Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
21/05/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call the Members to order.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mike Hedges.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Mike Hedges.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddefnyddio contractau'r sector cyhoeddus yng Nghymru? OAQ53883
1. Will the First Minister make a statement on the use of public sector contracts in Wales? OAQ53883
I thank the Member for the question. Innovation in public sector contracts is having a positive effect in Wales. The number of contracts awarded through Sell2Wales to Welsh suppliers in 2018-19 has more than tripled since 2014-15 and now stands at 84 per cent, compared to a baseline of 25 per cent.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Mae arloesi mewn contractau sector cyhoeddus yn cael effaith gadarnhaol yng Nghymru. Mae nifer y contractau a ddyfarnwyd drwy GwerthwchiGymru i gyflenwyr yng Nghymru yn 2018-19 wedi mwy na threblu ers 2014-15 ac mae'n 84 y cant erbyn hyn, o'i gymharu â gwaelodlin o 25 y cant.
I won't ask the question of whether that is in cash terms or by volume, but the question I want to ask is that I believe that if you want to give contracts to smaller local companies, then the size of the contract needs to be small enough for a local firm to tender. If the First Minister agrees with that statement, can he outline what the Welsh Government is doing to ensure contracts are written in such a way that these smaller companies can tender? If he disagrees, can he outline how the Welsh Government are going to ensure that smaller, local companies are able to tender for contracts?
Wnaf i ddim gofyn y cwestiwn o ba un a yw hynny mewn termau arian parod neu o ran cyfaint, ond y cwestiwn yr hoffwn i ei ofyn yw fy mod i'n credu os ydych chi eisiau rhoi contractau i gwmnïau lleol llai o faint, yna mae angen i faint y contract fod yn ddigon bach i gwmni lleol dendro. Os yw'r Prif Weinidog yn cytuno â'r datganiad hwnnw, a all ef amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod contractau'n cael eu hysgrifennu yn y fath fodd fel y gall y cwmnïau bach hyn dendro? Os yw'n anghytuno, a all ef amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i sicrhau bod cwmnïau lleol, llai yn gallu tendro am gontractau?
I thank Mike Hedges for that supplementary question. I agree with his first proposition, but, of course, we look to contracts being broken up. That's what the joint bidding guide that the Welsh Government has produced advises large contracts to do, to break up those contracts, and, at the moment, 31 per cent of all contracts advertised on Sell2Wales last year were suitable for joint bids in that way. So, while there are large contracts, I agree with what Mike Hedges said about breaking them up so that they can be small enough for local firms to tender.
Of course, many public sector contracts, Llywydd, are below the Official Journal of the European Community level in any case, and it's the OJEC level where joint bids are encouraged. We require all contracts worth over £25,000 to be advertised on Sell2Wales. Eighty per cent of all those contracts are below the OJEC level, and those contracts are more attractive to smaller and local firms. Of course, we are keen to support large Welsh firms as well. In the construction sector, 76 per cent of contracts or frameworks of over £0.25 million or more were awarded to Welsh contractors last year.
Diolchaf i Mike Hedges am y cwestiwn atodol yna. Rwy'n cytuno â'i osodiad cyntaf, ond, wrth gwrs, rydym ni'n disgwyl i gontractau gael eu rhannu. Dyna'r hyn y mae'r canllaw ceisiadau ar y cyd y mae Llywodraeth Cymru wedi ei lunio yn cynghori i gontractau mawr ei wneud, rhannu'r contractau hynny, ac, ar hyn o bryd, roedd 31 y cant o'r holl gontractau a hysbysebwyd ar GwerthwchiGymru y llynedd yn addas ar gyfer ceisiadau ar y cyd yn y modd hwnnw. Felly, er bod contractau mawr, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Mike Hedges am eu rhannu fel y gallant fod yn ddigon bach i gwmnïau lleol dendro.
Wrth gwrs, mae llawer o gontractau sector cyhoeddus, Llywydd, islaw lefel Cyfnodolyn Swyddogol y Gymuned Ewropeaidd beth bynnag, a lefel yr OJEC yw lle yr anogir cynigion ar y cyd. Rydym ni'n ei gwneud yn ofynnol i bob contract gwerth dros £25,000 gael ei hysbysebu ar GwerthwchiGymru. Mae wyth deg y cant o'r holl gontractau hynny o dan y lefel OJEC, ac mae'r contractau hynny yn fwy deniadol i gwmnïau sy'n llai ac yn lleol. Wrth gwrs, rydym ni'n awyddus i gefnogi cwmnïau mawr Cymru hefyd. Yn y sector adeiladu, dyfarnwyd 76 y cant o gontractau neu fframweithiau o fwy na £0.25 miliwn neu fwy i gontractwyr o Gymru y llynedd.
Mike Hedges has pretty much asked my supplementary question word for word, so I'm thinking on my feet. But if I can use some personal experience—that's always a good way out of these problems—a few years back, a chief executive officer of a small engineering firm in Chepstow, contacted me and said that he found the Welsh Government procurement form system much easier to fill out than across the border, which was to the Welsh Government's credit, but at the same time he said it was more difficult for smaller firms, at that point in time at least, to procure the work, and they often went to larger firms that were able to put in more competitive bids upfront at the start, which might not necessarily have played out further down. So, he was working in Hereford and procuring there.
I haven't mentioned him by name, but I can get you the correspondence I had with that gentleman at another time. But since I received that correspondence, can you tell us what the Welsh Government has done to make it much easier, in line with Mike Hedges's question, for small firms to access procurement within Wales?
Mae Mike Hedges fwy neu lai wedi gofyn fy nghwestiwn atodol i air am air, felly rwy'n meddwl ar fy nhraed. Ond os caf i ddefnyddio rhywfaint o brofiad personol—mae honno bob amser yn ffordd dda allan o'r problemau hyn—ychydig flynyddoedd yn ôl, cysylltodd prif swyddog gweithredol cwmni peirianneg bach yng Nghas-gwent â mi gan ddweud ei fod o'r farn bod system ffurflen gaffael Llywodraeth Cymru yn llawer haws ei llenwi na thros y ffin, a oedd yn glod i Lywodraeth Cymru, ond ar yr un pryd dywedodd ei bod yn fwy anodd i fusnesau llai, ar yr adeg honno o leiaf, gaffael y gwaith, ac roedden nhw'n aml yn mynd i gwmnïau mwy a oedd yn gallu gwneud cynigion mwy cystadleuol ymlaen llaw ar y cychwyn, na fyddent o reidrwydd wedi digwydd ymhellach i lawr. Felly, roedd ef yn gweithio yn Henffordd ac yn caffael yno.
Nid wyf i wedi cyfeirio ato gan ddefnyddio ei enw, ond gallaf gael yr ohebiaeth a gefais gyda'r gŵr bonheddig hwnnw i chi rywbryd eto. Ond ers i mi gael yr ohebiaeth honno, a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i'w gwneud yn haws o lawer, yn unol â chwestiwn Mike Hedges, i gwmnïau bach gael mynediad at gyfleoedd caffael yng Nghymru?
I thank Nick Ramsay for that question. Efforts have been made not simply to make the system easier to use, but to make sure that it is a more effective system so that small Welsh firms, particularly when they work with other firms in a broken down contract, to be able to win work here in Wales. I'd be interested, of course, to see the correspondence to which he referred. But to give the Member a different example of the way that things have changed, we are in the final process of letting a new framework contract for supply teaching here in Wales. We have moved from having one single supplier on that contract to now having more than 20 much smaller contractors, all of them able to compete and offer a service in schools, and the majority of those contracts are let with small Welsh suppliers.
Diolchaf i Nick Ramsay am y cwestiwn yna. Gwnaed ymdrechion nid yn unig i wneud y system yn haws i'w defnyddio, ond i wneud yn siŵr ei bod yn system fwy effeithiol fel bod cwmnïau bach yng Nghymru, yn enwedig pan eu bod yn gweithio gyda chwmnïau eraill mewn contract a rennir, yn gallu ennill gwaith yma yng Nghymru. Byddai gen i ddiddordeb, wrth gwrs, mewn gweld yr ohebiaeth y cyfeiriodd ef ati. Ond er mwyn rhoi gwahanol enghraifft i'r aelod o'r ffordd y mae pethau wedi newid, rydym ni yn y broses derfynol o osod contract fframwaith newydd ar gyfer athrawon cyflenwi yma yng Nghymru. Rydym ni wedi symud o gael un cyflenwr yn unig ar y contract hwnnw i gael mwy nag 20 o gontractwyr llawer llai erbyn hyn, pob un ohonyn nhw yn gallu cystadlu a chynnig gwasanaeth mewn ysgolion, a chaiff mwyafrif y contractau hynny eu gosod gyda chyflenwyr bach yng Nghymru.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella cyfleoedd trafnidiaeth gyhoeddus yng nghymoedd de Cymru? OAQ53886
2. What actions is the Welsh Government taking to improve public transport opportunities in the south Wales valleys? OAQ53886
I thank Vikki Howells for that. Amongst the actions being taken to improve public transport are the White Paper proposals, 'Improving public transport', which will provide the legislative framework to facilitate a better integrated transport system here in Wales. We have our long-term investment in public transport that begins with the south Wales metro, and specifically in the south Wales Valleys, of course, we have the work of the Valleys taskforce.
Diolchaf i Vikki Howells am hynna. Ymhlith y camau sy'n cael eu cymryd i wella trafnidiaeth gyhoeddus y mae cynigion y Papur Gwyn, 'Gwella trafnidiaeth gyhoeddus', a fydd yn darparu'r fframwaith deddfwriaethol i hwyluso system drafnidiaeth integredig well yma yng Nghymru. Mae gennym ni ein buddsoddiad hirdymor mewn trafnidiaeth gyhoeddus sy'n dechrau gyda metro de Cymru, ac yng nghymoedd y de yn benodol, wrth gwrs, mae gennym ni waith tasglu'r Cymoedd.
Thank you, First Minister. I was very interested to see the announcement on the out-of-hours bus service pilot from the Rhondda valley as part of the Valleys taskforce initiative, and I know lots of my fellow AMs from the Valleys were equally enthused to read about that. We know that current timetables don't meet shift workers' needs, which can be so important for tackling poverty, and in communities furthest from the railways, bus provision really is the key public transport lever. This initiative could make such a difference to communities like mine. Are there any plans to broaden out this pilot?
Diolch, Prif Weinidog. Roedd gen i ddiddordeb mawr mewn gweld y cyhoeddiad am y cynllun arbrofol gwasanaeth bysiau y tu allan i oriau arferol o gwm Rhondda yn rhan o fenter tasglu'r Cymoedd, a gwn fod llawer o'm cyd-aelodau o'r Cymoedd yr un mor frwdfrydig i ddarllen am hynny. Rydym ni'n gwybod nad yw'r amserlenni presennol yn diwallu anghenion gweithwyr shifft, a all fod mor bwysig i fynd i'r afael â thlodi, ac mewn cymunedau sydd bellaf oddi wrth y rheilffyrdd, darpariaeth bysiau mewn gwirionedd yw'r arf allweddol o ran trafnidiaeth gyhoeddus. Gallai'r fenter hon wneud cymaint o wahaniaeth i gymunedau fel fy un i. A oes unrhyw gynlluniau i ehangu'r arbrawf hwn?
Llywydd, thanks to Vikki Howells for that further question. I absolutely agree with her that what we are trying to do here is to provide more flexible and demand-led transport, particularly in those places where the bus network is the key provider of public transport and where there are shift work needs that the main timetable often doesn't supply. Vikki Howells is right to say that the first year of the pilot will operate in the Rhondda valley—towns such as Maerdy, Ferndale and Blaenllechau. And there, there will be links through this new service either east to Treforest and Nantgarw or west towards Pontyclun and Llantrisant. That pilot will run for one year, but there is an option for a second year, and I know that my colleague Ken Skates will be very pleased to discuss with you what possibilities there might be for including a wider geographical area as that first year experience becomes known to us.
Llywydd, diolch i Vikki Howells am y cwestiwn ychwanegol yna. Rwy'n cytuno'n llwyr â hi mai'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yn y fan yma yw darparu trafnidiaeth fwy hyblyg sy'n cael ei harwain gan alw, yn enwedig yn y lleoedd hynny lle mai'r rhwydwaith bysiau yw'r prif ddarparwr o ran trafnidiaeth gyhoeddus a lle ceir anghenion gwaith shifft nad yw'r brif amserlen yn eu diwallu yn aml. Mae Vikki Howells yn iawn i ddweud y bydd blwyddyn gyntaf yr arbrawf yn gweithredu yng nghwm Rhondda—trefi fel Maerdy, Glynrhedynog a Blaenllechau. Ac yno, bydd cysylltiadau drwy'r gwasanaeth newydd hwn naill ai i'r dwyrain i Drefforest a Nantgarw neu i'r gorllewin tuag at Bont-y-clun a Llantrisant. Bydd yr arbrawf hwnnw yn para am flwyddyn, ond mae dewis ar gyfer cael ail flwyddyn, a gwn y bydd fy nghyd-Weinidog Ken Skates yn falch iawn o drafod gyda chi pa bosibiliadau a allai fodoli i gynnwys ardal ddaearyddol ehangach wrth i ni ddod yn ymwybodol o'r profiad hwnnw yn y flwyddyn gyntaf.
As a regular user of the Valleys lines from the Rhondda, I'm one of the many thousands of passengers left dismayed, frustrated, squashed and feeling short-changed on a regular basis. Overcrowding has become a major safety issue not just for commuters, but also for staff who bear the brunt of passengers' anger, especially when people are forced to endure cramped conditions. On behalf of staff, who I've received representations from, and on behalf of the many people who use the trains every day, I want to know when we can expect to see more rolling stock—new rolling stock—on the Treherbert line? And I also want to know if there's any truth in what was told to me by a member of Transport for Wales staff that new carriages will not feature toilets?
Fel defnyddiwr rheolaidd o reilffyrdd y Cymoedd o'r Rhondda, rwy'n un o'r miloedd o deithwyr sy'n cael eu digalonni, eu llesteirio, eu gwasgu ac yn teimlo nad ydyn nhw'n cael gwerth am arian yn rheolaidd. Mae gorlenwi wedi dod yn fater diogelwch pwysig nid yn unig i gymudwyr, ond hefyd i staff sy'n dioddef dicter y teithwyr, yn enwedig pan fydd pobl yn cael eu gorfodi i ddioddef amodau cyfyng. Ar ran y staff, ac rwyf i wedi cael sylwadau ganddyn nhw, ac ar ran y nifer fawr o bobl sy'n defnyddio'r trenau bob dydd, hoffwn wybod pryd y gallwn ni ddisgwyl gweld mwy o gerbydau—cerbydau newydd—ar reilffordd Treherbert? A hoffwn wybod hefyd pa un a oes unrhyw wirionedd yn yr hyn a ddywedodd aelod o staff Trafnidiaeth Cymru wrthyf i na fydd toiledau yn y cerbydau newydd?
Well, Llywydd, it is because we recognise the points that the Member has made that the new franchise will provide an extra 285 services across Wales every weekday and on Sundays by December 2023, and an extra 294 services across Wales by December 2019. As far as I am aware, the new rolling stock that we are acquiring will, of course, have modern and up-to-date facilities including toilet facilities, but also Wi-Fi and other things that people travelling in a modern railway system have a right to expect.FootnoteLink
Wel, Llywydd, gan ein bod ni'n cydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud y bydd y fasnachfraint newydd yn darparu 285 o wasanaethau ychwanegol ledled Cymru bob dydd yn ystod yr wythnos ac ar ddydd Sul erbyn Rhagfyr 2023, a 294 o wasanaethau ychwanegol ledled Cymru erbyn Rhagfyr 2019. Hyd y gwn i, bydd cyfleusterau modern a chyfredol gan gynnwys cyfleusterau toiled yn y cerbydau newydd yr ydym ni'n eu caffael, wrth gwrs, ond hefyd Wi-Fi a phethau eraill y mae gan bobl sy'n teithio mewn system reilffyrdd fodern yr hawl i'w disgwyl.FootnoteLink
You will agree with me, no doubt, that the south Wales metro scheme is absolutely vital to connect our communities in the south Wales Valleys with the jobs and growth opportunities of the wider Cardiff capital region. Can you, First Minister, therefore tell us how the delivery of these two important projects are being co-ordinated, especially in relation to the development of the metro project going forward?
Byddwch yn cytuno â mi, rwy'n siŵr, bod cynllun metro de Cymru yn gwbl hanfodol i gysylltu ein cymunedau yng nghymoedd y de gyda chyfleoedd swyddi a thwf prifddinas-ranbarth ehangach Caerdydd. A allwch chi ddweud wrthym ni felly, Prif Weinidog, sut y mae'r gwaith o ddarparu'r ddau brosiect pwysig hyn yn cael ei gydgysylltu, yn enwedig o ran datblygiad prosiect y metro yn y dyfodol?
Well, Llywydd, I certainly do agree with what Russell George has said. The whole purpose of the metro and the improvements that we look to make in public services is that it will allow people to move freely across the economy of south Wales, allowing businesses to move where there are skilled populations that can allow them to thrive and allowing people to move easily to where employment can be found. The purpose of our White Paper is to set out a form of being able to regulate bus services in the future that means they can be run in the public interest, and in that way we will be able to bring those two threads together: the public investment that we are making in the metro—a major investment—but also a way of planning and delivering bus services that means we have a genuinely integrated transport system across south Wales.
Wel, Llywydd, rwy'n yn sicr yn cytuno â'r hyn a ddywedodd Russell George. Holl bwrpas y metro a'r gwelliannau yr ydym ni'n ceisio eu gwneud mewn gwasanaethau cyhoeddus yw y byddan nhw'n caniatáu i bobl symud yn rhydd ar draws economi de Cymru, gan ganiatáu i fusnesau symud i fannau lle ceir poblogaethau crefftus a all eu galluogi i ffynnu a chaniatáu i bobl symud yn hawdd i'r mannau lle gellir dod o hyd i gyflogaeth. Diben ein Papur Gwyn yw nodi ffurf o allu rheoleiddio gwasanaethau bysiau yn y dyfodol sy'n golygu y gellir eu rhedeg er budd y cyhoedd, ac yn y modd hwnnw byddwn yn gallu dod â'r ddau edefyn hynny at ei gilydd: y buddsoddiad cyhoeddus yr ydym ni'n ei wneud yn y metro—buddsoddiad mawr—ond hefyd ffordd o gynllunio a darparu gwasanaethau bysiau sy'n golygu bod gennym ni system drafnidiaeth wirioneddol integredig ar draws de Cymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Can you tell us, First Minister, if carbon dioxide levels in Wales are falling fast enough?
Diolch, Llywydd. A allwch chi ddweud wrthym ni, Prif Weinidog, a yw lefelau carbon deuocsid yng Nghymru yn gostwng yn ddigon cyflym?
Carbon dioxide levels in Wales are falling. We have plans set out and timetables set out that we will continue to review and keep up to date. We are considering the advice of the climate change committee in the light of the Paris agreement, and, as you've seen, it suggests that we need a 95 per cent fall in emissions within 30 years. The advice, Llywydd, was detailed. It was over 300 pages-worth of advice. It's right that we take time to consider it, but our first reaction to the advice is that falls of that sort over that time period are necessary and achievable in Wales.
Mae lefelau carbon deuocsid yng Nghymru yn gostwng. Mae gennym ni gynlluniau a gyflwynwyd ac amserlenni a gyflwynwyd y byddwn ni'n parhau i'w hadolygu a'u cadw'n gyfredol. Rydym ni'n ystyried cyngor y pwyllgor ar y newid yn yr hinsawdd yng ngoleuni cytundeb Paris, ac, fel yr ydych chi wedi ei weld, mae'n awgrymu ein bod ni angen gostyngiad o 95 y cant i allyriadau o fewn 30 mlynedd. Roedd y cyngor, Llywydd, yn fanwl. Roedd dros 300 o dudalennau o gyngor. Mae'n iawn ein bod ni'n cymryd amser i'w ystyried, ond ein hymateb cyntaf i'r cyngor yw bod gostyngiadau o'r math hwnnw dros y cyfnod amser hwnnw yn angenrheidiol ac yn gyraeddadwy yng Nghymru.
Well, clearly, First Minister, emissions are not falling fast enough, and it is doubtful if your Government will actually meet the target of a 27 per cent reduction by 2020, given that, so far, only a 14 per cent reduction has been achieved. Now, since 2014, the estimated number of deaths in Wales, according to Public Health Wales, relating to air pollution has actually increased from 1,320 in 2014 to more than 2,000 in 2017. In a recent debate, the former Minister for environment stated that in order to fill the gaps in legislation, the possibility of a clean air Act was actually on the table. Now, Professor Lewis from Swansea University indicated that the collection of air pollution information is inconsistent and more needs to be done to ensure that the data collected is accurate and representative of the whole of Wales, because missing out on vital data can lead to areas being overlooked and forgotten. Given the seriousness of the situation, do you agree, First Minister, that it is time now to bring forward a clean air Act, standardise data collection and bring an end to this public health crisis?
Wel, yn amlwg, Prif Weinidog, nid yw allyriadau yn gostwng yn ddigon cyflym, ac mae'n amheus a fydd eich Llywodraeth yn cyrraedd y targed o ostyngiad o 27 y cant erbyn 2020, o gofio mai dim ond gostyngiad o 14 y cant a gyflawnwyd hyd yn hyn. Nawr, ers 2014, mae nifer amcangyfrifedig y marwolaethau yng Nghymru, yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru, yn gysylltiedig â llygredd aer, mewn gwirionedd wedi cynyddu o 1,320 yn 2014 i fwy na 2,000 yn 2017. Mewn dadl ddiweddar, dywedodd cyn-Weinidog yr amgylchedd bod y posibilrwydd o Ddeddf aer glân ar y bwrdd mewn gwirionedd er mwyn llenwi'r bylchau mewn deddfwriaeth. Nawr, nododd yr Athro Lewis o Brifysgol Abertawe bod y broses o gasglu gwybodaeth am lygredd aer yn anghyson a bod angen gwneud mwy i sicrhau bod y data a gesglir yn gywir ac yn gynrychioliadol o Gymru gyfan, oherwydd gall methu data hanfodol arwain at anwybyddu ac anghofio ardaloedd. O ystyried difrifoldeb y sefyllfa, a ydych chi'n cytuno, Prif Weinidog, ei bod hi'n amser nawr i ni gyflwyno Deddf aer glân, safoni'r broses o gasglu data a rhoi terfyn ar yr argyfwng iechyd y cyhoedd hwn?
Well, Llywydd, let me begin by agreeing with what Paul Davies has said about the importance of clean air. A decade on from when this debate started, I think we are all more aware today of the impact that air pollution can have on public health and its impact on other health conditions. So, I want to agree with him about the seriousness of the issue. I can tell him that I have already had discussions with Lesley Griffiths, my colleague, about a clean air Act, and the preparation inside the Welsh Government has begun to think about how such an Act might be developed. Of course, we will want to talk with all those experts and those interest groups that would want to contribute to such an Act, and having better data, having data that is properly comparable, having data that allows you to track changes over time would be a necessary part of any piece of legislation that we might bring forward.
Wel, Llywydd, gadewch i mi ddechrau drwy gytuno â'r hyn y mae Paul Davies wedi ei ddweud am bwysigrwydd aer glân. Ddegawd ymlaen o bryd y dechreuodd y ddadl hon, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn fwy ymwybodol heddiw o'r effaith y gall llygredd aer ei chael ar iechyd y cyhoedd a'i effaith ar gyflyrau iechyd eraill. Felly, hoffwn gytuno ag ef am ddifrifoldeb y mater. Gallaf ddweud wrtho fy mod i eisoes wedi cael trafodaethau gyda Lesley Griffiths, fy nghyd-Weinidog, am Ddeddf aer glân, ac mae'r gwaith paratoi y tu mewn i Lywodraeth Cymru wedi dechrau meddwl am sut y gellid datblygu Deddf o'r fath. Wrth gwrs, byddwn ni eisiau siarad â'r holl arbenigwyr hynny a'r grwpiau buddiant hynny a fyddai'n dymuno cyfrannu at Ddeddf o'r fath, a byddai cael gwell data, cael data y gellir eu cymharu'n gywir, cael data sy'n caniatáu i chi olrhain newidiadau dros amser yn rhan angenrheidiol o unrhyw ddarn o ddeddfwriaeth y gallem ni ei gyflwyno.
Well, First Minister, I'm glad that you're actually looking at a clean air Act, but I would suggest that I think it is now important that you do actually bring forward that legislation in order to tackle this very important issue. Now, your Government has set targets to halve the 2005 carbon emissions by 2030, but, clearly, not enough progress has been made towards meeting this particular target, because figures from the UK Committee on Climate Change show that, between 2015 and 2016, greenhouse gas emissions increased by 5 per cent in Wales, compared to an 11 per cent decrease in Scotland. Air pollution is not just contained to the target areas. In England and Scotland, progress, clearly, is being made following Berlin's example, with cities including Leeds and Birmingham bringing forward plans for clean air zones. Now, as you know, we on this side of the Chamber have called for these zones to be put in place in Wrexham, Swansea, Newport and Cardiff, and it is disappointing that Cardiff has dropped its plans for a zone. This is despite the Welsh Government being taken to the High Court last year over its failure to bring forward a firm plan to improve air quality. So, First Minister, since the Welsh Government announced the air quality fund last year, what progress has been made on improving the nitrogen dioxide levels in the five target road areas and what specific action is the Welsh Government taking to ensure that local authorities also play their role and are actually tackling air pollution in their respective areas?
Wel, Prif Weinidog, rwy'n falch eich bod chi'n ystyried Deddf aer glân o ddifrif, ond byddwn yn awgrymu fy mod i'n meddwl ei bod hi'n bwysig nawr eich bod chi'n cyflwyno'r ddeddfwriaeth honno er mwyn mynd i'r afael â'r mater pwysig iawn hwn. Nawr, mae eich Llywodraeth wedi gosod targedau i haneru allyriadau carbon 2005 erbyn 2030, ond, yn amlwg, nid oes digon o gynnydd wedi ei wneud tuag at gyrraedd y targed penodol hwn, gan fod ffigurau gan Bwyllgor y DU ar y newid yn yr hinsawdd yn dangos bod allyriadau nwyon tŷ gwydr wedi cynyddu gan 5 y cant yng Nghymru rhwng 2015 a 2016, o'i gymharu â gostyngiad o 11 y cant yn yr Alban. Nid yw llygredd aer wedi'i gyfyngu i'r ardaloedd targed yn unig. Yn Lloegr a'r Alban, mae cynnydd, yn amlwg, yn cael ei wneud gan ddilyn esiampl Berlin, wrth i ddinasoedd sy'n cynnwys Leeds a Birmingham gyflwyno cynlluniau ar gyfer parthau aer glân. Nawr, fel y gwyddoch, rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr wedi galw am i'r parthau hyn gael eu cyflwyno yn Wrecsam, Abertawe, Casnewydd a Chaerdydd, ac mae'n siomedig bod Caerdydd wedi troi ei chefn ar ei chynlluniau ar gyfer parth. Mae hyn er gwaethaf y ffaith yr aethpwyd â Llywodraeth Cymru i'r Uchel Lys y llynedd ynghylch ei methiant i gyflwyno cynllun cadarn i wella ansawdd aer. Felly, Prif Weinidog, ers i Lywodraeth Cymru gyhoeddi'r gronfa ansawdd aer y llynedd, pa gynnydd sydd wedi ei wneud ar wella lefelau nitrogen deuocsid yn y pum ardal ffyrdd targed, a pha gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod awdurdodau lleol yn chwarae eu rhan hefyd ac yn mynd i'r afael â llygredd aer yn eu hardaloedd eu hunain?
Llywydd, the Member neglected to tell the Chamber that, of course, it was the UK Government that was taken to the Supreme Court over this matter because of infractions in relation to the European law, and the Welsh Government was there because we are part of that UK system. But he didn't mention that the UK Government was primarily in the dock on that day. Now, as it happens, I agree with lots of what he has said, and I share the ambitions that he set out to make sure that we do more to make sure that we leave a legacy for future generations of non-polluted air that doesn't cause the difficulties that we are now more alert to it creating. In relation to the five areas that he identified, we have new monitoring arrangements in place there. They are more sensitive to levels of nitrogen dioxide. It will be September before we have a data set of the sort that he advocated in his earlier question—reliable and over a time sequence—and we will know, in September, the result of that additional monitoring. As far as the work we are doing with local authorities is concerned, of course we work closely with local authorities, including Cardiff, to make sure that the actions that they can take and the actions that we can take together support the ambition that Paul Davies has set out this afternoon.
Llywydd, anghofiodd yr Aelod ddweud wrth y Siambr mai Llywodraeth y DU, wrth gwrs, a gafodd ei chymryd i'r Goruchaf Lys ynghylch y mater hwn oherwydd tor-cyfraith yn ymwneud â chyfraith Ewrop, ac roedd Llywodraeth Cymru yno oherwydd ein bod ni'n rhan o'r system honno yn y DU. Ond ni soniodd mai Llywodraeth y DU oedd yn y doc yn bennaf ar y diwrnod hwnnw. Nawr, fel mae'n digwydd, rwy'n cytuno â llawer o'r hyn y mae wedi ei ddweud, ac rwy'n rhannu'r uchelgeisiau a gyflwynwyd ganddo i sicrhau ein bod ni'n gwneud mwy i sicrhau ein bod ni'n gadael etifeddiaeth i genedlaethau'r dyfodol o aer nad yw'n llygredig nad yw'n achosi'r anawsterau yr ydym ni'n fwy effro i'w creu erbyn hyn. O ran y pum ardal a nodwyd ganddo, mae gennym ni drefniadau monitro newydd ar waith yno. Maen nhw'n fwy sensitif i lefelau nitrogen deuocsid. Bydd yn fis Medi cyn i ni gael set ddata o'r math a argymhellwyd ganddo yn ei gwestiwn cynharach—dibynadwy a thros gyfnod o amser—a byddwn yn gwybod, ym mis Medi, canlyniad y monitro ychwanegol hwnnw. O ran y gwaith yr ydym ni'n ei wneud gydag awdurdodau lleol, rydym ni'n cydweithio'n agos ag awdurdodau lleol wrth gwrs, gan gynnwys Caerdydd, i sicrhau bod y camau y gallan nhw eu cymryd a'r camau y gallwn ni eu cymryd gyda'n gilydd yn cefnogi'r uchelgais a gyflwynwyd gan Paul Davies y prynhawn yma.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, life expectancy in Wales is falling faster than in any other nation in Europe. We're the only country in these islands where child poverty is rising, and in the first three months of this year, we were the only part of the UK where unemployment increased. A month ago, at the Labour Party conference, the general secretary of the Welsh Labour Party said that
'Wales is better placed than any other part of the UK to deal with Brexit'.
How can that be true when Wales, under your leadership, is doing so badly even before Brexit has begun?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae disgwyliad oes yng Nghymru yn gostwng yn gynt nag mewn unrhyw wlad arall yn Ewrop. Ni yw'r unig wlad yn yr ynysoedd hyn lle mae tlodi plant yn cynyddu, ac yn nhri mis cyntaf eleni, ni oedd yr unig ran o'r DU lle y cynyddodd diweithdra. Fis yn ôl, yng nghynhadledd y Blaid Lafur, dywedodd ysgrifennydd cyffredinol Plaid Lafur Cymru bod
Cymru mewn sefyllfa well nag unrhyw ran arall o'r DU i ymdrin â Brexit.
Sut gall hynny fod yn wir pan fo Cymru, o dan eich arweinyddiaeth chi, yn gwneud mor wael hyd yn oed cyn i Brexit ddechrau?
Well, Llywydd, the Member never has a good word to say for Wales. He never loses an opportunity to choose the most dismal statistics he can find and then to run Wales down. He does it not just in this Chamber; he takes the opportunities he has to do that when he is on national broadcast media as well, while, on this side of the Chamber, we do our best to build Wales up. We do our best to attract businesses to come to Wales. He never misses an opportunity to paint Wales as the most dismal place he has ever come across. He does it even when the figures bear no relation to what he says. And when the Labour Party, with which he has an obsessive interest, Llywydd—I've offered before to send him membership applications given how often on the floor of the Chamber he wants to ask me questions about what the Labour Party does. At our conference, we set out a prospectus for Wales that offers hope for the future, but shows the way in which, even in the circumstances of Brexit, we can create an economy that thrives and we can create a society in which people have chances to thrive. And it would be nice if, just once, in asking questions here, the Member could put his shoulder to that wheel rather than forever trying to find ways to talk Wales down.
Wel, Llywydd, nid oes gan yr Aelod fyth air da i'w ddweud dros Gymru. Nid yw byth yn colli cyfle i ddewis yr ystadegau mwyaf digalon y gall ddod o hyd iddyn nhw ac yna bychanu Cymru. Nid yn y Siambr hon yn unig y mae'n gwneud hyn; mae'n manteisio ar y cyfleoedd sydd ganddo i wneud hynny pan fydd ar gyfryngau darlledu cenedlaethol hefyd, ond ar yr ochr hon o'r Siambr rydym ni'n gwneud ein gorau i ganu clodydd Cymru. Rydym ni'n gwneud ein gorau i ddenu busnesau i ddod i Gymru. Nid yw ef byth yn colli cyfle i bortreadu Cymru fel y lle mwyaf digalon y mae wedi ei weld erioed. Mae'n gwneud hynny hyd yn oed pan nad yw'r ffigurau'n berthnasol o gwbl i'r hyn y mae'n ei ddweud. A phan fydd y Blaid Lafur, y mae ganddo ddiddordeb obsesiynol ynddi, Llywydd—rwyf i wedi cynnig anfon ceisiadau aelodaeth ato yn y gorffennol o ystyried pa mor aml ar lawr y Siambr y mae eisiau gofyn cwestiynau i mi am yr hyn y mae'r Blaid Lafur yn ei wneud. Yn ein cynhadledd, cyflwynwyd prosbectws ar gyfer Cymru gennym sy'n cynnig gobaith ar gyfer y dyfodol, ond sy'n dangos y ffordd y gallwn ni greu, hyd yn oed o dan amgylchiadau Brexit, economi sy'n ffynnu ac y gallwn ni greu cymdeithas lle mae pobl yn cael cyfleoedd i ffynnu. A byddai'n braf pe byddai'r Aelod, am unwaith, wrth ofyn cwestiynau yn y fan yma, yn rhoi ei ysgwydd wrth yr olwyn honno yn hytrach na cheisio'n barhaus i ddod o hyd i ffyrdd o fychanu Cymru.
First Minister, you're often fond of saying how disappointed you are in me, and I have to say, based on that performance, it's not half as disappointed as I am in you. Hywel Ceri Jones, who has been an adviser to your Government, this week cited the fact that the leader of your party has been deliberately ambiguous in the question of a second public vote on EU membership as his reason for leaving Labour and joining Plaid Cymru. Seeing as Hywel was the founder of the Erasmus programme, perhaps it's fitting to remind ourselves of the words of the great man himself when he said, 'Humility is truth.' So, in that spirit, before tens—[Interruption.] Before tens of thousands—[Interruption.] You may be laughing now; I don't think you'll be laughing on Sunday. So, in that spirit, before tens of thousands of Labour supporters follow Hywel in abandoning you at the ballot box, why not humbly admit, First Minister, that on the question of the second referendum, in slavishly following the British Labour line—or rather, the absence of one—you simply got it wrong?
Prif Weinidog, rydych chi'n aml yn hoff o ddweud pa mor siomedig ydych chi ynof i, ac mae'n rhaid i mi ddweud, ar sail y perfformiad yna, nid yw hanner mor siomedig ag yr wyf i ynoch chi. Yr wythnos hon, cyfeiriodd Hywel Ceri Jones, sydd wedi bod yn gynghorydd i'ch Llywodraeth, at y ffaith bod arweinydd eich plaid wedi bod yn fwriadol amwys o ran y cwestiwn o ail bleidlais gyhoeddus ar aelodaeth o'r UE fel ei reswm dros adael Llafur ac ymuno â Phlaid Cymru. O gofio mai Hywel oedd sylfaenydd rhaglen Erasmus, efallai ei bod yn addas i atgoffa ein hunain o eiriau'r dyn mawr ei hun pan ddywedodd, 'Gwirionedd yw gostyngeiddrwydd.' Felly, yn yr ysbryd hwnnw, cyn i ddegau—[Torri ar draws.] Cyn i ddegau o filoedd—[Torri ar draws.] Efallai eich bod chi'n chwerthin nawr; nid wyf i'n credu y byddwch chi'n chwerthin ddydd Sul. Felly, yn yr ysbryd hwnnw, cyn i ddegau o filoedd o gefnogwyr Llafur ddilyn Hywel gan droi eu cefnau arnoch chi yn y blwch pleidleisio, pam na wnewch chi gyfaddef yn ostyngedig, Prif Weinidog, o ran y cwestiwn o ail refferendwm, eich bod chi, trwy ddilyn yn slafaidd safbwynt Llafur Prydain—neu yn hytrach, yn absenoldeb un—wedi gwneud y penderfyniad anghywir?
Well, humility may be truth, Llywydd, but irony is certainly not lost. If ever there was a figure who should have avoided that as a strapline, I think we've heard from him twice now this afternoon. The position of my party in relation to a second referendum is one that reflects the complexity of the position that faces the British people. The day is coming, Llywydd, when the House of Commons, which after all is where this decision will be made, will have to grasp that issue and make its mind up finally as to whether or not it is prepared to ask the people of the United Kingdom to vote on this matter again. I believe that that day is coming very quickly.
Wel, efallai mai gwirionedd yw gostyngeiddrwydd, Llywydd, ond nid yw eironi wedi diflannu yn sicr. Os bu unigolyn erioed a ddylai fod wedi osgoi hwnna fel slogan, rwy'n credu ein bod ni wedi clywed ganddo ddwywaith y prynhawn yma erbyn hyn. Mae safbwynt fy mhlaid o ran ail refferendwm yn un sy'n adlewyrchu cymhlethdod y sefyllfa sy'n wynebu pobl Prydain. Mae'r diwrnod ar ddod, Llywydd, pan fydd yn rhaid i Dŷ'r Cyffredin, sef lle y bydd y penderfyniad hwn yn cael ei wneud wedi'r cyfan, gydio yn y mater hwnnw a phenderfynu'n derfynol pa un a yw'n barod i ofyn i bobl y Deyrnas Unedig bleidleisio ar y mater hwn eto. Credaf fod y diwrnod hwnnw'n dod yn gyflym iawn.
Two opinion polls in the last three days have placed your party in third place for the European elections. One has placed you third for elections to this Senedd on the regional list. If you do come third on Thursday, this will be the first time this has happened to the Labour Party in an all-Wales election since the year of the Labour Party's formation in 1900, when Keir Hardie was elected as the MP for Merthyr Tydfil. Do you feel some sense of personal responsibility for the depths to which your party has plunged? Some will no doubt view your personal loyalty to Jeremy Corbyn as an admirable quality, but many more will judge it to be at the expense of a greater loyalty, which is to the people of Wales. So, to quote another phrase that you should be familiar with, because you penned it, was this perhaps not a time for a drop or two of clear red water?
Mae dau arolwg barn yn y tri diwrnod diwethaf wedi rhoi eich plaid chi yn y trydydd safle yn yr etholiadau Ewropeaidd. Mae un wedi eich rhoi chi'n drydydd mewn etholiadau i'r Senedd hon ar y rhestr ranbarthol. Os byddwch chi'n dod yn drydydd ddydd Iau, dyma fydd y tro cyntaf i hyn ddigwydd i'r Blaid Lafur mewn etholiad Cymru gyfan ers blwyddyn sefydlu'r Blaid Lafur yn 1900, pan etholwyd Keir Hardie yn AS dros Ferthyr Tudful. A ydych chi'n teimlo rhyw synnwyr o gyfrifoldeb personol am y dyfnderoedd y mae eich plaid wedi plymio iddynt? Mae'n siŵr y bydd rhai yn gweld eich teyrngarwch personol i Jeremy Corbyn fel priodwedd clodwiw, ond bydd llawer mwy o'r farn ei fod ar draul teyrngarwch mwy, sef i bobl Cymru. Felly, i ddyfynnu ymadrodd arall y dylech chi fod yn gyfarwydd ag ef, gan mai chi wnaeth ei lunio, onid oedd hon efallai'n adeg am ddiferyn neu ddau o ddŵr coch clir?
Llywydd, my interests are always on what matters to people in Wales. I spend every day that I have that opportunity trying to do everything I can to make sure that the future of people in Wales is safeguarded, and that the best prospects are available to them. I do that, I'll continue to do that, and when the time comes, I'll be judged like anybody else in this Chamber will be, against the efforts and the success of those efforts, when people come to make the choice that they will make about who is to be in charge in this Chamber.
Llywydd, mae fy niddordebau i bob amser yn ymwneud â'r hyn sy'n bwysig i bobl yng Nghymru. Rwy'n treulio pob dydd sydd gennyf i geisio gwneud popeth y gallaf i sicrhau bod dyfodol pobl yng Nghymru yn cael ei ddiogelu, a bod y rhagolygon gorau ar gael iddyn nhw. Rwy'n gwneud hynny, byddaf yn parhau i wneud hynny, a phan ddaw'r amser, byddaf yn cael fy meirniadu fel unrhyw un arall yn y Siambr hon, yn erbyn yr ymdrechion a llwyddiant yr ymdrechion hynny, pan ddaw pobl i wneud y dewis y byddan nhw'n ei wneud ynghylch pwy ddylai fod wrth y llyw yn y Siambr hon.
Arweinydd grŵp y Brexit Party, Mark Reckless.
The leader of the Brexit Party group, Mark Reckless.
Diolch, Llywydd. First Minister, do you respect the result of the referendum? [Interruption.] You promised that you would. [Interruption.]
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a ydych chi'n parchu canlyniad y refferendwm? [Torri ar draws.] Addawsoch y byddech chi'n gwneud hynny. [Torri ar draws.]
The First Minister can't hear the question being asked. Can we have some quiet to hear the question, please?
Ni all y Prif Weinidog glywed y cwestiwn sy'n cael ei ofyn. A allwn ni gael ychydig o dawelwch i glywed y cwestiwn, os gwelwch yn dda?
First Minister, do you respect the result of the referendum? You promised that you would, but it's not clear that you do. Will your party let us leave, or do you want to make us remain? Do you agree with your Brexit Minister when he said that your Government had to balance the decision the people of Wales made in the referendum with his superior understanding of what he says is in their interests? First Minister, you face your first electoral test on Thursday, but no-one knows where you stand on Brexit or whether people should be made to vote again. Who do you expect to receive a mandate from the people of Wales?
Prif Weinidog, a ydych chi'n parchu canlyniad y refferendwm? Addawsoch y byddech chi'n gwneud hynny, ond nid yw'n eglur eich bod chi. A wnaiff eich plaid ganiatáu i ni adael, neu a ydych chi eisiau ein gwneud ni aros? A ydych chi'n cytuno â'ch Gweinidog Brexit pan ddywedodd fod yn rhaid i'ch Llywodraeth gydbwyso'r penderfyniad a wnaeth pobl Cymru yn y refferendwm gyda'i ddealltwriaeth well ef o'r hyn y mae'n ei ddweud sydd er eu lles? Prif Weinidog, rydych chi'n wynebu eich prawf etholiadol cyntaf ddydd Iau, ond nid oes neb yn gwybod lle'r ydych chi'n sefyll ar Brexit neu pa un a ddylid gwneud i bobl bleidleisio eto. Pwy ydych chi'n disgwyl y bydd yn cael mandad gan bobl Cymru?
Llywydd, it's an afternoon for irony on the floor of the National Assembly, clearly. The Member asks me about respect and mandate. Here is somebody who I shared a platform with during the run-up to the last Assembly election when he urged the audience in front of us to support the United Kingdom Independence Party. No sooner had he arrived here under that ticket than he flew across to the other side of the Chamber to be a cuckoo in the nest of the Conservative Party. Now the bird has flown again. This sort of peripatetic approach to politics is not one that I think leaves him in any position to ask others in this Chamber questions about respecting democratic mandates. The Welsh Government has always respected the result of the referendum. We have always recognised the way in which people in Wales have voted, and we've been focused, as we've said so many times, on the form rather than the fact of Brexit. Of course the Brexit Minister was right to say we have to balance what people said in that referendum against the harm we know would come to Wales from the sort of Brexit that he and his party now advocate.
Llywydd, mae'n amlwg ei bod hi'n brynhawn am eironi ar lawr y Cynulliad Cenedlaethol. Mae'r Aelod yn gofyn i mi am barch a mandad. Dyma rywun y rhannais lwyfan ag ef yn ystod y cyfnod cyn etholiad diwethaf y Cynulliad pan anogodd y gynulleidfa o'n blaenau i gefnogi Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig. Cyn gynted ag iddo gyrraedd yma ar sail y tocyn hwnnw, fe hedfanodd ar draws i ochr arall y Siambr i fod yn gyw cog yn nyth y Blaid Geidwadol. Nawr mae'r aderyn wedi hedfan eto. Nid yw'r math hwn o ymagwedd beripatetig at wleidyddiaeth yn un sy'n golygu, yn fy marn i, ei fod mewn unrhyw sefyllfa i ofyn cwestiynau i bobl eraill yn y Siambr hon am barchu mandadau democrataidd. Mae Llywodraeth Cymru wedi parchu canlyniad y refferendwm erioed. Rydym ni wedi cydnabod o'r cychwyn y ffordd y mae pobl yng Nghymru wedi pleidleisio, ac rydym ni wedi canolbwyntio, fel yr ydym ni wedi ei ddweud gynifer o weithiau, ar ffurf yn hytrach na ffaith Brexit. Wrth gwrs roedd y Gweinidog Brexit yn iawn i ddweud bod yn rhaid i ni gydbwyso'r hyn a ddywedodd pobl yn y refferendwm hwnnw yn erbyn y niwed yr ydym ni'n gwybod fyddai'n dod i Gymru o'r math o Brexit y mae ef a'i blaid yn ei hyrwyddo erbyn hyn.
The First Minister thinks that he knows better than the people of Wales. First Minister, I have consistently backed Brexit. Unfortunately, every party said that they were going to respect the result of the referendum. Unfortunately, you are doing anything but. You claim that you have always respected the result, but you haven't. You came out with a White Paper that you agreed with Plaid Cymru—who have an awful lot to say about who'll come third on Thursday, but very little to say about who might come first—and what they said with you was a Brexit in name only, but you still said you wanted to respect the result and deliver that Brexit, despite it being in name only.
Since then, as soon as you thought you could get away with it, you started shifting your policy to say that the people of Wales should be forced to vote again, because they got it wrong. Now, you may not have said that quite as clearly as Adam Price has, or quite as clearly as Kirsty Williams has, and it may be that many of the Labour voters who voted remain may vote Liberal Democrat or Plaid Cymru on Thursday in consequence, but the people I speak to hear that you are saying, 'They got it wrong—they need to vote again', because you know best. You promised to implement the result, your promised to respect it. You are doing anything but. Do you understand why it is now time to change politics for good?
Mae'r Prif Weinidog yn credu ei fod yn gwybod yn well na phobl Cymru. Prif Weinidog, rwyf i wedi cefnogi Brexit yn gyson. Yn anffodus, dywedodd pob plaid eu bod yn mynd i barchu canlyniad y refferendwm. Yn anffodus, rydych chi'n gwneud popeth ond hynny. Rydych chi'n honni eich bod chi wedi parchu'r canlyniad o'r cychwyn, ond nid yw hynny'n wir. Cyhoeddwyd Papur Gwyn gennych yr oeddech wedi ei gytuno gyda Phlaid Cymru—sydd â llawer iawn i'w ddweud am bwy fydd yn dod yn drydydd ddydd Iau, ond ychydig iawn i'w ddweud am bwy allai ddod yn gyntaf—ac roedd yr hyn a ddywedasant gyda chi yn Brexit mewn enw yn unig, ond roeddech chi'n dal i ddweud eich bod chi eisiau parchu'r canlyniad a sicrhau'r Brexit hwnnw, er ei fod mewn enw yn unig.
Ers hynny, cyn gynted ag yr oeddech chi'n meddwl y gallech chi wneud hynny, dechreuasoch symud eich polisi i ddweud y dylid gorfodi pobl Cymru i bleidleisio eto, gan eu bod wedi gwneud camgymeriad. Nawr, efallai na ddywedasoch chi hynny mor eglur ag y gwnaeth Adam Price, neu mor eglur ag y gwnaeth Kirsty Williams, ac mae'n bosibl y gallai llawer o'r pleidleiswyr Llafur a bleidleisiodd i aros bleidleisio dros y Democratiaid Rhyddfrydol neu Blaid Cymru ddydd Iau o ganlyniad, ond mae'r bobl yr wyf i'n siarad â nhw yn clywed eich bod chi'n dweud, 'Roedden nhw'n anghywir—mae angen iddyn nhw bleidleisio eto', gan mai chi sy'n gwybod orau. Addawsoch weithredu'r canlyniad, addawsoch ei barchu. Rydych chi'n gwneud popeth ond hynny. A ydych chi'n deall pam mae hi'n amser bellach i newid gwleidyddiaeth am byth?
I think I heard the Member use the word 'consistency' in the first part of his question. It's a pantomime turn that we're offered, but the trouble is, Llywydd, the Member is a lot more than a pantomime villain, and the prospectus that he offers people in Wales would, without a shadow of a doubt, lead people in Wales to be worse off in future. Their security would be undermined, their influence in the world would be diminished. I'm proud of the White Paper that we published with Plaid Cymru because it has stood the test of time. And unlike the meanderings of the Member around this Chamber, the things that we said then about membership of a customs union, full and unfettered participation in a single market, a sensible approach to migration that doesn't damage Welsh businesses and public services—those are the things that have stood the test of time. Those are the things that have been consistent throughout this debate. And it may be more complex than the Member would like to admit, but those are things that we will go on contributing to this debate. That's our consistency, and I think it's a consistency that people in Wales will come to recognise.
Rwy'n credu fy mod i wedi clywed yr Aelod yn defnyddio'r gair 'cysondeb' yn rhan gyntaf ei gwestiwn. Perfformiad pantomeim sy'n cael ei gynnig i ni, ond y broblem, Llywydd, yw bod yr Aelod yn llawer mwy na dihiryn pantomeim, a byddai'r prosbectws y mae'n ei gynnig i bobl yng Nghymru, heb os nac oni bai, yn peri i bobl Cymru fod yn waeth eu byd yn y dyfodol. Byddai eu diogelwch yn cael ei danseilio, byddai eu dylanwad yn y byd yn lleihau. Rwy'n falch o'r Papur Gwyn a gyhoeddwyd gennym ni gyda Phlaid Cymru gan ei fod wedi sefyll prawf amser. Ac yn wahanol i grwydradau’r aelod o amgylch y Siambr hon, mae'r pethau a ddywedasom bryd hynny am aelodaeth o undeb tollau, cyfranogiad llawn a dilyffethair mewn marchnad sengl, ymagwedd synhwyrol at fudo nad yw'n niweidio busnesau Cymru a gwasanaethau cyhoeddus—dyna'r pethau sydd wedi sefyll prawf amser. Dyna'r pethau sydd wedi bod yn gyson drwy gydol y ddadl hon. Ac efallai ei fod yn fwy cymhleth nag yr hoffai'r aelod ei gyfaddef, ond dyna'r pethau y byddwn ni'n parhau i'w cyfrannu at y ddadl hon. Dyna ein cysondeb, ac rwy'n credu ei fod yn gysondeb y bydd pobl yng Nghymru yn dod i'w gydnabod.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynnydd tuag at greu llywodraeth ffeministaidd yng Nghymru? OAQ53882
3. Will the First Minister make a statement on progress towards creating a feminist government in Wales? OAQ53882
I want to thank the Member for that question. On International Women’s Day, Jane Hutt set out our ambition for gender equality in Wales, focused on equality of outcome for all. The statement was developed as part of a gender equality review, of course, initiated by Carwyn Jones in March 2018.
Hoffwn ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, cyflwynodd Jane Hutt ein huchelgais ar gyfer cydraddoldeb rhywiol yng Nghymru, gan ganolbwyntio ar gydraddoldeb canlyniadau i bawb. Datblygwyd y datganiad yn rhan o adolygiad cydraddoldeb rhywiol, wrth gwrs, a sefydlwyd gan Carwyn Jones ym mis Mawrth 2018.
I welcome that gentleman's initiative. Thank you for that, First Minister. Could I ask you to outline what further changes you think will be needed in the future to realise our shared ambition of true equality in Wales?
Croesawaf fenter y gŵr bonheddig hwnnw. Diolch am hynna, Prif Weinidog. A gaf i ofyn i chi amlinellu pa newidiadau eraill ydych chi'n ei gredu fydd eu hangen yn y dyfodol i wireddu ein huchelgais ar y cyd o gydraddoldeb gwirioneddol yng Nghymru?
I thank Carwyn for that supplementary. He's absolutely right; it is the core ambition of this Government to create a more equal Wales. Llywydd, I'll mention just three brief ways in which those future changes will be shaped.
First of all, I know that the Member will have seen the report of the fair work commission—another initiative that was set in motion by him. He'll have seen its excellent report. He'll know that Julie James has already accepted the six key proposals of that report, and we've had discussions during last week and this as to how we will establish a fair work office inside the Government here in Wales to take forward that agenda.
Secondly, as the Member knows, phase 2 of the gender equality review is expected in July of this year. It will provide both a report and a road map. And that road map is really important in the way that the former First Minister said, in giving us a sense of those changes that will be needed to secure that more equal Wales.
And thirdly, Llywydd, as Members will know, we have made a commitment to enact Part 1 of the Equality Act 2010—the socio-economic duty—because, in the end, it is people's relationship to the economy that gives them the most fundamental chances in life, and this is a Government determined that people in Wales will have those chances fairly and equally across the whole of our nation.
Diolchaf i Carwyn am y cwestiwn atodol yna. Mae yn llygad ei le; uchelgais graidd y Llywodraeth hon yw creu Cymru sy'n fwy cyfartal. Llywydd, soniaf am dair ffordd gryno yn unig y bydd y newidiadau hynny yn y dyfodol yn cael eu llunio.
Yn gyntaf oll, gwn y bydd yr Aelod wedi gweld adroddiad y comisiwn gwaith teg—menter arall a sefydlwyd ganddo. Bydd wedi gweld ei adroddiad ardderchog. Bydd yn gwybod bod Julie James eisoes wedi derbyn chwe chynnig allweddol yr adroddiad hwnnw, a chawsom drafodaethau yn ystod wythnos diwethaf a'r wythnos hon ynghylch sut y byddwn ni'n sefydlu swyddfa gwaith teg o fewn y Llywodraeth yma yng Nghymru i fwrw ymlaen â'r agenda honno.
Yn ail, fel y mae'r Aelod yn gwybod, disgwylir cam 2 yr adolygiad o gydraddoldeb rhwng y rhywiau ym mis Gorffennaf eleni. Bydd yn darparu adroddiad a map ffordd. Ac mae'r map ffordd hwnnw'n wirioneddol bwysig yn y modd y dywedodd y cyn Brif Weinidog, i roi syniad i ni o'r newidiadau hynny y bydd eu hangen i sicrhau'r Gymru fwy cyfartal honno.
Ac yn drydydd, Llywydd, fel y bydd yr Aelodau yn gwybod, rydym ni wedi gwneud ymrwymiad i ddeddfu Rhan 1 Deddf Cydraddoldeb 2010—y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol—oherwydd, yn y pen draw, perthynas pobl â'r economi sy'n rhoi'r cyfle mwyaf sylfaenol iddyn nhw mewn bywyd, ac mae hon yn Llywodraeth sy'n benderfynol y bydd pobl yng Nghymru yn cael y cyfleoedd hynny yn deg ac yn gyfartal ar draws ein cenedl gyfan.
I have to say, I think it's pretty brave of the former First Minister to raise this question. At the point of his departure, the gender pay gap within Government had gone up yet again and, of course, Chwarae Teg's—what can I call it—assessment of the work that he had done in the eight years of being in charge was this: current legislation and frameworks, such as the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, the gender equality duties, and the duty to have due regard to equality, which was in the Government of Wales Act 2006—
'should ensure that consideration of gender, and equality more broadly, is embedded at the heart of policy and decision-making. However, this framework is having limited impact so far, due to integration and implementation challenges.'
I heard what you said about what's happening within Government, but implementation matters when it comes to policy, and I want to know what your vision is for this. Actually, I want to know what steps you're taking to make sure that all good intentions that find themselves coming forward to legislation and policy actually happen and have the outcomes that you're intending them to have.
Mae'n rhaid i mi ddweud, rwy'n credu ei bod yn eithaf dewr i'r cyn Brif Weinidog godi'r cwestiwn hwn. Ar adeg ei ymadawiad, roedd y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn y Llywodraeth wedi cynyddu unwaith eto ac, wrth gwrs, dyma—beth gallaf i ei alw—asesiad Chwarae Teg o'r gwaith yr oedd wedi ei wneud yn yr wyth mlynedd o fod mewn grym: dylai deddfwriaeth a fframweithiau cyfredol, fel Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, y dyletswyddau cydraddoldeb rhywiol, a'r ddyletswydd i roi sylw dyledus i gydraddoldeb, a oedd yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006—
'sicrhau y caiff y broses o ystyried rhywedd a chydraddoldeb, yn fwy cyffredinol, ei hymgorffori yng nghanol prosesau llunio polisïau a gwneud penderfyniadau. Fodd bynnag, cyfyngedig yw effaith y fframwaith hwn hyd yma, oherwydd heriau o ran integreiddio a gweithredu.'
Clywais yr hyn a ddywedasoch am yr hyn sy'n digwydd o fewn y Llywodraeth, ond mae gweithredu yn bwysig pan ddaw i bolisi, a hoffwn wybod beth yw eich gweledigaeth ar gyfer hyn. A dweud y gwir, rwyf i eisiau gwybod pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod pob bwriad da sy'n cael ei gyflwyno i ddeddfwriaeth a pholisi yn digwydd mewn gwirionedd ac yn cael y canlyniadau yr ydych chi'n bwriadu iddyn nhw eu cael.
Llywydd, the Member will welcome, I'm sure, the fact that the latest figures on the gender pay gap show that it is falling, not rising, in Wales. It fell from 16 per cent in 2016 to 15 per cent in 2017 to 14 per cent in 2018. Much too big, of course, but, unlike the way in which her question began, those figures are heading in the right direction and I know that she'll be keen to support them falling further and faster still.
She asked for some specifics, things that we want to make sure that we see happen here in Wales. Again, I'm sure she will welcome the fact that the Welsh Government provides paid leave for victims of domestic abuse, as initiated by the Future Generations Commissioner for Wales, and that we are taking steps to make sure that that entitlement is better known and better advertised amongst staff, and that we are discussing it with our trade union colleagues because we want to make sure that, beyond the Assembly, that paid leave is available more widely in our public services.
And we want to go beyond that as well, so we will be discussing with our social partners ways in which other forms of violence against women, domestic abuse and sexual violence are recognised in the workplace, that managers are properly trained to be able to recognise the signs, that they know how they are able to signpost people to get the help that they need, and that the costs involved in all of that are recognised by employers here in Wales as part of our effort to create that more equal Wales that the former First Minister mentioned in his first question.
Llywydd, bydd yr Aelod yn croesawu, rwy'n siŵr, y ffaith bod y ffigurau diweddaraf ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn dangos ei fod yn disgyn, nid codi, yng Nghymru. Gostyngodd o 16 y cant yn 2016 i 15 y cant yn 2017 i 14 y cant yn 2018. Llawer rhy fawr, wrth gwrs, ond, yn wahanol i'r ffordd y dechreuodd ei chwestiwn, mae'r ffigurau hynny'n mynd i'r cyfeiriad iawn a gwn y bydd hi'n awyddus i'w cefnogi nhw i ostwng ymhellach ac yn gyflymach fyth.
Gofynnodd am rai manylion penodol, pethau yr ydym ni eisiau gwneud yn siŵr ein bod ni'n eu gweld yn digwydd yma yng Nghymru. Unwaith eto, rwy'n siŵr y bydd hi'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn darparu absenoldeb â thâl i ddioddefwyr cam-drin domestig, fel y'i sefydlwyd gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru, a'n bod ni'n cymryd camau i sicrhau bod mwy o ymwybyddiaeth o'r hawl hwnnw a'i fod yn cael ei hysbysebu'n well ymhlith staff, a'n bod ni'n ei drafod gyda'n cydweithwyr yn yr undebau llafur gan ein bod ni eisiau sicrhau, y tu hwnt i'r Cynulliad, bod absenoldeb â thâl ar gael yn ehangach yn ein gwasanaethau cyhoeddus.
Ac rydym ni eisiau mynd y tu hwnt i hynny hefyd, felly byddwn yn trafod gyda'n partneriaid cymdeithasol ffyrdd y mae mathau eraill o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn y gweithle yn cael eu cydnabod, bod rheolwyr yn cael eu hyfforddi'n briodol i allu adnabod yr arwyddion, eu bod yn gwybod sut y gallan nhw gyfeirio pobl i gael y cymorth sydd ei angen arnynt, a bod y costau sy'n gysylltiedig â hynny i gyd yn cael eu cydnabod gan gyflogwyr yma yng Nghymru yn rhan o'n hymdrech i greu'r Gymru fwy cyfartal honno y soniodd y cyn Brif Weinidog amdani yn ei gwestiwn cyntaf.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am argaeledd gwerslyfrau adolygu yn ein hysgolion? OAQ53909
4. Will the First Minister make a statement on the availability of revision textbooks in our schools? OAQ53909
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae gwerslyfrau adolygu yn cael eu cynhyrchu gan gyhoeddwyr masnachol. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio mewn partneriaeth â CBAC i gyfieithu’r llyfrau hyn i’r Gymraeg. Mae rhestr o’r deunydd sydd ar gael yn cael ei dosbarthu i’r ysgolion.
May I thank the Member for the question? Revision textbooks are produced by commercial publishers, and the Welsh Government works in partnership with the WJEC to secure Welsh language translations of these books. A list of available materials is circulated to schools.
Mi fydd rowlio allan y cwricwlwm newydd yn gyfle gwych ar gyfer cyhoeddi'r holl ddeunyddiau perthnasol yn y ddwy iaith o'r cychwyn cyntaf, yn wahanol i fel y mae'r sefyllfa ar hyn o bryd, ond mae'r cloc yn tician efo hynny. Mae yna rai yn pryderu na fydd yna ddim digon o amser ar gyfer diffinio'r anghenion, gweinyddu tendrau, comisiynu, awduro, treialu, dylunio, cyfieithu a chyhoeddi yn y ddwy iaith ar yr un un pryd. A wnewch chi heddiw felly roi sicrwydd y bydd eich Llywodraeth chi yn cynllunio'n ofalus er mwyn gwneud yn siŵr y bydd gwerslyfrau ac adnoddau ar gael ar yr un pryd yn y ddwy iaith fel na fydd disgyblion sydd yn dymuno gwneud eu cyrsiau drwy gyfrwng y Gymraeg dan anfantais i'r dyfodol?
The roll-out of the new curriculum will be an excellent opportunity for publishing all relevant materials in both languages from the very outset, unlike the situation as it currently stands. But the clock is ticking with that. There are some who are concerned that there won't be sufficient time for defining needs, administering tenders, commissioning, writing, trialling, designing, translating and publishing in both languages simultaneously. Will you today, therefore, give an assurance that your Government will plan carefully in order to ensure that textbooks, resources and materials will be available simultaneously in both languages, so that pupils who choose to conduct their courses through the medium of Welsh won't be disadvantaged in the future?
Diolch i Siân Gwenllian am hynny. Wrth gwrs, dwi'n cytuno â'r sylwadau y mae hi wedi'u rhoi i ni. Nid yw'n dderbyniol i fi os nad oes gwerslyfrau adolygu ar gael mewn pryd i'r rhai sy'n cymryd arholiadau drwy'r iaith Gymraeg, fel rŷn ni wedi clywed dros yr wythnos diwethaf. Mae'r cwricwlwm newydd yn rhoi cyfle newydd i ni gynllunio am y dyfodol. I fod yn glir, pan fydd y cwricwlwm yn cael ei rowlio allan ledled Cymru, byddwn ni'n ei wneud e mewn ffordd fel y bydd y pethau sy'n bwysig i blant yn yr ysgolion ar gael ar yr un pryd. Dyna pam rŷn ni'n gwneud y gwaith yn y ffordd rŷn ni'n ei wneud e. So, ni'n dechrau gyda'r plant ifanc, a bydd y cwricwlwm newydd yn tyfu, blwyddyn ar ôl blwyddyn. Dyna pam rŷn ni'n hyderus rŷn ni'n gallu gwneud pethau yn y ffordd y mae Siân Gwenllian wedi ei hawgrymu y prynhawn yma, a dwi'n gwybod bod grŵp newydd gan y Gweinidog sy'n ein helpu ni i gynllunio, i baratoi ac i wneud y pethau pwysig y mae Siân Gwenllian wedi cyfeirio atynt y prynhawn yma.
Well, may I thank Siân Gwenllian for that? Of course, I agree with the comments that she has made. It is not acceptable to me if revision textbooks aren't available in a timely fashion for those taking exams through the medium of Welsh, as we've heard over the past weeks. The new curriculum gives a new opportunity to plan for the future. To be clear, when the curriculum is rolled out throughout the whole of Wales, we will do it in a manner where the important materials for pupils in the schools will be available simultaneously in both languages. That is why we are doing the work in the way in which we are doing it. We will begin with the youngest children and the new curriculum will be developed year on year. That is why we are confident that we will be able to do things in the manner in which Siân Gwenllian has proposed this afternoon, and I know that the Minister has a new group that is supporting us to plan, prepare and do the important things that Siân Gwenllian has alluded to this afternoon.
Cwestiwn 5. Na, mae'n ddrwg gen i: Darren Millar.
Question 5. No, I'm sorry: Darren Millar.
How could I forget you, Darren? [Laughter.]
Sut gallwn i anghofio amdanoch chi, Darren? [Chwerthin.]
Diolch, Llywydd. First Minister, I'm sure you'll want to join me in wishing everybody every success in the GCSE exams, which are currently under way—in particular, my own son, who is taking his GCSEs this year.
You'll be aware that the Children, Young People and Education Committee published a report last year on the availability of textbooks—or should I say the lack of availability of textbooks—at that time. And we were assured as an Assembly that lessons had been learned from the mistakes that had been made about the availability of text and revision books, and yet just last week, of course, we heard, as we've already said in the Chamber this afternoon, that there were two courses in particular for which Welsh revision guides were not available. What discussions is your Government having with Qualifications Wales to make sure that those young people who didn't get the revision guides that they should have had in good time to prepare for the exams this year will not actually have their opportunities to get the best grades undermined? And how will the Welsh Government make sure that this is avoided once and for all in the future, so that we don't end up in this sort of pickle that has been two years on the run now, and is completely unacceptable?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi eisiau ymuno â mi i ddymuno pob llwyddiant i bawb yn yr arholiadau TGAU, sydd yn digwydd ar hyn o bryd—yn enwedig, fy mab fy hun, sy'n sefyll ei arholiadau TGAU eleni.
Byddwch yn ymwybodol bod y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg wedi cyhoeddi adroddiad y llynedd ar y gwerslyfrau a oedd ar gael—neu a ddylwn i ddweud y gwerslyfrau nad oeddent ar gael—bryd hynny. A chawsom ein sicrhau fel Cynulliad bod gwersi wedi cael eu dysgu o'r camgymeriadau a wnaed ynghylch gwerslyfrau a llyfrau adolygu sydd ar gael, ac eto dim ond yr wythnos diwethaf, wrth gwrs, clywsom, fel yr ydym ni eisoes wedi ei ddweud yn y Siambr y prynhawn yma, bod dau gwrs yn arbennig nad oedd canllawiau adolygu Cymraeg ar gael ar eu cyfer. Pa drafodaethau mae eich Llywodraeth yn eu cael gyda Cymwysterau Cymru i wneud yn siŵr na fydd y bobl ifanc hynny na chawsant y canllawiau adolygu y dylen nhw fod wedi eu cael mewn da bryd i baratoi ar gyfer yr arholiadau eleni yn cael tanseilio eu cyfleoedd i gael y graddau gorau? A sut gwnaiff Llywodraeth Cymru wneud yn siŵr bod hyn yn cael ei osgoi unwaith ac am byth yn y dyfodol, fel nad ydym yn cael ein hunain i'r math hwn o bicil a welwyd ddwy flynedd yn olynol erbyn hyn, ac sy'n gwbl annerbyniol?
Llywydd, can I begin by, indeed, wishing all those young people who are sitting examinations the very best of wishes in that? I had the pleasure of meeting Darren's son when he attended with the two of us an organ donation event during the passage of the Bill in front of the Assembly, so I wish him well particularly.
