cyfnewid ystadegau amdano yn unig, oherwydd am bob ystadegyn y byddwch chi'n ei ddyfynnu, bydd gwrth-ystadegyn a all fod—[Torri ar draws.] Ac mae'r wyddoniaeth y tu ôl iddo yn destun dadl hefyd, fel y mae hi'n gwybod. Mae hyn yn sicr: y rheswm pam mae statws ardal isel wedi symud i fyny yw oherwydd mewnforio TB gan ffermwyr sy'n prynu gwartheg wedi'u heintio a dod â nhw mewn i'r ardal. Dyna'r rheswm mwyaf pam mae ardaloedd lle mae nifer isel o achosion wedi symud i fyny'r hierarchaeth drist iawn honno. Ni fydd difa moch daear yn digwydd yng Nghymru—i fod yn glir ynglŷn â hynny. Roedd hynny ym maniffesto'r Blaid Lafur; a chafodd ei gymeradwyo gan yr etholwyr. Ni fydd yn digwydd. Ac os ydych chi eisiau cael dadl ddifrifol, mae'n well i ffermwyr gydnabod hynny a siarad â ni ynghylch y pethau y gallwn ni eu gwneud, yn hytrach na chwyno am bethau nad ydyn nhw'n mynd i ddigwydd. Mae brechu yn ateb hirdymor llawer gwell iddo. Dyna pam yr ydym ni wedi cyflogi'r Athro Glyn Hewinson, un o brif ffigurau'r byd yn y maes hwn, yma yng Nghymru—a daethpwyd ag ef i Gymru er mwyn ein cynorthwyo ni gyda'r agenda hon—a'r syniadau y mae ef a chyd-Aelodau eraill yn Aberystwyth yn gweithio arnyn nhw i ddarparu brechlyn yn erbyn y clefyd ofnadwy hwnnw sef TB mewn gwartheg, clefyd ofnadwy sy'n peri gofid—gofid mawr—i'r ffermwyr hynny sy'n gorfod ymdrin ag ef. Ond y ffordd o ymdrin ag ef yw drwy'r dulliau newydd yr ydym yn gweithio arnyn nhw yma yng Nghymru, ac nid drwy fynd yn ar ôl at bethau nad ydyn nhw'n mynd i fod yn rhan o'n hymateb yma.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Tri chwestiwn byr. Yn gyntaf, rwy'n croesawu'r ymrwymiad i fwrw ymlaen â chynllun treialu incwm sylfaenol. A wnewch chi roi rhagor o fanylion am hyn, yn enwedig ynghylch meini prawf daearyddol? Rwy'n gwybod bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf wedi mynegi parodrwydd i weithio gyda Llywodraeth Cymru ar gynllun treialu, felly byddwn i'n ddiolchgar os byddai modd ystyried hynny. Yn ail, rwy'n croesawu'r ymrwymiad i weithredu ynghylch tipiau glo, fodd bynnag, gan nad yw llawer o'r ysgogiadau wedi'u datganoli, pa waith sy'n cael ei wneud i sicrhau bod ymyriadau'n sylweddol ac yn arwain at ateb gwirioneddol i'r mater? Yn olaf, a fydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ddatblygu cynlluniau ar gyfer treth ar dir gwag yn nhymor hwn y Senedd?

Llywydd, rwy'n diolch i Vikki Howells am y cwestiynau penodol iawn hynny. Rwy'n ddiolchgar i'r awdurdodau lleol hynny sydd wedi camu ymlaen i gynnig ein cynorthwyo ni gyda chynllun treialu incwm sylfaenol, gan gynnig ei wneud yn eu hardaloedd eu hunain. Fel y mae'r Aelod yn gwybod, rydym ni'n gweithio ar syniadau i gynnwys plant sy'n derbyn gofal, pobl ifanc sy'n gadael gofal awdurdodau cyhoeddus, fel y ffordd y gallem ni gyflwyno cynllun treialu incwm sylfaenol yma yng Nghymru, ac rwy'n ddiolchgar i gyngor Rhondda Cynon Taf ac arweinwyr awdurdodau lleol eraill sydd wedi dod ymlaen i gynnig ein cynorthwyo gydag ef.

Gobeithio y bydd yr Aelodau yma wedi cael cyfle i weld adroddiad Comisiwn y Gyfraith a gafodd ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf ar ddiogelwch tipiau glo. Mae'n ddogfen sobreiddiol. Mae'n cyffwrdd â llawer o'r pethau yr ydym ni wedi sôn amdanyn nhw'r prynhawn yma o ran effaith newid hinsawdd a glawiad yng nghymunedau'r Cymoedd a'r ffaith ei bod yn ddigon posibl na fydd safonau adeiladu tipiau glo, a oedd yn ddigon diogel yn eu hamser, yn ddigon diogel i barhau i ddiogelu'r cymunedau hynny rhag effaith digwyddiadau tywydd, glawiad dwys ac yn y blaen. Mae'n gyhoeddiad da iawn, os oes unrhyw un yn cael cyfle i edrych arno. Mae'n dibynnu ar weithio gyda Llywodraeth y DU, a gadewch i mi ddweud, rwy'n ddiolchgar ynghylch y ffaith fy mod i wedi gallu cyd-gadeirio, gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, y grŵp yr ydym ni wedi dod at ei gilydd i weithio ar ddiogelwch tipiau glo. Drwy'r grŵp hwnnw cafodd posibilrwydd gwaith Comisiwn y Gyfraith ei godi ac yna ei ariannu gan fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, pan yr oedd hi'n gyfrifol am y maes hwnnw.

Byddai'n dda gennyf i pe bai gennyf i gymaint o bethau cadarnhaol i'w dweud am y dreth ar dir gwag. Y broses yr ydym ni wedi ceisio'i chynnal yw'r broses sydd wedi'i nodi yn Neddf Llywodraeth Cymru 2017, a gafodd ei chymeradwyo gan Lywodraeth Geidwadol. Y Ddeddf honno sy'n nodi sut y gallwn ni ddefnyddio awdurdod i greu treth ar dir gwag yma yng Nghymru. Gwnaethom ni ddewis treth ar dir gwag, Dirprwy Lywydd, fel y cofiwch, i brofi'r peirianwaith hwnnw, gyda darn cymharol annadleuol a phenodol iawn o ddeddfwriaeth. Ers yr etholiad ym mis Rhagfyr 2019, rydym ni wedi wynebu gwrthodiad cyffredinol, rwy'n credu, gan Lywodraeth y DU i weithredu'r mecanwaith yr oedden nhw wedi'i osod. Roeddem ni wedi cael cydweithrediad rhesymol o dan Lywodraeth Theresa May ac wrth i ni ei wneud, ystyriais ein bod ni'n gwneud cynnydd da iawn o ran cael cytundeb gyda'r Trysorlys ac eraill arno. Mae wedi bod yn dalcen caled ers mis Rhagfyr 2019, ac mae hynny'n siomedig iawn ac rwy'n credu ei fod yn ein hatal ni rhag gallu bwrw ymlaen â syniad y byddai rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig wedi gallu dysgu oddi wrthyn nhw, gan ddefnyddio'r labordy byw hwnnw y mae datganoli'n ei ddarparu, lle gallwn ni i gyd roi cynnig ar wahanol bethau ac yna dysgu oddi wrth ein gilydd.

Rwyf innau hefyd yn falch iawn o weld y bwriad i sicrhau diogelwch tomenni glo drwy gyflwyno deddfwriaeth, a hefyd wedi darllen papur ymgynghori Comisiwn y Gyfraith, a oedd yn frawychus, a dweud y gwir. Ond, fel rydyn ni'n gwybod, mae’n cymryd amser i gyflwyno deddfwriaeth ac mae yna bryder gwirioneddol mewn nifer o gymunedau y gellid gweld tirlithriadau pellach, fel y gwelwyd yn Tylorstown yn Chwefror 2020, os nad oes gweithredu pellach a brys.

Un gymuned sydd yn pryderu yn arw yw Ynyshir, lle mae cynlluniau i adeiladu tyrbinau gwynt ar ben hen domen, a allai greu risg bellach o lifogydd. Pa sicrwydd allwch chi ei roi i gymunedau fel Ynyshir y bydd y Llywodraeth yn dysgu’r gwersi sydd eu hangen ac yn gweithredu ar frys i sicrhau diogelwch y tomenni glo presennol cyn i’r ddeddfwriaeth fod yn ei lle?

Dirprwy Lywydd, dwi'n cytuno â'r Aelod. Wrth gwrs, bydd rhaid i ni gymryd yr amser i weithio ar adroddiad y comisiwn a nifer o bethau eraill rŷn ni eisiau eu gwneud, a bydd y Ddeddf ar y rhestr o bethau rŷn ni eisiau eu gwneud yn ystod y tymor hwn, pan fydd cyfle i mi wneud datganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol cyn diwedd y tymor.

Heddiw, Dirprwy Lywydd, dwi'n trio canolbwyntio ar y rhaglen lywodraethu. Does dim ateb gen i ar y pethau penodol y mae'r Aelod wedi'u codi yn ei chwestiwn hi, ond bydd cyfle nawr i ni ystyried y pwyntiau y mae hi wedi'u codi fel rhan o'r gwaith rŷn ni wedi rhoi mas yn y rhaglen.

Diolch i chi am y rhaglen hon i sicrhau bod y byd yr ydym yn gadael i'n plant yn un na fydd yn hunllef ac a fydd yn werth ei etifeddu. Felly, wrth i ni ymdrechu i droedio'n fwy ysgafn gyda'r modd yr ydym ni'n cynhyrchu, defnyddio a gwastraffu adnoddau'r byd hwn, tybed a allech chi ddweud wrthym ni beth yw cynlluniau'r Llywodraeth i sicrhau bod adeiladwyr tai preifat yn adeiladu'r cartrefi di-garbon y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol fel nad oes rhaid i ni eu hôl-ffitio.

Tybed a allech chi ddweud wrthym ni sut y mae canolfannau llesiant, p'un ai ydyn nhw mewn gwirionedd yn ymarferol, fel canolfan llesiant Maelfa yn Llanedeyrn, a fydd yn dod â'r diwygiad pwysig gofal sylfaenol, gwasanaethau meddygon teulu, fferylliaeth, gofal cymdeithasol ac iechyd meddwl i gyd gyda'i gilydd—sut y bydd modd gwneud hynny pan nad yw canolfannau lles wedi'u creu'n ffisegol eto?

Yn olaf, tybed a allwch chi ddweud ychydig mwy am y chwyldro glas. Rwy'n gwybod y byddai David Melding wedi ein hatgoffa ni ynghylch rhyfeddodau arfordir Cymru, ond yng ngoleuni'r rhybuddion bod ein cefnforoedd yn y cyflwr gwaethaf ers i bobl ddechrau manteisio arnyn nhw—geiriau Sylvia Earle, prif wyddonydd benywaidd cyntaf gweinyddiaeth eigioneg yr Unol Daleithiau—meddwl oeddwn i tybed sut y gallwn ni wneud ychydig mwy na'r syniad y mae croeso mawr iddo, o gefnogi adfer cynefinoedd môrwellt a chors halen.

Llywydd, diolch yn fawr iawn i Jenny Rathbone. Wrth gwrs, mae ein huchelgais ar gyfer cartrefi di-garbon yn ymestyn y tu hwnt i gartrefi'r sector cyhoeddus a fydd yn cael eu hadeiladu yn ystod tymor y Senedd hon. Un o'r rhesymau dros roi tai ochr yn ochr â chynllunio ac ochr yn ochr ag ynni ym mhortffolio'r Gweinidog newydd yw caniatáu iddi gael yr holl ysgogiadau sydd eu hangen arni, gan gynnwys rhagor o ddiwygio, fel yr wyf i'n credu y bydd angen i ni ei weld, mewn gwaith safonau adeiladu i sicrhau nad ydym ni'n creu tai heddiw y bydd yn rhaid i ni eu hôl-ffitio yn y dyfodol.

Mae Aelodau Caerdydd yma sy'n genfigennus o ddatblygiad Maelfa ac yn dymuno i ni gael pethau tebyg yn ein rhannau ein hunain o'r ddinas, ond mae ein rhaglen meddygfeydd ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain yn y rhaglen lywodraethu yn rhaglen i greu'r canolfannau llesiant hynny mewn mwy o rannau o Gymru. Yn y cyfamser, yn y ffordd rithwir y cyfeiriodd Jenny Rathbone ati, byddwn ni'n gweithio drwy'r 64 clwstwr gofal sylfaenol sydd gennym ni yng Nghymru, ac sydd, rwy'n credu, wedi gwneud cymaint i gefnogi ac ysgogi'r ymateb gofal sylfaenol yr ydym ni wedi'i weld yn ystod y pandemig.

Ac yn olaf, o ran yr amgylchedd morol, Dirprwy Lywydd, Dylwn i adrodd bod cyfarfod o'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yr wythnos diwethaf lle'r oeddwn i'n gallu cofnodi'r rhaglen waith newydd yr ydym ni wedi cytuno arni gyda Gweriniaeth Iwerddon—rhaglen waith bum mlynedd—yr oedd llawer o'r gwaith yn canolbwyntio ar yr amgylchedd morol cyffredin hwnnw sef Môr Iwerddon. Rydym ni wedi ymrwymo i weithio gyda'r Weriniaeth ar agenda sy'n dod ag ymchwilwyr o'n prifysgolion at ei gilydd a sefydliadau'r trydydd sector at ei gilydd i sicrhau ein bod ni'n defnyddio'r amgylchedd gwych hwnnw ar gyfer yr ynni adnewyddadwy y bydd ei angen arnom ni ar gyfer y dyfodol. Ond rydym ni'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n parchu'n llawn yr amgylchedd unigryw ac amrywiaeth yr amgylchedd morol hwnnw lle nad yw ei feddianwyr yn gwybod dim byd, Llywydd, ynghylch p'un a ydyn nhw'n nofio yn nyfroedd Cymru, neu ddyfroedd Iwerddon, neu ddyfroedd yn y canol.

Diolch, Prif Weinidog, ac a gaf i ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau y prynhawn yma? O edrych ar yr amserlenni, rydym ni wedi llwyddo i gael pawb i siarad. Ond os ydych chi eisiau gweld enghraifft dda o sut i ofyn cwestiynau o fewn yr amser, edrychwch ar Vikki Howells a Heledd Fychan a gyflwynodd eu cwestiynau mewn llai na munud. Iawn.

Galwaf ar Tom Giffard i godi pwynt o drefn.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Roeddwn i ond eisiau egluro er mwyn y cofnod fy muddiant yn y cwestiwn yr oeddwn i wedi'i ofyn i'r Prif Weinidog yn gynharach. Cyfeiriais i at Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn fy nghwestiwn heb egluro fy mod yn gynghorydd sy'n eistedd ar gyngor Pen-y-bont ar Ogwr, ac rwy'n ddiolchgar am y cyfle i wneud hynny'n glir nawr.

Diolch am hynny, ac mae hynny wedi'i gofnodi nawr, ac felly mae'n eithaf clir. Diolch.

Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.

Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol—gwasanaethau sy'n helpu pobl i wella o COVID-19. Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Llywydd. Wrth inni ddechrau canolbwyntio ar wahanol agweddau ar yr adferiad o bandemig y coronafeirws, rhaid inni beidio ag anghofio'r bobl y mae'r feirws wedi achosi niwed parhaol iddynt. I rai unigolion, er eu bod wedi cael profiad ysgafn iawn neu asymptomatig o'r feirws ei hun, rŷn ni'n ymwybodol bod nifer yn dioddef o un neu fwy o symptomau, gan gynnwys diffyg anadl, anallu i feddwl yn glir, blinder, poen yn y cymalau a nifer o symptomau eraill. Effeithiwyd hefyd ar iechyd a lles nifer sylweddol o bobl nad oeddent wedi dal y feirws eu hun. Mae'r NHS yng Nghymru yn gweithio'n eithriadol o galed i sicrhau bod yr adferiad yn helpu'r boblogaeth gyfan yn deg.

Mae COVID hir yn ganlyniad i'r feirws dŷn ni dal ddim yn ei ddeall yn llwyr. Dŷn ni ddim yn gwybod eto pam fod rhai yn dioddef ac eraill ddim. Dŷn ni ddim yn gwybod eto am ba hyd y bydd COVID hir yn para, na pham fod yr ystod o symptomau mor eang. A does dim modd ar hyn o bryd cynnig moddion penodol chwaith i wella’r symptomau. Er ein bod yn cefnogi ac yn monitro'r ymchwil yn y meysydd hyn, mae'n rhaid inni helpu pobl i reoli symptomau'r cyflwr hwn a byw bywyd mor llawn ag y gallant. Dyna pam, heddiw, dwi'n cyhoeddi buddsoddiad gwerth £5 miliwn i ddatblygu gwasanaethau sylfaenol a chymunedol i gefnogi'r unigolion hyn ac eraill sydd ag anghenion ychwanegol o ganlyniad i effeithiau'r pandemig. Bydd yr arian yn cefnogi rhaglen llwybr cleifion newydd o’r enw Adferiad, ac yn ehangu'r ddarpariaeth o ran rhoi diagnosis, triniaeth, adsefydlu a gofal i'r rhai sy'n dioddef effeithiau hirdymor COVID-19, gan gynnwys COVID hir yng Nghymru.

Rwy'n falch iawn o wneud y cyhoeddiad hwn ar y diwrnod rŷn ni'n cyhoeddi ein rhaglen lywodraethu. Yn ystod y tymor yma, rŷn ni wedi ymrwymo i gefnogi ein NHS i ailadeiladu, gan gynnwys bwrw ymlaen â'n cynlluniau i ddod â gwasanaethau meddygon teulu ynghyd â fferylliaeth, therapi, tai, gofal cymdeithasol, iechyd meddwl, y gymuned a'r trydydd sector.

Bydd yr arian ar gyfer rhaglen Adferiad yn cael ei ddefnyddio i ariannu gweithwyr proffesiynol iechyd a staff i adsefydlu a chreu seilwaith sylfaenol a chymunedol ychwanegol, gan gynnwys cymorth ar gyfer datblygu systemau diagnostig cymunedol ym maes gofal sylfaenol. Bydd yr arian hefyd yn cael ei ddefnyddio i ddarparu hyfforddiant ac adnoddau digidol o ansawdd uchel sy’n seiliedig ar dystiolaeth i helpu pob gweithiwr iechyd proffesiynol i ddatblygu eu harbenigedd wrth wneud diagnosis ac ymchwilio a thrin COVID hir a helpu pobl i gael eu hadsefydlu. Bydd hefyd yn cefnogi buddsoddiad mewn offer digidol a fydd yn gwella gwaith modelu ‘galw a chapasiti’ ac yn sicrhau bod yr NHS yn helpu pobl i wneud y penderfyniadau cywir o ran eu gofal a’u triniaeth.

Yng Nghymru, ein nod wrth gynllunio ein gwasanaethau yw cydweithio gyda'r rhai sy'n eu defnyddio a'u darparu. Ein gweithwyr iechyd proffesiynol sy'n gweithio gyda phobl sy'n cael yr effeithiau tymor hwy hyn o COVID-19 yw'r rhai sydd yn y sefyllfa orau i ddeall anghenion pobl a pha ymyrraeth fydd yn diwallu'r anghenion hynny orau. Mae ein gweithwyr iechyd proffesiynol yn cysylltu'n agos â chydweithwyr ledled y byd i sicrhau bod y dystiolaeth ddiweddaraf yn llywio ein penderfyniadau a'n hymatebion. Mae angen adnoddau a phwyslais ychwanegol ar hyn o bryd ym maes gofal sylfaenol a chymunedol er mwyn sicrhau ein bod yn darparu'r cymorth a'r driniaeth gywir i sicrhau'r adferiad gorau posibl i bobl. Mae hyn hefyd yn cefnogi'r nod strategol yn 'Cymru Iachach' i ddarparu gofal priodol a darbodus mor agos i gartref â phosibl.

