Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
20/10/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb. Croeso i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, lle bynnag y bôn nhw, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Hefyd, dwi angen atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod, ac yr un mor berthnasol i Aelodau sydd yn y Siambr â'r rhai sydd yn ymuno drwy gyswllt fideo.
Cyn i fi alw ar y Prif Weinidog i ateb y cwestiynau, dwi'n siŵr y bydd pob Aelod yn ymuno â fi heddiw i estyn ein cydymdeimlad gyda'r Dirprwy Lywydd, Ann Jones, yn dilyn marwolaeth ei gŵr hi, Adrian. Mae Ann, Victoria a Vincent, a'u teuluoedd i gyd, yn ein meddyliau ni y prynhawn yma.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to note a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in Senedd proceedings, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitute Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.
Before I call on the First Minister to answer questions, I'm sure all Members would want to join me today in sending our condolences to the Deputy Presiding Officer, Ann Jones, on the death of her husband, Adrian. Ann, Victoria, Vincent and their families are all in our thoughts this afternoon.
Yr eitem gyntaf felly ar ein hagenda ni yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Suzy Davies.
The first item on our agenda is questions to the First Minister, and the first question is from Suzy Davies.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gymorth ariannol i brifysgolion? OQ55755
1. Will the First Minister make a statement on financial support for universities? OQ55755
Llywydd, we have provided more than £213 million to the Higher Education Funding Council for Wales during this financial year. That includes an additional £27 million to establish a higher education investment and recovery fund in recognition of the impact of the pandemic on our universities.
Llywydd, rydym ni wedi darparu mwy na £213 miliwn i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Mae hynny'n cynnwys £27 miliwn ychwanegol i sefydlu cronfa buddsoddi ac adfer addysg uwch i gydnabod effaith y pandemig ar ein prifysgolion.
Thank you, First Minister. With those figures, I think we can see that universities are operating against a background where they don't get the full benefits of the full Barnett consequential for research and innovation. So, I'd be grateful to know how much of the £27 million COVID response payment you refer to has been used to support and retain postgraduate research students during this time, particularly as the number of overseas students who cross-subsidise some of that work will be lower this year? And, in particular, what, in practice, are they being given towards living costs and mental health support from this fund, and is this being replicated amongst undergraduates, who are obviously supposed to get support from this money as well?
Diolch, Prif Weinidog. O'r ffigurau hynny, rwy'n credu y gallwn ni weld bod prifysgolion yn gweithredu yn erbyn cefndir lle nad ydyn nhw'n cael manteision llawn arian canlyniadol llawn Barnett ar gyfer ymchwil ac arloesi. Felly, byddwn yn ddiolchgar i gael gwybod faint o'r taliad ymateb COVID gwerth £27 miliwn yr ydych chi'n cyfeirio ato a ddefnyddiwyd i gynorthwyo a chadw myfyrwyr ymchwil ôl-raddedig yn ystod y cyfnod hwn, yn enwedig gan y bydd nifer y myfyrwyr tramor sy'n croes-gymorthdalu peth o'r gwaith hwnnw yn is eleni? Ac, yn arbennig, beth, yn ymarferol, y maen nhw'n ei gael tuag at gostau byw a chymorth iechyd meddwl o'r gronfa hon, ac a yw hyn yn cael ei ailadrodd ymhlith israddedigion, sydd yn amlwg i fod i gael cymorth o'r arian hwn hefyd?
Well, Llywydd, the employment of postgraduates is a matter for the universities, not for me. On the mental health point that the Member raises, of course, that is a very important part of what we need to attend to as young people come back to their studies, or begin their studies, here in Wales. We've provided £10 million, over and above the initial allocations provided to HEFCW, specifically for mental health and well-being amongst students. I'm very grateful to the National Union of Students for everything they are doing with us and with higher education institutions to make sure that that money is spent in the way that has the maximum impact upon the well-being and the mental well-being of those young people. I know that HEFCW is adding money to the £10 million that we have provided and that universities right across Wales will benefit from that fund.