The Welsh Government has made real efforts, Llywydd, to correct for market failure in this area, because that's what we are doing. We spend no money in supporting English language textbooks; we provide over £3 million a year to support the provision of resources to Welsh-medium learners in this way, and we've increased this grant funding this year. I know that the Minister has written to Siân Gwenllian today to confirm that we will provide £1.25 million in this financial year, and that that will allow another 50 new titles to be provided to support qualifications, over the 40 new titles that were published in the past financial year. We work very hard with the players in the field to try to accelerate the translation of these works and to make sure that they arrive in a timely fashion.
It's not for Government, I think, Llywydd, to interfere in the way in which examinations are either conducted or assessed, but the general point that the Member makes about the need to make sure that young people who are sitting examinations through the medium of Welsh have the same opportunities to study for them, to have revision guides, and so on, is one with which we absolutely agree. The new curriculum will give us a new opportunity, as Siân suggested, to make sure that those resources rise year by year alongside the roll-out of the curriculum, and we're committed to making sure that that happens.
Llywydd, a gaf i ddechrau drwy ddymuno'r gorau, yn wir, i'r holl bobl ifanc hynny sy'n sefyll arholiadau? Cefais y pleser o gwrdd â mab Darren pan oedd yn bresennol gyda'r ddau ohonom ni mewn digwyddiad rhoi organau yn ystod hynt y Bil gerbron y Cynulliad, felly dymunaf yn dda iddo ef yn arbennig.
Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ymdrechion gwirioneddol, Llywydd, i gywiro methiant y farchnad yn y maes hwn, oherwydd dyna yr ydym ni'n ei wneud. Nid ydym yn gwario unrhyw arian i gefnogi gwerslyfrau Saesneg; rydym ni'n darparu dros £3 miliwn y flwyddyn i gefnogi'r ddarpariaeth o adnoddau i ddysgwyr cyfrwng Cymraeg yn y modd hwn, ac rydym ni wedi cynyddu'r cyllid grant hwn eleni. Gwn fod y Gweinidog wedi ysgrifennu at Siân Gwenllian heddiw i gadarnhau y byddwn ni'n darparu £1.25 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon, ac y bydd hynny'n caniatáu i 50 o deitlau newydd eraill gael eu darparu i gefnogi cymwysterau, yn ogystal â'r 40 o deitlau newydd a gyhoeddwyd yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf. Rydym ni'n gweithio'n galed iawn gyda'r chwaraewyr yn y maes i geisio cyflymu'r gwaith o gyfieithu'r gweithiau hyn ac i wneud yn siŵr eu bod yn cyrraedd yn brydlon.
Nid mater i'r Llywodraeth, rwy'n credu, Llywydd, yw ymyrryd yn y ffordd y caiff arholiadau eu cynnal na'u hasesu, ond mae'r pwynt cyffredinol y mae'r Aelod yn ei wneud am yr angen i sicrhau bod pobl ifanc sy'n sefyll arholiadau drwy gyfrwng y Gymraeg yn cael yr un cyfleoedd i astudio ar eu cyfer, i gael canllawiau adolygu, ac yn y blaen, yn un yr ydym ni'n cytuno'n llwyr ag ef. Bydd y cwricwlwm newydd yn rhoi cyfle newydd i ni, fel yr awgrymodd Siân, i sicrhau bod yr adnoddau hynny'n codi o flwyddyn i flwyddyn ochr yn ochr â chyflwyno'r cwricwlwm, ac rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau bod hynny'n digwydd.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyflwyno'r cynnig gofal plant a gaiff ei gyllido gan Lywodraeth Cymru? OAQ53887
5. Will the First Minister provide an update on the roll-out of the Welsh Government-funded childcare offer? OAQ53887
Llywydd, I'm pleased to be able to inform the Chamber that the Government-funded childcare offer is now available to parents across the whole of Wales, and that is a year earlier than originally scheduled.
Llywydd, rwy'n falch o allu dweud wrth y Siambr bod y cynnig gofal plant a ariennir gan y Llywodraeth ar gael yn awr i rieni ledled Cymru gyfan erbyn hyn, ac mae hynny flwyddyn yn gynharach na'r hyn a drefnwyd yn wreiddiol.
I welcome that news and the fact that we've got the delivery not just on time but ahead of time, and within budget as well, of this very ambitious and groundbreaking childcare offer, being taken forward very ably by my colleague Julie Morgan.
But, could I ask the First Minister whether his Ministers and Welsh Government officials will meet with the officers and cabinet members of Bridgend County Borough Council, who traditionally, historically, have over-provided the foundation phase to the tune of 25 or 30 hours a week, at great cost, but deliberately in order to benefit the lives of young people, to see the way that we can make this work within the Bridgend area as well? And could I also ask what is being done to develop that longer term—medium to longer term—thinking on a more joined-up, more comprehensive system of early years childcare and education, age-appropriate for all ages? We cannot do it overnight, but I championed this while I was in Government and I'll continue to champion it because I think it's what Wales should be doing in the long term.
Rwy'n croesawu'r newyddion hynny a'r ffaith ein bod ni wedi cael darpariaeth y cynnig gofal plant uchelgeisiol ac arloesol iawn hwn y mae fy nghyd-Aelod, Julie Morgan, yn bwrw ymlaen ag ef yn fedrus iawn, nid yn unig yn brydlon, ond yn unol â'r gyllideb hefyd.
Ond, a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog a fydd ei Weinidogion a swyddogion Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â swyddogion ac aelodau cabinet Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, sydd yn draddodiadol, yn hanesyddol, wedi gor-ddarparu'r cyfnod sylfaen gan 25 neu 30 awr yr wythnos, am gost fawr, ond yn fwriadol er mwyn bod o fudd i fywydau pobl ifanc, i weld sut y gallwn ni wneud i hyn weithio yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr hefyd? Ac a gaf i ofyn hefyd beth sy'n cael ei wneud i ddatblygu'r ystyriaethau tymor hwy—tymor canolig i dymor hwy—o system fwy cydgysylltiedig a mwy cynhwysfawr o ofal plant ac addysg y blynyddoedd cynnar, sy'n briodol i bob oedran unigol? Ni allwn wneud hynny dros nos, ond hyrwyddais hyn pan oeddwn i mewn Llywodraeth, a byddaf yn parhau i'w hyrwyddo gan fy mod i'n credu mai dyma'r hyn y dylai Cymru fod yn ei wneud yn yr hirdymor.
Well, I thank the Member for those additional questions. Llywydd, on the issue of Bridgend, Huw Irranca-Davies will be pleased to know that there is already a meeting in the diary for Julie Morgan to meet with the leader of Bridgend council, Huw David, because it is a complex issue, and I know the Minister felt that it would be better to explore those complexities face to face. The foundation phase is a universal offer and the childcare offer is a targeted offer—how we bring them together is a matter that is best discussed in that complex detail in a face-to-face meeting.
Of course, I agree with what Huw Irranca-Davies said about the long-term ambition to make sure that we have high-quality and stimulating experiences in both care and learning settings. It's why we've provided £60 million in additional capital investment that will go into 115 childcare settings. Co-location of the foundation phase and the additional childcare offer provision is absolutely at the heart of what that £60 million is meant to bring about, so that we have affordable, available and accessible childcare and early years learning in a way that brings those two things powerfully together.
Wel, diolchaf i'r Aelod am y cwestiynau ychwanegol yna. Llywydd, ar fater Pen-y-bont ar Ogwr, bydd Huw Irranca-Davies yn falch o wybod bod cyfarfod yn y dyddiadur eisoes i Julie Morgan gyfarfod ag arweinydd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, Huw David, gan ei fod yn fater cymhleth, a gwn fod y Gweinidog yn teimlo y byddai'n well archwilio'r cymhlethdodau hynny wyneb yn wyneb. Mae'r cyfnod sylfaen yn gynnig cyffredinol ac mae'r cynnig gofal plant yn gynnig wedi'i dargedu—mae'r ffordd yr ydym ni'n eu dwyn ynghyd yn fater y gellir ei drafod orau o ran y manylion cymhleth hynny mewn cyfarfod wyneb yn wyneb.
Wrth gwrs, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Huw Irranca-Davies am yr uchelgais hirdymor i sicrhau bod gennym ni brofiadau o ansawdd uchel ac ysgogol mewn lleoliadau gofal a lleoliadau dysgu. Dyma pam yr ydym ni wedi darparu £60 miliwn o fuddsoddiad cyfalaf ychwanegol a fydd yn mynd i 115 o leoliadau gofal plant. Mae cydleoli'r cyfnod sylfaen a darpariaeth y cynnig gofal plant ychwanegol yn gwbl ganolog i'r hyn y mae'r £60 miliwn i fod i'w gyflawni, fel bod gennym ni ofal plant a dysgu blynyddoedd cynnar fforddiadwy, sydd ar gael ac yn hygyrch mewn modd sy'n dod â'r ddau beth hynny at ei gilydd mewn modd grymus.
We welcome the fact that the Welsh Government has, in fact, pursued the Assembly Conservative group manifesto pledge of providing 30 hours a week of Government-funded childcare for working parents of three and four-year-olds. Indeed, this should be helping parents across Wales to afford support and for them to be confident that they can remain in work.
As Huw Irranca-Davies AM will know from the Children, Young People and Education Committee, however, whilst taking evidence, there has been some disappointment at the take-up of the childcare offer and concern about raising public awareness. Therefore, First Minister, will you explain what actions you and your Government are taking now to address this and ensure that parents across Wales are made aware of the free childcare that they are actually entitled to receive?
Rydym ni'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, wedi dilyn addewid maniffesto grŵp Ceidwadwyr y Cynulliad i ddarparu 30 awr yr wythnos o ofal plant a ariennir gan y Llywodraeth i rieni plant tair a phedair oed sy'n gweithio. Yn wir, dylai hyn fod yn helpu rhieni ledled Cymru i fforddio cymorth ac iddyn nhw fod yn hyderus y gallan nhw aros mewn gwaith.
Fel y bydd Huw Irranca-Davies AC yn gwybod o'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, fodd bynnag, wrth gymryd tystiolaeth, bu rhywfaint o siom ynghylch y nifer sy'n manteisio ar y cynnig gofal plant a phryder ynghylch codi ymwybyddiaeth y cyhoedd. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi egluro pa gamau yr ydych chi a'ch Llywodraeth yn eu cymryd nawr i fynd i'r afael â hyn a sicrhau bod rhieni ledled Cymru yn ymwybodol o'r gofal plant rhad ac am ddim y mae ganddyn nhw'r hawl i'w gael?
Well, Llywydd, by March of this year more than 11,000 children were already benefiting from the offer, more than 1,700 childcare providers were taking part in it right across Wales and 30 per cent of children taking part in it were receiving their childcare through the medium of the Welsh language. All of those seem to me to be very solid foundations from which we can now, with early roll-out available right across Wales, go on making sure that we publicise the offer; that we have the facilities there through the £60 million and other initiatives to ensure that there is an offer that is available that parents want to take up; and that we go on learning from the lived experiences of parents who are taking the offer up already. I look forward, during the rest of this Assembly term, to seeing more children, more providers and more integrated care to build on what is already a very considerable success.
Wel, Llywydd, erbyn mis Mawrth eleni, roedd dros 11,000 o blant eisoes yn elwa ar y cynnig, roedd dros 1,700 o ddarparwyr gofal plant yn cymryd rhan ynddo ledled Cymru ac roedd 30 y cant o'r plant a oedd yn cymryd rhan ynddo yn cael eu gofal plant trwy gyfrwng y Gymraeg. Mae pob un o'r rheini yn ymddangos i mi fel sylfeini cadarn iawn y gallwn ni barhau i wneud yn siŵr ar eu sail, gyda chyflwyniad cynnar ar gael ledled Cymru, ein bod ni'n hysbysebu'r cynnig; bod y cyfleusterau yno gennym ni drwy'r £60 miliwn a mentrau eraill i sicrhau bod cynnig ar gael y mae rhieni eisiau manteisio arno; a'n bod ni'n parhau i ddysgu o brofiadau byw rhieni sy'n manteisio ar y cynnig eisoes. Edrychaf ymlaen, yn ystod gweddill tymor y Cynulliad hwn, at weld mwy o blant, mwy o ddarparwyr a gofal mwy integredig i adeiladu ar yr hyn sydd eisoes yn llwyddiant sylweddol iawn.
6. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella tir amaethyddol yng Nghymru? OAQ53928
6. What plans does the Welsh Government have to improve agricultural land in Wales? OAQ53928
Llywydd, 'Brexit and our land' sets out the Welsh Government's proposals to support Welsh farmers in securing benefits from our land in a wide variety of ways. That includes sustainable food production and improving habitats and biodiversity.
Llywydd, mae 'Brexit a'n tir' yn cyflwyno cynigion Llywodraeth Cymru i gynorthwyo ffermwyr Cymru i sicrhau buddiannau o'n tir mewn amrywiaeth eang o ffyrdd. Mae hynny'n cynnwys cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy a gwella cynefinoedd a bioamrywiaeth.
First Minister, Labour's local development plan is concreting and trashing acre upon acre of prime agricultural land in Cardiff West. When we first said that this was going to happen, you said that our scaremongering was 'disgraceful'—WalesOnline, there.
We now have a situation where the wealthy Earl of Plymouth Estates Limited is trying to throw people off the land that they have farmed for generations. The Rees family on Maes y Llech farm won't just lose their livelihoods, they'll also lose their home. A question would be whether or not you've helped the Rees family. Since you choose not to answer questions, I'll give you the answer myself: you have done nothing. So, the question is: will you, firstly, apologise to the Rees family for misleading them by saying that the fields were not going to be built on? Will you apologise, secondly, to the Rees family for not helping them? Thirdly, will you undertake to assist the Rees family in staying on the land that the family has farmed for generations?
Prif Weinidog, mae cynllun datblygu lleol Llafur yn concritio a difetha erwau o'r tir amaeth gorau yng Ngorllewin Caerdydd. Pan ddywedasom gyntaf bod hyn yn mynd i ddigwydd, dywedasoch bod ein codi bwganod yn 'gywilyddus'—o WalesOnline.
Mae gennym ni sefyllfa erbyn hyn lle mae cwmni cyfoethog Earl of Plymouth Estates Limited yn ceisio taflu pobl oddi ar y tir y maen nhw wedi ei ffermio am genedlaethau. Nid yn unig y bydd teulu Rees ar fferm Maes y Llech yn colli eu bywoliaeth, byddan nhw hefyd yn colli eu cartref. Un cwestiwn fyddai a ydych chi wedi helpu'r teulu Rees ai peidio. Gan eich bod chi'n dewis peidio ag ateb cwestiynau, rhoddaf yr ateb i chi fy hun: nid ydych chi wedi gwneud unrhyw beth. Felly, y cwestiwn yw: a wnewch chi, yn gyntaf, ymddiheuro i'r teulu Rees am eu camarwain drwy ddweud na fyddai adeiladu ar y caeau? A wnewch chi ymddiheuro, yn ail, i'r teulu Rees am beidio â'u helpu? Yn drydydd, a wnewch chi ymrwymo i gynorthwyo'r teulu Rees i aros ar y tir y mae'r teulu wedi ei ffermio am genedlaethau?
Llywydd, I agree that scaremongering is disgraceful, and it's disgraceful when it's repeated in the Chamber. The Member has no insight into the work that is done with individuals, nor should he. How is it that he thinks he is in a position to use individual people's data to make remarks on the floor of this Assembly? [Interruption.]
Llywydd, rwy'n cytuno bod codi bwganod yn gywilyddus, ac mae'n gywilyddus pan gaiff ei ailadrodd yn y Siambr. Nid oes gan yr Aelod unrhyw wybodaeth am y gwaith a wneir gydag unigolion, ac ni ddylai ychwaith. Pam y mae e'n credu ei fod mewn sefyllfa i ddefnyddio data pobl unigol i wneud sylwadau ar lawr y Cynulliad hwn? [Torri ar draws.]
Allow the First Minister to answer the question. [Interruption.] Allow the First Minister to answer the question.
Gadewch i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn. [Torri ar draws.] Gadewch i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn.
Llywydd, I say again: how is it that the Member thinks that he has access to data that is held by other people? The Welsh Government has a consultation on agricultural tenancy reform, which the Member may have known about. It's open for 12 weeks. It will close on 2 July. It will explore changes to regulations in the field of agricultural tenancies. It will look to update the Agricultural Holdings Act 1986 and the Agricultural Tenancies Act 1995 to make sure that where people have rights that need to be upheld in law, the law in Wales is in a fit state for that to take place.
Llywydd, dywedaf eto: pam y mae'r Aelod yn credu bod ganddo fynediad at ddata a ddelir gan bobl eraill? Mae gan Lywodraeth Cymru ymgynghoriad ar ddiwygio tenantiaethau amaethyddol, efallai fod yr Aelod yn gwybod amdano. Mae ar agor am 12 wythnos. Bydd yn cau ar 2 Gorffennaf. Bydd yn ystyried newidiadau i reoliadau ym maes tenantiaethau amaethyddol. Bydd yn ceisio diweddaru Deddf Daliadau Amaethyddol 1986 a Deddf Tenantiaethau Amaethyddol 1995 er mwyn sicrhau, pan fo gan bobl hawliau y mae angen eu cynnal o dan y gyfraith, bod y gyfraith yng Nghymru mewn cyflwr addas i hynny ddigwydd.
First Minister, obviously the Government are considering the consultation responses from 'Brexit and our land'. It is imperative that, if we are to protect agricultural land, conservation and the productivity of that land to produce our food are held in equal weight. Can you confirm that Welsh Government look at both aspects as being important in the future of maintaining the quality of Welsh agricultural land and the viability of the Welsh rural economy?
Prif Weinidog, mae'n amlwg bod y Llywodraeth yn ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad ar 'Brexit a'n tir'. Mae'n hollbwysig, os ydym ni'n mynd i ddiogelu tir amaethyddol, bod yr un pwys yn cael ei neilltuo i gadwraeth ag i gynhyrchiant y tir hwnnw i gynhyrchu ein bwyd. A allwch chi gadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn ystyried y ddwy agwedd fel rhai pwysig yn y dyfodol er mwyn cynnal ansawdd tir amaethyddol Cymru a hyfywedd economi wledig Cymru?
I'm very happy to confirm exactly that. Llywydd, 'Brexit and our land' sets out a future for Welsh farming in which food production remains a central part of what farmers are about, but also rewards farmers for the production of public goods as well. The work that farmers do to protect our environment, to improve agricultural land, to improve water quality, to reduce carbon and greenhouse gas emissions—all of those are things that the future of farming will depend upon, and holding those two things together is part of what 'Brexit and our land' set out to do. Andrew Davies will know that the Minister is committed to a further publication before the Royal Welsh Show this year, and we look forward to going on having the very close and detailed engagement that we have had with the farming unions, and with other farming interests, as we take these proposals further forward.
Rwy'n hapus iawn i gadarnhau yn union hynny. Llywydd, mae 'Brexit a'n tir' yn cyflwyno dyfodol ar gyfer ffermio yng Nghymru lle mae cynhyrchu bwyd yn parhau'n rhan ganolog o'r hyn y mae ffermwyr yn ei wneud, ond sydd hefyd yn gwobrwyo ffermwyr am gynhyrchu nwyddau cyhoeddus. Mae'r gwaith y mae ffermwyr yn ei wneud i warchod ein hamgylchedd, i wella tir amaethyddol, i wella ansawdd dŵr, i leihau allyriadau carbon a nwyon tŷ gwydr—mae'r rheini i gyd yn bethau y bydd dyfodol ffermio yn dibynnu arnyn nhw, ac mae dal y ddau beth hynny gyda'i gilydd yn rhan o'r hyn yr aeth 'Brexit a'n tir' ati i'w wneud. Bydd Andrew Davies yn gwybod bod y Gweinidog wedi ymrwymo i gyhoeddiad pellach cyn y Sioe Frenhinol eleni, ac edrychwn ymlaen at gael yr ymgysylltiad agos iawn a manwl a gawsom gydag undebau'r ffermwyr, a chyda buddiannau ffermio eraill, wrth i ni fwrw ymlaen â'r cynigion hyn.
7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella'r amgylchedd yng Nghymru? OAQ53929
7. What steps is the Welsh Government taking to improve the environment in Wales? OAQ53929
Llywydd, the Welsh Government is currently consulting on environmental principles and governance should we leave the European Union. At the same time, we are refreshing our nature recovery action plan to tackle biodiversity loss and reviewing the urgency of actions in our low-carbon plan in light of the declaration of a climate emergency.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wrthi'n ymgynghori ar egwyddorion a llywodraethu amgylcheddol os byddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd. Ar yr un pryd, rydym ni'n adnewyddu ein cynllun gweithredu ar adfer natur i fynd i'r afael â cholli bioamrywiaeth ac yn adolygu brys y camau gweithredu yn ein cynllun carbon isel yng ngoleuni'r datganiad o argyfwng hinsawdd.
Thank you, First Minister. I'm sure you'll join me in welcoming the news that Monmouthshire County Council joined the Welsh Government last week in declaring its own climate change emergency, but, as I said to the environment Minister last week, declaring an emergency is one thing, but you need to actually see—I won't use the word 'concrete' in the answer; that would be inappropriate—positive steps on the ground. Electric charging infrastructure for cars is one positive way that this can be done. There are very few charging points in Wales at the moment. In my area, Magor services has got the main one in the Monmouthshire area, in John Griffiths's area. What is the Welsh Government doing to support local authorities such as Monmouthshire and others to build up that electric charging infrastructure?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i groesawu'r newyddion bod Cyngor Sir Fynwy wedi ymuno â Llywodraeth Cymru yr wythnos diwethaf i ddatgan ei argyfwng newid yn yr hinsawdd ei hun, ond, fel y dywedais wrth Weinidog yr amgylchedd yr wythnos diwethaf, mae datgan argyfwng yn un peth, ond mae angen i chi weld mewn gwirionedd—ni wnaf i ddefnyddio'r gair 'concrit' yn yr ateb; byddai hynny'n amhriodol—camau cadarnhaol ar lawr gwlad. Mae seilwaith gwefru trydan ar gyfer ceir yn un ffordd gadarnhaol o wneud hyn. Ychydig iawn o bwyntiau gwefru sydd yng Nghymru ar hyn o bryd. Yn fy ardal i, mae'r prif un yng ngwasanaethau Magwyr yn ardal sir Fynwy, yn ardal John Griffiths. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo awdurdodau lleol fel sir Fynwy ac eraill i ddatblygu'r seilwaith gwefru trydan hwnnw?
Llywydd, we've put £2 million into this as part of our budget agreement with Plaid Cymru. That money has been used in ways that allow local authorities to draw down money from a UK Government fund, so we're getting far more than £2 million-worth of benefit from it. Local authorities in Wales are increasing the number of charging points that they have available. I look forward to working with Monmouthshire County Council.
The Member asked about the specifics that we can do in relation to a climate emergency. I know that he was at the Bee Friendly Monmouthshire event at the weekend, where a Welsh Government project, Nature Isn't Neat, was launched—over £45,000 focused on the town of Monmouth to take particular action in relation to pollinators, and that's all part of a wider pattern of action we need to take in the climate field.
Llywydd, rydym ni wedi rhoi £2 filiwn i mewn i hyn yn rhan o'n cytundeb cyllideb gyda Phlaid Cymru. Defnyddiwyd yr arian hwnnw mewn ffyrdd sy'n caniatáu i awdurdodau lleol dynnu arian i lawr o gronfa Llywodraeth y DU, felly rydym ni'n cael gwerth llawer mwy na £2 filiwn o fudd ohono. Mae awdurdodau lleol yng Nghymru yn cynyddu nifer y pwyntiau gwefru sydd ganddyn nhw ar gael. Edrychaf ymlaen at weithio gyda Chyngor Sir Fynwy.
Gofynnodd yr Aelod am bethau penodol y gallwn ni eu gwneud o ran argyfwng hinsawdd. Gwn ei fod yn nigwyddiad Sir Fynwy Cyfeillgar i Wenyn dros y penwythnos, pan lansiwyd prosiect Llywodraeth Cymru, Natur Wyllt—dros £45,000 yn canolbwyntio ar dref Trefynwy i gymryd camau penodol yn ymwneud â phryfed peillio, ac mae hynny i gyd yn rhan o batrwm gweithredu ehangach y mae angen i ni ei gymryd ym maes hinsawdd.
8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau gyda Llywodraeth y DU ynghylch Brexit? OAQ53930
8. Will the First Minister provide an update on discussions with the UK Government regarding Brexit? OAQ53930
Llywydd, we continue to have regular discussions with the UK Government on Brexit-related issues. Following the JMC(EN) meeting held on 9 May, Jeremy Miles met with Stephen Barclay, the Secretary of State for Exiting the EU, and Eluned Morgan met with Liam Fox, Secretary of State for the Department for International Trade. Both those meetings took place last week and both of those meetings took place in Cardiff.
Llywydd, rydym ni'n parhau i gael trafodaethau rheolaidd gyda Llywodraeth y DU ar faterion yn ymwneud â Brexit. Yn dilyn cyfarfod y Cyd-bwyllgor Gweinidogion (Negodiadau’r UE) a gynhaliwyd ar 9 Mai, cyfarfu Jeremy Miles â Stephen Barclay, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ymadael â'r UE, a chyfarfu Eluned Morgan â Liam Fox, yr Ysgrifennydd Gwladol dros yr Adran Masnach Ryngwladol. Cynhaliwyd y ddau gyfarfod hynny yr wythnos diwethaf a chynhaliwyd y ddau gyfarfod hynny yng Nghaerdydd.
When our European partners agreed to extend the Brexit deadline two months ago, the message from Jean-Claude Juncker was very clear: don't waste this time. Since then, we've had six weeks of fruitless talks between the Conservatives and Labour, and now, in an unparalleled act of self-absorbed navel-gazing, the Conservatives in Westminster are about to embark on a leadership contest, proving what many of us have known all along, that Brexit, for them, is about what's best for their party not what's best for the country.
In the meantime, manufacturing companies in my constituency are continuing to live with Brexit uncertainty every single day. Would the First Minister agree with me that we are now rapidly running out of road on this issue and that it is becoming increasingly clear that the only realistic way to resolve this impasse is to put this back to the people in another vote? And would you agree with me that this is not, as Mark Reckless has tried to claim, about disrespecting the views of the people. This is about giving everyone the opportunity to have a final say on a deal that would impact on us for years to come once we know what that deal looks like. This is about listening to the people.
Pan gytunodd ein partneriaid Ewropeaidd i ymestyn y dyddiad terfyn Brexit ddeufis yn ôl, roedd y neges gan Jean-Claude Juncker yn glir iawn: peidiwch â'i wastraffu'r tro hwn. Ers hynny, rydym wedi cael chwe wythnos o drafodaethau ofer rhwng y Ceidwadwyr a Llafur, ac yn awr, mewn gweithred ddigyfaddawd o ail-syllu ar eu hunain, mae'r Ceidwadwyr yn San Steffan ar fin cychwyn cystadleuaeth arweinyddiaeth, gan brofi'r hyn y mae llawer ohonom wedi ei wybod ar hyd yr amser, fod Brexit iddynt hwy'n golygu'r hyn sydd orau i'w plaid hwy ac nid yr hyn sydd orau i'r wlad.
Yn y cyfamser, mae cwmnïau gweithgynhyrchu yn fy etholaeth i yn dal i fyw gydag ansicrwydd Brexit bob dydd. A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno â mi ein bod bellach bron a chyrraedd pen ein tennyn ar y mater hwn a'i bod yn dod yn fwyfwy amlwg mai'r unig ffordd realistig o ddatrys y cyfyngder hwn yw drwy fynd yn ôl at y bobl a chael pleidlais arall? Ac a fyddech yn cytuno â mi nad oes gan hyn ddim i'w wneud ag amharchu barn y bobl, fel y mae Mark Reckless wedi ceisio ei honni. Mae a wnelo hyn â rhoi cyfle i bawb gael rhoi'r gair olaf ar fargen a fyddai'n effeithio arnom am flynyddoedd i ddod unwaith y byddwn yn gwybod sut fargen fydd honno. Mae hyn yn ymwneud â gwrando ar y bobl.
I thank Lynne Neagle for that. I agree with her that the outlook for Brexit is bleak, in the sense that having secured an extension from the European Union, we now look as though the Prime Minister is determined to put her failed deal back in front of the House of Commons again, with, as far as I can see, no prospect whatsoever of it succeeding. There will then be three months' worth of a Conservative Party leadership contest in which it will be impossible for any sensible Government business to be done.
It really is for the House of Commons to grasp this issue and to put a proper proposition in front of the House of Commons in relation to a second vote, so that, if that is to happen, we can have that decided upon early, so that preparations can be made during the period that we have left. Now, it's for the House of Commons to make that decision, but the day is coming when that decision really has to be made. If it is made, if that is what the House of Commons decides because there is no other way through this impasse, then, of course, it is not a democratic dereliction to return to people and ask them for a second view. Nothing could be more absurd in a place like this, where we all have to face a democratic decision regularly as part of our political lives, to suggest that going back to people and asking them for their view is anything other than to respect that basic democratic proposition. We will see—it is for the House of Commons to make that decision. If they decide—as we've said here many times, if that proposition is put back in front of people here in Wales, the advice of the Welsh Government will be, as it always has been, that Wales's future is better secured through continued membership of the European Union.
Diolch i Lynne Neagle am hynny. Cytunaf â hi fod y rhagolygon ar gyfer Brexit yn llwm, yn yr ystyr ei bod yn ymddangos bellach, ar ôl sicrhau estyniad gan yr Undeb Ewropeaidd, fod Prif Weinidog y DU yn benderfynol o roi ei bargen aflwyddiannus yn ôl gerbron Tŷ'r Cyffredin eto, heb ddim gobaith o gwbl iddo lwyddo, hyd y gwelaf i. Wedyn bydd oddeutu tri mis o ornest arweinyddiaeth y Blaid Geidwadol lle bydd yn amhosibl gwneud unrhyw fusnes synhwyrol yn y Llywodraeth.
Mater i Dŷ'r Cyffredin, mewn gwirionedd, yw cymryd rheolaeth o'r pwnc hwn a rhoi cynnig priodol gerbron Tŷ'r Cyffredin ynghylch ail bleidlais, fel y gallwn gael penderfyniad ar hynny'n fuan, os yw hynny i ddigwydd, fel y gellir gwneud paratoadau yn ystod y cyfnod hwnnw sydd gennym ar ôl. Nawr, mater i Dŷ'r Cyffredin yw gwneud y penderfyniad hwnnw, ond mae'r diwrnod yn dod pan fydd yn rhaid gwneud y penderfyniad hwnnw mewn gwirionedd. Os caiff ei wneud, os mai dyna y mae'r Tŷ'r Cyffredin yn ei benderfynu gan nad oes unrhyw ffordd arall drwy'r cyfyngder hwn, yna, wrth gwrs, nid yw'n esgeulustod democrataidd i ddychwelyd at bobl a gofyn iddynt am ail farn. Ni allai dim fod yn fwy hurt mewn lle fel hyn, lle y mae'n rhaid i bob un ohonom wynebu penderfyniad democrataidd rheolaidd fel rhan o'n bywydau gwleidyddol, i awgrymu bod mynd yn ôl at bobl a gofyn iddynt am eu barn yn rhywbeth heblaw parchu'r cynnig democrataidd sylfaenol hwnnw. Cawn weld—mater i Dŷ'r Cyffredin yw gwneud y penderfyniad hwnnw. Os penderfynant—fel yr ydym wedi'i ddweud yma lawer gwaith, os yw'r cynnig hwnnw'n cael ei roi'n ôl o flaen y bobl yma yng Nghymru, cyngor Llywodraeth Cymru fydd, fel y bu erioed, y bydd yn well sicrhau dyfodol Cymru drwy barhau i fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel swyddog cyfreithiol. Ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Bethan Sayed.
The next item, therefore, is questions to the Counsel General in respect of his law officer responsibilities. And the first question is from Bethan Sayed.
1. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol amlinellu'r gwariant hyd yma gan adran gwasanaethau cyfreithiol Llywodraeth Cymru i'r adolygiad barnwrol o benderfyniadau'r crwner mewn perthynas â'r cwest i farwolaeth Carl Sargeant? OAQ53900
1. Will the Counsel General outline expenditure incurred to date by the Welsh Government’s legal services department into the judicial review of the coroner’s decisions in respect of the inquest into the death of Carl Sargeant? OAQ53900
The expenditure that has been incurred by the Welsh Government in relation to the judicial review of the coroner’s decision, including the costs of leading counsel, amounted to £18,732.18.
Cyfanswm y gwariant yr oedd yn rhaid i Lywodraeth Cymru ei dalu yn gysylltiedig â'r adolygiad barnwrol o benderfyniad y crwner, gan gynnwys costau'r Prif Gwnsler, oedd £18,732.18.
Thank you very much for that reply, and I'm glad I could get a reply on the floor of the Chamber because I did send a freedom of information request, and at that time I was told, on 1 May, that no information was held and that no budgets were set aside for these specific purposes. So, can I ask if there will be any additional expenditure in this regard and what that would be, and if an Assembly Member writes with that particular request in future that we will be able to get a reply that will be open and transparent as opposed to one that was not?
Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, ac rwy'n falch fy mod wedi gallu cael ateb ar lawr y Siambr gan fy mod wedi anfon cais rhyddid gwybodaeth, a bryd hynny dywedwyd wrthyf, ar 1 Mai, nad oedd yna unrhyw wybodaeth ar gael ac na neilltuwyd cyllidebau ar gyfer y dibenion penodol hyn. Felly, a gaf i ofyn a fydd unrhyw wariant ychwanegol yn y cyswllt hwn a beth fyddai hynny, ac os bydd aelod o'r Cynulliad yn ysgrifennu gyda'r cais arbennig hwnnw yn y dyfodol y byddwn yn gallu cael ateb a fydd yn agored ac yn dryloyw yn hytrach nag un nad oedd yn agored a thryloyw?
Well, I hope the Member feels that my response today has been open and transparent in giving the precise figure. I'm not in a position to comment on the particular freedom of information request that the Member refers to. I don't anticipate further substantive costs being incurred. The costs that were incurred were done with a view to minimising those costs, and so, although leading counsel was retained, she was instructed by the Welsh Government's legal services department, which will have had the effect of keeping those costs to a minimum.
Wel, rwy'n gobeithio bod yr Aelod yn teimlo bod fy ymateb heddiw wedi bod yn agored ac yn dryloyw o ran rhoi'r union ffigwr. Nid wyf mewn sefyllfa i roi sylwadau ar y cais rhyddid gwybodaeth penodol y mae'r Aelod yn cyfeirio ato. Dydw i ddim yn rhagweld y bydd costau sylweddol eraill yn codi. Gwnaed y costau hyn gyda'r bwriad o leihau'r costau hynny, ac felly, er i gwnsler arweiniol gael ei chadw, cyfarwyddwyd hi gan adran gwasanaethau cyfreithiol Llywodraeth Cymru, ac fe fydd hyn wedi cael yr effaith o gadw'r costau hynny mor isel â phosibl.
Counsel General, I've had some correspondence with the Permanent Secretary in relation to the use of the transcript from the inquest and, in particular, special advisers instructing civil servants to look at diaries. Now, it was my understanding, and I've had that confirmed from the coroner, that the transcript should not have been used, other than for the specific purpose that it was requested for. The correspondence to me obviously wasn't the purpose that it was requested for. Do you therefore believe that, if that transcript was used incorrectly, the Permanent Secretary's in danger of being in contempt of court?
Cwnsler Cyffredinol, rwyf wedi cael rhywfaint o ohebiaeth gyda'r Ysgrifennydd Parhaol ynghylch y defnydd o drawsgrifiad o'r cwest ac, yn arbennig, cynghorwyr arbennig yn cyfarwyddo gweision sifil i edrych ar ddyddiaduron. Nawr, fy nealltwriaeth i, ac rwyf wedi cael cadarnhad o hynny gan y crwner, oedd na ddylid bod wedi defnyddio'r trawsgrifiad, heblaw at y diben penodol y gofynnwyd amdano. Yn amlwg, nid yr ohebiaeth ataf i oedd y diben y gofynnwyd amdano. A ydych yn credu, felly, pe bai'r trawsgrifiad hwnnw'n cael ei ddefnyddio'n anghywir, fod yr Ysgrifennydd Parhaol mewn perygl o fod mewn dirmyg llys?
Well, I'm not familiar with the correspondence to which the Member refers in his question, but I'm happy to look into that matter.
Wel, dydw i ddim yn gyfarwydd â'r ohebiaeth y mae'r Aelod yn cyfeirio ati yn ei gwestiwn, ond rwy'n hapus i ystyried y mater.
2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am effaith bosibl creu awdurdodaeth gyfreithiol i Gymru ar gyfreithwyr Cymru? OAQ53897
2. Will the Counsel General make a statement on the potential impact of the creation of a Welsh legal jurisdiction on Welsh lawyers? OAQ53897
We await the outcome of the justice commission, but the Welsh Government is advocating the creation of a Welsh legal jurisdiction for many reasons, constitutional and practical. We are also of the view that a Welsh legal jurisdiction would benefit Welsh lawyers or, at the very least, would have a neutral effect.
Rydym ni'n aros am ganlyniad y comisiwn cyfiawnder, ond mae Llywodraeth Cymru o blaid creu awdurdodaeth gyfreithiol i Gymru am lawer o resymau, yn gyfansoddiadol ac yn ymarferol. Rydym o'r farn hefyd y byddai awdurdodaeth gyfreithiol i Gymru o fudd i gyfreithwyr Cymru neu, o leiaf, y byddai'n cael effaith niwtral.
Thank you. None of us can deny the development of Welsh law and the ever increasing role played by the Welsh Government in the delivery of justice in Wales. Therefore, I welcome the fact that the Commission on Justice in Wales is reviewing the system and looking at creating a long-term vision. The Law Society, however, has recently made its submission to the commission. In this, they have noted that complete separation of Wales from the current single jurisdiction could dilute the jurisdiction of England and Wales and curtail the ability of solicitors to maintain the current level of legal services activity in Wales. Indeed, it is explained that
'Wales could be perceived as a difficult place to do business.'
Their words, not mine. With the interests of the future of around 450 law firms and 4,000 law students here—[Interruption.] Will you give assurances that a jurisdictional solution is being explored in addition to simply pursuing complete jurisdictional separation?
Diolch. Ni all neb ohonom wadu datblygiad cyfraith Cymru a rhan gynyddol Llywodraeth Cymru yn y gwaith o ddarparu cyfiawnder yng Nghymru. Felly, rwy'n croesawu'r ffaith bod y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru yn adolygu'r system ac yn ystyried creu gweledigaeth hirdymor. Mae Cymdeithas y Cyfreithwyr, fodd bynnag, wedi cyflwyno ei argymhelliad i'r Comisiwn yn ddiweddar. Yn hyn o beth, maen nhw wedi nodi y gallai gwahanu Cymru'n llwyr oddi wrth yr awdurdodaeth sengl bresennol wanhau awdurdodaeth Cymru a Lloegr a chyfyngu ar allu cyfreithwyr i gynnal y lefel bresennol o weithgarwch gwasanaethau cyfreithiol yng Nghymru. Yn wir, eglurir
'y gallai Cymru gael ei gweld fel lle anodd i weithredu busnes.'
Eu geiriau nhw, nid fy rhai i yw'r rhain. Gyda buddiannau dyfodol tua 450 o gwmnïau cyfreithiol a 4,000 o fyfyrwyr y gyfraith yma—[Torri ar draws.] A wnewch chi roi sicrwydd inni fod ateb awdurdodaethol yn cael ei archwilio yn ogystal â mynd ar drywydd gwahanu awdurdodaethol llwyr yn unig?
I'm not entirely clear about the point the Member was making in her last question, but the Law Society's submission, I'm sure she will know, represents, I think, perhaps an evolution of their position and, although it does identify some of the concerns that are very well understood in relation to the jurisdictional issue and the existence of a separate jurisdiction in particular, my reading of it is that it probably moves further towards an understanding of some of the benefits and an acknowledgement of some of the benefits that that set of arrangements could bring. I would agree with the recommendation they make in their submission to the commission, which is that the Welsh Government should be proactive in developing a jurisdictional solution to the accommodation of Welsh law and the distinct needs of Wales. It goes on to talk about doing so without creating barriers and, clearly, we would wish to endorse that as well.
The Bar councillors, as I'm sure she will be aware, in Wales—the Wales and Chester circuit, indeed—made a submission that was also very supportive of the position that we have advocated in advance of the commission for justice. The point in relation to the barriers, which underlies the point in her question—there is no need in any of these jurisdiction discussions to assume that dual qualification would be a problem. Indeed, that is actually, I would argue, an advantage to lawyers practising in Wales, the ability to say that they are qualified in both English law and in Welsh law. Dual qualification is often regarded by lawyers as an advantage. But she makes points that absolutely need to be addressed. I have actually commissioned a review of how the Government works with the legal sector to ensure that it remains a robust sector and becomes more resilient for the future, and I'll be happy to put that in the public domain in due course when it reports.
Nid wyf yn gwbl glir ynghylch y pwynt yr oedd yr Aelod yn ei wneud yn ei chwestiwn olaf, ond mae cyflwyniad Cymdeithas y Cyfreithwyr, fel yr wyf yn siŵr y bydd yn gwybod, yn cynrychioli, fe gredaf, esblygiad o'u safle. Er ei fod, efallai'n nodi rhai o'r pryderon sy'n hawdd iawn i'w deall yn gysylltiedig â'r mater awdurdodaethol a bodolaeth awdurdodaeth ar wahân yn benodol, fy nealltwriaeth i ohono yw ei fod fwy na thebyg yn symud ymhellach tuag at ddealltwriaeth o rai o'r manteision a chydnabyddiaeth o rai o'r manteision y gallai'r gyfres yna o drefniadau ddod yn ei sgil. Byddwn yn cytuno â'r argymhelliad y maen nhw'n ei wneud yn eu cyflwyniad i'r Comisiwn, sef y dylai Llywodraeth Cymru fod yn rhagweithiol wrth ddatblygu ateb awdurdodaethol i gynnwys cyfraith Cymru ac anghenion penodol Cymru. Mae'n mynd yn ei flaen i sôn am wneud hynny heb greu rhwystrau ac, yn amlwg, byddem yn dymuno ategu hynny hefyd.
Cyflwynwyd argymhelliad gan gynghorwyr y Bar, fel yr wyf yn siŵr y bydd yn ymwybodol, yng Nghymru—cylchdaith Cymru a Chaer, yn wir—oedd hefyd yn gefnogol iawn i'r safbwynt yr ydym wedi'i argymell cyn y comisiwn cyfiawnder. Y pwynt ynglŷn â'r rhwystrau, sy'n sail i'r pwynt yn ei chwestiwn—nid oes angen i'r un o'r trafodaethau awdurdodaeth hyn gymryd yn ganiataol y byddai cymhwyster deuol yn broblem. Yn wir, byddai hynny, yn fy marn i, yn fantais i gyfreithwyr sy'n ymarfer yng Nghymru, y gallu i ddweud eu bod yn gymwys yng nghyfraith Lloegr ac yng nghyfraith Cymru. Mae cyfreithwyr yn aml yn ystyried bod cymhwyster deuol yn fantais. Ond mae hi'n gwneud pwyntiau y mae gwir angen mynd i'r afael â nhw. Rwyf wedi comisiynu adolygiad o sut y mae'r Llywodraeth yn gweithio gyda'r sector cyfreithiol i sicrhau ei fod yn parhau'n sector cadarn ac yn datblygu i fod yn fwy gwydn ar gyfer y dyfodol, a byddaf yn falch o gyhoeddi hynny maes o law pan fydd yn adrodd.
I'm grateful to you, Counsel General, for your answer to the original question. It is important, of course, that we do see the creation of a Welsh jurisdiction to be able to establish a coherent and stable settlement in this country. You will have seen the report of the House of Commons select committee on Welsh affairs, published last week, and also recent announcements from the United Kingdom Government on the future of the probation service. All of these matters, of course, are areas where extreme difficulty is caused by having the current England-and-Wales jurisdiction, and where there are people suffering in this country as a consequence of that situation.
My question to you this afternoon is that the Welsh Government has already submitted its view to the Thomas commission: does the Welsh Government have any plans to submit any additional evidence to the commission, or does the Welsh Government stand by the evidence that was given by myself, and, at that time, himself, and the former First Minister?
Rwy'n ddiolchgar i chi, Cwnsler Cyffredinol, am eich ateb i'r cwestiwn gwreiddiol. Mae'n bwysig, wrth gwrs, ein bod yn gweld creu awdurdodaeth i Gymru er mwyn gallu sefydlu setliad cydlynol a sefydlog yn y wlad hon. Byddwch wedi gweld adroddiad pwyllgor dethol Tŷ'r Cyffredin ar faterion Cymreig, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, a hefyd gyhoeddiadau'n ddiweddar gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig ar ddyfodol y gwasanaeth prawf. Mae'r materion hyn i gyd, wrth gwrs, yn feysydd lle mae anhawster aruthrol yn cael ei achosi drwy gael yr awdurdodaeth bresennol rhwng Cymru a Lloegr, a lle mae pobl yn dioddef yn y wlad hon o ganlyniad i'r sefyllfa honno.
Fy nghwestiwn i chi y prynhawn yma yw bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyflwyno ei barn i gomisiwn Thomas: a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i gyflwyno unrhyw dystiolaeth ychwanegol i'r comisiwn, neu a yw Llywodraeth Cymru yn glynu wrth y dystiolaeth a roddwyd gennyf i, ac, ar y pryd, ef ei hun, a chyn Brif Weinidog Cymru?
Well, both those propositions are true. There are plans to provide further evidence. I myself, for example, have been to Northern Ireland and to Scotland to look at how matters work there. Some of the features that we would perhaps have to deal with in a future settlement here are ones that are already part of the daily life of legal practitioners in Northern Ireland. So, there will be the prospect of further evidence, but, the Welsh Government's evidence to date, we stand by that.
Wel, mae'r ddau gynnig hynny'n wir. Mae cynlluniau ar y gweill i ddarparu rhagor o dystiolaeth. Rwyf i fy hun, er enghraifft, wedi bod i Ogledd Iwerddon ac i'r Alban i edrych ar sut mae pethau'n gweithio yno. Mae rhai o'r nodweddion y byddai'n rhaid inni ddelio â nhw efallai mewn setliad yn y dyfodol yma yn rhai sydd eisoes yn rhan o fywyd bob dydd ymarferwyr cyfreithiol yng Ngogledd Iwerddon. Felly, bydd posibilrwydd o ragor o dystiolaeth, ond ar hyn o bryd, rydym yn cadw at dystiolaeth Llywodraeth Cymru.
Mark Reckless.
Mark Reckless.
It's a follow-up to question 3, is it?
Ai dilyniant i gwestiwn 3, ydy o?
Question 2.
Cwestiwn 2.
It's question 3 I want to—.
Cwestiwn 3 wyf i am—.
Okay. Question 3, Janet Finch-Saunders.
Iawn. Cwestiwn 3, Janet Finch-Saunders.
3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o orfodi deddfwriaeth ledled Cymru? OAQ53896
3. What assessment has the Counsel General made of the enforcement of legislation across Wales? OAQ53896
The responsibility for taking action to enforce Welsh-made legislation through the justice system largely lies with the Welsh Government and a range of agencies. The Welsh Government’s approach is to promote behavioural change and collaboration rather than criminalisation, and we would like to pursue this approach through a devolved justice system.
Mae'r cyfrifoldeb am weithredu i orfodi deddfwriaeth a wnaed yng Nghymru drwy'r system gyfiawnder yn gorwedd yn bennaf gyda Llywodraeth Cymru ac amrywiaeth o asiantaethau. Dull Llywodraeth Cymru yw hyrwyddo newid mewn ymddygiad a chydweithio yn hytrach na throseddoli, a hoffem ddilyn y dull hwn drwy system cyfiawnder ddatganoledig.
Okay, thank you. Well, one way through which compliance with marine and fisheries related legislation is pursued by the Welsh Government is through the use of fisheries patrol vessels. Now, I've been undertaking an investigation on behalf of some constituents who raised this with me into the activities of those berthed in Aberconwy between January 2017 and February 2019. What I have found is that the FPG—FPV, in fact—FPV Aegis, FPV Cranogwen and FPV Lady Megan encountered a total of 108 vessels, equating to about one a week. More so, only a total of five breaches were discovered, and as a result no fines were levied during this 26-month period. Now, when considering those appalling enforcement and prosecution statistics, and bearing in mind that the Welsh Government has invested £2.6 million in a new FPV, taxpayers and local fishermen deserve answers as to what exactly is going on. Will you undertake a review of the activities of the FPVs as a means of enforcing legislation, and, generally, in more terms, would you look at where we do have legislation in place, where enforcement is needed, and where legislation is being breached, and actually ensure that, where there need to be prosecutions, they are in fact carried out?
Iawn, diolch. Wel, un ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati i gydymffurfio â deddfwriaeth forol â physgodfeydd yw drwy ddefnyddio llongau patrolio pysgodfeydd. Nawr, rwyf wedi bod yn cynnal ymchwiliad ar ran rhai etholwyr a gododd hyn gyda mi i weithgareddau'r rhai a angorwyd yn Aberconwy rhwng Ionawr 2017 a Chwefror 2019. Yr hyn yr wyf wedi'i ganfod yw bod y llongau patrolio pysgodfeydd yr Aegis, y Cranogwen a'r Lady Megan wedi dod ar draws cyfanswm o 108 o longau, sy'n cyfateb i tua un yr wythnos. Yn fwy na hynny, dim ond cyfanswm o bum torcyfraith a ganfuwyd, ac o ganlyniad ni chafodd unrhyw ddirwyon eu codi yn ystod y cyfnod 26 mis hwn. Nawr, wrth ystyried yr ystadegau ofnadwy hynny ar orfodi ac erlyn, ac o gofio bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £2.6 miliwn mewn llong patrolio pysgodfeydd newydd, mae trethdalwyr a physgotwyr lleol yn haeddu atebion ynglŷn â beth yn union sy'n digwydd. A wnewch gynnal adolygiad o weithgareddau'r llongau patrolio pysgodfeydd fel modd o orfodi deddfwriaeth, ac, yn gyffredinol, ac ymhellach, a fyddech chi'n ystyried lle y mae deddfwriaeth ar waith, lle y mae angen gorfodi, a lle y torrir y ddeddfwriaeth, ac mewn gwirionedd sicrhau, lle mae angen erlyniadau, eu bod yn cael eu cyflawni?
Well—[Interruption.]
Wel—[Torri ar draws.]
Oh, shut up, Alun.
O, bydd yn dawel, Alun.
I'm surprised to hear—[Interruption.]
Rwy'n synnu o glywed—[Torri ar draws.]
Calm down. Less accusations and less responses.
Ymdawelwch. Llai o gyhuddiadau a llai o ymatebion.
I'm surprised to hear the Member criticise our approach towards seeking to enforce the regulations that we are responsible for enforcing. I would have hoped that she would have supported the Government in practical and proactive enforcement of the regulations that we are responsible for enforcing here in Wales. And I think investment in fisheries patrol vehicles is a very, very sensible investment on the part of the Welsh Government, and they will be busier as a consequence of Brexit, if I may just point that out to the Member.
Since I became Counsel General, I've been clear that the work around fisheries enforcement in particular is a priority, and I meet regularly with lawyers to ascertain the state of all the prosecutions that we have in relation to infractions across Wales. And the whole point of that is to maintain momentum and to ensure that people in Wales cannot simply disregard the regulations that are applicable and that are there to protect stocks of often very sensitive shellfish beds and so on, and other marine habitats, and we take that responsibility very seriously indeed.
Rwy'n synnu o glywed yr Aelod yn beirniadu ein hymagwedd tuag at geisio gorfodi'r rheoliadau yr ydym yn gyfrifol am eu gorfodi. Byddwn wedi gobeithio y byddai wedi cefnogi'r Llywodraeth i orfodi'n ymarferol ac yn rhagweithiol y rheoliadau yr ydym yn gyfrifol am eu gorfodi yma yng Nghymru. Ac rwy'n meddwl bod buddsoddi mewn llongau patrolio pysgodfeydd yn fuddsoddiad synhwyrol iawn ar ran Llywodraeth Cymru, a byddant yn brysurach o ganlyniad i Brexit, os caf i gyfeirio hynny at yr Aelod.
Ers imi ddod yn Gwnsler Cyffredinol, rwyf wedi bod yn glir bod y gwaith sy'n ymwneud â gorfodi pysgodfeydd yn arbennig yn flaenoriaeth, ac rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â chyfreithwyr i ganfod beth yw cyflwr yr holl erlyniadau sydd gennym yn gysylltiedig â thorri gweithrediadau ledled Cymru. Holl bwynt hynny yw cynnal momentwm a sicrhau nad yw pobl yng Nghymru yn gallu diystyru'r rheoliadau sy'n berthnasol ac sydd yno i ddiogelu stociau o welyau pysgod cregyn ac ati sy'n aml yn sensitif iawn, a chynefinoedd morol eraill, ac rydym yn cymryd y cyfrifoldeb hwnnw'n ddifrifol iawn.
Counsel General, do you know of any other law officer who has backed changing rules enforced under legislation retrospectively to ban a political group he dislikes?
Cwnsler Cyffredinol, a wyddoch chi am unrhyw swyddog cyfreithiol arall sydd wedi cefnogi newid rheolau a orfodwyd o dan ddeddfwriaeth i ôl-weithredu i wahardd grŵp gwleidyddol nad yw'n eu hoffi?
I'm not aware of the point of the Member's question.
Dydw i ddim yn ymwybodol o ddiben cwestiwn yr Aelod.
4. Sut y gall Llywodraeth Cymru gynorthwyo yn yr adolygiad barnwrol o faterion sy'n codi o bolisi Llywodraeth y DU o ran gwneud oedrannau pensiwn menywod yn gyfartal ac effaith y newidiadau hynny ar fenywod a anwyd yn y 1950au? OAQ53905
4. How can the Welsh Government assist in the judicial review of matters arising from the UK Government's policy of equalisation of women's pension ages and the impact of those changes on women born in the 1950s? OAQ53905
The Welsh Government has consistently expressed to the UK Government its concerns about women who have had their state pension age raised without effective or sufficient notification. However, state pensions are a non-devolved matter and therefore the Welsh Ministers' powers are constrained in that respect.
Mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi ei phryderon yn gyson wrth Lywodraeth y DU ynghylch menywod lle mae oedran derbyn eu pensiwn y wladwriaeth wedi cael ei godi heb eu hysbysu'n effeithiol nac yn ddigonol. Fodd bynnag, nid yw pensiynau'r wladwriaeth yn fater sydd wedi'i ddatganoli ac felly cyfyngir ar bwerau Gweinidogion Cymru yn hynny o beth.
I appreciate the constraint that the Counsel General identifies, but in Plenary on 20 March it was agreed the Welsh Government would make representations to the UK Government in support of the Women Against State Pension Inequality state pension campaigners, many of whom are my constituents and have been in touch directly with me. The Deputy Minister and the Chief Whip also confirmed the Counsel General would consider what action Welsh Government could take in relation to the litigation against the Department for Work and Pensions for the alleged mishandling of raising the state pension age for women born in the 1950s. And the High Court hearing date for the judicial review is now fast approaching, because it's Wednesday 5 June and Thursday 6 June. I appreciate what he says about pensions being a reserved matter, but we have made a commitment. The Welsh Government has made a commitment to those campaigners. Therefore, can he satisfy this Chamber that the Welsh Government has taken the action that we discussed on 20 March and has put pressure on since?
Rwy'n deall y cyfyngiadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol yn eu nodi, ond yn y cyfarfod llawn ar 20 Mawrth cytunwyd y byddai Llywodraeth Cymru yn cyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU i gefnogi ymgyrchwyr pensiwn y wladwriaeth, sy'n ymwneud ag anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth, llawer ohonyn nhw'n etholwyr i mi ac wedi cysylltu'n uniongyrchol â mi. Cadarnhaodd y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip hefyd y byddai'r Cwnsler Cyffredinol yn ystyried pa gamau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd yn gysylltiedig â'r ymgyfreitha yn erbyn yr Adran Gwaith a Phensiynau am y cam-drafod honedig o godi oedran pensiwn y wladwriaeth ar gyfer menywod a anwyd yn y 1950au. Ac mae dyddiad gwrandawiad yr Uchel Lys ar gyfer yr adolygiad barnwrol yn prysur agosáu erbyn hyn, gan ei fod yn cael ei gynnal ddydd Mercher 5 Mehefin a dydd Iau 6 Mehefin. Gwerthfawrogaf yr hyn a ddywed fod pensiynau'n fater a gadwyd yn ôl, ond rydym wedi gwneud ymrwymiad. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ymrwymiad i'r ymgyrchwyr hynny. Felly, a all ef fodloni'r Siambr hon fod Llywodraeth Cymru wedi cymryd y camau a drafodwyd gennym ar 20 Mawrth ac wedi rhoi pwysau arnynt ers hynny?
Well, I thank the Member for that supplementary question, and I know that this is a matter that he's been campaigning on in his constituency and is in close touch with his local 1950s women's group. He is right to say that in the debate on 20 March the Deputy Minister indicated an approach on behalf of the Welsh Government. As he says, the High Court has granted permission for that judicial review and the hearing will be heard on the fifth and sixth.
The powers that the Counsel General has under the Government of Wales Act 2006 don't permit intervention in this particular set of circumstances, unfortunately. That's an assessment I've made subsequently, given the representations that the Minister made in the Chamber. However, the Welsh Government has subsequently written to the UK Government to press its concerns in relation to the UK Government's approach, and it concludes by urging the UK Government to take action to mitigate the negative impacts, which the women are enduring through no fault of their own, and to address the concerns in particular raised by Professor Alston and the UN Committee on the Elimination of Discrimination against Women, and that letter has been sent to follow up the commitments made by the Deputy Minister in the Chamber.
Wel, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw, a gwn fod hwn yn fater y bu'n ymgyrchu yn ei erbyn yn ei etholaeth a'i fod mewn cysylltiad agos â'i grŵp menywod 1950au lleol. Mae'n iawn wrth ddweud bod y Dirprwy Weinidog, yn y ddadl ar 20 Mawrth, wedi awgrymu dull gweithredu ar ran Llywodraeth Cymru. Fel y dywed, mae'r Uchel Lys wedi rhoi caniatâd ar gyfer yr adolygiad barnwrol hwnnw a bydd y gwrandawiad yn cael ei glywed ar y pumed a'r chweched.
Nid yw'r pwerau sydd gan y Cwnsler Cyffredinol o dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006 yn caniatáu ymyrryd yn y set benodol hon o amgylchiadau, yn anffodus. Dyna asesiad yr wyf wedi'i wneud wedi hynny, o ystyried y sylwadau a wnaeth y Gweinidog yn y Siambr. Fodd bynnag, yn dilyn hynny, mae Llywodraeth Cymru wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i bwysleisio ei phryderon ynghylch ymagwedd Llywodraeth y DU, ac mae'n cloi drwy bwyso ar Lywodraeth y DU i gymryd camau i liniaru'r effeithiau negyddol y mae'r menywod yn eu hwynebu heb fod bai arnyn nhw. Hefyd, bod angen mynd i'r afael â'r pryderon a godwyd yn benodol gan yr Athro Alston a Phwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Gwahaniaethu yn Erbyn Menywod, ac mae'r llythyr hwnnw wedi'i anfon i ddilyn yr ymrwymiadau a wnaed gan y Dirprwy Weinidog yn y Siambr.
Can I thank the Counsel General for his response to Hefin David? I am sure he will understand that there will be a great many women in this category who will be disappointed to hear that he does not have—. And we must take his word, Llywydd, that he has given consideration to whether it was possible to take any action. Of course, the women bringing the case are optimistic about a possible positive result. If they are successful, there will, of course, then be an appeal.
Can I urge the Counsel General and the Welsh Government to look again at whether there may be some way, if there is an appeal—? It's too late now I think to make any representations in the context of the judicial review hearing itself, but, if there is an appeal, I would submit to the Counsel General and to the Welsh Government, for example, that the Welsh Government has got a material interest in this case, because the Welsh economy has lost millions of pounds, because those women did not have that money to spend in their local communities. So, can I urge the Counsel General, today, while expressing a regret of my constituents and Hefin's and many others who I know will have been in contact with us—? I had a letter just today from a lady who had to lose her home—had to sell her home—because she couldn't afford to keep up payments and couldn't afford to pay the bills. Can I ask the Counsel General if he will, if there is an appeal, look again and seek some further advice as to whether, given the loss to the Welsh economy, that what I firmly believe has been maladministration on the part of the Department for Work and Pensions—? Given that potential loss, I would submit that there may be a material case for the Welsh Government to oppose an appeal if the women are found in favour of the week after next. I realise it's a very sensitive situation, because the matter is not devolved, but, on the other hand, if there has been maladministration, this maladministration has had catastrophic effects not only on those individual women, but also on the communities where those women did not have income to spend.
A gaf i ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb i Hefin David? Rwy'n siŵr y bydd yn deall y bydd llawer iawn o fenywod yn y categori hwn a fydd yn siomedig o glywed nad oes ganddo—. A rhaid inni gymryd ei air, Llywydd, ei fod wedi ystyried a oedd modd cymryd unrhyw gamau. Wrth gwrs, mae'r menywod sy'n cyflwyno'r achos yn optimistaidd ynglŷn â chanlyniad cadarnhaol posibl. Os byddant yn llwyddiannus, yna, wrth gwrs, bydd apêl.
A gaf i bwyso ar y Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Cymru i edrych eto i weld a oes rhyw ffordd, os bydd apêl—? Mae'n rhy hwyr yn awr rwy'n meddwl i wneud unrhyw sylwadau yng nghyd-destun gwrandawiad yr adolygiad barnwrol ei hun, ond, os bydd apêl, byddwn yn cyflwyno i'r Cwnsler Cyffredinol a Llywodraeth Cymru, er enghraifft, fod gan Lywodraeth Cymru ddiddordeb sylweddol yn y maes hwn, gan fod economi Cymru wedi colli miliynau o bunnoedd, gan nad oedd yr arian hwnnw gan y menywod hynny i'w wario yn eu cymunedau lleol. Felly, a gaf i annog y Cwnsler Cyffredinol heddiw, gan fynegi gofid i'm hetholwyr i a rhai Hefin a llawer o bobl eraill y gwn y byddant wedi bod mewn cysylltiad â ni—? Cefais lythyr heddiw gan wraig a oedd yn gorfod colli ei chartref—yn gorfod gwerthu ei chartref—am na allai fforddio parhau â'i thaliadau ac na allai fforddio talu'r biliau. A gaf fi ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol a fydd, os bydd apêl, yn edrych eto ac yn gofyn am gyngor pellach ynghylch a yw'r hyn a gredaf i sy'n wir, sef camweinyddu gan yr Adran Gwaith a Phensiynau, gan ystyried y golled i economi Cymru—? O ystyried y golled bosibl honno, byddwn yn awgrymu y gallai bod achos perthnasol i Lywodraeth Cymru wrthwynebu apêl os pleidleisir o blaid y menywod yr wythnos ar ôl nesaf. Rwy'n sylweddoli bod hon yn sefyllfa sensitif iawn, gan nad yw'r mater wedi'i ddatganoli, ond, ar y llaw arall, os bu camweinyddu, mae'r camweinyddu hwn wedi cael effeithiau trychinebus, nid yn unig ar y menywod unigol hynny, ond hefyd ar y cymunedau lle nad oedd gan y menywod hynny incwm i'w wario.
Well, I thank Helen Mary Jones for her supplementary. She does identify in her question some of the tragic consequences of the actions of the UK Government in the lives of these women, and we all identify with the remarks that she's making in her question. With regard to the point about my powers to intervene and the powers of Welsh Ministers to intervene, that is the kind of thing that, of course, I keep under ongoing consideration and that will apply in this case as in any other.
Wel, diolch i Helen Mary Jones am ei chwestiwn atodol. Mae'n nodi yn ei chwestiwn rai o ganlyniadau trasig gweithredoedd Llywodraeth y DU ym mywydau'r menywod hyn, ac rydym i gyd yn uniaethu â'r sylwadau y mae'n eu gwneud yn ei chwestiwn. O ran y pwynt ynglŷn â'm pwerau i i ymyrryd a phwerau Gweinidogion Cymru i ymyrryd, dyna'r math o beth yr wyf i, wrth gwrs, yn dal i'w ystyried yn barhaus, a bydd hynny'n berthnasol yn yr achos hwn fel yn unrhyw un arall.
5. Pa sylwadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru ynghylch llysoedd teulu i sicrhau eu bod yn defnyddio dull sy'n seiliedig ar hawliau wrth weithio gyda phlant yng Nghymru? OAQ53906
5. What representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government regarding family courts to ensure that they take a rights-based approach to working with children in Wales? OAQ53906
Through the Children and Family Court Advisory and Support Service Cymru’s delivery of the family court advisory service in Wales, and through its engagement on the family justice board, Welsh Ministers advance the best interests and the rights of children who are engaged in or who are affected by family proceedings on a day-to-day basis.
Drwy'r Gwasanaeth Cynghori a Chynorthwyo Llys i Blant a Theuluoedd Cymru sy'n darparu'r gwasanaeth cynghori llysoedd teulu yng Nghymru, a thrwy ei ymgysylltiad â'r bwrdd cyfiawnder teuluol, bydd Gweinidogion Cymru'n hyrwyddo'r buddiannau gorau ynghyd â hawliau plant sy'n cymryd rhan mewn achosion teuluol o ddydd i ddydd neu sy'n cael eu heffeithio ganddynt.
I thank the Counsel General for that reply. I have received a number of really concerning individual cases brought to me through casework, including a CAFCASS officer saying to a young child, 'You do realise that, if mummy doesn't want you to see daddy, mummy could end up in prison?' Those were the very words, and I do have the permission of the person affected to make that comment. I think other Members—I'm aware from other conversations—have had very concerning cases where, for example, perpetrators of domestic violence have been allowed to continue to see their children. Now, the Counsel General will be aware that the UK Government has ordered a review, today, I think, of the family courts, with a view to ensuring, amongst other things, that children's voices are properly heard in the proceedings. There is, of course, a big difference between what's in the child's best interests and what the child may say it wants, and nobody is arguing that CAFCASS officers don't have to make some very difficult judgments in that regard, but can I ask the Counsel General today to look to see whether there are representations that he can make on behalf of the Welsh Government in the context of this review? Because we have, of course, a particular duty here to ensure that, when children in Wales are dealing with officialdom, even if it's not officialdom that's directly under the Welsh Government's control, those children's rights are respected, and particularly the right to be kept safe and the right to be heard in matters that affect them.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw. Rwyf wedi derbyn nifer o achosion unigol a oedd yn peri pryder imi drwy waith achos, gan gynnwys swyddog o CAFCASS yn dweud wrth blentyn ifanc, 'Rwyt ti yn sylweddoli, os nad yw mami eisiau i chi gael gweld dadi, y gallai mami fynd i'r carchar?' Dyna'r union eiriau, ac mae gennyf ganiatâd y sawl yr effeithiwyd arno i wneud y sylw hwnnw. Rwy'n credu bod Aelodau eraill—rwy'n ymwybodol o sgyrsiau eraill—wedi cael achosion pryderus iawn lle, er enghraifft, y caniatawyd i gyflawnwyr trais domestig barhau i weld eu plant. Nawr, bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol bod Llywodraeth y DU wedi gorchymyn adolygiad, heddiw, rwy'n credu, o'r llysoedd teulu, gyda'r bwriad o sicrhau, ymhlith pethau eraill, fod lleisiau plant yn cael eu clywed yn briodol yn y trafodaethau. Wrth gwrs, mae gwahaniaeth mawr rhwng yr hyn sydd er lles pennaf y plentyn a'r hyn y gall y plentyn ei ddweud ei fod yn ei ddymuno, ac nid oes neb yn gwadu nad oes yn rhaid i swyddogion CAFCASS wneud rhai penderfyniadau anodd iawn yn hynny o beth, ond a gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol heddiw i weld a oes sylwadau y gall eu gwneud ar ran Llywodraeth Cymru yng nghyd-destun yr adolygiad hwn? Oherwydd, wrth gwrs, mae gennym ddyletswydd arbennig yma i sicrhau, pan fydd plant yng Nghymru yn delio â'r byd swyddogol, hyd yn oed os nad yw'n swyddogol o dan reolaeth Llywodraeth Cymru, bod hawliau'r plant hynny'n cael eu parchu, ac yn enwedig yr hawl i gael eu cadw'n ddiogel a'r hawl i gael eu clywed mewn materion sy'n effeithio arnynt.