Rwyf wedi treulio amser yn siarad â'r rhai sy'n dioddef o COVID hir, ac un o'r darnau o adborth—. Ac roeddwn yn falch iawn o gwrdd â'r grŵp sydd newydd ei sefydlu amser cinio heddiw, y grŵp trawsbleidiol ar COVID hir. A'r adborth yr wyf yn ei gael amlaf yw nad yw pobl yn gwybod sut i gael gafael ar gymorth, neu, pan fyddan nhw'n gofyn, mae posibilrwydd nad yw'r unigolyn y maen nhw'n siarad ag ef yn gwybod pa gymorth a allai fod ar gael. Felly, mewn ymateb i'r pryderon hyn, ochr yn ochr â'r rhaglen Adferiad, byddwn yr wythnos hon yn lansio canllaw Cymru gyfan ar gyfer rheoli COVID hir. Mae'r canllaw pwysig hwn i weithwyr iechyd proffesiynol yn cynnig yr wybodaeth ddiweddaraf ar gyfer rheoli COVID hir ar draws y GIG yng Nghymru, ac fe'i cefnogir gan becyn o adnoddau addysg cynhwysfawr. Mae hyn yn cynnwys cyngor ar y broses atgyfeirio i ofal eilaidd lle bo angen a chanllawiau clir ynghylch pryd i drefnu diagnosteg i bobl sy'n byw gyda COVID hir. Bydd diweddariadau'n cael eu darparu'n uniongyrchol i ddefnyddwyr y canllawiau, a phan ddaw tystiolaeth newydd a newidiadau i ganllawiau i'r amlwg, bydd ein canllawiau'n cael eu diweddaru. Yn bwysicaf oll, bydd yn golygu y bydd gweithwyr iechyd proffesiynol ledled Cymru yn gallu cael yr un wybodaeth a chyngor o ran triniaeth ar gyfer y cyflwr hwn a bydd ganddyn nhw hefyd ganllaw clir ynghylch pryd a sut i atgyfeirio ar gyfer triniaeth a chymorth. Pan gaiff pobl eu hatgyfeirio, bydd yn bwysig sicrhau, pan fo angen, bod ymateb cydgysylltiedig yn cael ei roi ar waith, gan roi cymorth wedi'i deilwra i'r unigolyn, gan sicrhau bod arbenigwyr amlddisgyblaethol yn cael eu paratoi i gefnogi'r unigolyn, fel yn y model ym mwrdd iechyd Aneurin Bevan.

I lawer o bobl sydd â COVID hir, gellir rheoli'r symptomau y maen nhw'n yn eu profi gartref, ac mae angen rhywfaint o gyngor ac arweiniad cefnogol i helpu unigolion i ddeall sut i helpu eu hunain a hefyd i roi cyngor ar sut i fonitro'r cynnydd y maen nhw'n ei wneud. Dyna pam y mae GIG Cymru wedi lansio ap adfer COVID, sydd wedi'i lawrlwytho tua 6,000 o weithiau'n barod, ac sy'n cefnogi pobl i reoli eu cyflwr a monitro eu cynnydd o ran adferiad.

Rwy'n credu ei bod hi'n werth bod yn glir nad disodli cyngor proffesiynol yw hyn, ond yn hytrach ei ategu ar gyfer y rhai sydd angen cymorth gweithiwr proffesiynol, neu ganiatáu i bobl helpu eu hunain a rheoli eu gofal eu hunain pan fo eu symptomau'n ysgafn.

Rwyf eisiau sicrhau y rhai hynny sy'n profi symptomau parhaus a allai fod yn poeni am y dyfodol nad ydym wedi'u hanghofio nhw. Mae cyngor a chymorth proffesiynol ar gael ac yn parhau i fod ar gael. Wrth i ni ddechrau llacio ein cyfyngiadau, mae'n bwysig cofio y gall effeithiau haint COVID-19 bara'n hir, a dyna pam y mae'n parhau i fod yn bwysig ein bod yn gweithio gyda'n gilydd i gadw Cymru'n ddiogel. Rwyf wedi gofyn i swyddogion ailedrych ar y rhaglen Adferiad bob chwe mis er mwyn sicrhau ein bod yn ymwybodol o'r dystiolaeth a'r wyddoniaeth ddiweddaraf. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George. 

Gweinidog, a gaf i ddiolch ichi am eich datganiad heddiw? Rwy'n sicr yn croesawu'n fawr yr hyn yr ydych chi wedi'i ddweud, o ran cyllid ar gyfer diagnosis a chymorth ar gyfer COVID hir. Rwy'n credu y byddwn i, fel llawer yn y Siambr hon, wedi fy syfrdanu gan ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol a ddywedodd fod cynifer â 50,000 o bobl ledled Cymru wedi bod yn dioddef o COVID hir. Siaradais i, fy hun, ag etholwr yn weddol ddiweddar am ei brofiad—mynd i'r gwaith, teimlo'n flinedig, yn fyr o anadl—a'r effaith a gafodd ar ei fywyd gwaith a'i fywyd teuluol. Diolch byth, roedd gan yr unigolyn y siaradais ag ef yn ddiweddar, gyflogwr llawn cydymdeimlad, ond nid yw hynny'n wir bob amser, ac roedd yr effaith ar fywyd y teulu, magu plant ifanc, yn enfawr o ran sut yr effeithiodd arnyn nhw.

Mae tua phum mis wedi mynd heibio bellach ers i'ch rhagflaenydd gyhoeddi'r ap COVID hir, y cyfeirioch chi ato yn eich datganiad heddiw, ac mae'r ap hwnnw, wrth gwrs, yn darparu gwybodaeth am hunangymorth i bobl. Rwy'n falch eich bod wedi dweud yn eich datganiad nad yw hyn yn cymryd lle rhywbeth arall, mae'n wybodaeth ychwanegol. Ond a gaf i ofyn pa adborth yr ydych chi neu eich swyddogion wedi'i gael o ran a yw'r ap hwn wedi llwyddo i olrhain systemau a helpu pobl sydd â COVID hir i wella? Felly, a yw'r ap wedi bod yn llwyddiannus a sut y mae wedi bod yn llwyddiannus, mae'n debyg, yw'r cwestiwn.

Mae'n amlwg o'ch datganiad heddiw, Gweinidog, eich bod yn bwriadu ehangu diagnosis a thriniaeth i'r rhai sy'n dioddef o COVID hir, sydd wrth gwrs i'w groesawu'n fawr. Ac mae Covid Hir Cymru wedi bod, rwy'n gwybod, yn galw ers peth amser bellach am glinigau amlddisgyblaethol penodol i helpu gydag adsefydlu, gan ddweud bod—. Wel, yr hyn y gwnaethon nhw ei ddweud wrth y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon blaenorol yn ôl ym mis Mawrth oedd bod angen clinigau siop un stop, gan nad oes gan bobl yr egni na'r adnoddau i fynd yn ôl ac ymlaen at eu meddyg teulu a chael eu hatgyfeirio i wahanol leoedd; mae angen iddyn nhw fynd i gael triniaeth mewn un lle. Dyna y gwnaethon nhw ei ddweud wrth y pwyllgor blaenorol. Felly, byddwn yn ddiolchgar, Gweinidog, pe baech yn cadarnhau sut yn union y bydd y £5 miliwn yn cael ei ddefnyddio a pha un a fydd clinigau COVID hir yn rhai rhithwir neu ffisegol gyda thimau amlddisgyblaethol, fel sydd wedi digwydd, fel y gwyddoch, yn GIG Lloegr dros y saith mis diwethaf. Rwy'n sicr yn credu y dylen nhw fod yn glinigau ffisegol, ac efallai fy mod braidd yn siomedig na soniwyd am hynny yn eich datganiad heddiw, ond efallai y gwnewch chi egluro. Os oes clinigau ffisegol, yna efallai y gallech chi nodi ble y bydd y lleoliadau hynny.

Rwy'n gweld eich bod wedi cyfeirio'n fyr at ymchwil ar COVID hir yn eich datganiad heddiw, a nodaf i'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd gyhoeddi ym mis Chwefror ei fod yn buddsoddi £18 miliwn i ariannu pedair astudiaeth o COVID hir ac, ym mis Mawrth, lansiodd gylch arall o gyllid gwerth £20 miliwn. Mae Banc Bio'r DU hefyd yn bwriadu anfon pecynnau hunan-brofi at bob un o'i 500,000 o gleifion fel y gellir adnabod a gwahodd y rhai sydd â gwrthgyrff COVID i'w hastudio ymhellach. Felly, yn y cyd-destun hwnnw, a gaf i ofyn pa ymdrechion y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i gyfrannu at ymchwil ledled y DU ac yng Nghymru i effeithiau COVID hir a pha gymorth yr ydych yn ei roi i GIG Cymru yn hyn o beth, fel y gallwn ddefnyddio'r ymchwil hon, wrth gwrs, i ddiagnosio a thrin dioddefwyr COVID hir eraill a dioddefwyr yn y dyfodol yn effeithiol?

Ac yn olaf ac yn gyflym, rydych wedi rhoi rhywfaint o bwyslais ar wneud meddygon teulu yn rhan o'r llwybr diagnosis, a byddan nhw'n cael canllawiau newydd—gwnaethoch chi dynnu sylw at hynny yn eich datganiad heddiw—felly, hoffwn ofyn, a ydych chi wedi cael trafodaethau gyda chynrychiolwyr meddygon teulu ar y canllawiau, a beth oedd y trafodaethau hynny, cyn gwneud y cyhoeddiad hwn heddiw? Diolch Gweinidog.

Oedd, roedd ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn wirioneddol fawr iawn, a dyna pam yr wyf i'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cymryd hyn o ddifrif. Rydym yn dal i ddysgu, fel y dywedais i, am y salwch gwanhaol iawn hwn. Un o'r pethau allweddol y mae pobl wedi'i ddweud wrthyf yw bod angen eu credu. Felly, mae cannoedd o filoedd o bobl ledled Cymru wedi cael COVID. Nawr, mae llawer ohonyn nhw yn gwella ac nid oes ganddyn nhw'r afiechydon hirdymor hyn, ond mae'n rhaid credu y rheini nad ydyn nhw'n gwella, a dyna un o'r pethau allweddol y maen nhw'n gofyn amdano: 'Mae angen dilysu hyn, dilysu yn union yr hyn yr ydym yn mynd drwyddo.' Dyna pam yr wyf yn credu ei bod mor bwysig i ni fel Llywodraeth Cymru sicrhau ein bod yn cefnogi'r bobl hyn, a thrwy lansio'r rhaglen Adferiad hon, rydym yn gwneud hynny'n union.

Mae tua 6,000 o bobl wedi lawrlwytho'r ap. Yr hyn yr ydym yn ceisio'i wneud yw cael adborth i sicrhau ein bod yn diweddaru ac yn cael gwell gwybodaeth, fel bod effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd yr ap hwnnw'n cael eu diweddaru'n gyson, a gobeithio y bydd hynny'n arwain at fodel gwell a mwy llwyddiannus, a gobeithio y bydd hyd yn oed y ddadl heddiw yn helpu pobl i sylweddoli bod yr ap hwnnw ar gael.

Rydym bob amser yng Nghymru wedi defnyddio'r feddygfa fel ein porth i ofal eilaidd. Dyna'r ffordd yr ydym yn gwneud yn siŵr ein bod yn cael pobl i'r lle iawn ym maes gofal eilaidd. A rhan o'r broblem yr ydym yn ceisio'i hosgoi, yn enwedig pan fydd gan bobl ofal cymhleth arbennig, felly efallai y bydd ganddyn nhw broblem gyda'u hysgyfaint os ydyn nhw wedi bod ar beiriant anadlu, ond efallai fod ganddyn nhw broblem ar y galon hefyd, felly i ble ydych chi'n eu hanfon? A ydych chi'n eu hanfon at arbenigwr y galon neu arbenigwr yr ysgyfaint? Beth yw'r llwybr ar gyfer hynny? Felly, dyna pam ei bod yn eithaf anodd cael clinigau sy'n arbenigo mewn popeth. Felly, rwy'n credu bod y model sy'n cael ei ddatblygu mewn lleoedd fel Aneurin Bevan, lle byddan nhw'n cynnig gofal cofleidiol i'r unigolyn ac yn sicrhau bod tîm yn edrych mewn gwirionedd ar bob agwedd ar sut y mae'r unigolyn yn ymateb, gan edrych ar ei iechyd meddwl, edrych ar ei ddeiet, edrych ar y problemau gwirioneddol benodol sydd ganddo a'r angen i weld arbenigwr mewn llawdriniaeth ar yr ysgyfaint ac arbenigwr y galon. Mae'r pethau hynny, rwy'n credu, yn cynnig llwybr llawer gwell yn hytrach na'r clinigau, a dyna pam yr ydym wedi mynd a chael cyngor gan arbenigwyr clinigol yn hyn o beth, a dyna'n sicr y maen nhw wedi'i argymell.

O ran yr arian, bydd yr arian yn mynd tuag at helpu gweithwyr gofal iechyd a gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd i ddatblygu'r seilwaith i ddarparu'r gwasanaethau. Byddwn yn darparu hyfforddiant ac adnoddau digidol o ansawdd uchel sy'n seiliedig ar dystiolaeth, felly gwnewch yn siŵr bod y meddygon teulu hynny'n gwybod yn union beth i gadw llygaid ar agor amdano, a byddwn yn buddsoddi mewn offer digidol sy'n mynd i ddarparu data am wasanaethau, galw, capasiti a modelu. Felly, dyna i le mae'r arian yn mynd.

A phan ddaw'n fater o ymchwil, rydym yn sicr yn cydweithredu'n agos iawn â Llywodraeth y DU. Rydym ni i gyd yn y sefyllfa hon gyda'n gilydd; mae angen i ni ddeall a dysgu oddi wrth ein gilydd, ac rydym yn helpu ac yn cymryd rhan yn astudiaeth y DU o'r enw astudiaeth COVID-19 ar ôl mynd i'r ysbyty. Mae hynny'n cael ei ariannu gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd a Chyngor Ymchwil Feddygol y DU, ac mae hynny'n cael ei arwain gan Ganolfan Ymchwil Biofeddygol Caerlŷr y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Iechyd. Rydym yn falch o fod yn un o'r recriwtiwyr uchaf, gyda safleoedd ledled Cymru ar gyfer astudiaeth iechyd cyhoeddus frys sydd wedi'i sefydlu. Mae gennym hefyd yr astudiaeth o ymarfer y cyhyrau anadlu ar ôl COVID-19, ac mae hynny'n cael ei arwain gan Brifysgol Abertawe. Ac wrth gwrs, rydym eisoes wedi sefydlu canolfan dystiolaeth COVID-19, ac mae hynny'n fuddsoddiad o £3 miliwn dros 24 mis. Yr hyn yr ydym yn ceisio'i wneud yw sicrhau nad ydym yn dyblygu'r gwaith sydd wedi'i wneud mewn mannau eraill gyda Llywodraeth y DU, ond gweithio gyda'n gilydd, ac rwy'n credu mai dyna'r ffordd bwysig inni weithio wrth symud ymlaen.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gwnaf wisgo dwy het, o bosib, yn fan hyn—ie, fel llefarydd Plaid Cymru ar iechyd a gofal, ond hefyd fel cyd-gadeirydd, ers yn gynharach heddiw, grŵp trawsbleidiol newydd sydd wedi cael ei sefydlu yma yn y Senedd. Dwi'n cyd-gadeirio efo'r Aelod dros Gaerffili. Mi oeddem ni'n gallu gweld bod sgêl y broblem mor fawr fel bod angen llwyfan o fewn y Senedd yma i roi ystyriaeth lawn i COVID hir, a dwi'n falch bod y Gweinidog wedi gallu dod atom ni am ychydig o funudau yn gynharach heddiw.

Does yna ddim amheuaeth gen i fod y Llywodraeth yng Nghymru, am ba bynnag rheswm, wedi bod yn rhy araf i ddeall beth yn union oeddem ni'n ei drafod yn fan hyn. Mae yna ddau beth gwahanol: pobl sydd yn cael trafferth dod dros salwch acíwt o COVID, a phroblemau ar ôl bod mewn adran gofal dwys, ac yn y blaen. Mae hwnna'n un broblem sy'n gallu bod yn hirdymor. Ond nid dyna ydy COVID hir. Mae COVID hir yn gallu bod yn rhywbeth sydd yn digwydd i bobl sydd ddim wedi cael symptomau o gwbl, fel dywedodd y Gweinidog.

Felly, dwi yn falch o glywed tôn y datganiad rydyn ni wedi'i gael heddiw yma, sydd, heb os, dwi'n meddwl, yn cydnabod rŵan ein bod ni'n siarad am rywbeth lle mae pobl yn haeddu gwybod eu bod nhw'n cael eu credu; bod yna ddarn o waith gan Lywodraeth sydd yn mynd i fod yn cymryd pryderon a symptomau a ballu o ddifrif. Wrth gwrs, beth dwi'n edrych ymlaen ato fo rŵan ydy gweld sut mae hwn yn cael ei weithredu.

Dwi innau wedi bod yn eiddgar i weld canolfannau arbenigol yn cael eu datblygu, a dwi'n rhannu'r rhwystredigaeth sydd wedi cael ei chodi yn barod, a'r genfigen yma yng Nghymru, ond mai dyna'r gair, o weld canolfannau yn cael eu datblygu dros y ffin. Un o'r manteision sydd wedi cael eu nodi o hynny ydy bod arbenigedd yn cael ei ddatblygu o fewn y canolfannau. Mae'r Gweinidog wedi siarad am rannu gwybodaeth a'r ganolfan dystiolaeth yma, sydd yn mynd i fod yn casglu gwybodaeth, ond tybed pa waith fydd y Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod arfer da a gwersi sy'n cael eu dysgu yn wirioneddol yn cael eu hadlewyrchu mewn triniaethau sy'n cael eu datblygu ar hyd y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Achos dysgu ydyn ni, ac mae angen dysgu yn gyflym iawn, ond pan fydd gwers yn cael ei dysgu, mae'n bwysig bod pobl yn gallu manteisio ar hynny drwy weld triniaethau newydd yn cael eu datblygu, ac ati.

Un cwestiwn penodol yr hoffwn ei ofyn i'r Gweinidog ydy: beth sy'n cael ei wneud o fewn y gwasanaeth iechyd ei hun? Dwi'n barod wedi ysgrifennu at y Gweinidog ar hyn i ymhelaethu, ond dwi'n ymwybodol o nifer o weithwyr iechyd a oedd ar y rheng-flaen, wrth gwrs, ac yn fwy tebyg o ddioddef o gael yr afiechyd yma. Dwi'n gweld sawl un sy'n cael trafferth cael cefnogaeth gan eu cyflogwr eu hunain, y gwasanaeth iechyd, i roi'r driniaeth y maen nhw ei hangen i'w cael nhw yn ôl i mewn i'r gweithle. Pa ddarn o waith all y Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod y gefnogaeth yna yn cael ei rhoi i'r gweithwyr iechyd a gofal yma fu mor anhunanol dros y 15 mis diwethaf, yn rhoi eu hunain mewn perygl, ac sydd rŵan yn gweld eu hunain yn methu cael cefnogaeth—yn cynnwys un sydd wedi gorfod mynd yn breifat yn Lloegr ac ati oherwydd bod hi'n methu cael y profion mae ei hangen o fewn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru?

Gwnaf ei gadael hi yn fanna am rŵan, ond i ddweud eto fy mod i'n croesawu'r tôn, fy mod i'n croesawu llawer o'r hyn rydyn ni wedi'i glywed, ond mai ym mesur llwyddiant y camau yma fydd y prawf go iawn. Dwi'n edrych ymlaen, o fewn y grŵp trawsbleidiol, at gadw llygad barcud drwy grŵp Long COVID Cymru ar ba mor llwyddiannus fydd y camau yma, a dwi'n gobeithio y bydd y Llywodraeth hefyd yn barod i newid cyfeiriad os oes tystiolaeth newydd a gofynion cleifion yn benodol yn cael eu hamlygu ymhellach yn y misoedd sydd i ddod.