Wel, Llywydd, mater i'r prifysgolion yw cyflogi ôl-raddedigion, nid i mi. O ran y pwynt iechyd meddwl y mae'r Aelod yn ei godi, wrth gwrs, mae hynny'n rhan bwysig iawn o'r hyn y mae angen i ni roi sylw iddo wrth i bobl ifanc ddychwelyd i'w hastudiaethau, neu ddechrau eu hastudiaethau, yma yng Nghymru. Rydym ni wedi darparu £10 miliwn, yn ychwanegol at y dyraniadau cychwynnol a roddwyd i CCAUC, yn benodol ar gyfer iechyd meddwl a llesiant ymhlith myfyrwyr. Rwy'n ddiolchgar iawn i Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr am bopeth y maen nhw'n ei wneud gyda ni a chyda sefydliadau addysg uwch i wneud yn siŵr bod yr arian hwnnw yn cael ei wario yn y ffordd sy'n cael yr effaith fwyaf posibl ar lesiant a llesiant meddyliol y bobl ifanc hynny. Gwn fod CCAUC yn ychwanegu arian at y £10 miliwn yr ydym ni wedi ei ddarparu ac y bydd prifysgolion ym mhob cwr o Gymru yn elwa ar y gronfa honno.
I'm sure the First Minister will agree with me that, for the medium-term future of our universities, it's vital that they get sufficient access to funding for research. Does the First Minister share my concerns that at no time during the whole of devolution, over the last 20 years, have our universities ever got what would have been their Barnett consequential from the research councils? And does the First Minister agree with me that it may be time to look at devolving that funding and that responsibility so that we can be making decisions here in Wales about what research we should be prioritising and how we can support our universities to further develop their research excellence?
Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno â mi ei bod hi'n hanfodol, ar gyfer dyfodol tymor canolig ein prifysgolion, eu bod nhw'n cael mynediad digonol at gyllid ar gyfer gwaith ymchwil. A yw'r Prif Weinidog, fel finnau, yn pryderu nad yw ein prifysgolion erioed wedi cael yr hyn a fyddai wedi bod yn gyfystyr â'u harian canlyniadol Barnett gan y cynghorau ymchwil ar unrhyw adeg yn ystod holl gyfnod datganoli, dros yr 20 mlynedd diwethaf? Ac a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y gallai fod yn bryd ystyried datganoli'r cyllid hwnnw a'r cyfrifoldeb hwnnw fel y gallwn ni fod yn gwneud penderfyniadau yma yng Nghymru am ba ymchwil y dylem ni fod yn ei flaenoriaethu a sut y gallwn ni gynorthwyo ein prifysgolion i ddatblygu eu rhagoriaeth ymchwil ymhellach?
Llywydd, I thank Helen Mary Jones for that. She's right, of course, to say that Welsh universities have not received a Barnett share of UK-wide research council income, and we are in continuous conversations with those research councils to make sure that applications from Welsh institutions are properly considered and are not overlooked in historic patterns of funding institutions elsewhere in the United Kingdom. I'm sure, as well, Llywydd, that Helen Mary Jones will agree with me that the loss of Horizon 2020 funding to Welsh universities is a particular threat to our research base here. Welsh universities, in contrast to their ability to draw down money from research councils, have punched far above their weight in getting Horizon 2020 money into Wales. We do far better than our population share there. The failure of the UK Government to guarantee that the United Kingdom and Welsh institutions will be able to go on participating in successor programmes to Horizon, and to be able to benefit from them in the way that we have, poses another threat to the research base of our higher education institutions.
Llywydd, diolchaf i Helen Mary Jones am hynna. Mae hi'n iawn, wrth gwrs, i ddweud nad yw prifysgolion Cymru wedi cael cyfran Barnett o incwm DU gyfan y cynghorau ymchwil, ac rydym ni mewn sgyrsiau parhaus gyda'r cynghorau ymchwil hynny i wneud yn siŵr bod ceisiadau gan sefydliadau Cymru yn cael eu hystyried yn briodol ac nad ydyn nhw'n cael eu hanwybyddu mewn patrymau hanesyddol o ariannu sefydliadau mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig. Rwy'n siŵr, hefyd, Llywydd, y bydd Helen Mary Jones yn cytuno â mi bod colli cyllid Horizon 2020 i brifysgolion Cymru yn fygythiad arbennig i'n sylfaen ymchwil yma. Mae prifysgolion Cymru, yn wahanol i'w gallu i gael gafael ar arian gan gynghorau ymchwil, wedi gwneud llawer mwy na'r hyn y gellid ei ddisgwyl ganddyn nhw o ran cael arian Horizon 2020 i Gymru. Rydym ni'n gwneud yn llawer gwell na'n cyfran o'r boblogaeth yn hynny o beth. Mae methiant Llywodraeth y DU i sicrhau y bydd y Deyrnas Unedig a sefydliadau Cymru yn gallu parhau i gymryd rhan mewn rhaglenni olynol i Horizon, a gallu elwa arnyn nhw yn y ffordd yr ydym ni wedi ei wneud, yn fygythiad arall i sylfaen ymchwil ein sefydliadau addysg uwch.