Well, can I thank the Member for that important supplementary question? This is a really vital matter and I'm pleased the UK Government has committed to launching a review of how children are dealt with in the family courts. I think that's intended to be a review that lasts for three or four months and the call for evidence is, I think, imminent in relation to that. I have had a preliminary conversation with the Deputy Minister about how best we can engage with that review and will follow that up with a more substantive discussion in the coming days.
She will know, of course, that section 1 of Children Act 1989 includes a requirement that the child's welfare is the court's paramount concern and that decisions made by the court should have regard to human rights legislation. One of the critical aspects I believe the review may wish to address is the question of family procedure rules in court and how they work and how they can be strengthened to better protect children from the sorts of decisions that her constituent appears to have had first-hand experience of, unfortunately.
A representative appointed by the director of CAFCASS Cymru sits on the Family Procedure Rule Committee, which is responsible for developing and devising those rules of practice and procedure, but, as I say, I will be taking forward those discussions with the Deputy Minister to make sure that we can best feed into that review and reflect the concerns that we have in this Chamber, which are well-established, given our focus here in Government and in the Assembly on upholding the rights of children in all respects.
Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol pwysig hwnnw? Mae hwn yn fater pwysig iawn ac rwy'n falch bod Llywodraeth y DU wedi ymrwymo i lansio adolygiad o'r ffordd yr ymdrinnir â phlant yn y llysoedd teulu. Credaf fod bwriad i'r adolygiad barhau am dri neu bedwar mis ac mae'r alwad am dystiolaeth, rwy'n credu, yn yr arfaeth yn gysylltiedig â hynny. Rwyf wedi cael sgwrs ragarweiniol gyda'r Dirprwy Weinidog ynglŷn â'r ffordd orau y gallwn ymgysylltu â'r adolygiad hwnnw, a byddwn yn dilyn hynny gyda thrafodaeth fwy sylweddol yn y dyddiau nesaf.
Bydd hi'n gwybod, wrth gwrs, fod Adran 1 Deddf Plant 1989 yn cynnwys gofyniad mai lles y plentyn yw prif gonsyrn y llys ac y dylai penderfyniadau a wneir gan y llys ystyried deddfwriaeth hawliau dynol. Un o'r agweddau hollbwysig y credaf y gallai'r adolygiad fynd i'r afael â hi yw mater rheolau trefniadaeth teulu yn y llys a sut y maen nhw'n yn gweithio a sut y gellir eu hatgyfnerthu er mwyn amddiffyn plant yn well rhag y mathau o benderfyniadau yr ymddengys i'w hetholwr gael profiad uniongyrchol ohono, yn anffodus.
Mae cynrychiolydd a benodwyd gan gyfarwyddwr CAFCASS Cymru yn eistedd ar y Pwyllgor Rheolau Trefniadaeth Teulu sy'n gyfrifol am ddatblygu a dyfeisio'r rheolau arferion a gweithdrefnau hynny, ond, fel y dywedais, byddaf yn bwrw ymlaen â'r trafodaethau hynny gyda'r Dirprwy Weinidog i sicrhau'r ffordd orau y gallwn gyfrannu at yr adolygiad hwnnw ac adlewyrchu'r pryderon sydd gennym yn y Siambr hon. Maen nhw'n bryderon sydd wedi'u hen sefydlu, o gofio ein pwyslais yma yn y Llywodraeth ac yn y Cynulliad ar gynnal hawliau plant ym mhob ffordd.
6. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau diweddar ynghylch ymgorffori confensiynau hawliau dynol y Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru? OAQ53907
6. Will the Counsel General provide an update on recent talks concerning the incorporation of UN human rights conventions into Welsh law? OAQ53907
A stakeholder group has been established to consider how best to weave new legislation into the distinctly Welsh legal tapestry of human rights protection. As, for example, the Renting Homes (Wales) Act 2016 and our commitment to commence the socioeconomic duty in the Equalities Act 2010 show, this Government continues to bring rights home.
Mae grŵp rhanddeiliaid wedi'i sefydlu i ystyried y ffordd orau o blethu deddfwriaeth newydd i dapestri cyfreithiol unigryw Cymru ar gyfer diogelu hawliau dynol. Er enghraifft, fel y dengys Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 a'n hymrwymiad i gychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn Neddf Cydraddoldebau 2010, mae'r Llywodraeth hon yn parhau i ddod â hawliau adref.
Have you asked your supplementary?
A ydych chi wedi gofyn eich cwestiwn atodol?
No.
Na.
You can do anytime.
Gallwch chi wneud hynny unrhyw bryd.
I appreciate, Llywydd, that I have been rather a lot on my feet in the last few minutes, and I entirely understand that one might have lost track.
Rwy'n sylweddoli, Llywydd, fy mod i wedi bod ar fy nhraed gryn dipyn yn ystod y munudau diwethaf, a gallaf ddeall yn llwyr y gallai rhywun fod wedi colli trac.
You or me, Helen Mary? Who's lost track?
Chi neu fi, Helen Mary? Pwy sydd wedi colli golwg ar bethau?
Llywydd, I'm grateful to the Counsel General for his response and it is positive to hear that work is ongoing. Of course, the decision to delay Brexit does give us some little time to further consider the challenges that might be placed before us in terms of losing the protection that the European Union provides us in terms of enforcing certain aspects of human rights legislation. But as Lynne Neagle referred to in an earlier question to the First Minister, these extra months will roll by very quickly. So, can I seek assurance from the Counsel General today that in the midst of the many issues—shorter term issues—that he and the Government are having to face with regard particularly to Brexit legislation, the longer term commitment to taking a serious look at incorporating the conventions into Welsh law and how that might best be done does not get lost?
Llywydd, rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb ac mae'n gadarnhaol clywed bod y gwaith yn mynd rhagddo. Wrth gwrs, mae'r penderfyniad i ohirio Brexit yn rhoi ychydig bach o amser inni ystyried ymhellach yr heriau a fydd, o bosibl yn cael eu gosod ger ein bron o ran colli'r diogelwch y mae'r Undeb Ewropeaidd yn ei roi i ni ynghylch gorfodi rhai agweddau ar ddeddfwriaeth hawliau dynol. Ond fel y cyfeiriodd Lynne Neagle ato mewn cwestiwn cynharach i'r Prif Weinidog, bydd y misoedd ychwanegol hyn yn mynd heibio'n gyflym iawn. Felly gofynnaf am sicrwydd gan y Cwnsler Cyffredinol heddiw ei fod ef a'r Llywodraeth, yng nghanol y llu o faterion—materion tymor byrrach—y maent yn gorfod eu hwynebu o ran deddfwriaeth Brexit, yn ymrwymo yn y tymor hwy i fwrw golwg ddifrifol ar ymgorffori'r confensiynau yng nghyfraith Cymru a'r ffordd orau o wneud hynny heb iddynt fynd ar goll?
Well, I'm happy to give the Member that reassurance. This is very much a live discussion within Government. As I mentioned, the socioeconomic duty in section 1 of the equality Act, together with the work of the gender equality review, under the leadership of Dr Alison Parken, and the existence, obviously, of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, provide the landscape within which to consider the sorts of issues that I think she knows from our previous discussions I also set to great store on, as does the Government generally.
One of the critical aspects of our departure from the European Union is the loss of access to the Charter of Fundamental Rights of the European Union, which has delivered great benefits to the UK, and we will seek to make sure that we can, as best we can, ensure that people in Wales don't lose rights that they certainly didn't vote to lose during the referendum in 2016.
Wel, rwy'n hapus i dawelu meddwl yr Aelod. Mae hon yn drafodaeth fyw yn y Llywodraeth. Fel y soniais, mae'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn adran 1 y Ddeddf Cydraddoldeb, ynghyd â gwaith yr adolygiad o gydraddoldeb rhywiol, dan arweiniad Dr Alison Parken, a bodolaeth, yn amlwg, Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yn darparu'r cyd-destun ar gyfer ystyried y mathau o faterion y credaf ei bod yn ymwybodol, yn sgil ein trafodaethau blaenorol, fy mod innau hefyd yn rhoi pwys mawr arnynt, fel y mae'r Llywodraeth yn gyffredinol.
Un o'r agweddau hollbwysig o adael yr Undeb Ewropeaidd yw colli mynediad i Siarter Hawliau Sylfaenol yr Undeb Ewropeaidd, sydd wedi dod â manteision mawr i'r DU. Byddwn yn ceisio sicrhau y gallwn wneud popeth o fewn ein gallu i wneud yn siŵr nad yw pobl yng Nghymru yn colli hawliau nad oeddent yn sicr wedi pleidleisio i'w colli yn ystod y refferendwm yn 2016.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
Thank you, Counsel General.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud ei datganiad. Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Rebecca Evans.
Thank you, Llywydd. There is one change to this week's business. The Business Committee has agreed to the withdrawal of tomorrow's statement by the Chair of the Public Accounts Committee. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i ddiddymu'r datganiad yfory gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I call for two statements, please, firstly on prostate cancer diagnosis and management in Wales? Twelve days ago, the National Institute for Health and Care Excellence, or NICE, updated their guidelines for prostate cancer diagnosis and management in England and Wales, recommending, amongst other things, that active surveillance should be offered as a primary option for men with low-risk localised prostate cancer. And the changes in the updated guidelines included the statement that men should be offered multiparametric magnetic resonance imaging, or mpMRI scans, before biopsy if they're suspected to have localised prostate cancer.
Prostate Cancer UK stated this breakthrough diagnostic technique should now be made available in all parts of Wales in the future, ending the current variation in access that has resulted in some men paying privately for scans. In March last year, NHS England announced it was launching a one-stop service using MRI techniques for timely diagnosis in England. Last December, NICE issued new draft guidance recommending pre-biopsy mpMRI for suspected prostate cancer. In January, the Welsh Government Minister for Health and Social Services, sitting to your right—Mr Gething—wrote to Assembly Members stating he'd asked all health boards to work with the Welsh Urology Board to ensure they have full implementation plans. In the same letter, he said that health boards confirmed that, at present, they deliver care in line with current guidance. However, when I had a meeting with Betsi Cadwaladr last December with a patient, they formally apologised for not having delivered care in accordance with NICE guidance for post-biopsy mpMRI and confirmed that they would be recompensing the men who had paid accordingly.
As Prostate Cancer states, mpMRI revolutionises prostate cancer diagnosis. The Welsh Government should therefore respond to their calls and those of others, including Tenovus Cancer Care, for the Welsh Government to ensure that mpMRI is now available across Wales. Although Mr Gething told the Assembly in March that when NICE recommends pre-biopsy mpMRI, he will expect all health boards in Wales to amend their pathways accordingly, he must therefore now go further and ensure that they do. I call for a statement accordingly on a matter that has occupied much time in this Chamber and generated a number of issues.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn gyntaf ar ddiagnosis a rheoli canser y prostad yng Nghymru? Ddeuddeg diwrnod yn ôl, diweddarodd y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, neu NICE, eu canllawiau ar gyfer diagnosis a rheoli canser y prostad yng Nghymru a Lloegr, gan argymell, ymysg pethau eraill, y dylid cynnig gwyliadwriaeth weithredol fel dewis sylfaenol ar gyfer dynion â chanser y prostad cyfyngedig risg isel. Ac mae'r canllawiau a ddiweddarwyd yn ddiweddar yn cynnwys y datganiad y dylid cynnig delweddu atseiniol magnetig amlbarametrig i ddynion, neu sganiau mpMRI, cyn biopsi os oes amheuaeth fod ganddynt ganser y prostad cyfyngedig.
Dywedodd Prostate Cancer UK y dylai'r dechneg ddiagnostig arloesol hon fod ar gael ym mhob rhan o Gymru yn y dyfodol, gan roi terfyn ar yr amrywiaeth bresennol o ran cael gafael ar wasanaethau, sydd wedi golygu bod rhai dynion wedi talu'n breifat am sganiau. Ym mis Mawrth y llynedd, cyhoeddodd y GIG yn Lloegr ei fod yn lansio gwasanaeth un stop gan ddefnyddio technegau MRI i gael diagnosis amserol yn Lloegr. Fis Rhagfyr diwethaf, cyhoeddodd NICE ganllawiau drafft newydd yn argymell rhagfiopsi mpMRI pan yr amheuir canser y prostad. Ym mis Ionawr, ysgrifennodd Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Llywodraeth Cymru, sy'n eistedd ar y dde i chi—Mr Gething—at Aelodau'r Cynulliad i ddweud ei fod wedi gofyn i bob bwrdd iechyd gydweithio â Bwrdd Wroleg Cymru i sicrhau bod ganddynt gynlluniau gweithredu llawn. Yn yr un llythyr, dywedodd fod byrddau iechyd wedi cadarnhau eu bod, ar hyn o bryd, yn darparu gofal yn unol â'r canllawiau cyfredol. Fodd bynnag, pan gefais i gyfarfod, ynghyd â chlaf, â Betsi Cadwaladr fis Rhagfyr diwethaf cafwyd ymddiheuriad ffurfiol ganddynt am beidio â darparu gofal a oedd yn unol â chanllawiau NICE ar gyfer y mpMRI ôl-fiopsi a chadarnhau y byddent yn ad-dalu'r dynion a oedd wedi talu yn unol â hynny.
Fel y dywed Prostate Cancer, mae mpMRI yn chwyldroi diagnosis o ganser y prostad. Dylai Llywodraeth Cymru felly ymateb i'w galwadau nhw ac eraill, gan gynnwys Gofal Canser Tenovus, i Lywodraeth Cymru sicrhau bod mpMRI bellach ar gael ledled Cymru. Er i Mr Gething ddweud wrth y Cynulliad ym mis Mawrth y bydd yn disgwyl, pan fydd NICE yn argymell mpMRI rhagfiopsi, fod pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn diwygio'u llwybrau yn unol â hynny, rhaid iddo felly fynd gam ymhellach a sicrhau eu bod yn gwneud hynny. Felly galwaf am ddatganiad ar fater sydd wedi mynd â llawer o amser y Siambr hon ac sydd wedi ysgogi nifer o faterion.
Yes, just as your request for it has occupied much time in this Chamber. Please can you come to the second one and do it as quickly as you can, because I have many, many speakers who also want to participate, including some from your own group?
Byddwn, yn union fel y mae eich cais amdano wedi mynd â llawer o amser yn y Siambr hon. A allwch ddod at yr ail un a'i wneud mor gyflym ag y gallwch chi, gan fod gennyf lawer iawn o siaradwyr, sydd hefyd yn dymuno cymryd rhan, gan gynnwys rhai o'ch grŵp chi eich hun?
Thank you for your perseverance. Secondly and finally, could I call for a statement on the Welsh Government's approach to justice for armed forces veterans who face prosecution and their engagement, if any, with the UK Government over this? This weekend, hundreds of protesters marched through Cardiff in support of veterans being prosecuted for historic offences in Northern Ireland, coinciding with protests by veterans across the UK. In 2014, it was discovered that Mr Blair's Government had done a secret deal as part of the Good Friday negotiations, in which letters were sent to known IRA members involved in terrorism, assuring them they would not face prosecution in the future. Last week, the defence Secretary, Penny Mordaunt, announced plans for legislation to provide stronger protection from repeated investigations into historical allegations for veterans in Iran and Afghanistan, but she also said, although this wouldn't apply in Northern Ireland, she intended to find a way they could be afforded similar protection—and I conclude here—saying that dealing with the treatment of Northern Ireland veterans was a personal priority for her. Has the Welsh Government taken a position on this, will it do so, given the protests in Cardiff and the impact on many people living in Wales, and what dialogue has it had, if any, with the UK Government?
Diolch am eich dyfalbarhad. Yn ail ac yn olaf, a gaf i alw am ddatganiad ar ddull Llywodraeth Cymru o weithredu cyfiawnder ar gyfer cyn-filwyr y lluoedd arfog sy'n wynebu erlyniad a'u hymgysylltiad, os o gwbl, â Llywodraeth y DU, ynglŷn â hyn? Y penwythnos hwn, gorymdeithiodd cannoedd o brotestwyr drwy Gaerdydd i gefnogi cyn-filwyr sy'n cael eu herlyn am droseddau hanesyddol yng Ngogledd Iwerddon, gan gyd-fynd â phrotestiadau gan gyn-filwyr ledled y DU. Yn 2014, darganfuwyd bod Llywodraeth Mr Blair wedi gwneud bargen gudd fel rhan o drafodaethau dydd Gwener y Groglith, pan anfonwyd llythyrau at aelodau hysbys o'r IRA a oedd yn ymwneud â therfysgaeth, gan roi sicrwydd iddynt na fyddent yn cael eu herlyn yn y dyfodol. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd yr Ysgrifennydd Amddiffyn, Penny Mordaunt, gynlluniau ar gyfer deddfwriaeth i roi amddiffyniad cryfach i gyn-filwyr yn Iran ac Affganistan rhag ymchwiliadau mynych i gyhuddiadau hanesyddol. Dywedodd hefyd, er na fyddai hyn yn berthnasol yng Ngogledd Iwerddon, ei bod yn bwriadu dod o hyd i ffordd y gellid eu hamddiffyn mewn modd tebyg—a dof i ben yma—gan ddweud bod ymwneud â thriniaeth cyn-filwyr Gogledd Iwerddon yn flaenoriaeth bersonol iddi. A yw Llywodraeth Cymru wedi cymryd safbwynt ar hyn, ac a fydd yn gwneud hynny, o gofio'r protestiadau yng Nghaerdydd a'r effaith ar lawer o bobl sy'n byw yng Nghymru, a pha ddeialog y mae wedi'i chael, os o gwbl, â Llywodraeth y DU?
I'm happy to provide an update today with regard to your first question, relating to prostate cancer. Of course, patients should have access to investigations for cancer in line with national guidance, and this should be delivered consistently across Wales. Mark Isherwood outlined that the National Institute for Health and Care Excellence published updated guidance on the diagnosis and treatment of prostate cancer on 9 May. Health boards that do not currently provide care in line with this guidance are due to submit their implementation plans to the Welsh Government by 3 June, and then the Welsh Government will be meeting with health boards on 19 June to review these plans, and implementation timescales will depend on the content of those plans.
The issue relating to armed forces veterans is not an issue that is devolved to the Welsh Government, so I suggest that the Member takes it up with the relevant UK Government Minister.
Rwyf yn fodlon rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf heddiw ynglŷn â'ch cwestiwn cyntaf, sy'n ymwneud â chanser y prostad. Wrth gwrs, dylai cleifion allu cael ymchwiliadau ar gyfer canser yn unol â chanllawiau cenedlaethol, a dylid cyflawni hyn yn gyson ledled Cymru. Soniodd Mark Isherwood fod y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal wedi cyhoeddi canllawiau wedi'u diweddaru ar ddiagnosis a thriniaeth canser y prostad ar 9 Mai. Mae disgwyl i fyrddau iechyd nad ydynt eto yn darparu gofal yn unol â'r canllawiau hyn gyflwyno eu cynlluniau gweithredu i Lywodraeth Cymru erbyn 3 Mehefin. Yna bydd Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â byrddau iechyd ar 19 Mehefin i adolygu'r cynlluniau hyn, a bydd amserlenni gweithredu yn dibynnu ar gynnwys y cynlluniau hynny.
Nid yw'r mater sy'n ymwneud â chyn-filwyr y lluoedd arfog yn fater sydd wedi'i ddatganoli i Lywodraeth Cymru, felly awgrymaf y dylai'r Aelod godi'r mater â'r Gweinidog perthnasol yn Llywodraeth y DU.
Trefnydd, nos Wener ddiwethaf, fe wnes i fynychu cyfarfod cyhoeddus yng Nghwmllynfell, yng Nghastell-nedd Port Talbot, gydag Aelodau eraill yma, a oedd yn trafod cau syrjeri feddygol y pentref, penderfyniad a fydd yn cael ei wneud yn y pen draw gan fwrdd iechyd bae Abertawe. Nawr, er bod y feddygfa wedi ei lleoli yng Nghwmllynfell, mae'n rhan o bartneriaeth Aman Tawe, sy'n gwasanaethu poblogaeth o siroedd Caerfyrddin, Castell-nedd Port Talbot a Phowys, ac yn cwmpasu tri bwrdd iechyd, sef Hywel Dda, bae Abertawe a Phowys. Mae'n amlwg nad yw pobl yng Nghwmllynfell eisiau colli eu syrjeri leol, gyda llawer yn poeni am y diffyg trafnidiaeth sydd ar gael i gyrraedd lleoliadau eraill fel Ystalyfera a Phontardawe. Nawr, mae yna boblogaeth ddwys yn yr ardal gymharol wledig yma, sef tua 11,000 o bobl o Gwmtwrch, Ystradowen, Cwmllynfell i Wauncaegurwen a Brynaman, sydd filltiroedd i ffwrdd o unrhyw ganolfannau poblogaeth trefol. Er bydd bwrdd iechyd bae Abertawe'n gwneud y penderfyniad terfynol, yr hyn sydd wedi dod i'r amlwg yw bod angen i'r penderfyniad yma gael mewnbwn pob un o'r tri bwrdd iechyd. A fyddai Llywodraeth Cymru felly yn fodlon gwneud datganiad ar y mater yma ac adolygu'r broses o benderfynu ar ddyfodol gwasanaethau iechyd cynradd pan fo'r gwasanaethau hynny yn cael eu darparu ar draws mwy nag un bwrdd iechyd, yn enwedig lle mae'r lleoliad dan sylw, fel yn fan hyn, gyda nifer uchel iawn o drigolion ond yn bell o bob man arall, yn y tri bwrdd iechyd? Diolch.
Trefnydd, last Friday, I attended a public meeting in Cwmllynfell in Neath Port Talbot, along with other Members of this place, to discuss the closure of the medical surgery in the village—a decision that will ultimately be made by the Swansea Bay University Health Board. Although the surgery is located in Cwmllynfell, it’s part of the Amman Tawe partnership, which serves populations in Carmarthenshire, Neath Port Talbot and Powys and encompasses three health boards, namely Hywel Dda, Swansea bay and Powys. Now, it’s clear that people in Cwmllynfell don’t want to lose their local surgery, with many concerned about the problems in accessing other locations using public transport, such as Ystalyfera and Pontardawe. Now, there’s a large population, of around 11,000 people, in this relatively rural area, from Cwmtwrch, Ystradowen, Cwmllynfell, Gwauncaegurwen and Brynaman, which are miles away from any urban centres. Although the Swansea bay health board will make the final decision, what has emerged is that the decision needs to have input from each of the three health boards involved. Would the Welsh Government therefore be willing to make a statement on this issue and review the process of deciding on the future of primary healthcare services when those services are provided across more than one health board, particularly where the location, as in this case, with a very high number of residents and a long way from everywhere else, crosses three health boards. Thank you.
Thank you very much for raising this issue, and I will ask the health Minister to write to you with regard to the Welsh Government's approach and the advice and guidance that we provide in terms of health provision that does cross boundaries, although you'll appreciate that, at this point, we wouldn't be able to comment on the specific example that you gave.FootnoteLink
Diolch yn fawr am godi'r mater hwn, a gofynnaf i'r Gweinidog iechyd ysgrifennu atoch ynghylch dull gweithredu Llywodraeth Cymru a'r cyngor a'r arweiniad yr ydym ni'n eu rhoi o ran darpariaeth iechyd sy'n croesi ffiniau, er y byddwch yn gwerthfawrogi na fyddem ni, ar hyn o bryd, yn gallu rhoi sylwadau ar yr enghraifft benodol a roddwyd gennych.FootnoteLink
I would like to ask for two statements. Firstly, as the business manager knows, it was May 2018 when the closure of the Virgin Media centre in Swansea was announced. Last August, Virgin Media said that the Llansamlet site would close by July 2019. Virgin Media said at the time,
'We will be meeting with the Welsh Assembly Government taskforce in the near future, as well as other employers in the area, to identify other opportunities for people impacted by this decision.'
Can I ask for a Welsh Government update on the work of the taskforce and on the number of employees who have found alternative employment?
Secondly, can I ask regarding Dawnus? I'm asking for a Government statement outlining what support has been given to staff who lost their jobs following the closure of Dawnus, which affects your constituents as much as it affects mine. What further help will be provided and, also, how many of the former Dawnus employees have found alternative employment?
Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, fel y gŵyr y rheolwr busnes, ym Mai 2018 cyhoeddwyd bod Canolfan Virgin Media yn Abertawe yn cau. Fis Awst diwethaf, dywedodd Virgin Media y byddai safle Llansamlet yn cau erbyn Gorffennaf 2019. Dywedodd Virgin Media ar y pryd,
'Byddwn yn cyfarfod â thasglu Llywodraeth Cynulliad Cymru yn y dyfodol agos, yn ogystal â chyflogwyr eraill yn yr ardal, er mwyn nodi cyfleoedd eraill ar gyfer pobl yr effeithir arnynt gan y penderfyniad hwn.'
A gaf i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru am waith y tasglu ac am nifer y gweithwyr sydd wedi dod o hyd i waith arall?
Yn ail, a gaf i ofyn ynghylch Dawnus? Rwyf yn gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu pa gefnogaeth sydd wedi cael ei rhoi i staff a gollodd eu swyddi ar ôl i Dawnus gau, sy'n effeithio ar eich etholwyr chi gymaint ag y mae'n effeithio ar fy etholwyr i. Pa gymorth pellach fydd yn cael ei ddarparu a, hefyd, faint o gyn-weithwyr Dawnus sydd wedi dod o hyd i waith arall?
I thank Mike Hedges for raising this issue and the concern that he's shown for some time about the workers at both Virgin and Dawnus. With regard to Virgin, I can say that, since the announcement of the closure, the employees at Virgin Media have been supported by Careers Wales, the Department for Work and Pensions, the Welsh Contact Centre Forum and the ReAct programme. The support has included careers advice, retraining support and the job fairs to which Mike Hedges referred. To date, of 192 leavers, 92 per cent have successfully been redeployed as part of the outplacement programme, the majority of which have been through those job fairs, and seven individuals have transferred to other jobs within Virgin Media. In terms of ReAct, 44 vocational training grants have been awarded, and two companies have been awarded wage subsidies in respect of Virgin Media workers, and there will be another series of job fairs in the second week of June, just coming up.
With regard to Dawnus, working with the official receiver, the taskforce have identified 430 direct former employees of the business and those who have addresses in Wales. The Welsh staff affected have been provided with the relevant redundancy information, and they've also been provided with advice on how to access support from the Welsh Government's ReAct programme, Careers Wales and the DWP's Jobcentre Plus. So, the kind of support that's been made available ranges from practical advice and guidance around CV writing to vocational training subsidies and also wage subsidy support for employers recruiting displaced staff. And also the taskforce is working with the Construction Industry Training Board to ensure that apprentices affected are found new placements with employers, where appropriate, to complete their training and also to find long-term employment.
Diolch i Mike Hedges am godi'r mater hwn a'r pryder y mae wedi'i ddangos ers tro am y gweithwyr yn Virgin a Dawnus. O ran Virgin, gallaf ddweud, ers cyhoeddi y byddai'n cau, fod gweithwyr Virgin Media wedi cael cefnogaeth gan Gyrfa Cymru, yr Adran Gwaith a Phensiynau, Fforwm Canolfan Gyswllt Cymru a'r rhaglen ReAct. Mae'r cymorth wedi cynnwys cyngor gyrfaoedd, cymorth ailhyfforddi a'r ffeiriau swyddi y cyfeiriodd Mike Hedges atynt. Hyd yma, o'r 192 o bobl a adawodd, mae 92 y cant wedi cael eu hadleoli'n llwyddiannus fel rhan o'r rhaglen all-leoli, y rhan fwyaf ohonynt wedi bod drwy'r ffeiriau swyddi hynny, ac mae saith unigolyn wedi trosglwyddo i swyddi eraill yn Virgin Media. O ran ReAct, mae 44 o grantiau hyfforddiant galwedigaethol wedi'u dyfarnu, ac mae dau gwmni wedi cael cymorthdaliadau cyflogau mewn cysylltiad â gweithwyr Virgin Media, a bydd cyfres arall o ffeiriau swyddi yn ystod ail wythnos mis Mehefin, cyn bo hir.
O ran Dawnus, gan weithio gyda'r derbynnydd swyddogol, mae'r tasglu wedi nodi 430 o gyn-gyflogeion uniongyrchol y busnes a'r rhai sydd â chyfeiriadau yng Nghymru. Mae'r staff yng Nghymru yr effeithiwyd arnyn nhw wedi cael yr wybodaeth berthnasol am ddiswyddo, ac maen nhw hefyd wedi cael cyngor ar sut i gael gafael ar gymorth gan raglen ReAct Llywodraeth Cymru, Gyrfa Cymru a Chanolfan Byd Gwaith DWP. Felly, mae'r math o gymorth a oedd ar gael yn amrywio o gyngor ymarferol ac arweiniad ar ysgrifennu CV i gymorthdaliadau hyfforddiant galwedigaethol a hefyd gymhorthdal cyflog i gyflogwyr sy'n recriwtio staff a ddadleolwyd. Mae'r tasglu hefyd yn gweithio gyda Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu i sicrhau bod prentisiaid yr effeithiwyd arnyn nhw yn cael lleoliadau newydd gyda chyflogwyr, lle bo'n briodol, i gwblhau eu hyfforddiant a hefyd i ddod o hyd i gyflogaeth hirdymor.
Organiser, could we have a statement from the transport Minister, please, in relation to the train network and the new roll-out of the service that Transport for Wales are undertaking across Wales? I appreciate that it was only in October that the franchise was taken over, but, in evidence to the transport and the economy committee, James Price, the chief executive of Transport for Wales, said that there were going to be many changes this May that passengers would start to enjoy. We know, this year, for example, that there are going to be 160 new carriages coming on the network, yet 89 are going to be taken off, and anyone who looks at social media this morning can see the crammed carriages that are still in existence on the network. I appreciate Transport for Wales are doing their best within difficult circumstances, but an understanding of a timeline of when these new introductions will come, especially in the next 12 months, would be most appreciated, certainly by this Member and I'm sure by other Members, so that we can correspond with our constituents. Just blindly saying that 2022 is the eureka moment, because that seems to be when a lot of new rolling stock will be arriving, really isn't going to buy a lot of credit with the travelling public at the moment. So, if we could have an update on the proposals that were brought before the transport and economy committee and where we are at with those proposals, I think that would be most welcome.
Trefnydd, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog dros drafnidiaeth, os gwelwch yn dda, o ran y rhwydwaith trenau a'r broses o gyflwyno'r gwasanaeth y mae Trafnidiaeth Cymru yn ymgymryd ag ef ledled Cymru? Sylweddolaf mai dim ond ym mis Hydref y cymerwyd y fasnachfraint, ond, yn ei dystiolaeth i Bwyllgor yr Economi a Thrafnidiaeth, dywedodd James Price, Prif Weithredwr Trafnidiaeth Cymru, y byddai llawer o newidiadau ym mis Mai eleni y byddai'r teithwyr yn dechrau eu mwynhau. Gwyddom, eleni, er enghraifft, y bydd 160 o gerbydau newydd yn dod ar y rhwydwaith, ac eto bydd 89 yn cael eu tynnu oddi arnynt, a gall unrhyw un sy'n edrych ar y cyfryngau cymdeithasol y bore yma weld y cerbydau gorlawn sydd yn dal i fodoli ar y rhwydwaith. Rwy'n gwerthfawrogi bod Trafnidiaeth Cymru yn gwneud eu gorau o fewn amgylchiadau anodd. Ond byddai deall llinell amser y cyflwyniadau hyn, yn enwedig yn ystod y 12 mis nesaf, i'w groesawu'n fawr, yn sicr gan yr Aelod hwn ac rwy'n siŵr Aelodau eraill, fel y gallwn ohebu â'n hetholwyr. A dweud yn gibddall mai 2022 yw'r eiliad ewreka, oherwydd ymddengys mai dyna pryd y bydd llawer o gerbydau newydd yn cyrraedd, yn wir nid ydynt yn mynd i ddenu rhyw lawer o glod gan aelodau'r cyhoedd sy'n teithio ar hyn o bryd. Felly, pe bai modd inni gael yr wybodaeth ddiweddaraf am y cynigion a gyflwynwyd gerbron Pwyllgor yr Economi a Thrafnidiaeth a lle'r ydym ni arni â'r cynigion hynny, credaf y byddai hynny i'w groesawu'n fawr.
Thank you very much. I do recognise that there's huge interest in terms of Transport for Wales, and I will ask the Minister with responsibility for the economy and transport to consider when would be the best time to update Members. I would point to a statement that Ken Skates is making this afternoon, on the Global Centre of Rail Excellence in Wales, which will certainly give an opportunity for Members who do have an interest in this area to ask some questions specifically related at least to that part of the agenda.
Diolch yn fawr iawn. Rwyf yn cydnabod bod diddordeb enfawr o ran Trafnidiaeth Cymru, a gofynnaf i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am yr economi a thrafnidiaeth ystyried pryd fyddai'r amser gorau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau. Cyfeiriaf at ddatganiad y mae Ken Skates yn ei wneud y prynhawn yma, ar y Ganolfan Fyd-eang Rhagoriaeth Rheilffyrdd yng Nghymru, a fydd yn sicr yn gyfle i'r Aelodau sydd â diddordeb yn y maes hwn ofyn rhai cwestiynau sy'n ymwneud yn benodol â'r rhan honno o'r agenda.
In these fractious political times, achieving the goal of 1 million Welsh speakers is something that can unite almost every Assembly Member. Reaching this target will take a lot of effort and determination over a number of different areas, and Welsh courses for adults are a crucial component. Unfortunately, Welsh learning is not treated the same as English learning courses, because English courses are exempt from VAT, whereas Welsh courses are not. This is clearly something that's very unfair.
Now, I was pleased to see that this injustice garnered attention and support on social media from Tory and Labour Members of this Senedd, including the Minister. So, can we present a united front to lobby the UK Treasury, through the Minister, to correct this anomaly so that Welsh language courses can have the VAT exemption enjoyed by their English language counterparts?
I want to bring up the issue of bowel cancer. Recent research has been conducted over a decade and found a sharp rise in this type of cancer among younger people. We all know too well on the Plaid Cymru benches the devastating impact of this concerning trend. Experts are now calling for the screening age to be lowered to 45. Wales does not screen for bowel cancer until the age of 60. I know that there are plans to bring Wales in line with Scotland, where people are screened from the age of 50, but this is not going to happen until 2023. So, can this Government please bring that target forward and consider lowering the screening age to comply with the latest medical advice?
Yn yr amseroedd gwleidyddol cecrus hyn, mae cyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr Cymraeg yn rhywbeth sy'n gallu uno bron pob un Aelod Cynulliad. Bydd cyrraedd y targed hwn yn cymryd llawer o ymdrech a phenderfyniad dros nifer o wahanol feysydd, ac mae cyrsiau Cymraeg i oedolion yn elfen hollbwysig. Yn anffodus, nid yw dysgu Cymraeg yn cael ei drin yr un fath â chyrsiau dysgu Saesneg, gan fod cyrsiau Saesneg wedi'u heithrio o TAW, ond nid felly y cyrsiau Cymraeg. Mae hyn yn amlwg yn annheg iawn.
Roeddwn i'n falch o weld bod yr anghyfiawnder hwn yn ennyn sylw a chefnogaeth ar y cyfryngau cymdeithasol gan Aelodau Torïaidd a Llafur y Senedd hon, gan gynnwys y Gweinidog. Felly, a allwn ni sefyll ynghyd i lobïo Trysorlys y DU, drwy'r Gweinidog, i gywiro'r anghysondeb hwn fel y gall cyrsiau dysgu Cymraeg gael eu heithrio rhag TAW yn yr un modd a'u cymheiriaid Saesneg?
Rwyf am godi mater canser y coluddyn. Mae ymchwil ddiweddar a gynhaliwyd dros gyfnod o ddegawd wedi darganfod cynnydd sydyn yn y math hwn o ganser ymhlith pobl iau. Rydym i gyd ar feinciau Plaid Cymru yn gwybod yn iawn am effaith ddinistriol y duedd bryderus hon. Mae'r arbenigwyr bellach yn galw am ostwng yr oedran sgrinio i 45. Nid yw Cymru yn sgrinio ar gyfer canser y coluddyn nes bydd pobl yn cyrraedd 60 oed. Gwn fod cynlluniau ar y gweill i sicrhau bod Cymru'n cyd-fynd â'r Alban, lle mae pobl yn cael eu sgrinio pan fyddant yn cyrraedd 50 oed, ond ni fydd hyn yn digwydd tan 2023. Felly, a all y Llywodraeth hon symud y targed hwnnw ymlaen, ac ystyried gostwng yr oedran sgrinio i gydymffurfio â'r cyngor meddygol diweddaraf?
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you for raising both of these issues. Certainly, setting rates of VAT is not a matter for the Welsh Government, but we were as concerned as you were when it was brought to our attention that whilst there was a VAT exemption in place for English as a foreign language courses that are provided on a commercial basis, the same exemption is not available for Welsh language courses, and that's why I wrote to the Financial Secretary to the Treasury setting out that, as an official language of the UK, there should be a level playing field for the Welsh language, and the same VAT exemption should apply in relation to the Welsh language. Clearly, there is cross-party support for this; I think that is very welcome indeed.
On the matter of the screening ages for bowel cancer, I'll ask the Minister for health to write to you with the latest progress, certainly, in terms of the first instance, moving towards lowering that age to 50, but then with information about wider plans for the longer term in terms of what we're able to do to support the bowel cancer screening agenda, particularly with regard to increasing our capacity in order to undertake those tests.FootnoteLink
Diolch am godi'r ddau fater hyn. Yn sicr, nid mater i Lywodraeth Cymru yw pennu cyfraddau TAW, ond roeddem ni yr un mor bryderus â chi pan dynnwyd ein sylw at y ffaith bod eithriad TAW ar gael ar gyfer cyrsiau Saesneg fel iaith dramor sy'n cael eu darparu ar sail fasnachol. Nid yw'r un eithriad yn bodoli ar gyfer cyrsiau iaith Gymraeg, a dyna pam yr ysgrifennais at Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys yn nodi y dylid cael chwarae teg i'r iaith Gymraeg, fel iaith swyddogol y DU, a dylai'r un eithriad TAW fod ar waith o ran y Gymraeg. Mae'n amlwg bod cefnogaeth drawsbleidiol i hyn; credaf fod croeso mawr i hynny.
O ran yr oedrannau sgrinio ar gyfer canser y coluddyn, gofynnaf i'r Gweinidog iechyd ysgrifennu atoch gyda'r cynnydd diweddaraf, yn sicr, o ran y pwynt cyntaf, symud tuag at ostwng yr oedran hwnnw i 50, ond yna gyda'r wybodaeth am gynlluniau ehangach ar gyfer y cyfnod tymor hwy o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud i gefnogi'r agenda sgrinio am ganser y coluddyn, yn enwedig o ran cynyddu ein capasiti er mwyn cynnal y profion hynny.FootnoteLink
The Open University is an example of what a Prime Minister can achieve if they pursue something with single-minded determination. It was Harold Wilson's Government that conceived the 'university of the air', and it was introduced in 1969, now approaching, this year, its fiftieth anniversary as the Open University. The Open University delivers distance learning to around 9,000 people in Wales, over 200,000 students in Wales have studied with the OU since 1969, and three quarters of students are working full or part time when they study. Almost 40 per cent of OU students begin studying without standard university entry criteria, and over 40 per cent come from widening access areas. The Diamond reforms that the Government has introduced to increase flexibility of provision have seen a surge of part-time students in Wales that hasn't occurred elsewhere in the United Kingdom, and I think it is therefore timely that we talk about where we go next. Therefore, would the Government, in Government time, have a debate on how part-time higher education can deliver more degree apprenticeships and address the skills shortages we will face in the future, with particular reference to that kind of part-time study that's supported by the university of the air, the Open University?
Mae'r Brifysgol Agored yn enghraifft o'r hyn y gall Prif Weinidog ei gyflawni os bydd yn mynd ar drywydd rhywbeth yn gwbl benderfynol. Llywodraeth Harold Wilson a luniodd 'Prifysgol yr awyr'. Fe'i cyflwynwyd ym 1969, ac mae'n agosáu, eleni, at ei hanner canmlwyddiant fel y Brifysgol Agored. Mae'r Brifysgol Agored yn cynnig dysgu o bell i tua 9,000 o bobl yng Nghymru, ac mae dros 200,000 o fyfyrwyr yng Nghymru wedi astudio gyda'r Brifysgol Agored ers 1969, ac mae tri chwarter o'r myfyrwyr yn gweithio'n llawn amser neu'n rhan amser wrth iddyn nhw astudio. Mae bron 40 y cant o fyfyrwyr yr Brifysgol Agored yn dechrau astudio heb feini prawf mynediad safonol y brifysgol, ac mae dros 40 y cant yn dod o ardaloedd ehangu mynediad. Mae'r diwygiadau Diamond a gyflwynwyd gan y Llywodraeth i gynyddu hyblygrwydd darpariaeth wedi creu ton o fyfyrwyr rhan-amser yng Nghymru. Nid yw hyn wedi digwydd mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig, a chredaf ei bod yn amserol, felly, inni siarad am y cam nesaf. Felly, a fyddai'r Llywodraeth, yn amser y Llywodraeth, yn gallu cael dadl ar sut y gall addysg uwch ran-amser ddarparu mwy o brentisiaethau gradd a mynd i'r afael â'r prinder sgiliau y byddwn yn ei wynebu yn y dyfodol, gan gyfeirio'n benodol at y math rhan-amser hwnnw o astudiaeth sy'n cael ei gefnogi gan Brifysgol yr awyr, y Brifysgol Agored?
Thank you very much for giving us the opportunity to compliment and thank the Open University for the work that it's undertaken over the last 50 years, and the important work that it's done in terms of opening up learning and qualification opportunities to people. The Minister for Education is here, so she will have heard your request in terms of an opportunity to debate the importance of part-time HE, particularly in terms of degrees for higher-level apprenticeships.
Diolch yn fawr iawn am roi'r cyfle i ni ganmol a diolch i'r Brifysgol Agored am y gwaith y mae wedi'i wneud yn ystod y 50 mlynedd diwethaf, a'r gwaith pwysig y mae wedi'i wneud o ran ymestyn cyfleoedd i bobl ddysgu ac ennill cymwysterau. Mae'r Gweinidog Addysg yma, felly bydd hi wedi clywed eich cais am gyfle i drafod pwysigrwydd addysg uwch ran-amser, yn enwedig o ran graddau ar gyfer prentisiaethau lefel uwch.
I'd like to call for two statements. Firstly, late last week we learned that the latest scientific thinking is that air pollution penetrates every single organ in our body, and the World Health Organization is calling this an air pollution emergency. I was very grateful to hear that the Conservative Party is supporting the call for a clean air zone in Cardiff, as well as in Wrexham, Newport and Swansea, and I will make sure that the leader of Cardiff council is aware of that. Pending the action that Cardiff council must take to protect its citizens, based on extensive UK Government research that shows that deterring polluting vehicles from city centres and towns is by far the most cost-effective way to cut nitrogen dioxide pollution, could we in the light of the latest scientific thinking on this matter have a statement from the Minister for health about what Public Health Wales is doing to promote the actions that public authorities must take to protect us all? For example, encouraging more walking and cycling for short journeys is one of the asks that the scientists are calling for.
Secondly, and in relation to this, Julie Morgan and I, amongst other elected representatives from Cardiff and Newport, went on a mystery bus tour on Friday on an electric bus, which was absolutely fantastic, with all the latest Wi-Fi, really comfortable—absolutely the opposite to the image that bus travel has. Cardiff is now exploring procuring large numbers of this particular bus, which is produced in Scarborough in partnership with BYD, which is based in China. It's very exciting, because they won this Welsh Government award to clean up their public transport—with £5.7 million from the Welsh Government. I wondered if we could have a statement from the Minister for Economy and Transport on how we're going to roll out electric buses across our cities in Wales, not just in Cardiff. Thank you very much.
Hoffwn alw am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, ddiwedd yr wythnos diwethaf, cawsom wybod mai'r syniadaeth wyddonol ddiweddaraf yw bod llygredd aer yn treiddio i bob organ yn ein cyrff, ac mae Sefydliad Iechyd y Byd yn ei alw'n argyfwng llygredd aer. Roeddwn i'n falch iawn o glywed bod y Blaid Geidwadol yn cefnogi'r alwad am barth awyr glân yng Nghaerdydd, yn ogystal ag yn Wrecsam, Casnewydd ac Abertawe, a byddaf yn sicrhau bod arweinydd cyngor Caerdydd yn ymwybodol o hynny. Yn dilyn y camau y mae'n rhaid i Gyngor Caerdydd eu cymryd i amddiffyn ei ddinasyddion, yn seiliedig ar ymchwil helaeth gan Lywodraeth y DU sy'n dangos mai atal cerbydau sy'n llygru rhag mynd i ganol dinasoedd a threfi yw'r ffordd fwyaf cost effeithiol o leihau llygredd nitrogen deuocsid, a gawn ni, yng ngoleuni'r syniadaeth wyddonol ddiweddaraf ar y mater hwn, gael datganiad gan y Gweinidog iechyd am yr hyn y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn ei wneud i hyrwyddo'r camau y mae'n rhaid i awdurdodau cyhoeddus eu cymryd i'n diogelu ni i gyd? Er enghraifft, mae annog mwy o gerdded a beicio ar gyfer teithiau byr yn un o'r gofynion y mae'r gwyddonwyr yn galw amdanynt.
Yn ail, ac o ran hyn, aeth Julie Morgan a minnau, ymysg cynrychiolwyr etholedig eraill o Gaerdydd a Chasnewydd, ar daith bws dirgel ddydd Gwener ar fws trydan, a oedd yn gwbl wych, gyda'r holl wi-fi diweddaraf, ac yn gyfforddus iawn—yn hollol groes i'r ddelwedd sydd gan deithio ar fysiau. Mae Caerdydd bellach yn ystyried caffael niferoedd mawr o'r bysiau penodol hyn, sy'n cael eu cynhyrchu yn Scarborough mewn partneriaeth â BYD, sydd wedi'i leoli yn Tsieina. Mae'n gyffrous iawn, gan eu bod wedi ennill gwobr gan Lywodraeth Cymru i lanhau eu trafnidiaeth gyhoeddus—gyda £5.7 miliwn yn dod gan Lywodraeth Cymru. Tybed a gawn ni ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â sut yr ydym ni'n mynd i gyflwyno bysiau trydan ledled ein dinasoedd yng Nghymru, nid yng Nghaerdydd yn unig. Diolch yn fawr iawn.
Thank you very much. I am pleased to confirm that there will be a statement on clean air before the summer recess. I know the Minister for the environment will be making that statement. I hear that your particular concern is in relation to what contribution Public Health Wales and the health agenda can make to that, so I'll be sure that the statement does, obviously, have full input from colleagues right across Government.
With regard to the issue of electric buses, I will certainly ask the Minister with responsibility for transport to provide you with an update there. But I can say that we have had some recent success with bids for UK ultra-low emission bus services. So, Cardiff city council had a grant of £5.6 million, Stagecoach South Wales had £2.8 million, and Newport Transport had £1 million to develop their services using electric buses.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n falch o gadarnhau y bydd datganiad am aer glân yn cael ei wneud cyn toriad yr haf. Gwn y bydd Gweinidog yr amgylchedd yn gwneud y datganiad hwnnw. Rwy'n clywed eich bod yn pryderu'n benodol ynghylch pa gyfraniad y gall Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r agenda iechyd ei wneud i hynny, felly byddaf yn gwneud yn siŵr bod y datganiad, yn amlwg, yn cael mewnbwn llawn cyd-Weinidogion ar draws y Llywodraeth.
O ran mater y bysiau trydan, yn sicr, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am hynny. Ond gallaf ddweud ein bod wedi cael rhywfaint o lwyddiant yn ddiweddar gyda chynigion ar gyfer gwasanaethau bysiau allyriadau isel y DU. Felly, cafodd Cyngor Dinas Caerdydd grant o £5.6 miliwn, cafodd Stagecoach De Cymru £2.8 miliwn a chafodd Trafnidiaeth Casnewydd £1 miliwn i ddatblygu eu gwasanaethau gan ddefnyddio bysiau trydan.
Can I call for a statement from the Minister responsible for heritage on Welsh religious buildings? I read with dismay in the media over the weekend about the potential alternative use of the Norwegian church here in Cardiff Bay, which, of course, is a historic church, not just for the Norwegian community, but also internationally because it's the oldest Norwegian church actually outside of Norway, and it's a very prominent part of life in the Bay, as all Assembly Members will know. I understand that Cardiff council are seeking to make the venue more commercially viable, but I am concerned that that's got be done in a very sensitive way, in order to protect what is an incredibly important part of Christian heritage for Wales. I wonder if we could have a statement on what work the Welsh Government is doing with Cadw and others to make sure that buildings like this are listed—because I understand that the Norwegian church isn't yet a listed building, which I find astonishing—in order to make sure that we can protect these sorts of places for future generations to enjoy.
A gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am dreftadaeth ar adeiladau crefyddol Cymru? Darllenais gyda siom yn y cyfryngau dros y penwythnos am y defnydd amgen posibl o'r eglwys Norwyaidd yma ym Mae Caerdydd, sydd, wrth gwrs, yn eglwys hanesyddol, nid yn unig i'r gymuned Norwyaidd, ond hefyd yn rhyngwladol. Dyma'r eglwys Norwyaidd hynaf, mewn gwirionedd, y tu allan i Norwy, ac mae'n rhan amlwg iawn o fywyd yn y Bae, fel y gŵyr holl Aelodau'r Cynulliad. Deallaf fod cyngor Caerdydd yn ceisio gwneud y lleoliad yn fwy hyfyw yn fasnachol, ond rwy'n pryderu bod yn rhaid gwneud hynny mewn ffordd sensitif iawn, er mwyn diogelu'r hyn sy'n rhan anhygoel o bwysig o dreftadaeth Gristnogol Cymru. Tybed a gawn ni ddatganiad ynglŷn â pha waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud gyda Cadw ac eraill i sicrhau bod adeiladau fel hyn yn cael eu rhestru—oherwydd rwy'n deall nad yw'r Eglwys Norwyaidd yn adeilad rhestredig eto, ac rwy'n rhyfeddu at hynny—er mwyn gwneud siŵr y gallwn ni ddiogelu'r mathau hyn o leoedd i genedlaethau'r dyfodol eu mwynhau.
The Minister with responsibility for culture and heritage is here in the Chamber to hear your contribution, and you're absolutely right that the Norwegian church is a very central and important part of life here in Cardiff Bay. I'll ask the Minister to provide you with an update on Welsh Government and Cadw's approach to protecting buildings of particular Welsh religious heritage and interest.
Mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol am ddiwylliant a threftadaeth yma yn y Siambr i glywed eich cyfraniad, ac rydych chi yn llygad eich lle bod yr eglwys Norwyaidd yn rhan ganolog a phwysig iawn o fywyd yma ym Mae Caerdydd. Fe wnaf ofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am ddull Llywodraeth Cymru a Cadw o ddiogelu adeiladau sydd o ddiddordeb a threftadaeth grefyddol benodol yng Nghymru.
Trefnydd, on many occasions, I've raised in this Chamber concerns of my constituents regarding the remedies and support they seek as a consequence of failing cavity insulation. That cavity insulation has been installed under Welsh Government grants very often, and has been underwritten by the Cavity Insulation Guarantee Agency. Very often, those constituents have contacted CIGA and have received responses that are challenging the actual assertion that the cavity insulation has failed, and putting the blame back on the owner of the property. Now, many of those individuals cannot afford the remedies that are required. As a consequence, this is clearly a question of what are CIGA going to be doing about this.
The last time I raised it, the chief executive wrote to me indicating he'll be happy to listen to concerns of constituents, and he'll be getting a few letters from me in that response. But they were Welsh Government projects, and they have been underwritten by CIGA, which I'm sure Welsh Government supported. So, I want a statement from the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to ask the question as to what Welsh Government will do for these individuals, because very often, these individuals shouldn't be in the position of coming to see me. The remedy should have been done by the underwriting guarantor. And if not them, perhaps the Welsh Government, who actually funded the initial work in the first place.
So, can we have a statement as to what the Welsh Government will be doing to help individuals who find themselves in this position? They end up in a battle with CIGA to say what's actually gone wrong. CIGA often say the wall has broken down and it's the fault of the cladding, and not the fault of the cavity insulation in the first place, when there's been a survey showing actually they're wrong, and that it is a fault with the cavity insulation. But, Welsh Government actually funded the project in the first place. Can we have a statement as to what Welsh Government will be doing to support those individuals to ensure that they get the remedies, they get the cavity wall insulation fixed and repaired, and that they don't have to find thousands of pounds, which they haven't got?
Trefnydd, ar sawl achlysur, rwyf wedi codi pryderon fy etholwyr yn y Siambr hon ynglŷn â'r camau unioni a'r cymorth y maen nhw'n chwilio amdanynt o ganlyniad i ddeunydd inswleiddio waliau dwbl sy'n ddiffygiol. Mae'r deunydd inswleiddio waliau dwbl hwnnw wedi'i osod o dan grantiau Llywodraeth Cymru yn aml iawn, ac mae wedi'i warantu gan yr Asiantaeth Gwarantau Inswleiddio Waliau Dwbl. Yn aml iawn, mae'r etholwyr hynny wedi cysylltu â'r Asiantaeth ac wedi cael ymatebion sy'n herio'r haeriad bod yr inswleiddio waliau dwbl yn ddiffygiol, a throsglwyddo'r bai i berchennog yr eiddo. Nawr, ni all llawer o'r unigolion hynny fforddio'r camau unioni sydd eu hangen. O ganlyniad, mae hyn yn amlwg yn gwestiwn o beth y mae'r Asiantaeth yn mynd i'w wneud ynglŷn â hyn.
Y tro diwethaf imi godi'r mater, ysgrifennodd y prif weithredwr ataf yn dweud y byddai'n hapus i wrando ar bryderon yr etholwyr, a bydd yn cael ambell lythyr oddi wrthyf i mewn ymateb i hynny. Ond prosiectau Llywodraeth Cymru oedden nhw, ac maen nhw wedi'u gwarantu gan yr Asiantaeth, ac rwy'n siŵr bod Llywodraeth Cymru wedi'u cefnogi. Felly, hoffwn gael datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i ofyn y cwestiwn beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud dros yr unigolion hyn, oherwydd yn aml iawn ni ddylai'r unigolion hyn fod yn y sefyllfa o orfod dod i'm gweld i. Dylai'r camau unioni fod wedi'i gwneud gan y gwarantwr tanysgrifennu. Ac os nad y nhw, Llywodraeth Cymru o bosibl, a ariannodd y gwaith gwreiddiol yn y lle cyntaf.
Felly, a gawn ni ddatganiad ar yr hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu unigolion sy'n cael eu hunain yn y sefyllfa hon? Yn y pen draw, maen nhw'n brwydro gyda'r asiantaeth i ddweud beth sydd, mewn gwirionedd, wedi mynd o'i le. Mae'r asiantaeth yn aml yn dweud bod y wal wedi torri ac mai'r cladin sydd ar fai, ac nad y deunydd inswleiddio waliau dwbl sydd ar fai, i ddechrau, pan fo arolwg yn dangos bod hynny'n anghywir, ac mai'r deunydd insiwleiddio waliau dwbl sydd ar fai. Ond, mewn gwirionedd, Llywodraeth Cymru a ariannodd y prosiect yn y lle cyntaf. A gawn ni ddatganiad ar yr hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r unigolion hynny i sicrhau eu bod yn cael y camau unioni, eu bod yn cael eu deunydd insiwleiddio waliau dwbl wedi'i drwsio a'i atgyweirio, ac nad oes raid iddyn nhw ddod o hyd i filoedd o bunnau nad oes ganddyn nhw?
Again, the Minister for environment has been here to hear your contribution and the description of the challenges and the problems that your constituents and others have faced regarding cavity insulation work. Can I ask you to write directly to the Minister with information about particular cases you're concerned about? I'm sure that she will respond.
Unwaith eto, mae Gweinidog yr amgylchedd wedi bod yma i glywed eich cyfraniad a'r disgrifiad o'r heriau a'r problemau y mae eich etholwyr chi ac eraill wedi'u hwynebu o ran gwaith inswleiddio waliau dwbl. A gaf i ofyn i chi ysgrifennu'n uniongyrchol at y Gweinidog gyda gwybodaeth am achosion penodol yr ydych yn pryderu yn eu cylch? Rwy'n siŵr y bydd yn ymateb.
I received the Armed Forces Covenant annual report for Wales last week, and I do welcome that update. I've recently been working with Care After Combat. I had a meeting with them in my office. They have operations in Swansea, Neath Port Talbot and Bridgend, and they go into prisons and they actually do save millions of pounds to the Welsh Government and the UK Government for the work that they do with former veterans who are currently prisoners. So, I was a bit disappointed that there was no recognition in this particular annual report of any of the work that they do. I would like to request a statement from the Welsh Government on the work that they do with Care After Combat and whether the Welsh Government would be happy to meet with the charity, with the Minister responsible, to see how they can go about aiding them in their future work here in Wales.
My second question was with regard to whether we could have a statement on any specific actions the Welsh Government are taking in relation to street harassment experienced by girls. I know that the campaigners have asked for specific references as to how the Welsh Government are operating, but the Welsh Government has come back and said that the violence against women Act covers all elements of harassment. But that doesn't explain to us exactly what is happening in relation to street harassment. So, could we have a statement from Welsh Government, as this is a rising trend, sadly, on our streets here in Wales?
Cefais adroddiad blynyddol Cyfamod y Lluoedd Arfog ar gyfer Cymru yr wythnos diwethaf, ac rwy'n croesawu'r diweddariad hwnnw. Yn ddiweddar, rwyf wedi bod yn gweithio gyda Care After Combat. Cefais gyfarfod â nhw yn fy swyddfa. Mae ganddyn nhw weithrediadau yn Abertawe, Castell-nedd Port Talbot a Phen-y-bont ar Ogwr, ac maen nhw'n mynd i garchardai ac maen nhw, mewn gwirionedd, yn arbed miliynau o bunnoedd i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU am y gwaith y maen nhw'n ei wneud gyda chyn-filwyr sy'n garcharorion ar hyn o bryd. Felly, roeddwn braidd yn siomedig na chafwyd dim cydnabyddiaeth yn yr adroddiad blynyddol penodol hwn o'r gwaith y maen nhw'n ei wneud. Hoffwn ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar y gwaith y maen nhw'n ei wneud gyda Care After Combat ac a fyddai Llywodraeth Cymru yn fodlon cwrdd â'r elusen, gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol, i weld sut y gallan nhw eu cynorthwyo yn eu gwaith yn y dyfodol yma yng Nghymru.
Roedd fy ail gwestiwn yn ymwneud ag a gawn ni ddatganiad am unrhyw gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd o ran aflonyddu ar y strydoedd a brofir gan ferched. Rwy'n gwybod bod yr ymgyrchwyr wedi gofyn am gyfeiriadau penodol o ran sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu, ond mae Llywodraeth Cymru wedi dod yn ôl a dweud bod y Ddeddf trais yn erbyn menywod yn cwmpasu pob elfen o aflonyddu. Ond nid yw hynny'n egluro i ni beth yn union sy'n digwydd o ran aflonyddu ar y stryd. Felly, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru, gan fod hon yn duedd sy'n cynyddu, yn anffodus, ar ein strydoedd yma yng Nghymru?
In relation to your first question, which sought Welsh Government recognition of the work that Care after Combat does with individuals who have served in the armed forces, I know Welsh Government has had a long-standing relationship with the organisation. I met with them in my previous role when I was responsible for housing, to talk about how we can best prevent people who have previously served our country from becoming homeless. I know that the Welsh Government has more recently also met with representatives of Care After Combat and there is an ongoing dialogue with that organisation.
Moving on to the issue of street harassment, clearly it's something of concern to all of us. From the Welsh Government's perspective, part of the way in which we'll prevent this from happening, really, is about challenging those kinds of mindsets where people do think it's appropriate to harass—usually women—in the street. We're doing that through campaigns such as Don't Be a Bystander, and that demonstrates the positive impact of offering support to victims. Also there's the work we're doing through This is Me, which challenges gender stereotypes. And again, there's the work that we're doing in schools with children and young people to help them develop a strong sense of healthy relationships and a strong understanding of what is expected of them and what they should be able to expect from other people.
O ran eich cwestiwn cyntaf, a oedd yn gofyn i Lywodraeth Cymru gydnabod y gwaith y mae Care after Combat yn ei wneud gydag unigolion sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog, gwn fod gan Lywodraeth Cymru berthynas â'r sefydliad ers amser maith. Fe wnes i gwrdd â nhw yn fy swyddogaeth flaenorol pan oeddwn yn gyfrifol am dai, i drafod y ffordd orau y gallem atal pobl sydd wedi gwasanaethu ein gwlad yn flaenorol rhag bod yn ddigartref. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru hefyd wedi cyfarfod yn fwy diweddar â chynrychiolwyr Care after Combat a bod deialog yn parhau â'r sefydliad hwnnw.
Gan symud ymlaen at fater aflonyddu ar y stryd, mae'n amlwg ei fod yn rhywbeth sy'n peri pryder i bob un ohonom ni. O safbwynt Llywodraeth Cymru, mae rhan o'r ffordd y byddwn yn atal hyn rhag digwydd, mewn gwirionedd, yn ymwneud â herio'r mathau hynny o feddylfryd lle mae pobl yn credu ei bod yn briodol i aflonyddu—menywod fel arfer—yn y stryd. Rydym yn gwneud hynny drwy ymgyrchoedd fel Paid Cadw'n Dawel, ac mae hynny'n dangos effaith bositif cynnig cefnogaeth i ddioddefwyr. Hefyd mae'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud drwy Dyma fi, sy'n herio stereoteipiau rhyw. Ac eto, mae'r gwaith yr ydym yn ei wneud mewn ysgolion gyda phlant a phobl ifanc i'w helpu i ddatblygu ymdeimlad cryf o gydberthnasau iach a dealltwriaeth gref o'r hyn a ddisgwylir ganddynt a'r hyn y dylen nhw allu ei ddisgwyl gan bobl eraill.
Could I ask for one debate? I know we've recently had a debate on rugby, which mainly focused at the regional level, but I'd like to seek a debate at some point on community and grass-roots rugby, because it would allow us then to talk about the challenges, but also the successes, not least last weekend, when Maesteg 7777s, the Old Parish, of which I'm proud to be president, gained promotion into the next league above, and when Nantyffyllon on the same day gained promotion—my son was playing for them as well, I have to say—they gained promotion and won the Silver Ball competition of all the Welsh teams. These are two local Valleys teams with tremendous pedigree, real grass-roots champions. And the Valley Ravens, who do so much with mini and junior rugby in the Ogmore and Garw Valleys, where it was looking as if it was on its knees at one point, but they've really built it back up. And also to pay tribute to some of the longest serving champions of grass-roots community rugby as well—people like Mr Leighton Williams, the long-serving secretary of Ogmore Vale Rugby Club, who unfortunately passed away only very recently after years and years of service.
Could I also ask for a statement on Government progress on the work streams that have flowed from the Valleys taskforce work? Because I think some of us would particularly like to speak up for the proposals there around a regional park. In fact, we'd probably like it to go further and to have some sort of national designation and look at what we can do in terms of—as we've just declared a climate emergency—biodiversity challenges and what that could contribute if we had real scale and ambition behind it. And also talk about, in the Valleys taskforce streams, how the wonderful pilot of the bus transport that is now looking at delivering people down out of their normal work hours by bus to Treforest and Llantrisant could be extended rapidly to other areas like Gilfach and the Garw and the Ogmore valleys as well. So, a statement on that and a debate on community grass-roots rugby would be very welcome indeed.
A gaf i ofyn am un ddadl? Rwy'n gwybod ein bod wedi cael dadl ar rygbi'n ddiweddar, a oedd yn canolbwyntio'n bennaf ar y lefel ranbarthol. Ond hoffwn ofyn am ddadl ar ryw bwynt ar rygbi cymuned a rygbi ar lawr gwlad. Byddai hyn wedyn yn ein galluogi ni i sôn am yr heriau, ond hefyd am y llwyddiannau, nid lleiaf y penwythnos diwethaf, pan gafodd y Maesteg 7777s, yr Hen Blwyf, yr wyf yn falch o fod yn llywydd arnyn nhw, ddyrchafiad i'r gynghrair nesaf uwchben, a phan gafodd Nantyffyllon ar yr un diwrnod ddyrchafiad—roedd fy mab yn chwarae iddyn nhw hefyd, mae'n rhaid imi ddweud—cawson nhw ddyrchafiad ac ennill cystadleuaeth y Bêl Arian o holl dimau Cymru. Dyma ddau dîm lleol yn y Cymoedd sydd â phedigri rhagorol, hyrwyddwyr gwirioneddol ar lawr gwlad. A'r Valley Ravens, sy'n gwneud cymaint â rygbi bach ac iau yng nghymoedd Ogwr a Garw, lle'r oedd yn edrych fel pe bai ar ei liniau ar un adeg, ond maen nhw wedi'i adeiladu'n ôl i fyny. Hefyd hoffwn dalu teyrnged i rai o hyrwyddwyr rygbi cymunedol ar lawr gwlad sydd wedi gwasanaethu hiraf—pobl fel Mr Leighton Williams, ysgrifennydd hir ei wasanaeth i Glwb Rygbi Bro Ogwr, a fu farw, yn anffodus, yn ddiweddar iawn ar ôl blynyddoedd a blynyddoedd o wasanaeth.
A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad ar gynnydd y Llywodraeth ar y ffrydiau gwaith sydd wedi llifo o waith tasglu'r Cymoedd? Rwy'n credu y byddai rhai ohonom ni yn arbennig yn hoffi siarad o blaid y cynigion yn y fan honno ynghylch parc rhanbarthol. Yn wir, mae'n debyg y byddem yn hoffi iddo fynd ymhellach a chael rhyw fath o ddynodiad cenedlaethol ac ystyried yr hyn y gallwn ni ei wneud o safbwynt heriau bioamrywiaeth—gan ein bod ni newydd ddatgan argyfwng hinsawdd—a'r hyn y gallai hynny ei gyfrannu pe byddai gwir uchelgais a graddfa y tu ôl iddo. A hoffwn hefyd sôn, yn ffrydiau tasglu'r Cymoedd, am y modd y gallai'r cynllun peilot gwych ar drafnidiaeth bws, sydd bellach yn ystyried danfon pobl i lawr ar fws i Drefforest a Llantrisant, y tu allan i'w horiau gwaith arferol, ac ymestyn hynny'n gyflym i ardaloedd eraill fel Gilfach a chymoedd Garw ac Ogwr hefyd. Felly, byddai datganiad ar hynny a dadl am rygbi cymunedol ar lawr gwlad yn dderbyniol iawn.
Thank you very much for raising the issue of grass-roots rugby and, of course, the Minister with responsibility for community sport will have heard your request for that debate. I know that our colleague Jayne Bryant has a question specifically on the importance of community sport and active recreation in the Chamber tomorrow, and I know it's something that both of you champion very regularly.
In relation to the Valleys taskforce, I can confirm that it is the intention of the Deputy Minister for Economy and Transport to bring forward a statement to the Assembly on the Valleys taskforce, but, in the meantime, I can just provide a brief update on the Valleys regional park. The sites identified as discovery gateways for the Valleys regional park submitted bids for capital funding from the £7 million fund announced for 2019-20—so, £3.5 million and, in 2021, a further £3.5 million—on 10 May and officials are currently working through those grants and assessing the bids, and decisions for the investment will be hopefully made in June.
Diolch yn fawr iawn am godi'r mater am rygbi ar lawr gwlad ac, wrth gwrs, bydd y Gweinidog sy'n gyfrifol am chwaraeon cymunedol wedi clywed eich cais am y ddadl honno. Rwy'n gwybod bod gan ein cyd-Aelod Jayne Bryant gwestiwn yn benodol am bwysigrwydd chwaraeon cymunedol a gweithgareddau hamdden egnïol yn y Siambr yfory, ac rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth y mae'r ddau ohonoch chi yn ei hyrwyddo'n rheolaidd iawn.
O ran tasglu'r Cymoedd, gallaf gadarnhau bod bwriad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth i gyflwyno datganiad i'r Cynulliad ar dasglu'r Cymoedd, ond, yn y cyfamser, gallaf roi diweddariad byr ar Barc Rhanbarthol y Cymoedd. Ar 10 Mai cyflwynodd y safleoedd a nodwyd fel pyrth darganfod ar gyfer Parc Rhanbarthol geisiadau am arian cyfalaf o'r gronfa gwerth £7 miliwn a gyhoeddwyd ar gyfer 2019-20—felly, £3.5 miliwn ac, yn 2021, £3.5 miliwn arall—ac mae swyddogion wrthi'n gweithio drwy'r grantiau hynny ar hyn o bryd ac yn asesu'r ceisiadau, a chaiff y penderfyniadau ar y buddsoddiad eu gwneud ym mis Mehefin, gobeithio.