Diolch yn fawr. Gaf i yn gyntaf ddiolch i chi ac i Hefin David am greu a sefydlu'r grŵp trawsbleidiol COVID hir yma? Roeddwn i'n falch iawn fy mod i wedi gallu o leiaf fod yna am ychydig o funudau, fel roeddech chi'n ei ddweud, heddiw. Dwi'n ymwybodol bod angen inni wrando, a dwi wedi ceisio gwneud ymdrech yn ystod yr wythnosau diwethaf i siarad yn uniongyrchol gyda phobl sydd wedi bod yn dioddef. Mae COVID hir yn gymhleth—mae'n rili gymhleth. Dyw e ddim jest yn un peth, a dyna ran o'r broblem; mae hi'n anodd iawn rhoi eich breichiau o'i chwmpas hi. A dyna pam, dwi'n meddwl, mai'r ffordd i fewn i'r system yw drwy'r GPs yn lleol.

Dwi'n cytuno â chi ei bod hi'n hollbwysig, yn arbennig gyda chyflwr newydd, ein bod ni'n dysgu oddi wrth ein gilydd ac yn dysgu o arfer da. Dwi wedi cael rhestr o beth sy'n cael ei wneud ar draws y byrddau iechyd gwahanol, ac mae yn ddiddorol i weld bod pobl yn ei wneud e mewn ffyrdd gwahanol. Ond wrth inni ddysgu, dwi'n meddwl ei bod hi'n werth inni sicrhau bod yr arfer da yna yn cael ei rannu, a dwi'n gobeithio y bydd hi efallai yn creu model y gallwn ni ei ddilyn ar gyfer afiechydon eraill sydd yn gymhleth. Mae yna afiechydon eraill lle mae yna angen i weld mwy nag un arbenigwr, felly dwi'n gobeithio y gallwn ni jest meddwl am newid y system. Dwi'n gobeithio fyddwn ni ddim yn colli'r cyfle yma i wneud newidiadau yn ystod cyfnod o newid.

O ran pobl sydd yn dioddef tu fewn i'r gwasanaeth iechyd, mi welwch chi yn y rhaglen rŷm ni'n ei chyhoeddi heddiw, Adferiad, bod yna ddarn sydd yn cydnabod hynny, sydd yn dangos ein bod ni'n deall bod yna broblemau tu fewn i'r NHS, ac ein bod ni yn wyliadwrus a bod yna safonau sydd angen iddyn nhw gadw atyn nhw. Dwi'n meddwl bod mwy o waith i'w wneud pan fo'n dod i gyflogwyr eraill, a dwi'n edrych ymlaen i weithio efallai gyda'r undebau i sicrhau ein bod ni yn codi ymwybyddiaeth ymhlith cyflogwyr ar draws Cymru hefyd.

Rwy'n croesawu y datganiad hwn yn gynnes y prynhawn yma gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a'r gydnabyddiaeth o waith arloesol bwrdd iechyd Aneurin Bevan a grybwyllwyd yn gynharach. Mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi amcangyfrif bod mwy nag 1 filiwn o bobl ym Mhrydain hyd yma wedi dioddef o COVID hir, a dim ond yr wythnos hon y bedyddiodd The Sunday Times y DU fel prifddinas COVID hir y byd. Mae buddsoddiad Llywodraeth Cymru o raglen adfer gwerth £5 miliwn i helpu cleifion sy'n byw gyda'r cyflwr hwn i'w groesawu'n fawr. Yn Islwyn yn ystod ymgyrch yr etholiad yn ddiweddar, cyfarfûm â llawer o bobl a oedd wedi profi a goroesi COVID acíwt, dim ond nawr i wynebu eu brwydrau eu hunain gyda COVID hir. Mae un o drigolion Islwyn o'r fath, Kate Alderson, wedi dweud wrthyf am y blinder gwanhaol sy'n dal i barhau fisoedd yn ddiweddarach. Felly, Gweinidog, wrth i'n gwybodaeth wyddonol am COVID acíwt a hir gynyddu'n ddyddiol, a wnewch chi ymrwymo i roi'r newyddion diweddaraf i'r Senedd hon yn rheolaidd am y cyflwr? A gyda'r mwyafrif helaeth o weithwyr iechyd a gofal cymdeithasol yn fenywod a'r dioddefwr COVID hir nodweddiadol yn fenyw o oedran gweithio, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau nad yw menywod yn cael eu niweidio'n anghymesur gan ganlyniadau dioddef o COVID hir? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Rhianon. Rwy'n drist iawn o glywed bod gennych chi, wrth gwrs, fel pawb arall yma, etholwyr y mae'r salwch gwirioneddol anodd hwn wedi effeithio arnyn nhw ac sy'n cael effaith hir. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau ein bod yn edrych ar y rhaglen Adferiad hon bob chwe mis, oherwydd mae hwn yn glefyd mor newydd ac mae tystiolaeth newydd bob amser. Mae'r pwynt a wnaeth Rhun yn gynharach am yr angen i ddysgu o arfer gorau yn rhywbeth y gobeithiaf y gallwn ddysgu ohono ac adeiladu arno wrth ddiwygio'r rhaglen hon wrth inni fynd ymlaen. Felly, gallaf wir roi'r ymrwymiad hwnnw. Rwy'n siŵr y bydd gan y pwyllgor iechyd ddiddordeb mewn cael diweddariadau rheolaidd, ac os byddant yn gofyn, rwy'n siŵr y gallwn sicrhau bod hynny'n digwydd.

Rwy'n croesawu'r datganiad. Gweinidog, a wnewch chi roi gwybod inni am y protocol ar gyfer pobl a gafodd eu brechiad AstraZeneca cyntaf gan ddatblygu cymhlethdodau fel thrombosis nad ydyn nhw ar y rhestr i gael ail frechiad AstraZeneca? A ddylen nhw gael pigiad atgyfnerthu gan ddefnyddio Pfizer? Os felly, pryd? Diolch.

Diolch, Altaf. Rwy'n siŵr bod cyfle i edrych ar hyn mewn ychydig mwy o fanylder. I fod yn fanwl gywir nid yw'n fater o COVID hir. Rydym, wrth gwrs, yn sicrhau ein bod yn dilyn cyngor y Cydbwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Dyna'r ffordd yr ydym yn penderfynu pwy sy'n cael pa frechlyn. Gan fod cydbwysedd y risg yn newid yng ngoleuni'r amrywiolyn delta, byddwn yn chwilio am y canllawiau hynny gan y Cydbwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu. Byddwch yn ymwybodol eu bod wedi cynnig argymhelliad na ddylid rhoi AstraZeneca i'r rhai yn y garfan iau, ond rydym yn aros i glywed nawr a fyddant eisiau diweddaru'r cyngor hwnnw yng ngoleuni'r amrywiolyn delta, sy'n symud yn gyflym iawn, yn sicr yn Lloegr, ond yn cynyddu yma yng Nghymru hefyd.

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog, fel y gwnaeth Rhun, fel cyd-gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar COVID hir, am eich presenoldeb heddiw. Rwy'n credu bod hyn yn dangos eich bod o ddifrif ynghylch mynd i'r afael â'r mater hwn. Rwy'n credu hefyd bod y penderfyniad yr ydych wedi'i gymryd i'w wneud yn un o'ch blaenoriaethau fel un o'r pethau cyntaf a wnewch fel Gweinidog iechyd yr un mor bwysig. Felly, mae'n braf iawn gweld hynny. Rhai o'r materion a godwyd gan ddioddefwyr COVID hir yn y grŵp trawsbleidiol heddiw oedd y ffaith eu bod yn ei chael yn anodd mynd heibio'r meddyg teulu, oherwydd y llu o symptomau sy'n cael eu harddangos, a hefyd y ffaith bod hyn hefyd yn effeithio ar blant, ac maen nhw'n pryderu nad ydyn nhw'n cael eu nodi. Gyda hynny mewn golwg, rwy'n credu mai un cwestiwn allweddol i chi fydd: sut y byddwch yn ystyried llais y claf ym mhopeth a wnewch, a sut y bydd llais y claf yn craffu ar y penderfyniadau a wnewch chi? Fel enghraifft gynnar o hynny, un o'r pethau y mae COVID Hir Cymru yn ei ddweud yw eu bod eisiau cael clinigau COVID hir pwrpasol. Sut ydych chi'n esbonio iddyn nhw nad dyna'r llwybr yr ydych chi wedi'i ddewis? Sut y byddwch yn egluro hynny iddyn nhw? Ac yna sut y byddwch yn dychwelyd i'r drafodaeth honno yn nes ymlaen pan welwn, gobeithio, ffrwyth y camau yr ydych yn eu cymryd heddiw?

Diolch yn fawr iawn, Hefin. A gaf i ddiolch i chi hefyd am sefydlu'r grŵp trawsbleidiol hwn ar COVID hir? Rydym wedi clywed y gŵyn honno hefyd—bod llawer wedi ei chael hi'n anodd mynd heibio'r meddyg teulu. Dyna pam, ar 18 Mehefin, y bydd canllaw Cymru gyfan ar gyfer rheoli COVID hir yn cael ei lansio, gan roi arweiniad llawer cliriach i feddygon teulu ar yr hyn y dylen nhw fod yn edrych amdano a phryd y dylen nhw fod yn atgyfeirio. Felly, dylai hynny i gyd fod ar waith, ac rwy'n gobeithio y bydd pobl ar yr alwad honno heddiw yn cael eu cysuro y bydd yn cael ei roi ar waith. Gobeithio bod hynny'n profi ein bod, mewn gwirionedd, wedi bod yn gwrando ar gleifion. Rwyf wedi gwneud pwynt o wrando ar gleifion, o edrych ar yr hyn sy'n cael ei ddweud ar sianeli cyfryngau cymdeithasol. Ond hefyd rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnaf wrando ar y cyngor clinigol a roddir i mi, a'r cyngor a roddwyd i mi, yn glir iawn, yw bod y llwybr yr ydym eisiau ei ddilyn yng Nghymru, a'r llwybr sy'n cydymffurfio â'n dull gweithredu, sef rhoi gofal mor agos i gartref â phosibl, mewn gwirionedd yn gwneud synnwyr i ni, i sicrhau bod y llwybr hwnnw drwy'r meddyg teulu. Yr hyn y mae angen inni ei wneud yw cryfhau dealltwriaeth pobl mewn gofal sylfaenol, a sicrhau eu bod wedyn yn cael eu hatgyfeirio i ofal eilaidd os, a phan fo angen.

Dim ond un cwestiwn byr. Ychydig funudau'n ôl, cefais e-bost gan etholwr yn y gogledd, a byddwn yn ddiolchgar pe baech yn ateb eu pwyntiau, yn dilyn eich ymateb blaenorol:

'Roeddwn i'n gwylio'r newyddion am y cyhoeddiad am yr arian ar gyfer COVID hir. Y drafferth yw nad oes llawer o staff sydd â phrofiad, ac ni fyddan nhw'n gwrando ar y rheini ohonom sydd â'r profiad ac sy'n barod i siarad.'

Sut y gallwch sicrhau'r etholwr yna ac eraill tebyg y bydd y staff sy'n gyfrifol am ddarparu gofal iddyn nhw yn gwrando arnyn nhw'n sôn am y profiad ac yn barod i siarad â nhw am y profiad hwnnw, fel y gallant gyd-lunio’r atebion gyda'i gilydd?

Diolch yn fawr iawn, Mark. Os dilynwch resymeg hynny, byddai'n awgrymu, mewn gwirionedd, na allai meddygon teulu atgyfeirio unrhyw un oni bai eu bod wedi profi'r salwch eu hunain. Mae'n rhaid inni ddilyn y ffaith bod meddygon teulu a phobl mewn gofal sylfaenol, mewn gwirionedd, yn dilyn canllawiau a'u bod yn dilyn canllawiau yr ydym wedi'u gosod ar eu cyfer, sydd fel arfer yn seiliedig ar ganllawiau NICE, sydd i gyd wedi'u profi'n glinigol. Dyna pam ein bod ni'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n mynd ar hyd y llwybr gofal sylfaenol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn rhoi'r cyngor hwnnw, ein bod yn hyfforddi pobl o fewn y cymunedau gofal sylfaenol a'u bod yn gwybod i ble y gallan nhw fynd am help. Gallaf eich sicrhau bod llais y claf yn cael ei glywed. Dyna pam ein bod yn dilyn y trywydd hwn, oherwydd yr hyn y maen nhw wedi'i ddweud wrthym yw, 'Nid oes digon o feddygon teulu'n deall yr hyn yr ydym yn mynd drwyddo'. Dyna pam yr ydym yn cryfhau'r canllawiau hyn.

Diolch i'r Gweinidog.

Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 11) 2021 a Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 12) 2021 sydd nesaf. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig yma—o dan eitemau 5 a 6, felly—yn cael eu grwpio ar gyfer y ddadl, ond yn cael pleidleisiau ar wahân.

Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad, felly dwi'n galw ar y Gweinidog iechyd i gyflwyno'r ddau set o reoliadau.

Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig sydd ger ein bron. Roedd y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020 yn gosod y fframwaith deddfwriaethol ar gyfer y pedair lefel rhybudd a ddisgrifir yn y cynllun rheoli coronafeirws. Bydd yr Aelodau'n gwybod bod yn rhaid cynnal adolygiad o'r cyfyngiadau bob tair wythnos. Cafodd yr adolygiad diwethaf ei gynnal ar 3 Mehefin. Mae'r holl reoliadau cyfyngiadau coronafeirws yn cael eu gwneud drwy'r weithdrefn gadarnhaol frys. Mae hyn yn caniatáu i'r Cabinet wneud newidiadau ar unwaith i'r rheoliadau, ond yn dal i alluogi Aelodau i'w trafod nhw o fewn 28 diwrnod iddynt ddod i rym. Mae'n bwysig ein bod yn cael gwared ar gyfyngiadau cyn gynted â phosibl os nad ydynt yn gymesur bellach, o gofio'r effaith gymdeithasol ac economaidd sylweddol y maen nhw'n gallu'i chael ar ryddid sylfaenol pobl a busnesau yng Nghymru. Am y rheswm yma, dwi'n annog yr Aelodau i gefnogi'r diwygiadau hyn.

Cymru sydd â'r cyfraddau isaf o achosion o coronafeirws a gadarnhawyd yn y Deyrnas Unedig o hyd. Ochr yn ochr â hyn, mae cyflymder anhygoel ein gwaith o gyflwyno brechiadau yn parhau. Roedd ddoe yn garreg filltir allweddol gan fod pob oedolyn yng Nghymru wedi cael cynnig y brechlyn. Fodd bynnag, mae'r cynnydd pryderus yn nifer yr achosion o amrywiolion delta yn dod â lefel newydd o ansicrwydd. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi adrodd mai'r amrywiolyn mwy trosglwyddadwy hwn bellach yw'r amrywiolyn amlycaf yng Nghymru.

Roedd rheoliadau diwygio Rhif 11 sydd ger ein bron heddiw yn darparu i Gymru symud yn rhannol i lefel rhybudd 1 o 7 Mehefin. Rydym yn symud i lefel rhybudd 1 ychydig ar y tro yn hytrach nag mewn un cam. Mae hyn yn adlewyrchu'r ansicrwydd ynghylch yr amrywiolyn delta. Mae hefyd yn gyson â'r dull gofalus yr ydym wedi'i fabwysiadu yng Nghymru drwy gydol y pandemig.

Mae'r cam cyntaf hwn wedi canolbwyntio'n bennaf ar lacio'r cyfyngiadau ar ddigwyddiadau a gweithgareddau awyr agored. Bydd hyn yn rhoi amser i fwy o ddata ar yr amrywiolyn delta fod ar gael ac i fwy o bobl gael eu brechu. Gall hyd at 30 o bobl gyfarfod yn yr awyr agored erbyn hyn, gan gynnwys mewn gerddi preifat, lletygarwch awyr agored a mannau cyhoeddus. Gellir cynnal crynoadau a digwyddiadau mwy, wedi'u trefnu, yn yr awyr agored ar gyfer hyd at 4,000 o bobl sy'n sefyll a 10,000 o bobl yn eistedd hefyd. Mae hyn yn cynnwys rhai cyngherddau, gemau pêl-droed a gweithgareddau chwaraeon fel grwpiau rhedeg wedi'u trefnu. Mae'n rhaid i bob trefnydd gynnal asesiad risg llawn a rhoi mesurau ar waith i leihau'r risg o ddod i gysylltiad â'r coronafeirws a'i ledaenu, gan gynnwys cadw pellter cymdeithasol.

Yn olaf, bydd rheoliadau nawr yn caniatáu i aelwyd estynedig gynnwys tair aelwyd sy'n cael cyfarfod a chysylltu dan do. Byddwn yn ystyried newidiadau pellach i'r rheoliadau gan ganolbwyntio ar p'un a ydym eisiau caniatáu rhagor o weithgarwch dan do yn ddiweddarach yr wythnos hon. Byddwn yn parhau'n ochelgar; ni fyddwn ond yn cyflwyno llacio pellach os bydd cyflyrau iechyd y cyhoedd yn caniatáu hynny.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol, pan fyddwn yn gwneud y penderfyniadau hyn, wrth gwrs, yn ystod y dyddiau nesaf, fod arwyddion bod y DU yn mynd i drydedd don. Mae Llywodraeth y DU wedi oedi ei llacio a bydd angen inni asesu'r sefyllfa ddiweddaraf yng Nghymru. Byddwn, wrth gwrs, yn parhau i adolygu cymesuredd yr holl gyfyngiadau.

Mae rheoliadau diwygio Rhif 12 hefyd yn cael eu hystyried heddiw. Roedd y gwelliant hwn yn egluro'r rheolau i sicrhau bod hyd at 30 o bobl yn gallu cyfarfod yn yr awyr agored am unrhyw reswm, gan gynnwys trefnu barbeciw mewn maes parcio neu gwrdd â ffrindiau i ddathlu achlysur arbennig mewn gardd. Mae hyn yn cywiro problem gyda'r rheoliadau a allai fod wedi diffinio'r gweithgareddau hyn fel digwyddiadau a'u gwahardd.

Anogaf yr Aelodau i gefnogi'r gwelliannau hyn, sy'n barhad o'n dull gofalus o lacio'r cyfyngiadau er mwyn helpu i gadw Cymru'n ddiogel. 

A gaf i ddweud wrth y Gweinidog yn gyntaf y byddwn ni'r Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r rheoliadau y prynhawn yma, gan fod y rheoliadau hyn yn amlwg yn ymwneud ag agor ein cymdeithas a'n heconomi, yr ydym, wrth gwrs, yn eu cefnogi?

Sylwais yn eich sylwadau agoriadol, Gweinidog, ichi sôn bod pob oedolyn yng Nghymru wedi cael cynnig y brechlyn. Nid yw'n ymwneud yn benodol â'r rheoliadau hyn, ond gan i chi sôn am y pwynt hwnnw, roeddwn i eisiau gofyn ar y pwynt hwnnw, oherwydd, yn sicr, mae rhai pobl nad ydyn nhw wedi cofrestru gyda meddygon teulu heb gael cynnig y brechiad. Felly, efallai y gwnewch chi egluro a yw pob oedolyn, yn wir, wedi cael cynnig y brechlyn, ac, os felly, sut y mae'r rhai nad ydyn wedi cofrestru gyda meddygon teulu eisoes wedi cael cynnig y brechlyn, oherwydd yn sicr nid yw hynny'n wir yn ôl rhywfaint o'r adborth a gefais.

O ran y rheoliadau, a gaf i ofyn a oes asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb wedi'i gynnal mewn cysylltiad â'r rheoliadau hyn? Gofynnaf y cwestiwn yng nghyd-destun meddwl am y rheoliadau y llynedd, pan fyddwn yn meddwl am y rhai sydd ag awtistiaeth. Os gallwn gofio'n ôl, dim ond unwaith y dydd y caniatawyd i'r rheini ag awtistiaeth wneud ymarfer corff, ac rwy'n credu bod y rheoliadau wedi'u diwygio'n ddiweddarach. Felly, mae'n bwysig, wrth i ni ddod allan o'r cyfyngiadau symud a bod cyfyngiadau'n cael eu llacio, ein bod yn mynd â phob grŵp gyda ni gystal ag y gallwn. Sylwais nad oedd sôn o gwbl am asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb yn y memorandwm esboniadol, felly efallai y gwnewch chi ymdrin â'r pwynt hwnnw hefyd, Gweinidog.