First Minister, you've just picked on an area I was going to ask you about—Wales's European funding. Now, our universities have benefited from European funding—not just Horizon 2020, but other streams of European funding. What assurances have you had from the UK Government that any funding stream that universities would have benefited from for research—for example, the coal and steel research funding projects—will be actually reallocated to Welsh universities and not into a central pot and spread into other areas, so that our universities can still continue to benefit from the funding that would have been available under the European Union?
Prif Weinidog, rydych chi newydd ddewis maes yr oeddwn i'n mynd i'ch holi chi yn ei gylch—cyllid Ewropeaidd Cymru. Nawr, mae ein prifysgolion wedi elwa ar gyllid Ewropeaidd—nid Horizon 2020 yn unig, ond ffrydiau eraill o gyllid Ewropeaidd. Pa sicrwydd ydych chi wedi ei gael gan Lywodraeth y DU y bydd unrhyw ffrwd ariannu y byddai prifysgolion wedi elwa arni ar gyfer gwaith ymchwil—er enghraifft, y prosiectau ariannu ymchwil glo a dur—yn cael ei hail-ddyrannu i brifysgolion Cymru ac nid i gronfa ganolog a'i rannu gydag ardaloedd eraill, fel y gall ein prifysgolion barhau i elwa ar y cyllid a fyddai wedi bod ar gael o dan yr Undeb Ewropeaidd?
There's no guarantee of any sort, Llywydd. I bitterly regret the fact that the UK Government has refused to put inter-territorial co-operation programmes on the table for post-EU-membership funding. Our universities in Bangor, Aberystwyth, Swansea have benefited enormously from inter-territorial co-operation funding; over €100 million in that programme with southern Ireland. And that has been a real catalyst for really important research in the marine environment, in renewable energy—20 years' worth of investment between our higher education institutions and higher education institutions elsewhere that now will not be able to be taken forward. And we've made the case, Llywydd, repeatedly and repeatedly, and with other parts of the United Kingdom, that we should continue to be members of those co-operation programmes, and the UK Government has simply been deaf to all the arguments that have been made to them.
Does dim sicrwydd o unrhyw fath, Llywydd. Rwy'n gresynu yn arw at y ffaith fod Llywodraeth y DU wedi gwrthod rhoi rhaglenni cydweithredu rhyng-diriogaethol ar y bwrdd ar gyfer cyllid ar ôl i aelodaeth o'r UE ddod i ben. Mae ein prifysgolion ym Mangor, Aberystwyth, Abertawe wedi elwa yn aruthrol ar gyllid cydweithredu rhyng-diriogaethol; dros €100 miliwn yn y rhaglen honno gyda de Iwerddon. Ac mae hynny wedi bod yn wir gatalydd i waith ymchwil gwirioneddol bwysig yn yr amgylchedd morol, mewn ynni adnewyddadwy—gwerth 20 mlynedd o fuddsoddiad rhwng ein sefydliadau addysg uwch a sefydliadau addysg uwch mewn mannau eraill na fydd modd bwrw ymlaen â nhw bellach. Ac rydym ni wedi dadlau'r achos, Llywydd, dro ar ôl tro, a chyda rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, y dylem ni barhau i fod yn aelodau o'r rhaglenni cydweithredu hynny, ac mae Llywodraeth y DU wedi bod yn gwbl fyddar i'r holl ddadleuon a wnaed iddi.
Caroline Jones. No, I'm sorry—
Caroline Jones. Na, mae'n ddrwg gen i—
—cwestiwn 2, Russell George.
—question 2, Russell George.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i bractisau meddygon teulu yn ystod pandemig COVID-19? OQ55721
2. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's support for GP practices during the COVID-19 pandemic? OQ55721
Llywydd, I thank Russell George for that question. Our response to the COVID-19 pandemic has meant implementing considerable changes to general medical services. Further investment in the GMS contract has supported GPs to prepare and adopt new ways of working, including a national video consultation service in all GP practices in Wales.
Llywydd, diolchaf i Russell George am y cwestiwn yna. Mae ein hymateb i bandemig COVID-19 wedi golygu gwneud newidiadau sylweddol i wasanaethau meddygol cyffredinol. Mae buddsoddiad pellach yn y contract Gwasanaethau Cyffredinol wedi helpu meddygon teulu i baratoi a mabwysiadu ffyrdd newydd o weithio, gan gynnwys gwasanaeth ymgynghori fideo cenedlaethol ym mhob meddygfa deulu yng Nghymru.