Trefnydd, I'd like to request three statements from the Welsh Government today. Firstly, I'd like to ask for a statement from you as Finance Minister on preparations to create a vacant land tax. This is something that I've welcomed, as it could be a key driver to tackle land banking, to promote regeneration and community well-being, so I wonder how plans for this are proceeding.
Secondly, I'd welcome a statement from the Minister for Housing and Local Government on the Welsh Government's response to the child poverty statistics that were released last week. It was no joy for me to see a ward in my constituency topping the list of areas with the highest child poverty. I'm meeting with the End Child Poverty coalition soon, and I note that, although there are lots of Welsh Government interventions taking place, the key levers that they have identified are not devolved. A statement or a debate in Government time could give the opportunity to take stock of this very important situation.
Finally, I'd welcome a statement or a debate in Government time on the shared prosperity fund. We all know the promises that were made three years ago, that Wales would be not a penny worse off after Brexit, but there are many people who are very concerned about the future of the shared prosperity fund and how it will operate, especially considering that Wales has been a net beneficiary from the EU for all these years. The cross-party group on industrial communities has heard some particularly worrying evidence that we are no closer to seeing how any shared prosperity fund will operate. So, could we have a debate in Government time to discuss a response to this?
Trefnydd, hoffwn ofyn am dri datganiad gan Lywodraeth Cymru heddiw. Yn gyntaf, hoffwn ofyn am ddatganiad gennych chi fel y Gweinidog Cyllid ar y paratoadau i greu treth ar dir gwag. Mae hyn yn rhywbeth yr wyf wedi'i groesawu, gan y gallai fod yn sbardun allweddol i fynd i'r afael â bancio tir, hybu adfywio a lles cymunedol, felly tybed sut mae cynlluniau ar gyfer hyn yn mynd rhagddynt.
Yn ail, byddwn yn croesawu datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar ymateb Llywodraeth Cymru i'r ystadegau tlodi plant a ryddhawyd yr wythnos diwethaf. Nid oeddwn yn hapus iawn i weld ward yn fy etholaeth i ar frig y rhestr o ardaloedd â'r tlodi plant uchaf. Rwy'n cyfarfod â'r glymblaid Dileu Tlodi Plant cyn bo hir, ac rwy'n nodi, er bod llawer o ymyriadau ar waith gan Lywodraeth Cymru, nad yw'r prif ysgogiadau y maen nhw wedi'u nodi wedi'u datganoli. Gallai datganiad neu ddadl yn amser y Llywodraeth fod yn gyfle i ystyried y sefyllfa bwysig iawn hon.
Yn olaf, byddwn yn croesawu datganiad neu ddadl yn amser y Llywodraeth ar y gronfa ffyniant gyffredin. Rydym i gyd yn gwybod am yr addewidion a wnaed dair blynedd yn ôl, na fyddai Cymru ar ei cholled ar ôl Brexit. Ond mae llawer o bobl yn pryderu'n fawr am ddyfodol y gronfa ffyniant gyffredin a sut y bydd yn gweithredu, yn enwedig o ystyried bod Cymru wedi bod yn fuddiolwr net o'r UE dros yr holl flynyddoedd hyn. Mae'r grŵp trawsbleidiol ar gymunedau diwydiannol wedi clywed rhywfaint o dystiolaeth sy'n peri gofid mawr nad ydym yn nes at weld sut y bydd unrhyw gronfa ffyniant gyffredin yn gweithredu. Felly, a gawn ni ddadl yn amser y Llywodraeth i drafod ymateb i hyn?
Thank you very much. Relating to your first query, which was on the status of the vacant land tax work, we are currently negotiating the devolution of competence with HM Treasury, and the timescales of this process are not entirely within the gift of the Welsh Government or the National Assembly. However, we do hope that powers will be devolved this year and a timetable agreed as part of the official discussions that are currently taking place.
On the matter of child poverty, we are familiar with the End Child Poverty coalition's report and not surprised by what it includes, including the reported increase in levels of child poverty in Wales. Analysis by a range of respected organisations, including the Equality and Human Rights Commission, the Institute for Fiscal Studies and the Joseph Rowntree Foundation, have all predicted a significant rise in levels of poverty, including child poverty, in the coming years as a direct result of the UK Government's tax and welfare reforms. The impact of these is falling disproportionately on those vulnerable groups who are less able to manage the changes—this includes families with children and single-parent households. Of course, the two-child limit and the freeze in working-age benefits are particularly detrimental. So, as I say, we are aware of the report and it will certainly inform and challenge us, and will help us with our thinking in terms of how we respond or continue to respond to this challenge. I know that the Minister with responsibility for child poverty—the local government and housing Minister—is very aware of the report.
Your final request was for a debate in Government time on the shared prosperity fund. Our colleague David Rees made a similarly compelling case for it during the Plenary session last week, and I am more than happy to bring forward that debate in the coming weeks.
Diolch yn fawr iawn. O ran eich ymholiad cyntaf, a oedd yn ymwneud â statws y gwaith ar dreth ar dir gwag, rydym ar hyn o bryd yn trafod datganoli cymhwysedd gyda Thrysorlys ei Mawrhydi, ac nid yw amserlenni'r broses hon yn gyfan gwbl o fewn gallu Llywodraeth Cymru na'r Cynulliad Cenedlaethol. Fodd bynnag, rydym yn gobeithio y bydd y pwerau'n cael eu datganoli eleni ac y cytunir ar amserlen yn rhan o'r trafodaethau swyddogol sy'n cael eu cynnal ar hyn o bryd.
O ran tlodi plant, rydym yn gyfarwydd ag adroddiad y glymblaid Dileu Tlodi Plant ac nid ydym yn synnu at yr hyn sydd ynddo, gan gynnwys y cynnydd a nodir yn lefelau tlodi plant yng Nghymru. Mae dadansoddiadau gan amrywiaeth o sefydliadau uchel eu parch, gan gynnwys y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a Sefydliad Joseph Rowntree, i gyd wedi rhagweld cynnydd sylweddol yn lefelau tlodi, gan gynnwys tlodi plant, yn y blynyddoedd sydd i ddod o ganlyniad uniongyrchol i ddiwygiadau treth a lles Llywodraeth y DU. Caiff hyn effaith anghymesur ar y grwpiau agored i niwed hynny sydd a llai o allu i reoli'r newidiadau—mae hyn yn cynnwys teuluoedd â phlant ac aelwydydd un rhiant. Wrth gwrs, mae'r terfyn dau blentyn a rhewi'r budd-daliadau oedran gweithio yn arbennig o niweidiol. Felly, fel yr wyf yn dweud, rydym yn ymwybodol o'r adroddiad a bydd yn sicr yn ein llywio ac yn ein herio ni, a bydd yn ein helpu ni gyda'n meddylfryd o ran sut y byddwn yn ymateb neu yn parhau i ymateb i'r her hon. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog sy'n gyfrifol am dlodi plant—y Gweinidog llywodraeth leol a thai—yn ymwybodol iawn o'r adroddiad.
Roedd eich cais olaf am ddadl yn amser y Llywodraeth ar y gronfa ffyniant gyffredin. Gwnaed achos grymus tebyg o blaid hynny gan ein cyd-Aelod David Rees yn ystod y cyfarfod llawn yr wythnos diwethaf, ac rwy'n fwy na pharod i gyflwyno'r ddadl honno yn ystod yr wythnosau nesaf.
I can see we're pressed for time, so I'll jump straight into my request. Can I request a statement following a report from the Children's Commissioner for England, which has found that hundreds of children with autism and learning disabilities are admitted to mental health hospitals where they can suffer nightmarish failures of care? Albeit that that report is focused on England, we need to ensure that this doesn't happen in Wales to our future generations, like those who have just entered the gallery this afternoon.
That report found shocking evidence of poor and restrictive practices, such as sedation, segregation and the use of physical restraints. So, can I request an urgent statement, in oral or written form, from the Minister for health, updating Members on the services being provided, just to ensure peace of mind for all of us in here that our constituents—our future generations of Wales—are being treated effectively and well?
Rwy'n gallu gweld ein bod ni'n brin o amser, felly fe wnaf fy nghais ar unwaith. A gaf i ofyn am ddatganiad yn dilyn adroddiad gan Gomisiynydd Plant Lloegr, sydd wedi canfod bod cannoedd o blant ag awtistiaeth ac anableddau dysgu'n cael eu derbyn i ysbytai iechyd meddwl lle y gallant ddioddef methiannau ofnadwy o ran gofal? Er bod yr adroddiad hwnnw'n canolbwyntio ar Loegr, mae angen inni sicrhau nad yw hyn yn digwydd yng Nghymru i genedlaethau'r dyfodol, fel y rheini sydd newydd ddod i mewn i'r oriel y prynhawn yma.
Canfu'r adroddiad hwnnw dystiolaeth frawychus o arferion gwael a chyfyngol, fel y defnydd o gyffuriau lleddfol, gwahanu a rhwystro corfforol. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad brys, ar lafar neu yn ysgrifenedig, gan y Gweinidog iechyd, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwasanaethau sy'n cael eu darparu, dim ond i sicrhau tawelwch meddwl i bob un ohonom yma fod ein hetholwyr—cenedlaethau'r dyfodol Cymru—yn cael eu trin yn effeithiol ac yn dda?
Thank you for raising this particular issue, which is, obviously, concerning. I will ask the Minister for health to write to you to provide the reassurances and the peace of mind that you are seeking in terms of the Welsh Government's approach to supporting children and the mental health of young people.
We do take a broad approach to improving the mental health of young people, from prevention and early intervention through to improving access to specialist services, and we've committed an additional £7.1 million this year to support this approach. Of course, we have our Healthy Child Wales programme and our investment in work on adverse childhood experiences, which forms part of the focus on our early years support. The Minister for health and the education Minister will be jointly giving evidence to the Children, Young People and Education Committee after recess, and that demonstrates, really, the whole-of-Government approach that we are taking here.
But, in relation to specialist child and adolescent mental health services, we do expect 80 per cent of children to be seen within the 28-days-of-referral target. To ensure that health boards are able to meet that target consistently, from March 2018 we've provided an additional £300,000 to improve access by running additional clinic sessions. Over the last two years, performance has improved significantly, with fewer young people waiting excessive times to access support, but, clearly, we all know there's much more to be done in this area.
Diolch am godi'r mater penodol hwn sydd, yn amlwg, yn destun pryder. Byddaf yn gofyn i'r Gweinidog dros iechyd ysgrifennu atoch i roi'r sicrwydd a'r tawelwch meddwl yr ydych chi'n chwilio amdano o ran dull Llywodraeth Cymru o gefnogi plant ac iechyd meddwl pobl ifanc.
Rydym yn cymryd agwedd eang tuag at wella iechyd meddwl pobl ifanc, o atal ac ymyrryd yn gynnar i wella mynediad i wasanaethau arbenigol, ac rydym wedi ymrwymo £7.1 miliwn ychwanegol eleni i gefnogi hyn. Wrth gwrs, mae gennym ein rhaglen Plentyn Iach Cymru a'n buddsoddiad mewn gwaith ar brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, sy'n rhan o'r pwyslais ar ein cymorth i'r blynyddoedd cynnar. Bydd y Gweinidog iechyd a'r Gweinidog Addysg yn rhoi tystiolaeth ar y cyd i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar ôl y toriad, ac mae hynny, mewn gwirionedd, yn dangos y dull gweithredu Llywodraeth gyfan yr ydym yn ei mabwysiadu yma.
Ond, o ran gwasanaethau iechyd meddwl arbenigol i blant a'r glasoed, rydym yn disgwyl i 80 y cant o blant gael eu gweld o fewn y targed o 28 diwrnod o gael eu hatgyfeirio. Er mwyn sicrhau bod byrddau iechyd yn gallu cyrraedd y targed hwnnw'n gyson, o fis Mawrth 2018, rydym wedi darparu £300,000 ychwanegol i wella mynediad drwy gynnal sesiynau clinig ychwanegol. Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, mae perfformiad wedi gwella'n sylweddol, ac mae llai o bobl ifanc yn gorfod aros am amser hir i gael cymorth, ond, yn amlwg, mae pawb ohonom yn gwybod bod llawer mwy i'w wneud yn y maes hwn.
With so many children using social media, gaming and messaging sites, children and young people are increasingly exposed to the threat of abuse or exploitation from both adults and their peers. Ofcom estimates that children and young people spend an average of 15 hours online per week, and 70 per cent of recorded offences of sexual communications with a child in Wales and England in 2017-18 took place on Facebook, Snapchat or Instagram.
We know that groomers use social networks to target significant numbers of children, and new types of technology have provided opportunities for abusers to control and to coerce children into increasingly extreme forms of abuse.
At last week's meeting of the cross-party group on preventing child sexual abuse, which I chair, we heard from a young person at first hand about their experiences of online grooming and the lasting effects it had. It's vital that young people have access to the support they need at the time and when they seek to deal with their experiences later on in life.
I've tabled a statement of opinion on tackling online abuse and would urge Members to support this. I'd like to ask for a debate in Government time on what actions the Government can do to keep children and young people safer online.
Gyda chymaint o blant yn defnyddio'r cyfryngau cymdeithasol, safleoedd hapchwarae a negeseua, mae plant a phobl ifanc yn dod i gysylltiad cynyddol â'r bygythiad o gam-drin neu gamfanteisio gan oedolion a'u cyfoedion. Mae Ofcom yn amcangyfrif bod plant a phobl ifanc yn treulio 15 awr ar gyfartaledd ar-lein bob wythnos, ac roedd 70 y cant o'r troseddau a gofnodwyd o gyfathrebu rhywiol â phlentyn yng Nghymru a Lloegr yn 2017-18 yn digwydd ar Facebook, Snapchat neu Instagram.
Rydym yn gwybod bod pobl sy'n meithrin perthynas amhriodol ar-lein yn defnyddio rhwydweithiau cymdeithasol i dargedu nifer sylweddol o blant, ac mae mathau newydd o dechnoleg wedi cynnig cyfleoedd i'r camdrinwyr reoli a gorfodi plant i gymryd rhan mewn dulliau mwy eithafol o gam-drin.
Yr wythnos diwethaf, yng nghyfarfod y grŵp trawsbleidiol ar atal cam-drin plant yn rhywiol, yr wyf yn gadeirydd arno, clywsom yn uniongyrchol gan berson ifanc am ei brofiadau o feithrin perthynas amhriodol ar-lein a'r effeithiau parhaol a gafodd hynny. Mae'n hanfodol bod pobl ifanc yn gallu cael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnyn nhw ar y pryd a phan fyddan nhw'n ceisio ymdrin â'u profiadau yn nes ymlaen mewn bywyd.
Rwyf wedi cyflwyno datganiad barn ar fynd i'r afael â cham-drin ar-lein a byddwn yn annog yr Aelodau i gefnogi hyn. Hoffwn ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth ar y camau y gall y Llywodraeth eu cymryd i gadw plant a phobl ifanc yn fwy diogel ar-lein.
Thank you for raising what is an incredibly important issue. The internet can be a wonderful place, but at the same time there are dark corners where serious dangers do lurk for children and young people. It's important that we work to protect children and young people online, but also help them to develop the kind of resilience that actually young people do need to face the kinds of challenges that we never faced when we were much younger people. But I will ask the Minister with responsibility for education to provide you with an update on the Welsh Government's work in what is an incredibly important area.
Diolch i chi am godi mater sy'n bwysig tu hwnt. Gall y rhyngrwyd fod yn lle hyfryd iawn, ond ar yr un pryd ceir cilfachau tywyll lle mae peryglon difrifol i blant a phobl ifanc yn llechu. Mae'n bwysig ein bod ni'n gweithio i amddiffyn plant a phobl ifanc ar-lein, ond ein bod ni'n eu helpu nhw hefyd i'w harfogi eu hunain â'r galluoedd y mae'n rhaid i bobl ifanc eu cael mewn gwirionedd i wynebu'r mathau o heriau na wnaethom ni erioed eu hwynebu nhw pan oeddem ni'n llawer iau. Ond fe wnaf ofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am addysg i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am waith Llywodraeth Cymru mewn maes sy'n bwysig tu hwnt.
I'd like a Welsh Government statement of congratulations for Jess Fishlock. She won a winner's medal in the UEFA Women's Champions League playing for Lyon against Barcelona. There are only five other footballers in Wales—she was born in Cardiff—but there are only five other footballers in Wales who have achieved such an honour at such an elite level. Speaking as a football fan, somebody who's played football from a very young age when I was younger, it's inspiring to see how well women are doing in football now in Wales—the national team. And seeing people like Jess Fishlock, it's great for her to encourage youngsters playing the game. And I'll put a plug in as well for Fairwater Junior Girls FC, who won the under-12s league as well locally. They're a great team and it would be great if you could formally congratulate Jess in this Chamber on behalf of everyone here. Diolch yn fawr.
Fe hoffwn i gael datganiad gan Lywodraeth Cymru i longyfarch Jess Fishlock. Fe enillodd hi fedal fuddugol yng Nghynghrair y Pencampwyr UEFA i Fenywod yn chwarae i Lyon yn erbyn Barcelona. Dim ond pum pêl-droediwr arall sydd yng Nghymru—fe gafodd hi ei geni yng Nghaerdydd—ond nid oes ond pum pêl-droediwr arall yng Nghymru sydd wedi ennill y fath anrhydedd ar lefel mor elitaidd. A minnau'n un sy'n hoff iawn o bêl-droed, ac yn un sydd wedi chwarae pêl-droed o oedran ifanc iawn pan oeddwn i'n iau, mae'n ysbrydoli rhywun i weld menywod yn gwneud cystal mewn pêl-droed yng Nghymru nawr—y tîm cenedlaethol. Ac mae gweld pobl fel Jess Fishlock, mae'n beth gwych ei bod hi'n ysgogi pobl ifanc i chwarae'r gêm. Ac mi fydda i'n dweud gair bach am Glwb Pêl-droed Merched Iau'r Tyllgoed, a enillodd y gynghrair dan 12 yn lleol hefyd. Maen nhw'n dîm ardderchog ac fe fyddai'n wych pe gallech chi longyfarch Jess yn ffurfiol yn y Siambr hon ar ran pawb sydd yma. Diolch yn fawr.
Thank you for raising this issue and, of course, I'd be more than delighted to congratulate Jess Fishlock on her significant achievements, and the role that she is carving out for herself in terms of being a real inspiration to young people, and young women and young girls particularly. Football is one of the fastest growing sports for young girls, and I think that's something really to be celebrated. Along with passing on our congratulations to Jess Fishlock, obviously we congratulate Fairwater girls for their under-12s win as well. I'm sure you'll pass on our congratulations.
Diolch i chi am godi'r mater hwn ac, wrth gwrs, fe fyddwn i wrth fy modd i longyfarch Jess Fishlock ar ei champ fawr, a'r ffordd y mae hi wedi ennill ei lle o ran bod yn ysbrydoliaeth wirioneddol i bobl ifanc, a menywod ifanc a merched ifanc yn arbennig. Mae pêl-droed yn un o'r chwaraeon sy'n tyfu'n fwyaf cyflym ymhlith merched ifanc, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth i'w ddathlu'n wirioneddol. Ynghyd â llongyfarch Jess Fishlock, mae'n amlwg ein bod ni am longyfarch merched y Tyllgoed am eu buddugoliaeth o dan 12 hefyd. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n dweud hynny wrthyn nhw.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
The next item on our agenda this afternoon is a statement by the Deputy Minister and Chief Whip on justice blueprints, and I call on the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip ynglŷn â glasbrintiau cyfiawnder, ac rwy'n galw ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.
Thank you, Dirprwy Lywydd.
People who enter the criminal justice system in Wales are often some of the most vulnerable and disadvantaged in our society. Too frequently, people are caught up in the criminal justice system because they have been failed earlier in their lives, suffering multiple adverse childhood experiences. Sometimes, these experiences continue well into their adult lives.
The Wales Governance Centre report at the beginning of the year highlighted that Wales has the highest imprisonment rate in western Europe. The report helped us establish a much clearer picture of sentencing and custody in Wales, and it is already influencing our current and future work around offending. In Wales, we are ideally placed, through our Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, to focus on the root causes of offending and to prioritise prevention through collaboration, integration and long-term planning.
The blueprints and implementation plans for youth justice and female offending being published today set out our approach to the delivery of justice services in Wales. This approach has a clear focus on early intervention and prevention, one that focuses on how we provide support to divert people away from crime in the first place, but also one which takes a holistic and rehabilitative approach to those who slip through that net. I would like to thank my predecessor, Alun Davies, for the work he carried out to bring us to this significant point of progress.
I wish also to recognise the work of the Thomas commission, which is considering the future operation of the justice system in Wales. I look forward to seeing Lord Thomas's report, which we are due to receive this autumn, and will, of course, factor that important work into our work on the blueprints moving forward.
While responsibility for the justice system in Wales rests with the UK Government, delivery of justice services here is inextricably linked to devolved services—health and social services, education, learning and skills, and housing. All of these services play a vitally important role in both the prevention of offending, but also in the rehabilitation of offenders. I welcome last week's announcement on the renationalisation of the probation service. This Government is fully supportive of the reunification of the probation service in Wales, which will take place before the end of this year.
We recognise, of course, the importance of working in partnership with the UK Government to deliver a collaborative approach to crime and justice. The Welsh Affairs Committee report on prison provision in Wales is very timely. We are moving forward with the implementation of the blueprints, whilst giving consideration to the issues arising from the report that relate to our responsibilities. I also welcomed David Hanson’s review of offender education in Wales, and will continue to work closely with Her Majesty's Prison and Probation Service on the recommendations and seek to make improvements in those areas.
Diolch, Dirprwy Lywydd.
Yn aml, bydd pobl sy'n mynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol yng Nghymru yn bobl sydd ymhlith y mwyaf agored i niwed a difreintiedig yn ein cymdeithas. Yn rhy aml o lawer, mae pobl yn cael eu dal yn y system cyfiawnder troseddol oherwydd eu bod nhw wedi cael cam yn gynharach yn eu bywydau, gan ddioddef nifer o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Weithiau, bydd y profiadau hyn yn parhau ymhell i'w bywydau yn oedolion.
Roedd adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru ar ddechrau'r flwyddyn yn tynnu sylw at y ffaith mai Cymru sydd â'r gyfradd uchaf o garcharu yng ngorllewin Ewrop. Helpodd yr adroddiad ni i weld darlun llawer cliriach o ddedfrydu a chadw yn y ddalfa yng Nghymru, ac mae hyn yn dylanwadu eisoes ar ein gwaith ar hyn o bryd ac i'r dyfodol o ran troseddu. Yng Nghymru, rydym ni mewn sefyllfa ddelfrydol, yn sgil ein Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, i ganolbwyntio ar yr hyn sydd wrth wraidd troseddu a rhoi blaenoriaeth i atal hynny drwy gydweithio, integreiddio a chynllunio hirdymor.
Mae'r glasbrintiau a'r cynlluniau gweithredu ar gyfer cyfiawnder ieuenctid a throseddau gan fenywod sy'n cael eu cyhoeddi heddiw yn amlinellu ein dull ni o ddarparu gwasanaethau cyfiawnder yng Nghymru. Mae'r dull hwn yn canolbwyntio yn amlwg ar ymyrraeth gynnar ac atal, yn un sy'n canolbwyntio ar y ffordd yr ydym ni'n rhoi cymorth ar gyfer cyfeirio pobl oddi wrth droseddu yn y lle cyntaf, ond hefyd yn un sy'n mabwysiadu ymagwedd sy'n gyfannol ac yn pwysleisio adsefydlu i'r rhai sy'n llithro drwy'r rhwyd honno. Fe hoffwn i ddiolch i'm rhagflaenydd, Alun Davies, am y gwaith a wnaeth ef i ddod â ni i'r pwynt sylweddol hwn o gynnydd.
Fe hoffwn i gydnabod hefyd waith comisiwn Thomas, sydd yn ystyried sut y bydd y system gyfiawnder yng Nghymru yn gweithredu yn y dyfodol. Rwy'n edrych ymlaen at weld adroddiad Arglwydd Thomas, y dylem ei gael yn ystod yr hydref eleni, a byddwn, wrth gwrs, yn cynnwys y gwaith pwysig hwnnw yn ein gwaith ar y glasbrintiau wrth symud ymlaen.
Er mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y system gyfiawnder yng Nghymru, ceir cyswllt anorfod rhwng darparu gwasanaethau cyfiawnder a gwasanaethau datganoledig—gwasanaethau iechyd a chymdeithasol, addysg, dysgu a sgiliau, a thai. Mae'r gwasanaethau hyn i gyd â rhan hanfodol bwysig o ran atal troseddu, ond o ran adsefydlu troseddwyr hefyd. Rwy'n croesawu cyhoeddiad yr wythnos diwethaf am ailwladoli'r gwasanaeth prawf. Mae'r Llywodraeth hon yn gwbl gefnogol i ailuno'r gwasanaeth prawf yng Nghymru, a fydd yn digwydd cyn diwedd eleni.
Rydym ni'n cydnabod, wrth gwrs, pa mor bwysig yw gweithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU i sicrhau dull cydweithredol o ymdrin â throseddu a chyfiawnder. Mae adroddiad y Pwyllgor Materion Cymreig ar y ddarpariaeth o garchardai yng Nghymru yn amserol iawn. Rydym ni'n bwrw ymlaen â'r gwaith o weithredu'r glasbrintiau, gan ystyried y materion sy'n deillio o'r adroddiad sy'n ymwneud â'n cyfrifoldebau ni. Roeddwn i hefyd yn croesawu adolygiad David Hanson o addysg i droseddwyr yng Nghymru, a byddaf yn parhau i weithio'n agos gyda Gwasanaethau Carchardai a Phrawf ei Mawrhydi ar yr argymhellion ac yn ceisio gwneud gwelliannau yn y meysydd hynny.
We are working jointly with the Ministry of Justice to deliver improvements in a number of areas, for instance through our shared plan for prison health and well-being and the mental health crisis concordat, and the justice blueprints themselves. Over recent months, I have held a number of meetings with Edward Argar, Under-Secretary of State for Justice, former Minister for Prisons, Rory Stewart, and Minister for Policing, Nick Hurd. These meetings will continue to take place regularly as we move into the delivery phase of this important work.
Over the coming months, officials from across many departments within the Welsh Government, HM Prison and Probation Service and the Youth Justice Board will continue to work together with a range of stakeholders in the areas of justice, health and education. This continued engagement will provide an opportunity to further develop our new approaches to youth justice and female offending and to scope the views of stakeholders on proposed developments.
I am grateful to the Youth Justice Board Cymru for its work and for its support in developing the youth justice blueprint, which builds on the key themes of the Charlie Taylor review of the youth justice system of England and Wales, but focuses on the system and support provided in Wales.
While the numbers of young Welsh people in custody has reduced significantly, many are in custody away from their homes, family and communities. The youth justice blueprint sets out a commitment for realising how devolved and non-devolved services can work together to realise children’s rights and develop a youth justice system in Wales that is based on rights-based principles.
The growing evidence of the impact of adverse childhood experiences—ACEs—is a key element in the Welsh Government’s approach, predicated on the basis of early intervention and prevention, a key feature of the youth justice blueprint. Welsh Government funding through the promoting positive engagement for young people at risk of offending grant is already offering preventative and diversionary support to young people at risk of offending in Wales.
As outlined in the implementation plan, it is our aspiration to develop a youth justice system that treats children with fairness and respect. We aim to help reduce the number of children in the system through effective diversion and prevention, and by addressing the vulnerabilities that often lead to a crime.
The female offending blueprint addresses the issue of women and the criminal justice system. I strongly endorse the principles set out in Baroness Jean Corston’s important report on this issue. Over 10 years have passed since Baroness Corston’s review, but the principles contained within it are as relevant today as they were then. It is clear that often women are sent to prison for low-level summary offences. The use of short-term prison sentences for women, and men too, who have not committed serious offences can have a catastrophic impact on them and their families. Short sentences do not enable rehabilitation in its fullest sense. Those handed short-term custodial sentences are often not in prison long enough to be able to complete programmes designed to achieve rehabilitation.
We need an urgent solution for female offending in Wales. There are around 250 Welsh women currently held in prison in England. The issues associated with being a long way from home facing Welsh women offenders and their families are considerable, and a very real concern in respect of the impact on children in particular, but also the rehabilitation of the offender.
I'm exploring with the UK Government options for, and the implications of, the location of proposed new residential centres for female offenders. I've already made the case for at least one of these to be located in Wales, so that women can be in an environment that supports their needs, including rehabilitation and the ability to remain connected with family, friends and the wider community. I was pleased to see that the Welsh Affairs Committee’s report on prison provision in Wales highlighted concerns about the provision for distinct groups of people such as female offenders and made specific recommendations for residential centres for women to be established in Wales. I would like to thank our partners, particularly HM Prison and Probation Service for its work with us in developing the blueprint for female offending.
The blueprints I am publishing today set out our key aspirations for women and young people in or at risk of entering the criminal justice system, and the guiding principles through which we aim to deliver these changes. Alongside the blueprints, I'm also publishing implementation plans that clearly and concisely highlight the issues and recommendations for each area, while also indicating, importantly, the work we are already doing. Together, these form the basis of a robust plan for action over the course of this Assembly and beyond. Over the coming months, each of the recommendations will be considered further, including and involving a full assessment of the impacts and feasibility of the proposals.
Rydym ni'n gweithio ar y cyd â'r Weinyddiaeth Gyfiawnder i sicrhau gwelliannau mewn nifer o feysydd, er enghraifft drwy ein cynllun ar y cyd ar gyfer iechyd a lles mewn carchardai a'r concordat ar argyfwng iechyd meddwl, a'r glasbrintiau cyfiawnder. Yn ystod y misoedd diwethaf, rwyf wedi cynnal nifer o gyfarfodydd gydag Edward Argar, yr Is-Ysgrifennydd Gwladol dros Gyfiawnder, y cyn Weinidog Carchardai, Rory Stewart, a'r Gweinidog Plismona, Nick Hurd. Bydd y cyfarfodydd hyn yn parhau i gael eu cynnal yn rheolaidd wrth inni symud ymlaen i gyfnod cyflawni'r gwaith pwysig hwn.
Yn ystod y misoedd nesaf, bydd swyddogion o blith llawer o adrannau o fewn Llywodraeth Cymru, Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EM a'r Bwrdd Cyfiawnder Ieuenctid yn parhau i weithio gyda'i gilydd gydag amrywiaeth o randdeiliaid ym meysydd cyfiawnder, iechyd ac addysg. Bydd yr ymgysylltiad parhaus hwn yn gyfle i ddatblygu ein dulliau newydd o ymdrin â chyfiawnder ieuenctid a throseddau menywod ymhellach ac yn edrych ar farn rhanddeiliaid ar ddatblygiadau arfaethedig.
Rwy'n ddiolchgar i Fwrdd Cyfiawnder Ieuenctid Cymru am ei waith ac am ei gefnogaeth wrth ddatblygu'r glasbrint cyfiawnder ieuenctid, sy'n adeiladu ar themâu allweddol yn adolygiad Charlie Taylor o system cyfiawnder ieuenctid Cymru a Lloegr, ond yn canolbwyntio ar y system a'r gefnogaeth a roddir yng Nghymru.
Er bod nifer y bobl ifanc o Gymru sydd yn y ddalfa wedi gostwng yn sylweddol, mae llawer yn y ddalfa ymhell o'u cartrefi, eu teuluoedd a'u cymunedau. Mae'r glasbrint cyfiawnder ieuenctid yn nodi ymrwymiad i weithredu sut y gall gwasanaethau datganoledig ac annatganoledig gydweithio i wireddu hawliau i blant a datblygu system cyfiawnder ieuenctid yng Nghymru sy'n seiliedig ar egwyddorion sy'n seiliedig ar hawliau.
Mae'r dystiolaeth gynyddol o ran effaith profiadau niweidiol yn ystod plentyndod—ACEs—yn elfen allweddol yn null gweithredu Llywodraeth Cymru o weithredu. Mae'n seiliedig ar ymyrraeth gynnar ac atal, sy'n nodwedd allweddol o'r glasbrint cyfiawnder ieuenctid. Mae cyllid gan Lywodraeth Cymru, drwy hyrwyddo'r grant ymgysylltiad cadarnhaol â phobl ifanc sydd mewn perygl o droseddu, eisoes yn cynnig cymorth ataliol a dargyfeiriol i bobl ifanc sydd mewn perygl o droseddu yng Nghymru.
Fel yr amlinellwyd yn y cynllun gweithredu, ein dyhead ni yw datblygu system cyfiawnder ieuenctid sy'n trin plant gyda thegwch a pharch. Ein nod yw helpu i leihau niferoedd y plant sydd yn y system drwy ddargyfeirio ac ataliaeth effeithiol, a thrwy fynd i'r afael â'r gwendidau sy'n arwain yn aml at drosedd.
Mae'r glasbrint troseddau menywod yn mynd i'r afael â mater menywod a'r system cyfiawnder troseddol. Rwy'n cefnogi'r egwyddorion a nodwyd yn adroddiad pwysig Barwnes Jean Corston ar y mater hwn yn fawr iawn. Mae dros 10 mlynedd wedi mynd heibio ers adolygiad Barwnes Corston, ond mae'r egwyddorion sydd ynddo'r un mor berthnasol heddiw ag yr oedden nhw bryd hynny. Mae'n amlwg bod menywod yn cael eu hanfon i'r carchar yn aml am droseddau diannod lefel isel. Mae'r defnydd o ddedfrydau carchar tymor byr i fenywod, a dynion hefyd, nad ydyn nhw wedi cyflawni troseddau difrifol yn gallu cael effaith drychinebus arnyn nhw a'u teuluoedd. Nid yw carcharu am amser byr yn caniatáu adsefydlu yn ei ystyr lawnaf. Yn aml, nid yw'r rhai sy'n cael dedfryd o garchariad byrdymor yno'n ddigon hir i allu cwblhau rhaglenni sydd wedi eu cynllunio i gyflawni adsefydlu.
Mae angen datrysiad brys ar gyfer menywod sy'n troseddu yng Nghymru. Mae tua 250 o fenywod o Gymru mewn carchar yn Lloegr ar hyn o bryd. Mae'r materion sy'n gysylltiedig â bod ymhell o gartref, sy'n wynebu troseddwyr sy'n fenywod o Gymru a'u teuluoedd, yn sylweddol, ac yn bryder gwirioneddol o ran yr effaith ar blant yn benodol, ond o ran adsefydlu'r troseddwr hefyd.
Rwyf wrthi gyda Llywodraeth y DU yn ystyried dewisiadau ar gyfer lleoliad y canolfannau preswyl newydd arfaethedig i droseddwyr benywaidd, a goblygiadau hynny. Rwyf wedi dadlau eisoes o blaid lleoli o leiaf un o'r rhain yng Nghymru, fel y gall y menywod fod mewn amgylchedd sy'n cefnogi eu hanghenion nhw, gan gynnwys adsefydlu a'r gallu i barhau i gysylltu â theulu, ffrindiau a'r gymuned ehangach. Roeddwn yn falch o weld bod adroddiad y Pwyllgor Materion Cymreig ar ddarpariaeth carchardai yng Nghymru wedi tynnu sylw at bryderon ynghylch y ddarpariaeth ar gyfer grwpiau penodol o bobl fel troseddwyr benywaidd ac wedi gwneud argymhellion penodol ar gyfer sefydlu canolfannau preswyl i fenywod yng Nghymru. Hoffwn i ddiolch i'n partneriaid, yn enwedig Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EM am ei waith gyda ni wrth ddatblygu'r glasbrint ar gyfer troseddu gan fenywod.
Mae'r glasbrintiau yr wyf yn eu cyhoeddi heddiw yn nodi ein dyheadau allweddol ar gyfer menywod a phobl ifanc sydd mewn perygl o fynd i mewn i'r system cyfiawnder troseddol, neu sy'n wynebu perygl o hynny, a'r egwyddorion arweiniol yr ydym ni'n bwriadu cyflwyno'r newidiadau hyn yn eu sgil. Ynghyd â'r glasbrintiau, rwy'n cyhoeddi hefyd gynlluniau gweithredu sy'n tynnu sylw'n glir ac yn gryno at y materion a'r argymhellion ar gyfer pob ardal, gan ddangos, yn bwysig iawn, y gwaith yr ydym yn ei wneud eisoes. Gyda'i gilydd, bydd y rhain yn ffurfio sail ar gyfer cynllun gweithredu cadarn yn ystod y Cynulliad hwn a thu hwnt. Dros y misoedd nesaf, bydd pob un o'r argymhellion hyn yn cael eu hystyried ymhellach, gan gynnwys asesiad llawn o effeithiau ac ymarferoldeb y cynigion.
I thank the Deputy Minister for her meeting and pre-briefing on these justice blueprints on youth justice and female offending this morning, because when it comes to these issues, as well as wider offending, it is right to focus on early intervention and prevention. As we heard from the Deputy Minister, the Wales Governance Centre's report in January, 'Sentencing and Immediate Custody in Wales: A Factfile', found that Wales has the highest rate of imprisonment in western Europe. It also found that, although the number of prison sentences rose in Wales between 2010 and 2017, they fell 16 per cent in England. I welcome the Deputy Minister's recognition of the importance of working in partnership with the UK Government and the Ministry of Justice to deliver improvements and the collaborative approach to crime and justice.
When we debated probation service reform here last October, I noted that last August I attended the stakeholder engagement in Wrexham by HM Prison and Probation Service in Wales to discuss future probation services in Wales and the proposals contained in the 'Strengthening probation, building confidence' consultation paper. We heard that the proposals in Wales consulted on are that from 2020 all offender management services will sit with the National Probation Service, and that HM Prison and Probation Service in Wales will explore options for the commissioning of rehabilitative services, such as interventions and community payback.
The Deputy Minister referred to last week's UK Ministry of Justice response to the consultation, on 'Strengthening probation, building confidence', which confirmed that, in the future, the National Probation Service will have responsibility for managing all offenders on a community order or licence following release from prison. It also confirms, as we know, that the Welsh Government has legislative competence in respect of devolved matters, including health, housing, social welfare and education, and this presents a different delivery landscape for probation services in Wales. How, therefore, does the Deputy Minister respond to the statement by the Ministry of Justice in this response that they intend for the provision of additional services and interventions to be put out to tender to enable a range of providers and voluntary sector organisations to compete to deliver them? Very clearly, they have the expertise and connectivity on the ground to deliver that prevention and early intervention.
You state that we need an urgent solution for female offending in Wales, quite rightly. You refer to women currently held in prison in England—around 250. Your refer to the issues associated with being a long way from home facing Welsh women offenders and their families being considerable. But, of course, criminal activity doesn't always recognise national or regional boundaries, and 48 per cent of people in Wales live within 25 miles of the border with England, 90 per cent within 50 miles. And, where I live in north Wales, Styal is only 40 miles away, whereas a women's centre or prison in central or south Wales would be a far greater disconnection from family. So, how better does the Minister consider that we can ensure that the devolved services can reach offenders within Styal prison or other prisons where women offenders from Wales are currently held, alongside the wider reforms, which I support her in seeking?
As you said, the UK Government has rejected community prisons for women, and will instead trial five residential centres to help women offenders with issues such as finding work and drug rehabilitation across England and Wales. The Ministry of Justice is also considering banning short prison sentences in England and Wales. It is recognised these are less effective at cutting reoffending than community penalties.
You referred to last week's report on prison provision in Wales from the Welsh Affairs Committee. How do you respond, given your statement that you think we should have at least one, I think, women's residential centre in Wales, to the call of the Welsh Affairs Committee for women's residential centres to be set up in north and south Wales to enable Welsh offenders to be closer to home?
You refer to adverse childhood experiences—ACEs. How, again, do you respond to the statement in the Welsh Affairs Committee report that the Ministry of Justice should tackle gang-related problems in Her Majesty's youth offending institution Parc, including a consideration of introducing smaller, custodial units to place younger people closer to home? I mentioned this morning in our meeting Neath young offenders' home, which I visited several years ago as part of a committee inquiry, and when the institution's child psychiatrist told me that a large number of young people who committed offences arrive medicated and it was only when he was able to detox them, get them off the medication, that they could start putting the early intervention and prevention in that had been missed before the crimes were committed. What action do you propose or will you consider to update us on that and establish whether that problem still exists and how we can better ensure that those young people are not simply medicated in future?
Finally, and going back to the question about commissioning third sector services, again I mentioned this morning an example of a charity that I have taken Her Majesty's Prison and Probation Service in Wales to meet during, or shortly after, the consultation event in Wrexham last year, which specifically works with these groups of young people, and which is currently doing great work with Jobcentre Plus in north Wales and was even hosted on their stand at the Royal Welsh Show last year. This was an example of how we can reach out to expertise that does exist within the Welsh community but which is not currently able to deliver the services it seeks to provide in preventing youth offending and supporting young people away from that route in life. Thank you.
Rwy'n diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei chyfarfod a'i chyfarfod briffio cyn hynny ar y glasbrintiau cyfiawnder hyn ar gyfiawnder ieuenctid a throseddu ymhlith menywod y bore yma. O ystyried y materion hyn, yn ogystal â throseddu ehangach, mae'n iawn inni ganolbwyntio ar atal ac ymyrryd yn gynnar. Fel y clywsom gan y Dirprwy Weinidog, canfu adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru ym mis Ionawr, 'Sentencing and Immediate Custody in Wales: A Factfile', mai gan Gymru mae'r gyfradd uchaf o garcharu yng ngorllewin Ewrop. Canfu hefyd, er bod nifer y dedfrydau o garchar wedi codi yng Nghymru rhwng 2010 a 2017, eu bod wedi gostwng 16 y cant yn Lloegr. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Dirprwy Weinidog yn cydnabod pwysigrwydd gweithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder i sicrhau gwelliannau a'r agwedd gydweithredol tuag at droseddu a chyfiawnder.
Pan oeddem ni'n trafod y broses o ddiwygio'r gwasanaeth prawf yma fis Hydref diwethaf, nodais fy mod i, fis Awst diwethaf, yn bresennol yn y cyfarfod i gysylltu â rhanddeiliaid yn Wrecsam gan Wasanaeth Carchardai a Phrawf EM yng Nghymru i drafod dyfodol y gwasanaethau prawf yng Nghymru a'r cynigion a geir yn y papur ymgynghori, 'Cryfhau'r Gwasanaeth Prawf, Meithrin Hyder'. Clywsom mai'r cynigion yr ymgynghorwyd arnynt yng Nghymru yw y bydd yr holl wasanaethau rheoli troseddwyr, o 2020, yn aros gyda'r Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol, ac y bydd Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EM yng Nghymru yn archwilio'r dewisiadau ar gyfer comisiynu adsefydlu gwasanaethau, fel ymyriadau a thalu'n ôl i'r gymuned.
Cyfeiriodd y Dirprwy Weinidog at ymateb Gweinyddiaeth Gyfiawnder y DU yr wythnos diwethaf i'r ymgynghoriad, ar 'Gryfhau'r Gwasanaeth Prawf, Meithrin Hyder', a oedd yn cadarnhau y bydd gan y Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol, yn y dyfodol, gyfrifoldeb am reoli'r holl droseddwyr ar orchymyn cymunedol neu drwydded wedi iddyn nhw gael eu rhyddhau o garchar. Mae hefyd yn cadarnhau, fel y gwyddom ni, fod gan Lywodraeth Cymru gymhwysedd deddfwriaethol o ran materion datganoledig, gan gynnwys iechyd, tai, lles cymdeithasol ac addysg, ac mae hyn yn creu gwahanol dirwedd i'r gwasanaethau prawf yng Nghymru. Sut, felly, y mae'r Dirprwy Weinidog yn ymateb i'r datganiad gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn yr ymateb hwn eu bod nhw'n bwriadu darparu gwasanaethau ac ymyriadau ychwanegol i'w rhoi ar dendr i alluogi i amrywiaeth o ddarparwyr a sefydliadau sector gwirfoddol gystadlu i'w cyflenwi? Yn amlwg iawn, mae ganddyn nhw'r arbenigedd a'r cysylltedd ar lawr gwlad i gyflawni'r gwaith atal ac ymyrryd yn gynnar hwnnw.
Rydych chi'n dweud bod angen ateb ar frys i fenywod sy'n troseddu yng Nghymru, a hynny'n gwbl briodol. Rydych chi'n cyfeirio at fenywod sy'n cael eu cadw mewn carchar yn Lloegr ar hyn o bryd—tua 250 ohonyn nhw. Rydych chi'n cyfeirio at y problemau sylweddol sy'n gysylltiedig â bod ymhell o gartref sy'n wynebu merched sy'n troseddu yng Nghymru a'u teuluoedd. Ond, wrth gwrs, nid yw gweithgarwch troseddol bob amser yn cydnabod ffiniau cenedlaethol neu ranbarthol, ac mae 48 y cant o bobl Cymru yn byw o fewn 25 milltir i'r ffin â Lloegr, 90 y cant o fewn 50 milltir. Dim ond 40 milltir o'm cartref i yng ngogledd Cymru y mae Styal, ond byddai canolfan i fenywod neu garchar yn y canolbarth neu'r de yn golygu y byddai'r datgysylltiad yn fwy o lawer oddi wrth eu teuluoedd. Felly, sut y mae'r Gweinidog yn ystyried y gallwn sicrhau y gall y gwasanaethau datganoledig gyrraedd troseddwyr sy'n byw yn agos at garchar Styal neu garchardai eraill lle cedwir troseddwyr benywaidd o Gymru ar hyn o bryd, ynghyd â'r diwygiadau ehangach, yr wyf yn ei chefnogi wrth iddi geisio gwneud hynny?
Fel yr oeddech chi'n dweud, mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod carchardai cymunedol i fenywod, a bydd yn treialu pum canolfan breswyl, yn hytrach, i helpu troseddwyr benywaidd gyda materion fel dod o hyd i waith ac adsefydlu ar gyfer cyffuriau ledled Cymru a Lloegr. Mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder hefyd yn ystyried gwahardd dedfrydau byrdymor o garchar yng Nghymru a Lloegr. Cydnabyddir bod y rhain yn llai effeithiol na chosbau cymunedol o ran lleihau aildroseddu.
Roeddech chi'n cyfeirio at adroddiad yr wythnos diwethaf ar y ddarpariaeth o garchardai yng Nghymru gan y Pwyllgor Materion Cymreig. Sut ydych chi'n ymateb, o gofio yn eich datganiad eich bod o'r farn y dylem gael o leiaf un ganolfan breswyl i fenywod yng Nghymru, i alwad y Pwyllgor Materion Cymreig am sefydlu canolfannau preswyl i fenywod yn y gogledd a'r de er mwyn galluogi troseddwyr o Gymru gael bod yn nes adref?
Rydych chi'n cyfeirio at brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod—ACEs. Sut, unwaith eto, yr ydych chi'n ymateb i'r datganiad yn adroddiad y Pwyllgor Materion Cymreig y dylai'r Weinyddiaeth Gyfiawnder fynd i'r afael â phroblemau sy'n gysylltiedig â gangiau yn sefydliad troseddwyr ifanc ei Mawrhydi y Parc, gan gynnwys ystyried cyflwyno unedau carcharu llai o faint er mwyn gosod pobl iau yn nes adref? Roeddwn i'n sôn y bore yma yn ein cyfarfod ni am gartref troseddwyr ifanc Castell-nedd, yr ymwelais ag ef sawl blwyddyn yn ôl yn rhan o ymchwiliad gan bwyllgor. Dywedodd seiciatrydd plant y sefydliad hwnnw wrthyf fod nifer fawr o bobl ifanc a oedd wedi troseddu yn cyrraedd yno dan feddyginiaeth a dim ond pan lwyddwyd i'w gwella, a'u tynnu nhw oddi ar y feddyginiaeth, yr oedd modd dechrau gweithredu'r ymyrraeth gynnar ac atal nad oedd wedi digwydd cyn i'r troseddau gael eu cyflawni. Pa gamau yr ydych chi'n eu cynnig neu y byddwch chi'n eu hystyried i roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â hynny a chanfod a yw'r broblem honno'n bodoli o hyd, a sut y gallwn ni gael mwy o sicrwydd nad yw'r bobl ifanc hynny'n cael eu trin â chyffuriau yn unig yn y dyfodol?
Yn olaf, gan fynd yn ôl at y cwestiwn am gomisiynu gwasanaethau trydydd sector, soniais y bore yma hefyd am enghraifft o elusen yr wyf wedi mynd â Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi yng Nghymru i'w chyfarfod yn ystod y digwyddiad ymgynghori, neu'n fuan wedi hynny, yn Wrecsam y llynedd. Mae'r elusen hon yn gweithio'n benodol gyda'r grwpiau hyn o bobl ifanc ac yn gwneud gwaith rhagorol gyda'r Ganolfan Byd Gwaith yn y gogledd ar hyn o bryd a chawsant le ar eu stondin hyd yn oed yn Sioe Frenhinol Cymru llynedd. Roedd hon yn enghraifft o sut y gallwn ni ymestyn at yr arbenigedd sydd yn bodoli o fewn cymuned Cymru ond nad yw'n gallu darparu ar hyn o bryd y gwasanaethau y mae'n ceisio eu darparu o ran atal troseddu ymhlith ieuenctid a chynorthwyo pobl ifanc oddi ar y llwybr hwnnw mewn bywyd. Diolch.
Thank you very much, Mark Isherwood. Thank you for those questions. And can I acknowledge your experience and interest in this field? In fact, I know, Mark, you've been involved in former committee inquiries in this Assembly and take a close interest, of course, in your region in terms of these services. I think your comment on the Wales Governance Centre findings are key to addressing these issues and enable us also to look at issues where we are looking for more assistance in understanding the nature of the need, for example, for more data-specific information as far as Wales needs, in terms of the criminal justice system, and that's something that, of course, I've discussed with the Ministry of Justice. But the Wales Governance Centre evidence is key to help us move forward with the development of these blueprints.
We do welcome the future proposals for the probation service. They were announced last week, but obviously we already had, as you said, the specific proposals for Wales, which highlighted Wales's own legislative and policy landscape and the different partnership arrangements that exist in Wales. I spoke to the new Minister yesterday, Robert Buckland, and he acknowledged that we have got an opportunity here in Wales to do things differently by designing a better probation system, fit for purpose, that works for the people of Wales. Yes, the announcement did include the fact that there could be a continued role for the voluntary and private sector in the delivery of unpaid work and accredited programmes. That's something that we would want to discuss in terms of what that would mean. I know that there are concerns about that because the reunification has to be a reunification that gives the probation service and probation professionals a real opportunity to, again, re-embrace their role, particularly in this public service.
I think you also make key issues about the impact and the effectiveness of devolved services in reaching, for example, as you say, women in Styal prison. I'm visiting Eastwood Park next week, where we know that the reach, again in terms of devolved services and liaison, and the fact that, of course, many of those women, in both Styal and Eastwood Park, have got families, and circumstances, and engagement and liaison with their homes and communities is crucial—. I will be taking stock of the effectiveness of those devolved services. It's not just health and social services, of course; education, skills, learning, housing—these are crucial.
I also welcome the fact that you acknowledge the Welsh Affairs Committee's call for at least one—one in north Wales, I think they're saying, and one in south Wales—of the women's residential centres. I've said in my statement that I would like at least one. Obviously, they are suggesting that there could be five women's residential centres. What is very important also is that we can have an impact on the nature of those and scope of those centres. We are already having workshops between Welsh Government, Ministry of Justice officials and those partners who will have an impact and be able to shape those centres, and I look forward to an early announcement on this in terms of taking this forward.
Your points about youth justice are also important. I think Hillside, of course—and you commented on Hillside—I'd have to say that Care Inspectorate Wales have conducted a follow-up inspection of Hillside secure children's home and found that the facility's now compliant in all areas. The Youth Custody Service have set improvement standards for Hillside management, and also those have to be implemented. Of course, there were improvements required by Care Inspectorate Wales, and the Youth Custody Service will be monitoring progress on those standards.
I think the point you make about third sector organisations that have actually made a difference, and you told me about those earlier on, which actually are playing a part in terms of the diversionary, the preventative, the engagement, which, of course, acknowledges the impact of ACES on young people's lives—. It has been helped by the Welsh Government funding of the promoting positive engagement for young people at risk of offending grant. That's offering that kind of preventative and diversionary support to young people at risk, but it's also important that we acknowledge those third sector organisations as you've done today.
Diolch yn fawr iawn i chi, Mark Isherwood. Diolch i chi am y cwestiynau hynny. Ac a gaf i roi cydnabyddiaeth i chi am eich profiad a'ch diddordeb yn y maes hwn? A dweud y gwir, rwy'n gwybod, Mark, eich bod wedi cymryd rhan mewn ymchwiliadau pwyllgor blaenorol yn y Cynulliad hwn ac mae gennych chi ddiddordeb mawr, wrth gwrs, yn eich rhanbarth chi o ran y gwasanaethau hyn. Credaf fod eich sylw ar ganfyddiadau Canolfan Llywodraethiant Cymru yn allweddol i fynd i'r afael â'r materion hyn a'n galluogi ni i edrych hefyd ar faterion lle'r ydym ni'n chwilio am fwy o gymorth i ddeall natur yr angen, er enghraifft, am wybodaeth sy'n fwy data benodol cyn belled fel y mae angen hynny ar Gymru, o ran y system cyfiawnder troseddol, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i, wrth gwrs, wedi ei drafod gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder. Ond mae tystiolaeth Canolfan Llywodraethiant Cymru yn allweddol ar gyfer ein helpu ni i symud ymlaen i ddatblygu'r glasbrintiau hyn.
Rydym yn croesawu'r cynigion ar gyfer y gwasanaeth prawf yn y dyfodol. Fe'u cyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, ond yn amlwg roedd gennym ni eisoes, fel yr oeddech chi'n dweud, gynigion penodol ar gyfer Cymru, a oedd yn tynnu sylw at y tirlun deddfwriaethol a pholisi Cymru ei hunan a'r gwahanol drefniadau partneriaeth sy'n bodoli yng Nghymru. Siaradais â'r Gweinidog newydd, Robert Buckland, ddoe ac roedd ef yn cydnabod bod cyfle gennym yma yng Nghymru i wneud pethau mewn ffordd amgen drwy gynllunio system brawf well, sy'n addas at y diben, sy'n gweithio i bobl Cymru. Oedd, roedd y cyhoeddiad yn cynnwys y ffaith y gellid cael swyddogaeth barhaus i'r sector gwirfoddol a phreifat wrth ddarparu gwaith di-dâl a rhaglenni achrededig. Mae hwnnw'n rhywbeth y byddem yn dymuno ei drafod o ran yr hyn y byddai'n ei olygu. Rwy'n gwybod bod yna bryderon am hynny oherwydd bydd yn rhaid i'r ailuno fod yn ailuno sy'n gyfle gwirioneddol i'r gwasanaeth prawf a gweithwyr prawf proffesiynol i anwesu eu gwaith unwaith eto, yn enwedig yn y gwasanaeth cyhoeddus hwn.
Rwyf o'r farn eich bod chi'n codi materion allweddol hefyd am effaith ac effeithiolrwydd gwasanaethau datganoledig o ran cyrraedd, er enghraifft, fenywod yng ngharchar Styal. Byddaf yn ymweld ag Eastwood Park yr wythnos nesaf, lle gwyddom fod y cyrhaeddiad, eto o ran gwasanaethau datganoledig a chyswllt, a'r ffaith, wrth gwrs, fod gan lawer o'r menywod hynny, yn Styal ac Eastwood Park, deuluoedd ac amgylchiadau, ac mae'r cysylltiad a'r ymgysylltiad â'u cartrefi a'u cymunedau yn hollbwysig—. Byddaf yn pwyso a mesur pa mor effeithiol yw'r gwasanaethau datganoledig hynny. Nid yn unig y gwasanaethau iechyd a chymdeithasol, wrth gwrs; addysg, sgiliau, dysgu, tai—mae'r rhain yn hanfodol.
Rwy'n croesawu'r ffaith hefyd eich bod chi'n cydnabod galwad y Pwyllgor Materion Cymreig am o leiaf un—un yn y gogledd ac un yn y de, rwy'n credu mai hynny y maen nhw'n ei ddweud—ganolfan breswyl i fenywod. Rwyf wedi dweud yn fy natganiad y byddwn yn hoffi gweld o leiaf un ganolfan. Mae'n amlwg eu bod nhw'n awgrymu y gellid cael pum canolfan breswyl i fenywod. Yr hyn sy'n bwysig iawn hefyd yw y gallwn ni gael dylanwad ar natur a chwmpas y canolfannau hynny. Rydym eisoes yn cynnal gweithdai rhwng Llywodraeth Cymru, swyddogion y Weinyddiaeth Gyfiawnder a'r partneriaid hynny a fydd yn cael dylanwad ac yn gallu llunio'r canolfannau hynny, ac rwy'n edrych ymlaen at gyhoeddiad buan ar hyn o ran bwrw ymlaen.
Mae eich pwyntiau am gyfiawnder ieuenctid yn bwysig hefyd. Rwy'n meddwl am Hillside, wrth gwrs— ac roeddech chi'n sôn am Hillside—byddai'n rhaid imi ddweud bod Arolygiaeth Gofal Cymru wedi cynnal arolygiad dilynol o gartref plant diogel Hillside ac wedi canfod bod y cyfleuster yn cydymffurfio erbyn hyn ym mhob maes. Mae Gwasanaeth Dalfa'r Ifanc wedi gosod safonau ar gyfer gwelliant i reolwyr Hillside, a bydd yn rhaid gweithredu'r rhain hefyd. Wrth gwrs, roedd gwelliannau yn ofynnol gan Arolygiaeth Gofal Cymru, a bydd Gwasanaeth Dalfa'r Ifanc yn monitro cynnydd yn ôl y safonau hynny.
Rwy'n credu bod y pwynt a wnewch chi am gyrff trydydd sector sydd wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol, ac fe wnaethoch chi grybwyll y rhain gyda mi'n gynharach, sydd â rhan wirioneddol yn y dargyfeirio, yr atal, a'r ymgysylltu, sydd, wrth gwrs, yn cydnabod effaith ACEs ar fywydau pobl ifanc—. Mae Llywodraeth Cymru wedi helpu i ariannu'r grant o hybu ymgysylltiad cadarnhaol â phobl ifanc sydd mewn perygl o droseddu. Mae'n cynnig y math hwnnw o gymorth ataliol a dargyfeiriol i bobl ifanc sydd mewn perygl, ond mae hefyd yn bwysig ein bod ni'n cydnabod y sefydliadau trydydd sector hynny fel y gwnaethoch chi heddiw.
I welcome the reversal of the privatisation of the probation service. This money-making venture was widely criticised and warned against in the first place. But the private sector will still be part of the probation service; only 80 per cent of the probation work will be removed from privatisation. Now, Napo have raised concerns that the provision of unpaid work and accredited programmes still fall under the privatised system, and I share their concerns about that. Napo have said:
'We are obviously disappointed that there is an intention for some probation work to remain in the private sector. Napo will continue to campaign to ensure that all of these services and our members who provide them, are eventually transferred back into the public sector and that we will step up our efforts to secure pay parity for all probation staff.'
Would the Minister agree with me that devolving responsibility for criminal justice would allow us to take this issue out of the Tories' hands for good and operate a system that properly reduces offending as well as protecting communities from harmful offenders? And does she also agree that unpaid work and group work should be part of a united public probation service?
I'm pleased to see that the consideration for a Welsh women's prison is ruled out. Instead, a call for more community-based approaches is prominent right across the sector. The charity Women in Prison says that prison for women reinforces trauma, causes mental health issues and increases the risk of self-harm, whilst the Prison Reform Trust say that women released from prison are more likely to reoffend than those who are serving community sentences. Peter Clarke, HM Chief Inspector of Prisons, says that distance from home and family is more acute for women prisoners and, therefore, a smaller community-based facility or facilities could produce better outcomes.
Clearly, there's a very strong case for new residential centres for women offenders in Wales. The Government's female offender strategy has called for 10 women's centres but for only one of those to be in Wales, and the Welsh Affairs Committee, to which my colleagues Liz Saville Roberts and Ben Lake contributed, have recommended that two are needed in Wales—one in the north and one in the south. Having just one centre in Wales wouldn't be good enough. There has to be provision at both ends of the country to mitigate the current issues that we have with distance.
So, what efforts are you making with the UK Government to emphasise the Welsh Affairs Committee's recommendation that at least two centres are located in Wales, and what can you do about the problem that was raised with me last week by one of the women offenders that our committee met in Eastwood Park Prison as part of an inquiry that we're doing, where the lack of approved premises for women means that some prisoners can't be released on tag, whereas others with a home address can? What can you do about approved premises for women offenders?
Whilst it's important to consider where and how best to deal with women offenders, it's also important to move the focus of the debate on to how we best tackle the underlying issues that cause offending. More needs to be done to take seriously the severe societal, family and personal consequences of placing women into prison, but, further to this, more needs to be done to tackle seriously the consequences and impact of a custodial sentence after release, and this goes for everyone, not just women prisoners.
Offenders are amongst the most vulnerable people in our society, and substance misuse, mental health problems, homelessness and reoffending are all by-products of entering the prison system unless we have schemes in place to support those people. Decent counselling for adverse childhood experiences is needed in order to combat traumatic effects on the family, health services in and out of prison are needed to combat addiction and mental health issues, and proper housing and prioritisation is needed to combat homelessness. So, I wonder if you can tell us, then, what can be done to tackle adverse childhood experiences, first of all when they happen in childhood, and, secondly, what can be done to help adult survivors of ACEs. Dealing with ACEs will undoubtedly reduce crime. Does the Minister agree with me on that point?
Rwy'n croesawu'r bwriad i wrthdroi preifateiddio'r gwasanaeth prawf. Beirniadwyd yn eang y fenter gwneud arian hon a rhybuddiwyd yn ei herbyn yn y lle cyntaf. Ond bydd y sector preifat yn parhau i fod yn rhan o'r gwasanaeth prawf; dim ond 80 y cant o'r gwaith prawf a gaiff ei dynnu'n ôl o breifateiddio. Nawr, mae Napo wedi codi pryderon bod y ddarpariaeth o waith di-dâl a rhaglenni achrededig yn dal i ddod o dan y system a breifateiddiwyd, ac rwyf innau'n rhannu eu pryderon nhw am hynny. Mae Napo wedi dweud:
Mae'n amlwg ein bod ni'n siomedig y bwriedir cadw rhywfaint o waith prawf yn y sector preifat. Bydd Napo yn parhau i ymgyrchu i sicrhau bod yr holl wasanaethau hyn a'n haelodau ni sy'n eu darparu, yn cael eu trosglwyddo yn ôl i'r sector cyhoeddus yn y pen draw ac y byddwn ni'n dwysáu ein hymdrechion i sicrhau cydraddoldeb cyflog i bob aelod o staff prawf.
A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi y byddai datganoli'r cyfrifoldeb am gyfiawnder troseddol yn caniatáu inni fynd â'r mater hwn oddi ar ddwylo'r Torïaid am byth a gweithredu system sy'n lleihau troseddu mewn ffordd briodol yn ogystal â diogelu cymunedau rhag troseddwyr sy'n achosi niwed? Ac a yw hi'n cytuno y dylai gwaith di-dâl a gwaith grŵp fod yn rhan o wasanaeth prawf cyhoeddus unedig?
Rwy'n falch o weld bod y syniad o garchar i fenywod yng Nghymru wedi cael ei ddiystyru. Yn hytrach, mae'r alwad am fwy o ddulliau cymunedol yn hyglyw ledled y sector. Mae elusen Women in Prison yn dweud bod carchar i fenywod yn atgyfnerthu trawma, yn achosi problemau iechyd meddwl ac yn cynyddu'r perygl o hunan-niweidio, tra bod Ymddiriedolaeth Diwygio Carchardai yn dweud bod menywod sy'n cael eu rhyddhau o garchar yn fwy tebygol o aildroseddu na'r rhai sy'n cael dedfrydau cymunedol. Dywed Peter Clarke, Prif Arolygydd Carchardai EM, fod pellter o'r cartref a'r teulu yn waeth i garcharorion benywaidd ac, felly, gallai cyfleuster neu gyfleusterau cymunedol llai olygu canlyniadau gwell.
Yn amlwg, ceir achos cryf iawn dros ganolfannau preswyl newydd yng Nghymru i droseddwyr sy'n fenywod. Mae strategaeth troseddwyr benywaidd y Llywodraeth wedi galw am 10 canolfan i fenywod, ond dim ond un o'r rhain sydd i fod yng Nghymru, ac mae'r Pwyllgor Materion Cymreig, y gwnaeth fy nghydweithwyr Liz Saville Roberts a Ben Lake gyfraniad iddo, wedi argymell bod angen dwy yng Nghymru—un yn y gogledd ac un yn y de. Ni fyddai un ganolfan yn unig yng Nghymru yn ddigon da. Bydd yn rhaid cael darpariaeth mewn dwy ran o'r wlad i liniaru'r problemau sydd gennym ar hyn o bryd o ran pellter.
Felly, pa ymdrechion yr ydych yn eu gwneud gyda Llywodraeth y DU i bwysleisio argymhelliad y Pwyllgor Materion Cymreig y dylid cael o leiaf dwy ganolfan yng Nghymru? A beth allwch chi ei wneud ynglŷn â'r broblem a godwyd gyda mi'r wythnos diwethaf gan un o'r troseddwyr benywaidd, y gwnaeth ein pwyllgor gyfarfod â nhw yng Ngharchar Eastwood Park yr wythnos diwethaf fel rhan o ymchwiliad yr ydym yn ei gynnal, lle mae diffyg llety cymeradwy i fenywod yn golygu nad oes modd rhyddhau rhai carcharorion ar dag, tra gall eraill sydd â chyfeiriad cartref gael eu rhyddhau? Beth allwch chi ei wneud ynghylch llety cymeradwy i droseddwyr sy'n fenywod?
Er ei bod yn bwysig ystyried ble a sut i ymdrin orau â throseddwyr benywaidd, mae'n bwysig hefyd canolbwyntio'r ddadl ar y ffordd orau o fynd i'r afael â'r materion sylfaenol sy'n achosi troseddu. Mae angen gwneud mwy i ystyried yn ddifrifol y canlyniadau cymdeithasol, teuluol a phersonol o roi menywod mewn carchar, ond, at hyn, mae angen gwneud mwy i fynd i'r afael o ddifrif â chanlyniadau ac effaith dedfryd o garchar wedi rhyddhau, ac mae hynny'n gymwys i bawb, nid dim ond i fenywod sy'n garcharorion.
Mae troseddwyr ymhlith y bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, ac mae camddefnyddio sylweddau, problemau iechyd meddwl, digartrefedd ac aildroseddu i gyd yn sgil-gynhyrchion mynd i mewn i'r system carchardai oni bai bod gennym gynlluniau ar waith i gefnogi'r bobl hyn. Mae angen cwnsela digonol ar gyfer profiadau andwyol yn ystod plentyndod er mwyn gwrthweithio effeithiau trawmatig ar y teulu, mae angen gwasanaethau iechyd tu mewn a thu allan i'r carchar i fynd i'r afael â dibyniaeth a materion iechyd meddwl, ac mae angen tai a blaenoriaethu priodol er mwyn ymladd digartrefedd. Felly, tybed a wnewch chi ddweud wrthym beth ellir ei wneud i fynd i'r afael â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, yn gyntaf oll pan fyddan nhw'n digwydd yn ystod plentyndod, ac, yn ail, beth ellir ei wneud i helpu oedolion sydd wedi goroesi eu profiadau niweidiol yn ystod plentyndod? Bydd ymdrin â'r profiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn sicr o leihau troseddu. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi ar y pwynt hwnnw?
Thank you very much, Leanne Wood, also clearly speaking with your experience, coming to this Assembly with that experience and speaking up on these justice issues, and also recognising that the points that you have made today are very valid in terms of how we take forward the implementation of these blueprints. I also, in terms of the probation service and the fact that there was widespread welcome of the reunification of the probation service in Wales, when that was announced at an earlier stage, recognise the fact that there were also concerns raised about how that would play out in terms of some of the responsibilities that would remain with the private and third sector, and I spoke to Napo about that as well. But I think the proposed changes actually do provide an opportunity to revisit the national pathway and to look at re-examining the entire through the gate service in Wales to allow for differences in services, and they may be both voluntary and statutory, but I will be meeting with Napo again, and the prison and probation service, to look at how we can develop this bespoke approach in Wales.
You also make important points in terms of our criminal justice. The First Minister outlined three areas that we should begin a focus on in terms of crime and justice, with the devolution of the youth justice system and probation service to Wales and new powers in relation to women offenders. We know that the criminal justice system is currently the responsibility of the UK Government, but many of the services required to manage offenders and ex-offenders and promote rehabilitation are devolved to the Welsh Government, so we do look forward to the response of the Thomas commission. The fact that that was established in September 2017, taking evidence throughout last year, chaired, of course, by former Lord Chief Justice, John Thomas—it received 150 submissions from people with direct experience. So, that will be crucial to us when we receive this report in September in terms of moving this forward.