Diolch yn fawr. Diolch i—

Dadl yw hon, nid datganiad; felly, byddwch yn ymateb ar y diwedd, Gweinidog.

Sori, chi'n iawn.

Mae'n iawn, mae'r ddwy ohonom ni'n gwneud camgymeriadau heddiw. Gadewais y gadair hon—na, gadawodd David Rees y gadair hon er mwyn cymryd rhan yn y ddadl, yna anghofiais ei alw. Felly, nawr, rwy'n galw ar David Rees, Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth.

Diolch, Llywydd. Ystyriodd y Pwyllgor Is-ddeddfwriaeth Dros Dro y ddwy set o reoliadau fore ddoe. Wedi hynny, gwnaethom osod ein hadroddiadau fore ddoe i gynorthwyo'r drafodaeth y prynhawn yma.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod y ddau reoliad yn gwneud diwygiadau i brif Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol, ac y byddant wedi clywed y prynhawn yma gan y Gweinidog, fod rheoliadau diwygio Rhif 11 wedi symud Cymru gyfan i lefel rhybudd 1 ar 7 Mehefin.

Mae ein hadroddiad ar reoliadau diwygio Rhif 11 yn cynnwys tri phwynt rhinweddau, a bydd Aelodau a eisteddodd drwy ddadleuon tebyg ar reoliadau sy'n ymwneud â'r coronafeirws yn y pumed Senedd yn gyfarwydd â rhai o'r materion hyn.

Mae ein pwynt rhinweddau cyntaf yn nodi cyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol, ac rydym wedi tynnu sylw arbennig at lond llaw o baragraffau yn y memorandwm esboniadol sy'n cyd-fynd â'r rheoliadau.

Mae ein hail bwynt yn nodi na fu ymgynghoriad ffurfiol ar y rheoliadau hyn, ac unwaith eto rydym wedi tynnu sylw at esboniad cryno yn y memorandwm esboniadol.

Mae ein trydydd pwynt rhinweddau yn nodi nad yw'r memorandwm esboniadol yn cyfeirio at asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb. Fel y cyfryw, gofynnwyd i Lywodraeth Cymru egluro pa drefniadau yr oedd wedi'u gwneud i gyhoeddi adroddiad ar asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb yn unol â Rheoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Dyletswyddau Statudol) (Cymru) 2011.

Yn ei hymateb, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym, yn dilyn pob cyfnod adolygu, y cyhoeddir asesiad effaith cryno. Mae'n cynnwys asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb yn ogystal ag ymdrin â llesiant, hawliau plant a phobl, yr economi, a'r iaith Gymraeg. Nawr, cadarnhaodd Llywodraeth Cymru y bydd yr asesiad effaith cryno ar gyfer y rheoliadau hyn yn cael ei gyhoeddi erbyn diwedd y cyfnod adolygu hwn ar 24 Mehefin.

Gan symud ymlaen at reoliadau diwygio Rhif 5 a Rhif 12, bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol bod y rheoliadau hyn yn diwygio'r prif reoliadau ymhellach mewn cysylltiad â threfnu digwyddiadau. Nawr, mae ein hadroddiad yn cynnwys dau bwynt rhinweddau, sef yr un ddau bwynt cyntaf a godwyd ar y rheoliadau blaenorol—sef cyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol a'r ffaith na fu ymgynghori ffurfiol ar y rheoliadau hyn. Ac rwy'n gadael hynny gydag Aelodau nawr i'w ystyried. Diolch, Llywydd.

Mi fyddwn ninnau hefyd yn cefnogi’r rheoliadau yma. Rydym ni’n amlwg mewn lle lle mae nifer y cyfyngiadau yn gymharol isel erbyn hyn. Rydym ni’n gofyn i’r Llywodraeth barhau i wthio’r ffiniau beth sy’n gallu cael ei wneud o ran codi y cyfyngiadau, ond, wrth gwrs, yn cefnogi’r egwyddor o wneud dim ond y pethau hynny rydym ni’n gwybod sydd yn ddiogel. Mae yna ddau neu dri o gwestiynau i ni eu codi.

Dwi’n nodi’r balchder mawr ein bod ni fel cenedl yn gallu dod at ein gilydd mewn gerddi tafarndai ac ati i wylio gemau pêl-droed Cymru ym Mhencampwriaeth Ewrop ar hyn o bryd. Mae yna, wrth gwrs, gyfyngiad ar beth mae pobl yn cael ei wneud i leisio eu cefnogaeth i’r tîm o ran y cyfyngiad ar ganu a ballu pan fo pobl dan do. Allaf i ofyn, mewn cyd-destun gwahanol, pa gamau mae’r Llywodraeth yn ei ystyried ar hyn o bryd i godi cyfyngiadau ar ganu cynulleidfaol mewn addoldai, sydd yn rhywbeth sydd yn bwysig i lawer o bobl?

Dwi yn nodi rhwystredigaeth ddofn llawer o bobl ar hyd a lled Cymru ynglŷn â’r sefyllfa o ran priodasau o hyd. Mae yna edrych, wrth gwrs, fel sy’n naturiol, ar yr hyn sy’n digwydd yn Lloegr o ran codi’r cyfyngiadau ar niferoedd mewn priodasau. Tybed all y Gweinidog roi arweiniad mor glir â phosib y prynhawn yma ynglŷn â’r hyn y mae’r Llywodraeth yn ystyried ei wneud o ran caniatáu niferoedd uwch mewn priodasau yn yr wythnosau a’r misoedd i ddod. Mi fyddai hynny, dwi’n gwybod, yn rhywbeth fuasai’n cael ei groesawu gan westai ac ati sy’n trefnu priodasau hefyd, ond i’r unigolion hynny sy’n wirioneddol eisiau gallu gwneud eu trefniadau, beth sydd fwyaf tebyg o ddigwydd yn ôl yr hyn rydych chi’n ei gael o’ch blaen fel tystiolaeth ar hyn o bryd?

Rydym ni i gyd, wrth gwrs, yn edrych ar beth sydd yn digwydd yn Downing Street, o ran uchelgais y Prif Weinidog o fod wedi gallu codi pob cyfyngiad erbyn 21 Mehefin. Doeddwn i erioed yn gweld sut oedd o’n gallu gwneud y fath gyhoeddiad fisoedd ymlaen llaw. Maen nhw bellach wedi penderfynu nad oes modd gwneud hynny am rai wythnosau eto. Ond mi fydd yr hyn sy’n digwydd yn Lloegr, wrth gwrs, pa bryd bynnag y daw o, yn cael effaith arnom ni yng Nghymru. Felly, os ydym ni’n cyrraedd y pwynt lle mae Lloegr yn codi pob cyfyngiad, pa gynlluniau cyfathrebu dwys fydd Llywodraeth Cymru yn barod i’w rhoi mewn lle er mwyn addysgu a rhannu gwybodaeth efo pobl sy’n ymweld â Chymru, er enghraifft, bod y sefyllfa yn wahanol yma os bydd cyfyngiadau yn dal mewn lle yng Nghymru bryd hynny? Rydym ni’n gwybod beth ydy’r anhawster o ran atal pobl rhag teithio ac rydym ni, wrth gwrs, eisiau bwrlwm economaidd i ddigwydd mewn twristiaeth a diwydiannau eraill cyn belled â bod hynny’n gallu digwydd yn ddiogel, ond mi fydd angen gallu cyfathrebu yn glir wrth bobl bod y sefyllfa, o bosibl, yn wahanol yng Nghymru.

Hoffwn ategu'r pwyntiau a godwyd gan Rhun ap Iorwerth.

Heddiw, cysylltodd rhieni cwpl ifanc sydd i fod i briodi ar 22 Mehefin â mi. Mae'r cwpl eisoes wedi gohirio eu priodas ddwywaith ar ôl cael eu harwain i gredu, o ddatganiadau a wnaed gan y Prif Weinidog ar 14 Mai, y byddai'r rheoliadau'n newid o 7 Mehefin i ganiatáu i 50 o bobl fod yn bresennol mewn gwledd briodas dan do, yn hytrach na 30, fel y mae ar hyn o bryd. Maen nhw bellach yn wynebu penderfyniad anodd iawn, gydag wythnos i fynd, sef siomi 10 aelod o'r teulu, a gwyddom ni i gyd ei fod yn ddigon anodd pan ganiateir niferoedd diderfyn. Mae cyplau di-rif eraill yn yr un sefyllfa, er enghraifft un cwpl sydd i fod i briodi mewn pythefnos yng Ngheredigion, ac mae'r briodferch, yn anffodus, wedi cael diagnosis terfynol yn ddiweddar ac ni fyddai dim yn y byd yn well ganddi na phriodi dan do, yng nghwmni 70 o aelodau'r teulu a ffrindiau.

Rwyf hefyd yn ymwybodol o gwpl arall sy'n byw ym Mhentre'r Eglwys sydd i fod i briodi ym mis Awst, a ysgrifennodd, ddoe ddiwethaf, at y Prif Weinidog ar ran nifer o gyplau gyda nifer o syniadau arloesol yn gysylltiedig â gwneud priodasau dan do yn bosibl i fwy o bobl. Ac maen nhw hefyd yn drysu, o ystyried y cynnydd cadarnhaol a wnaed yma yng Nghymru ar y rhaglen frechu, pam na all hyn ddigwydd.

A yw'n amryfusedd ar ran Llywodraeth Cymru nad yw'r niferoedd a ganiateir dan do ar gyfer gwledd briodas wedi'u diwygio eto, ac a oes unrhyw gynlluniau i newid hyn ar frys? Rwy'n credu ei bod yn arbennig o ddryslyd i gyplau fod y nifer ar gyfer gwleddoedd priodas awyr agored wedi'i ddiwygio ac y cânt hyd at 10,000 o bobl yn eistedd yn bresennol, a fyddai'n briodas enfawr. Ond, a allwch roi unrhyw newyddion da i'r cyplau hynny heddiw a'r holl fusnesau sy'n gysylltiedig â'r diwydiant priodasau?

Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl nawr.

Diolch yn fawr, a diolch i David Rees, gyntaf i gyd, am edrych ar hwn yn ei swydd ef fel Cadeirydd y pwyllgor.

A gaf i gyfeirio, yn gyntaf oll, at yr asesiad o'r effaith ar hawliau dynol a chydraddoldeb? Fel rhan o'r broses adolygu cyfyngiadau 21 diwrnod, mae asesiad bob amser yn cael ei gynnal ar gyfer pob maes cyfyngu a llacio, ac rydym yn cynnal asesiad effaith cryno ar gyfer pob penderfyniad a wneir o fewn y fframwaith adolygu 21 diwrnod hwnnw. Mae hynny'n cynnwys effaith ar lesiant, asesu effaith economaidd, asesu'r effaith ar gydraddoldeb, asesiad o'r effaith ar hawliau plant, asesu'r effaith ar hawliau dynol, ac asesu'r effaith ar y Gymraeg. Felly, cawn weld y rheini cyn inni wneud y penderfyniadau. Mae mater ymarferol ynghylch pa mor gyflym y gallwn ni gyfieithu'r rheini a'u cael atoch, i'w cyhoeddi. Felly, maen nhw ar eu ffordd, fel yr ydych wedi nodi yn eich sylwadau. Mae'r cyflymder y mae'n rhaid inni geisio'i gyrraedd wrth wneud penderfyniadau mewn cysylltiad â'r adolygiadau 21 diwrnod hyn yn golygu, ar adegau, ei bod yn anodd inni ymgynghori ar bethau pryd yr hoffem ymgynghori arnyn nhw, mewn byd delfrydol. Pan fo'n bosibl, rydym yn gwneud hynny, ond mae'n amlwg ein bod mewn cyfnod anodd iawn ar hyn o bryd. Gobeithio, Russell, fod hynny hefyd wedi ateb rhai o'ch pryderon.

Ar eich pwynt bod pobl dros 18 oed yn cael y brechlyn, wrth gwrs, rydym wedi dweud bod pob oedolyn dros 18 oed wedi cael cynnig y brechlyn. Os nad ydyn nhw wedi ei gael, y rheswm yw nad ydyn nhw wedi cofrestru, ac mae angen iddyn nhw gofrestru. Felly, pe gallech chi ein helpu, pe gallai holl Aelodau'r Senedd ein helpu, i geisio hysbysu a sicrhau bod unrhyw un nad yw wedi cael gwahoddiad yn manteisio ar y cyfle hwnnw drwy gysylltu â'i fwrdd iechyd, byddai hynny'n help enfawr i ni, yn sicr yn Llywodraeth Cymru. Felly, pe gallech ein helpu gyda'n hymdrech, byddai hynny'n wych.

Rhun, rŷch chi wedi gofyn am gyfyngiadau ar ganu. Dwi wedi gwthio ar y mater yma ers tro byd. Bob tro dwi'n mynd i'r eglwys gadeiriol yn Nhyddewi, maen nhw'n gofyn i fi, 'Pam na allwn ni ganu?' Y drafferth yw, mae'r wyddoniaeth yn ein herbyn ni yma; dyna'r broblem. Rŷn ni'n awyddus iawn fel pobl i wthio ymlaen, ond mae'r wyddoniaeth yn hollol glir, a dyna pam dŷn ni'n ffaelu mynd ymhellach. Ac rŷn ni'n awyddus iawn i fwrw ymlaen, yn arbennig, wrth gwrs, mewn addoldai; rŷn ni'n deall pa mor bwysig yw hi i bobl.

Ac o ran priodasau—mae'r ddau ohonoch chi wedi codi'r pwynt yma—dwi yn deall bod hwn wedi torri calonnau pobl. Mae fe'n roller coaster emosiynol i fynd trwy orfod canslo ac wedyn aildrefnu a chanslo, a dyna pam rŷn ni wedi peidio â treial gwneud beth maen nhw wedi'i wneud yn Lloegr, sef i ddweud, 'Gallwch chi wneud hwnna; dyma'r route-map ŷch chi'n mynd arno.' Rŷn ni'n treial peidio â gadael pobl i lawr. Ond beth rŷn ni yn ei ddeall yw bod priodasau'n wahanol i lot o bethau eraill achos mae'n rhaid ichi gael eithaf lot o amser i'w trefnu. Dyw tair wythnos ddim yn ddigon o amser o flaen llaw. Ond, wrth gwrs, mae hwnna'n golygu dŷn ni ddim yn gwybod beth mae'r feirws yn mynd i edrych fel yn ystod y cyfnod yna. Rŷn ni wedi edrych ar briodasau mewn manylder; rŷn ni wedi gofyn i'r gwyddonwyr ein helpu ni i weld pa mor bell rŷn ni'n gallu mynd yn y maes yma. Wrth gwrs, mae priodasau'n anodd, yn arbennig os nad yw pobl wedi gweld ei gilydd ers blwyddyn. Dyna'r amser pan fyddan nhw'n debygol o fynd yn agos at ei gilydd. Dyw hi ddim fel mynd i gyngerdd ble dŷch chi ddim yn adnabod pobl. Felly, mae hi'n sefyllfa sydd yn anodd iawn o ran y problemau a allai godi o ran y feirws. Mae hi'n rhywbeth fydd yn cael ei ystyried yn ystod y dyddiau nesaf, a dwi ddim eisiau gwneud unrhyw addewidion. Dwi yn ymwybodol, ac mae'r Llywydd hefyd wedi denu fy sylw i at achos priodasol sensitif yng Ngheredigion. Wrth gwrs, rŷn ni'n ystyried yr holl sefyllfaoedd yma, ond rŷn ni yn gorfod dilyn y canllawiau sy'n dod, ac o leiaf y wyddoniaeth sydd yn dod ger ein bron ni yn y Cabinet. 

O ran codi'r cyfyngiadau yn Lloegr, Rhun, roeddech chi'n glir dŷn ni ddim rili yn shocked eu bod nhw wedi gorfod symud eu hamserlen nhw. Rôn i wastad yn meddwl ei fod e'n od eu bod nhw'n mynd i gael sefyllfa lle byddai rhywun fel Mark Drakeford yn gallu mynd i glwb nos ar 21 Mehefin achos ei fod e wedi cael dau jab, ond dyw fy mab i ddim yn gallu mynd. Felly, rôn i jest wastad yn meddwl nad oedd synnwyr cyffredin wedi cael ei ystyried pan oedden nhw'n datblygu'r syniadau yna. Ac, wrth gwrs, yn Lloegr, dŷn nhw ddim wedi cyrraedd y pwynt yna lle mae pob un dros 18 wedi cael cynnig.

O ran y cyfathrebu, mae hwn yn rhywbeth mae'n rhaid inni ei ystyried achos rŷn ni eisiau pobl i ddod i fwynhau twristiaeth Cymru. Beth rŷn ni wedi'i wneud yw datblygu rhaglen gyda thwristiaeth Cymru, rhaglen Addo, ac mae hwnna'n rhywbeth sydd yn cael ei hysbysebu yn Lloegr, felly, os yw pobl yn dod, mae disgwyl iddyn nhw gydymffurfio â'n rheolau ni. Felly, mae yna raglen farchnata wedi cael ei datblygu o gwmpas hynny. So, dwi'n gobeithio fy mod i wedi ateb y cwestiynau yna. Diolch yn fawr.

Diolch i'r Gweinidog. Dwi dal yn meddwl am y Prif Weinidog yn y clwb nos; dwi'n fascinated i feddwl i ba glwb nos mae e'n mynd. Y cwestiwn felly yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 5? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad i hynny, felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Y cynnig nesaf, felly, a'r cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 6? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitemau 7 ac 8 sydd nesaf, ac, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig o dan eitemau 7 ac 8 yn cael eu grwpio ar gyfer y ddadl ond eu pleidleisio arnynt ar wahân. Oes yna wrthwynebiadau i hynny? Nac oes.

Felly, dwi'n galw ar y Gweinidog Newid Hinsawdd i gyflwyno'r rheoliadau yma—Julie James.

Rwy'n cynnig y cynigion. Mae Rheoliadau Iechyd Planhigion etc. (Ffioedd) (Cymru) (Diwygio) 2021 yn diwygio Rheoliadau Iechyd Planhigion etc. (Ffioedd) (Cymru) 2018 o ganlyniad i'r Deyrnas Unedig yn ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Mae rheoliadau 2018 yn pennu ffioedd sy'n daladwy i Weinidogion Cymru mewn cysylltiad â gwasanaethau iechyd planhigion, ac, yn benodol, ffioedd penodol sy'n daladwy i Weinidogion Cymru mewn cysylltiad â gwiriadau mewnforion planhigion, cynhyrchion planhigion neu wrthrychau eraill. Diben gwiriadau o'r fath yw lleihau risg bioddiogelwch a diogelu Cymru rhag lledaeniad plâu a chlefydau niweidiol.

O 1 Ionawr 2021, cynhaliwyd archwiliadau iechyd planhigion ar gyflenwadau o blanhigion risg uwch a reoleiddir, cynhyrchion planhigion a gwrthrychau eraill a fewnforiwyd o aelod-wladwriaethau'r UE, y Swistir a Liechtenstein. O dan ddull gweithredu graddol, bydd gwiriadau dogfennol, hunaniaeth a ffisegol ar blanhigion, cynhyrchion planhigion a gwrthrychau eraill a reoleiddir yn cael eu cyflwyno fesul cam drwy gydol 2021 a 2022. Mae'r rheoliadau'n cyflwyno ffioedd ar gyfer gwirio mewnforion planhigion a reoleiddir, cynhyrchion planhigion a gwrthrychau eraill o aelod-wladwriaethau'r UE, y Swistir a Liechtenstein. Mae'r rheoliadau hefyd yn gwneud diwygiadau i ddarparu esemptiad rhag talu ffioedd am wasanaethau ardystio cyn allforio ac allforio lle mae nwyddau'n symud o Gymru i fusnes neu unigolyn preifat yng Ngogledd Iwerddon. Bydd y rheoliadau'n sicrhau nad yw masnach rhwng Cymru a Gogledd Iwerddon yn destun costau iechyd planhigion ychwanegol.