Thank you, First Minister, for your reply. I know you'll agree with me that GPs have reacted quickly and flexibly during the pandemic, which we all thank them for. Now, in spite of that, what I'm told by GPs in my constituency is that, despite a number of requests via the appropriate channels, GPs have stood alone—this is what they're telling me—in planning and organising this year's flu campaign. And they're telling me that Welsh Government have raised the expectations amongst patients by their promotion of the flu vaccination this year, with no detail about how this will be delivered. Can you, First Minister, reassure me today that GPs will have adequate funding to weather the winter pressures, and that they will have rapid testing and results to ensure that they and their teams on the ground have as little disruption as possible, and that there will be the suspension of any unnecessary administration burdens, so that they're able to continue delivering the high quality of care that, of course, they provide to patients?
Diolch, Prif Weinidog, am eich ateb. Gwn y byddwch chi'n cytuno â mi bod meddygon teulu wedi ymateb yn gyflym ac yn hyblyg yn ystod y pandemig, ac ydym ni i gyd yn diolch iddyn nhw am hynny. Nawr, er gwaethaf hynny, yr hyn y mae meddygon teulu yn fy etholaeth i yn ei ddweud wrthyf yw bod meddygon teulu, er gwaethaf nifer o geisiadau drwy'r sianeli priodol, wedi cael eu gadael ar eu pennau eu hunain—dyma maen nhw'n ei ddweud wrthyf i—o ran cynllunio a threfnu ymgyrch ffliw eleni. Ac maen nhw'n dweud wrthyf i bod Llywodraeth Cymru wedi codi'r disgwyliadau ymhlith cleifion drwy hyrwyddo'r brechiad rhag y ffliw eleni, heb unrhyw fanylion ynghylch sut y bydd hyn yn cael ei gyflawni. A allwch chi, Prif Weinidog, fy sicrhau heddiw y bydd gan feddygon teulu ddigon o arian i ymdopi â phwysau'r gaeaf, ac y byddan nhw'n cael profion a chanlyniadau cyflym i sicrhau bod cyn lleied â phosibl o darfu arnyn nhw a'u timau ar lawr gwlad, ac y bydd unrhyw feichiau gweinyddu diangen yn cael eu gohirio, fel y gallan nhw barhau i ddarparu'r gofal o ansawdd uchel y maen nhw, wrth gwrs, yn ei ddarparu i gleifion?
Llywydd, I do agree with what Russell George has said about the way in which primary care—GPs, but other contractors as well—have worked so hard during this pandemic. And they've been assisted by the Welsh Government in that, despite the fact that, in the first six months of the pandemic, GP practices were unable to provide the enhanced services for which they are paid through the contract, but Welsh Government paid them as though those enhanced services were being provided. And that was in order to provide financial stability for those practices during that difficult time. And I really do want to pay tribute to the way in which our GP practices have embraced the new technological possibilities that have come with the pandemic: the Attend Anywhere system, the video consultation service—over 10,000 video consultations now carried out in GP practices across Wales, and that is being supported by funding to practices to make sure that they are able to sustain that level of provision.
As to flu vaccination, Llywydd, I think it's great that people want to come forward for vaccination. But, vaccine is released from the UK pandemic stock in tranches, and we have concentrated, in the early stages, on those who are over 65 and vulnerable in other ways. We've enhanced the payment we give to GPs—they're getting an extra £1.75 for ever flu vaccine that they carry out. I think that now means they're paid more than £12 for every vaccination, and the Welsh Government pays for the cost of the vaccination itself as well, and we'll continue to do that. Further guidance to GPs on how to access the additional stocks coming to the UK was issued on 14 October, and I hope that that will have been of help to those who have been in touch with the Member.