I think your points about female offending are key. I am pressing for more than one centre in Wales. I made that clear in my statement and I believe those centres have got to meet the needs of Wales. As I've already described, I'm meeting women offenders shortly when I visit Eastwood, and I'll look into that issue in terms of approved premises for women offenders, but I think it's interesting when we look at the kind of models that are being considered in terms of women's residential centres, because there have already been proposals made. There are, for example, discrete unit models, where women on the cusp of custody, who may struggle to comply with a community order, at risk of a custodial sentence—that would be referred through a community order with conditions attached to the centre, referred by probation on licence.
There's also the hub-and-spoke model, a sentence to community order with conditions attached to the centre, a phased support model, which also will—not only in terms of community order conditions, but other community orders and suspended sentence, referred by probation services on licence. So, there's a whole range of issues and options being looked at in terms of the potential for these women's centres.
We need to ensure that we look at those wider issues in terms of the preventative nature of the work that we're undertaking—that's where we have the devolved responsibilities—in terms of ACEs and the fact that this is about intervention and prevention at an early stage.
Diolch yn fawr iawn i chi, Leanne Wood. Mae'n amlwg eich bod yn siarad o brofiad, gan ddod i'r Cynulliad hwn gyda'r profiad hwnnw ac yn llefaru am y materion hyn o ran cyfiawnder, ac yn cydnabod hefyd fod y pwyntiau a wnaethoch chi heddiw yn ddilys iawn o ran sut yr ydym yn bwrw ymlaen i weithredu'r glasbrintiau hyn. Rwyf i hefyd, o ran y gwasanaeth prawf a'r ffaith y cafwyd croeso cyffredinol i ailuno'r gwasanaeth prawf yng Nghymru, pan gyhoeddwyd hynny yn gynharach, yn cydnabod y ffaith y codwyd pryderon hefyd ynghylch y modd y byddai hynny'n mynd rhagddo o ran rhai o'r cyfrifoldebau a fyddai'n aros gyda'r sector preifat a'r trydydd sector, a siaradais â Napo ynglŷn â hynny hefyd. Ond rwy'n credu bod y newidiadau arfaethedig yn gyfle gwirioneddol i ailedrych ar y llwybr cenedlaethol ac ystyried ailedrych ar yr holl wasanaeth Drwy'r Giât yng Nghymru i ganiatáu ar gyfer gwahaniaethau mewn gwasanaethau, a gallant fod yn wirfoddol ac yn statudol. Ond byddaf yn cyfarfod â Napo eto, a'r gwasanaeth carchardai a phrawf, i edrych ar y modd y gallwn ni ddatblygu'r dull pwrpasol hwn yng Nghymru.
Rydych chi'n gwneud pwyntiau pwysig hefyd o ran ein cyfiawnder troseddol. Amlinellodd y Prif Weinidog dri maes y dylem ddechrau canolbwyntio arnyn nhw o ran trosedd a chyfiawnder, gyda datganoli'r system cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf i Gymru a phwerau newydd o ran troseddwyr sy'n fenywod. Gwyddom mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y system cyfiawnder troseddol ar hyn o bryd, ond mae llawer o'r gwasanaethau y mae eu hangen i reoli troseddwyr a chyn-droseddwyr a hyrwyddo adsefydlu wedi cael eu datganoli i Lywodraeth Cymru, felly edrychwn ymlaen at ymateb comisiwn Thomas. Mae'r ffaith i hwnnw gael ei sefydlu ym mis Medi 2017, gan gasglu tystiolaeth drwy gydol y llynedd, a'i gadeirio, wrth gwrs, gan gyn-Arglwydd Brif Ustus John Thomas—cafwyd 150 o gyflwyniadau gan bobl sydd â phrofiad uniongyrchol. Felly, bydd hwnnw'n hollbwysig pan fyddwn ni'n cael yr adroddiad hwn ym mis Medi o ran bwrw ymlaen â hyn.
Rwy'n credu bod y pwyntiau a wnaethoch chi am droseddu ymhlith menywod yn allweddol. Rwyf i'n pwyso am fwy nag un ganolfan yng Nghymru. Eglurais i hynny yn fy natganiad a chredaf fod y canolfannau hynny wedi llwyddo i ddiwallu anghenion Cymru. Fel yr wyf wedi ei ddisgrifio eisoes, byddaf yn cwrdd â throseddwyr benywaidd yn fuan pan fyddaf yn ymweld ag Eastwood, a byddaf i'n ymchwilio i'r mater hwnnw o ran adeiladau cymeradwy i gartrefu troseddwyr sy'n fenywod. Ond credaf ei bod yn ddiddorol pan edrychwn ar y math o fodelau sy'n cael eu hystyried o ran canolfannau preswyl i fenywod, oherwydd mae cynigion wedi cael eu gwneud eisoes. Ceir, er enghraifft, batrymau gydag uned ar wahân, lle mae menywod sydd ar drothwy carchariad, sydd o bosib yn ei chael hi'n anodd cydymffurfio â gorchymyn cymunedol, mewn perygl o gael dedfryd o garchar—y bydden nhw'n cael eu hatgyfeirio drwy orchymyn cymunedol gydag amodau ynghlwm wrth y ganolfan, wedi eu cyfeirio gan y gwasanaeth prawf ar drwydded.
Ceir hefyd y patrwm 'hub-and-spoke', fel y'i gelwir, dedfryd i orchymyn cymunedol dan amodau sydd ynghlwm wrth y ganolfan, patrwm cymorth graddol a fydd hefyd—nid yn unig yn nhermau amodau gorchymyn cymunedol, ond gorchmynion cymunedol eraill a dedfryd ohiriedig, a gyfeirir gan wasanaethau prawf ar drwydded. Felly, mae ystod eang o faterion a dewisiadau yn cael eu hystyried o ran potensial y canolfannau hyn i fenywod.
Mae angen inni sicrhau ein bod ni'n edrych ar y materion ehangach hynny o ran natur ataliol y gwaith yr ydym yn ei wneud—lle mae'r cyfrifoldebau datganoledig gennym—o ran y profiadau niweidiol yn ystod plentyndod a'r ffaith bod hyn yn ymwneud ag ymyrryd ac atal ar gam cynnar.
Can I start by saying how much I welcome the statement this afternoon and welcome publication of these blueprints? I should also say that I'm very grateful to the Minister for her kind words in her statement. The failure of the criminal justice system to take proper account and regard of the devolved settlement is little short of a scandal, and it is an unhappy fact that the price of this scandal is paid by some of the most vulnerable and disadvantaged people in our country. It is something that I hope the United Kingdom Government will pay proper attention to in the coming weeks and months, and I hope that the publication of these blueprints ensures that that debate takes place.
I welcome also the points that have been made by the Minister on the announcement made last week on the future of the probation service. I very much agree with the criticisms made of that that have been made this afternoon by Leanne Wood. I think she's absolutely right, and what we would all like to see, I think, on different sides of this Chamber, is a return to decent public provision and public management of that service to ensure that the needs of the offender and the community are put first and that we don't go down the route, inadvertently, of putting private profit as the motivating factor for the delivery of that service.
Like others this afternoon, I read the Welsh Affairs Select Committee of the House of Commons' report with some interest. The select committee was able to identify all the problems facing the services, but unfortunately weren't able to agree on any solutions to those problems. And such is the life of select committees in the House of Commons. But I think it's incumbent upon us this afternoon to understand that the identification of the problems is an initial first step, but it is our role, and certainly your role, Minister, as Government, to find those solutions.
I hope that we can move quickly, first of all to establish a system to deal with women who are in, or are at risk of being in, the criminal justice system. That means that we need to approach the sentencing policy as well. I hope, Minister, you've had the opportunity to discuss these matters with the judiciary to ensure that sentencing policy takes account of the wider development of policy in this field, and I hope that we will make the case. I do agree with the points that are being made about a women's centre that is local to women across different parts of the country, and that does argue in favour of more than one centre and not simply a centre that is built for the convenience of the service and not the convenience of the people who are receiving that service.
And I hope also, Minister, that we can agree that this women's centre will be managed by the Welsh Government. It's absolutely critical, I think, that we move away from discussions of a women's prison, which we've had in the past, and that we ensure that a women's centre is a fundamentally different institution and that it is managed by the Welsh Government, and the services provided there are provided for women as individuals and also for children and for women as heads of families, and that we ensure that we're able to deliver the services that they require not simply in a punitive way, but in a way that enables them to reach their potential and live the lives that they would choose to live.
In terms of young people, I think it's an absolutely screaming disaster the way that we treat children and young people today. The youth offenders centre in Parc prison is staffed by people who work extraordinarily hard to do their very best for the people who are there, but we know that we need specific facilities for young people, and we also need to ensure that the young people who are within the criminal justice system today have an opportunity to forge different lives in the future, and that means training and an education that enables them to do so.
Finally, let me say this, Minister: I was very pleased to hear the statement you made earlier, but also your commitment to devolution of the criminal justice system. We're in the absurd position today where the United Kingdom Government is unable to deliver its own policy in Wales, but neither is the Welsh Government able to deliver its policy. So, we have two Governments that are unable to deliver policy in a single field. It is time—and it is incumbent on the United Kingdom Government to take responsibility for this—that the people of Wales were well served by those elected to take decisions on these matters. The failure to address the devolution of the criminal justice system is a standing rebuke to parliamentarianism at present. The people who are suffering the consequences of that are the people who are probably least able to effect change. I hope, Minister, that when you meet UK Ministers, you will make it absolutely clear to them it is their responsibility to ensure that we have a system that is fit for purpose, and that means the devolution of the system in its entirety to allow us to pursue the holistic policy that we and others want to see delivered for the people of this country.
A gaf i ddechrau drwy ddweud cymaint yr wyf i'n croesawu'r datganiad y prynhawn yma a chyhoeddiad y glasbrintiau hyn? Fe ddylwn i ddweud hefyd fy mod i'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am ei geiriau caredig yn ei datganiad. Mae methiant y system cyfiawnder troseddol i roi ystyriaeth briodol i'r setliad datganoledig a rhoi sylw priodol iddo bron iawn yn warthus. Ffaith drist yw mai rhai o'r bobl fwyaf difreintiedig ac agored i niwed yn ein gwlad sy'n talu'r pris mwyaf am y gwarth hwn. Rwy'n gobeithio y bydd hwn yn rhywbeth y bydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn rhoi sylw priodol iddo yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf, ac rwy'n gobeithio y bydd cyhoeddi'r glasbrintiau hyn yn sicrhau bod y ddadl honno'n digwydd.
Rwy'n croesawu'r pwyntiau hefyd a wnaeth y Gweinidog ynglŷn â'r cyhoeddiad a wnaed yr wythnos diwethaf am ddyfodol y gwasanaeth prawf. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r beirniadaethau o hynny a wnaeth Leanne Wood y prynhawn yma. Rwyf i o'r farn ei bod hi yn llygad ei lle, a'r hyn y byddem i gyd yn hoffi ei weld, rwy'n credu, ar wahanol ochrau i'r Siambr hon, yw dychwelyd at ddarpariaeth gyhoeddus safonol a rheolaeth gyhoeddus o'r gwasanaeth hwnnw i sicrhau bod anghenion y troseddwr a'r gymuned yn dod yn gyntaf ac nad ydym ni'n dilyn y llwybr, yn anfwriadol, o wneud elw preifat yn ffactor ysgogol i gyflenwad y gwasanaeth hwnnw.
Fel eraill y prynhawn yma, rwyf innau wedi darllen adroddiad Pwyllgor Dethol Materion Cymreig Tŷ'r Cyffredin gyda diddordeb mawr. Roedd y pwyllgor dethol wedi gallu nodi'r holl broblemau sy'n wynebu'r gwasanaethau, ond yn anffodus nid oedd yn gallu cytuno ar unrhyw ddatrysiadau i'r problemau hynny. Pethau felly yw pwyllgorau dethol yn Nhŷ'r Cyffredin. Ond rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnom ni'r prynhawn yma i ddeall bod nodi'r problemau yn gam cyntaf, ond ein gwaith ni, ac yn sicr eich gwaith chi, Gweinidog, fel Llywodraeth, yw dod o hyd i'r atebion hynny.
Rwy'n gobeithio y gallwn ni symud yn gyflym, yn gyntaf i sefydlu system i ymdrin â menywod yn y system cyfiawnder troseddol, neu sydd mewn perygl o fod yn y gyfundrefn honno. Mae hynny'n golygu y bydd angen inni droi at y polisi dedfrydu hefyd. Rwy'n gobeithio, Gweinidog, eich bod chi wedi cael cyfle i drafod y materion hyn gyda'r farnwriaeth i sicrhau bod polisi dedfrydu yn ystyried datblygiad polisi yn fwy eang yn y maes hwn, ac rwy'n gobeithio y byddwn ni'n dadlau ein hachos. Rwy'n cytuno â'r pwyntiau a wneir am ganolfan i fenywod sy'n lleol i fenywod mewn gwahanol ranbarthau o'r wlad, ac mae hynny'n dadlau o blaid mwy nag un ganolfan ac nid dim ond un ganolfan sydd wedi cael ei hadeiladu er hwylustod i'r gwasanaeth ei hun ac nid er hwylustod y bobl a fydd yn derbyn y gwasanaeth hwnnw.
Ac rwy'n gobeithio hefyd, Gweinidog, y gallwn ni gytuno y bydd y ganolfan hon i fenywod yn cael ei rheoli gan Lywodraeth Cymru. Mae'n hollbwysig, yn fy marn i, ein bod ni'n symud i ffwrdd oddi wrth y trafodaethau am garchar i fenywod, a gafwyd yn y gorffennol. Mae'n bwysig ein bod ni'n sicrhau y bydd canolfan i fenywod yn sefydliad cwbl wahanol a'i fod yn cael ei reoli gan Lywodraeth Cymru, a'r gwasanaethau a ddarperir yno'n cael eu darparu ar gyfer menywod fel unigolion a hefyd ar gyfer plant ac ar gyfer menywod yn benteuluoedd, a'n bod ni'n sicrhau ein bod ni'n gallu darparu'r gwasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw, nid mewn ffordd sy'n cosbi'n unig, ond mewn ffordd sy'n eu galluogi i gyrraedd eu potensial a chael byw fel y bydden nhw'n dymuno byw.
O ran pobl ifanc, rwyf i o'r farn bod y ffordd yr ydym ni'n trin plant a phobl ifanc ynddi heddiw yn gwbl drychinebus. Mae'r ganolfan i droseddwyr ifanc yng ngharchar y Parc yn cael ei staffio gan bobl sy'n gweithio'n eithriadol o galed i wneud eu gorau glas er mwyn y bobl sydd yno. Ond gwyddom fod angen cyfleusterau penodol ar gyfer pobl ifanc, ac mae angen sicrhau hefyd bod y bobl ifanc sydd yn y system cyfiawnder troseddol heddiw yn cael cyfle i greu bywydau fydd yn wahanol yn y dyfodol, ac mae hynny'n golygu hyfforddiant ac addysg sy'n eu galluogi nhw i wneud hynny.
Yn olaf, gadewch i mi ddweud hyn, Gweinidog: roeddwn i'n falch iawn o glywed y datganiad a wnaethoch chi'n gynharach, ond hefyd eich ymrwymiad i ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol. Rydym yn y sefyllfa hurt heddiw lle nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gallu cyflawni ei pholisi ei hun yng Nghymru, ond nid yw Llywodraeth Cymru yn gallu cyflawni ei pholisi hithau ychwaith. Felly, mae gennym ddwy Lywodraeth nad ydyn nhw'n gallu cyflwyno polisi mewn un maes. Mae hi'n hen bryd—ac mae hi'n ddyletswydd ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig i gymryd cyfrifoldeb am hyn—i bobl Cymru gael eu gwasanaethu yn dda gan y rhai a etholwyd i wneud penderfyniadau ar y materion hyn. Mae'r methiant i fynd i'r afael â datganoli'r system cyfiawnder troseddol yn gerydd sefydlog i'r seneddau ar hyn o bryd. Y bobl sy'n dioddef canlyniadau hynny yw'r bobl sydd, yn fwyaf tebyg, yn lleiaf galluog i beri i newid ddigwydd. Rwy'n gobeithio, Gweinidog, pan fyddwch chi'n cyfarfod â Gweinidogion y DU, y byddwch chi'n ei gwneud hi'n gwbl glir iddyn nhw mai eu cyfrifoldeb nhw yw sicrhau bod gennym ni system sy'n addas at y diben, ac mae hynny'n golygu datganoli'r system yn ei chyfanrwydd i ganiatáu i ni ddilyn y polisi cyfannol yr ydym ni ac eraill yn awyddus i'w weld yn cael ei gyflawni er mwyn pobl y wlad hon.
I thank Alun Davies very much for his questions and for his continued commitment to moving forward. I've paid tribute to the work that you undertook. I remember always Alun Davies has demonstrated his commitment to this policy area, and it is his commitment to this policy area that has helped bring us to this point where I can announce not only blueprints for young people, youth justice and female offending, but also the implementation plans. Because I think that's what you will have wanted to see from me as your successor—that, actually, this was about implementation.
I published those implementation plans so that yourselves, Assembly Members—and I would hope to take this forward in terms of scrutiny and opportunity with our partners to see how this—. It has to be delivered. Of course, it involves ministerial commitments across the Welsh Government in terms of health, social care, housing, learning, education—all have got a role—and also our partners. I'm very pleased that the children's commissioner, for example—I've met with her to talk about the youth justice blueprint—is anticipating engaging with that in terms of taking this forward.
Yes, I think it's important that we look at how women's residential centres can actually meet the needs—not only meet the needs of the women in the communities that they serve, but also that the devolved services that we're responsible for play that full and important role.
You make key points about youth justice. Non-custodial community-based sentences are entirely dependent on devolved services in terms of not only youth and female offending services—and we have to look at the sentencing issues, which came over very clearly in the Cardiff University governance centre report. We are acutely aware of the impact that short-term sentences have on providing any meaningful resettlement services—for example, there are particular issues at Cardiff prison—but also recognising, in terms of youth justice, the fact that we have such a key role to play.
This is partly responding as well to the former questions from Leanne Wood about adverse childhood experiences. We have to work together to implement the models of service set out in the blueprints. There's potential to achieve reductions in ACEs as well as create powerful and innovative preventative approaches. So, we have so much within our powers and responsibilities, which is why I look forward to the recommendations that I think, in this territory, will be coming forward from the Thomas commission in terms of the future operation of the justice system in Wales.
Rwy'n diolch yn fawr iawn i Alun Davies am ei gwestiynau ac am ei ymrwymiad parhaus i symud ymlaen. Rwyf wedi rhoi teyrnged i'r gwaith y gwnaethoch chi ymgymryd ag ef. Rwy'n cofio bob amser i Alun Davies ddangos ei ymrwymiad i'r maes polisi hwn, a'i ymrwymiad ef i'r maes polisi hwn sydd wedi helpu i ddod â ni i'r fan lle gallaf i nid yn unig gyhoeddi glasbrintiau ar gyfer pobl ifanc, cyfiawnder ieuenctid a throseddu gan fenywod, ond y cynlluniau gweithredu hefyd. Credaf mai dyna'r hyn y byddech chi wedi dymuno ei weld gennyf fi fel eich olynydd—sef,, mewn gwirionedd, bod a wnelo hyn â gweithredu.
Cyhoeddais y cynlluniau gweithredu hynny er mwyn i chi, Aelodau'r Cynulliad— a byddwn yn gobeithio bwrw ymlaen â hyn o ran craffu a chyfle gyda'n partneriaid i weld sut mae hyn—. Mae'n rhaid i hyn gael ei gyflawni. Wrth gwrs, mae'n golygu ymrwymiadau gweinidogol ledled Llywodraeth Cymru o ran iechyd, gofal cymdeithasol, tai, dysgu, addysg—mae rhan i bob un ohonyn nhw—a'n partneriaid hefyd. Rwy'n falch iawn bod y comisiynydd plant, er enghraifft—rwyf i wedi cwrdd â hi i siarad am y glasbrint cyfiawnder ieuenctid—yn rhagweld ymgysylltu â hynny o ran bwrw ymlaen â hyn.
Ydw, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ystyried sut y gall canolfannau preswyl i fenywod ddiwallu'r anghenion—nid yn unig ddiwallu anghenion y menywod yn y cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu, ond hefyd bod y gwasanaethau datganoledig yr ydym ni'n gyfrifol amdanyn nhw yn chwarae rhan gyflawn a phwysig.
Rydych chi'n gwneud pwyntiau allweddol ynglŷn â chyfiawnder ieuenctid. Mae dedfrydau cymunedol nad ydyn nhw'n rhai gwarchodol yn dibynnu'n llwyr ar wasanaethau sydd wedi cael datganoli, nid yn unig o ran gwasanaethau troseddau ieuenctid a menywod—ac mae'n rhaid inni edrych ar faterion dedfrydu, a ddaeth yn amlwg iawn yn adroddiad canolfan llywodraethiant Prifysgol Caerdydd. Rydym yn ymwybodol iawn o'r effaith a gaiff dedfrydau tymor byr ar ddarpariaeth unrhyw wasanaethau ailsefydlu sy'n ystyrlon—er enghraifft, ceir problemau arbennig yng ngharchar Caerdydd—ond gan gydnabod hefyd, o ran cyfiawnder ieuenctid, y ffaith bod gennym ran mor allweddol i'w chwarae.
Mae hyn yn rhannol er mwyn ymateb hefyd i'r cwestiynau blaenorol gan Leanne Wood am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Mae'n rhaid inni weithio gyda'n gilydd i roi ar waith y modelau gwasanaeth a amlinellir yn y glasbrint. Mae potensial i sicrhau gostyngiad mewn profiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn ogystal â chreu dulliau ataliol grymus ac arloesol. Felly, mae gennym gymaint o fewn ein pwerau a'n cyfrifoldebau ni. A dyna pam yr wyf yn edrych ymlaen at yr argymhellion a fydd, mi gredaf, yn y maes hwn, yn cael eu cyflwyno gan gomisiwn Thomas o ran gweithredu'r system gyfiawnder yng Nghymru i'r dyfodol.
I'm very glad that your statement doesn't lose sight of the path-breaking Corston report. Jean Corston's report was published 12 years ago, and very little progress has been made to date. We need to remind ourselves that what Corston said was that only those women who pose a risk to the community need to be put into prison, ergo we don't need a women's prison in Wales, because there will be so few of them it wouldn't be justifiable. What I want to know is a little bit more about the role of women's centres, because the UK Government is talking about five. Well, we don't want huge women's centres. We want ones that enable a small community of people focused on rehabilitation to be working on that process. We don't need just one for Wales, or two; we need several, whilst we still have women being sucked into the criminal justice system. But clearly we need pilots to ensure that we know which model works best, depending on the circumstances. Clearly, a woman who, for example, has an addiction and gets herself sucked into criminal gangs peddling drugs needs to be removed from the influence of that drug gang, otherwise it's going to be extremely difficult for her to leave that behind. So, a women's centre in another place could play a really important part in that.
But what I want to focus on is the role of children. You've already mentioned adverse childhood experiences. We know that the children of prisoners are far more likely than anybody else to end up in the criminal justice system, because of the appalling impact that having a parent in prison has on their life chances. So, I'd like to understand a bit better what thought is being given in this review of the report by Lord Farmer into not just looking at the relationship between women and maintaining contact with their children, but, in some circumstances, enabling children to live with their mothers, not just between nought and 18 months, which is the current possibility within the prison system. There's no reason why children couldn't live with their mother and go to school and college and work in the normal manner, in the right circumstances, where the other people in the women's centre were not a physical, violent threat to those children.
But I'd like to know a little bit more about how radically we are going to be able to be in exploring these women's centre pilots and how we can get a decision on where the first Welsh women's centre or centres are going to be, before we have the constantly revolving door of prisons Ministers. I mean, Rory Stewart was a very effective prisons Minister and addressed really important issues, like the peddling of drugs by prison officers in prisons, but how are we going to consolidate the good work that was done if we always have the shelf life of a prisons Minister being so ephemeral? And in the context of the impending leadership contest amongst the Tory Party for the next Prime Minister, how can we get the first women's centre off the ground so that we can start to see what works, what works for women, and what works for children to reduce the scandalous level of recidivism we've got?
Rwy'n falch iawn nad yw eich datganiad chi'n colli golwg ar adroddiad Corston a'i drywydd arloesol. Cyhoeddwyd adroddiad Jean Corston 12 mlynedd yn ôl, ac ychydig iawn o gynnydd sydd wedi bod hyd yn hyn. Mae angen i ni ein hatgoffa ein hunain mai'r hyn a ddywedodd Corston oedd mai dim ond y menywod hynny sy'n achos perygl i'r gymuned sydd angen eu carcharu, a chan hynny nid oes angen carchar i fenywod arnom ni yng Nghymru, gan y byddai cyn lleied ohonyn nhw na fyddai modd cyfiawnhau hynny. Yr hyn yr hoffwn i ei wybod yw ychydig mwy am swyddogaeth canolfannau i fenywod, gan fod Llywodraeth y DU yn sôn am bump. Wel, nid ydym ni'n dymuno cael canolfannau menywod enfawr. Fe fyddem ni'n hoffi rhai sy'n galluogi i gymuned fechan o bobl ganolbwyntio ar adsefydlu ar gyfer bod yn gweithio ar y broses honno. Nid oes angen dim ond un arnom ni i Gymru, neu ddau; mae angen sawl un arnom ni, tra bod menywod yn cael eu sugno i mewn i'r system cyfiawnder troseddol o hyd. Ond mae'n amlwg bod angen cynlluniau peilot arnom ni i sicrhau ein bod ni'n gwybod pa batrwm sy'n gweithio orau, gan ddibynnu ar yr amgylchiadau. Yn amlwg, fe fyddai'n rhaid i fenyw sydd, er enghraifft, yn gaeth i ddibyniaeth ac sy'n cael ei sugno'n ôl i gangiau troseddwyr i werthu cyffuriau gael ei symud oddi wrth ddylanwad y criw hwnnw, fel arall fe fydd hi'n anodd iawn iddi gefnu ar hynny. Felly, gallai canolfan i fenywod gryn bellter i ffwrdd fod â rhan bwysig iawn yn hynny.
Ond yr hyn yr wyf i am ganolbwyntio arno yw rhan plant. Rydych chi wedi sôn eisoes am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod. Gwyddom fod plant carcharorion yn llawer mwy tebygol na neb arall o'u cael eu hunain yn y system cyfiawnder troseddol, oherwydd yr effaith ofnadwy y mae cael rhiant yn y carchar yn ei chael ar eu cyfleoedd nhw mewn bywyd. Felly, fe hoffwn i ddeall ychydig yn well pa ystyriaeth sy'n cael ei rhoi yn yr adolygiad hwn o adroddiad Arglwydd Farmer nid trwy ddim ond edrych ar y berthynas rhwng menywod a chadw cysylltiad â'u plant, ond, mewn rhai amgylchiadau, galluogi plant i fyw gyda'u mamau, nid dim ond rhwng eu geni a 18 mis, sef yr hyn sy'n bosibl ar hyn o bryd yn y system garchardai. Does dim rheswm pam na allai plant fyw gyda'u mam a mynd i'r ysgol a'r coleg a gweithio yn y ffordd arferol, dan yr amgylchiadau cywir, lle na fo'r menywod eraill yn y ganolfan yn fygythiad corfforol a threisgar i'r plant hynny.
Ond fe hoffwn i wybod ychydig bach mwy am ba mor radical y byddwn yn gallu bod o ran archwilio'r cynlluniau peilot yn y canolfannau i fenywod a sut y gallwn ni gael penderfyniad ynghylch lleoliad y ganolfan neu'r canolfannau menywod cyntaf yng Nghymru, cyn i ni weld y chwrligwgan cyson o Weinidogion carchardai. Hynny yw, roedd Rory Stewart yn Weinidog carchardai effeithiol iawn ac yn mynd i'r afael â materion gwirioneddol bwysig, fel swyddogion carchardai yn gwerthu cyffuriau mewn carchardai, ond sut allwn ni gyfnerthu'r gwaith da a wnaethpwyd os na bydd unrhyw Weinidog carchardai yn para'n hir iawn o gwbl? Ac yng nghyd-destun y gystadleuaeth am arweinydd sydd ar fin digwydd ymhlith y blaid Dorïaidd ar gyfer y Prif Weinidog nesaf, sut allwn ni ddechrau sefydlu'r ganolfan gyntaf i fenywod fel y gallwn ni gael gweld beth sy'n gweithio, beth sy'n gweithio i fenywod, a beth sy'n gweithio i blant ar gyfer lleihau'r lefel echrydus o lithro'n ôl i droseddu sydd gennym ni?
Thank you to Jenny Rathbone for those crucial points and questions. I'm glad that you've drawn attention to Jean Corston's seminal report on this issue, on the vulnerabilities of women in the criminal justice system 12 years ago. Yourself and Julie Morgan and Julie James, and others across the Chamber—Leanne Wood and others—have raised these issues in terms of how we can take this forward—and with Alun's support when he had that ministerial role as well. Too many women have been sent to prison, often for those low-level summary offences. The impact, as I said, of incarceration, has had a catastrophic impact on them and their families, and it doesn't do anything in terms of treatment, rehabilitation or any—. There is work being done in terms of reducing the number of women—by the UK Government—in custody serving less than 12 months.
But without this new facility of the women's residential centres, approximately 175 women at any one time will still be serving sentences for 12 months away from their families and communities. So, this must stop, and I think we now have to take responsibility with our powers and with these blueprints today, and in implementation plans, which have actually been backed now by the Ministry of Justice. So, now is the time to do it, regardless of the politics of the future. Now is the time to grasp it. So, the response, I think, across the Chamber from Assembly Members is very valuable in terms of the message I'll be taking back to Ministers in the UK Government.
I'm interested that you mentioned Lord Farmer's report in terms of children, because we are looking at women's residential centres, and I've already commented on who may be appropriate and eligible for those centres, and we need to co-produce to look at—for example, we have worked very closely with the Wales Women in Justice group for their ongoing involvement. That's co-chaired by the deputy police and crime commissioner for South Wales Police and Welsh Government officials. But also, clearly, we have worked with campaign groups who are engaged in this issue, particularly in taking it forward.
But Lord Farmer has been reviewing how we can support men in prison in England and Wales to engage with their families to reduce reoffending, but he has been asked to carry out a further piece of work that will consider if and how each of the review's recommendations could be adjusted for women offenders as well. It was originally focused on men in prison, but Lord Farmer's been asked to broaden his remit and make additional recommendations for women on community sentences and women in the community post release. So I will be following this through in terms of what that means in terms of children. I think we don't have to be prescriptive on this point about potential models of residential women's centres. But we have to be very clear about what this means in terms of access to children and with children in terms of those residential women's centres. I'm grateful for those questions.
Diolch i Jenny Rathbone am y pwyntiau a'r cwestiynau hollbwysig hynny. Rwy'n falch eich bod wedi tynnu sylw at adroddiad arloesol Jean Corston 12 mlynedd yn ôl ar y mater hwn, ynglŷn â pha mor agored i niwed y mae menywod yn y system cyfiawnder troseddol. Rydych chi a Julie Morgan a Julie James, ac eraill ar draws y Siambr—Leanne Wood ac eraill—wedi codi'r materion hyn o ran sut y gallwn ni fwrw ymlaen â hyn—a gyda chefnogaeth Alun pan oedd yntau yn y swydd weinidogol hefyd. Mae gormod o fenywod wedi cael eu hanfon i'r carchar, yn aml am y troseddau diannod lefel isel hynny. Mae effaith carcharu, fel y dywedais, wedi bod yn drychinebus iddyn nhw a'u teuluoedd, ac nid yw'n cyflawni dim o ran triniaeth, adsefydlu nac unrhyw-. Mae gwaith yn cael ei wneud-gan Lywodraeth y DU-i leihau nifer y menywod sydd yn y ddalfa am lai na 12 mis.
Ond heb y cyfleuster newydd o ganolfannau preswyl i fenywod, bydd tua 175 o fenywod o hyd ar unrhyw amser yn garcharorion am 12 mis, i ffwrdd o'u teuluoedd a'u cymunedau. Felly, mae'n rhaid i hyn ddod i ben, ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni gymryd y cyfrifoldeb hwn bellach gyda'n pwerau ni a chyda'r glasbrintiau hyn heddiw, ac mewn cynlluniau gweithredu, sydd mewn gwirionedd wedi cael eu cefnogi nawr gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder. Felly, dyma'r amser i wneud hyn, ni waeth beth fydd gwleidyddiaeth y dyfodol. Nawr yw'r amser i afael ynddi. Felly, mae'r ymateb, yn fy marn ni, ar draws y Siambr gan Aelodau Cynulliad yn werthfawr iawn o ran y neges y bydda i'n mynd â hi'n ôl at Weinidogion yn Llywodraeth y DU.
Rwy'n falch eich bod chi wedi sôn am adroddiad Arglwydd Farmer o ran plant, oherwydd rydym ni'n ystyried canolfannau preswyl i fenywod, ac rwyf eisoes wedi gwneud sylwadau ar bwy all fod yn briodol ac yn gymwys ar gyfer y canolfannau hynny, ac mae angen i ni gyd-gynhyrchu i edrych ar—er enghraifft, rydym wedi cydweithio'n agos iawn â grŵp Menywod mewn Cyfiawnder Cymru a'u cyfraniad parhaus. Mae hwnnw'n cael ei gyd-gadeirio gan Ddirprwy Gomisiynydd yr heddlu a throseddu Heddlu De Cymru a swyddogion Llywodraeth Cymru. Ond hefyd, yn amlwg, rydym wedi gweithio gyda grwpiau ymgyrchu sy'n ymwneud â'r mater hwn, yn enwedig wrth fwrw ymlaen.
Mae'r Arglwydd Farmer wedi bod yn adolygu sut y gallwn ni gefnogi dynion yn y carchar yng Nghymru a Lloegr i ymgysylltu â'u teuluoedd er mwyn lleihau aildroseddu. Ond gofynnwyd iddo wneud darn pellach o waith a fydd yn ystyried a ellid addasu, ac ym mha fodd, pob un o argymhellion yr adolygiad ar gyfer troseddwyr benywaidd hefyd. Roedd hynny'n canolbwyntio ar ddynion yn y carchar yn wreiddiol, ond gofynnwyd i Arglwydd Farmer ehangu ei gylch gwaith a gwneud argymhellion ychwanegol ar gyfer menywod sydd ar ddedfrydau cymunedol a menywod yn y gymuned ar ôl iddyn nhw gael eu rhyddhau. Felly, byddaf i'n parhau gyda hyn o ran yr hyn y mae hynny'n ei olygu i blant. Yn fy marn i, nid oes raid inni fod yn ddeddfol ynghylch y pwynt hwn am batrymau posibl o ganolfannau preswyl i fenywod. Ond mae'n rhaid inni fod yn eglur iawn ynglŷn â'r hyn y mae hyn yn ei olygu o ran cyswllt â phlant a chyda phlant o ran y canolfannau preswyl hynny i fenywod. Rwy'n ddiolchgar am y cwestiynau hynny.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 5 on the agenda this afternoon is a statement by the Minister for Economy and Transport on the Global Centre of Rail Excellence in Wales. I call on the Minister for Economy and Transport, Ken Skates.
Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â'r Ganolfan Fyd-eang ar Ragoriaeth Rheilffyrdd Cymru. Galwaf ar Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.
Diolch, Dirprwy Lywydd. In June 2018, I advised Members that the strategic outline case for a global centre of rail excellence in Wales was approved, together with funding for next-stage project development. I would now like to update Members on the significant progress that has been made to date. I'm pleased to say that a technical briefing session for Members will be held in conference room B at the conclusion of this statement.
In line with the new approach to economic development that our economic action plan sets out, this project takes us in a very new direction. Rather than reacting to the needs of individual businesses, this is a solution to an industry-wide problem. As we have with the Advanced Manufacturing Research Institute and with the Institute for Compound Semiconductors, my aim is to create a facility that will attract the leading lights of the business world and draw them to put down long-lasting and valuable roots here in Wales.
As with the other examples that I've given, this project was initiated in response to clear industry demand. Indeed, the need for a world-class dynamic testing environment for the rail industry, located in the United Kingdom, has been discussed for at least 15 years, but has unfortunately advanced very little. Our analysis suggests that progress has been delayed for at least three reasons: firstly, a lack of leadership, a lack of availability of a very large and suitably consented site, and thirdly the inherent difficulties and complexity of developing a compelling business case in a multistakeholder environment.
Our response to these challenges has demonstrated clear and effective leadership, and I am pleased to say that we have made real progress in less than 12 months by developing a credible, deliverable project, de-risking the opportunity, and establishing the foundations for an investable proposition in partnership with industry. There is, of course, though, still much to be done.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ym mis Mehefin 2018, dywedais wrth yr Aelodau fod yr achos strategol amlinellol dros gael canolfan fyd-eang o ragoriaeth rheilffyrdd yng Nghymru wedi'i gymeradwyo, ynghyd â chyllid ar gyfer datblygu prosiectau yn y cam nesaf. Hoffwn yn awr roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd sylweddol a fu hyd yn hyn. Rwy'n falch o ddweud y bydd sesiwn friffio dechnegol i Aelodau yn ystafell gynadledda B ar ddiwedd y datganiad hwn.
Yn unol â'r agwedd newydd tuag at ddatblygu economaidd y mae ein cynllun gweithredu economaidd yn ei nodi, mae'r prosiect hwn yn mynd â ni i gyfeiriad newydd iawn. Yn hytrach nag ymateb i anghenion busnesau unigol, mae hyn yn ateb i broblem ar draws y diwydiant. Fel yr ydym ni wedi'i wneud gyda'r Sefydliad Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch a gyda'r sefydliad ar gyfer lled-ddargludyddion cyfansawdd, fy nod yw creu cyfleuster a fydd yn denu hoelion wyth byd busnes ac yn eu hannog i fwrw gwreiddiau dwfn a gwerthfawr yma yng Nghymru.
Fel yn achos yr enghreifftiau eraill yr wyf i wedi'u rhoi, dechreuwyd y prosiect hwn mewn ymateb i'r galw clir gan y diwydiant. Yn wir, mae'r angen am gyfleuster profi deinamig o safon fyd-eang i'r diwydiant rheilffyrdd, wedi ei leoli yn y Deyrnas Unedig, wedi cael ei drafod ers 15 mlynedd o leiaf, ond yn anffodus, ni fu fawr ddim datblygiad. Mae ein dadansoddiad yn awgrymu na fu cynnydd am o leiaf dri rheswm: yn gyntaf, diffyg arweinyddiaeth, diffyg safle mawr iawn gyda'r caniatâd priodol, ac yn drydydd, anawsterau a chymhlethdod cynhenid datblygu achos busnes argyhoeddiadol mewn maes lle mae cymaint o wahanol randdeiliaid.
Mae ein hymateb i'r heriau hyn wedi dangos arweinyddiaeth glir ac effeithiol, ac rwy'n falch o ddweud ein bod ni wedi gwneud cynnydd gwirioneddol mewn llai na 12 mis drwy ddatblygu prosiect credadwy y gellir ei gyflawni, lleihau'r peryglon sydd ynghlwm â'r cyfle, a gosod y sylfeini ar gyfer cynnig y gellir buddsoddi ynddo mewn partneriaeth â diwydiant. Wrth gwrs, mae llawer i'w wneud eto.
Our project is now fully focused on the preferred Onllwyn/Nant Helen site in the Dulais valley, and has undergone a number of engineering iterations in recent months to inform the evolving master plan. The current proposals, which will be subject to further research, environmental impact assessment studies and consultation, include: an approximate 7 km of electrified test oval, providing a maximum line speed of 110 mph; a separate and unique infrastructure test track facility incorporating a platform and station environment; a large, well-equipped maintenance facility; secure storage for 400 rail carriages; a decommissioning facility; and a research and development and education centre, which will include labs, office space and training facilities in a dynamic environment away from the operational network.
While a phased approach may be a prudent option in due course, with some of the many integrated elements delivered on a more advanced timetable than others, this circa £100 million facility would employ around 400 people in the construction phase, and upwards of 150 people permanently when fully operational in all aspects. It's worth noting, Dirprwy Llywydd, that Germany’s leading test facility, though established 20 years ago, is now employing 500 permanent staff and another 100 visiting engineers working on specific projects. In short, the added catalytic potential and future opportunities are considerable.
I've always said that we will need strong partners in the public and private sectors to deliver this project, and I'd like to refer to them both today. I'm delighted to announce that the strong and supportive informal working relationship between Welsh Government and the neighbouring local authorities of Powys and Neath Port Talbot has been formalised in a joint venture agreement. The purpose is clear: to work in partnership to deliver a future beyond coaling operations that allows an appropriately restored site—a statutory requirement overseen by local government—together with a site that is eventually acquired on the basis that it is suitably prepared for the construction of a test facility. This will clearly and obviously require an agreed way forward with the current landowner, Celtic Energy. Initial technical discussions are under way, and I have been advised that those discussions are positive and constructive on all sides.
Welsh Government and its JVA partners are also working in partnership to develop and submit a formal planning application for the project. Considerable work has already been undertaken, and environmental impact surveys have been commissioned. I'm advised that a formal planning application should be ready for submission by the end of this calendar year or early in 2020. We will, of course, be consulting widely with the local community and other stakeholders on the proposals prior to the planning submission.
I'd like to thank our local authority partners for their efforts to date, and to encourage them to re-double their efforts, working alongside Welsh Government through the next phase of project development.
Elsewhere in the public sector there is great interest in and support for our project plans. For example, within Network Rail, the infrastructure testing capacity that could be delivered in Wales is a particular focus of positive and ongoing dialogue. I'd note that Network Rail has a significant programme of research and development planned between 2019 and 2024, and we are seeking to engage with Network Rail to bring a significant part of that programme to the GCRE.
I'm also pleased to report that both the UK Rail Research and Innovation Network and Innovate UK are keen to see our ambition realised, with opportunities here for very considerable added-value partnerships and synergies with universities within Wales and the wider UK.
Dirprwy Llywydd, I've also written to the Secretary of State for Transport, and also the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy, asking for their support. The GCRE is closely aligned with UK Government as well as Welsh Government policy objectives, not least the aims of the very recently published 'Industrial Strategy: Rail Sector Deal', which sets out to:
'transform the rail sector by taking actions to increase the use of digital technology, boost productivity, improve the service received by those who use our railways and build the skills of the UK workforce to capitalise on those opportunities.'
This is precisely what GCRE will hasten, and it is the rail industry that is saying so.
Throughout 2019, the project team has also been engaged in an extensive process of private sector industry engagement and soft market testing. Response from the rail industry has been almost universally positive. A number of major rail companies, based both in the UK and internationally, have expressed strong interest in joining the partnership and the project as partners or as investors. This project will not be realised without a robust partnership effort with the industry. Officials are now considering the most appropriate way to formalise a partnership approach across the rail industry that will enable the project to draw on the best expertise available.
The focus here initially will be the necessary task of further refining the focus of a core business case and ensuring that all opportunities are grasped effectively. If we are successful in this effort, and there can be no guarantees at this stage, the financial, commercial, capital and operational equation will become clearly defined and, hopefully, compelling.
So, my message to the rail industry and all of our stakeholders today is a simple one. Thank you for your positive engagement to this point. Agree with me now that the many years of circular discussions should end here. It's time to move beyond a status quo of mend and make do. A global centre of rail excellence here in Wales is the best opportunity in a generation to deliver an international asset here in the UK that will deliver immense benefits to the rail industry for decades to come. Importantly, for the people of Wales, this is an opportunity to create high-quality employment and to rejuvenate the local economy. Continue to work with us and let’s make this happen together.
Mae ein prosiect bellach yn canolbwyntio'n llawn ar y safle a ffefrir yng Nghwm Dulais, sef Onllwyn/Nant Helen, ac mae wedi bod drwy sawl cam peirianyddol yn ystod y misoedd diwethaf i lywio'r prif gynllun sy'n datblygu. Mae'r cynigion presennol, a fydd yn destun ymchwil, astudiaethau asesu effaith amgylcheddol ac ymgynghori pellach, yn cynnwys: oddeutu 7 cilomedr o drac prawf wedi'i drydaneiddio, gan roi uchafswm cyflymder llinell o 110 mya; cyfleuster profi seilwaith ar wahân ac unigryw sy'n cynnwys llwyfan a gorsaf; cyfleuster cynnal a chadw mawr gyda chyfarpar; storfeydd diogel ar gyfer 400 o gerbydau rheilffordd; cyfleuster dadgomisiynu; a chanolfan ymchwil a datblygu ac addysg, a fydd yn cynnwys labordai, gofod swyddfa a chyfleusterau hyfforddi mewn awyrgylch byrlymus ar wahan i'r rhwydwaith gweithredol.
Er y gallai dull gweithredu fesul cam fod yn ddewis doeth maes o law, gyda rhai o'r nifer o elfennau integredig yn cael eu darparu ar amserlen fwy datblygedig nag eraill, byddai'r cyfleuster hwn gwerth oddeutu £100 miliwn yn cyflogi tua 400 o bobl yn ystod y cyfnod adeiladu, a thros 150 o bobl yn barhaol pan fydd yn gwbl weithredol ym mhob agwedd. Mae'n werth nodi, Dirprwy Lywydd, bod prif gyfleuster profion yr Almaen, er iddi gael ei sefydlu 20 mlynedd yn ôl, bellach yn cyflogi 500 o staff parhaol a 100 o beirianwyr achlysurol eraill sy'n gweithio ar brosiectau penodol. Yn gryno, mae'r gallu sbarduno ychwanegol a'r cyfleoedd ar gyfer y dyfodol yn sylweddol.
Rwyf wedi dweud erioed y bydd angen partneriaid cryf yn y sectorau cyhoeddus a phreifat i gyflwyno'r prosiect hwn, ac fe hoffwn i gyfeirio at y ddau ohonyn nhw heddiw. Mae'n bleser gennyf gyhoeddi bod y berthynas waith anffurfiol gref a chefnogol rhwng Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol cyfagos Powys a Chastell-nedd Port Talbot wedi'i ffurfioli mewn cytundeb menter ar y cyd. Mae'r diben yn glir: gweithio mewn partneriaeth i ddarparu dyfodol y tu hwnt i waith glo a fyddai'n fodd o adfer y safle yn briodol—gofyniad statudol a oruchwylir gan Lywodraeth Leol—ynghyd â safle a gaffaelir yn y pen draw ar y sail y caiff ei baratoi'n addas ar gyfer adeiladu cyfleuster profi. Bydd hyn yn amlwg yn gofyn am ffordd ymlaen y cytunwyd arni gyda'r tirfeddiannwr presennol, Celtic Energy. Mae trafodaethau technegol cychwynnol ar y gweill, a dywedwyd wrthyf fod y trafodaethau hynny'n gadarnhaol ac yn adeiladol ar bob ochr.
Mae Llywodraeth Cymru a'i phartneriaid yn JVA hefyd yn cydweithio i ddatblygu a chyflwyno cais cynllunio ffurfiol ar gyfer y prosiect. Mae gwaith sylweddol wedi'i wneud eisoes, ac mae arolygon o'r effaith amgylcheddol wedi'u comisiynu. Rwyf wedi cael gwybod y dylai cais cynllunio ffurfiol fod yn barod i'w gyflwyno erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon neu'n gynnar yn 2020. Byddwn, wrth gwrs, yn ymgynghori'n eang â'r gymuned leol a rhanddeiliaid eraill ar y cynigion cyn cyflwyno'r cais cynllunio.
Hoffwn ddiolch i'r awdurdodau lleol yr ydym ni'n cydweithio â nhw am eu hymdrechion hyd yma, a'u hannog i ddyblu eu hymdrechion, gan weithio ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru drwy'r cam nesaf yn y gwaith o ddatblygu'r prosiect.
Mewn mannau eraill yn y sector cyhoeddus mae diddordeb a chefnogaeth sylweddol i'n cynlluniau prosiect. Er enghraifft, yn Network Rail, mae'r gallu i brofi seilwaith y gellid ei ddarparu yng Nghymru yn agwedd arbennig ar drafodaethau cadarnhaol a pharhaus. Hoffwn nodi bod gan Network Rail raglen ymchwil a datblygu sylweddol ar y gweill rhwng 2019 a 2024, ac rydym ni'n ceisio ymgysylltu â Network Rail i ddod â rhan sylweddol o'r rhaglen honno yn rhan o'r ganolfan ragoriaeth.
Rwyf hefyd yn falch o nodi bod Rhwydwaith Ymchwil ac Arloesedd Rheilffyrdd y DU ac Innovate UK yn awyddus i weld ein huchelgais yn cael ei gwireddu, gyda chyfleoedd yma i gydweithio a chyd-ymwneud â phrifysgolion yng Nghymru a'r DU ehangach mewn modd fydd yn dwyn ffrwyth sylweddol.
Dirprwy Lywydd, rwyf hefyd wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth, a hefyd at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, yn gofyn am eu cefnogaeth. Mae'r ganolfan ragoriaeth yn cyd-fynd yn agos ag amcanion polisi Llywodraeth y DU yn ogystal â rhai Llywodraeth Cymru, yn enwedig nodau'r 'Strategaeth Ddiwydiannol: Bargen y Sector Rheilffyrdd', a gyhoeddwyd yn ddiweddar, sy'n anelu at:
'trawsnewid y sector rheilffyrdd drwy fynd ati i gynyddu'r defnydd o dechnoleg ddigidol, hybu cynhyrchiant, gwella'r gwasanaeth a dderbynnir gan y rhai sy'n defnyddio ein rheilffyrdd a meithrin sgiliau gweithlu'r DU er mwyn manteisio ar y cyfleoedd hynny'.
Dyma'n union yr hyn y bydd y ganolfan ragoriaeth yn ei wneud, a'r diwydiant rheilffyrdd sy'n dweud hynny.
Drwy gydol 2019, mae tîm y prosiect hefyd wedi bod yn rhan o broses eang o ymgysylltu â'r diwydiant preifat a chynnal profion marchnad cychwynnol. Mae'r ymateb gan y diwydiant rheilffyrdd wedi bod yn gadarnhaol iawn ar y cyfan. Mae nifer o gwmnïau rheilffyrdd mawr, yn y DU ac yn rhyngwladol, wedi mynegi cryn ddiddordeb mewn ymuno â'r bartneriaeth a'r prosiect fel partneriaid neu fel buddsoddwyr. Ni fydd y prosiect hwn yn cael ei wireddu heb geisio cydweithio mewn difrif calon gyda'r diwydiant. Mae swyddogion bellach yn ystyried y ffordd fwyaf priodol o ffurfioli dull o gydweithio gyda'r diwydiant rheilffyrdd yn ei gyfanrwydd a fydd yn galluogi'r prosiect i fanteisio ar yr arbenigedd gorau sydd ar gael.
Y pwyslais yn y lle cyntaf fydd y dasg angenrheidiol o fireinio ymhellach y pwyslais o gael achos busnes creiddiol a sicrhau yr achubir ar bob cyfle yn effeithiol. Os ydym yn llwyddiannus yn yr ymdrech hon, ac nid oed unrhyw sicrwydd ar hyn o bryd, bydd yr agweddau ariannol, masnachol, cyfalaf a gweithredol yn cael eu diffinio'n glir a, gobeithio, yn argyhoeddi.
Felly, mae fy neges i'r diwydiant rheilffyrdd a'n holl randdeiliaid heddiw yn un syml. Diolch am eich ymwneud cadarnhaol hyd yn hyn. Cytunwch â mi nawr y dylai'r blynyddoedd di-ri o drafodaethau di-ben-draw ddod i ben gyda hyn. Mae'n bryd symud y tu hwnt i'r sefyllfa bresennol o gyboli a bodloni ar bethau. Cael canolfan rhagoriaeth rheilffyrdd byd-eang yma yng Nghymru yw'r cyfle gorau mewn cenhedlaeth i sicrhau ased rhyngwladol yma yn y DU a fydd yn sicrhau manteision enfawr i'r diwydiant rheilffyrdd am ddegawdau i ddod. Yn bwysig iawn, i bobl Cymru, mae hwn yn gyfle i greu swyddi o ansawdd uchel ac i adfywio'r economi leol. Parhewch i weithio gyda ni a gadewch i ni gyflawni hyn gyda'n gilydd.
Thank you, Minister, for your statement today. I agree with you that it's an ambitious project, which I believe will create a hotbed for the rail industry here in Wales and contribute to the economic importance of the UK rail industry, especially in the context of Brexit, given the fact that the main European facilities for testing infrastructure and rolling stock are based on the continent.
I'm particularly pleased that my home county of Powys is collaborating on this project, with Neath Port Talbot as partners also. You provided a written statement on this last year. Can I ask what progress has been made by the Welsh Government in investing and in strengthening the academic and R&D presence here in Wales? Secondly, you said that you were going to further consider the establishment of a research programme and the creation of a new chair in rail engineering innovation in partnership with our Welsh universities and other universities across the UK, so I'd be grateful for progress on that.
With regard to the next stage on business case development, can I ask for more information on the findings of the outlying business case that is in development and the timetable for that to be published? Would you also be able to provide details on the level of investment, sources of public and private sector funding, and information on both the public sector and rail industry partners that will be and are involved in the centre? I noticed you mentioned in your statement that a number of major rail companies have expressed a strong interest in joining the project as partners or investors. So, perhaps a little bit more on that.
And finally, could you put some meat on the bones on what the expected wider social economic benefits will be for the area and how those proposals relate to wider policy areas such as skills, the economic action plan and regeneration?
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Cytunaf â chi ei fod yn brosiect uchelgeisiol, a fydd, rwy'n credu, yn creu adnodd rhagorol i'r diwydiant rheilffyrdd yma yng Nghymru ac yn cyfrannu at bwysigrwydd economaidd diwydiant rheilffyrdd y DU, yn enwedig yng nghyd-destun Brexit, o ystyried y ffaith bod y prif gyfleusterau Ewropeaidd ar gyfer profi seilwaith a cherbydau ar y cyfandir.
Rwy'n arbennig o falch bod fy sir fy hun, Powys, yn cydweithio ar y prosiect hwn, gyda Chastell-nedd Port Talbot yn bartneriaid hefyd. Darparwyd datganiad ysgrifenedig gennych chi am hyn y llynedd. A gaf i ofyn pa gynnydd a fu gan Lywodraeth Cymru i fuddsoddi ac i gryfhau gwaith academaidd, ymchwil a datblygu yma yng Nghymru? Yn ail, fe wnaethoch chi ddweud eich bod am ystyried ymhellach sefydlu rhaglen ymchwil a chreu cadair newydd ar gyfer arloesi ym maes peirianneg rheilffyrdd mewn partneriaeth â'n prifysgolion yng Nghymru a phrifysgolion eraill ledled y DU, felly byddwn yn ddiolchgar clywed am y cynnydd a fu yn hynny o beth.
O ran y cam nesaf ar ddatblygu achosion busnes, a gaf i ofyn am ragor o wybodaeth am ganfyddiadau'r achos busnes sy'n cael ei ddatblygu a'r amserlen ar gyfer cyhoeddi hynny? A allech chi hefyd ddarparu manylion am faint y buddsoddiad, ffynonellau cyllid y sector cyhoeddus a phreifat, a gwybodaeth am bartneriaid y sector cyhoeddus a'r diwydiant rheilffyrdd a fydd yn rhan o'r ganolfan ac sy'n gysylltiedig â hi? Sylwais ichi grybwyll yn eich datganiad fod nifer o gwmnïau rheilffyrdd mawr wedi mynegi cryn ddiddordeb mewn ymuno â'r prosiect fel partneriaid neu fuddsoddwyr. Felly, efallai y gallech chi ddweud ychydig yn fwy am hynny.
Ac yn olaf, a allech chi ymhelaethu ynghylch beth fydd y manteision economaidd cymdeithasol ehangach a ddisgwylir ar gyfer yr ardal a sut mae'r cynigion hynny'n berthnasol i feysydd polisi ehangach fel sgiliau, y cynllun gweithredu economaidd ac adfywio?
Can I thank Russell George for his questions, and also for his support and encouragement on this important project? I think it has, it's fair to say, cross-party support, and there is a good degree of excitement across the Chamber and indeed in the region that will benefit from this world-class centre of excellence.
Russell identified the European centres. Of course, there are two test facilities, currently in the Czech Republic and in Germany. Both have existed for a significant length of time. The industry across Europe, but particularly in the UK, has said that now is the time to develop a new facility, and the site that we've identified in Wales is perfectly suited to what will become the first in the UK and, in all probability, the best facility of its type in Europe, possibly on the planet.
We've invested already £1 million in developing the proposals. We'll be moving further as part of the next stage to assess the degree of investment that will be forthcoming from the private sector, but based on our soft market testing to date, it's our belief that the entire cost of building the project will come from the sector itself. There will obviously be interest from academic institutions, and the creation of a chair of rail engineering will be part of the research and development element of the project that I outlined in my statement.
I'd hope that, during the briefing session that is to follow, the findings of the outline business case will be shared with Members, but I will of course follow this up with further detail in due course.
And Russell George also raised questions about the wider social and economic benefits of this project and how it fits with the economic action plan and with our skills policy well. Well, first of all, with the economic action plan, we have moved away from the focus of individual business support to looking at how we can create magnets to draw in investment and facilities that solve entire industry solutions. I identified the advanced manufacturing research institute in north-east Wales, which will focus very much on composites and lightweight materials for the aerospace and automotive sectors. There's also M-SParc, which supports the aspirations of the Energy Island drive on Anglesey. The compound semiconductor research institute in the cluster is another example in south-east Wales. The steel research and development facility in Swansea bay I could identify as well, and another magnet that is to be completed very soon is the international convention centre. And, of course, in terms of the creative industries, we supported the development of Wolf Studios, which again is one of the best facilities of its type for that particular sector.
These magnets are designed to lock in investment for the long term in Wales. They are designed to knit perfectly with the UK industrial strategy as well as with our skills policy. And, within the three regions that are producing regional skills partnerships annual reports, there is a need to ensure that the pipeline of skills provision supports these magnet projects. So, of course, in future years, I would expect the annual skills plan for the region that will benefit most from this intervention to reflect on the need to ensure that as many people in that region as possible are skilled up for employment at the test facility.
I think it's also worth saying that, although conservatively we've estimated something in the region of 150 permanent jobs, the number is far higher in Germany, and there will also be a very significant number, we expect—several hundred—of sub contractors, external employees and industry experts who will be attending the site on a very regular basis, and that in turn will support the development of the visitor economy, which is of course very important to the two local authority areas that have formed the joint venture agreement with Welsh Government.
A gaf i ddiolch i Russell George am ei gwestiynau, a hefyd am ei gefnogaeth a'i anogaeth o ran y prosiect pwysig hwn? Rwy'n credu, mae'n deg dweud, bod cefnogaeth drawsbleidiol i'r prosiect, ac mae cryn gyffro drwy'r Siambr ac yn wir yn y rhanbarth a fydd yn elwa o'r ganolfan ragoriaeth hon a fydd gyda'r gorau yn y byd.
Soniodd Russell am y canolfannau Ewropeaidd. Wrth gwrs, mae dau gyfleuster prawf, yn y Weriniaeth Tsiec ac yn yr Almaen ar hyn o bryd. Mae'r ddau wedi bodoli am gyfnod sylweddol. Mae'r diwydiant ledled Ewrop, ond yn enwedig yn y DU, wedi dweud mai dyma'r adeg i ddatblygu cyfleuster newydd, ac mae'r safle a ddynodwyd gennym ni yng Nghymru yn gwbl addas i'r hyn a fydd y gyntaf o'i math yn y DU ac, yn ôl pob tebyg, y cyfleuster gorau o'i fath yn Ewrop, o bosib ar y blaned.
Rydym ni eisoes wedi buddsoddi £1 miliwn i ddatblygu'r cynigion. Byddwn yn gwneud cynnydd pellach yn rhan o'r cam nesaf i asesu faint y bydd y sector preifat yn ei fuddsoddi, ond ar sail ein profion marchnad cychwynnol hyd yma, credwn y bydd holl gost adeiladu'r prosiect yn dod o'r sector ei hun. Yn amlwg, bydd sefydliadau academaidd yn dangos diddordeb, a bydd creu cadair peirianneg rheilffyrdd yn rhan o elfen ymchwil a datblygu'r prosiect a amlinellais yn fy natganiad.
Gobeithio, yn ystod y sesiwn friffio sydd i ddilyn, y caiff canfyddiadau'r achos busnes amlinellol eu rhannu gydag Aelodau, ond byddaf wrth gwrs yn dilyn hyn gyda rhagor o fanylion maes o law.
A holodd Russell George hefyd am fuddion cymdeithasol ac economaidd ehangach y prosiect hwn a sut mae'n cyd-fynd yn dda â'r cynllun gweithredu economaidd a chyda'n polisi sgiliau. Wel, yn gyntaf oll, gyda'r cynllun gweithredu economaidd, rydym ni wedi symud oddi wrth y pwyslais ar gymorth busnes unigol i edrych ar sut y gallwn ni greu ffyrdd o ddenu buddsoddiad a chyfleusterau sy'n atebion anghenion y diwydiant cyfan. Cyfeiriais at y sefydliad ymchwil gweithgynhyrchu uwch yn y gogledd-ddwyrain, a fydd yn canolbwyntio i raddau helaeth ar gyfansoddion a deunyddiau ysgafn ar gyfer y sectorau awyrofod a modurol. Dyna ichi M-SParc hefyd, sy'n cefnogi dyheadau'r ymgyrch Ynys Ynni ar Ynys Môn. Mae'r sefydliad ymchwil lled-ddargludyddion cyfansawdd yn y clwstwr yn enghraifft arall yn y de-ddwyrain. Gallwn grybwyll hefyd y cyfleuster ymchwil a datblygu dur ym Mae Abertawe, a chyfleuster arall o bwys sydd i'w chwblhau yn fuan iawn yw'r ganolfan gynadledda ryngwladol. Ac, wrth gwrs, o ran y diwydiannau creadigol, roeddem yn cefnogi datblygiad Wolf Studios, sydd eto'n un o'r cyfleusterau gorau o'i fath ar gyfer y sector arbennig hwnnw.
Mae'r cyfleusterau atyniadol hyn wedi'u cynllunio i greu buddsoddiad tymor hir yng Nghymru. Fe'u cynlluniwyd i asio'n berffaith â strategaeth ddiwydiannol y DU yn ogystal â'n polisi sgiliau. Ac, o fewn y tri rhanbarth sy'n llunio adroddiadau blynyddol partneriaethau sgiliau rhanbarthol, mae angen sicrhau bod y llif o ddarpariaeth sgiliau yn cefnogi'r prosiectau atynu hyn. Felly, wrth gwrs, mewn blynyddoedd i ddod, byddwn yn disgwyl i'r cynllun sgiliau blynyddol ar gyfer y rhanbarth a fydd yn elwa fwyaf o'r ymyriad hwn roi sylw i'r angen i sicrhau bod cynifer o bobl yn y rhanbarth hwnnw â phosib wedi dysgu'r sgiliau i weithio yn y cyfleuster prawf.
Rwy'n credu ei bod hi hefyd yn werth dweud, er ein bod ni wedi amcangyfrif y bydd oddeutu 150 o swyddi parhaol, fod y nifer yn fwy o lawer yn yr Almaen, ac y bydd nifer sylweddol iawn hefyd, rydym ni'n disgwyl y bydd—cannoedd—o is-gontractwyr, gweithwyr allanol ac arbenigwyr y diwydiant yn mynychu'r safle yn rheolaidd iawn, a bydd hynny yn ei dro yn cefnogi datblygiad yr economi ymwelwyr, sydd wrth gwrs yn bwysig iawn i'r ddwy ardal awdurdod lleol sydd wedi ffurfio'r cytundeb cyd-fenter â Llywodraeth Cymru.
A allaf i groesawu'r datganiad yma ac a allaf i hefyd ddiolch i'r Gweinidog am wneud y datganiad, a hefyd croesawu'r weledigaeth ehangach sydd yma o gael canolfan rhagoriaeth rheilffyrdd yma yng Nghymru? A dŷn ni yn sôn am botensial o fuddsoddiad enfawr yn fan hyn, os am wireddu'r dyhead yna, ac mae'r weledigaeth yna i'w chroesawu'n fawr iawn, achos dŷn ni'n sôn am Onllwyn yn fan hyn, yr Onllwyn ar dop dyffryn Dulais yn fanna, ac mae gwir angen buddsoddiad ac mae gwir angen y swyddi. Felly, yn nhermau materion craffu rŵan—a dwi'n sylweddoli bod yna gyfarfodydd i ddilyn a fydd yn olrhain manylion y prosiect yma i ni fel Aelodau'r Cynulliad, ond yn nhermau ymateb, ac yn nhermau craffu bras nawr ar y datganiad rŷch chi wedi'i gyhoeddi y prynhawn yma, a allwch chi amlinellu rhagor o fanylion ariannol? Hynny yw, yn y bôn, faint o'r risg ariannol ydych chi, fel Llywodraeth Cymru, yn ei rhoi i hyn? Faint o'r arian rydych chi'n gallu ei gyhoeddi heddiw fydd yn dod yn uniongyrchol o goffrau Llywodraeth Cymru i hyn? Dyna'r cwestiwn cyntaf.
Yn nhermau'r posibilrwydd efo Brexit o adael Ewrop heb ddim cytundeb o gwbl, ac yn dilyn y cwestiynau dŷch chi wedi'u cael eisoes gan Russell George, wrth gwrs, mae yna bartneriaeth yn fan hyn efo gwledydd ar gyfandir Ewrop. Pa fath o sgil-effeithiau ydych chi'n eu rhagweld, os bydd yna adael Ewrop heb ddim cytundeb o gwbl, ar y weledigaeth fawr yma o'n blaenau ni y prynhawn yma?
Wrth gwrs, dŷn ni yn croesawu buddsoddiad, achos cefndir hyn i gyd, fel dŷch chi'n gwybod, achos rŷch chi wedi olrhain rhai o'r ffigurau yma eich hunan, ydy'r diffyg buddsoddiad ariannol yn isadeiledd rheilffyrdd Cymru dros y blynyddoedd—mae'r Gweinidog yn gyfarwydd iawn efo hyn. Yn enwedig rhwng 2011 a 2016, fe wnaeth rheilffyrdd Cymru dderbyn dim ond 1 y cant o'r cyllid i wella'r rheilffyrdd, er bod rheilffyrdd Cymru yn ffurfio 11 y cant o rwydwaith y Deyrnas Unedig. Hynny yw, yn y bum mlynedd yna, dim ond £198 miliwn allan o gyllideb o £12.2 biliwn—dim ond y £198 miliwn yna wnaeth rheilffyrdd Cymru dderbyn dros y bum mlynedd. Mae'r sefyllfa yna yn echrydus o wael.
Wrth gwrs, hefyd yn y cyfnod hwnnw roedd rheilffyrdd Cymru wedi cael eu tan-ariannu gan £1 biliwn, tra bod yna buddsoddi llawer mwy yn ardaloedd Lloegr—er enghraifft, £30 biliwn ar Crossrail 2 ac yn y blaen. Mae'n wir i ddweud, pe bai gwariant y pen yng Nghymru ar y rheilffyrdd yn cyd-fynd â gwariant y pen ar y rheilffyrdd yn ne-ddwyrain Lloegr, byddai £5.6 biliwn ychwanegol wedi'i fuddsoddi yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf o dan Lywodraethau Llafur a Cheidwadol y Deyrnas Unedig.
Felly, mae yna golled mewn buddsoddiad ariannol i'w wneud i fyny amdano fe, felly os ydyn ni'n gallu sicrhau canran o beth dŷn ni wedi colli allan arno fe, fel gwlad, dros y blynyddoedd diwethaf yma fel buddsoddiad i'n rheilffyrdd, bydd hynny i'w groesawu. Dyna pam, fel plaid, dŷn ni yn croesawu'r datblygiad yma, achos dŷn ni'n ei weld o fel buddsoddiad positif yn ein rheilffyrdd ni ac yn ein trenau ni, ond yn benodol yn ein rheilffyrdd ni—ein rheilffyrdd ni sydd wedi gorfod dioddef tanwariant ers blynyddoedd maith. Diolch yn fawr.