Mae'r rheoliadau hefyd yn diwygio Rheoliadau Iechyd Planhigion (Ffioedd) (Coedwigaeth) (Cymru) 2019, neu reoliadau 2019, i ddarparu esemptiad rhag talu ffioedd sy'n daladwy fel arall i Weinidogion Cymru mewn cysylltiad â cheisiadau i'r Comisiwn Coedwigaeth am dystysgrifau ffytoiechydol i'w hallforio neu eu hail-allforio mewn rhai amgylchiadau. Mae hefyd yn diwygio gwall blaenorol yn y rheoliadau hynny.

Diben y rheoliadau hyn yw diogelu bioddiogelwch a chefnogi masnach drwy sicrhau bod rheolaethau iechyd planhigion yn parhau i weithredu ym Mhrydain Fawr a rhwng Gogledd Iwerddon a Phrydain Fawr. Mae'n ategu'r polisi ar fynediad dilyffethair i'r farchnad ar gyfer nwyddau cymwys Gogledd Iwerddon, yn helpu i egluro sut mae'r mynediad hwn yn gweithredu ar gyfer gweithfeydd cymwys a chynhyrchion planhigion ac yn caniatáu i gamau gorfodi gael eu cymryd ym Mhrydain Fawr pan fo'n briodol.

Mae Llywodraeth y DU yn gwneud diwygiadau sy'n gysylltiedig â'r rheoliadau hyn, ac mae hynny'n cynnwys diwygiadau cyfatebol i is-ddeddfwriaeth gyfatebol sy'n gymwys i Loegr yn Rheoliadau Iechyd Planhigion (Diwygio) (Ymadael â'r UE) 2021. Mae rheoliad iechyd planhigion yr UE 2016/2031 ar fesurau diogelu yn erbyn plâu a chlefydau planhigion a Rheoliadau (UE) 2017/625 ar reolaethau swyddogol a gweithgareddau swyddogol eraill a gyflawnir i sicrhau bod cyfraith bwyd a phorthiant anifeiliaid, rheolau ar iechyd a lles anifeiliaid, iechyd planhigion a chynhyrchion diogelu planhigion yn sefydlu rheolaethau a chyfyngiadau sy'n berthnasol i fewnforio a symud planhigion penodol, plâu planhigion a deunydd arall yn fewnol. Diolch.

Does gyda fi neb yn dewis siarad ar yr eitem yma, felly dwi'n cymryd dyw'r Gweinidog ddim yn dymuno ymateb. Felly, dwi'n gofyn y cwestiwn: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 7? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna wedi'i dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.36.

A'r cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 8? A oes Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig yna hefyd wedi'i dderbyn.

Fe fyddwn ni nawr yn cymryd egwyl fer er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Diolch yn fawr i chi.

Y ddadl nesaf yw'r ddadl ar y gronfa codi’r gwastad a chronfa ffyniant gyffredin y Deyrnas Unedig. Dwi'n galw ar Weinidog yr Economi i wneud y cynnig. Vaughan Gething.

Diolch, Llywydd. Ac rwy'n croesawu'r cyfle hwn i gyflwyno'r ddadl heddiw ar gronfa codi'r gwastad a chronfa ffyniant gyffredin Llywodraeth y DU yn y dyfodol. Mae'r cynigion hyn yn y DU yn cynrychioli cyfnod newydd o ganoli ymosodol, un sy'n cyflwyno neges glir iawn i Gymru: 'Fe gewch chi yr hyn a roddir i chi.' Mae'n ddull sy'n ysgogi rhaniad yn seiliedig ar resymeg economaidd sy'n anodd ei nodi heb sôn am ei gymeradwyo. Yn waeth byth, mae'n mynd yn ôl at bolisi economaidd o'r brig i lawr a fu gennym cyn datganoli sy'n ymosodiad bwriadol ar ddatganoli yng Nghymru. Fel y mae pethau ar hyn o bryd, bydd gan Gymru lai o lais dros lai o arian. Llywydd, mae heddiw'n gyfle pwysig i'r Senedd hon wneud ei safbwynt yn glir ar y materion hyn.

Ym mis Mawrth eleni, cadarnhaodd Llywodraeth y DU ei chynlluniau i anwybyddu'r setliad datganoli. Mae'n cynnig dyrannu cyllid yn uniongyrchol ar gyfer datblygu rhanbarthol a lleol yng Nghymru drwy dair cronfa gystadleuol ledled y DU: y gronfa codi'r gwastad honedig o £4.8 biliwn; cynllun treialu gwerth £220 miliwn ar gyfer y gronfa ffyniant gyffredin, a elwir y gronfa adnewyddu cymunedol; a'r gronfa perchnogaeth gymunedol gwerth £150 miliwn. Mae hyn yn cynnwys defnyddio pwerau cymorth ariannol Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, pwerau sydd wedi'u cynllunio ac sy'n cael eu defnyddio i ddisodli swyddogaethau sy'n rhan o gymhwysedd y Senedd hon a Llywodraeth Cymru. Gwnaeth Llywodraeth Cymru nodi yn glir ein gwrthwynebiad i Ddeddf y farchnad fewnol, gan ddadlau mai dim ond mewn ffordd y cytunwyd arni gyda Llywodraeth Cymru a'r Senedd y dylid defnyddio'r pwerau hynny. Mae'r cronfeydd arfaethedig wedi'u cynllunio'n glir ac yn fwriadol i eithrio Llywodraeth Cymru yn systematig. Fel ymgais i fachu pŵer, Llywydd, mae hon mor gynnil â daeargryn.

Nid yw effaith yr ymosodiad bwriadol, brwnt hwn ar ddatganoli yng Nghymru hyd yn oed yn cael ei liniaru gan gynnig o arian ychwanegol newydd i Gymru. Fis diwethaf, dywedodd Gweinidog y DU dros Dwf Rhanbarthol a Llywodraeth Leol yn Lloegr, Luke Hall, y bydd y gronfa ffyniant gyffredin yn unig yn disodli cronfeydd strwythurol yr UE ar lefelau blaenorol i Gymru. Fodd bynnag, dim ond £220 miliwn yw gwerth y gronfa adnewyddu cymunedol ledled y DU gyfan yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Mae hynny'n doriad enfawr o'i gymharu â'r hyn y byddai Cymru wedi gallu ei gael yn yr UE.

Byddem wedi disgwyl o leiaf £375 miliwn bob blwyddyn ar gyfer rhaglenni newydd dros saith mlynedd o fis Ionawr eleni. Mae Llywodraeth y DU eisoes wedi methu ar addewidion niferus a wnaed na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd. Bydd hyn yn golygu diffyg buddsoddiad i Gymru, a'r swyddi a fyddai wedi'u creu pe byddai'r addewid hwnnw'n cael ei gadw, nid yn unig yn y dyfodol, ond ar hyn o bryd, ar adeg pan ydym yn dal i reoli ein llwybr allan o'r argyfwng iechyd ac economaidd gwaethaf yr ydym wedi'i brofi yn ystod cyfnod o heddwch.

Llywydd, mae annigonolrwydd y cynigion hyn yn cyd-fynd yn gadarn â'r diffygion yng nghronfa codi'r gwastad y DU. Neilltuwyd cyfanswm o £800 miliwn ar gyfer gwledydd datganoledig dros bedair blynedd, a Chymru'n debygol o gael tua £10 miliwn bob blwyddyn. I roi hyn yn ei gyd-destun, mae hynny'n llai na £450,000 fesul awdurdod lleol yng Nghymru, sy'n cadarnhau nad oes unrhyw sylwedd y tu ôl i'r brand codi'r gwastad. A'r diffyg sylwedd hwn sy'n egluro'n rhannol pam y mae cynifer o bobl eraill yn rhannu ein pryderon am gronfeydd olynol arfaethedig yr UE.

Mae'r Llywodraethau datganoledig yn yr Alban a Gogledd Iwerddon, dau grŵp seneddol hollbleidiol a rhanddeiliaid ledled Cymru i gyd wedi codi pryderon tebyg. Yn ystod eu tystiolaeth i'r Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig ychydig wythnosau'n ôl, cododd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru restr o bryderon, gan gynnwys y bygythiad i ddatganoli, y lefel annigonol o gyllid sydd ar gael, y gystadleuaeth ddiangen a chostus, a diffyg tryloywder gwirioneddol yn y broses. Gwnaeth y gymdeithas hefyd gwestiynu y ffaith bod ardaloedd difreintiedig fel Gwynedd, Caerffili, Wrecsam a Phen-y-bont ar Ogwr wedi'u hepgor o'r rhestr flaenoriaeth, pan fo ardaloedd eraill sy'n amlwg yn fwy llewyrchus yn Lloegr wedi'u cynnwys. Pwysleisiodd bryderon hefyd am y risg i ansawdd y ceisiadau oherwydd y terfynau amser tynn ar gyfer gwneud cais a therfynau amser anymarferol ar wario. Llywydd, methodd y cynlluniau hyn â chreu argraff ar gyngor strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU ei hun, a rybuddiodd yn erbyn

'cronfeydd ariannu a reolir yn ganolog wedi'u gwasgaru'n denau ar draws ystod o fentrau'.

Yn hytrach na gwrando ar y rhybuddion hynny a'u cyngor gonest, dewisodd Llywodraeth y DU ddiswyddo'r cyngor strategaeth ddiwydiannol yn gyfan gwbl.

Llywydd, ar y sail y cânt eu rhoi, rwy'n hapus i gefnogi gwelliannau Plaid Cymru ynghylch meini prawf blaenoriaethu Llywodraeth y DU, gan nad yw'r meini prawf yn bodloni ein dealltwriaeth ni nac unrhyw ddealltwriaeth wrthrychol o angen economaidd nac amddifadedd.

O ystyried y dadleuon rwyf eisoes wedi'u nodi, nid wyf i'n credu bod unrhyw sylwedd sy'n cefnogi'r gwelliannau a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig, ac ni fyddwn yn eu cefnogi. Bydd cronfeydd y DU yn golygu bylchau ariannu i lawer o sectorau, gan gynnwys addysg uwch ac addysg bellach, y trydydd sector a busnes. Mae'r rhain yn bartneriaid sydd wedi buddsoddi yn flaenorol i helpu i gau bylchau hanesyddol mewn ymchwil a datblygu, i roi cymorth i'n pobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, ac i helpu i hybu ein cystadleurwydd.

Mae gennym bryderon gwirioneddol hefyd am effaith cynlluniau Llywodraeth y DU ar ymyriadau strategol allweddol, gan gynnwys gwasanaeth Busnes Cymru, sydd wedi bod yn hollbwysig i gynifer yn ystod yr argyfwng. Rwy'n gwybod bod hwn yn bryder penodol sydd wedi'i godi gyda'r holl Aelodau gan Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru cyn y ddadl hon. Roedd prentisiaethau, cronfa fusnes Cymru a buddsoddi mewn seilwaith i gyd yn dibynnu ar gyllid yr UE sydd bellach yn dod i ben, ac sy'n cael eu bygwth yn uniongyrchol gan gynigion Llywodraeth y DU. Mae'r rheini i gyd yn hanfodol i'n hadferiad o COVID, a heb gyllid olynol digonol, mae swyddi a gwasanaethau hanfodol yn cael eu peryglu'n ddi-angen.

I roi hyn yn ei gyd-destun, mae bron i draean o'r cyllid prentisiaeth yn llifo o gyllid strwythurol yr Undeb Ewropeaidd. Mae colli tua £30 miliwn y flwyddyn yn golygu bod bron i 5,300 yn llai o gyfranogwyr yn cael eu cefnogi bob blwyddyn. Cefnogir bron i hanner cronfa fusnes Cymru dan arweiniad Banc Datblygu Cymru gan gronfeydd yr UE. Mae hynny'n golygu nad yw cannoedd o fusnesau ledled y wlad yn gallu cael gafael ar y cymorth ariannol sydd ei angen arnyn nhw i dyfu a chreu swyddi. Mae bygwth y gwasanaethau hyn yn gyfystyr â gostwng y gwastad i Gymru. Mae dull gweithredu cyfan Llywodraeth y DU wedi profi'n anhrefnus, yn anrhagweladwy ac yn wrthdrawiadol a hynny'n ddiangen.

I'r gwrthwyneb, cafodd ein fframwaith ni ar gyfer buddsoddi rhanbarthol ei gyd-gynhyrchu â rhanddeiliaid o fusnesau, llywodraeth leol, addysg uwch ac addysg bellach, a'r trydydd sector. Cafodd ei lywio hefyd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ac fe'i cefnogwyd gan ymgynghoriad cyhoeddus. Gyda dull cadarn sy'n seiliedig ar dystiolaeth, roedd ein fframwaith ni yn amlinellu blaenoriaethau clir ar gyfer Cymru. Mae'n trosglwyddo cyllid a chyfrifoldebau'n ystyrlon i'r cydbwyllgorau corfforedig statudol newydd, gan ddod â phŵer a chyllid yn nes at gymunedau.

Llywydd, ein barn ni o hyd yw y dylid gwneud penderfyniadau am Gymru yng Nghymru. Dyna sail ein safbwynt ni, sydd wedi'i gefnogi gan bobl Cymru yn gyson, gan gynnwys yn etholiadau Senedd 2021. Rwy'n gobeithio heddiw y gallwn fod yn unedig ynghylch yr egwyddor honno ar draws y Senedd. 

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi'n galw ar Paul Davies felly i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar.

Diolch, Llywydd, ac rwy'n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. Rwy'n siŵr bod pob Aelod yn y Siambr hon yn rhannu'r uchelgais i ddod o hyd i ffordd o leihau anghydraddoldebau yn ein cymunedau, ac felly mae'n ddyletswydd ar bob un ohonom i gydweithio i ddod o hyd i'r ffordd orau bosibl o sicrhau bod buddsoddiad yn cyrraedd yr ardaloedd sydd ei angen fwyaf. Mae Llywodraeth y DU wedi'i gwneud yn glir ei bod wedi ymrwymo i godi'r gwastad ledled y Deyrnas Unedig gyfan er mwyn sicrhau nad oes unrhyw gymuned yn cael ei gadael ar ôl, yn enwedig wrth i ni wella o bandemig COVID-19. Ac i gefnogi'r amcanion hyn, fel y gwyddom ni i gyd, mae Llywodraeth y DU wedi lansio rhaglenni buddsoddi newydd, fel y gronfa codi'r gwastad a'r gronfa adnewyddu cymunedol, a fydd yn gwneud gwahaniaeth enfawr mewn cymunedau ledled Cymru. Roeddwn yn falch o glywed Gweinidog Gwladol y DU dros Dwf Rhanbarthol a Llywodraeth Leol yn cadarnhau'n ddiweddar i'r Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig y bydd o leiaf 5 y cant yng nghylch cyntaf y gronfa codi'r gwastad yn cael ei dyrannu i Gymru.

Nawr, wrth gwrs, cronfa ffyniant gyffredin y DU yw'r cyfrwng y mae Llywodraeth y DU yn bwriadu ei ddefnyddio i ddarparu cyllid rhanbarthol. Fel yr ydym yn ei gwneud yn glir yn ein gwelliant, rydym ni'n credu na ddylai cyllideb flynyddol y gronfa fod yn llai na'r ffrydiau ariannu y mae'n eu disodli. Cyhoeddir rhagor o fanylion mewn fframwaith yn ddiweddarach eleni cyn lansio'r gronfa yn 2022, ond yr hyn a wyddom yw y bydd y swm o arian a gaiff ei wario yng Nghymru pan gyflwynir y gronfa ffyniant gyffredin yn union yr un fath â'r swm o arian a oedd yn dod o'r Undeb Ewropeaidd neu'n uwch na hynny, ac rwy'n croesawu'r ymrwymiad i gynnal y lefelau hynny o gyllid. Ac o ystyried yr ymrwymiadau niferus gan Weinidogion Llywodraeth y DU, mae'n anonest parhau â myth y bydd Cymru rywsut ar ei cholled yn ariannol yn sgil y gronfa ffyniant gyffredin.

Nawr, i symud ymlaen, mae'n bwysig bod dulliau'n cael eu datblygu i sicrhau bod buddsoddiadau'n parhau i gael eu gwneud yn y tymor hwy, a bod system gadarn ar waith i fonitro effeithiolrwydd prosiectau sy'n derbyn cyllid. Yn anffodus, yn ystod y cylch blaenorol o gronfeydd strwythurol Ewropeaidd, cafodd Cymru fwy na dwbl y swm y pen nag unrhyw un o'r gwledydd datganoledig eraill a rhanbarthau Lloegr, ac felly gallaf werthfawrogi pam y mae'r cronfeydd hyn mor arbennig o bwysig. Fodd bynnag, mae Llywodraeth y DU wedi datgan y bydd y gronfa ffyniant gyffredin yn gwella ar ddarpariaeth y cronfeydd strwythurol mewn nifer o ffyrdd, er enghraifft darparu cyllid yn gyflymach, targedu lleoedd a phobl mewn angen yn well a, gobeithio, llai o faich gweinyddol drwy lai o ffurflenni a thargedau.

Wrth gwrs, mae'n hanfodol bod yna ymgysylltu â gweinyddiaethau datganoledig, ac yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae Llywodraeth y DU wedi sefydlu grŵp rhyng-weinidogol er mwyn i Weinidogion y DU gael sgyrsiau rheolaidd â Gweinidogion Cymru, ac rwy'n croesawu'r ymgysylltu hwnnw'n fawr iawn. Rwy'n deall hefyd, yn rhan o broses y gronfa codi'r gwastad, fod yna gam rhestr fer pan fydd Llywodraeth y DU yn ymgynghori â Llywodraeth Cymru ar eu barn am brosiectau unigol, ac a ydyn nhw'n gwrthdaro ag unrhyw bolisïau gan Lywodraeth Cymru. Felly, bydd gan Lywodraeth Cymru swyddogaeth hanfodol wrth asesu ceisiadau ar y rhestr fer, a chael dweud ei dweud wrth sicrhau bod y ceisiadau cywir yn cael y cyllid cywir.

Llywydd, rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth y DU i drosglwyddo cyllid yn uniongyrchol i awdurdodau lleol. Rydym yn dymuno gweld arian yn cael ei fuddsoddi mewn cymunedau ac yn gwneud gwahaniaeth. Nid oes angen rhagor o fiwrocratiaeth arnom ac oedi yn y broses o gael arian allan yno i gymunedau a phrosiectau sydd ei angen. Ni ddylem golli golwg ar yr hyn sy'n bwysig yma. Rwy'n credu bod yr Aelod dros Ogwr yn amlwg yn colli golwg ar hynny. Y gwir amdani yw y bydd y gronfa ffyniant gyffredin yn cefnogi gwell canlyniadau cyflogaeth ac yn cefnogi ac yn datblygu economïau lleol. Mae gennym gyfle i ddisodli system gymhleth a biwrocrataidd gyda dull llawer mwy syml o ariannu twf lleol. Heb os—heb os nac oni bai—fod hynny'n rhywbeth y dylai Aelodau yma fod yn ei groesawu.

Ac eto, mae Llywodraeth Cymru wedi treulio amser ac ymdrech yn gwrthwynebu'r sianel ariannu uniongyrchol i awdurdodau lleol. Os yw Llywodraeth Cymru wir yn credu mewn datganoli, yna datganoli'r cyfrifoldebau a'r penderfyniadau hyn i awdurdodau lleol yw datganoli gwirioneddol ac mae'n sicr mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Rwyf wedi clywed llawer o rethreg y prynhawn yma gan y Gweinidog, ond hoffwn ei atgoffa bod gan Gymru ddwy Lywodraeth. Fel rhywun sy'n credu yn y Deyrnas Unedig, byddwn i wedi meddwl y byddai e'n croesawu hynny, ond mae'n amlwg y dylai fod yn eistedd ar y meinciau yna gyda'r cenedlaetholwyr, rwy'n credu.