May I welcome this statement and may I thank the Minister for making this statement, and also welcome the broader vision set out here of having a global centre of rail excellence here in Wales? We are talking about a potential investment that is huge here, if we are to deliver that aspiration, and that vision is to be warmly welcomed, because we are talking about Onllwyn here, the Onllwyn at the top of the Dulais valley there, where investment is greatly needed and the jobs are desperately needed. So, in terms of scrutiny—and I do understand that there are meetings to follow this that will set out some of the details of this project for us as Assembly Members, but in terms of responding, and in terms of the broad scrutiny of the statement that you’ve made this afternoon, could you set out more financial detail? That is, essentially, how much financial risk will you, as the Welsh Government, shoulder here? How much funding can you announce today will be provided directly from Welsh Government funds for this project? That’s the first question.
In terms of the possibility of a ‘no deal’ Brexit, and following on from the question that you’ve already been asked by Russell George, of course, there is a partnership here with nations on the continent of Europe. What kind of impacts do you anticipate if there is a ‘no deal’ Brexit, in terms of the major vision that you’ve set out this afternoon?
Of course, we do welcome investment, because the background to all of this, as you know, because you have referred to some of these figures yourself, is the lack of financial investment in rail infrastructure in Wales over a period of many years, and the Minister is very familiar with this. Particularly between 2011 and 2016, Welsh railways received just 1 per cent of the funding to make rail improvements, although we have 11 per cent of the UK network. So, in that five-year period, only £198 million out of a total budget of £12.2 billion—it’s only that £198 million that was spent on the Welsh railways. That is an appalling situation.
Of course, also during that same period, Welsh railways have been underfunded by a £1 billion, whilst there was far greater investment in areas of England—for example, the £30 billion for Crossrail 2 and so on and so forth. It’s true to say that if per capita expenditure in Wales on the railways corresponded to the per capita spend in the south-east of England, then £5.6 billion would’ve been invested over the past 20 years under Labour and Conservative Governments at a UK level.
So, there’s been a loss that has to be put right, so if we can secure a percentage of what we have missed out on as a nation over these past few years in terms of rail investment, then that will be welcome. That’s why, as a party, we do welcome this development, because we see it as a positive investment in our railways and in our trains, but specifically in our railways—those railways that have suffered underinvestment over many years. Thank you.
I thank Dai Lloyd for his questions and his contribution. It is, of course, a very bold vision—we have significant ambitions for the rail sector in Wales, alongside the £5 billion journey that we've embarked on with Transport for Wales, delivering a new Wales and borders franchise, and the huge and transformational metro programme in south-east Wales, alongside the advanced manufacturing research institute that will boost gross value added in the Welsh economy by £4 billion, and alongside the development of the international convention centre and many other magnets that are either being delivered or are planned. We believe that we are delivering on the objectives of the economic action plan, which is about creating the environment, the facilities and the opportunities to bring forward the private sector to invest as much as possible in long-term sustainable employment opportunities within Wales.
Dai Lloyd asked the very important question about the financial ask and the financial risk on the taxpayer, on the public purse. I do wish that the Minister for Finance were here to be able to hear me say this very clearly, but I do not expect the taxpayer to pay for this monumental facility—this game-changing facility. All of the soft-market testing that we've done so far leads us to confidently say that this will be a facility that the sector itself will pay for. That said, Dai Lloyd is right to identify the risk of a 'no deal' Brexit. A 'no deal' Brexit would, of course, create difficulties in terms of being able to get rolling stock from continental Europe here and back swiftly. However, there is huge demand for facilities of this form across the European Union and, furthermore, there is ample demand from within the British sector, the British market itself, to justify the creation of a test facility of this scale. And therefore I am confident of its success, regardless of what happens in the coming months.
Dai Lloyd is also right to reflect on what could have been had Wales received what it should have benefited from in terms of rail infrastructure, and £1 billion is a very significant figure, a huge amount of investment that could and should have been made in rail track, stations and level crossings across the Wales and borders network. That's why I'm hoping that the Secretaries of State for transport and business and industrial strategy will actually recognise the benefits of this particular facility being based in Wales, and in turn, and in so doing, will ensure that this particular facility benefits from the rail sector deal, and that the UK Government will back it up by ensuring that innovation funding is steered towards it.
Diolch i Dai Lloyd am ei gwestiynau a'i gyfraniad. Mae hi, wrth gwrs, yn weledigaeth feiddgar iawn—mae gennym ni uchelgeisiau sylweddol ar gyfer y sector rheilffyrdd yng Nghymru, ynghyd â'r daith o £5 biliwn yr ydym ni wedi dechrau arni gyda Trafnidiaeth Cymru, gan gyflwyno masnachfraint newydd ar gyfer Cymru a'r gororau, a'r rhaglen metro enfawr a thrawsnewidiol yn y de-ddwyrain, ynghyd â'r sefydliad ymchwil gweithgynhyrchu uwch a fydd yn rhoi hwb o £4 biliwn i werth ychwanegol crynswth economi Cymru, ac ar y cyd â datblygiad y ganolfan gynadledda ryngwladol a llawer o ddatblygiadau atyniadol eraill sydd naill ai'n cael eu darparu neu eu cynllunio. Rydym ni'n credu ein bod yn cyflawni amcanion y cynllun gweithredu economaidd, sy'n ymwneud â chreu'r amgylchiadau, y cyfleusterau a'r cyfleoedd i gymell y sector preifat i fuddsoddi cymaint â phosib mewn cyfleoedd cyflogaeth cynaliadwy hirdymor yng Nghymru.
Gofynnodd Dai Lloyd y cwestiwn pwysig iawn am y gofyniad ariannol a'r risg ariannol i'r trethdalwr, i bwrs y wlad. Hoffwn petai'r Gweinidog Cyllid yma i allu fy nghlywed yn dweud hyn yn glir iawn, ond nid wyf yn disgwyl i'r trethdalwr dalu am y cyfleuster enfawr hwn—y cyfleuster trawsnewidiol hwn. Ar sail yr holl brofion marchnad cychwynnol yr ydym ni wedi eu gwneud hyd yn hyn mentrwn ddweud yn hyderus y bydd hwn yn gyfleuster y bydd y sector ei hun yn talu amdano. Wedi dweud hynny, mae Dai Lloyd yn gywir i nodi'r perygl o Brexit heb gytundeb. Byddai Brexit heb gytundeb, wrth gwrs, yn creu anawsterau o ran gallu cael cerbydau o gyfandir Ewrop yma ac yn ôl yn gyflym. Fodd bynnag, mae galw mawr am gyfleusterau o'r math hwn ledled yr Undeb Ewropeaidd ac, at hynny, mae digon o alw yn y sector Prydeinig, y farchnad Brydeinig ei hun, i gyfiawnhau creu cyfleuster profi o'r maint hwn. Ac felly rwy'n ffyddiog y bydd yn llwyddo, waeth beth fydd yn digwydd yn y misoedd nesaf.
Mae Dai Lloyd yn gywir hefyd i fyfyrio ar yr hyn a allasai fod pe byddai Cymru wedi cael yr hyn y dylai hi fod wedi elwa arno o ran y seilwaith rheilffyrdd, ac mae £1 biliwn yn ffigur arwyddocaol iawn, buddsoddiad enfawr y gellid ac y dylid bod wedi'i wneud yn nhraciau rheilffyrdd, gorsafoedd a chroesfannau ar draws rhwydwaith Cymru a'r gororau. Dyna pam fy mod i'n gobeithio y bydd yr Ysgrifenyddion Gwladol dros drafnidiaeth a strategaeth busnes a diwydiant yn cydnabod o ddifrif manteision lleoli'r cyfleuster arbennig hwn yng Nghymru, ac yn ei dro, ac wrth wneud hynny, yn sicrhau y bydd y cyfleuster arbennig hwn yn elwa o gytundeb y sector rheilffyrdd, ac y bydd Llywodraeth y DU yn cefnogi hynny drwy sicrhau bod cyllid arloesi'n cael ei gyfeirio tuag ato.
Can I thank the Minister for his statement, and I very much welcome the vision for the new centre up at the top end of the Dulais valley, as Dai Lloyd said, an area that has obviously had mining in its past and is now looking to develop a new direction that you wish to go in in my neighbouring constituency of Neath?
You mentioned a couple of points, I think, I want to raise with you, and I also welcome Neath Port Talbot and Powys councils for their vision in recognising the opportunities such a project will bring, and working together here is going to be critical in this move forward, and I'm very pleased that they've joined the Welsh Government in a joint agreement. The questions I want to raise: you mentioned universities—what discussions have you had with universities so that they are aware and they will be getting involved in the development and the research aspects that this offers? Because if you're talking about a chair, it's an across-the-UK opportunity for those universities, but have you had discussions with both Welsh and UK-wide universities as to the opportunities?
Have you looked at UK research funding? You talk about Innovate UK research funding, and clearly the UK will have to put some funding into this—I'm not talking about EU funding now; I'm talking about Innovate UK funding—to look at how they're going to perceive this opportunity, so that they can actually invest into this?
Network Rail is mentioned here, and you want Network Rail to actually look at their programme and how we can fit in. How far have those discussions gone as to how Network Rail will be looking at involvement in this project? And are they going to submit themselves at some point to actually say, 'Yes, we will use this centre as part of our programme as well?' That's going to be crucial, I think, to the future.
I also want to ask about rail gauges. We all think that rail is one track, but, actually, there are various gauges available. Is the centre going to be looking at multiple gauges or a single gauge? Is it going to look at freight as well as passenger? Is it going to look at different rail gauges, because if you're going to attract European investment and European companies, you may need to look at different gauges to suit their needs as well? So, will the centre have a difference in the gauges being used, and, as a consequence, have you thought about that in the planning application? It's all well and good to say we're going to have a planning application, but what's it for? Is it just for the track, is it for the whole infrastructure, is it for the maintenance centre? Will the planning application be a totality, or will it be piecemeal in that sense as well?
And finally, and Russell highlighted this, and I think it's important—the skills agenda. This, if it comes off and works, will, you said, initially give 150 permanent jobs, highly skilled jobs, some of those will be, and, as you highlighted, European colleagues have up to 400 or so. They're going to want a newer facility; if they've got one on the doorstep that is brand-new, they'll be looking at it. So, we could end up seeing quite an expansion as a consequence of this. Have you put into place plans to actually develop skills both of the existing workforce in the area, but also university graduate skills that come into this scheme, to ensure that we are able not just to have facilities, but that we can actually have the people who will work there?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad, ac rwy'n croesawu yn fawr y weledigaeth ar gyfer y ganolfan newydd ym mhen uchaf Cwm Dulais, fel y dywedodd Dai Lloyd, ardal sydd, yn amlwg, â hanes o fwyngloddio ac sydd bellach yn ystyried datblygu cyfeiriad newydd yr hoffech chi fynd iddi yn fy etholaeth gyfagos yng Nghastell-nedd?
Fe wnaethoch chi gyfeirio at rai pwyntiau rwy'n credu, yr hoffwn i sôn wrthych chi yn eu cylch, ac rwy'n croesawu gweledigaeth cynghorau Castell-nedd Port Talbot a Phowys hefyd wrth gydnabod y cyfleoedd a ddaw yn sgil prosiect o'r fath, a bydd cydweithio yn hyn o beth yn hollbwysig yn y dyfodol, ac rwy'n falch iawn eu bod wedi ymuno â Llywodraeth Cymru mewn cytundeb ar y cyd. Y cwestiynau yr hoffwn i eu holi: fe wnaethoch chi sôn am brifysgolion—pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda phrifysgolion er mwyn iddyn nhw fod yn ymwybodol ac fel y byddant yn cymryd rhan yn y gwaith datblygu a'r agweddau ymchwil y mae hyn yn eu cynnig? Oherwydd os ydych chi'n sôn am gadair, mae'n gyfle ledled y Deyrnas Unedig i'r prifysgolion hynny, ond a ydych chi wedi cael trafodaethau gyda phrifysgolion Cymru a'r DU o ran y cyfleoedd?
A ydych chi wedi edrych ar gyllid ymchwil y DU? Rydych chi'n sôn am ariannu ymchwil arloesol yn y DU, ac yn amlwg bydd yn rhaid i'r DU roi rhywfaint o arian at hyn—nid wyf yn sôn am gyllid yr UE yn awr; rwy'n sôn am ariannu arloesi yn y DU—i edrych ar sut maen nhw'n mynd i ystyried y cyfle hwn, fel y gallan nhw fuddsoddi mewn gwirionedd yn hyn?
Mae sôn am Network Rail yma, ac rydych chi eisiau i Network Rail edrych mewn gwirionedd ar eu rhaglen a sut y gallwn ni fod yn rhan o hynny. Faint o drafodaeth a fu o ran sut y bydd Network Rail yn ystyried cymryd rhan yn y prosiect hwn? Ac a ydyn nhw'n mynd i ymrwymo eu hunain ar ryw adeg i ddweud mewn gwirionedd, 'byddwn, byddwn yn defnyddio'r ganolfan hon yn rhan o'n rhaglen hefyd'? Mae hynny'n mynd i fod yn hollbwysig, rwy'n credu, i'r dyfodol.
Hoffwn ofyn hefyd am fesur rheilffyrdd. Rydym ni i gyd yn meddwl mai un trac yw'r rheilffordd, ond, mewn gwirionedd, mae sawl mesur ar gael. A fydd y ganolfan yn edrych ar sawl mesur neu fesur unigol? A yw'n mynd i ystyried cludo nwyddau yn ogystal â theithwyr? A yw'n mynd i ystyried rheilffyrdd o wahanol fesuriadau, oherwydd os ydych chi'n mynd i ddenu buddsoddiad Ewropeaidd a chwmnïau o Ewrop, efallai y bydd angen ichi edrych ar wahanol fesuriadau i ddiwallu eu hanghenion hwythau hefyd? Felly, a fydd y ganolfan yn gwahaniaethu o ran y mesur a ddefnyddir, ac, o ganlyniad, a ydych chi wedi meddwl am hynny yn y cais cynllunio? Mae'n iawn dweud ein bod ni'n mynd i gael cais cynllunio, ond beth yw'r diben? Ai ar gyfer y trac yn unig y mae, ai ar gyfer y seilwaith cyfan, ai ar gyfer y ganolfan gynnal a chadw? A fydd y cais cynllunio yn un cyfan, neu a fydd yn dameidiog yn yr ystyr hwnnw hefyd?
Ac yn olaf, a thynnodd Russell sylw at hyn, ac rwy'n credu ei fod yn bwysig—yr agenda sgiliau. Bydd hyn, os bydd yn llwyddiannus ac yn gweithio, fel y gwnaethoch chi ddweud, yn creu 150 o swyddi parhaol yn y lle cyntaf, swyddi medrus iawn, y bydd rhai ohonyn nhw, ac, fel y gwnaethoch chi ddweud, mae gan y canolfannau cyffelyb yn Ewrop hyd at oddeutu 400. Byddan nhw eisiau cael cyfleuster mwy newydd; os oes un newydd sbon o fewn cyrraedd iddyn nhw, byddant yn rhoi ystyriaeth i hynny. Felly, yn y pen draw fe allem ni weld tipyn o ehangu o ganlyniad i hyn. A ydych chi wedi rhoi cynlluniau ar waith i ddatblygu sgiliau'r gweithlu presennol yn yr ardal, a hefyd y sgiliau i raddedigion mewn prifysgolion a fydd yn rhan o'r cynllun hwn, er mwyn sicrhau y gallwn ni nid yn unig gael cyfleusterau, ond y gallwn ni gael y bobl a fydd mewn gwirionedd yn gweithio yno?
Can I thank David Rees for his questions and, again, for his support as well for this project, which will bring enormous benefits for the Dulais valley? It will transform opportunities for many people, young and not so young, in the Dulais valley, who are looking for well-paid, high-quality employment. I'm incredibly grateful to the work that is being undertaken collaboratively between Powys and Neath Port Talbot councils and Welsh Government. It's not the only joint venture and it's not the only partnership that Welsh Government currently enjoys with local authorities across Wales—there are many other partnerships, such as the partnership concerning Cardiff bus station, the partnership in Newport, which has seen Welsh Government work with the private sector on the international convention centre, and the partnership that we've been able to form with Wrexham County Borough Council, concerning the transport interchange in Wrexham. I'm keen, wherever and whenever possible, to co-produce facilities and opportunities and to ensure that we design the environment in which businesses can thrive together. I have been incredibly impressed by the enthusiasm that's been shown by both Neath Port Talbot and Powys.
Already, the sector works very closely with many universities across the UK and discussions are ongoing between the sector and universities about how we can maximise R&D and innovation opportunities within the United Kingdom. Of course, I think given the close proximity of Swansea University to this particular location, there will be huge potential benefits for that institution. But it won't be limited just to Swansea University. I want to make sure that we attract the best and the brightest but that we also create as many opportunities for our own universities, and, it has to be said as well, for our further education institutions and work-based learning providers. I think it will be absolutely vital that the regional skills partnership in the region views this particular project as a priority for ensuring that there is a strong pipeline of skilled people able to serve it and, indeed, to benefit from it.
I'd refer Dai Rees to my statement in so far as the work with Innovate UK and Network Rail is concerned, but the next stage will see technical project viability analysis undertaken with the entire rail industry. This is the exercise that, if successful—and all indications to date show that it will be successful—will make the investment case very compelling indeed. We're currently seeking legal advice on the procurement options for this analysis work. It should also be said, Dirprwy Lywydd, that the potential of this project to create sustainable job creation in a post-coal future is incredibly compelling. But we're not going to rest on our laurels and expect the public to support it blindly. Indeed, the next phase of work will involve detailed consultation on all aspects of the projects—those aspects that David Rees identified—the facilities, the track itself, the R&D opportunities, the hub that will see education facilities created. And so, we're going to be working with our local authority partners as well as with the local regeneration group and the local community, to ensure that everybody is firmly behind and supportive of this particular intervention.
And then the scope of what it offers—Dai Rees questioned the gauges and freight—well, the scope of what it offers will depend on the scale of interest from the rail industry itself. But I am determined to ensure that when we present the planning application at the end of this year or in early 2020, it will capture all of the elements that I've identified in my statement and which I hope all Members will take the opportunity to be further briefed on after this statement.
A gaf i ddiolch i David Rees am ei gwestiynau ac, unwaith eto, am ei gefnogaeth i'r prosiect hwn hefyd, a fydd yn dod â manteision aruthrol i Gwm Dulais? Bydd yn trawsnewid cyfleoedd i lawer o bobl, yn ifanc a heb fod mor ifanc, yng Nghwm Dulais, sy'n chwilio am swyddi o safon uchel sy'n talu cyflogau da. Rwy'n hynod ddiolchgar i'r gwaith sy'n cael ei wneud ar y cyd rhwng cynghorau Powys a Chastell-nedd Port Talbot a Llywodraeth Cymru. Nid dyma'r unig fenter ar y cyd ac nid dyma'r unig bartneriaeth sydd gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd gydag awdurdodau lleol ledled Cymru—mae llawer o bartneriaethau eraill, fel y bartneriaeth sy'n ymwneud â gorsaf fysiau Caerdydd, y bartneriaeth yng Nghasnewydd, lle bu Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r sector preifat ar y ganolfan gynadledda ryngwladol, a'r bartneriaeth yr ydym ni wedi gallu ei ffurfio gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam ynghylch y gyfnewidfa drafnidiaeth yn Wrecsam. Rwy'n awyddus, lle bynnag a phryd bynnag y bydd hynny'n bosib, i gydweithio ar greu cyfleusterau a chyfleoedd a sicrhau ein bod yn cynllunio'r amgylchiadau lle gall busnesau ffynnu gyda'i gilydd. Mae'r brwdfrydedd a ddangoswyd gan Gastell-nedd Port Talbot a Phowys wedi creu argraff anhygoel arnaf.
Eisoes, mae'r sector yn cydweithio'n agos iawn â llawer o brifysgolion ledled y DU ac mae trafodaethau ar y gweill rhwng y sector a phrifysgolion ynghylch sut y gallwn ni fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd ymchwil, datblygu ac arloesi yn y Deyrnas Unedig. Wrth gwrs, oherwydd agosatrwydd Prifysgol Abertawe at y lleoliad penodol hwn, rwy'n credu y bydd manteision enfawr i'r sefydliad hwnnw. Ond ni fydd yn gyfyngedig i Brifysgol Abertawe yn unig. Mae arnaf eisiau gwneud yn siŵr ein bod yn denu'r gorau a'r mwyaf disglair ond ein bod hefyd yn creu cynifer o gyfleoedd ar gyfer ein prifysgolion ein hunain, ac mae'n rhaid dweud hefyd, ar gyfer ein sefydliadau addysg bellach a'r cyrff hynny sy'n cynnig cynlluniau dysgu sy'n seiliedig ar waith. Rwy'n credu y bydd hi'n gwbl hanfodol i'r bartneriaeth sgiliau rhanbarthol yn y rhanbarth ystyried y prosiect penodol hwn yn flaenoriaeth er mwyn sicrhau y gall digonedd o bobl fedrus ei wasanaethu ac, yn wir, yn elwa ohono.
Hoffwn gyfeirio Dai Rees at fy natganiad o ran y gwaith gydag Innovate UK a Network Rail, ond y cam nesaf fydd cynnal dadansoddiad hyfywedd o brosiectau technegol gyda'r diwydiant rheilffyrdd yn ei gyfanrwydd. Dyma'r ymarferiad a fydd, os yw'n llwyddiannus—ac mae pob argoel hyd yma'n dangos y bydd yn llwyddiannus—yn gwneud yr achos buddsoddi yn un grymus iawn yn wir. Rydym ni ar hyn o bryd yn ceisio cyngor cyfreithiol ar y dewisiadau caffael ar gyfer y gwaith dadansoddi hwn. Dylid dweud hefyd, Dirprwy Lywydd, fod potensial y prosiect hwn i greu swyddi cynaliadwy mewn ar hen safle glo yn hynod o ddeniadol. Ond dydym ni ddim yn mynd i orffwys ar ein rhwyfau a disgwyl i'r cyhoedd ei gefnogi'n ddifeddwl. Yn wir, bydd cam nesaf y gwaith yn cynnwys ymgynghori manwl ar bob agwedd ar y prosiectau—yr agweddau hynny a nododd David Rees—y cyfleusterau, y trac ei hun, y cyfleoedd ymchwil a datblygu, y ganolfan a fydd yn sicrhau y caiff cyfleusterau addysg eu creu. Ac felly, byddwn yn gweithio gyda'n partneriaid mewn awdurdodau lleol yn ogystal â gyda'r grŵp adfywio lleol a'r gymuned leol, i sicrhau bod pawb yn gwbl ffafriol a chefnogol o'r ymyrraeth benodol hon.
Ac yna, mae cwmpas yr hyn y mae'n ei gynnig—holodd Dai Rees am fesuriadau'r trac ac am gludo nwyddau—wel, bydd cwmpas yr hyn y bydd yn ei gynnig yn dibynnu ar faint o ddiddordeb fydd gan y diwydiant rheilffyrdd ei hun. Ond rwy'n benderfynol o sicrhau, pan fyddwn ni'n cyflwyno'r cais cynllunio ar ddiwedd y flwyddyn hon neu ddechrau 2020, y bydd yn cynnwys yr holl elfennau yr wyf i wedi'u nodi yn fy natganiad ac y gobeithiaf y bydd yr holl Aelodau'n manteisio ar y cyfle i gael rhagor o wybodaeth amdanynt ar ôl y datganiad hwn.
I add to the cross-party support and, indeed, enthusiasm and excitement for this project. Could I ask the Minister to be a little clearer about who's driving this forward? We have this joint venture with Welsh Government and the two local councils, which is very positive. You mentioned just now presenting the planning application—can I infer from that that it will be the joint venture that will be making that planning application? Who in the sector is involved? It's great to hear that they'll be funding it, but, when the Minister speaks of the sector, I don't know whether that's Network Rail, Transport for Wales, a train operating company, or others who are associated with it. What type of player does he expect to be paying for this? And also—and, with respect to this one, I entirely understand if commercial sensitivity prevents him from saying everything that he may know, but what is the role of the current landowner, I think Celtic Energy? Do you expect them to remain a long-term partner in the project, or is it likely that, at some point, someone else will take over ownership of the land and be taking this forward?
Finally, you say there's a testing facility in Germany currently, but we don't have anything like this in the UK. To the extent that testing is needed, I assume that some of that has been happening in Germany that might otherwise happen in the UK, but is it also the case that some testing now needs to happen on live lines that could otherwise be happening on this 7 km track, and will we at least in the margin be able to look forward to a few less engineering disruptions when we have this facility, if it comes to pass?
Rwy'n ategu'r gefnogaeth drawsbleidiol ac, yn wir, y brwdfrydedd a'r cyffro ar gyfer y prosiect hwn. A gaf i ofyn i'r Gweinidog fod ychydig yn gliriach ynghylch pwy sy'n bwrw ymlaen â hyn? Mae gennym ni'r fenter hon ar y cyd â Llywodraeth Cymru a'r ddau gyngor lleol, sy'n gadarnhaol iawn. Fe wnaethoch chi sôn gynnau am gyflwyno'r cais cynllunio—a allaf i gasglu o hynny mai'r cyd-fenter a fydd yn gwneud y cais cynllunio hwnnw? Pwy yn y sector fydd yn rhan o hynny? Mae'n wych clywed y byddant yn ei ariannu, ond, pan fydd y Gweinidog yn siarad am y sector, wn i ddim a yw hynny'n golygu Network Rail, Trafnidiaeth Cymru, cwmni trenau, neu eraill sy'n gysylltiedig â hynny. Pwy mae'n disgwyl iddo dalu am hyn? Ac hefyd—ac, o ran hyn, rwy'n llwyr ddeall os yw sensitifrwydd masnachol yn ei atal rhag dweud popeth y mae'n ei wybod efallai, ond beth yw rhan y tirfeddiannwr presennol, sef Celtic Energy, rwy'n credu? A ydych chi'n disgwyl iddyn nhw barhau'n bartner tymor hir yn y prosiect, neu a yw'n debygol, ar ryw adeg, y bydd rhywun arall yn prynu'r tir ac yn bwrw ymlaen â hyn?
Yn olaf, rydych chi'n dweud bod yna gyfleuster profi yn yr Almaen ar hyn o bryd, ond does gennym ni ddim byd tebyg i hyn yn y DU. I'r graddau bod angen profion, cymeraf fod rhywfaint o hynny wedi bod yn digwydd yn yr Almaen a allai ddigwydd fel arall yn y DU, ond a yw hefyd yn wir fod angen cynnal profion yn awr ar linellau byw a allai fod yn digwydd fel arall ar y trac 7 cilomedr hwn, ac a fyddwn ni o leiaf ar y cyrion yn gallu edrych ymlaen at ychydig llai o aflonyddwch peirianyddol pan fydd y cyfleuster hwn gennym ni, os bydd yn gweld golau dydd?
Well, Mark Reckless is absolutely right that live line testing can be disruptive and therefore having a 7 km test facility, which trains can be tested to a maximum speed of 120 miles an hour on, is incredibly desirable, not just for the operators and the manufacturers but also for passengers. To date, Welsh Government and I, as the responsible Minister, have been driving this particular project, but we have now formed the joint venture agreement with Powys and Neath Port Talbot and, in parallel, we'll be working jointly with the current landowner, Celtic Energy, to secure all the necessary options, all of the necessary consents and the land forms that will allow the rail project to proceed in a timely fashion. And therefore, from this date, we will be working together in full partnership.
Insofar as the sector is concerned—by the sector, I mean that we have engaged extensively with network operators, with manufacturers of rolling stock, with operators of rolling stock—the cost of sending rolling stock currently from one European country to the Czech Republic or to Germany is very considerable indeed, and it can cost tens of thousands of pounds simply to send a train, a carriage, from Spain over to Germany. With the opportunity, for example, for CAF, based in Newport, to utilise a facility just along the line, further down the line in the west, we could see huge economic benefits for those particular manufacturers as well because the savings that they will incur will be significant indeed. And that is why we believe that, simply within the British market, there is enormous and sufficient support for the project to go forward, but the added bonus of being able to attract manufacturers and operators from across Europe would be something I'm sure every Member would welcome.
In the future, in terms of the ownership of the asset, well, that will be determined through the joint venture agreement in conjunction with those who will pay for it, and those who will be paying for it will be industry manufacturers and operators themselves.
Wel, mae Mark Reckless yn hollol gywir y gall profion rheilffyrdd fyw fod yn drafferthus ac felly mae cael cyfleuster prawf 7 km, y gellir profi trenau i hyd at gyflymder o 120 milltir yr awr arno, yn ddymunol dros ben, nid i'r gweithredwyr a'r gweithgynhyrchwyr yn unig ond hefyd i deithwyr. Hyd yma, mae Llywodraeth Cymru a minnau, y Gweinidog sy'n gyfrifol, wedi bod yn meithrin y prosiect arbennig hwn, ond bellach rydym ni wedi ffurfio'r cytundeb cyd-fenter â Phowys a Chastell-nedd Port Talbot ac, yn gyfochrog â hynny, byddwn yn gweithio ar y cyd â'r tirfeddiannwr presennol, Celtic Energy, i sicrhau'r holl ddewisiadau angenrheidiol, yr holl ffurflenni tir a'r caniatâd angenrheidiol er mwyn caniatáu i'r prosiect rheilffyrdd fynd yn ei flaen yn brydlon. Ac felly, o'r dyddiad hwn ymlaen, byddwn yn gweithio gyda'n gilydd mewn partneriaeth lawn.
O ran y sector—ac wrth hynny rwy'n golygu ein bod ni wedi ymgysylltu'n helaeth â gweithredwyr rhwydwaith, â gweithgynhyrchwyr cerbydau, â gweithredwyr cerbydau—ar hyn o bryd mae'r gost o anfon cerbydau o un wlad Ewropeaidd i'r Weriniaeth Tsiec neu'r Almaen yn sylweddol iawn, a gall gostio degau o filoedd o bunnoedd dim ond i anfon trên, cerbyd, o Sbaen i'r Almaen. Gyda'r cyfle, er enghraifft, i CAF, a leolir yng Nghasnewydd, i ddefnyddio cyfleuster nid nepell i lawr y rheilffordd i'r gorllewin, gallem weld manteision economaidd enfawr i'r gweithgynhyrchwyr arbennig hynny hefyd gan y bydd yr arbedion iddyn nhw yn sylweddol yn wir. A dyna pam ein bod ni'n credu, yn y farchnad Brydeinig yn unig, fod cefnogaeth enfawr a digonol i'r prosiect fynd yn ei flaen, ond byddai'r hwb ychwanegol o allu denu gweithgynhyrchwyr a gweithredwyr o bob cwr o Ewrop yn rhywbeth, rwy'n siŵr y byddai pob Aelod yn ei groesawu.
Yn y dyfodol, o ran perchenogaeth yr ased, wel, bydd hynny'n cael ei bennu drwy'r cytundeb cyd-fenter law yn llaw â'r rhai a fydd yn talu amdano, a'r rhai a fydd yn talu amdano fydd gweithgynhyrchwyr a gweithredwyr y diwydiant eu hunain.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 6 on our agenda this afternoon is a statement by the Minister for Housing and Local Government—the Welsh Government response to the building safety expert group's road map—and I call on the Minister for Housing and Local Government, Julie James.
Eitem 6 ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol—ymateb Llywodraeth Cymru i gynllun y grŵp arbenigwyr ar ddiogelwch adeiladau—a galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James.
Thank you, Deputy Presiding Officer.
I intend to take forward an ambitious programme of work to enhance the safety of residents living in higher risk buildings in Wales. The Welsh Government has a strong record in advancing fire safety. Deputy Presiding Officer, as you will certainly know, we were the first country in the world to require sprinklers in all newly built and converted houses and flats. I want to ensure that we build on this strong legacy and that Wales continues to be a leader in keeping people safe in their homes.
As I have repeatedly said, however, there must be no room for complacency. This is in the forefront of my mind in responding to the building safety expert group’s road map, published last month. The Welsh Government accepts all the expert group’s recommendations in principle. We will now work to address them as quickly as we can, but we will not rush this important work. As the expert group has said in their road map, there is a need for a considered and coherent approach and it will take time to get this right.
The Welsh Government will take forward a comprehensive programme of work to reform the regulatory system in respect of higher risk buildings in Wales. This will be phased over this and the next Assembly term. I will put in place stretching timescales and clear objectives to steer delivery by both Welsh Government and our stakeholders.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
Rwy'n bwriadu bwrw ymlaen â rhaglen uchelgeisiol o waith i wella diogelwch trigolion sy'n byw mewn adeiladau risg uwch yng Nghymru. Mae gan Lywodraeth Cymru enw da o ran hybu diogelwch tân. Dirprwy Lywydd, fel y gwyddoch chi'n sicr, ni oedd y wlad gyntaf yn y byd i fynnu cael chwistrellwyr dŵr mewn pob tŷ a fflat newydd eu hadeiladu a'u haddasu. Rwyf eisiau sicrhau ein bod yn datblygu'r sail gref hon a bod Cymru yn parhau i fod yn arweinydd o ran cadw pobl yn ddiogel yn eu cartrefi.
Fel y dywedais dro ar ôl tro, fodd bynnag, ni ddylid llaesu dwylo. Mae hyn ar flaen fy meddwl wrth ymateb i gynllun y grŵp arbenigwyr ar ddiogelwch adeiladau, a gyhoeddwyd fis diwethaf. Mae Llywodraeth Cymru yn derbyn holl argymhellion y grŵp arbenigwyr mewn egwyddor. Byddwn yn gweithio nawr i ymdrin â nhw cyn gynted ag y gallwn ni, ond ni fyddwn yn rhuthro'r gwaith pwysig hwn. Fel y mae'r grŵp arbenigwyr wedi dweud yn ei gynllun, mae angen dull ystyriol a chydlynol a bydd yn cymryd amser i wneud hyn yn iawn.
Bydd Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â rhaglen gynhwysfawr o waith i ddiwygio'r system reoleiddio o ran adeiladau risg uwch yng Nghymru. Caiff hyn ei gyflwyno fesul cam dros y tymor Cynulliad hwn a'r un nesaf. Byddaf yn sefydlu amserlenni ymestynnol ac amcanion clir fel canllaw i Lywodraeth Cymru a'n rhanddeiliaid o ran sut y dylen nhw fynd ati.
In the first instance, we will secure immediate improvements in the here and now. In advance of more far-reaching reform, we will focus on generating culture change and making our existing processes work more effectively to ensure resident safety. We will bring forward amendments to existing legislation in support of this where required. I've already indicated that I aim to table amendments to the building regulations in order to ban the use of combustible cladding materials by the end of the summer. I'm also keen, as I stated last month, to promote the retrofitting of sprinklers. We know that such systems are among the most effective measures in preventing deaths and injuries from fire. Evidence also suggests that their presence dramatically reduces the cost and disruption caused by fire. So, there's not only a moral imperative for building owners to fit sprinklers, but a sound commercial case.
We'll be ensuring that this message is heard loud and clear in the coming months. To take account of developments in the market, we will issue new guidance on mist systems. We will also re-launch the ‘Householders Guide to Fire Sprinklers’, originally published in 2015, in the autumn. In collaboration with the fire and rescue service, we will take forward a targeted campaign to build awareness of this guidance and to encourage the retrofitting of sprinklers in private sector high-rise buildings. At the same time, we will also work with registered social landlords to build on the strong progress to date in retrofitting sprinklers in social sector high-rise blocks.
I will also bring forward amendments to existing legislation to make fire and rescue authorities statutory consultees in the planning process. This is an important step in managing changes in local levels of fire risk. As all significant planning applications raise issues such as access for fire appliances, our proposals will go much further than high-rise buildings, and I aim to consult on the detail later this year. This ambitious change will embed the principle of regulatory collaboration between local authorities and the fire and rescue service, which will be a hallmark of the new system in Wales.
In addition to these changes, we will develop an ambitious package of future regulatory reform. My officials are establishing two work streams, which will involve members of the building safety expert group as well as other practitioners from Wales and further afield. One work stream will consider the design and construction phase. A key task facing this work stream will be to refine and trial an entirely new building control process for higher risk buildings. This will build on the principles outlined in the expert group’s road map. This includes the need for a more robust inspection regime, stop points, and the central involvement of the fire and rescue service at key stages. The work stream will also feed into comprehensive legislative proposals to define duty holder roles and responsibilities to remedy the lack of clear accountability for safety outcomes in the current system. These are likely to reflect the requirements of the Construction (Design and Management) Regulations 2015, which have transformed health and safety in the construction industry.
The other work stream will focus on the management and regulation of fire safety in higher risk buildings when they are occupied. This work stream will, again, draw up clear roles for duty holders. It would also consider the shape of legislation to replace the current fire safety Order, which was designed mostly for workplaces and does not adequately protect private dwellings. Given that this will require primary legislation, it is unlikely that we will be able to complete this work during the current Assembly term. Where possible, however, we will use our existing powers to make regulations under the Order and issue guidance as interim measures. One of the strengths of the Welsh Government’s approach to date has been our ability to link together different phases of the building life cycle. This is reflected in our early commitment to amend or replace the fire safety Order as a key element of our reform package.
The occupation phase work stream will also consider how to enhance the role of residents by ensuring that their voices are heard and that they are provided with clear information about fire safety in their building. I'm pleased that the Welsh Government is taking forward this work with Community Housing Cymru in partnership with their member housing associations. The Welsh Government will work closely with stakeholders in both the social and private sectors to ensure that the best practice identified is embedded as widely as possible.
We will also address issues of overarching significance that cut across the building life cycle. A critical aspect of the Welsh Government’s initial stage of work will be to define the range of buildings in scope of reform. The expert group have made it clear that the 30m height threshold proposed by Dame Judith Hackitt in her review is not exacting enough in the Welsh context. I agree that we can and should go further in bringing additional buildings within scope. For this reason, we will consider the forthcoming proposals of the National Fire Chiefs Council in relation to a building risk matrix. We will also commission our own research into the full range of implications of each of the proposed options put forward by the expert group in its road map. These were the adoption of height thresholds of either of 18m or 11m, as well as the potential inclusion of additional buildings on the basis of risk factors other than height.
It is important that we make a considered decision that balances proportionality with the need to ensure resident safety. We are taking forward this work at pace and I will make a definitive announcement on a proposal for buildings in scope in the autumn. I am clear, however, that the threshold will be no higher than 18m. We will consult on the question of buildings in scope, alongside a wide range of other detailed proposals for reform, in the summer of 2020. This will be with a view to legislation in the next Assembly term.
The proposed legislation will be ambitious and far reaching. It will set out unambiguous roles and responsibilities for duty holders across the building life cycle. It will mandate robust fire safety checks. It will embed a new system of oversight and enforcement to reverse the race to the bottom and drive improved safety outcomes that will apply during design, construction, renovation and ongoing building occupation.
As I have said before, it is essential that we balance an appropriate sense of urgency with the need to get this complex and enduring package of reform absolutely right. The Welsh Government's phased approach to implementation will ensure that we strike the right balance. We will not compromise on effective delivery for the sake of quick fixes that we later find have failed to bring about the change required. In their road map, the building safety expert group set out a clear case for both interim measures to be turned around at pace and for ambitious regulatory reform in the longer term. This is exactly the approach that the Welsh Government will take in order to improve the safety of higher risk residential buildings and those who live in them. Diolch.
Yn y lle cyntaf, byddwn yn sicrhau gwelliannau ar unwaith. Cyn y diwygio a fydd yn fwy pellgyrhaeddol, byddwn yn canolbwyntio ar greu newid mewn diwylliant a gwneud i'n prosesau presennol weithio'n fwy effeithiol i sicrhau diogelwch preswylwyr. Byddwn yn cyflwyno gwelliannau i'r ddeddfwriaeth bresennol i gefnogi hyn lle bo angen. Rwyf eisoes wedi nodi fy mod yn bwriadu cyflwyno gwelliannau i'r rheoliadau adeiladu er mwyn gwahardd defnyddio deunydd gorchuddio llosgadwy erbyn diwedd yr haf. Rwyf hefyd yn awyddus, fel y dywedais fis diwethaf, i hybu ôl-osod systemau chwistrellu dŵr. Gwyddom fod systemau o'r fath ymhlith y mesurau mwyaf effeithiol i atal marwolaethau ac anafiadau o ganlyniad i danau. Mae tystiolaeth hefyd yn awgrymu bod eu presenoldeb yn lleihau'r gost a'r difrod a achosir gan dân yn sylweddol. Felly, nid yn unig bod rheidrwydd moesol ar berchnogion adeiladau i osod chwistrellwyr, ond mae rhesymau masnachol cadarn dros wneud hynny hefyd.
Byddwn yn sicrhau bod y neges hon yn cael ei chlywed yn glir yn ystod y misoedd nesaf. Er mwyn ystyried datblygiadau yn y farchnad, byddwn yn cyhoeddi canllawiau newydd ar gyfer systemau chwistrellu niwl dŵr. Byddwn hefyd yn ail-lansio'r 'Canllaw i Ddeiliaid Tai ar Systemau Chwistrellu', a gyhoeddwyd yn wreiddiol yn 2015, yn yr hydref. Ar y cyd â'r gwasanaeth tân ac achub, byddwn yn bwrw ymlaen ag ymgyrch wedi'i thargedu i godi ymwybyddiaeth o'r canllawiau hyn ac i annog ôl-osod systemau chwistrellu mewn adeiladau uchel iawn yn y sector preifat. Ar yr un pryd, byddwn hefyd yn gweithio gyda landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i ddatblygu'r cynnydd cadarn a wnaed hyd yn hyn o ran gosod chwistrellwyr mewn adeiladau uchel iawn yn y sector cymdeithasol.
Byddaf hefyd yn cyflwyno gwelliannau i'r ddeddfwriaeth bresennol i wneud awdurdodau tân ac achub yn gyrff ymgynghori statudol yn y broses gynllunio. Mae hwn yn gam pwysig o ran rheoli newidiadau mewn lefelau risg tân lleol. Gan fod pob cais cynllunio sylweddol yn codi materion fel mynediad ar gyfer peiriannau tân, bydd ein cynigion yn mynd llawer ymhellach nag adeiladau uchel iawn, a bwriadaf ymgynghori ar y manylion yn ddiweddarach eleni. Bydd y newid uchelgeisiol hwn yn sefydlu'r egwyddor o gydweithio rheoleiddiol rhwng awdurdodau lleol a'r gwasanaeth tân ac achub, a fydd yn nodweddu'r system newydd yng Nghymru.
Yn ogystal â'r newidiadau hyn, byddwn yn datblygu pecyn uchelgeisiol o ddiwygiadau rheoleiddiol ar gyfer y dyfodol. Mae fy swyddogion yn sefydlu dwy ffrwd waith, a fydd yn cynnwys aelodau o'r grŵp arbenigwyr ar ddiogelwch adeiladau yn ogystal ag ymarferwyr eraill o Gymru a thu hwnt. Bydd un ffrwd waith yn ystyried y cyfnod dylunio ac adeiladu. Un o'r tasgau allweddol sy'n wynebu'r ffrwd waith hon fydd mireinio ac arbrofi gyda phroses rheoli adeiladu hollol newydd ar gyfer adeiladau risg uwch. Bydd hyn yn adeiladu ar yr egwyddorion a amlinellir yng nghynllun y grŵp arbenigol. Mae hyn yn cynnwys yr angen am drefn arolygu fwy cadarn, pwyntiau atal, a rhan ganolog y gwasanaeth tân ac achub mewn cyfnodau allweddol. Bydd y ffrwd waith hefyd yn cyfrannu at gynigion deddfwriaethol cynhwysfawr i ddiffinio swyddogaethau a chyfrifoldebau deiliaid dyletswydd i unioni'r diffyg atebolrwydd clir am ganlyniadau diogelwch yn y system bresennol. Mae'r rhain yn debygol o adlewyrchu gofynion Rheoliadau Adeiladu (Dylunio a Rheoli) 2015, sydd wedi trawsnewid iechyd a diogelwch yn y diwydiant adeiladu.
Bydd y ffrwd waith arall yn canolbwyntio ar reoli a rheoleiddio diogelwch tân mewn adeiladau risg uwch pan fydd pobl ynddynt. Unwaith eto, bydd y ffrwd waith hon yn llunio swyddogaethau clir i ddeiliaid dyletswydd. Byddai hefyd yn ystyried ffurf deddfwriaeth i ddisodli'r Gorchymyn diogelwch tân presennol, a gynlluniwyd yn bennaf ar gyfer gweithleoedd ac nad yw'n diogelu anheddau preifat yn ddigonol. O gofio y bydd hyn yn gofyn am ddeddfwriaeth sylfaenol, mae'n annhebygol y byddwn yn gallu cwblhau'r gwaith hwn yn ystod y tymor Cynulliad presennol. Lle bo'n bosib, fodd bynnag, byddwn yn defnyddio ein pwerau presennol i wneud rheoliadau o dan y Gorchymyn a chyhoeddi canllawiau fel mesurau dros dro. Un o gryfderau dull gweithredu Llywodraeth Cymru hyd yn hyn yw ein gallu i gysylltu gwahanol gyfnodau o gylch bywyd yr adeilad gyda'i gilydd. Adlewyrchir hyn yn ein hymrwymiad cynnar i ddiwygio neu ddisodli'r Gorchymyn diogelwch tân fel elfen allweddol o'n pecyn diwygio.
Bydd ffrwd waith y cyfnod meddiant hefyd yn ystyried sut i wella swyddogaeth preswylwyr drwy sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed a'u bod yn derbyn gwybodaeth glir am ddiogelwch tân yn eu hadeilad. Rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwn gyda Chartrefi Cymunedol Cymru mewn partneriaeth â'u cymdeithasau tai sy'n aelodau. Bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda rhanddeiliaid yn y sectorau cymdeithasol a phreifat i sicrhau bod yr arferion gorau a nodwyd yn cael eu hymgorffori mor eang â phosib.
Byddwn hefyd yn mynd i'r afael â materion o arwyddocâd cyffredinol sy'n cynnwys holl gylch bywyd yr adeilad. Un agwedd hanfodol ar gyfnod gwaith cychwynnol Llywodraeth Cymru fydd diffinio'r ystod o adeiladau o fewn y cwmpas diwygio. Mae'r grŵp arbenigol wedi ei gwneud hi'n glir nad yw'r trothwy uchder o 30m a gynigiwyd gan y Fonesig Judith Hackitt yn ei hadolygiad yn ddigon manwl yn y cyd-destun Cymreig. Cytunaf y gallwn ni ac y dylem ni fynd ymhellach o ran dod ag adeiladau ychwanegol o fewn y cwmpas. Am y rheswm hwn, byddwn yn ystyried cynigion arfaethedig Cyngor Cenedlaethol y Penaethiaid Tân mewn cysylltiad â matrics risg adeiladu. Byddwn hefyd yn comisiynu ein hymchwil ein hunain i'r ystod lawn o oblygiadau pob un o'r dewisiadau arfaethedig a gyflwynwyd gan y grŵp arbenigol yn ei gynllun. Roedd y rhain yn cynnwys trothwyon uchder naill ai o 18m neu 11m, yn ogystal â'r posibilrwydd o gynnwys adeiladau ychwanegol ar sail ffactorau risg yn hytrach nag uchder.
Mae hi yn bwysig ein bod yn gwneud penderfyniad ystyriol sy'n cydbwyso cymesuredd â'r angen i sicrhau diogelwch preswylwyr. Rydym yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwn yn gyflym a byddaf yn gwneud cyhoeddiad pendant ar gynnig ar gyfer adeiladau a fydd o fewn y cwmpas yn yr hydref. Rwy'n glir, fodd bynnag, na fydd y trothwy yn uwch na 18m. Byddwn yn ymgynghori ar gwestiwn yr adeiladau o fewn y cwmpas, ynghyd ag ystod eang o gynigion manwl eraill ar gyfer diwygio, yn haf 2020. Bydd hyn gyda'r bwriad o gael deddfwriaeth yn y tymor Cynulliad nesaf.
Bydd y ddeddfwriaeth arfaethedig yn uchelgeisiol ac yn bellgyrhaeddol. Bydd yn nodi swyddogaethau a chyfrifoldebau diamwys ar gyfer deiliaid dyletswydd drwy gydol oes yr adeilad. Bydd yn gwneud gwiriadau diogelwch tân cadarn yn orfodol. Bydd yn sefydlu system newydd o oruchwylio a gorfodi i wrthdroi'r ras i'r gwaelod ac annog canlyniadau diogelwch gwell a fydd yn berthnasol yn ystod y gwaith dylunio, adeiladu, adnewyddu a meddiant parhaus.
Fel rwyf wedi dweud o'r blaen, mae'n hanfodol ein bod yn cydbwyso ymdeimlad priodol o frys â'r angen i gael y pecyn diwygio cymhleth a pharhaus hwn yn hollol gywir. Bydd dull Llywodraeth Cymru o weithredu fesul cam yn sicrhau ein bod yn cael y cydbwysedd cywir. Ni fyddwn yn cyfaddawdu o ran cyflenwi effeithiol er mwyn atebion cyflym y byddwn yn ddiweddarach yn gweld eu bod wedi methu â sicrhau'r newid sydd ei angen. Yn ei gynllun, nododd y grŵp arbenigwyr ar ddiogelwch adeiladau achos clir dros newid mesurau dros dro yn gyflym a dros ddiwygio rheoleiddio uchelgeisiol yn y tymor hwy. Dyma'n union sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd ati er mwyn gwella diogelwch adeiladau preswyl risg uwch a'r rhai sy'n byw ynddyn nhw. Diolch.
Thank you. David Melding.
Diolch. David Melding.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I thank the Minister for making her statement? I'm a little disappointed; I think I have to be candid about this, given that we've had an earlier statement, the one in March, and I had hoped there'd be more pace and purpose in the May statement, which was promised in the earlier statement.
At the moment, we know that the Government accepts all the recommendations in the expert group's report in principle. We were promised a detailed response in May, and I think to say that the recommendations are accepted in principle is perhaps a little disappointing. I was hoping that we'd have something perhaps similar to the narrative we have when the Welsh Government responds to Assembly committee reports, so that we know those that are immediately going to be accepted in practice and then those that are in principle but will be heavily reworked, usually, by the Government. So, that's the first thing I want to say.
In March, the Minister also promised a clear project plan, and that was supposed to be delivered today, but I don't think without that clear response to the recommendations of the expert group's report that you can have something that constitutes such a delivery plan. I do acknowledge that there has been some progress in terms of the detail about next steps. For instance, I do welcome the fact that the height threshold will be no higher than 18m. I think that is a very helpful statement and I think it will be a reassuring one, and it is one that we support.
Another step I welcome is making fire and rescue authorities consultees in the planning process. There is, however, as I hinted earlier, less progress in other areas—for example, promoting the retrofitting of sprinklers. The Minister really has not done much more than repeat what she said in March. I do not think it is exactly a clear project plan to say, regarding sprinklers, that there will be a relaunch of the 'Householders Guide to Fire Sprinklers' that was first published in 2015. I really did expect more at this stage.
I said in my response to the March statement that we need to engage residents more fully and effectively. And while I'm pleased that the Welsh Government will work with Community Housing Cymru to, and I quote,
'consider how to enhance the role of residents by ensuring that their voices are heard'—
end quote—I had expected something a bit more definitive and certainly quicker.
Much of the necessary work to implement the expert group's recommendations, at least those that we will get to hear are accepted in practice, will fall to the two work streams, as the Minister indicated. And I do realise there is a need to consider matters carefully and fully. However, there's also a need to act swiftly and to give fire safety the highest priority. Indeed, the Minister said in her March statement—and now I quote again—that there would be a
'project plan, with transparent timescales'.
Well, the only transparent timescale I can see in this statement is the promise of a consultation in the summer of 2020. That's a promise of a consultation one year hence. Not the conclusion of a consultation in a year, but the commencement of a consultation in one year, and that with a view—a view—to legislate in the next Assembly term.
We have to be upfront here: this is slow pace, and it resembles, in my view, more the sort of orderly legislative process that a Government would have in an area of public policy that needs updating and reform, but didn't have critical matters of danger within it, as I'm afraid we do at the moment in some aspects of fire safety, in particular in regard to high-rise buildings. We need to move more quickly so that we can act on the strong evidence base that the Hackitt review and this expert group's recommendations have developed.
Can I say—? If you do move more swiftly, we've still got two years of this Assembly term. I know our group will work very fully with you in that, and I'm sure that the other groups in this Assembly would do the same. We can move more quickly; I urge you to do so.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am wneud ei datganiad? Rwyf ychydig yn siomedig; rwy'n credu bod yn rhaid i mi fod yn onest am hyn, o gofio ein bod wedi cael datganiad cynharach, yr un ym mis Mawrth, ac roeddwn wedi gobeithio y byddai mwy o frys a phwrpas yn natganiad mis Mai, a addawyd yn y datganiad cynharach.
Ar hyn o bryd, gwyddom fod y Llywodraeth yn derbyn yr holl argymhellion yn adroddiad y grŵp arbenigol mewn egwyddor. Addawyd ymateb manwl inni ym mis Mai, a chredaf fod dweud y derbynnir yr argymhellion mewn egwyddor efallai ychydig yn siomedig. Roeddwn yn gobeithio y byddai gennym ni rywbeth tebyg efallai i'r naratif sydd gennym ni pan fydd Llywodraeth Cymru'n ymateb i adroddiadau pwyllgorau'r Cynulliad, fel ein bod yn gwybod pa rai sydd ar fin cael eu derbyn yn ymarferol ac wedyn y rhai sydd mewn egwyddor ond a fydd yn cael eu diwygio'n sylweddol, fel arfer, gan y Llywodraeth. Felly, dyna'r peth cyntaf yr wyf eisiau ei ddweud.
Ym mis Mawrth, addawodd y Gweinidog hefyd gynllun prosiect clir, ac roedd hynny i fod i gael ei gyflwyno heddiw, ond nid wyf yn credu, heb yr ymateb clir hwnnw i argymhellion adroddiad y grŵp arbenigwyr y gallwch chi gael rhywbeth sy'n gyfystyr â chynllun cyflenwi o'r fath. Rwy'n cydnabod bod rhywfaint o gynnydd wedi'i wneud o ran y manylion am y camau nesaf. Er enghraifft, rwyf yn croesawu'r ffaith na fydd y trothwy uchder yn uwch na 18m. Credaf fod hwnnw'n ddatganiad defnyddiol iawn a chredaf y bydd yn un calonogol, ac mae'n un yr ydym yn ei gefnogi.
Cam arall yr wyf yn ei groesawu yw gwneud yr awdurdodau tân ac achub yn gyrff ymgynghori yn y broses gynllunio. Fodd bynnag, fel yr awgrymais yn gynharach, mae llai o gynnydd mewn meysydd eraill—er enghraifft, hyrwyddo ôl-osod systemau chwistrellu. Nid yw'r Gweinidog wedi gwneud llawer mwy nag ailadrodd yr hyn a ddywedodd ym mis Mawrth. Nid wyf yn credu ei fod yn wirioneddol yn gynllun prosiect clir i ddweud, ynghylch chwistrellwyr dŵr, y bydd 'Canllaw i Ddeiliad Tai ar Systemau Chwistrellu', a gyhoeddwyd am y tro cyntaf yn 2015, yn cael ei ail-lansio. Roeddwn i wir yn disgwyl mwy erbyn hyn.
Dywedais yn fy ymateb i ddatganiad mis Mawrth fod angen inni gynnwys trigolion yn llawnach ac yn fwy effeithiol. Ac er fy mod yn falch y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Chartrefi Cymunedol Cymru i, a dyfynnaf,
ystyried sut i wella swyddogaeth preswylwyr drwy sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed—
diwedd y dyfyniad—roeddwn wedi disgwyl rhywbeth ychydig yn fwy pendant ac yn sicr yn gynt.
Bydd llawer o'r gwaith angenrheidiol i weithredu argymhellion y grŵp arbenigol, o leiaf y rhai y byddwn ni'n clywed iddyn nhw gael eu derbyn yn ymarferol, yn gyfrifoldeb y ddwy ffrwd waith, fel y nododd y Gweinidog. Ac rwy'n sylweddoli bod angen ystyried materion yn ofalus ac yn llawn. Fodd bynnag, mae hefyd angen gweithredu'n gyflym a rhoi'r flaenoriaeth uchaf i ddiogelwch tân. Yn wir, dywedodd y Gweinidog yn ei datganiad ym mis Mawrth—a dyfynnaf eto nawr—y byddai:
cynllun prosiect, gydag amserlenni clir.
Wel, yr unig amserlen glir y gallaf ei gweld yn y datganiad hwn yw'r addewid o ymgynghoriad yn yr haf, sef 2020. Mae hynny'n addewid o ymgynghoriad mewn blwyddyn o nawr felly. Nid canlyniad ymgynghoriad mewn blwyddyn yw hwn, ond cychwyn ymgynghoriad mewn blwyddyn, a hynny gyda'r bwriad—bwriad—o ddeddfu yn y tymor Cynulliad nesaf.
Rhaid inni fod yn agored yn hyn o beth: mae hyn yn araf, ac yn fy marn i, mae'n debycach i'r broses ddeddfwriaethol drefnus a fyddai gan Lywodraeth mewn unrhyw faes polisi cyhoeddus y mae angen ei diweddaru a'i diwygio, a heb faterion tyngedfennol o berygl ynddi, fel sydd gennym ni, mae arnaf ofn, ar hyn o bryd mewn rhai agweddau ar ddiogelwch tân, yn enwedig mewn cysylltiad ag adeiladau uchel iawn. Mae angen inni weithredu'n gyflymach fel y gallwn ni weithredu ar sail gadarn y dystiolaeth y mae adolygiad Hackitt ac argymhellion y grŵp arbenigol hwn wedi'i datblygu.
A gaf i ddweud—? Os byddwch yn gweithredu yn gyflymach, mae gennym ni ddwy flynedd o hyd o'r tymor Cynulliad hwn. Rwy'n gwybod y bydd ein grŵp yn gweithio'n llawn gyda chi ar hynny, ac rwy'n siŵr y byddai'r grwpiau eraill yn y Cynulliad hwn yn gwneud yr un peth. Fe allwn ni weithredu'n gyflymach; rwyf yn eich annog chi i wneud hynny.
I hear absolutely what David Melding says, and of course there is a temptation to want to do it quickly, because we all understand the danger, if you like, and obviously we don't want to see a repeat of any of the tragedy that we saw at Grenfell. Anyone who's seen any of the members of the Justice4Grenfell group speak will have heard their heartfelt plea. But one of the other pleas that they also have is that we put the system right for the longer term and that the tenant's voice is very much front and centre of that, so there's a little bit of a conflict in rushing and also getting that in place. But I do hear what he says.
I will happily send the detailed project plan that we have so far to clarify the specific actions that do have dates attached to them, alongside anticipated points for key documents. I just emphasise that it's not a complete project plan, but I'm very happy to share it as it is now and as it emerges. We want to be as open and transparent as possible. I hear his offer to work across the Chamber; I'm sure there will be no problem with that. It is just a question of us being absolutely certain exactly where we want to go. There are some things we are still wanting to put in place before we go for it, and they will be a combination of things we can do in this Assembly term: a set of secondary regulations and so on that will work straight away, and some reissued guidance, which is obviously updated rather than just reissued, so that it has the necessary things in it.
But there are some things that require quite substantial primary legislation, and if we can get it through in this Assembly term, we definitely will, but I don't think it's controversial legislation in the sense that it relies on a political mandate to get it through. I do think it will be consensual across the Chamber and, regardless of the make-up of the next Assembly, it will be something that whoever is the administration will want to take forward, and we would like to get it to as close to complete as we possibly can. If we can get it through, fantastic. I'm just saying that I can't promise that at this stage, because there is a lot of work to be done between now and a point in time when we would be in a position to send policy instructions to the lawyers for drafting, for example.
So, we are going as fast as we think is safe to go to get the system right, but I share his frustration about the length of time it is taking to do that. I will happily share the detailed project plan that we have so far, and, Deputy Presiding Officer, keep that updated as we go for all Members.
Rwy'n derbyn yn llwyr yr hyn a ddywed David Melding, ac wrth gwrs mae temtasiwn inni fod eisiau gwneud hyn yn gyflym, oherwydd ein bod ni i gyd yn deall y perygl, os mynnwch chi, ac yn amlwg nid ydym ni eisiau gweld ailadrodd dim o'r drasiedi a welsom ni yn Grenfell. Bydd unrhyw un sydd wedi gweld unrhyw rai o Aelodau'r grŵp Justice4Grenfell yn siarad wedi clywed eu ple o'r galon. Ond un o'r pledion eraill sydd ganddyn nhw hefyd yw inni wella'r system ar gyfer y tymor hwy a bod llais y tenant yn amlwg iawn ac yn ganolog i hynny, felly mae ychydig o wrthdaro o safbwynt rhuthro a hefyd sicrhau bod hynny ar waith. Ond rwyf yn deall yr hyn y mae'n ei ddweud.
Byddaf yn fwy na pharod i anfon y cynllun prosiect manwl sydd gennym ni hyd yma i egluro'r camau penodol sydd â dyddiadau ynghlwm wrthynt, ynghyd â'r pwyntiau a ragwelir ar gyfer dogfennau allweddol. Rwy'n pwysleisio nad yw'n gynllun prosiect cyflawn, ond rwy'n hapus iawn i'w rannu fel y mae nawr ac wrth iddo gael ei gyflwyno. Rydym ni eisiau bod mor agored a thryloyw â phosib. Clywaf ei gynnig i weithio ar draws y Siambr; rwy'n siŵr na fydd problem ynghylch hynny. Mae'n fater o fod yn hollol sicr i ble'r ydym ni eisiau mynd. Mae rhai pethau yr ydym yn dal i fod yn awyddus i'w rhoi ar waith cyn inni fynd amdani, a byddan nhw'n gyfuniad o bethau y gallwn eu gwneud yn ystod y tymor Cynulliad hwn: cyfres o reoliadau eilaidd ac ati a fydd yn gweithio ar unwaith, a rhai canllawiau wedi'u hailgyflwyno, sy'n amlwg yn cael eu diweddaru yn hytrach na'u hailgyhoeddi'n unig, fel bod ganddyn nhw'r pethau angenrheidiol ynddyn nhw.
Ond mae rhai pethau sy'n gofyn am ddeddfwriaeth sylfaenol eithaf sylweddol, ac os gallwn ni ei phasio yn ystod y tymor Cynulliad hwn, fe wnawn ni'n bendant, ond nid wyf yn credu ei bod yn ddeddfwriaeth ddadleuol yn yr ystyr ei bod yn dibynnu ar fandad gwleidyddol i'w phasio. Rwyf yn credu y bydd cydsyniad iddi ar draws y Siambr ac, ni waeth beth fydd cydbwysedd pleidiau'r Cynulliad nesaf, bydd yn rhywbeth y bydd pwy bynnag fydd yn llywodraethu eisiau bwrw ymlaen â hi, a hoffem ni ei chael hi mor agos at ei chwblhau ag y gallwn ni. Os gallwn ei chael, yna gwych. Rwyf dim ond yn dweud nad wyf yn gallu addo hynny ar hyn o bryd, oherwydd bod llawer o waith i'w wneud rhwng nawr a'r adeg pan fyddem ni mewn sefyllfa i anfon cyfarwyddiadau polisi at y cyfreithwyr i'w drafftio, er enghraifft.
Felly, rydym yn mynd mor gyflym ag y credwn ni sy'n ddiogel i gael y system yn iawn, ond rwy'n rhannu ei rwystredigaeth ynglŷn â'r amser y mae'n ei gymryd i wneud hynny. Rwy'n hapus i rannu'r cynllun prosiect manwl sydd gennym ni hyd yn hyn, a, Dirprwy Lywydd, i ddiweddaru pob Aelod ynglŷn â hynny wrth inni symud ymlaen.
May I thank the Minister for her statement today and welcome that, and also the work of the building safety expert group? Obviously, the committee I Chair, the Equality, Local Government and Communities Committee, has taken a very strong interest in these matters, which are very urgent and serious matters, as we've already discussed today. It is really a matter of safety, and, obviously, that is of paramount importance—the safety of residents in high-rise buildings in Wales. It is a question of getting the balance, I accept that, in the need for urgency to address these very serious matters, but, at the same time, ensuring that we get it right. Indeed, there will be a mix of shorter term, medium term and longer term work, I'm sure.
I would like to echo what David Melding said, really, which is that back in April, Minister, you did make a statement on publication of the road map—that you would take time to reflect on the group's recommendations and then share a response with the Assembly in May, and that as part of that there would be a clear project plan, establishing priorities and timelines for next steps. So, it is a little disappointing today that we're not in a position to have that clarity. I hear what you say in terms of sharing the content of what has been decided upon to date. That would be welcome. But given that that expectation had been raised, it is a little disappointing that we're not in that position today. If there's any more you can say in terms of what's changed between now and then to give rise to that situation, I would be grateful for that.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw a chroesawu hynny, a hefyd gwaith y grŵp arbenigwyr ar ddiogelwch adeiladau? Yn amlwg, mae'r pwyllgor yr wyf yn gadeirydd arno, y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, wedi bod â diddordeb mawr yn y materion hyn, sy'n faterion brys a difrifol iawn, fel yr ydym ni eisoes wedi trafod heddiw. Mae'n fater o ddiogelwch mewn gwirionedd, ac yn amlwg, mae hynny o'r pwys mwyaf—diogelwch trigolion mewn adeiladau uchel iawn yng Nghymru. Mae'n fater o sicrhau cydbwysedd, derbyniaf hynny, gan fod angen mynd i'r afael â'r materion difrifol iawn hyn ar frys, ond, ar yr un pryd, sicrhau ein bod yn cael pethau'n iawn. Yn wir, bydd cyfuniad o waith tymor byr, tymor canolig a thymor hwy, rwy'n siŵr.
Hoffwn adleisio'r hyn a ddywedodd David Melding, yn wir, sef, yn ôl ym mis Ebrill, Gweinidog, fe wnaethoch chi ddatganiad am gyhoeddi'r cynllun—y byddech yn rhoi amser i ystyried argymhellion y grŵp ac yna yn rhannu ymateb gyda'r Cynulliad ym mis Mai, ac y byddai cynllun prosiect clir fel rhan o hynny, yn pennu blaenoriaethau ac amserlenni ar gyfer y camau nesaf. Felly, mae'n siomedig braidd heddiw nad ydym ni mewn sefyllfa i gael yr eglurder hwnnw. Rwy'n deall yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud o ran rhannu cynnwys yr hyn y penderfynwyd arno hyd yma. Byddai hynny i'w groesawu. Ond o gofio bod disgwyliad am hyn, mae hi braidd yn siomedig nad ydym ni yn y sefyllfa honno heddiw. Os oes mwy y gallwch chi ei ddweud o ran beth sydd wedi newid rhwng nawr a'r adeg honno i arwain at y sefyllfa honno, byddwn yn ddiolchgar am hynny.
Since 2017, as a committee, we've been calling for a change to the fire safety regulations, and in particular a revision of the Regulatory Reform (Fire Safety) Order 2005. This new legislation to set standards for people undertaking fire risk assessments that we've discussed would place a requirement for those assessments to be undertaken annually and clarify that fire doors that act as front doors of common areas are therefore within the scope of the Order. Those are points that we made as a committee—that we want to see those matters addressed and the legislation revised in this current Assembly term. So, that very much, I think, speaks to that appropriate balance of urgency and getting it right. And, of course, the building safety expert group also recommended legislation to replace the fire safety Order. So, while pleased that there is a commitment from Government, Minister, to get that new legislation in place, again I am disappointed that it wouldn't be in this current Assembly term, because that means at least another two years, really, of waiting, before that important legislation is introduced, and even longer before it's actually implemented. The committee, I think, was quite clear that the matters that it would cover are too important, really, to be subject to any unnecessary delay. So, I would urge you, as I think David Melding did, to think again on those matters and the prioritisation and urgency that they require.
In terms of building control, and, again, the appropriate regulatory framework and necessary changes, we were very clear, I hope, and keen, that only local authority building control inspectors should act in that regulatory way for high-rise residential blocks, and we set out our thinking and evidence for that, which I know you rejected at the time. But you did state that you would take account of capacity and competence and those general issues as proposals are developed for the sector. So, I wonder now, in terms of the road map not making a specific recommendation about this—the recommendation that the committee made—whether you would consider whether there is sufficient capacity within the building control sector to deliver any new system, and whether that should include a consideration of the role of approved inspectors in the way that the committee has suggested. So, if you could say a little more about that, I'd be, again, very grateful. And, of course, regulation of agents who manage high-rise residential buildings is another issue that comes within that consideration of regulation and changes to be made. I wonder if, again, you could say a little bit more about what the Welsh Government will do—setting out the process as far as that's concerned.
Finally, Dirprwy Lywydd, in terms of the road map again and the retrofitting of sprinklers, I'm grateful, again, for the setting out that you stated earlier in terms of steps to encourage and promote that retrofitting, but again, as I think David Melding suggested, I do feel that we need to hear a little bit more, and have a little bit more confidence and detail in terms of how necessary progress will be achieved.
Ers 2017, fel pwyllgor, rydym ni wedi bod yn galw am newid i'r rheoliadau diogelwch tân, ac yn benodol am ddiwygio Gorchymyn Diwygio Rheoleiddio (Diogelwch Tân) 2005. Byddai'r ddeddfwriaeth newydd hon i osod safonau ar gyfer pobl sy'n cynnal asesiadau risg o dân a drafodwyd gennym ni yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r asesiadau hynny gael eu cynnal bob blwyddyn ac yn egluro bod y drysau tân sy'n gweithredu fel drysau blaen ardaloedd cyffredin felly o fewn cwmpas y Gorchymyn. Mae'r rheini'n bwyntiau a wnaethom ni fel pwyllgor—ein bod ni eisiau gweld y materion hynny'n cael sylw a'r ddeddfwriaeth yn cael ei diwygio yn ystod y tymor Cynulliad presennol hwn. Felly, mae hynny, rwy'n credu, yn ymwneud â'r cydbwysedd priodol hwnnw rhwng brys a'i wneud yn iawn. Ac, wrth gwrs, argymhellodd y grŵp arbenigwyr ar ddiogelwch adeiladau hefyd ddeddfwriaeth i ddisodli'r Gorchymyn diogelwch tân. Felly, er fy mod yn falch bod ymrwymiad gan y Llywodraeth, Gweinidog, i roi'r ddeddfwriaeth newydd honno ar waith, unwaith eto rwy'n siomedig na fydd hynny'n digwydd yn y tymor Cynulliad hwn, gan fod hynny'n golygu o leiaf dwy flynedd arall, mewn gwirionedd, o aros, cyn i'r ddeddfwriaeth bwysig honno gael ei chyflwyno, a hyd yn oed yn hirach cyn ei gweithredu. Roedd y pwyllgor, mi gredaf, yn gwbl glir bod y materion y byddai'n ymdrin â hwy yn rhy bwysig, a dweud y gwir, i fod yn destun unrhyw oedi diangen. Felly, byddwn yn eich annog, fel y credaf y gwnaeth David Melding, i ailfeddwl ynghylch y materion hynny a'r blaenoriaethu a'r brys sydd eu hangen arnynt.
O ran rheoli adeiladu, ac, unwaith eto, y fframwaith rheoleiddio priodol a'r newidiadau angenrheidiol, roeddem yn glir iawn, rwy'n gobeithio, ac yn awyddus, mai dim ond arolygwyr rheoli adeiladu awdurdodau lleol a ddylai weithredu yn y dull rheoleiddio hwnnw ar gyfer adeiladau preswyl uchel iawn, a nodwn ein syniadau a'n tystiolaeth ar gyfer hynny, a gwn ichi eu gwrthod ar y pryd. Ond fe wnaethoch chi ddweud y byddech yn ystyried capasiti a chymhwysedd a'r materion cyffredinol hynny wrth i gynigion gael eu datblygu ar gyfer y sector. Felly, tybed nawr, o ran nad yw'r cynllun yn gwneud argymhelliad penodol ynghylch hyn—yr argymhelliad a wnaeth y pwyllgor—a fyddech yn ystyried a oes digon o gapasiti yn y sector rheoli adeiladu i ddarparu unrhyw system newydd, ac a ddylai hynny gynnwys ystyried swyddogaeth arolygwyr cymeradwy yn y modd y mae'r pwyllgor wedi awgrymu. Felly, pe byddech chi'n dweud ychydig mwy am hynny, byddwn, unwaith eto, yn ddiolchgar iawn. Ac, wrth gwrs, mae rheoleiddio asiantau sy'n rheoli adeiladau preswyl uchel iawn yn fater arall a ddaw o dan yr ystyriaeth o reoleiddio a newidiadau sydd i'w gwneud. Tybed a wnewch chi, unwaith eto, ddweud ychydig mwy am yr hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud—pennu'r broses cyn belled â bod hynny yn y cwestiwn.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, o ran y cynllun eto ac ôl-osod chwistrellwyr dŵr, rwy'n ddiolchgar, unwaith eto, am yr amlinelliad a wnaethoch chi'n gynharach o ran camau i annog a hybu'r ôl-osod hwnnw, ond eto, fel yr awgrymodd David Melding, rwy'n teimlo bod angen inni glywed ychydig mwy, a chael ychydig bach mwy o ffydd a manylion o ran sut y bydd cynnydd angenrheidiol yn cael ei gyflawni.
I don't want you to think that because I'm saying we accept the recommendations in principle it's a mealy-mouthed way of saying that we get what they're saying but we're going to do something different. What we mean by that is that we've not yet had sufficient time to work through the detailed road map of implementing the recommendations. Just to be clear, we're not saying that there's some fundamental problem with any of them. It is just about a very complex set of things that we've got to work through in order to do that.
As I said, we want to get the system thoroughly, coherently, properly working together. We're doing that across three sets of regulators, and I've got most of those in my portfolio. The Hackitt review in England is recommending, for example, a joint combined regulator across that. We don't think that's the right solution for Wales as that puts another level of bureaucracy into an already very bureaucratic system. So, for example, we're looking to see whether there are any other mechanisms for pulling the regulators together in this regard rather than making another tier of regulation for a specific thing. So, that's just one example of where we're trying to work through the recommendations. So, it's not that we don't accept it, it's just that sometimes it's disproportionate to the level of risk here in Wales. So we're just trying to get the proportionality right. I just use that as one example of what we're trying to work through with that.
The fire safety Order—there are quite a few things we can do short of primary legislation, so we will be going at pace to do those things, and that will include statutory instruments to put some of that in place already, and we will consult on the new overarching Order. So, it may be that we can get it through in this Assembly term. I'm just not promising that we can do that, because I'm not in a position to be able to do that. If we can go faster than that because it turns out it's not controversial at all, then fantastic. At the moment there are quite a few varied views across the sector, and whilst everybody wants to get it done, there isn't, it seems to me, wholesale agreement about how to get it done. So we do have to get a consensus arrangement in place, or at least understand where everybody's coming from for that.
So, whilst we all agree about the need for doing this at pace, we also, I think, all agree on the need to do it properly and right. As I say, we're in a consensus about needing to do it, but not, unfortunately, in a consensus about what 'it' exactly is. Once you start to go down into the detail, you'll find that there are different views across the various regulators and the various stakeholders that we need to work through in order to get that right. And one of those is around building control issues, so I absolutely take the committee's point of view—it's certainly something we want to look at, but there are real issues around capacity in local government for that. What we would do about the current position where they sell services on the one hand and are the regulator on the other—there are a number of important issues to work through, which we will work through, and we will come to the conclusion necessary to make sure that the regime is robust. I understand entirely what the committee was trying to achieve by that, because quite clearly there is a conflict between being an inspector as the building is built and then being the regulator as well. There's a clear conflict, but how we work through that conflict and what process we put in place is another question entirely, and there are a number of ways of doing that that we need to work through. So, I get the point, but again, I'm not quite in a position to be able to come to that conclusion.
I too am disappointed that we're not. It's about seven weeks, I think, since I made the statement. It is taking us longer to get consensus on some of these things than we might have thought, and some of it is more contentious than we might have thought. If you remember the road map—and I stupidly haven't brought a copy with me—there were three or four 'stop points' in it that we need to think about, and as I said, we've established the different workstreams in order to work through some of those conflicts. It's the same for agents. There's still a conversation to be had about conflicts of interest, and how they work, and what the duty holders that I talked about in my statement are, and what the duties on the duty holders are, and how they work through. So, those things are addressed, but we've yet to come to quite the conclusion we need to be in to give the policy instructions to the lawyers to draft the legislation. We need to get to that stage for that.
On the retrofitting of sprinklers, again, we are discussing that: how we can do that in a proportionate way, how we can give access to finance for that, what the higher-risk buildings will look like, and what the schedule will look like. Ideally, of course, we would like all buildings to have sprinklers in them. Just to be clear: that's the ideal. It's just a question of how we get there and how we finance that. So, obviously, we will be looking at that for different sectors across Wales. There will be different solutions for social housing than there will be in the private rented sector, for example, and we need to have access to that. And I think we're all in the same place—it's just about trying to get there with the right conclusions, so that we get a robust system in Wales where we don't have an unforeseen consequence yet again, where people lose their lives because we haven't been able to think through the system.
Nid wyf eisiau i chi feddwl oherwydd fy mod yn dweud ein bod yn derbyn yr argymhellion mewn egwyddor ei fod yn ffordd wenieithus o ddweud ein bod yn deall yr hyn y maen nhw'n ei ddweud ond rydym ni'n mynd i wneud rhywbeth gwahanol. Yr hyn a olygwn wrth hynny yw nad ydym ni hyd yn hyn wedi cael digon o amser i ystyried yn fanwl y cynllun o weithredu'r argymhellion. I fod yn glir, nid ydym yn dweud bod rhyw broblem sylfaenol ynghylch unrhyw un ohonyn nhw. Mae'n ymwneud â chyfres gymhleth iawn o bethau y mae'n rhaid inni ymdrin â nhw er mwyn gwneud hynny.
Fel y dywedais, rydym ni eisiau sicrhau bod y system yn cydweithio'n drwyadl, yn gydlynol ac yn briodol. Rydym ni'n gwneud hynny ar draws tair set o reolyddion, ac mae gennyf i'r rhan fwyaf o'r rheiny yn fy mhortffolio. Mae adolygiad Hackitt yn Lloegr yn argymell, er enghraifft, rheoleiddiwr cyfun ar y cyd. Nid ydym yn credu mai dyna'r ateb cywir i Gymru gan fod hynny'n rhoi haen arall o fiwrocratiaeth mewn system sydd eisoes yn fiwrocrataidd iawn. Felly, er enghraifft, rydym ni'n ceisio canfod a oes unrhyw ddulliau eraill ar gyfer tynnu'r rheolyddion at ei gilydd yn hyn o beth yn hytrach na chreu haen arall o reoleiddio ar gyfer rhywbeth penodol. Felly, dyna un enghraifft yn unig o le'r ydym ni'n ceisio gweithio drwy'r argymhellion. Felly, nid yw'n golygu nad ydym yn ei derbyn, ond weithiau mae'n anghymesur â lefel y risg yma yng Nghymru. Felly, rydym yn ceisio cael y cymesuredd yn iawn. Rwyf dim ond yn defnyddio hynny fel un enghraifft o'r hyn yr ydym yn ceisio'i wneud o safbwynt hynny.
Y Gorchymyn diogelwch tân—mae cryn dipyn o bethau y gallwn eu gwneud nad ydyn nhw'n ddeddfwriaeth sylfaenol, felly, byddwn yn mynd ati'n gyflym i wneud y pethau hynny, a bydd hynny'n cynnwys offerynnau statudol i roi rhywfaint o hynny ar waith yn syth, a byddwn yn ymgynghori ar y Gorchymyn cyffredinol newydd. Felly, efallai y gallwn ei phasio yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Nid wyf yn addo y gallwn ni wneud hynny, gan nad wyf i mewn sefyllfa i allu gwneud hynny. Os gallwn ni fynd yn gyflymach na hynny oherwydd iddi ymddangos nad yw'n ddadleuol o gwbl, yna gwych. Ar hyn o bryd, mae cryn nifer o wahanol safbwyntiau yn y sector, ac er bod pawb yn awyddus iddi gael ei phasio, nid yw'n ymddangos i mi fod yna gytundeb eang ynghylch sut i gyflawni hyn. Felly mae'n rhaid inni gael cydsyniad, neu o leiaf ddeall beth yw safbwynt pawb.
Felly, er ein bod i gyd yn cytuno bod angen gwneud hyn yn gyflym, rydym ni hefyd, fe gredaf, yn cytuno â'r angen i wneud hynny'n iawn. Fel rwyf yn dweud, rydym ni o'r un farn gyffredin ynglŷn â'r angen i wneud hyn, ond nid, yn anffodus, o'r un farn ynghylch beth yn union yw'r hyn sydd angen ei wneud. Wrth ichi ddechrau manylu, fe welwch chi fod safbwyntiau gwahanol gan y gwahanol reoleiddwyr a'r rhanddeiliaid amrywiol y mae angen inni weithio arnyn nhw er mwyn cael hynny'n iawn. Ac mae un o'r rheiny yn ymwneud â materion rheoli adeiladu, felly rwy'n derbyn safbwynt y pwyllgor yn llwyr—mae'n sicr yn rhywbeth yr ydym ni eisiau edrych arno, ond mae problemau gwirioneddol yn ymwneud â chapasiti mewn Llywodraeth Leol ynghylch hynny. Yr hyn y byddem ni yn ei wneud ynglŷn â'r sefyllfa bresennol lle maen nhw'n gwerthu gwasanaethau ar y naill law ac yn rheoleiddio ar y llaw arall—mae nifer o faterion pwysig i ymdrin â nhw, a byddwn yn ymdrin â nhw, a deuwn i'r casgliad sy'n angenrheidiol i wneud yn siŵr y bydd y gyfundrefn yn gadarn. Rwy'n deall yn iawn yr hyn yr oedd y pwyllgor yn ceisio'i gyflawni drwy hynny, oherwydd ei bod yn amlwg bod gwrthdaro rhwng bod yn arolygydd wrth i'r adeilad gael ei adeiladu ac wedyn bod yn rheoleiddiwr hefyd. Mae gwrthdaro amlwg, ond mae'r ffordd y byddwn yn ymdrin â'r gwrthdaro hwnnw a pha broses y byddwn yn ei rhoi ar waith yn gwestiwn arall yn llwyr, ac mae nifer o ffyrdd o wneud hynny y mae angen inni eu gweithredu. Felly, rwy'n deall y pwynt, ond eto, nid wyf mewn sefyllfa i allu dod i'r casgliad hwnnw.
Rwyf innau hefyd yn siomedig nad ydym ni. Mae tua saith wythnos, rwy'n credu, ers imi wneud y datganiad. Mae'n cymryd mwy o amser inni gael consensws ar rai o'r pethau hyn nag y byddem ni wedi ei dybio efallai, ac mae rhywfaint ohono'n fwy cynhennus nag y byddem wedi ei dybio efallai. Os ydych yn cofio'r cynllun—ac rwy'n wirion i beidio â dod â chopi gyda mi—roedd tri neu bedwar 'pwynt atal' ynddo y mae angen inni feddwl amdanyn nhw, ac fel y dywedais, rydym ni wedi sefydlu'r gwahanol ffrydiau gwaith er mwyn ymdrin â rhai o'r anghydfodau hynny. Mae'r un peth yn wir am asiantwyr. Mae sgwrs i'w chael o hyd am wrthdaro buddiannau, a sut y maen nhw'n gweithio, a beth yw'r deiliaid dyletswydd y soniais amdanyn nhw yn fy natganiad, a beth yw dyletswyddau'r deiliaid dyletswydd, a sut y maen nhw'n gweithredu. Felly, mae'r pethau hynny'n cael sylw, ond nid ydym ni wedi dod i'r sefyllfa i roi'r cyfarwyddiadau polisi i'r cyfreithwyr ar gyfer drafftio'r ddeddfwriaeth. Mae angen inni gyrraedd y cam hwnnw ar gyfer hynny.
O ran ôl-osod chwistrellwyr dŵr, unwaith eto, rydym yn trafod hynny: sut y gallwn ni wneud hynny mewn ffordd gymesur, sut y gallwn ni wneud cyllid ar gael ar gyfer hynny, sut olwg fydd ar adeiladau risg uwch, a sut olwg fydd ar yr amserlen. Yn ddelfrydol, wrth gwrs, byddem yn hoffi i bob adeilad gael chwistrellwyr ynddo. Dim ond i fod yn glir: dyna fyddai'n ddelfrydol. Mae'n fater o sut y gallwn ni gyrraedd y fan honno a sut yr ydym yn ariannu hynny. Felly, yn amlwg, byddwn yn edrych ar hynny ar gyfer gwahanol sectorau ledled Cymru. Bydd atebion gwahanol ar gyfer tai cymdeithasol o gymharu â'r sector rhentu preifat, er enghraifft, ac mae angen inni gael mynediad at hynny. Ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn yr un lle—mae'n ymwneud â cheisio cyrraedd y nod gyda'r casgliadau cywir, fel ein bod yn cael system gadarn yng Nghymru lle na fydd canlyniadau annisgwyl unwaith eto, pan fo pobl yn colli eu bywydau oherwydd nad ydym ni wedi gallu ystyried y system yn fanwl.
I very much welcome the Government's statement today, and can I say that I'll avoid saying anything that John Griffiths and David Melding have said up until now, but I agree with everything that both of them have said? The minimum that we should expect from a dwelling is that it is windproof, waterproof, and most importantly, safe. I think that's what we all have to expect.
Welsh Government's got a good record in advancing fire safety. We were the first country in the world to require sprinklers in all newly built and converted houses and flats. I don't need to tell you, Deputy Presiding Officer, about the screams of some builders about how it was going to make it impossible, and I think those screams have disappeared now because I think they've realised that it is important and it does keep people alive. I support the Government's policy to ensure we build on this strong legacy and that Wales continues to be a leader in keeping people safe in their homes.
I note the Welsh Government accepts all the experts' recommendations in principle. The problem with accepting things in principle is, for many of us who've sat in here for several years, 'in principle' has tended to mean the Government aren't actually going to do anything about what is recommended, but they're not prepared to have a row about it. That's really what 'in principle' has meant over the last few years. So, I hope your 'in principle' means that you accept in principle that you're going to find a way of actually achieving it, rather than patting us on the head or patting them on the head and saying, 'That's just great, but we won't actually do anything.' So, my first question is: can you provide regular—I'm not expecting verbal, but written—updates and inform the Assembly which of those have moved from in principle to being carried out? I wouldn't expect you to come and tell us every time, but a written statement on that I don't think is asking too much.
I note you said, as you said last month, that you'll promote the retrofitting of sprinklers. I know that there are a number of people in the private sector, also including some people who own buildings, who are finding it incredibly expensive to have to do that. Will any transaction capital be used to support this via loans for privately owned flats and people who own buildings? Because my understanding of transactions capital—and I accept that you probably know more about it than I do—is that it is available to be used by the private sector only, and as such I would think this would be a good use of it.
Rwy'n croesawu yn fawr iawn ddatganiad y Llywodraeth heddiw, ac a gaf i ddweud y byddaf yn osgoi dweud unrhyw beth y mae John Griffiths a David Melding wedi'i ddweud hyd yn hyn, ond rwy'n cytuno â phopeth y mae'r ddau ohonyn nhw wedi'i ddweud? Y lleiaf y dylem ei ddisgwyl gan annedd yw ei bod yn ddiogel rhag y gwynt, yn dal dŵr ac yn bwysicach oll, yn ddiogel. Rwy'n credu mai dyna'r hyn y mae'n rhaid i bob un ohonom ei ddisgwyl.
Mae gan Lywodraeth Cymru enw da am hyrwyddo diogelwch tân. Ni oedd y wlad gyntaf yn y byd i'w gwneud hi'n ofynnol cael system chwistrellu mewn pob tŷ a fflat a gaiff ei adeiladu o'r newydd a'i addasu. Nid oes angen imi ddweud wrthych chi, Dirprwy Lywydd, am wrthwynebiad rhai adeiladwyr yn dweud y bydd yn ei gwneud hi'n amhosib, ac rwy'n credu bod y gwrthwynebiad hwnnw wedi diflannu erbyn hyn oherwydd rwy'n credu eu bod wedi sylweddoli ei bod hi'n bwysig a'i bod yn cadw pobl yn fyw. Rwy'n cefnogi polisi'r Llywodraeth i sicrhau ein bod yn datblygu'r sylfaen gref hon a bod Cymru'n parhau i arwain y ffordd o ran cadw pobl yn ddiogel yn eu cartrefi.
Rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn derbyn holl argymhellion yr arbenigwyr mewn egwyddor. Y broblem wrth dderbyn pethau mewn egwyddor yw bod 'mewn egwyddor', i lawer ohonom ni sydd wedi eistedd yma ers sawl blwyddyn, wedi tueddu i olygu nad yw'r Llywodraeth yn mynd i wneud unrhyw beth am yr hyn a argymhellir mewn gwirionedd, ond nid ydynt yn barod i ddadlau am y peth. Dyna mewn gwirionedd fu ystyr 'mewn egwyddor' dros y blynyddoedd diwethaf. Felly, gobeithio bod eich 'mewn egwyddor' chi yn golygu eich bod yn derbyn mewn egwyddor eich bod yn mynd i ddod o hyd i ffordd o'i gyflawni mewn gwirionedd, yn hytrach na gwenu arnom ni neu wenu arnyn nhw a dweud, 'Mae hynny'n wych, ond wnawn ni ddim byd mewn gwirionedd.' Felly, fy nghwestiwn cyntaf yw: a wnewch chi ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd—nid wyf i'n disgwyl ar lafar, ond yn ysgrifenedig—a rhoi gwybod i'r Cynulliad pa un o'r rheini sydd wedi symud o fod mewn egwyddor i gael ei weithredu? Fyddwn i ddim yn disgwyl i chi ddod a dweud wrthym ni bob tro, ond nid yw datganiad ysgrifenedig ar hynny yn gofyn gormod yn fy marn i.
Rwy'n sylwi y gwnaethoch chi ddweud, fel y gwnaethoch chi fis diwethaf, y byddwch yn hyrwyddo ôl-osod systemau chwistrellu. Gwn fod nifer o bobl yn y sector preifat, sydd hefyd yn cynnwys rhai pobl sy'n berchen ar adeiladau, sy'n ei chael hi'n anhygoel o ddrud gorfod gwneud hynny. A fydd unrhyw gyfalaf trafodiadau yn cael ei ddefnyddio i gefnogi hyn trwy fenthyciadau ar gyfer fflatiau preifat a phobl sy'n berchen ar adeiladau? Oherwydd fy nealltwriaeth i o gyfalaf trafodiadau—ac rwy'n derbyn eich bod chi fwy na thebyg yn gwybod mwy na fi amdano—yw ei fod ar gael i'w ddefnyddio gan y sector preifat yn unig, ac felly byddwn i'n meddwl y byddai hyn yn ddefnydd da ohono.
On the 'in principle' point, I made the point earlier, we are not saying, 'Thanks very much; we kind of agree with you, but we're going to do it a different way.' What we are saying is that we accept all of the recommendations and we are working through a detailed plan to come back—I'm very happy to keep Members updated with that—on each one to make sure that we know exactly what we're going to do in order to implement each one, and we are not yet in a position to be able to say that.
As I said, I'm happy to share what we've got by way of a project plan at the moment. It has some detail in it; there's not as much detail in it as I would like. And then as that project plan is developed, I'm more than happy to place it in the Library on a regular basis and let Members know that I've done that so that people can follow it through. I am proposing to come back with an oral statement around October to put more flesh on this, and I hope then to be able to say something more about the secondary legislation that we're able to do, what the regulations might look like, and what the reissued guidance might look like. So, I absolutely propose to keep Members completely up-to-date.
We are looking to see what loan finance can be made available in certain sectors, because there is an issue about retrofit—how can we afford the retrofit? And I have to say, it's not just for sprinklers—there's a whole series of other things around fire doors and non-aluminium composite material cladding and all kinds of other stuff that need to be retrofitted that we need to find solutions to. So, there are some really complex things in here. There's the immediate issue of ACM cladding, which we've addressed and is sorted out, but there are other areas where there are complex issues around the ability of fire doors to actually hold back fire, the safety involved in that and so on, which we need to work through. We need to have proper proposals for what we can do with that.
And as I said in response to John Griffiths, there are some complex arrangements around the regulation of this. Who can act? Who will the duty holders be? What will that duty look like that we need to put in place before we can legislate? These things are very complicated. The road map works, but there are several decision points along it that we need to work through. And each time we make one of those decisions, it ripples across some of the rest of it, so we have to just make sure we don't have unintended consequences as we go across.
So, for example, if we're to say that building control are the regulator in the local authority, are we to take away their ability to sell building control out and have a revenue stream from that? If we are to do that, then how are they to fund the building control regulation services? So, there are some real issues here in making what would appear to be a straightforward decision but actually then has all kinds of ramifications around it.
O ran y pwynt 'mewn egwyddor', fe wnes i'r pwynt yn gynharach, nid ydym yn dweud, 'Diolch yn fawr iawn; rydym ni'n cytuno â chi mewn ffordd, ond rydym ni am ei wneud yn wahanol.' Yr hyn yr ydym ni'n ei ddweud yw ein bod yn derbyn yr holl argymhellion ac rydym yn gweithio trwy gynllun manwl i adrodd yn ôl—rwy'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am hynny—ar bob un i sicrhau ein bod yn gwybod yn union beth yr ydym yn mynd i'w wneud er mwyn gweithredu pob un, ac nid ydym mewn sefyllfa eto i allu dweud hynny.
Fel y dywedais, rwy'n hapus i rannu'r hyn sydd gennym ni o ran cynllun prosiect ar hyn o bryd. Mae'n cynnwys rhai manylion; nid oes cymaint o fanylion ynddo ag y byddwn i'n dymuno. Ac yna wrth i'r cynllun prosiect hwnnw gael ei ddatblygu, rwy'n fwy na pharod i'w roi yn y Llyfrgell yn rheolaidd a rhoi gwybod i'r Aelodau fy mod i wedi gwneud hynny er mwyn i bobl allu ei ddilyn. Rwyf yn bwriadu dod yn ôl â datganiad llafar tua mis Hydref i ymhelaethu ar hyn, ac rwy'n gobeithio wedyn y byddaf i'n gallu dweud rhywbeth mwy am yr is-ddeddfwriaeth yr ydym yn gallu ei gwneud, sut bethau fydd y rheoliadau, a sut bethau fydd y canllawiau a gaiff eu hailgyhoeddi. Felly, rwy'n cynnig yn llwyr y dylid rhoi'r holl wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.
Rydym yn edrych i weld pa gyllid benthyciad a all fod ar gael mewn rhai sectorau, oherwydd bod cwestiwn ynghylch ôl-osod—sut allwn ni fforddio'r ôl-osod? Ac mae'n rhaid imi ddweud, nid yw hyn ar gyfer systemau chwistrellu yn unig—mae yna rhestr gyfan o bethau eraill fel drysau tân a chladin deunydd cyfansawdd nad yw'n alwminiwm, a phob math o bethau eraill y mae angen eu hôl-osod ac y mae angen i ni ddod o hyd i atebion ar eu cyfer. Felly, mae yna bethau cymhleth iawn yn hynny o beth. Mae yna'r broblem uniongyrchol o gladin ACM, yr ydym ni wedi mynd i'r afael ag ef, ond mae yna feysydd eraill lle ceir problemau cymhleth o ran gallu drysau tân i ddal tân yn ôl mewn gwirionedd, y diogelwch sy'n gysylltiedig â hynny, ac yn y blaen, ac mae angen inni weithio trwy'r rhain. Mae angen inni gael cynigion priodol ar gyfer yr hyn y gallwn ei wneud gyda hynny.
Ac fel y dywedais wrth ymateb i John Griffiths, mae yna drefniadau cymhleth o ran rheoleiddio hyn. Pwy all weithredu? Pwy fydd deiliaid y ddyletswydd? Sut beth fydd y ddyletswydd honno y bydd angen inni ei rhoi ar waith cyn y gallwn ni ddeddfu? Mae'r pethau hyn yn gymhleth iawn. Mae'r cynllun yn gweithio, ond mae nifer o gamau penderfynu ar hyd y ffordd honno y mae angen inni weithio arnyn nhw. Bob tro y byddwn yn gwneud un o'r penderfyniadau hynny, mae'n effeithio ar y gweddill, felly mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr nad ydym yn creu canlyniadau anfwriadol wrth i ni wneud hynny.
Felly, er enghraifft, pe byddem ni'n dweud mai rheolaeth adeiladu yw'r rheoleiddiwr yn yr awdurdod lleol, a ydym ni i gael gwared ar eu gallu i werthu'r gwasanaeth rheolaeth adeiladu a chael ffrwd refeniw o hynny? Os ydym am wneud hynny, sut byddan nhw'n ariannu'r gwasanaethau rheoleiddio rheolaeth adeiladu? Felly, mae rhai problemau gwirioneddol yma wrth wneud penderfyniad sy'n ymddangos yn syml ond sydd, mewn gwirionedd, â phob math o oblygiadau yn gysylltiedig ag ef.
Can I just ask one question, if I may? In considering this, what consideration have you given to the 2012 Building Research Establishment's cost-benefit analysis of residential sprinklers report, which was carried out for the Welsh Government, which replicated the findings of the equivalent 2002 report for the Deputy Prime Minister in the UK, that although sprinklers were not effective in two-storey houses, they would be effective in residential care homes, lots of purpose-built flats and larger blocks of converted flats and traditional bedsit houses in multiple occupation with at least six bedsit units? That was several years ago, replicating a report from 17 years ago.
A gaf i ofyn un cwestiwn, os caf i? Wrth ystyried hyn, sut ydych chi wedi ystyried adroddiad 2012 y sefydliad ymchwil adeiladu am ddadansoddiad cost a budd systemau chwistrellu preswyl, a gynhaliwyd ar ran Llywodraeth Cymru, a oedd yn ailadrodd canfyddiadau'r adroddiad cyfatebol o 2002 i'r Dirprwy Brif Weinidog yn y DU, sef er nad oedd systemau chwistrellu yn effeithiol mewn tai deulawr, y bydden nhw'n effeithiol mewn cartrefi gofal preswyl, llawer o fflatiau pwrpasol a blociau mwy o fflatiau wedi'u trosi a thai un ystafell traddodiadol amlfeddiannaeth gydag o leiaf chwe uned un ystafell? Roedd hynny sawl blwyddyn yn ôl, yn ailadrodd adroddiad o 17 mlynedd yn ôl.
I don't disagree with that. As we said, we put an obligation on new build, the big issue for us is how on earth do we get the retrofit to happen. So, nobody's arguing that it should be done, it's just a question of how on earth we're to do it. The other thing is, the technology is changing all the time, so a sprinkler system in 2002 wouldn't have looked anything like the misting systems that you have now. That would have just drenched everything in soaking wet water and would not have made home owners happy. The misting systems that we have now are much more effective and cause much less damage to householder property. So, they have lots of concurrent benefits: they save your life; they also stop your asset being destroyed, or largely. And they're far, far better than having the fire service come and soak your entire house with a high-pressure hose, which will certainly put your fire out but will also render your asset pretty much useless. So, there are lots of things to be taken into account here. And as each sector looks at its asset base and how it wants to preserve it, it comes to a conclusion about how best to look at that.
Deputy Presiding Officer, we're doing this in conjunction with a number of other reviews as well. We're about to have a review back on the decarbonisation of our existing housing stock, which will have a dramatic impact on other retrofits. So, we need to tie them together so that we're not asking any sector to do three or four lots of retrofit in succession with different legislation coming through. So, we need to bear in mind that if you're going to retrofit a dwelling, you want to do it for everything at the same time and not have a piecemeal approach. So, I accept Mark Isherwood's point. This stuff has been around. Nobody's arguing that we need to do it. We're just talking about what the very best way to have the very best system in Wales is that will endure into the future.
Nid wyf i'n anghytuno â hynny. Fel yr ydym wedi'i ddweud, rydym yn rhoi ymrwymiad wrth adeiladu o'r newydd, y broblem fawr i ni yw sut ar y ddaear y gallwn ni sicrhau bod yr ôl-osodiadau yn digwydd. Felly, nid oes neb yn dadlau y dylid ei wneud, mae'n fater o sut ar y ddaear ydym ni'n gwneud hynny. Y peth arall yw bod y dechnoleg yn newid drwy'r amser, felly ni fyddai system chwistrellu yn 2002 wedi edrych dim byd tebyg i'r systemau tarth sydd gennych chi nawr. Byddai hynny wedi trochi popeth mewn dŵr gwlyb sop ac ni fyddai perchnogion cartrefi wedi bod yn hapus. Mae'r systemau tarth sydd gennym ni yn awr yn llawer mwy effeithiol ac yn achosi llawer llai o ddifrod i eiddo deiliaid tai. Felly, mae ganddyn nhw lawer o fuddion cydamserol: maen nhw'n achub eich bywyd; maen nhw hefyd yn atal eich asedau rhag cael eu dinistrio, neu i raddau helaeth. Ac maen nhw o bell, bell ffordd yn llawer gwell na bod y gwasanaeth tân yn dod i'r tŷ ac yn trochi pob dim ynddo â phibell pwysedd uchel, a fydd yn sicr o ddiffodd eich tân ond a fydd hefyd yn gwneud eich ased yn ddiwerth i bob pwrpas. Felly, mae llawer o bethau i'w hystyried yma. Ac wrth i bob sector edrych ar ei asedau a sut y mae'n dymuno eu cadw, mae'n dod i gasgliad ynglŷn â'r ffordd orau o wneud hynny.
Dirprwy Lywydd, rydym ni'n gwneud hyn ar y cyd â nifer o adolygiadau eraill hefyd. Rydym ar fin cael adolygiad yn ôl ar ddatgarboneiddio ein stoc dai bresennol, a fydd yn cael effaith fawr ar ôl-osodiadau eraill. Felly, mae angen inni eu cyfuno fel nad ydym yn gofyn i unrhyw sector wneud cyfres o dri neu bedwar ôl-osodiad yn olynol wrth i ddeddfwriaeth wahanol gael ei chyflwyno. Felly, mae angen inni gofio, os ydych am ôl-osod annedd, y byddwch chi eisiau gwneud popeth ar yr un pryd a pheidio â gwneud hynny bob yn dipyn. Felly, rwy'n derbyn pwynt Mark Isherwood. Mae'r pethau hyn wedi eu trafod eisoes. Nid oes neb yn dadlau bod angen i ni wneud hyn. Ond rydym yn sôn am beth yw'r ffordd orau o gael y system orau bosib yng Nghymru a fydd yn para i'r dyfodol.
With my apologies, sorry—Helen Mary Jones.
Rwy'n ymddiheuro, mae'n ddrwg gennyf—Helen Mary Jones.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I didn't have the opportunity when we last discussed this matter in March to put on record my personal congratulations to the Dirprwy Lywydd for the way that she led on this agenda through her private Member's legislation. She's rolling her eyes at me because she gets tired of us congratulating her about this, but I actually think it is something that we shouldn't forget—that it is through some individuals with really strong personal knowledge that has actually enabled us to take some of the lead here.
I'd associate myself with some of the concerns that other Members have raised. I was with Mike Hedges on the whole 'in principle' thing, but I have heard what the Minister has said and on this side we are reassured. If I can associate myself as well with what others have said about giving our commitment to if there is any way in which we can help you to escalate the speed of this, Minister. We appreciate of course that this is a very complex matter, but I suppose I would say that a point will be reached when perhaps it isn't possible to meet consensus and some people will simply have to be told. You cannot necessarily expect turkeys to vote for Christmas, so there will be times when with some people, some sectors and some bits of some sectors you will just have to take that lead. We give you the assurance from this side of the Chamber that you will have our support in doing that.
Several of the specific points I wished to raise have already been touched on, but if I can just come back to the issue briefly of retrofitting sprinklers. We fully appreciate the need for a campaign, for persuasion, but will the Minister be giving any consideration eventually to mandating this? I realise that it is complicated, I realise it will take time, and nobody's underestimating the costs involved, and I have been pleased to hear the Minister say that there is some consideration being given to how some funding might be brought forward. But, in the end, there may be people who will not take advantage of all those voluntary opportunities and, from this side, we would like to see the Government ultimately, perhaps as a second or third step, considering legislation if that is necessary.
I was very pleased to hear what the Minister had to say in her statement with regard to the residents' voice, and very pleased to see the work together with, in particular, the social housing sector. However, my concern would be that it is not always the good landlords that we need to get working on this. So, again, I'd ask the Minister whether she will consider at some point mandating a process. We know the terrible tragedy of Grenfell arguably could have been avoided had residents been listened to sooner, and it will not necessarily be the good landlords and the social landlords that we have to take on board with this.
We very strongly welcome the bringing in of the fire and rescue service as statutory consultees in the planning process, but is it the Minister's intention that that will be backed up by fire safety being a single material ground, potentially, for rejecting planning? Because it's one thing to be a statutory consultee, it's then a question of how much weight that consultation is given. I very much hope that that will be the case.
We're also interested to know what might be able to be done—. As this planning process is going through, there will of course be some potentially quite big developments that are happening before that can become mandatory. So, is there anything that the Minister can do, working with local authorities, perhaps, to try and encourage developers to take advice from the fire and rescue service as part of the planning process, even if it will obviously take some time to legislate?
Finally, we'd like to say just how very pleased we are that the Minister is moving at pace to ban combustible cladding. You have, of course, our complete support on that, Minister. This is such an important agenda. I think I have heard everything that you've said to David Melding, to John Griffiths and to others about needing to get this right, but I think from this side, we would like to say we also need to get it done.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ni ches i'r cyfle pan wnaethom ni drafod y mater hwn ddiwethaf ym mis Mawrth i longyfarch y Dirprwy Lywydd ar goedd yn bersonol am y ffordd y bu'n arwain ar yr agenda hon trwy ei deddfwriaeth Aelod preifat. Mae hi'n troi ei llygaid arnaf i oherwydd ei bod hi wedi blino ar bawb yn ei llongyfarch am hyn, ond rwy'n credu mewn gwirionedd ei fod yn rhywbeth na ddylem ni ei anghofio—mai unigolion sydd â gwybodaeth bersonol gref iawn sydd wedi ein galluogi mewn gwirionedd i achub y blaen ar hyn rywfaint yma.
Hoffwn ategu rhai o'r pryderon y mae Aelodau eraill wedi'u crybwyll. Roeddwn yn cytuno gyda Mike Hedges ynglŷn â'r holl beth 'mewn egwyddor', ond rwyf i wedi clywed yr hyn y mae'r Gweinidog wedi'i ddweud ac yn hyn o beth, rydym wedi ein calonogi. Os caf i ategu hefyd yr hyn y mae eraill wedi'i ddweud ynghylch ymrwymo i hyn os oes unrhyw ffordd y gallwn ni eich helpu i gyflymu hyn, Gweinidog. Rydym yn sylweddoli wrth gwrs fod hwn yn fater cymhleth iawn, ond mae'n debyg y byddwn i'n dweud y byddwn yn cyrraedd sefyllfa pan nad yw'n bosib cael consensws ac y bydd yn rhaid dweud wrth rai pobl fel y mae hi. Ni allwch chi o reidrwydd ddisgwyl i dyrcwn bleidleisio dros y Nadolig, felly bydd adegau, gyda rhai pobl, rhai sectorau a rhai rhannau o rai sectorau pan fydd yn rhaid ichi wneud hynny. Rydym yn rhoi'r sicrwydd ichi o'r ochr hon i'r Siambr y cewch chi ein cefnogaeth ni i wneud hynny.
Mae nifer o'r sylwadau penodol yr oeddwn i'n dymuno'u gwneud eisoes wedi eu crybwyll, ond a gaf i ddychwelyd i'r mater yn gyflym o ran ôl-osod system chwistrellu. Rydym yn sylweddoli'n llwyr yr angen am ymgyrch, am argyhoeddi, ond a fydd y Gweinidog yn rhoi unrhyw ystyriaeth i wneud hyn yn orfodol yn y pen draw? Rwy'n sylweddoli ei fod yn gymhleth, rwy'n sylweddoli y bydd yn cymryd amser, ac nid oes neb yn tanbrisio'r costau dan sylw, ac rwyf i wedi bod yn falch o glywed y Gweinidog yn dweud bod rhywfaint o ystyriaeth yn cael ei rhoi i sut y gellid cyflwyno rhywfaint o gyllid. Ond, yn y pen draw, efallai y bydd pobl na fyddan nhw'n manteisio ar yr holl gyfleoedd gwirfoddol hynny ac, o'n rhan ni, fe hoffem ni weld y Llywodraeth yn y pen draw, fel ail neu drydydd cam efallai, yn ystyried deddfwriaeth os bydd angen hynny.
Roeddwn i'n falch iawn o glywed yr hyn a oedd gan y Gweinidog i'w ddweud yn ei datganiad ynglŷn â llais y trigolion, ac yn falch iawn o weld y gwaith gyda'r sector tai cymdeithasol yn arbennig. Fodd bynnag, fy mhryder i yw nad y landlordiaid da yw'r rhai y mae angen i ni eu cael yn gweithio ar hyn bob amser. Felly, unwaith eto, gofynnaf i'r Gweinidog a fydd hi'n ystyried gwneud y broses yn orfodol ar ryw bryd. Rydym yn gwybod y gellid bod wedi osgoi trychineb erchyll Grenfell pe byddai rhywun wedi gwrando ar y trigolion yn gynt, ac nid y landlordiaid da a'r landlordiaid cymdeithasol fydd angen i ni eu hystyried yn hyn o beth o reidrwydd.
Rydym yn croesawu'n fawr iawn y ffaith bod y gwasanaeth tân ac achub wedi'i groesawu yn gorff ymgynghori statudol yn y broses gynllunio, ond ai bwriad y Gweinidog yw y bydd hynny'n cael ei ategu trwy wneud diogelwch tân yn un rheswm sylweddol, o bosib, dros wrthod cynllunio? Oherwydd un peth yw bod yn ymgynghorai statudol, ond mae wedyn yn gwestiwn o faint o bwyslais a roddir ar yr ymgynghoriad hwnnw. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd hynny'n digwydd.
Mae gennym ni ddiddordeb hefyd mewn gwybod beth y gellid ei wneud—. Wrth i'r broses gynllunio hon fynd rhagddi, wrth gwrs bydd rhai datblygiadau eithaf mawr o bosib sy'n digwydd cyn y gall hynny fod yn orfodol. Felly, a oes unrhyw beth y gall y Gweinidog ei wneud, trwy weithio gydag awdurdodau lleol, efallai, i geisio annog datblygwyr i gael cyngor y gwasanaeth tân ac achub yn rhan o'r broses gynllunio, hyd yn oed os bydd yn amlwg yn cymryd cryn amser i ddeddfu?
Yn olaf, fe hoffem ni ddweud pa mor falch ydym ni fod y Gweinidog yn gweithredu'n gyflym i wahardd cladin a all losgi. Mae gennych chi, wrth gwrs, ein cefnogaeth lwyr yn hynny o beth, Gweinidog. Mae hon yn agenda mor bwysig. Rwy'n credu fy mod i wedi clywed popeth yr ydych wedi'i ddweud wrth David Melding, wrth John Griffiths ac wrth eraill am yr angen i wneud hyn yn iawn, ond rwy'n credu o'n rhan ni, yr hoffem ni ddweud bod angen i ni wneud y gwaith hefyd.
Yes, I don't disagree with anything that Helen Mary has just said. I just want to reassure Members that our information shows us that all high-rise residential buildings in the Welsh social housing sector have sprinklers fitted, have plans in place to retrofit or are in the process of retrofitting. So, we know that all of those are in plan.
We have much to do in the private sector, however, where the figures are lower. We have a number of actions that we are taking forward, and some of the things that you set out there in your contribution will be some of the things we can do short of legislation. So, adaptations to 'Planning Policy Wales', for example, some of the statutory instruments that we can put in place, guidance—mandatory or otherwise—we can do those faster. What we need to be clear about, though, is what it is. So, until we've worked through with the expert group and the various advisers and the regulators what exactly it is that we're asking people to do, then we can't do that. And that is taking just a little longer than we would like, but we're very determined to get it right.
And, just to use the example I've used several times already, building control, for example—and it is only an example, please don't think we've made this decision, but if we were to decide that local authority building control would be the regulator, then in what way would we compensate them for the loss of the income that they currently have as a result of selling building control services? And what systems would we put in place to ensure that they had access during the build, during the fit-out and then during the occupation phase to ensure that that worked? And I don't know the detail of that yet, so we're not in a position to make those decisions. And that's just one example of a whole stream of them that we have to do. But, yes, in principle, we will change the planning guidance as necessary.
As I said, we are making them statutory consultees, and that will make it a material planning consideration, both for things like the combustibility of the build itself but also access to fire tenders and such other things that are very important in terms of fire safety overall.
Ie, dydw i ddim yn anghytuno ag unrhyw beth y mae Helen Mary newydd ei ddweud. Rwyf i eisiau sicrhau'r Aelodau bod ein gwybodaeth yn dangos inni fod pob adeilad preswyl uchel iawn yn sector tai cymdeithasol Cymru â systemau chwistrellu wedi'u gosod, bod cynlluniau ar waith i'w hôl-osod neu eu bod yn y broses o'u hôl-osod. Felly, rydym ni'n gwybod bod y rheini i gyd wedi'u cynllunio.
Fodd bynnag, mae gennym lawer i'w wneud yn y sector preifat, lle mae'r ffigurau'n is. Mae gennym nifer o gamau yr ydym ni'n eu datblygu, a bydd rhai o'r pethau yr ydych chi'n eu hamlinellu yn eich cyfraniad yn rhai o'r pethau y gallwn ni eu gwneud heb greu deddfwriaeth. Felly, addasu 'Polisi Cynllunio Cymru', er enghraifft, rhai o'r offerynnau statudol y gallwn ni eu rhoi ar waith, canllawiau—gorfodol neu fel arall—gallwn ni wneud y rheini'n gyflymach. Yr hyn y mae angen inni fod yn glir yn ei gylch, serch hynny, yw beth ydyw. Felly, nes ein bod ni wedi gweithio gyda'r grŵp arbenigol a'r cynghorwyr amrywiol a'r rheoleiddwyr, i nodi beth yn union yr ydym yn gofyn i bobl ei wneud, yna ni allwn ni wneud hynny. Ac mae hynny'n cymryd ychydig mwy o amser nag y byddem ni'n ei hoffi, ond rydym yn benderfynol iawn o'i wneud yn iawn.
Ac, i ddefnyddio'r enghraifft yr wyf i wedi'i defnyddio sawl gwaith yn barod, rheoli adeiladu, er enghraifft—a dim ond enghraifft ydyw, peidiwch â meddwl ein bod ni wedi gwneud y penderfyniad hwn, ond pe byddem ni'n penderfynu mai rheolaeth adeiladu awdurdod lleol fyddai'r rheoleiddiwr, yna sut y byddem ni'n eu digolledu am golli'r incwm sydd ganddyn nhw ar hyn o bryd o ganlyniad i werthu gwasanaethau rheoli adeiladu? A pha systemau y byddem ni'n eu rhoi ar waith i sicrhau bod ganddyn nhw'r hawl i fynd yno yn ystod yr adeiladu, yn ystod y gwaith gosod ac yna yn ystod y cyfnod meddiannu i sicrhau bod hynny wedi gweithio? Ac ni wn i fanylion hynny eto, felly nid ydym ni mewn sefyllfa i wneud y penderfyniadau hynny. A dim ond un enghraifft yw hynny o'r llu ohonyn nhw y mae'n rhaid inni eu gwneud. Ond, ie, mewn egwyddor, byddwn yn newid y canllawiau cynllunio fel y bo angen.
Fel dywedais i, rydym ni'n eu gwneud yn ymgyngoreion statudol, a bydd hynny'n ei wneud yn ystyriaeth gynllunio berthnasol, ar gyfer pethau fel hylosgedd yr adeilad ei hun ond hefyd mynediad ar gyfer cerbydau tân a phethau eraill sy'n bwysig iawn o ran diogelwch tân cyffredinol.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 7 on the agenda this afternoon is a statement by the Minister for International Relations and the Welsh Language on the UN International Year of Indigenous Languages. I call on the Minister for International Relations and the Welsh Language, Eluned Morgan.
Eitem 7 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg a chysylltiadau rhyngwladol ar flwyddyn ryngwladol ieithoedd brodorol y Cenhedloedd Unedig. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a chysylltiadau rhyngwladol, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. Yn 2016, penderfynodd Cynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig y dylai 2019 fod yn Flwyddyn Ryngwladol ar gyfer Ieithoedd Brodorol. Dŷn ni i gyd yn gyfarwydd ag arfer y Cenhedloedd Unedig o dynnu sylw’r byd at faterion o bwys. Dwi'n falch, felly, o’r cyfle i roi gwybod i’r Cynulliad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i nodi’r flwyddyn.
Mae yna dair amcan gan y Cenhedloedd Unedig ar gyfer y flwyddyn. Y cyntaf yw rhoi ffocws byd-eang ar yr heriau sy’n wynebu ieithoedd brodorol a thanlinellu eu harwyddocâd i ddatblygu cynaliadwy, cymodi, datblygu llywodraethiant da ac annog heddwch. Yn ail mae dod o hyd i gamau pendant i wella sefyllfa’r ieithoedd. Ac, yn drydydd, mae cynyddu gallu sefydliadau sy’n cefnogi ac yn hybu ieithoedd a rhoi help i warchod hawliau siaradwyr yr ieithoedd hynny. Mae UNESCO wedi cymryd yr awenau ar gydlynu’r flwyddyn ar ran y Cenhedloedd Unedig.
Thank you very much. In 2016, the United Nations General Assembly proclaimed 2019 as the International Year for Indigenous Languages. We are all familiar with the UN’s practice of bringing important matters to global attention. I am therefore grateful for the opportunity to inform the Assembly of how the Welsh Government is marking the year in question.
There are three objectives by the UN for the year. The first is to focus global attention on the challenges confronting indigenous languages and to underline their significance for sustainable development, reconciliation, developing good governance and peace building. The second is to target definitive steps that will improve the situation of those languages. And the third is to increase the capacity of organisations that promote indigenous languages and provide help to protect the rights of the people who speak those languages. UNESCO has taken the lead in co-ordinating the year on behalf of the United Nations.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Mae hi’n werth cofio bod y Gymraeg mewn sefyllfa gryfach na nifer o ieithoedd ar draws y byd. Mae’n destun pryder nodi bod cymaint o ieithoedd yn y byd yn wynebu heriau. Mae arbenigwyr yn amcangyfrif bod un iaith yn marw bob yn ail wythnos, ac ar y raddfa hon bydd tua hanner o’r 7,000 o ieithoedd yn y byd heddiw yn debygol o ddiflannu yn ystod y 100 mlynedd nesaf. Wrth feddwl am yr ystadegau hyn, rhaid cofio bod ieithoedd yn perthyn i bobl a chymunedau, a’u bod yn llawer mwy na jest modd o gyfathrebu—maen nhw'n rhan o gyfoeth ac amrywiaeth diwylliannol sy'n perthyn i'r byd.
Mae’r flwyddyn hon yn rhoi cyfle i ni, fel gwlad sydd wedi gweld adfywiad yn yr ymdrech i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg, i ddangos i eraill yr ymdrechion rŷm ni’n eu gwneud ac i adrodd ein stori ni ynghylch sut ydym ni'n mynd ati i gynllunio’n ieithyddol yma yng Nghymru. Mae’r flwyddyn hefyd yn rhoi cyfle i ni rannu ein harbenigedd a’n profiad. Mae hefyd yn gyfle i ni ddysgu o brofiad gwledydd eraill a chreu cysylltiadau rhyngwladol newydd.
Ond, yn bennaf oll, dwi'n awyddus iawn i ddangos i’r byd fod ein gweledigaeth ni ar gyfer y Gymraeg yn un sy'n gynhwysol ac yn eang. Hynny yw, nid jest gwarchod y Gymraeg a’i diwylliant yn unig rŷm ni eisiau ei wneud, ond cynyddu’r defnydd o’r Gymraeg, rhoi lle i’r diwylliant esblygu a chroesawu pobl newydd i’r Gymraeg.
Felly, ein hamcanion ni fel Llywodraeth wrth gymryd rhan yn y flwyddyn yma yw rhoi platfform i ni fel gwlad allu, yn gyntaf, godi proffil Cymru yn rhyngwladol fel gwlad ddwyieithog, a chodi proffil Cymru, yn dilyn Brexit, ymhlith sefydliadau a rhwydweithiau rhyngwladol a byd-eang; yn ail, dathlu hanes a diwylliant y Gymraeg yn rhyngwladol; ac, yn drydydd, atgyfnerthu Cymru fel un o’r gwledydd arweiniol o safbwynt cynllunio ieithyddol, ac i ddysgu, hefyd, gan eraill.
Drwy hyn oll, fy mwriad yw cyfrannu tuag at wireddu elfen hollbwysig o’n strategaeth Cymraeg 2050, sef creu amodau ffafriol i ni allu cyrraedd miliwn o siaradwyr a chynyddu’r defnydd o’r Gymraeg. Un elfen bwysig ar gyfer creu amodau ffafriol yw codi ymwybyddiaeth a meithrin balchder yng Nghymru o le’r Gymraeg yn y byd ymhlith teulu o ieithoedd. Fel mae 'Cymraeg 2050' yn ei ddweud, rŷm ni am
'sicrhau bod y Gymraeg yn rhan ganolog o’n hymdrechion i greu pontydd rhwng Cymru a’r byd a’i gwneud yn gyfrwng i groesawu a chymhathu pobl sy’n symud i Gymru.'
Fel y Gweinidog sy’n gyfrifol am y Gymraeg a chysylltiadau rhyngwladol, rwy’n gweld cyfle arbennig i ddod â’r ddwy agwedd yma ar fy mhortffolio i at ei gilydd. Rwy’n sicr y gall y Gymraeg elwa ar gael proffil uwch yn rhyngwladol, a dwi hefyd yn meddwl y gall Cymru elwa ar y ffaith ein bod ni yn wlad ddwyieithog, fel y soniais i ym Manc y Byd yn Washington yn ddiweddar.
Mae’n amlwg i mi fod ein dwyieithrwydd byw yn bwynt gwerthu unigryw i ni—ei bod yn USP i ni. Er bod ieithoedd lleiafrifol yn bodoli ochr yn ochr â’r Saesneg ym Mhrydain ac Iwerddon—ac rŷm ni'n cydweithio’n agos â’r Llywodraethau hynny drwy'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig—mae’n amlwg bod sefyllfa’r Gymraeg yn wahanol.
Y cwestiwn, wedyn, yw: sut gallwn ni fanteisio ar y pwynt gwerthu unigryw hynny? Oes cyfleoedd economaidd yn codi o’r ffaith bod gyda ni weithlu dwyieithog yma? Oes modd i ni ddatblygu marchnad fel man profi—test bed—ar gyfer datblygu meddalwedd dwyieithog ac amlieithog, gan fod y Gymraeg yn cyd-fyw â’r Saesneg? Dyma sy’n sail i’r cynllun gweithredu ar gyfer technoleg a'r Gymraeg.
Elfen arall o fy uchelgais yw defnyddio’r flwyddyn fel modd o ddatblygu Cymru fel pencampwr ieithoedd lleiafrifol, trwy rannu profiad ac arfer da â gwledydd eraill. Byddwn ni'n gwneud mwy i ddathlu’r gwaith sy’n digwydd yng Nghymru i hyrwyddo’r Gymraeg. Rŷm ni eisoes yn aelod o wahanol rwydweithiau cynllunio ieithyddol rhyngwladol, fel y rhwydwaith i hybu amrywiaeth ieithyddol—yr NPLD—a Chyngor Prydeinig-Gwyddelig. Ond dwi’n awyddus i adeiladu ar hyn. Pan oeddwn i yn yr Unol Daleithiau, trefnodd Llywodraeth Cymru seminar yn y Cenhedloedd Unedig gyda chynrychiolwyr o Quebec, Gwlad y Basg a Fflandrys. Roedd gwir ddiddordeb ganddyn nhw i ddysgu o'r hyn sy’n digwydd yng Nghymru, a dwi’n siŵr bod modd i ni hefyd barhau i ddysgu o brofiadau gwledydd eraill.
Dwi’n credu bod gyda ni stori dda i’w hadrodd ynghylch sut rŷm ni eisoes wedi datblygu fel gwlad, trwy addysg drochi, trwy addysg feithrin, cynllunio ieithyddol ar lawr gwlad, statws y Gymraeg, a’r gwaith hybu sy’n digwydd gyda busnesau, ac yn y blaen. Ac, wrth gwrs, mae gyda ni artistiaid amryddawn yng Nghymru sy’n perfformio yn y Gymraeg. Mae ein hartistiaid ni yn cael mwy a mwy o gyfleoedd i berfformio yn Gymraeg ar draws y byd. Dyna oedd thema symposiwm Mamiaith a gynhaliwyd ym Methesda ym mis Ebrill gan ein partneriaid yn y flwyddyn ryngwladol yma, UNESCO. Hoffwn i hefyd ddiolch i’r bardd cenedlaethol, Ifor ap Glyn, am ei gerdd 'Lleisio (Voicing)' a luniodd i nodi’r flwyddyn.
Yn gynharach eleni, dathlwyd Dydd Miwisg Cymru drwy ffrydio gig a gynhaliwyd yma yn y Senedd—a diolch yn fawr i'r Llywydd am ganiatáu hynny—yn fyw ar draws y byd. Hefyd, ddydd Gwener diwethaf yn Llundain, dangosodd pobl ifanc Cymru bod modd iddynt ddefnyddio’r Gymraeg i leisio neges gyfoes ynghylch lleihau troseddu â chyllyll, sef neges heddwch ac ewyllys da yr Urdd eleni.
Bydd rhagor yn digwydd i nodi’r flwyddyn dros y misoedd nesaf, gan gynnwys partneriaeth ryngwladol gyntaf yr Eisteddfod Genedlaethol gydag Iwerddon a chwmni Fidget Feet, a digwyddiad i gloi a chloriannu’r flwyddyn.
Dwi’n awyddus i sicrhau bod y flwyddyn yn fan cychwyn ar gyfer cryfhau troedle’r Gymraeg yn rhyngwladol a chyfrannu ein harbenigedd, ein profiad a’n gweledigaeth i helpu ieithoedd ar draws y byd.
It's worth remembering that Welsh is in a stronger position than many languages globally. It's a great concern that so many languages in the world are facing real challenges. Experts estimate that one language dies in the world every other week, and at that rate it is estimated that about half of the 7,000 or so languages in the world today are likely to disappear during the next 100 years. In reflecting on those statistics, it's worth remembering that languages belong to people and communities, and that they're much more than just a means of communication—they are part of the world’s cultural wealth and diversity.
This year provides us with an opportunity, as a nation that has seen a resurgence in efforts to increase the numbers of Welsh speakers, to show others our efforts and to tell our story about how we have implemented language planning in Wales. The year gives us an opportunity also to share our expertise and experience. It also provides us with an opportunity to learn from the experience of other countries and to create new international connections.
But, ultimately, I am keen to show the world that our vision for the Welsh language is both inclusive and broad. That is, we don't just want to protect the Welsh language and culture—we want to increase the use of Welsh, provide a space for its culture to evolve and welcome new people to the language.
Therefore, our objective as a Government through our participation in the year is to provide a platform for us, as a nation, to, first, raise Wales’s international profile as a bilingual nation, and raise Wales’s profile, post Brexit, amongst global international institutions and networks; secondly, to celebrate the history and culture of the Welsh language internationally; and, thirdly, to consolidate Wales as a leading nation for language planning, and to learn, also, from others.
In doing all of this, my intention is to contribute to delivering a key aspect of the Cymraeg 2050 strategy, which is to create favourable conditions for us to reach a million Welsh speakers and to increase the use of Welsh. One of the important elements of creating favourable conditions is to raise awareness and to foster pride in Wales regarding the Welsh language’s place in the world amongst the family of languages. As stated in 'Cymraeg 2050', we want to
'ensure that the Welsh language is an integral part of our efforts to enhance Wales’ relationship with the wider world, and used to welcome and integrate people who move to Wales.'
As the Minister responsible for international relations and the Welsh language, I see a great opportunity to bring both aspects of my portfolio together. I am certain that the Welsh language can benefit from an increased profile internationally, and I also think that Wales can benefit from the fact that we are a bilingual nation, as I mentioned at the World Bank in Washington recently.
It's evident to me that our living bilingualism is a unique selling point for us. Whilst other minority languages exist alongside English in the UK and in Ireland—and we work closely with those Governments through the British-Irish Council—it's obvious that the situation of the Welsh language is different.
So, the key question is, then: how can we take advantage of that unique selling point—the USP? Are there economic opportunities that stem from the fact that we have a bilingual workforce here? Is it possible for us to develop a market as a test bed to develop bilingual and multilingual software, given that the Welsh language co-exists alongside English? That's the basis of our Welsh language technology action plan.
Another aspect of my ambition is to use the year as a way of developing Wales as a minority language champion, by sharing our experience and good practice with other countries. We will do more to celebrate the work that is undertaken in Wales to promote the Welsh language. We are already a member of various international language planning networks, such as the Network to Promote Linguistic Diversity—the NPLD—and the British-Irish Council. But I'm keen to build on that. When I was in the United States, the Welsh Government arranged a seminar in the United Nations with representatives from Quebec, the Basque Country and Flanders. They had a genuine interest in learning from what's happening in Wales, and I am sure there is more that we can continue to learn from the experiences of other countries as well.
I do believe that we have a good story to tell about how we've already developed as a country, through immersion education, nursery education, language planning at a community level, the status of the Welsh language, and the promotional work that's happening with businesses, and so forth. And, of course, we have talented artists in Wales who perform in Welsh. Our artists now have increased opportunities to perform in Welsh across the world. That was the theme of the Mamiaith symposium held in Bethesda in April by our partners in the international year, UNESCO. I would also like to thank our national poet, Ifor ap Glyn, for his poem ‘Lleisio (Voicing)', which he wrote to mark the year.
Earlier this year, Welsh Language Music Day celebrated by streaming a gig that was held here in the Senedd—and I thank the Llywydd for allowing that—live across the world. Also, last Friday in London, the young people of Wales showed that they can use the Welsh language to voice a contemporary message about tackling knife crime, namely this year’s Urdd peace and goodwill message.
Further activities are planned to mark the year over coming months, including the first international partnership of the National Eisteddfod with Ireland and the Fidget Feet company, and an event to close and reflect upon the year.
I am keen to ensuring that this year is a starting point to strengthen the Welsh language’s footprint internationally and to contribute our expertise, our experience and our vision to help the situation of languages across the world.
Diolch yn fawr, Weinidog, am y datganiad. Allaf i jest gofyn i ddechrau—?
Thank you, Minister, for that statement. Could I just ask first of all—?
You said in your statement, if I understand this correctly, that UNESCO is the lead organisation for co-ordinating the year on behalf of the UN.
Fe wnaethoch chi ddweud yn eich datganiad, os wyf yn deall hyn yn iawn, mai UNESCO yw'r corff arweiniol ar gyfer cyd-gysylltu'r flwyddyn ar ran y Cenhedloedd Unedig.
Ydy hynny'n iawn?
Is that correct?
Well, having had a quick look at their website before coming here, I realised that they are organising five events in Wales. I'm not clear if that's in partnership with the Welsh Government, but I wonder if I can just implore you at the beginning here to contact whoever is responsible for their website to explain that these five places that they've put on their map of Wales, four of them aren't in Cardiff as they're supposed to be and, apparently, the Isle of Man is just off Holyhead. So, I think maybe the UN needs a little bit of guidance and help there.
But the reason I raise that is because one of the questions that we should be asking is whether the UN is giving any money either to Welsh Government or to any other organisation directly to help with this, because the three objectives that you outlined in your statement are pretty important ones, not least the third of them, which was to increase the capacity of all stakeholders that support and promote indigenous languages and protect the rights of people who use those languages. And so, there are some obvious questions for me about whether they are helping you financially to, I don't know, support mentrau iaith, the Canolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol, the Welsh Language Commissioner's office, perhaps, or, particularly important for me, the Iaith Gwaith project. Because I appreciate that some money has gone towards these organisations up until now, but I think they could always do with more if they're going to fulfil not just the Welsh Government's strategic aims, but also those of the UN.
I'm quite interested in what you had to say about Wales being a nation that others could look to in terms of language planning. I think we can be candid here and say it's not always been that much of a success. I'm thinking of those early generations, post devolution, who put up with half a GCSE for Welsh language. You know, we've been through a slightly torrid time on deciding whether we should retain the Welsh Language Commissioner, for example. The early versions of Welsh in education statutory plans—you know, there were some question marks about those, not least because, of course, there was no statutory underpinning for anything in those WESPs to actually be delivered. But things have moved on. Perhaps we have learnt from other countries ourselves, as you indicated we were. In fact, it's the Welsh Language Commissioner I'm thinking of here: it's not so long ago that Cardiff hosted a meeting of language commissioners from around the world and I think that actually reinforced—I don't know how other Members feel about it—but reinforced how important a role that is here in Wales.
I think you also mentioned you wanted to use this as an opportunity to reinforce a message I think we are actually putting out there at the moment, which is that Wales is a space for culture to evolve and new people to be introduced to the language. And we are looking at the new Welsh curriculum—I can see all the ambition that's in there for Welsh language and Welsh language continuum, but, of course ,we're at a very early stage in seeing what that's going to look like in real life. But I'm wondering if you can give us, in your response to these questions, a little bit of information about how maybe we're reaching out to the black, Asian, minority ethnic community—I'm sorry to homogenise them in that way. But, of course, all the young people in communities around Wales have had Welsh in their curricula for a very long time, but I think it's fairly obvious that the chances for young people in some parts of Swansea, for example—they may not have the chance to practice their Welsh. Of course, in some of these households, they're already speaking two languages. They're in advance, really, in speaking a third, so perhaps you can tell us a little bit about what work's being done on that.
I also notice from the UNESCO site that, in Britain, considered to be appropriate work for this year of indigenous languages is that, in Manchester, there's an event that's discussing Latin-American Spanish; in Leeds, there are events to do with the sub-continent of India and their languages; and in Edinburgh, bizarrely, they've got an event supporting French, which I didn't think was indigenous to Scotland, but there you go. My question, I suppose, is: are we looking beyond Welsh when we're thinking of taking opportunities out of this particular year? And I'm thinking of British Sign Language in particular, because I would say there's an argument that that is an indigenous language for Wales and it has been raised on the floor of this Chamber a number of times.
Just very quickly, then, I wonder if you can tell us a little bit about the basis of the Welsh language technology action plan and how you think that might be embedded into schemes like Technocamps and Science for Schools, which are obviously schemes that encourage the take-up of science, technology, engineering and mathematics, which is going to be pretty important for our economy generally?
But also, on my final point, which is a point on which I completely agree with you, and that is the use of our identity as a bilingual nation to be used to advantage economically as well as culturally in a global context. The fact that Wales is the only part of the UK that can say, 'You are free to operate here in a medium other than English' I think is a massive sell. But what I would encourage you to do is consider how we might make that an offer that is a trilingual Wales and to work with the education Minister on space for modern foreign languages within the new curriculum. Because, at the moment, as you know, it's not got a very high priority. I'm very nervous that the capacity for teaching modern foreign languages is disappearing, and even though I'm sure we'd all have ambitions for that in the national curriculum, we need to make sure we've got people who can deliver it. That is not to say that Welsh and modern foreign languages are the same or should have the same priority, but if that is going to be our sell to Wales, we'd better do a really good job of it. Thank you.
Wel, ar ôl cael cipolwg sydyn ar eu gwefan cyn dod yma, sylweddolais eu bod yn trefnu pum digwyddiad yng Nghymru. Dydw i ddim yn siŵr a yw hynny mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru, ond tybed a gaf i erfyn arnoch chi ar y dechrau yma i gysylltu â phwy bynnag sy'n gyfrifol am eu gwefan i egluro o’r pum lle hyn y maen nhw wedi’u rhoi ar eu map o Gymru, nad yw pedwar ohonyn nhw yng Nghaerdydd fel y maen nhw i fod ac, i bob golwg, mae Ynys Manaw yn agos i Gaergybi. Felly, rwy’n credu bod angen ychydig o arweiniad a chymorth ar y Cenhedloedd Unedig.
Ond y rheswm dros grybwyll hynny yw oherwydd mai un o'r cwestiynau y dylem ni fod yn ei ofyn yw a yw'r Cenhedloedd Unedig yn rhoi unrhyw arian naill ai i Lywodraeth Cymru neu i unrhyw sefydliad arall yn uniongyrchol i helpu gyda hyn, oherwydd mae’r tri amcan a amlinellwyd gennych chi yn eich datganiad yn rhai eithaf pwysig, yn enwedig y trydydd ohonyn nhw, sef cynyddu capasiti’r holl randdeiliaid sy'n cefnogi ac yn hybu ieithoedd brodorol ac yn diogelu hawliau pobl sy'n defnyddio'r ieithoedd hynny. Ac felly, mae rhai cwestiynau amlwg i mi ynghylch a ydyn nhw'n eich helpu chi'n ariannol i, wn i ddim, gefnogi'r mentrau iaith, y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol, swyddfa Comisiynydd y Gymraeg, efallai, neu, yn arbennig o bwysig i mi, y prosiect Iaith Gwaith. Oherwydd rwy'n sylweddoli bod rhywfaint o arian wedi mynd tuag at y sefydliadau hyn hyd yn hyn, ond rwy'n credu y gallen nhw bob amser wneud ag ychydig mwy os ydyn nhw'n mynd i gyflawni nid yn unig nodau strategol Llywodraeth Cymru, ond hefyd amcanion y Cenhedloedd Unedig.