Mae pwynt 4 o gynnig Llywodraeth Cymru yn tynnu sylw at bryderon rhai arweinwyr awdurdodau lleol. Fodd bynnag, yn sesiwn dystiolaeth y pwyllgor dethol ar faterion Cymreig, gwnaeth arweinydd Cyngor Sir Powys groesawu'r agendâu codi'r gwastad, gan ddadlau, ac rwy'n dyfynnu:

'Mewn sawl ffordd mae hyn yn gadarnhaol i Bowys gan ein bod ni'n un o'r siroedd ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr. Yn y gorffennol, nid ydym wedi elwa ar gronfeydd strwythurol yr UE gymaint ag ardaloedd eraill o Gymru—rydym wedi cael swm bach iawn yn unig—felly yn yr ystyr hwnnw rydym yn hynod ddiolchgar am hyn.'

Yn wir, yn ddiweddarach yn y sesiwn bwyllgor honno, gwnaeth Is-ysgrifennydd Gwladol Seneddol Cymru hi'n glir fod arweinwyr awdurdodau lleol wedi bod yn gadarnhaol iawn yn y trafodaethau y mae e' wedi'u cael gyda nhw, ac rwy'n credu y dylem groesawu hynny ac adeiladu ar y dull cadarnhaol hwnnw.

Byddwn yn gobeithio y byddai Gweinidogion yn croesawu'r ymdrechion sy'n cael eu gwneud i gyflymu'r broses o ddarparu'r cyllid hwnnw fel y gall yr arian gyrraedd ein cymunedau a gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Fodd bynnag, yn fy marn i, o leiaf, mae'n ymddangos bod y pwyslais wedi'i golli, ac yn hytrach na chanolbwyntio ar y manteision cadarnhaol enfawr y gall y gronfa hon eu cynnig i Gymru, mae Gweinidogion yn pryderu yn fwy am eu swyddogaeth nhw eu hunain mewn prosiectau cymeradwyo. Felly, rwy'n annog y Gweinidog a'r Aelodau yma heddiw i gofio'r hyn sy'n bwysig yma, sef mynd i'r afael ag anghydraddoldebau yn ein cymunedau a chael cyllid a buddsoddiad hanfodol i'r ardaloedd hynny. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein gwelliant.

Galwaf nawr ar Luke Fletcher i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Luke Fletcher.

Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Rydym yn croesawu'r cyfle i drafod y mater pwysig hwn yn amser y Llywodraeth. Mae Llywodraeth y DU wedi camarwain pobl Cymru yn gyson ynghylch y gronfa codi'r gwastad; o HS2 i'r gronfa ffyniant gyffredin, a bellach y gronfa codi'r gwastad, mae Cymru mewn sefyllfa lle bydd yn colli arian, neu byddwn yn cael llai nag yr oeddem ni pan oeddem yn rhan o'r UE. Hyd yma, mae agenda codi'r gwastad San Steffan wedi golygu mwy o bwerau i San Steffan, mwy o arian ar gyfer seddi'r Torïaid, a llai o gyllid a chynrychiolaeth i Gymru. Rydym ni'n haeddu gwell.

Ond beth mae 'codi'r gwastad' yn ei olygu mewn gwirionedd? Hyd yn hyn, y cyfan a gyflwynwyd i ni yw amrywiaeth o gronfeydd cystadleuol ac anhryloyw sy'n cystadlu â'i gilydd ac yn cael eu rheoli gan San Steffan, sy'n tanseilio yn hytrach na gwella strategaeth economaidd Cymru. Mewn tystiolaeth i bwyllgor dethol Materion Cymreig San Steffan, dywedodd Sefydliad Bevan fod

'rowndiau olynol o Gronfeydd Strwythurol Ewropeaidd wedi gwneud cyfraniadau sylweddol a hirsefydlog i Gymru ac economi Cymru.'

Mae hyn wedi cynnwys mynd i'r afael â thlodi ac amddifadedd, adfywio, uwchraddio cyfleusterau a seilwaith trafnidiaeth allweddol, yn ogystal â buddsoddi mewn sgiliau, swyddi, prentisiaethau, cyfleusterau busnes, a chymorth i sectorau a diwydiannau allweddol. Os na chaiff y cronfeydd hyn eu disodli'n llawn a'u gweithredu gan y rhai sy'n gwneud penderfyniadau datganoledig, yna bydd Cymru'n cael ei gadael yn brin ac yn waeth ei byd. Os gall Cymru reoli ei hymateb i'r pandemig, dylem ni allu rheoli ysgogiadau ein heconomi'n llawn. Dylid gwneud penderfyniadau am gyllid yng Nghymru yng Nghymru. Mae'r UE yn cydnabod yr egwyddor hon; pam na all San Steffan?

Cyhoeddwyd y gronfa codi'r gwastad gan San Steffan y llynedd—cronfa y dywedwyd ei bod yn agored i bob ardal leol yn Lloegr. Byddai Cymru'n cael ein cyfran ni o £800 miliwn drwy fformiwla Barnett, a byddem ni yn ei wario yn unol â'n blaenoriaethau. Fodd bynnag, mae'r Trysorlys, ers hynny, wedi cyhoeddi y byddan nhw'n penderfynu sut y caiff yr £800 miliwn hwnnw ei wario yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ac nid oes cronfa wedi'i neilltuo ar gyfer Cymru. Yn hytrach na chodi'r gwastad, mae'r cynigion diweddaraf hyn yn lledaenu adnoddau'n deneuach ac yn tynnu ein harian ni oddi wrthym lle mae ei angen arnom fwyaf. Mae ein gwelliannau'n ceisio cryfhau cynnig y Llywodraeth, gan wneud pwyntiau penodol ynglŷn â'r broses sy'n sail i'r meini prawf dethol ar gyfer y cronfeydd hyn, a galw am asesiadau manwl o'r effaith y bydd yr arian hwn yn ei chael ar Gymru.

Os caf droi yn gyntaf at ein gwelliant cyntaf, mae ardaloedd awdurdodau lleol Cymru fel Gwynedd wedi'u rhoi yn y categori angen blaenoriaeth isaf ar gyfer y gronfa codi'r gwastad i ariannu prosiectau seilwaith mewn ardaloedd difreintiedig yng Nghymru, gan gofio, wrth gwrs, fod y Canghellor wedi cynnwys ei etholaeth ei hun yn y categori uchaf o angen. O dan feini prawf ariannu blaenorol yr UE, cafodd Gwynedd ei blaenoriaethu fel un o'r ardaloedd lleiaf datblygedig yn Ewrop, ynghyd â gweddill gorllewin Cymru a'r Cymoedd. O ran y gronfa adnewyddu cymunedol, mae Caerffili wedi'i gadael allan. Dylai Caerffili sgorio'n uchel ar y dangosyddion eraill yr oedd Llywodraeth y DU yn hawlio—

Fy araith i yw hon.

—eu bod wedi'u defnyddio yn rhan o'r metrigau ar gyfer y gronfa hon, fel incwm aelwydydd. Incwm blynyddol cyfartalog aelwydydd yng Nghaerffili yw tua £15,000 y pen, sy'n sylweddol is na chyfartaledd y DU o £21,000, ac yn is na phob un rhanbarth yn Lloegr. Rwy'n gwybod y bydd fy nghyd-Aelod Delyth Jewell yn manylu mwy ar hyn yn nes ymlaen, ac fel y mae Hefin David newydd ei ddweud, bydd e' hefyd yn manylu ar hyn hefyd.

O gofio bod y Torïaid hyd yma wedi gwrthod cyhoeddi eu cyfrifiadau ar gyfer cyfrifo'r ardaloedd blaenoriaeth i dargedu'r cyllid hwn, y casgliad y byddai llawer o bobl yn dod iddo yw bod y penderfyniadau hyn yn cael eu gwneud gan ddefnyddio cyfrifiadau gwleidyddol yn hytrach na chyfrifiadau mathemategol, gan adael lleoedd fel Caerffili heb ddim. Sut y gall unrhyw un ymddiried yn y Torïaid i weithredu'r cronfeydd hyn yn deg ac yn dryloyw? Edrychwch ar gronfa trefi Lloegr yn unig yn y DU: mae 83 y cant o'r £610 miliwn yn y gronfa hon yn mynd i seddi gydag ASau Torïaidd, a 22 o 26 o leoedd a gafodd yr arian yn y gyfran ddiweddaraf yn cael eu cynrychioli gan ASau Ceidwadol. Roedd hyn wedi arwain at feirniadu Llywodraeth y DU gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus am ei diffyg tryloywder, ac mae hyd yn oed y Good Law Project wedi mynd â Llywodraeth y DU i'r llys dros hyn. Nid codi'r gwastad yw hyn; mae'n dwyll.

Yn olaf, o ran ein hail welliant, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru y llynedd fframwaith newydd ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yng Nghymru i ddechrau ar ôl i gronfeydd strwythurol yr UE ddod i ben. Daeth y Gweinidog dros bontio Ewropeaidd ar y pryd i'r casgliad bod cyflawni'r fframwaith hwn yn dibynnu ar ymgysylltu cadarnhaol â Llywodraeth y DU, sydd wedi'i atal hyd yma. Mae'n rhaid i Gymru dderbyn cyllid yn llawn, ac mae angen i hyn barchu ein setliad datganoli. O gwestiynau a godwyd gan fy rhagflaenydd Dr Dai Lloyd ym mis Ionawr 2021, pwysleisiodd y Gweinidog dros bontio Ewropeaidd ar y pryd nad oedd y cynllun hwn wedi diflannu, a hyd yn oed ar ddiwedd y cyfnod, roedd amser i Lywodraeth y DU wneud gwaith gyda Llywodraeth Cymru a pheidio â'i osgoi. Nid yw hynny wedi digwydd, ac felly byddai'r gwelliant hwn yn sicrhau y byddai'n rhaid i Lywodraeth Cymru ddangos i'r Senedd sut yr effeithiwyd ar ei fframwaith ar gyfer buddsoddi rhanbarthol, yn ogystal â'u trefniadau ariannu mwy cyffredinol a lle mae hyn yn gadael y rhai sy'n gwneud penderfyniadau datganoledig yng Nghymru, pan fyddan nhw, yn ôl pob tebyg, yn cael eu cadw allan o'r trafodaethau gan San Steffan.

Rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi ein gwelliannau ac rwy'n diolch i'r Gweinidog am ei gefnogaeth i'n gwelliannau ni hefyd. Diolch yn fawr.

Rwy'n croesawu'r ddadl y prynhawn yma. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi cyflwyno dadl ar y mater pwysig hwn mor gynnar ar ôl yr etholiad. Mae'n gwbl hanfodol, os yw'r DU am olygu unrhyw beth o gwbl, bod cyfoeth y Deyrnas Unedig yn cael ei rannu'n deg rhwng rhannau cyfansoddol y Deyrnas Unedig, ar draws gwledydd y DU, ond hefyd o fewn gwledydd y Deyrnas Unedig. Mae hefyd yn bwysig bod y cyfoeth hwnnw'n cael ei rannu â phwrpas, ac y gwneir hynny yn dryloyw a gydag atebolrwydd.

Y broblem gyda'r polisi rhanbarthol sy'n cael ei ddyfeisio y tu ôl i ddrysau caeedig yn Whitehall yw nad yw'n ymddangos bod yr un o'r pethau hynny o bwys i weinyddiaeth bresennol y DU. Yr hyn sy'n ymddangos yn bwysig iddyn nhw yw sianelu arian cyhoeddus i etholaethau a rhanbarthau Lloegr lle maen nhw wedi ennill etholiadau yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Ac mae hynny'n rhywbeth i fod â chywilydd mawr ohono.

Pan mai fi oedd y Gweinidog, Paul—a bydd Paul Davies yn cofio hyn; mae'n ymddangos ei fod wedi anghofio llawer o bethau eraill a ddywedodd o'r blaen yma, ond fe rown ni ychydig o amser iddo y prynhawn yma—a gyhoeddodd yr adroddiad ar Amcan 1, pan oeddwn i'n Weinidog rhaglenni Ewropeaidd yn ôl yn 2011, amlinellodd yr adroddiad hwnnw'r holl wersi a ddysgwyd o Amcan 1. Roedd yn adroddiad cadarnhaol iawn ym mhob math o wahanol ffyrdd, ond roedd yn dweud hefyd fod gwersi i'w dysgu, bod angen inni wella'r ffordd yr ydym yn darparu cronfeydd rhanbarthol a buddsoddiad cyhoeddus. Cafodd y gwelliannau hynny, bryd hynny, eu cynnwys yn y system a ddefnyddiwyd hyd nes i'n cyfaill Huw Irranca-Davies gadeirio'r pwyllgor a arweiniodd hynny yn y Senedd flaenorol.

Dysgu gwersi o'r hyn a wnaethpwyd oedd hynny. Yr hyn y mae hwn a'r cynlluniau hyn yn ei wneud, mae'n ymddangos, yw ailadrodd camgymeriadau'r adeg honno. Ond gwnaed y camgymeriadau a wnaethpwyd 20 mlynedd yn ôl ar Amcan 1—gan weinyddiaeth Lafur, rwy'n derbyn hynny—wrth i system newydd gael ei chyflwyno er mwyn gwaredu rhai o'r strwythurau y gellid eu cyflwyno, i ddarparu'r arian yn uniongyrchol i'r cymunedau a dargedwyd gan hynny. Gwnaed hynny gydag ewyllys da a gwnaed hynny gyda'r bwriadau gorau. Y broblem sydd gennych yma yw nad yw'r strwythurau hyn wedi'u sefydlu er mwyn cyrraedd y cymunedau a'r bobl fwyaf anghenus, nid er mwyn cyflawni amcanion, oherwydd nid oes ganddyn nhw unrhyw amcanion.

Mae wedi'i wneud heb unrhyw ymgynghori. Ni fu unrhyw ymgynghori, nid â llywodraeth leol. Pe baech wedi parhau i ddarllen o'r hyn a ddywedodd Rosemarie Harris, byddai hi wedi dweud yn y paragraff ar ôl yr un a ddyfynnwyd gennych chi nad oedd Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi ymgynghori â nhw ar y materion hyn, nad oedden nhw'n gwybod sut yr oedd yn mynd i weithio. Felly, ni chafwyd ymgynghoriad. Gwyddom na fu tryloywder, oherwydd rwyf wedi eistedd ar y pwyllgorau, a daethom â'r Gweinidogion i mewn i egluro wrthym beth y maen nhw'n ei wneud, ac nid oedden nhw'n gwybod beth yr oedden nhw'n mynd i fod yn ei wneud, oherwydd nid oedden nhw wedi gwneud hynny eto. Nid oedd yn berfformiad trawiadol iawn, gadewch i mi ddweud hynny wrthych chi. Ac felly ni fu tryloywder.

Nid oes atebolrwydd, ni chafwyd dadl, ni chafwyd ymgynghoriad. Yr hyn sydd wedi bod yw penderfyniad i danseilio democratiaeth Cymru, oherwydd ni allan nhw ennill etholiadau. Pe baech chi i gyd yn eistedd yma a'n bod ni yn eistedd fan yna, gallaf ddweud wrthych chi yn awr y byddai Gweinidogion Cymru o amgylch y bwrdd yna. Mae hyn yn ymwneud â defnyddio arian cyhoeddus ar gyfer amcanion gwleidyddol, newid cydbwysedd grym o fewn y Deyrnas Unedig, ac mae hynny'n rhywbeth i fod â chywilydd mawr yn ei gylch—cywilydd mawr.

Yr hyn yr hoffwn i ein gweld yn gallu ei wneud, Llywydd, yw sefydlu perthynas â Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n gyfartal, lle yr ydym yn gweithio gyda'n gilydd, yn cyflwyno'r strwythurau sy'n cynnwys llywodraeth leol. Rydych chi'n sôn am ddatganoli yng Nghymru; wel, rwy'n cefnogi hynny. Fe wnes i gyflwyno cynigion i ymwreiddio hynny yn y Senedd ddiwethaf, ac fe wnaethoch chi bleidleisio a dadlau yn ei erbyn—

I gael gwared arnom ni.

Na, nid i gael gwared arnoch chi. Wnaethoch chi ddim ei ddeall; dyna'r broblem, Peter. Pan ofynnais i chi pa bwerau yr oeddech chi yn dymuno eu cael, wnaethoch chi ddim ateb. Yr hyn y mae angen inni allu ei wneud yw darparu'r cyllid a'r ffrydiau ariannu'n agored, yn dryloyw, yn deg, yn ôl yr angen, ac yna ei ddarparu i'r bobl hynny. Dyna oedd yn cael ei wneud, a'r hyn sy'n cael ei wneud yn y fan yma yw datgymalu'r system honno. Mae'n cael ei datgymalu nid am nad oedd yn gweithio, ond oherwydd na allai'r Blaid Geidwadol ei rheoli.

Wyddoch chi? Bydd llawer o bobl, nid yn unig yn fy etholaeth i ac nid yn unig yng Nghaerffili ac nid yn unig ym Mhen-y-bont ar Ogwr a fydd ar eu colled o ganlyniad i hynny, ond y collwr mwyaf yw'r ymdeimlad o'r Deyrnas Unedig fel gwladwriaeth sy'n gallu trin pob rhan yn deg. A wyddoch chi beth? O ran lle yr ydym yn mynd ar hyn o bryd gyda thanseilio democratiaeth, Deddf y farchnad fewnol, yn fy marn i daeth â'r cyfnod datganoli i ben yng Nghymru. Roedd yn dod â datganoli i ben. Nid yw datganoli'n bodoli—nid yw'n bodoli. Yr hyn sy'n bodoli yw cysgod y gall Gweinidog yn Llundain ei danseilio, yn anatebol, heb ei ethol gan bobl Cymru. Nid dyna yw datganoli yn ôl yr hyn a ddeallaf i. Dyna pam y darllenais yn y rhaglen lywodraethu yn gynharach y prynhawn yma y bydd angen i bethau newid os yw'r Deyrnas Unedig i barhau.

Llywydd, rwy'n trethu eich amynedd eto. Gadewch imi gloi fy nghyfraniad drwy ddweud hyn: rwyf i yn credu bod y broses dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf wedi bod yn un o'r profiadau mwyaf digalon a gofidus yr wyf wedi bod yn ymwneud ag ef mewn gwleidyddiaeth, oherwydd fel aelod o bwyllgorau yn y lle hwn, rydym wedi ceisio ewyllys da a chyda chefnogaeth drawsbleidiol i ddod â Gweinidogion y DU i mewn i gael y sgwrs honno ac i greu'r tryloywder hwnnw ac i drafod yr hyn sydd orau i Gymru. Wnaeth y Gweinidogion hynny ddim ymddangos, ac nid oedden nhw'n gallu ateb cwestiynau, ac roedden nhw'n gwybod eu bod wedi cael eu dal. Y mater y mae'n rhaid i ni ei wynebu nawr yw sut mae ailadeiladu polisi rhanbarthol sydd wedi'i ddatgymalu'n systematig gan Lywodraeth y DU nad yw'n poeni dim.

Diolch i'r Llywodraeth am gyflwyno'r ddadl heddiw, gyda chyfraniadau hyd yn hyn yn sicr yn angerddol ynghylch mater pwysig iawn, o ran y gronfa codi'r gwastad a chronfa ffyniant gyffredin y DU.

Yr ensyniad, wrth gwrs, yn y ddadl hon heddiw gan Lywodraeth Cymru yw nad yw dull Llywodraeth y DU o ymdrin â'r gronfa hon yn gwarantu na fydd Cymru'n waeth ei byd a bod hyn yn cynrychioli ymosodiad clir ar ddatganoli yng Nghymru. Fel y dywedodd fy nghyfaill Mr Davies, nid yw hyn yn wir. Nododd maniffesto'r Ceidwadwyr ar gyfer etholiad cyffredinol 2019 y byddai'r gronfa ffyniant gyffredin yn cyfateb neu'n fwy na swm y cronfeydd strwythurol a dderbynnir ym mhob un o bedair gwlad y DU, a dyna'n union sy'n digwydd. Mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi ymrwymo i sicrhau eu bod yn cyfateb i'r cyfraniadau blaenorol hyn. Ac, unwaith eto, soniodd Llywodraeth Cymru yn benodol am ymosodiad ar ddatganoli, ac fel y trafodwyd yr wythnos diwethaf, yr un mor angerddol, yn y Siambr hon, mae Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 wedi gwarantu mwy o bwerau i Gymru, nid llai o bwerau.

Nawr, yr hyn y dylem ni fod yn ei ddathlu, gan ein bod ni bellach allan o'r Undeb Ewropeaidd, yw y gallwn fynd y tu hwnt i derfynau cynlluniau blaenorol a gallwn helpu pobl leol a materion lleol. Yn wir, gall y cyllid strwythurol bellach weld cyllid yn cael ei ddarparu'n gyflymach, targedu lleoedd a phobl mewn angen yn well, a gwell aliniad â blaenoriaethau domestig, yn hytrach na'r meysydd blaenoriaeth ledled yr UE ar gyfer ariannu.

Rwyf eisiau cymryd eiliad i ganolbwyntio ar swyddogaeth awdurdodau lleol a'r cyfleoedd sydd ganddyn nhw i wneud gwahaniaeth drwy'r cyllid hwn. Yn fy nghwestiwn i y bore yma i'r Prif Weinidog, canmolodd y Prif Weinidog swyddogaeth awdurdodau lleol a'r gwaith y gwnaethon nhw yn ystod y pandemig. Ac rwy'n gwybod o'm profiad i a phrofiad Aelodau eraill yn yr ystafell hon heddiw fod y gwaith caled, yr ymroddiad a'r aberth y mae staff y cynghorau wedi'u dangos drwy'r pandemig, ac y mae aelodau etholedig wedi ymgymryd â nhw, wedi dangos yr hyn y gall awdurdodau lleol ei gyflawni, a dylem ni fod yn croesawu'r cynigion hyn ar gyfer awdurdodau lleol a dathlu'r gwaith eithriadol y maen nhw yn ei wneud ac y gallan nhw ei wneud drwy ddatganoli'r cyllid hwn ymhellach.

Yn wir, mae'n ymddangos ein bod ni i gyd wedi cyfeirio at y Pwyllgor Materion Cymreig ddiwedd mis Mai y prynhawn yma, ond roedd arweinwyr awdurdodau lleol yno yn croesawu'r swyddogaeth y bydd ganddyn nhw, ac mae'r rhan fwyaf ohonyn nhw yn sicr wedi croesawu'r arian a ddaw gan Lywodraeth y DU. A gwyddom—[Torri ar draws.] Fe ddewisoch chi nhw hefyd, Mr Davies, fe ddewisoch chi nhw hefyd. Gwyddom fod gan lawer o'r etholwyr berthynas ragorol â'u cynghorwyr lleol a democratiaeth leol. A chofiwch, pleidleisiodd 53 y cant o bobl yng Nghymru i ymadael â'r Undeb Ewropeaidd ac maen nhw'n disgwyl i Lywodraeth gyflawni'r addewid hwnnw.

Yn olaf ar y pwynt hwn, dywedodd y Prif Weinidog, wrth gwrs, y bore yma hefyd fod mwy o bwerau i awdurdodau lleol wneud penderfyniadau sy'n iawn i'w hardaloedd lleol nhw ac i'w poblogaethau nhw, gan gefnogi'r ffaith y dylai awdurdodau lleol gael mwy o lais yn yr hyn sy'n digwydd—. Onid y gwir, Llywydd, yw bod y cynnig hwn heddiw a'r ddadl hon wedi dangos mewn gwirionedd nad yw Llywodraeth Lafur Cymru yn hapus gan nad yw'r pwerau hyn yn cael eu datganoli iddyn nhw, ond yn hytrach eu bod yn cael eu datganoli i awdurdodau lleol? Ac, unwaith eto, mae COVID-19 wedi dangos yr hyn y gall awdurdodau lleol ei gyflawni a dylem ni fod yn ffyddiog yn ei gallu i gyflawni'r cyllid hwn.

I gloi, Llywydd, mae'n bryd i'r Llywodraeth gydweithio â Llywodraeth y DU ac awdurdodau lleol i godi'r cyllid ledled Cymru. Rwy'n annog pob Aelod i wrthod cynnig y Llywodraeth, cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr ac, yn bwysicaf oll, dathlu'r gwaith gwych a wneir gan awdurdodau lleol a chroesawu'r cyfle i gynghorau lleol greu'r amgylchedd i'w trigolion a'u busnesau ffynnu. Diolch yn fawr iawn.

Mae cyllid yr UE wedi cyfoethogi'r cymunedau yr wyf i yn eu cynrychioli. O ddatblygiadau yng nghanol trefi i ariannu prosiectau seilwaith, mae wedi creu cyfleoedd. Pan wnaethom ni adael yr UE, addawyd inni nid ceiniog yn llai gan Lywodraeth y DU, ond, Llywydd, mae digonedd o dystiolaeth eisoes i awgrymu y bydd fy ardal i ar ei cholled yn sgil y cynlluniau olynol.

Yn gynharach eleni, cyhoeddodd y Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan restr o 100 o ardaloedd blaenoriaeth ar gyfer y gronfa adnewyddu cymunedol, fel yr awgrymwyd eisoes—ardaloedd y byddai'n debygol o gael blaenoriaeth; hynny yw, cael y cyllid. Roedd y rhai hynny a oedd yn byw yng Nghaerffili yn siomedig o ddarganfod nad oedd yr ardal wedi'i chynnwys, a hyn er gwaethaf y ffaith bod yr ardal wedi elwa ar gyllid yr UE, a doedd hynny ddim yn gwneud synnwyr. Felly, ym mis Ebrill eleni, cynhaliodd fy nhîm ymchwil. Cyn imi rannu canfyddiadau'r ymchwil honno â'r Siambr, hoffwn dynnu sylw, Llywydd, at y ffaith bod gwefan Llywodraeth y DU wedi honni y dylai unrhyw ddata a ddefnyddir ar gyfer y gronfa fod ar gael i'r cyhoedd fel bod y cyfrifiadau y tu ôl i drefn y rhestr yn gwbl dryloyw—nod canmoladwy, ac eto, pan ysgrifennais at Robert Jenrick ar 13 Ebrill yn gofyn i'r data hynny fod ar gael i'r cyhoedd, ni chafwyd ateb. Mae Llywodraeth y DU hefyd wedi gwrthod rhyddhau'r data i'r Western Mail, ac yn wir, maen nhw wedi gwrthod eu rhyddhau o dan gais rhyddid gwybodaeth a gyflwynwyd gan y Caerphilly Observer.

Dadansoddodd fy nhîm beth oedd sefyllfa Caerffili ac a ddylai fod yn gymwys i fod yn ardal flaenoriaeth, a defnyddion nhw'r metrigau y mae Llywodraeth y DU yn honni ei bod wedi dibynnu arnyn nhw wrth benderfynu ar y blaenoriaethu—hynny yw, cynhyrchiant, sgiliau, cyflogaeth, dwysedd poblogaeth, incwm aelwydydd. Ac a allwch chi ddyfalu beth rwy'n mynd i'w ddweud wrthych chi, Llywydd? Wrth gwrs, sgoriodd Caerffili yn uchel ar yr holl fetrigau, yn enwedig cynhyrchiant, a oedd fod â'r pwysoliad mwyaf ohonyn nhw. Hynny yw, dylai sgorau Caerffili fod wedi golygu y byddai'n gymwys. I roi halen yn y briw o ran y darganfyddiad niweidiol hwn, canfuom fod gan 35 o'r 100 ardal a flaenoriaethwyd gyfraddau cynhyrchiant uwch na Chaerffili. Hynny yw, dylen nhw fod wedi sgorio'n is na'r ardal ac wedi bod yn llai tebygol o fod yn gymwys i gael cymorth. O'r 35 ardal hynny, lle ceir cwestiynau ynghylch pam eu bod wedi'u cynnwys, gadewch imi ddweud wrthych chi: mae gan 22 ohonyn nhw ASau Ceidwadol, mae 10 yn seddi wal goch sy'n cael eu blaenoriaethu yn benodol er budd y Torïaid, ac mae wyth o'r seddi yn seddi Gweinidogion Torïaidd y Llywodraeth.

Gofynnais i Mr Jenrick ailedrych ar y cyfrifiadau ac, yn wir, eu gwneud yn gyhoeddus er mwyn osgoi unrhyw awgrym posibl bod y cyfrifiadau hyn yn wleidyddol yn hytrach na mathemategol, a hyd yma, nid wyf wedi cael ymateb gan Lywodraeth y DU. Soniais fod y Caerphilly Observer wedi cyflwyno cais rhyddid gwybodaeth am y data, a'r wythnos diwethaf cawsant ymateb o'r diwedd a oedd, wrth gwrs, yn gwrthod rhyddhau'r data oherwydd na fyddai er budd y cyhoedd i'w rhyddhau. A hyn er gwaethaf y ffaith—rwy'n credu ei bod hi'n werth ailadrodd y pwynt, Llywydd—fod eu gwefan nhw eu hunain yn honni y dylai unrhyw ddata a ddefnyddir fod ar gael i'r cyhoedd i gynorthwyo tryloywder. Mae'n ymddangos bod Llywodraeth y DU bellach yn benderfynol o fwrw ymlaen â dyfarnu'r arian cyn iddi ryddhau'r data a chyn i unrhyw un o'r pryderon hyn gael eu datrys. Mae'r rheswm yn ymddangos yn glir i mi: mae'r cynlluniau olynol hyn gan y Torïaid wedi'u cynllunio i gyfoethogi buddiannau'r blaid Dorïaidd, nid ein cymunedau ni. 'Dim ceiniog yn llai', ddywedwyd wrthym ni. Wel, ceiniog am eich addewidion, Brif Weinidog, oherwydd dyna'r cyfan yw eu gwerth.

Ym mis Chwefror 2020, cyhoeddodd y Gynghrair Cymunedau Diwydiannol, yr ICA, ystyriaeth bwysig o sut y gellir ailadeiladu economi cymunedau hŷn Prydain. Roedd yr adroddiad yn cynnig casgliadau a oedd yn effeithio ar dros chwarter poblogaeth y DU a oedd yn byw yn yr ardaloedd hyn, a chyfran fwy fyth o ddinasyddion yng Nghymru, gydag argymhellion a fyddai'n effeithio ar 12 o'r 22 ardal cyngor yng Nghymru. Roedd yr adroddiad yn blaenoriaethu nifer o ymyriadau allweddol yr oedd eu hangen—ymyriadau a oedd yn bwysig ym mis Chwefror 2020, ond sydd hyd yn oed yn fwy hanfodol yn awr wrth inni geisio ailadeiladu ar ôl COVID. Roedd yn galw am fwy o gefnogaeth i weithgynhyrchu, buddsoddi mewn sgiliau, gwell cysylltedd a gwneud iawn am fethiant y farchnad eiddo, ac rwy'n croesawu'r ffaith bod llawer o'r blaenoriaethau hyn wedi'u cyflawni gan y rhaglen lywodraethu uchelgeisiol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn gynharach heddiw. Ond roedd yr adroddiad hefyd yn galw am ddisodli cyllid yr UE, sydd wedi bod yn arf pwysig i hyrwyddo swyddi a thwf mewn rhannau llai llewyrchus o'r DU, gan gynnwys ardaloedd diwydiannol hŷn. Yn benodol, roedd yn dweud y dylai Cymru gael yr arian sy'n ofynnol ar sail angen yn hytrach nag ar sail poblogaeth. Roedd hefyd yn galw am gyfraniad gweithredol gan yr holl bleidiau perthnasol: awdurdodau lleol, ond hefyd, yn hollbwysig, Seneddau cenedlaethol datganoledig. Fel y mae'r cynnig yn enw'r Trefnydd yn ei wneud yn glir, mae'r cynigion a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU yn methu â bodloni'r meini prawf hyn.

Cyhoeddodd yr ICA adroddiadau ychwanegol hefyd sy'n amlygu'n fanylach beth yn union oedd ei angen ar gyfer llawer o fodelau ariannu ar ôl yr UE. O ystyried y pwysigrwydd hanfodol y gwnaeth yr ICA ei briodoli i hyn ar gyfer hen ardaloedd diwydiannol, fel fy etholaeth i, mae'n werth cymryd ychydig o amser i ystyried eu canfyddiadau. Rwy'n ddiolchgar i'r Athro Steve Fothergill, Joan Dixon a Peter Slater am roi gwybod i'r grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol am yr ymchwil hwn yn ystod tymor diwethaf y Senedd.

Beth oedd eu casgliadau? Yn gyntaf, mae'n bwysig nodi y byddai'r DU wedi cymhwyso ar gyfer cyllid ychwanegol pe byddai wedi aros yn yr UE. Un adlewyrchiad trawiadol ar y 2010au fel degawd o gyni diangen yw y byddai tri rhanbarth ychwanegol yn Lloegr wedi cymhwyso fel rhanbarthau llai datblygedig. Yn ail, byddai gorllewin Cymru a'r Cymoedd wedi cymhwyso o hyd ar gyfer y cyllid hwn, felly bydden nhw wedi cael cyfran uwch o arian. Yn drydydd, er mwyn bod yn drawsnewidiol, byddai angen i unrhyw gynllun olynol gynnig dyraniadau ariannol aml-flynyddol o'r cyfnod ymarferol hwyaf. Yn bedwerydd, ac rwy'n dyfynnu,

'mae'n bwysig bod rheoli'

cyllid ar ôl Brexit

'yn adlewyrchu ysbryd a llythyren y setliad datganoli.'

Yn wir, argymhellodd yr ICA y dylid ailfrandio'r cyrff ariannu i adlewyrchu cenhedloedd y DU y maen nhw'n gweithio oddi mewn iddyn nhw. Byddai'r ymrwymiad symbolaidd hwn yn cyd-fynd â'r cam ymarferol o adael i wledydd datganoledig benderfynu sut y byddai arian yn cael ei wario o fewn eu hawdurdodaethau.

Yn bumed, yn hollbwysig, ni ddylai cyllid fod ceiniog yn llai na'r cynlluniau yr oedd yn eu disodli. Unwaith eto, o'i osod yn erbyn y meini prawf hyn, mae'n amlwg bod cynigion Llywodraeth y DU yn annigonol. Maen nhw'n ceisio osgoi datganoli, sy'n cynrychioli ymgais annymunol i fachu pŵer gan Weinidogion Llywodraeth y DU. Fel y nododd llefarydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar yr economi, mae'r swm y bydd Cymru'n debygol o'i gael yn methu â diwallu ein hangen ac nid yw'n cyfateb i'r arian a ddarparwyd yn flaenorol. Yn hytrach na £375 miliwn blynyddol, bydd Cymru'n cael £30 miliwn i £40 miliwn o'r gronfa codi'r gwastad, a briwsion o fwrdd y gronfa adnewyddu cymunedol. Mae hyn yn cynrychioli methiant clir i anrhydeddu ymrwymiadau a chyflawni'r hyn a addawyd. Y cyfan fydd ar ôl inni yw arian mân yn hytrach na ffyniant.

Rwy'n eithaf siomedig ynglŷn â'r hyn yr wyf wedi ei glywed heddiw gan y Gweinidog a'i gyd-Aelodau ac eraill, ac rwy'n anghytuno'n sylfaenol â'r rhan fwyaf o elfennau'r cynnig hwn heddiw. Nid wyf i'n adnabod y byd hwnnw y mae'r Gweinidog yn ei ddisgrifio i'r wlad, ac yn ogystal â bod ymhell o'r gwirionedd, mae'r codi bwganod gan y Llywodraeth yn ceisio tanseilio hyder a hyrwyddo ofn ledled y wlad ar adeg pan fo angen cefnogaeth a gobaith ar ein cymunedau a'n heconomi yn fwy nag erioed o'r blaen. Rwyf i mor ddiolchgar bod Llywodraeth y DU yn camu i'r adwy i gynnig y gefnogaeth honno. Nid oes dim i'w ofni yn sgil dymuniad Llywodraeth y DU i weithio'n agos gyda'n gwlad ni a'i haenau llywodraethu i helpu i sbarduno ffyniant yn y fan yma a helpu i gael Cymru yn ôl ar ei thraed ac mewn cyflwr da ar gyfer y dyfodol.

Mae'r materion ar gyfer y cyd-Aelodau gyferbyn yn un o ofn pur, o beidio â chael dylanwad uniongyrchol ar bopeth a gaiff ei gyflawni yma. Mae hwn yn feddylfryd mor flinedig, negyddol, un y mae'n rhaid symud oddi wrtho. Rwyf i wedi gweld fy hun, yn anffodus, ers blynyddoedd lawer—ac mae yn flynyddoedd lawer—fod datganoli yng Nghymru mewn gwirionedd yn golygu datganoli i Fae Caerdydd a dim pellach o gwbl. Mae'r cynnig yn sôn am bryderon Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ynghylch lefel y cyllid sydd ar gael, ac rydym yn parchu eu safbwynt—rwyf i'n parchu eu safbwynt a'u pryder yn llwyr, ac mae pawb yn dymuno cael rhywfaint o eglurder ynghylch cwanta a gwahanol bethau yn fuan iawn. Ond mae un cysyniad y mae'r Gymdeithas yn cytuno arno, ac mae wedi ei ddweud ers blynyddoedd ar flynyddoedd, ond mae'n amlwg nad oes neb wedi gwrando yn y fan yma, a sybsidiaredd yw hynny. Mae'n ymrwymo yn llwyr i sybsidiaredd, ac mae hynny'n golygu datganoli penderfyniadau i'r lefel isaf bosibl. Mae'n ymddangos y bu'r cysyniad hwnnw o ddatganoli gwirioneddol yn estron i Lywodraethau Llafur Cymru yn y gorffennol, ac mae'n bosibl ei fod i'r un hon hefyd.

Nid yw'r un ohonom ni yma, nac unrhyw randdeiliad arall, yn dymuno gweld llai o arian yn dod i Gymru nag a gafwyd yn flaenorol. Felly, rydym yn cytuno bod hwn yn bwynt eithriadol o bwysig, ac yn rhywbeth y bydd fy mhlaid i yn sicrhau ein bod yn siarad drosto pe byddem yn teimlo bod angen gwneud hynny. Ond wedi dweud hynny, mae Llywodraeth y DU—rydych chi wedi ei chlywed dro ar ôl tro—wedi ailadrodd dro ar ôl tro y bydd y gronfa ffyniant gyffredin o leiaf yn cyfateb i dderbyniadau blaenorol yr UE, ac rwyf i'n credu hynny yn llwyr. Mae'r gronfa codi'r gwastad yn cynnig cyfleoedd gwirioneddol i siapio cymunedau ar lawr gwlad. Byddwch chi i gyd yn gwybod, wrth i ni siarad, fod ceisiadau yn dod i mewn gan gynghorau ledled Cymru, gyda chefnogaeth eu Haelodau Seneddol ac, rwy'n gobeithio, eu Haelodau yn y Senedd hon, wrth i ni siarad. Maen nhw'n disgyn ar garreg drws Gweinidogion. Mae'r ceisiadau hyn y mae'n rhaid iddyn nhw fod wedi eu cyflwyno erbyn yr wythnos hon yn dangos cymaint y mae awdurdodau lleol yn gallu gweithredu ac ymateb i'r her gyda'u hymdrechion wrth weithio gyda Llywodraeth y DU, a byddant yn hybu twf yn uniongyrchol ac yn lledaenu cyfleoedd i filoedd o bobl ledled Cymru. Yn yr un modd, bydd y gronfa adnewyddu cymunedol yn darparu gwerth £220 miliwn o fuddsoddiad ychwanegol i gefnogi pobl a chymunedau, mewn angen ledled Cymru a gweddill y DU, a pharatoi ffordd ar gyfer y gronfa ffyniant gyffredin.