Mae gen i ddiddordeb yn yr hyn yr oeddech yn ei ddweud bod Cymru'n genedl y gallai eraill ei dilyn o ran cynllunio ieithyddol. Rwy'n credu y gallwn ni fod yn onest yn y fan hyn a dweud nad yw wedi bod llwyddiannus iawn bob amser. Rwy'n meddwl am y cenedlaethau cynnar hynny, ar ôl datganoli, y bu'n rhaid iddyn nhw fodloni eu hunain â hanner TGAU yn y Gymraeg. Wyddoch chi, rydym ni wedi bod trwy gyfnod braidd yn anodd o ran penderfynu a ddylem ni gadw Comisiynydd y Gymraeg, er enghraifft. O ran y fersiynau cynnar o'r cynlluniau statudol Cymraeg mewn addysg—wyddoch chi, roedd rhai amheuon am y rheini, yn bennaf oherwydd, wrth gwrs, nad oedd sail statudol i gyflawni unrhyw beth yn y cynlluniau strategol hynny mewn gwirionedd. Ond mae pethau wedi symud ymlaen. Efallai ein bod wedi dysgu oddi wrth wledydd eraill ein hunain, fel y gwnaethoch chi ddweud ein bod ni. Yn wir, am Gomisiynydd y Gymraeg yr wyf i'n meddwl amdano yn y fan hyn: nid oes cymaint â hynny o amser wedi mynd heibio ers i Gaerdydd gynnal cyfarfod o gomisiynwyr iaith o bob cwr o'r byd ac rwy'n credu bod hynny wedi atgyfnerthu—dydw i ddim yn gwybod beth yw barn yr Aelodau eraill ar hyn—ond wedi atgyfnerthu pa mor bwysig yw'r swyddogaeth honno yma yng Nghymru.
Rwy'n credu i chi sôn hefyd eich bod chi eisiau defnyddio hwn fel cyfle i atgyfnerthu neges yr ydym ni, rwy'n credu, yn ei chyflwyno ar hyn o bryd, sef bod Cymru yn lle i ddiwylliant esblygu ac i bobl newydd gael eu cyflwyno i'r iaith. Ac rydym ni yn ystyried cwricwlwm newydd i Gymru—gallaf weld yr holl uchelgais sydd ynddo ar gyfer yr iaith a chontinwwm Cymraeg, ond, wrth gwrs, rydym ni ar gam cynnar iawn o ran gweld sut beth fydd hynny mewn bywyd go iawn. Ond tybed a allwch chi roi ychydig o wybodaeth i ni, yn eich ymateb i'r cwestiynau hyn, ynglŷn â sut yr ydym ni'n cyrraedd y gymuned ddu, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig—mae'n ddrwg gen i eu homogeneiddio yn y ffordd honno. Ond, wrth gwrs, mae'r holl bobl ifanc mewn cymunedau ledled Cymru wedi bod â Chymraeg yn eu meysydd llafur ers amser maith iawn, ond rwy'n credu ei bod hi'n weddol amlwg nad yw'r cyfleoedd i bobl ifanc mewn rhai rhannau o Abertawe, er enghraifft—nad ydyn nhw o bosib yn cael y cyfle i ymarfer eu Cymraeg. Wrth gwrs, yn rhai o'r aelwydydd hyn, maen nhw eisoes yn siarad dwy iaith. Maen nhw ar y blaen, mewn gwirionedd, wrth siarad trydedd iaith, felly efallai y gallwch chi ddweud ychydig wrthym ni am y gwaith sy'n cael ei wneud ar hynny.
Rwy'n sylwi hefyd ar y wefan UNESCO, ym Mhrydain, bod gwaith priodol ar gyfer y flwyddyn hon o ieithoedd brodorol, yn cynnwys digwyddiad, ym Manceinion, sy'n trafod Sbaeneg Lladin-Americanaidd; yn Leeds, mae yna ddigwyddiadau yn ymwneud ag is-gyfandir India a'u hieithoedd; ac yng Nghaeredin, yn rhyfedd iawn, mae ganddyn nhw ddigwyddiad yn cefnogi'r Ffrangeg, a doeddwn i ddim yn credu ei bod hi'n gynhenid i'r Alban, ond dyna chi. Fy nghwestiwn, mae'n debyg, yw: a ydym ni'n edrych y tu hwnt i'r Gymraeg pan fyddwn ni'n ystyried achub ar gyfleoedd o'r flwyddyn benodol hon? Ac rwy'n meddwl am Iaith Arwyddion Prydain yn arbennig, oherwydd byddwn i'n dweud bod yna ddadl bod honno'n iaith frodorol i Gymru ac mae hi wedi'i chodi ar lawr y Siambr hon nifer o weithiau.
Yn gyflym iawn, felly, tybed a wnewch chi ddweud ychydig wrthym ni am sail cynllun gweithredu technoleg y Gymraeg a sut ydych chi'n credu y gallai hwnnw gael ei ymwreiddio mewn cynlluniau fel Technocamps a Gwyddoniaeth i Ysgolion, sy'n amlwg yn gynlluniau sy'n annog disgyblion i astudio gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg, a fydd yn eithaf pwysig i'n heconomi yn gyffredinol?
Ond hefyd, o ran fy mhwynt olaf, sy'n bwynt yr wyf yn cytuno'n llwyr â chi arno, sef defnyddio ein hunaniaeth fel cenedl ddwyieithog i fanteisio'n economaidd yn ogystal ag yn ddiwylliannol mewn cyd-destun byd-eang. Mae'r ffaith mai Cymru yw'r unig ran o'r DU sy'n gallu dweud, 'Rydych chi'n rhydd i weithredu yn y fan yma mewn cyfrwng heblaw am Saesneg' yn beth gwych i'w hyrwyddo, yn fy marn i. Ond yr hyn y byddwn i'n eich annog i'w wneud yw ystyried sut y gallem ni wneud hwnnw'n gynnig o ran creu Cymru dairieithog a gweithio gyda'r Gweinidog Addysg ar sicrhau lle i ieithoedd tramor modern yn y cwricwlwm newydd. Oherwydd, ar hyn o bryd, fel y gwyddoch chi, nid yw'n cael blaenoriaeth uchel iawn. Rwy'n bryderus iawn bod y gallu i ddysgu ieithoedd tramor modern yn diflannu, ac er fy mod i'n siŵr y byddai gennym ni i gyd uchelgais gweld hynny yn y cwricwlwm cenedlaethol, mae angen i ni wneud yn siŵr bod gennym ni bobl sy'n gallu ei ddarparu. Nid yw hynny'n gyfystyr â dweud bod y Gymraeg ac ieithoedd tramor modern yr un fath nac y dylent gael yr un flaenoriaeth, ond os mai dyna fydd ein modd o werthu Cymru, byddai'n well inni wneud hynny'n dda iawn. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr am y cwestiynau yna. Mae yna amryw o gwestiynau, lot fawr o gwestiynau, a diolch yn fawr am yr holl ymchwil rŷch chi wedi'i wneud ar y mater yma. Yn anffodus, dyw UNESCO ddim wedi rhoi arian i ni; yn wir, mae'n rhaid i ni gyfrannu i'r pot er mwyn bod yn rhan o hwn. A beth sydd wedi digwydd yw bod Celfyddydau Rhyngwladol Cymru wedi rhoi cynnig o £50,000 er mwyn i ni allu gwneud rhai o'r gweithiau a'r projectau rŷm ni'n gobeithio eu gwneud yn ystod y flwyddyn. Felly, mae yna ambell i brosiect; eisoes dwi wedi sôn am yr un oedd ym Methesda ac rŷn ni’n gobeithio canolbwyntio ar un arall ddiwedd y flwyddyn. Felly, mae pethau’n digwydd, ond, wrth gwrs, mae yna wastad prinder arian. Dwi yn gweld hwn fel cyfle i ni lansio a sicrhau bod y byd yn gwybod amdanom ni.
Rŷch chi hefyd wedi sôn am ba mor—ydyn ni mewn sefyllfa dda, fel gwlad? Pa mor hyderus dŷn ni, a ble dŷn ni, yn ieithyddol? Wel, yn ddiweddar, gwnes i wrando ar ddyn yn canu ym Methesda—dim ond 100 o bobl yn y byd sy’n siarad ei iaith ef, felly, pan ŷch chi’n ystyried pa mor fregus yw rhai o’r ieithoedd eraill, dwi yn meddwl bod rhywbeth gyda ni i gynnig. Felly, dwi yn meddwl bod hwn yn gyfle i ni roi nôl i’r byd, a dyna sy’n bwysig i fi—ein bod ni’n gallu cynnig rhywbeth i’r byd, a’n bod ni wedi cael adfywiad, ein bod ni’n keen ofnadwy i weld y symudiad yma tuag at filiwn o siaradwyr. Wel, dyw hwnna ddim yn rhywbeth mae lot o lefydd eraill yn ystyried yn bosibl. Mae’r ffaith ein bod ni’n cymryd camau i wireddu hynny’n rhywbeth rŷn ni’n gobeithio y gallwn ni estyn a rhannu gyda’r byd.
O ran croesawu pobl i Gymru, dwi yn meddwl ei bod hi’n bwysig—y ffaith ein bod ni eisiau gweld Cymraeg yn bod yn fater sy’n gynhwysol y mae pob un yn gallu ymwneud â hi. Rŷn ni wedi—. Wrth gwrs, mae gyda ni canolfannau trochi i bobl sy’n dod i mewn i’r wlad i sicrhau eu bod nhw’n gallu ymgymryd â dysgu’r iaith, ac rŷn ni wedi cael prosiectau i dargedu rhai ardaloedd, yn arbennig lle mae yna bobl liw yn byw. Mae Caerdydd wedi gwneud lot o waith ar hyn; mae yna ysgol newydd, fel rŷch chi’n gwybod, yn y bae, a hefyd yng Nghasnewydd; mae lot o waith wedi’i wneud yn y ddwy ardal yna, yn arbennig.
Dŷn ni ddim wedi ystyried gwneud sign language yn ystod y flwyddyn yma, ond beth sydd yn bwysig, dwi’n meddwl, o ran y dechnoleg a’r cynllun technoleg, yw bod pobl yn deall bod yna gyfle iddyn nhw hefyd ein helpu ni gyda datblygiad technoleg yn Gymraeg. Mae’n bwysig bod pobl yn ymgymryd â ac yn cymryd mantais o’r ffaith eu bod nhw hefyd yn gallu rhoi’u llais nhw, achos mae’n rhaid inni adeiladu portffolio o bobl yn siarad fel ein bod ni’n gallu defnyddio technoleg lle rŷch chi’n siarad i mewn i beiriant a’u bod nhw’n deall beth rŷch chi’n ei ddweud ac yn gallu siarad nôl â chi. Mae hwnna’n fwy cymhleth lle mae yna iaith leiafrifol.
Mae’r ffaith ein bod ni’n wlad ddwyieithog yn unigryw, a dwi hefyd yn poeni am ieithoedd modern yn y cwricwlwm newydd, ond mae hwnna’n rhywbeth dwi’n gwybod bod Kirsty’n ystyried a bod global responsibility yn rhan ganolog o’r cynllun newydd yma.
Thank you for those questions—a variety of questions, a great many questions—and thank you for all the research that you’ve done on this issue. Unfortunately, UNESCO hasn’t given us any funding; indeed, we have to contribute to the pot in order to be part of this. And what’s happened is that Wales Arts International has given £50,000 for us to be able to do some of the actions and the projects that we hope to carry out during the year. So, there are some projects; I've mentioned the one in Bethesda already, and we hope to focus on another one before the end of the year. So, there are things happening, but, of course, there's always a shortage of funding. But I do see this as an opportunity to launch and ensure that people around the world know about this.
You've also mentioned whether we are in a good position or not as a country, and how confident we are and where we are linguistically. Well, recently, I listened to a man singing in Bethesda—only 100 people in the world speak his language, and, when you consider how fragile some of these other languages are, I do think that we do have something to offer. So, I think that this is an opportunity for us to give something back to the world, and that's what's important to me—that we can offer something to the world and that we have had a resurgence and that we are very keen to see this move towards 1 million Welsh speakers. But that isn't something that many other places believe is possible. The fact that we are taking action to deliver on that—well, I hope that that's something we can share with the world.
In terms of welcoming people to Wales, I do think it's important that we want to see Welsh being inclusive and that people can be involved with the language. We have immersion centres for people who come into the country to ensure that they can be involved with learning the language, and we have had projects to target some areas, especially where there are people from the BAME community, and there's a new school in the bay, of course, and in Newport; there is a lot of work that's being done in those two areas in particular.
We haven't considered doing sign language during this year, but what is important, I think, in terms of the technology action plan, is that people do understand that they have an opportunity to help us with the development of Welsh language technology, and it is important that people take advantage of the fact that they can have their voice heard, because we have to build a portfolio of people speaking so that we can use technology where you speak into a machine and people understand what you're saying and they can reply to you. And that's more complex where there is a minority language.
And the fact that we are a bilingual nation is unique, and I'm also concerned about modern languages in the curriculum, but I know that Kirsty is considering that, and that global responsibility is a central part of this new scheme.
Diolch yn fawr am eich datganiad chi. Fel arfer, mae’n rhaid imi ofyn faint o sylwedd sydd i’r geiriau sydd yn y datganiad. Gaf i eich atgoffa chi o rai o ddigwyddiadau diweddar y Llywodraeth yma o ran y Gymraeg? Ymyrraeth gan is-Weinidog ym mhroses gyflogaeth y Llyfrgell Genedlaethol, ble ceisiodd sicrhau na fyddai’r swydd yn mynd i siaradwr Cymraeg; sylwad absẃrd gennych chi, y Gweinidog dros y Gymraeg, a dwi’n dyfynnu, y byddai Cartrefi Cymunedol Gwynedd mewn perygl o ddisgrimineiddio pe byddan nhw’n rhoi’r Gymraeg fel sgil hanfodol ar gyfer eu swyddi—ymyrraeth a sylwadau sy’n ddilornus o’r Gymraeg, sydd hefyd yn mynd yn hollol groes i’ch strategaeth chi’ch hun o ran y Gymraeg yn y gweithlu, a sylwadau sy’n gwneud imi wrando ar eich datganiad chi heddiw efo pinsiad mawr iawn o halen. Ac rydych chi wedi sôn y prynhawn yma am bwysigrwydd canolfannau trochi, ond yn torri’r grant sydd i'w cynnal nhw, felly mae’r pinsiad o halen yma’n mynd yn fwy.
Dwi’n nodi bod tri amcan ar gyfer y Flwyddyn Ryngwladol ar gyfer Ieithoedd Brodorol, ac mai’r olaf o’r rhain ydy rhoi help i warchod hawliau siaradwyr yr ieithoedd hynny. Rydym ni’n hynod o lwcus yng Nghymru: cenedl fechan, ddi-wladwriaeth, ond mae gennym ni ddeddfwriaeth ar waith er mwyn gwneud yn union hynny, er mwyn diogelu’n hawliau ni—yn wahanol, yn anffodus, i’r sefyllfa efo ieithoedd lleiafrifol mewn llawer o wledydd ar draws y byd. Yn 2011, fe basiwyd Deddf arwyddocaol a phwysig dan arweiniad Plaid Cymru, a chyn-Aelod Cynulliad Arfon, Alun Ffred Jones. Mae'r Ddeddf honno'n rhoi statws swyddogol gydradd i'r Gymraeg yn y sector gyhoeddus, ond mae'r Llywodraeth wedi bod yn araf iawn yn gweithredu'r Ddeddf, ac, yn anffodus, mae llawer iawn o waith i'w wneud o ran gosod safonau. Does yna ddim esboniad o ran yr oedi gyda gosod safonau cymdeithasau tai, dŵr, cwmnïau post, bysiau, trenau, rheilffyrdd, nwy a thrydan, telathrebu.
Felly, hoffwn i ofyn heddiw, eto, ac yng ngoleuni amcan 3 y flwyddyn ryngwladol yma ynglŷn â hawliau: beth ydy'r amserlen ar gyfer symud ymlaen efo'r holl safonau sydd angen eu gosod? Mae hi'n wyth mlynedd ers pasio'r Ddeddf arloesol yma. Yng nghysgod Brexit a thwf y dde eithafol, mae angen i ni, yn fwy nag erioed, warchod hawliau ieithyddol pobl Cymru.
Ond, er mor angenrheidiol ydy hawliau unigolion i fyw drwy gyfrwng y Gymraeg, mae angen mynd ymhellach o lawer na hyn. Mae angen i'r Llywodraeth gydnabod yn llawn fod y Gymraeg yn iaith gymunedol, yn iaith fyw ddydd-i-ddydd mewn nifer o ardaloedd yng Nghymru, yn benodol yn y gorllewin, neu ardal Arfor, sef Môn, Gwynedd, Ceredigion, Caerfyrddin a rhai o'r ardaloedd cyfagos. Mae llawer o drigolion y bröydd hyn yn byw eu bywydau'n naturiol drwy'r Gymraeg, a dwi'n meddwl weithiau fod yna ddiffyg dealltwriaeth gwaelodol ynglŷn â hyn. Dim rhywbeth artiffisial ydy'r Gymraeg yn fy mywyd i yn Arfon, ond elfen gwbl naturiol o fy mywyd teuluol, cymdeithasol a chymunedol, ac mae angen pwyslais ar yr elfen gymunedol yma o'r Gymraeg yn ogystal â'r pwyslais ar hawliau unigol.
Mae ardal Arfor ymhlith y tlotaf yn Ewrop, ac mae pobl ifanc yn gorfod gadael yr ardal am waith, gan wanio'r Gymraeg a'r gwead cymunedol ieithyddol. Mi hoffwn i wybod beth ydy eich polisïau chi ynglŷn â datblygu nid yn unig y Gymraeg, ond yr economi, y gwasanaethau cyhoeddus, polisïau tai a chynllunio pwrpasol, trafnidiaeth ac yn y blaen. Beth ydy cynlluniau'ch Llywodraeth chi ar gyfer datblygu strategaeth benodol, ranbarthol ar gyfer yr ardal yma? 'Heb waith, heb iaith', meddai'r dywediad. Beth yn union ydy eich cynlluniau chi yn sgil hyn i gyd?
Ac, os ydym ni o ddifrif am gynnal y Gymraeg fel iaith gymunedol yn ein bröydd Cymraeg, mae angen i ni sicrhau bod yna swyddi o safon uchel yn y gorllewin fel bod pobl ifanc yn gallu aros yn eu cymunedau os maen nhw'n dymuno gwneud hynny, ac mi ellid dechrau drwy sbïo ar swyddi'r Llywodraeth ei hun. Felly, fy nghwestiwn olaf i ydy: pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i adleoli swyddi neu i leoli unrhyw swyddi newydd sydd yn dod yn uniongyrchol dan reolaeth eich Llywodraeth eich hun—pa gynlluniau sydd yna i leoli'r swyddi yma yn ardal Arfor? Arfor, nid Arfon.
Thank you for your statement. Now, as per usual, I have to ask how much substance there is to the words contained within this statement. May I remind you of some recent events that this Government has been involved with in terms of the Welsh language? An intervention by a Deputy Minister in an employment process by the National Library, where he tried to ensure that the job wouldn't go to a Welsh speaker; an absurd comment by you, the Minister for the Welsh language, and I quote, that Cartrefi Cymunedol Gwynedd would be at risk of discrimination if they placed the Welsh language as an essential skill for its posts. That intervention and comments are insulting to the Welsh language and go contrary to your very own strategy in terms of the Welsh language in the workplace, comments that make me listen to this statement with a very healthy pinch of salt. You've talked this afternoon about the importance of immersion centres, but you're cutting the grant that maintains those centres, so that pinch of salt is getting even bigger.
Now, I note that there are three objectives for the International Year of Indigenous Languages, and the last of these is to assist in protecting the rights of speakers of those languages. We're very fortunate in Wales. We are a small stateless nation, but we have legislation in place to do just that, to safeguard our rights—unlike the situation, unfortunately, with minority languages in many other countries across the world. In 2011, a significant and important piece of legislation was passed under the leadership of Plaid Cymru and the former Member for Arfon, Alun Ffred Jones, and that legislation does give equal official status for the Welsh language in the public sector in Wales, but the Government has been very slow in implementing that legislation, and, unfortunately, there is a great deal of work still to be done in terms of the implementation of standards. And there is no explanation in terms of the delay with standards on water companies, post companies, housing associations, buses, trains, electricity, gas and telecommunications.
So, I would like to ask today, once again, and in light of objective 3 of this international year on rights: what is the timetable for making progress with all of the standards that need to be put in place? It’s eight years since this innovative legislation was passed, and, in the shadow of Brexit and the growth of the far right, we, more than ever, need to safeguard linguistic rights for people in Wales.
But, despite the need to ensure the rights of individual Welsh people to live through the medium of Welsh, we need to go much further. The Government needs to fully recognise that the Welsh language is a community language, is the language of day-to-day communication in many areas of Wales, particularly in the west of Wales, or the Arfor area, which is Anglesey, Ceredigion, Carmarthen and some neighbouring areas. Many of the residents of the areas live naturally through the medium of Welsh. And I sometimes think that there is a lack of understanding of this issue. This isn’t an artificial construct. That’s not what the Welsh language is in my life in Arfon; it’s a natural part of my family, social and community life, and we need to emphasise that community aspect as well as the emphasis on individual rights.
The Arfor area is among the poorest in Europe, and young people have to leave the area to find work, weakening the Welsh language and the linguistic social fabric. I would like to know what your policies are in terms of developing not only the Welsh language, but the economy, public services, housing and planning policy, transport and so on and so forth. What are your Government’s plans for a specific regional strategy for this area? Because the saying goes, ‘heb iaith, heb waith’—'without work, there’s no language'. So, what exactly are your plans in light of all of this?
And, if we are serious about sustaining the Welsh language as a community language in our Welsh speaking areas, then we need to ensure that there are quality jobs available in the west of Wales so that young people can remain in their communities if they choose to do so, and we could start by looking at the Government’s own jobs. So, my final question is: what plans does the Government have to relocate posts or to locate any new posts that are directly under the control of your Government—what plans are in place to locate these jobs in the Arfor area? Arfor, not Arfon.
Ie, roeddwn i'n mynd i ddweud: Arfon neu Arfor?
Yes, I was going to say: Arfon or Arfor?
Arfor.
Arfor.
Arfor, ocê. Wel, diolch yn fawr. Mae'n rili drist. Dwi'n meddwl bod yna gyfle fan hyn i ni ymfalchïo, i ni ddweud yr hanes wrth y byd, a beth sy'n drist yw eich bod chi wedi trafod fan hyn y problemau sydd gyda ni, a dyma'r cyfle sydd gyda ni. Mae cymaint o bethau dylen ni fod yn browd ohono, dwi'n meddwl, ac mae e'n rili drist, unwaith eto, beth sydd wedi digwydd yw canolbwyntio ar y pethau negyddol.
Mae'n rhaid i ni roi rhywbeth nôl i'r byd. Dwi'n meddwl bod hwnna'n hollbwysig. Mae hawliau yn y wlad yma wedi gwella'n aruthrol dros y blynyddoedd. Mae hwnna'n rhywbeth gallwn ni ddangos i'r byd: beth sydd wedi ei newid. Mae'r safonau rŷn ni wedi dod mewn â nhw wedi gwneud gwahaniaeth mawr, ac rŷn ni wedi cael trafodaethau'n ddiweddar gyda'r fforymau rheoleiddio, er enghraifft, yn yr adran iechyd, i weld beth allwn ni ei wneud nawr, ac mae'r broses yna'n symud ymlaen. Dwi'n meddwl hefyd fod yna ymwybyddiaeth bod y Gymraeg yn iaith fyw yn ein hardaloedd, yn arbennig yn y gorllewin, ond mae'n rhaid i ni fynd cam ymhellach na diogelu'r Gymraeg yn y cymunedau hynny. Ein gweledigaeth ni yw i ehangu ac i gael miliwn o siaradwyr. Allwch chi ddim â gwneud hwnna jest wrth fod yn Arfor neu Arfon. Beth sy’n bwysig yw ein bod ni’n ehangu’r posibiliadau a sicrhau ein bod ni’n cael mwy o ddysgwyr ar draws ein gwlad.
A beth yw’n gobaith ni nawr, wrth gwrs—ac mae’n bwysig, rŷch chi’n iawn, ein bod ni—. Mae’n bwysig ein bod ni’n canolbwyntio ar yr economi. Dyw Brexit ddim yn mynd i helpu yn y cadarnleoedd Cymraeg eu hiaith. Dyw hwnna ddim yn mynd i helpu o gwbl, a dyna un o’r rhesymau pam byddwn ni'n cynnal symposiwm ar yr economi, yn edrych ar yr iaith Gymraeg, yn yr hydref yn y gorllewin.
A hefyd dwi yn meddwl ei fod e’n bwysig i bwysleisio bod lot o swyddi eisoes wedi symud mas o Gaerdydd. Mae Llandudno—mae lot mawr o siaradwyr Cymraeg yn ein hadrannau yn Llandudno; lot mawr wedi symud mas i Aberystwyth eisoes. Ac felly dwi yn meddwl ein bod ni, fel Llywodraeth, yn ceisio sicrhau ein bod ni’n lledaenu’r gwaith o reoleiddio Cymru ar draws y wlad.
Arfor, okay. Well, thank you very much. It’s very sad, I think there’s an opportunity here for us to take pride and for us to tell our story to the world, and what’s sad is that you have discussed here the problems that we have, and this is the opportunity that we have. There are so many things that we should be proud of, I think, and it’s very sad that, once again, what’s happened is a focus on the negatives.
We have to give something back to the world. I think that’s vital. The rights in this country have expanded astonishingly over the years, and that’s something that we can show the world in terms of what has changed. The standards that we’ve introduced have made a big difference. We have had recent discussions with the regulatory forums, for example, in the health department, to see what we can do now, and that process is moving forward. I do think as well that there is awareness that the Welsh language is a living language in those particular areas in the west, but we have to go further than just safeguarding Welsh in those communities. Our vision is to expand the language and have a million Welsh speakers. You can't do that by just operating in Arfor or Arfon. What's important is that we expand the possibilities and ensure that we have more learners across our country.
And our hope now—and you are right, it's important that we do focus on the economy. Brexit is not going to help in the Welsh-speaking strongholds. That's not going to help at all, and that's one of the reasons why we will be holding a symposium on the economy, looking at the Welsh language, in the autumn in the west.
And I do also think that it's important to emphasise that a lot of posts have already moved from Cardiff. Llandudno—there are many Welsh speakers in our departments in Llandudno, and many of them have moved out to Aberystwyth already. And I do think that we, as a Government, are trying to ensure that we are trying to spread the work of regulating Wales across the country.
Thank you for your statement, Minister. The International Year of Indigenous Languages gives us the opportunity to not only celebrate the fact that over 5,000 indigenous languages are spoken around the world, but to work together to save those languages from extinction. A good friend of mine, Mohammed Sarul Islam, has worked tirelessly over the last decade or so to secure an international mother language monument here in Cardiff. The fact that the monument was finished during the International Year of Indigenous Languages is a fitting testament to the hard work of Sarul and other members of the committee. Cardiff is a multilingual city and a fitting home to a monument celebrating the world's languages. But, as the Minister quite rightly highlights, many of those languages are under threat. According to the endangered languages project, there are 3,423 languages facing extinction, and Welsh is on the endangered list.
Minister, what discussions has your Government had with the Indigenous Language Institute about how to share best practice and work together to safeguard all endangered languages? The internet poses a threat to indigenous languages, but technology also holds the key to protecting languages for future generations. Minister, many open-source projects exist to ensure that, from operating system to e-mail client, your language of choice is supported. What is the Welsh Government doing to ensure the public sector makes greater use of such software? Open source is also leading the way in ensuring digital assistants support indigenous languages. Minister, what discussions have you had with the Mozilla Foundation about project Common Voice and how your Government can contribute to the growth of the Welsh language in the digital sphere?
And, finally, Minister, one of the greatest threats to indigenous languages is the loss of land for indigenous people. Climate change and rising sea levels threaten indigenous peoples everywhere. In the coming decades, climate migration could lead to the loss of many languages. Minister, what is your Government doing to ensure that our impact on the global climate does not threaten indigenous peoples around the globe? Thank you.
Diolch ichi am eich datganiad, Gweinidog. Mae Blwyddyn Ryngwladol Ieithoedd Brodorol yn rhoi'r cyfle inni nid yn unig i ddathlu'r ffaith bod dros 5,000 o ieithoedd brodorol yn cael eu siarad ledled y byd, ond hefyd i weithio gyda'n gilydd i arbed yr ieithoedd hynny rhag diflannu. Mae ffrind da i mi, Mohammed Sarul Islam, wedi gweithio'n ddiflino dros y ddegawd ddiwethaf i sicrhau cofeb mamiaith ryngwladol yma yng Nghaerdydd. Mae'r ffaith i'r gofeb gael ei gorffen yn ystod Blwyddyn Ryngwladol Ieithoedd Brodorol yn deyrnged deilwng i waith caled Sarul ac aelodau eraill y pwyllgor. Mae Caerdydd yn ddinas amlieithog ac yn gartref teilwng i gofeb sy'n dathlu'r ieithoedd y byd. Ond, fel y mae'r Gweinidog yn ei nodi'n gwbl briodol, mae llawer o'r ieithoedd hynny o dan fygythiad. Yn ôl y prosiect ieithoedd sydd mewn perygl, mae 3,423 o ieithoedd yn wynebu difodiant, ac mae'r Gymraeg ar y rhestr sydd mewn perygl.
Gweinidog, pa drafodaethau y mae eich Llywodraeth chi wedi'u cael gyda'r Sefydliad Ieithoedd Brodorol ynghylch sut i rannu arferion gorau a chydweithio i ddiogelu'r holl ieithoedd sydd mewn perygl? Mae'r rhyngrwyd yn fygythiad i ieithoedd brodorol, ond mae technoleg hefyd yn allweddol i ddiogelu ieithoedd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Gweinidog, mae llawer o brosiectau ffynhonnell agored yn bodoli i sicrhau, o system weithredu i gleient e-bost, bod eich dewis iaith yn cael ei gefnogi. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod y sector cyhoeddus yn gwneud mwy o ddefnydd o feddalwedd o'r fath? Mae technoleg ffynhonnell agored hefyd yn arwain y ffordd o ran sicrhau cymorth gan gynorthwywyr digidol mewn ieithoedd brodorol. Gweinidog, pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda sefydliad Mozilla am y prosiect Llais Cyffredin a sut y gall eich Llywodraeth gyfrannu at dwf y Gymraeg yn y maes digidol?
Ac, yn olaf, Gweinidog, un o'r bygythiadau mwyaf i ieithoedd brodorol yw bod pobl frodorol yn colli tir. Mae newid yn yr hinsawdd a lefelau'r môr yn codi yn bygwth pobloedd brodorol ym mhobman. Yn y degawdau nesaf, gallai mudo oherwydd yr hinsawdd arwain at golli llawer o ieithoedd. Gweinidog, beth mae eich Llywodraeth chi yn ei wneud i sicrhau nad yw ein heffaith ar yr hinsawdd fyd-eang yn bygwth pobloedd brodorol ledled y byd? Diolch.
Well, thank you very much. I think some of the words that were said there were very welcome: the fact that there is a sensitivity towards indigenous languages, that there is an understanding of the fact that climate change is going to impact on places in the world and there will be pressures and that, actually, that is likely to lead to further movement. The problem is that many, many of the members of the party that she now belongs to actually are in denial of these things and have actually been in a situation to really stir up and stoke tensions, particularly against people who speak minority languages. And it's really sad, because I know the Member herself is not in that category, but there are many, many people in that party who hold that position, and it's really sad to see that situation. I think there has to be an understanding that, as a party—as a party—that is not the view that is shared by many, many people who are now following the lead that we are seeing from Nigel Farage.
In relation to the Welsh technology plan, I'm very pleased that you talk about open-source technology. It's a really important aspect that we are really trying to develop. We are working very closely with Mozilla, the organisation, in the development of this Common Voice project. So, if anybody is a Welsh speaker, then we would ask you to add five sentences of your voice to the complex network that we're trying to build up so that we have a base of speakers to use to make sure that we can use this voice technology in future.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod rhai o'r geiriau a ddywedwyd yn y fan honno i'w croesawu'n fawr: y ffaith bod sensitifrwydd tuag at ieithoedd brodorol, bod dealltwriaeth o'r ffaith bod newid yn yr hinsawdd yn mynd i effeithio ar leoedd yn y byd ac y bydd yna bwysau a, mewn gwirionedd, bod hynny'n debygol o arwain at ragor o symud. Y broblem yw bod nifer fawr o aelodau'r blaid y mae hi bellach yn perthyn iddi mewn gwirionedd yn gwrthod y pethau hyn, a'u bod mewn gwirionedd wedi bod mewn sefyllfa i hybu a gwaethygu'r tensiynau, yn enwedig yn erbyn pobl sy'n siarad ieithoedd lleiafrifol. Ac mae'n wirioneddol drist, oherwydd rwy'n gwybod nad yw'r Aelod ei hun yn y categori hwnnw, ond mae llawer iawn o bobl yn y blaid honno sy'n arddel y safbwynt hwnnw, ac mae'n wirioneddol drist gweld y sefyllfa honno. Rwy'n credu bod yn rhaid cael dealltwriaeth, fel plaid wleidyddol—fel plaid wleidyddol—nad dyna'r farn a rennir gan lawer iawn o bobl sydd erbyn hyn yn dilyn yr arweiniad yr ydym yn ei weld gan Nigel Farage.
O ran cynllun technoleg y Gymraeg, rwy'n falch iawn eich bod yn siarad am dechnoleg ffynhonnell agored. Mae'n agwedd bwysig iawn yr ydym ni'n ceisio'i datblygu mewn gwirionedd. Rydym ni'n cydweithio'n agos iawn â Mozilla, y sefydliad, wrth ddatblygu'r prosiect Llais Cyffredin hwn. Felly, os yw unrhyw un yn siarad Cymraeg, yna byddem yn gofyn i chi ychwanegu pum brawddeg o'ch llais i'r rhwydwaith cymhleth yr ydym ni'n ceisio ei ddatblygu fel bod gennym ni sylfaen o siaradwyr i'w defnyddio i wneud yn siŵr ein bod yn gallu defnyddio'r dechnoleg llais hon yn y dyfodol.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
A dyma ni'n dod i'r eitem nesaf, sef y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Mesur Masnach, a dwi'n galw ar Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol i wneud y cynnig—Eluned Morgan.
And that brings us to our next item, which is the supplementary legislative consent memorandum on the Trade Bill, and I call on the Minister for International Relations and the Welsh Language to move the motion—Eluned Morgan.
Cynnig NDM7052 Eluned Morgan
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai'r darpariaethau yn y Bil Masnach, i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Cynulliad Cenedlaethol Cymru, gael eu hystyried ymhellach gan Senedd y DU.
Motion NDM7052 Eluned Morgan
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Trade Bill, insofar as they fall within the legislative competence of the National Assembly for Wales, should be further considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Dwi'n cyflwyno'r cynnig.
Thank you, Presiding Officer. I move the motion.
What we're discussing in this debate is a supplementary legislative consent memorandum on the Trade Bill, a Bill that will need to be in place to ensure that we can continue to trade with nations around the world following Brexit. The Bill, of course, is a UK Government Bill, but, as the UK Government is learning fast, when they negotiate trade deals in future—something that hasn't been done by the UK for almost 40 years—they'll be stepping on our toes and our powers here in the Welsh Assembly, so it makes sense for them to ask our permission when they intend to negotiate on matters that are the responsibility of the Welsh Assembly.
So, just over two months ago, the Assembly agreed that a legislative consent memorandum on the Trade Bill should be passed. Now, at the time, it appeared as if the Bill was coming to the end of that legislative journey, but since then, the Bill was amended in the House of Lords, and at least one of these amendments would have been of a nature to require us to put forward a supplementary legislative consent motion to the Senedd. But, as it appeared that the Bill might move to ping-pong, or the Commons consideration of Lords' amendment, it looked at one point like there wouldn't be enough time for further debate here in the Assembly. But, as we know, the Trade Bill has been stuck in the Lords now for a considerable amount of time and it's therefore afforded us the opportunity to consult the Assembly on the proposed amendments that are being suggested.
Yr hyn yr ydym ni'n ei drafod yn y ddadl hon yw memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol ar y Bil Masnach, Bil y bydd angen ei sefydlu er mwyn sicrhau y gallwn ni barhau i fasnachu â chenhedloedd ledled y byd ar ôl Brexit. Mesur gan Lywodraeth y DU yw'r Bil, wrth gwrs, ond, fel y mae Llywodraeth y DU yn dysgu'n gyflym, pan fyddant yn trafod bargeinion masnach yn y dyfodol—rhywbeth nad yw'r DU wedi ei wneud am bron i 40 mlynedd—byddant yn tramgwyddo yn ein herbyn ni a'n pwerau yma yng Nghynulliad Cymru, felly mae'n gwneud synnwyr iddyn nhw ofyn am ein caniatâd pan eu bod nhw'n bwriadu negodi ar faterion y mae'r Cynulliad Cenedlaethol yn gyfrifol amdanynt.
Felly, ychydig dros ddau fis yn ôl, cytunodd y Cynulliad y dylid pasio memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach. Nawr, ar y pryd, ymddangosai fel pe byddai'r Bil yn dod i ddiwedd y daith ddeddfwriaethol honno, ond ers hynny, diwygiwyd y Bil yn Nhŷ'r Arglwyddi, a byddai natur o leiaf un o'r gwelliannau hyn wedi ei gwneud hi'n ofynnol i ni gyflwyno cynnig deddfwriaeth cydsyniad atodol i'r Senedd. Ond, gan ei bod hi'n ymddangos y gallai'r Bil fynd yn ôl ac ymlaen, neu i Dŷ'r Cyffredin orfod ystyried gwelliant Tŷ'r Arglwyddi, roedd hi'n edrych ar un adeg fel pe na byddai digon o amser i gynnal dadl bellach yma yn y Cynulliad. Ond, fel y gwyddom ni, mae'r Bil Masnach wedi bod yn gogr-droi yn Nhŷ'r Arglwyddi bellach ers cryn dipyn o amser ac felly mae wedi rhoi'r cyfle i ni ymgynghori â'r Cynulliad ar y newidiadau arfaethedig sy'n cael eu hawgrymu.
Nawr, mae hanes y Bil yma yn dangos y pwynt a wnaed gan y Prif Weinidog yng Nghymru am ba mor annigonol yw'r trefniadau ar gyfer delio â chydsyniad deddfwriaethol yn y broses o basio deddfwriaeth San Steffan. Yn ei araith fis Medi diwethaf, galwodd y Prif Weinidog blaenorol i'r broses seneddol gael ei ailddiwygio i sicrhau cyfnod clir yn ystod camau olaf unrhyw Fil o San Steffan sy'n sefyll ar draed datganoli. A'r penderfyniadau hyn, dylen nhw gael eu hystyried yn fanwl hefyd gan y Senedd yn y Deyrnas Unedig.
The story of this Bill demonstrates the point made by the First Minister about how inadequate the arrangements for dealing with legislative consent are in the process of passing Westminster legislation. In his speech of last September, the previous First Minister asked for the parliamentary process to be reformed in order to ensure a clear period during the final phases of any Westminster Bill that steps on the toes of devolved legislatures. And these decisions should be considered in detail by the UK Parliament, too.
Now, I've written to both the External Affairs and Additional Legislation Committee and Constitutional and Legislative Affairs Committee updating them on all the changes made to the Bill as it progressed. However, as the Bill has now been further delayed, presumably because of the Government's concern that it will not be able to persuade the Commons to overturn the amendment that would commit it to negotiating a permanent customs union, I'm pleased that the Assembly has been able to schedule this debate. Whilst I appreciate there's not been time for scrutiny of the Bill, I'm grateful to have an opportunity to explain more about the amendments that have been made since our last legislative consent debate.
So, since the introduction back in 2017, the Bill has undergone two rounds of scrutiny, and you, in this Chamber, have already had the opportunity to debate the provisions within the Bill that are within our competence. For this reason, I'm not here today to discuss the many provisions of the Bill that are within our competence, because those have already been consented to. The reason for the debate today and the reason that I laid a further supplementary legislative consent memorandum is that one of the proposed amendments to the Bill falls within this Assembly's competence.
Now, this amendment is not particularly substantial, nor do I expect it to be particularly contentious. However, it is within competence, and therefore this Assembly should consider it, and, I believe, grant its consent to it. One effect of the amendment in question is to disapply the previous requirement for Welsh Ministers to consult the UK Government before making regulations under the Trade Bill, if the same thing could be done by Welsh Ministers in regulations under an Assembly Act or a Measure without the need for consultation. This effectively widens devolved powers under the Bill, so, in principle, that means fewer fetters on devolved powers. This is the only House of Lords amendment that has been made in the Bill that is within the Assembly's competence. I believe it represents a sensible and appropriate change, which the Assembly should have no concerns about. Therefore, I am recommending that consent is granted to it.
More generally, while there is no guarantee that the more controversial amendment relating to a customs union will not be overturned by the Commons, and whilst this is not subject to the requirement for legislative consent, I would hope that Members would want to express its support for this goal, which is of course wholly in line with the consistent position on Brexit that the Assembly has taken. We expect the Bill to begin to ping-pong very shortly. My officials will continue to monitor any further changes made to the Bill, and I will, of course, keep you informed should further changes require this Assembly's consent.
Nawr, rwyf wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol a'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddyn nhw am yr holl newidiadau a wnaed i'r Bil wrth iddo fynd rhagddo. Fodd bynnag, gan y bu oedi pellach ar y Bil, yn ôl pob tebyg oherwydd pryder y Llywodraeth na fydd yn gallu perswadio Tŷ'r Cyffredin i wrthdroi'r gwelliant a fyddai'n ei rwymo i drafod undeb tollau parhaol, rwy'n falch bod y Cynulliad wedi gallu amserlennu'r ddadl hon. Er fy mod i'n sylweddoli na fu amser i graffu ar y Bil, rwy'n ddiolchgar am gael cyfle i egluro mwy am y gwelliannau sydd wedi'u gwneud ers ein dadl ddiwethaf ar gydsyniad deddfwriaethol.
Felly, ers y cyflwyniad yn ôl yn 2017, mae'r Bil wedi cael dau gylch craffu, ac rydych chi, yn y Siambr hon, eisoes wedi cael cyfle i drafod y darpariaethau yn y Bil sydd o fewn ein cymhwysedd. Am y rheswm hwn, nid wyf i yma heddiw i drafod y darpariaethau niferus yn y Bil sydd o fewn ein cymhwysedd, oherwydd bod y rheini eisoes wedi derbyn cydsyniad. Y rheswm dros y ddadl heddiw a'r rheswm pam y cyflwynais femorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol arall yw bod un o'r gwelliannau a gynigir i'r Bil yn dod o fewn cymhwysedd y Cynulliad hwn.
Nawr, nid yw'r gwelliant hwn yn arbennig o sylweddol, ac nid wyf yn disgwyl iddo fod yn arbennig o ddadleuol ychwaith. Fodd bynnag, mae o fewn cymhwysedd, ac felly dylai'r Cynulliad hwn ei ystyried ac, rwy'n credu, rhoi ei gydsyniad iddo. Un o effeithiau'r gwelliant dan sylw yw diddymu'r gofyniad blaenorol i Weinidogion Cymru ymgynghori â Llywodraeth y DU cyn gwneud rheoliadau o dan y Bil Masnach, os gallai Gweinidogion Cymru wneud yr un peth mewn rheoliadau o dan Ddeddf Cynulliad neu Fesur heb fod angen ymgynghoriad. Mae hyn i bob pwrpas yn ehangu pwerau datganoledig o dan y Bil, felly, mewn egwyddor, mae hynny'n golygu llai o gyfyngu ar bwerau datganoledig. Dyma'r unig welliant yn Nhŷ'r Arglwyddi sydd wedi ei wneud yn y Mesur Seneddol sydd o fewn cymhwysedd y Cynulliad. Credaf ei fod yn cynrychioli newid synhwyrol a phriodol, na ddylai fod gan y Cynulliad unrhyw bryderon yn ei gylch. Felly, rwy'n argymell y dylid caniatáu cydsyniad iddo.
Yn fwy cyffredinol, er nad oes sicrwydd y bydd y gwelliant mwy dadleuol yn ymwneud ag undeb tollau yn cael ei wrthdroi gan Dŷ'r Cyffredin, ac er nad yw hyn yn amodol ar y gofyniad am gydsyniad deddfwriaethol, rwy'n gobeithio yr hoffai Aelodau'n ddatgan eu cefnogaeth i'r nod hwn, sydd wrth gwrs yn gwbl unol â safbwynt cyson y Cynulliad ynglŷn â Brexit. Rydym yn disgwyl i'r Bil ddechrau ar daith yn ôl ac ymlaen yn fuan iawn. Bydd fy swyddogion yn parhau i gadw golwg ar unrhyw newidiadau pellach a wneir i'r Bil, a byddaf, wrth gwrs, yn rhoi gwybod i chi os bydd newidiadau pellach yn gofyn am gydsyniad y Cynulliad hwn.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, Mick Antoniw.
I call on the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. I report on behalf of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, and, of course, I commend the Members of the Assembly who have waited here so patiently this afternoon for my report.
We reported on the Welsh Government’s first legislative consent memorandum in respect of the Trade Bill in March 2018. In October of that year, we reported on the regulations to be made under the Bill. We considered memorandum No. 2 in March of this year, and while we were not in a position to take evidence from the Minister, due to the tight timescales, we did produce a report and I spoke in the debate on that memorandum.
I would like to take this opportunity to thank the Minister for bringing forward this motion in relation to memorandum No. 3, following a letter from David Rees as Chair of the External Affairs and Additional Legislation Committee. We have not been in a position to take evidence from the Minister on memorandum No. 3, nor produce a report, again because of the timescales involved. I would, however, like to make a number of points, some of which were made in our report on memorandum No. 2 and which still remain relevant.
Firstly, I thank the Minister for her letter of 25 April, in which she responded to a number of recommendations made in our report on the second memorandum. While I welcome the information the Minister has provided regarding despatch box commitments that have been secured, I do again draw the Assembly’s attention to the concerns that the committee does have about the current and future application of the Sewel convention. We remain of the view that there is a need to clarify the extent to which the convention can be relied upon to protect devolved competences. In the circumstances, I would still welcome clarification from the Minister on whether there are any exceptions to the commitment that UK Government Ministers will not normally use the powers in devolved areas without the Welsh Ministers' consent.
In our report on memorandum No. 2, we recommended that Standing Order 30C should be amended to apply to the Trade Bill once enacted, and, in her letter to us, the Minister has told us that she believes that, instead, Standing Order 30C needs to be reviewed. I would be grateful if the Minister could provide some further clarity just on this point.
Throughout our scrutiny of the Trade Bill, we have raised concerns about the scope of the regulation-making powers in the Bill. Our main concern has been that the Bill allows UK Ministers to make regulations that amend the Government of Wales Act 2006. I take the opportunity to again reaffirm the constitutional principle that the legislative competence of the National Assembly should not be modified by regulations made by the UK Ministers, and whilst there have been assurances that regulation-making powers will not be used to modify the legislative competence of the Assembly, those assurances are, of course, not legally binding, which is obviously of concern.
On 30 April 2019, and in line with one of our recommendations, the Minister issued a written statement on the UK Trade Remedies Authority, and I note that the Minister has said that she has obtained a number of non-legislative commitments from the UK Government on how the Welsh Government will be able to interact with the authority. Furthermore, she has said that she is pleased with the progress that has been made and the commitments that the UK Government has provided. However, I would respectfully suggest that the process secured whereby the Secretary of State will consult with the Welsh Government on the Trade Remedies Authority’s recommendations at the same time as consulting UK Government departments does not respect the Welsh Government as the executive arm of a devolved nation.
Those are my comments. Thank you, Llywydd.
Diolch, Lywydd. Rwy'n adrodd ar ran y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, ac, wrth gwrs, rwy'n canmol Aelodau'r Cynulliad sydd wedi aros yma mor amyneddgar y prynhawn yma am fy adroddiad.
Fe wnaethom ni adrodd ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol cyntaf Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r Bil Masnach ym mis Mawrth 2018. Ym mis Hydref y flwyddyn honno, cyflwynwyd adroddiad gennym ni ar y rheoliadau i'w gwneud o dan y Bil. Fe wnaethom ni ystyried Memorandwm Rhif 2 ym mis Mawrth eleni, ac er nad oeddem ni mewn sefyllfa i gymryd tystiolaeth gan y Gweinidog, oherwydd yr amserlenni caeth, fe wnaethom ni lunio adroddiad a siaradais yn y ddadl ar y memorandwm hwnnw.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r Gweinidog am ddod â'r cynnig hwn gerbron ynglŷn â Memorandwm Rhif 3, yn dilyn llythyr gan David Rees yn rhinwedd ei swyddogaeth o fod yn Gadeirydd y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol. Nid ydym ni wedi bod mewn sefyllfa i dderbyn tystiolaeth gan y Gweinidog ar femorandwm Rhif 3, nac i lunio adroddiad, unwaith eto oherwydd yr amserlenni dan sylw. Fodd bynnag, fe hoffwn i wneud sawl sylw, a gwnaed rhai ohonyn nhw yn ein hadroddiad ar femorandwm Rhif 2 ac sy'n dal i fod yn berthnasol.
Yn gyntaf, diolch i'r Gweinidog am ei llythyr dyddiedig 25 Ebrill, pryd yr ymatebodd i nifer o'r argymhellion a wnaed yn ein hadroddiad ar yr ail femorandwm. Er fy mod i'n croesawu'r wybodaeth y mae'r Gweinidog wedi ei rhoi ynghylch yr ymrwymiadau sydd wedi eu sicrhau o ran y blychau dogfennau, tynnaf sylw'r Cynulliad eto at y pryderon sydd gan y pwyllgor ynghylch y modd y caiff confensiwn Sewel ei ddefnyddio ar hyn o bryd ac yn y dyfodol. Rydym ni'n dal i fod o'r farn bod angen egluro i ba raddau y gellir dibynnu ar y confensiwn i ddiogelu cymwyseddau datganoledig. O dan yr amgylchiadau, byddwn yn dal i groesawu eglurhad gan y Gweinidog ynghylch pa un a oes unrhyw eithriadau i'r ymrwymiad na fydd Gweinidogion Llywodraeth y DU fel arfer yn defnyddio'r pwerau mewn meysydd datganoledig heb gydsyniad Gweinidogion Cymru.
Yn ein hadroddiad ar femorandwm Rhif 2, fe wnaethom ni argymell y dylid diwygio Rheol Sefydlog 30C i fod yn berthnasol i'r Bil Masnach ar ôl iddo ddod yn ddeddfwriaeth, ac, yn ei llythyr atom ni, mae'r Gweinidog wedi dweud wrthym ni ei bod yn credu bod angen adolygu Rheol Sefydlog 30C yn yn hytrach hynny. Byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog roi eglurhad pellach dim ond ar y pwynt hwn.
Drwy gydol ein gwaith o graffu ar y Bil Masnach, rydym ni wedi mynegi pryderon ynghylch cwmpas y pwerau gwneud rheoliadau yn y Bil. Ein prif bryder yw bod y Bil yn caniatáu i Weinidogion y DU wneud rheoliadau sy'n diwygio Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Rwy'n achub ar y cyfle eto i ailddatgan yr egwyddor gyfansoddiadol na ddylai cymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad Cenedlaethol gael ei addasu gan reoliadau a wneir gan Weinidogion y DU, ac er y cafwyd sicrwydd na chaiff pwerau gwneud rheoliadau eu defnyddio i addasu cymhwysedd deddfwriaethol y Cynulliad, nid yw'r sicrwydd hwnnw, wrth gwrs, yn rhwymo mewn cyfraith, sy'n amlwg yn peri pryder.
Ar 30 Ebrill 2019, ac yn unol ag un o'n hargymhellion, cyhoeddodd y Gweinidog ddatganiad ysgrifenedig ynglŷn ag Awdurdod Rhwymedïau Masnach y DU, a sylwaf fod y Gweinidog wedi dweud ei bod wedi cael nifer o ymrwymiadau anneddfwriaethol gan Lywodraeth y DU ynglŷn â sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu rhyngweithio â'r awdurdod. Hefyd, mae hi wedi dweud ei bod hi'n falch â'r cynnydd a wnaed a'r ymrwymiadau y mae Llywodraeth y DU wedi eu rhoi. Fodd bynnag, byddwn yn awgrymu'n barchus nad yw'r broses a sicrhawyd sy'n golygu y bydd yr Ysgrifennydd Gwladol yn ymgynghori â Llywodraeth Cymru ar argymhellion yr Awdurdod Rhwymedïau Masnach ar yr un pryd ag ymgynghori ag adrannau Llywodraeth y DU yn parchu Llywodraeth Cymru fel adain weithredol gwlad ddatganoledig.
Dyna fy sylwadau i. Diolch, Llywydd.
Ar y meinciau hyn, dŷn ni'n poeni'n ddirfawr am y Bil Masnach yn gyffredinol a'r posibiliadau eang a dinistriol o gael cytundebau masnach newydd efo gwledydd fel Unol Daleithiau America, a all danseilio ein gwasanaethau cyhoeddus yn gyfan gwbl a'r bwydydd dŷn ni'n eu bwyta bob dydd; Duw a ŵyr beth fyddan nhw'n edrych fel. Dŷn ni hefyd yn poeni am golli pwerau mewn meysydd sydd wedi'u datganoli i fan hyn ers 20 mlynedd. Dyna'r pryder am ddyfodol confensiwn Sewel, fel dŷn ni i gyd wedi gwyntyllu eisoes yn y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, ac mae'r Cadeirydd newydd ei wyntyllu eto. Dŷn ni'n poeni hefyd fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn anwybyddu Cymru ac yn anwybyddu Llywodraeth Cymru yn feunyddiol yn y trafodaethau Brexit, ac, o ran craffu yn y ddeddfwrfa yma, dŷn ni hefyd yn poeni bod pwerau yn cael eu sugno o'r Senedd yma yn gyffredinol i Lywodraeth Cymru, ac yn ogystal fod pwerau yn cael eu sugno o fan hyn ar draws yr M4 i San Steffan. Dŷn ni'n colli pwerau o'r ddwy ochr—o'r ddeddfwrfa ei hun i'r Llywodraeth fan hyn, ac o'r Llywodraeth yn fan hyn i San Steffan.
Nawr, fe wnaeth Plaid Cymru bleidleisio yn erbyn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol gwreiddiol am bedwar rheswm penodol y diwrnod hynny, ac nid oes unrhyw un o'r rhain wedi newid yn sgil y gwelliannau a gymeradwywyd yn Nhŷ’r Arglwyddi. Mae'r gwelliant a basiwyd yn cael gwared â'r angen i Weinidogion Cymru gael caniatâd Gweinidogion San Steffan cyn gwneud rheoliadau dan y Bil Masnach, ond nid yw'n gwireddu'r hyn y mae Plaid Cymru wedi galw amdano, sef sicrhau rôl i'r Senedd hon wrth weithredu pwerau o'r fath. Mae ein pryder ynghylch yr effaith ar gonfensiwn Sewel yn parhau, ein pryder ynghylch y posibiliad y bydd y terfyn amser y bydd y pwerau yn weithredol yn cael ei ymestyn yn ddi-dor yn parhau, ac mae ein pryder bod diffyg manylder ynghylch sut y bydd yr Awdurdod Rhwymedïau Masnach yn gweithredu yn parhau. Dŷn ni ddim felly mewn sefyllfa i allu cymeradwyo'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol yma heddiw a byddwn ni'n pleidleisio yn erbyn y cynnig.
Thank you very much, Llywydd. On these benches we are gravely concerned about the Trade Bill in general terms and about the broad and destructive possibilities of having new trade deals with nations such as the USA that could undermine our public services entirely, as well as the foods that we eat on a daily basis. Who knows what they will look like? We're also concerned about the loss of powers in areas that have been devolved to this place for 20 years. That is the concern about the future of the Sewel convention, as we have discussed in the Constitutional and Legislative Affairs Committee, and the Chair has just expressed those views again. We're also concerned that the UK Government is ignoring Wales and is ignoring the Welsh Government on a daily basis in the Brexit negotiations, and, in terms of scrutiny in this legislature, we are also concerned that powers are being taken from this Senedd more generally into the Welsh Government, as well as powers being taken from this place to the other end of the M4 in Westminster. We are losing powers on both sides—from the legislature itself to the Welsh Government, and from the Welsh Government to Westminster.
Now, Plaid Cymru voted against the original legislative consent motion for four specific reasons on that day, and not one of these has changed as a result of the amendments approved in the House of Lords. The amendment passed does scrap the need for Welsh Ministers to have the consent of UK Ministers before making regulations under the Trade Bill, but it doesn't deliver what Plaid Cymru has been calling for, namely to ensure a role for this Parliament in using such powers. Our concern about the impact on the Sewel convention remains, as does our concern about the possibility that the timeline for the implementation of these powers will be extended and our concern about the lack of detail as to how the UK trade remedies authority will operate. We are therefore not in a position to be able to approve this supplementary LCM today and we will be voting against the motion.
I start my contribution this afternoon by thanking the Minister for laying the second supplementary legislative consent memorandum and for tabling the motion we're debating today. As the Minister knows, and the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee has indicated, this actually comes from correspondence from the External Affairs and Additional Legislation Committee, and I'm glad we're able to debate and consider the question of consent for provisions that were inserted into the Trade Bill by an amendment at a late stage in the Westminster scrutiny process. I will try and avoid duplicating anything that my colleague the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee has said, because we have very similar views in our committee to his committee. But I want to remind Members that this is the second time during the Brexit process where we've had new provisions inserted into a Westminster Bill at the eleventh hour that require the consent of this Assembly. We regret that we were unable to consider our consent in relation to the first such instance, which was during the end of the European Union (Withdrawal) Bill's passage through Parliament, but I'm pleased we're able to do so today and that we have an opportunity to actually debate the Trade Bill amendments. I do accept the Minister's position where we have given consent to the previous aspects and we should therefore technically be looking at the amendments inserted by the Lords in that Bill.
But the practicalities of considering issues of legislative consent that arise at the end of a Westminster Bill scrutiny process does require further consideration. It strikes me that this is a weakness in the current arrangements, particularly, as the Minister has inferred, when we're in a situation of ping-pong, where it's going back and fore like a yo-yo. We don't know where we will end up, but we do need to look at where is the process of scrutiny for this Assembly if additional amendments are made and approved after we have given consent to an LCM. The whole process of Brexit has actually shown us the weaknesses in the current scrutiny process.
Now, the External Affairs and Additional Legislation Committee considered the second supplementary legislative consent memorandum yesterday, and whilst this afternoon we've heard from the Minister the details of that amendment made in the Lords, with the timescales allowed to us, clearly we have not been able to provide a report on our consideration, but we are content to say that no further substantive points of scrutiny have arisen for us based upon the amendment we considered.
I'd like to close by thanking the Minister again for laying the memorandum. It is important that this institution does have an opportunity to debate supplementary amendments to LCMs that we have already given consent to. Because otherwise, we are not having an opportunity to comment upon something that will impact upon devolved competencies. The action is as important in terms of the principle of upholding that consent convention as it is in terms of the details of the amendments that gave rise to this debate. So, please, whenever we can, continue laying supplementary LCMs, but perhaps, as an Assembly, we also need to make representations to Westminster to look at the process, so that we have that opportunity even more.
Dechreuaf fy nghyfraniad y prynhawn yma drwy ddiolch i'r Gweinidog am osod yr ail femorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol ac am gyflwyno'r cynnig yr ydym ni'n ei drafod heddiw. Fel y gŵyr y Gweinidog, ac fel mae Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol wedi ei nodi, mae hyn mewn gwirionedd yn deillio o ohebiaeth gan y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol, ac rwy'n falch ein bod ni'n gallu trafod ac ystyried y cwestiwn ynghylch cydsyniad ar gyfer darpariaethau a ychwanegwyd i'r Bil Masnach gan welliant yn hwyr yn y dydd ym mhroses graffu San Steffan. Ceisiaf osgoi ailadrodd unrhyw beth y mae fy nghyd-Aelod Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol wedi'i ddweud, oherwydd mae gennym ni farn debyg iawn yn ein pwyllgor ni i'w bwyllgor ef. Ond rwyf eisiau atgoffa'r Aelodau mai dyma'r ail dro yn ystod y broses Brexit pan fo darpariaethau newydd wedi'u hychwanegu mewn Mesur yn San Steffan ar yr unfed awr ar ddeg sydd angen cydsyniad y Cynulliad hwn. Rydym ni'n gresynwn nad oeddem ni'n gallu ystyried rhoi ein cydsyniad ynglŷn â'r enghraifft gyntaf o'r fath, a oedd ar ddiwedd taith Mesur yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) drwy'r Senedd, ond rwy'n falch ein bod ni'n gallu gwneud hynny heddiw a bod gennym ni gyfle gwirioneddol i drafod y gwelliannau i'r Bil masnach. Rwyf yn derbyn safbwynt y Gweinidog ein bod ni wedi rhoi cydsyniad i'r agweddau blaenorol ac felly y dylem ni yn dechnegol fod yn edrych ar y gwelliannau a ychwanegwyd gan Dŷ'r Arglwyddi yn y Mesur hwnnw.
Ond mae'n rhaid rhoi sylw manylach i ba mor ymarferol yw ystyried materion sy'n ymwneud â chydsyniad deddfwriaethol sy'n codi ar ddiwedd proses graffu Bil San Steffan. Mae'n fy nharo i fod hyn yn wendid yn y trefniadau presennol, yn enwedig, fel y mae'r Gweinidog wedi casglu, pan fyddwn ni mewn sefyllfa lle mae pethau'n mynd hwnt ac yma, lle mae pethau'n mynd yn ôl ac ymlaen fel io-io. Ni wyddom ni beth fydd terfyn pethau, ond mae angen i ni edrych ym mha le y mae'r broses graffu ar gyfer y Cynulliad hwn os caiff gwelliannau ychwanegol eu gwneud a'u cymeradwyo ar ôl i ni gydsynio â memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Mae holl broses Brexit mewn gwirionedd wedi dangos i ni y gwendidau yn y broses graffu bresennol.
Nawr, ystyriodd y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yr ail femorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol ddoe, ac er inni glywed y prynhawn yma gan y Gweinidog am fanylion y gwelliant hwnnw a wnaethpwyd yn Nhŷ'r Arglwyddi, gyda'r amserlenni a ganiateir i ni, yn amlwg nid ydym ni wedi gallu darparu adroddiad ar ein hystyriaeth, ond rydym ni'n fodlon dweud nad oes unrhyw bwyntiau craffu sylweddol pellach inni graffu arnyn nhw yn seiliedig ar y gwelliant a ystyriwyd gennym ni.
Fe hoffwn i gloi drwy ddiolch i'r Gweinidog unwaith eto am osod y memorandwm. Mae'n bwysig bod y sefydliad hwn yn cael cyfle i drafod gwelliannau atodol i femoranda cydsyniad deddfwriaethol yr ydym ni eisoes wedi rhoi cydsyniad iddyn nhw. Oherwydd fel arall, nid ydym ni'n cael cyfle i wneud sylwadau ar rywbeth a fydd yn effeithio ar gymwyseddau datganoledig. Mae'r camau gweithredu yr un mor bwysig o ran yr egwyddor o gynnal y confensiwn cydsyniad hwnnw ag ydyw o ran manylion y gwelliannau a arweiniodd at y ddadl hon. Felly, os gwelwch yn dda, pa bryd bynnag y gallwn ni, gadewch inni barhau i osod memoranda atodol, ond efallai, fel Cynulliad, bod angen inni gyflwyno sylwadau i San Steffan i edrych ar y broses, er mwyn inni gael y cyfle hwnnw hyd yn oed yn fwy.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.
The Minister to reply to the debate.
Diolch yn fawr. I'd love to reopen the debate and discuss the Sewel convention and the interactions with the UK Government and the trade remedies and why we should support a customs union. That's not really what we're here to debate today. We've already passed the LCM motion on the Trade Bill that referred to aspects that were devolved to Wales. I am absolutely at a loss at to why Plaid Cymru would not support this amendment. This expands the powers of the Assembly. Be that as it may, I find that very, very odd, and it's clear that—
Diolch yn fawr. Byddwn wrth fy modd yn ailagor y ddadl a thrafod confensiwn Sewel a'r rhyngweithio gyda Llywodraeth y DU a'r rhwymedïau masnachol a pham y dylem ni gefnogi undeb tollau. Nid dyna'r hyn yr ydym ni yma i'w drafod heddiw mewn gwirionedd. Rydym ni eisoes wedi pasio'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Masnach a oedd yn cyfeirio at agweddau a oedd wedi'u datganoli i Gymru. Rwy'n methu'n lân â deall pam na fyddai Plaid Cymru yn cefnogi'r gwelliant hwn. Mae hyn yn ehangu pwerau'r Cynulliad. Beth bynnag am hynny, rwy'n gweld hynny'n rhyfedd iawn, ac mae'n amlwg bod—
Well, let me help you out, Minister. Thank you for taking the intervention. [Laughter.]
Wel, gadewch i mi eich helpu, Gweinidog. Diolch i chi am dderbyn yr ymyriad. [Chwerthin.]
It's a pleasure.
Mae'n bleser.
Can you confirm, then, that there is no loss of powers from this Assembly in terms of our scrutinising ability if we pass this LCM? Because I think there is. That's why we're against it.
A allwch chi gadarnhau, felly, na fydd unrhyw golli pwerau o'r Cynulliad hwn o ran ein gallu i graffu os byddwn ni'n pasio'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn? Oherwydd rwy'n credu y bydd. Dyna pam yr ydym ni yn ei erbyn.
No, there's absolutely no loss. In fact, we have more powers as a result of this amendment. And so, that's why—
Na fydd, ni fydd unrhyw golled o gwbl. Mewn gwirionedd, mae gennym ni fwy o bwerau o ganlyniad i'r gwelliant hwn. Ac felly, dyna pam—
Government powers, not Assembly powers.
Pwerau'r Llywodraeth, nid pwerau'r Cynulliad.
No, no—I think, if you look at it as an Assembly, you will see that there are more powers as a result of this amendment. So, I think there is an inconsistency in terms of Plaid Cymru's approach.
I agree with the Chair of the external affairs committee that the process is absolutely not acceptable. If we have a process where new amendments come in, there are no opportunities for us to revisit it. There happens to be in this case. Because there's been a really prolonged pause on this, we've been able to come back. That will not usually be the situation. So, we do need to have a better system of being able to monitor, to assess, and for you as an Assembly to be able to hold us as a Government accountable as well for any changes that we would agree to. So, I hope Members will agree to this amendment, because I think it expands the powers of the Assembly.
Na, na—rwy'n credu, os ydych chi'n edrych arno fel Cynulliad, fe welwch chi fod mwy o bwerau o ganlyniad i'r gwelliant hwn. Felly, credaf fod anghysondeb o ran dull gweithredu Plaid Cymru.
Rwy'n cytuno â Chadeirydd y pwyllgor materion allanol nad yw'r broses yn dderbyniol o gwbl. Os oes gennym ni broses lle mae gwelliannau newydd yn cael eu cyflwyno, nid oes cyfleoedd i ni eu hailystyried. Ond mae cyfle yn yr achos hwn. Oherwydd y bu oedi hir iawn ar hyn, rydym ni wedi gallu gwneud sylwadau. Nid dyna fydd y sefyllfa fel arfer. Felly, mae angen i ni gael system well o allu monitro, asesu, ac er mwyn i chi, y Cynulliad, allu ein dwyn ni'r Llywodraeth i gyfrif hefyd o ran unrhyw newidiadau y byddem ni'n cytuno iddyn nhw. Felly, gobeithio y bydd yr Aelodau'n cytuno â'r gwelliant hwn, oherwydd rwy'n credu ei fod yn ehangu pwerau'r Cynulliad.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gohirio, felly, y bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i fi ganu’r gloch, dwi'n symud yn syth i’r bleidlais.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to the vote.
Felly, dyma'r bleidlais ar y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol ar y Mesur masnach. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Eluned Morgan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, neb yn ymatal, pedwar yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
So, we will move to the vote on the supplementary legislative consent memorandum on the Trade Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Eluned Morgan. Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions, four against. Therefore, the motion is agreed.
Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol Atodol mewn perthynas â'r Bil Masnach: O blaid: 37, Yn erbyn: 4, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Supplementary Legislative Consent Memorandum on the Trade Bill: For: 37, Against: 4, Abstain: 0
Motion has been agreed
A dyna ddiwedd ar ein trafodion am y dydd heddiw.
And that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:18.
The meeting ended at 18:18.