Llywydd, bydd y gronfa ffyniant gyffredin pan fydd yma, ynghyd â'n cronfa codi'r gwastad ni, yn helpu i rymuso cymunedau lleol drwy sicrhau bod cyllid yn cael ei gyfeirio i flaenoriaethau pobl. Ni ddylai'r Llywodraeth yn y fan yma ofni hyn, ond dylen nhw groesawu'r dull partneriaeth hwn. Byddai gan wahanol bobl, pe byddan nhw'n cael gafael ar yr ysgogiadau pŵer yma yng Nghymru, bersbectif gwahanol o gefnogaeth Llywodraeth y DU. Byddwn i'n ystyried y cyfleoedd sy'n cael eu datgloi yn gyfle i gryfhau'r bartneriaeth sydd gennym yn y DU, a chyfle i newid pethau er gwell. Yn rhy aml, rydym yn clywed pobl fel fy nghyd-Aelod i yma yn dibrisio ein perthynas yn y DU. Mae'n bryd i ni symud ymlaen.

Llywydd, dywedodd y Pwyllgor Materion Cymreig sawl peth, fel y clywsom ni heddiw, ac un peth arall a ddywedodd, a dyfynnaf, yw:

'Mae'r newid i'r Gronfa Ffyniant Gyffredin yn gyfle i ailosod ac ail-werthuso blaenoriaethau economaidd Cymru ar ôl Brexit ac ar ôl COVID-19 ac i ddatblygu Cronfa Ffyniant Gyffredin sy'n mynd i'r afael ag achosion sylfaenol tanberfformiad economaidd Cymru.'

Mae hwnnw'n ddatganiad cryf. Felly, nawr mae'n gyfnod o gyfle a gobaith, yn amser i ganiatáu i'n gwlad ffynnu, ac amser i weithio yn un ar bob lefel i gyflawni dros ein pobl a rhoi iddyn nhw yr hyn sydd ei angen arnyn nhw ac y maen nhw'n ei haeddu. Felly, rwy'n annog yr Aelodau yma i drechu'r cynnig gwirion hwn heddiw, ac ymuno â mi i gefnogi gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig, a gadewch i ni i gyd symud ymlaen gyda'n gilydd. Diolch, Llywydd.

Os ewch chi am dro o amgylch meinciau'r Ceidwadwyr, gallwch chi weld o hyd, hyd yn oed wedi'r holl amser hyn, marwor y ddadl sydd ynghyn o hyd a adawyd ar ôl gan David Melding, yr olaf o'r undebwr, ac onid oes colled ar ei ôl heddiw? Rwyf i'n credu mai yr hyn yr ydym yn ei weld gan y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan yw ymosodiad ar ddatganoli, oherwydd soniodd Peter Fox am sybsidiaredd. Ni allwch gael sybsidiaredd heb strwythur, a'r hyn sydd ar goll o'r rhaglen gyfan hon yw strwythur. Mae Delyth Jewell eisoes wedi sôn am y ffaith bod Caerffili, er bod ganddi'r lefelau anweithgarwch economaidd sy'n cyfiawnhau ei chynnwys, wedi ei heithrio o'r gronfa adnewyddu cymunedol. Roedd hynny yn hepgoriad bwriadol ac yn dilyn yr hepgoriad hwn, siaradais â Wayne David AS, yr wyf i'n gweithio'n agos iawn ag ef. Rwy'n lwcus iawn fel Aelod o'r Senedd oherwydd bod gen i berthynas dda iawn â fy Aelod Seneddol, a gyda'n gilydd mae gennym ni berthynas dda iawn â'n cyngor bwrdeistref sirol. A gyda'n gilydd rydym ni wedi siarad am hyn, ac wedi siarad am ganlyniadau'r penderfyniadau hyn sy'n cael eu gwneud. Cysylltodd Llywodraeth y DU â Wayne David ynglŷn â'r gronfa codi'r gwastad i ddweud wrtho, 'Beth ydych chi eisiau gwario'r arian codi'r gwastad arno?' Nid oedd awdurdodau lleol wedi eu cynnwys yn y sgwrs. Nid oeddwn i wedi fy nghynnwys yn y sgwrs. Mi oedd Wayne. Dyna sut mae'n digwydd ledled San Steffan gydag Aelodau Seneddol, ac mae'r rhan fwyaf o'r Aelodau Seneddol hynny yn Aelodau Seneddol Ceidwadol.

Nawr, Paul Davies, rydych chi'n gwybod nad fi yw'r rhan fwyaf o Aelodau Seneddol yn naturiol. Nid anifail plaid wleidyddol ydw i yn naturiol. Nid wyf i'n codi yn y Siambr hon ac yn ymosod ar bleidiau gwleidyddol eraill. Gallwch chi gyfrif ar fysedd un llaw y nifer o weithiau yr wyf i wedi ymosod ar Blaid Cymru a'r Ceidwadwyr, ond mae hwn yn benderfyniad anghywir. Mae'n tanseilio datganoli ac nid oes ganddo unrhyw strwythur y tu ôl iddo. 'Mae yna dri chwestiwn allweddol', dywedodd Wayne wrtha i, 'y dylech chi fod yn eu cyflwyno i'r Siambr heddiw.' Beth yw'r strategaeth? Nid oes strategaeth. Beth mae'n cysylltu ag ef? Felly, beth mae bwrdeistref Caerffili yn ei wneud y mae'n cysylltu ag ef? Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud y mae'n cysylltu ag ef? Dim—nid oes dim. A beth yw ei werth? Pa werth y bydd yn ei roi i'r cymunedau hynny y mae'n honni y bydd yn effeithio arnyn nhw? Dim. Dyna'r broblem gyda'r gyfres hon o gyllid. Mae'n ymwneud â thanseilio datganoli. Ac rwy'n parchu Paul Davies a gwrandewais ar lawer iawn o'r hyn y gwnaethoch ei ddweud. Rwy'n credu y gwnaethoch chi seilio eich dadleuon ar y briwsion yr ydym yn eu cael gan San Steffan. Fe wnaethoch chi seilio'r dadleuon hynny o'i amgylch, ac rwy'n credu y gwnaeth Peter Fox, y mae gen i barch cynyddol tuag ato, ar ôl cyfarfod ag ef gyntaf yn y Siambr hon, yr un peth heddiw.

Nawr, rwy'n credu bod meddyliau annibynnol ar feinciau'r Ceidwadwyr, a'u lle nhw yw manteisio ar y cyfle i ddilyn yn ôl traed David Melding ac anadlu bywyd i'r marwor hynny sydd wedi eu gadael gan yr olaf o'r undebwr. Dyma eich cyfle. Dyma eich cyfle i sefyll i fyny i Lywodraeth y DU ac achub datganoli.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ddod â dadl mor bwysig i'r Senedd? Mae dau fater allweddol yr hoffwn i eu trafod. Yn gyntaf, mae'r pwysau y mae'r gronfa codi'r gwastad yn ei roi ar awdurdodau lleol yn peri pryder gwirioneddol, wrth i awdurdodau lleol gael cyfnodau byr o amser i gyflwyno prosiectau i'w hystyried ar gyfer gyllid. Mae natur gystadleuol y broses gynnig, ochr yn ochr â chategoreiddio awdurdodau yn ôl angen, sy'n anwybyddu'r rhan fwyaf o fesurau amddifadedd yn llwyr, wedi creu system ar gyfer dyrannu cyllid sy'n gwbl anaddas i'r diben. Ar ben yr heriau hyn, cyfalaf yw'r cyllid a ddarperir yn bennaf, ac eto mae angen cyllid refeniw i gyflogi pobl i gyflwyno ceisiadau a chyflawni'r cynlluniau. Nid yw pob awdurdod lleol wedi gallu cadw swyddogion technegol yn ystod y 10 mlynedd o bolisi cyni cyllid cyhoeddus Llywodraeth y DU. Mae angen rhaglen waith helaeth i baratoi ceisiadau i'w cyflwyno i Lywodraeth y DU, gan gynnwys ymgysylltu â rhanddeiliaid lleol a deiliaid eiddo, paratoi cynlluniau ar gyfer safleoedd allweddol, ymchwilio manwl ac astudiaethau dichonoldeb, paratoi rhestr gostau gadarn ar gyfer gwaith—mae'r rhestr yn parhau. Yn amlwg, mae'r broses gynnig yn cynrychioli rhaglen waith sylweddol iawn a fydd yn amsugno capasiti o nifer o wasanaethau hanfodol eraill. Ni chaiff awdurdodau lleol llwyddiannus wneud cais am yr eildro ar gyfer yr un etholaeth nac ar gyfer prosiect trafnidiaeth trosfwaol arall, felly beth sy'n digwydd os oes diffyg neu os ydynt yn dymuno ychwanegu at brosiect?

Yr ail fater sy'n peri pryder gwirioneddol yw ymgais Llywodraeth y DU i danseilio datganoli a Llywodraeth Cymru wrth osgoi atebolrwydd i bobl Cymru drwy'r Senedd hon. Mae'r themâu buddsoddi yn canolbwyntio ar seilwaith beicio, trafnidiaeth gyhoeddus, gwelliannau i ffyrdd lleol, adfywio canol trefi, buddsoddi mewn diwylliant a threftadaeth, bob un yn gymwyseddau datganoledig. Pam, felly, y mae ceisiadau am gyllid yn gofyn am gefnogaeth ASau ac nid Aelodau'r Senedd? Dyma enghraifft arall o sut y mae'r gronfa codi'r gwastad a'r gronfa ffyniant gyffredin yn anwybyddu ein democratiaeth yma yng Nghymru.

Mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod ymgysylltu â Llywodraeth Cymru neu ymgynghori â hi yn gyson ar y mater hwn ac awdurdodau lleol. Mae'n rhaid i benderfyniadau am Gymru gael eu rhoi i Gymru er lles pawb yng Nghymru. Dylai fod sgwrs dair ffordd rhwng San Steffan, cynghorau, ac wedi'i harwain gan Lywodraeth Cymru am y cyllid newydd hwn i ddisodli cyllid yr UE fel mater o frys. Diolch.

Rwyf i wedi cael un cais am ymyriad—Alun Davies.

Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd. Roeddwn i'n dymuno ymateb i bwynt a wnaeth Peter Fox. Nid yw hwn yn fater gwleidyddol yn ei hanfod. Pan oeddwn i'n Weinidog yn Llywodraeth Cymru, gweithiais ochr yn ochr â Gweinidogion Ceidwadol. Fe wnaethom ni eistedd yn yr ystafell ddirprwyo ym Mrwsel a dadlau yr un achos dros weision sifil a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig er mwyn cynllunio a datblygu rhaglen y cronfeydd strwythurol. Fe wnaethom ni ddadlau yr un achos yn y Cyngor Materion Cyffredinol yn Lwcsembwrg a'r Cynghorau Materion Cyffredinol ym Mrwsel. Fe wnaethom ni siarad gyda'n gilydd a gweithio gyda'n gilydd, a Llywodraeth Lafur Cymru a Llywodraeth glymblaid Geidwadol y DU oedd hynny. Yr hyn y mae'r Llywodraeth y Deyrnas Unedig hon wedi ei wneud yw torri'r cydweithredu hwnnw, torri'r bartneriaeth honno, ac rwyf i'n ofni mai casgliad y gwaith hwnnw fydd chwalu'r undeb.

Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl—Vaughan Gething.

Diolch, Llywydd. Fe wnaf i geisio rhedeg trwy rai o'r sylwadau yn y ddadl cyn cloi. Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod y ddadl wedi tynnu sylw yn glir iawn at sut y mae pobl yn teimlo am Lywodraeth bresennol y DU a realiti yr hyn sy'n digwydd, nid yn unig o'r sylwadau a wnaed gan lefarydd Plaid Cymru ar yr economi am yr heriau sy'n ymwneud â'r meini prawf blaenoriaethu a'r diffyg tryloywder, a chlywsoch chi'r rheini gan Alun Davies, Hefin David, Carolyn Thomas ac eraill. Yn anffodus, dyna realiti y sefyllfa yr ydym ni ynddi. Ni allwn ni ddweud wrthych yn onest am yr holl feini prawf gan nad ydyn nhw'n gwneud synnwyr ac o ran y data yr ydym ni'n eu deall, mae'n dal i fod mor anodd ei deall. Byddwch chi wedi clywed Huw Irranca-Davies ar ei eistedd yn cadarnhau bod Pen-y-bont ar Ogwr, yn ogystal â Chaerffili, yn ogystal â Wrecsam, yn ogystal â Gwynedd i gyd wedi eu heithrio. Ac wrth i chi edrych ar y data gwrthrychol, mae hynny'n sefyllfa hurt. Mae'n gwbl hurt i Richmond gael ei gynnwys, tra bod cwm Ogwr, mewn gwirionedd, wedi ei eithrio. Nawr, mae hynny yn sefyllfa hurt i fod ynddi.

Mae her i bob un ohonom ni ynglŷn â pha mor ddifrifol yr ydym ni'n ymdrin â'n cyfrifoldebau. Rwyf i yn credu, wrth i chi edrych nid yn unig ar y pwyntiau ynglŷn â thryloywder a strwythur a wnaeth Hefin David, ond roedd yn bwysig clywed yr hyn a ddywedodd Carolyn Thomas am y rhybudd byr iawn a gafodd yr awdurdodau lleol i gyflwyno ceisiadau a'r diffyg cydlyniad gwirioneddol. Ac mae arnaf ofn mai'r gwir diamheuol yw bod y dull hwn yn bygwth yr undeb. Rwy'n falch o ddweud fy mod i'n credu yn nyfodol yr undeb ac yn rhan Cymru oddi mewn iddo mewn Teyrnas Unedig lwyddiannus, ond bydd ailymddangosiad canoli yn dod i sathru dros y sefydliad hwn a'r Llywodraeth Cymru y mae pobl Cymru wedi eu dewis, yna fe welwch chi ragor o heriau i ddyfodol yr undeb. Ac mae angen i bobl sy'n credu yn yr undeb, boed ar y dde neu'r chwith, fyfyrio o ddifrif ar y llwybr yr ydych chi arno.

Byddwn i'n dweud bod y sylwadau a wnaed gan Sam Rowlands a Peter Fox—. Edrychwch, rwyf i wedi gweithio gyda Sam a Peter ar wahanol adegau yn eu swyddogaethau blaenorol fel arweinwyr awdurdodau lleol ac mae gen i barch mawr tuag atyn nhw er fy mod i'n anghytuno â nhw. Ond heddiw, mae arnaf i ofn eich bod wedi anghofio effeithiau ymarferol y toriadau i gyllid—y bygythiadau i Fusnes Cymru, y banc datblygu, y rhaglen brentisiaethau, ymchwil a datblygu. Dyna realiti yr hyn a fydd yn digwydd yn sgil ymagwedd atomedig bresennol Llywodraeth y DU, ac ni allwch ymdrechu'n ddewr i ddweud bod ymarfer canoli yn Whitehall yn newyddion gwych mewn gwirionedd, oherwydd bod ymgais fwriadol i yrru hollt rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol yn fan hyn. Ac nid wyf i'n credu y bydd hynny yn cael ei dderbyn. Ac felly, dylai Aelodau Ceidwadol fyfyrio yn wirioneddol ar eu blaenoriaethau.

Yr wythnos diwethaf, yn y Siambr hon, gwnaethoch chi feirniadu dadleuon cyfansoddiadol gan ddweud eich bod yn dymuno canolbwyntio ar bwerau'r Senedd hon a Llywodraeth Cymru. Fe wnaethoch chi alw ar bleidiau eraill i barchu barn pobl Cymru ar 6 Mai, ac eto, dyma chi yn hyrwyddo ymgais fwriadol i danseilio'r farn honno, i weithio ffordd o gwmpas barn pobl Cymru. Mae dull presennol Llywodraeth y DU yn gwarantu dadl, gan ei bod i'w gweld yn dryloyw yn ceisio meddiannu'r pwerau y pleidleisiodd pobl Cymru drostyn nhw mewn dau refferendwm gwahanol yn ogystal ag etholiadau lluosog. Pwy all ddod i'r lle hwn yn y Senedd hon yn wirioneddol a dadlau, fel Aelod etholedig, y dylid dileu pwerau a chyfrifoldeb o'r lle hwn? Byddai'n rhyfeddol pe byddai'r Ceidwadwyr Cymreig yn dewis parhau i gefnogi toriad sylweddol yn y gyllideb. Ni fydd honni bod y toriad yn y gyllideb sydd eisoes wedi ei gyflawni eleni gan Lywodraeth y DU yn gynnydd mewn gwirionedd rywsut yn cael ei dderbyn. Ac mae ymagwedd y Ceidwadwyr Cymreig sy'n groes i realiti, ar y naill law, yn dangos teyrngarwch gwirioneddol i Weinidogion yn Whitehall ond nid i Gymru. Mae ein dull gweithredu yng Nghymru yn ddull rhanbarthol cydlynol gyda chefnogaeth rhanddeiliaid ac ie, gyda datganoli i ranbarthau Cymru y tu allan i Fae Caerdydd.

Ac fel y gŵyr Sam Rowlands a Peter Fox, mae gan lywodraeth leol swyddogaeth arweiniol allweddol yn y cydbwyllgorau corfforaethol newydd. Mae gan y Llywodraeth Cymru hon fandad newydd a chryf ar gyfer datganoli i lywodraethu ar ran pobl Cymru. Nid sarhad ar bobl Cymru yn unig yw osgoi'r sefydliadau etholedig hyn, byddai yn amlwg yn arwain at ganlyniadau gwaeth. Mae'r Prif Weinidog wedi gwneud ei barodrwydd i gydweithio ar gyllid yn y dyfodol yn glir i Brif Weinidog y DU. Ysgrifennais yn gynnar y mis diwethaf at yr Ysgrifennydd Gwladol a'r Gweinidog sy'n arwain ar y cronfeydd hyn i ofyn am gyfarfod cyn gynted â phosibl i drafod sut y gallwn sicrhau bod y cronfeydd yn llwyddo yng Nghymru a'u defnyddio fel arwydd o ailosod cysylltiadau rhynglywodraethol er mwyn sicrhau newid ymarferol ac effeithiol. Nid wyf i wedi cael ymateb eto.

Os yw Llywodraeth y DU o ddifrif ynglŷn â ffyniant yn y dyfodol yn fan hyn, yng Nghymru a dros Gymru, mae'n rhaid iddi roi cyfran deg o wariant y DU i Gymru a gweithio gyda Llywodraeth Cymru a'r Senedd hon, nid mewn ffordd symbolaidd, ond fel partner dilys yn y broses o wneud penderfyniadau a chyflawni, ac nid yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd. 

Ni all fod ymgais dychwelyd pethau i ffordd hen ffasiwn o weithio, pan oedd Gweinidogion Whitehall bob amser yn gwybod orau, neu felly byddai'n cael ei dybio. Mae gan y lle hwn y mandad, a dylai barhau i fod â'r cyfrifoldeb i weithredu yn y materion hyn. Gofynnaf i'r Aelodau gefnogi cynnig y Llywodraeth a gwelliant Plaid Cymru. 

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu gwelliant 1? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae gwrthwynebiad, ac felly fe fyddwn ni'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio, ac, yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, byddaf yn atal y cyfarfod nawr dros dro er mwyn paratoi ar gyfer y bleidlais. Felly, atal y cyfarfod. 

Felly, dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Ac mae'r pleidleisiau heddiw ar y ddadl ar y gronfa codi'r gwastad a chronfa ffyniant gyffredin y Deyrnas Unedig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi felly yn gofyn am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 39 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.

Dwi'n galw nawr, felly, am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Mae gwelliant 2 wedi ei dderbyn.

Gwelliant 3 yw'r bleidlais nesaf—gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 14 yn erbyn, felly mae gwelliant 3 wedi ei gymeradwyo. 

Dwi'n galw nawr am bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 39, neb yn ymatal, 15 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn. 

A dyna ni ddiwedd ar ein gwaith ni am y dydd. Diolch yn fawr.