Llywydd, rwy'n cytuno â'r hyn y mae Russell George wedi ei ddweud am y ffordd y mae gofal sylfaenol—meddygon teulu, ond contractwyr eraill hefyd—wedi gweithio mor galed yn ystod y pandemig hwn. Ac mae Llywodraeth Cymru wedi eu cynorthwyo yn hynny, er gwaethaf y ffaith nad oedd meddygfeydd teulu, yn ystod chwe mis cyntaf y pandemig, yn gallu darparu'r gwasanaethau estynedig y maen nhw'n cael eu talu amdanynt drwy'r contract, ond talodd Llywodraeth Cymru iddyn nhw fel pe byddai'r gwasanaethau estynedig hynny yn cael eu darparu. Ac roedd hynny er mwyn rhoi sefydlogrwydd ariannol i'r meddygfeydd hynny yn ystod y cyfnod anodd hwnnw. Ac rwyf i wir eisiau talu teyrnged i'r ffordd y mae ein meddygfeydd teulu wedi croesawu'r posibiliadau technolegol newydd sydd wedi dod gyda'r pandemig: y system Attend Anywhere, y gwasanaeth ymgynghori fideo—cynhaliwyd dros 10,000 o ymgynghoriadau fideo mewn meddygfeydd teulu ledled Cymru erbyn hyn, ac mae hynny yn cael ei gefnogi gan gyllid i feddygfeydd i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu cynnal y lefel honno o ddarpariaeth.
O ran brechu rhag y ffliw, Llywydd, rwy'n credu ei bod hi'n wych bod pobl eisiau dod ymlaen i gael eu brechu. Ond, mae brechlyn yn cael ei ryddhau o stoc pandemig y DU mewn cyfrannau, ac rydym ni wedi canolbwyntio, ar y camau cynnar, ar y rhai sydd dros 65 oed ac sy'n agored i niwed mewn ffyrdd eraill. Rydym ni wedi gwella'r taliad yr ydym ni'n ei roi i feddygon teulu—maen nhw'n cael £1.75 ychwanegol ar gyfer pob brechlyn ffliw y maen nhw'n ei roi. Rwy'n credu bod hynny bellach yn golygu eu bod nhw'n cael mwy na £12 am bob brechiad, ac mae Llywodraeth Cymru yn talu am gost y brechiad ei hun hefyd, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Cyhoeddwyd canllawiau pellach i feddygon teulu ar sut i gael gafael ar y stociau ychwanegol sy'n dod i'r DU ar 14 Hydref, a gobeithiaf y bydd hynny wedi bod o gymorth i'r rhai hynny sydd wedi bod mewn cysylltiad â'r Aelod.
First Minister, this pandemic has had a severe impact on primary care, placing additional obligations and burdens on an already struggling workforce. We know we need to recruit more GPs to cope with workloads in normal times, but, as we enter cold and flu season with COVID-19 still running rampant, the pressures will be immense. First Minister, we know technology can play, and does play, a role in reducing these pressures, so what plans does the Welsh Government have to expand the availability of telemedicine in primary care in Wales? Diolch.
Prif Weinidog, mae'r pandemig hwn wedi cael effaith ddifrifol ar ofal sylfaenol, gan gyflwyno rhwymedigaethau a beichiau ychwanegol ar weithlu a oedd eisoes mewn trafferthion. Rydym ni'n gwybod bod angen i ni recriwtio mwy o feddygon teulu i ymdopi â llwythi gwaith mewn cyfnod normal, ond, wrth i ni ddechrau'r tymor annwyd a ffliw gyda COVID-19 yn dal i fod yn rhemp, bydd y pwysau yn aruthrol. Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod y gall technoleg chwarae rhan, a'i bod yn chwarae rhan, o ran lleihau'r pwysau hyn, felly pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu faint y mae telefeddygaeth ar gael ym maes gofal sylfaenol yng Nghymru? Diolch.
Well, thank you, Caroline Jones. That is a very important question, and I think, in desperately difficult times, the way in which GP practices have been able to adapt to telephone consultations, to video consultations, has been a real hallmark of that response. And I've been talking to a number of people recently who have said to me just how easy those services have been to use, and how they wouldn't want to go back to the way that things were previously provided, when they would have had to have left their homes, made difficult journeys, struggled to park, sat in a waiting room with other people who are unwell, in order to do something that now they can do equally satisfactorily from their own homes.
Another aspect, Llywydd, of the way in which technology is coming to the assistance of our GP community is through the availability now of the Consultant Connect service, which means that GPs can connect directly to a consultant in secondary care if they have a patient in front of them where they need that extra expertise, which a consultant in a speciality is able to bring. That's been very important in a number of our GP practices and I know is appreciated by those GP colleagues who now have that additional back-up to the expertise that they themselves are able to apply.
Wel, diolch, Caroline Jones. Mae hwnna'n gwestiwn pwysig iawn, ac rwy'n credu, mewn cyfnod anodd dros ben, bod y ffordd y mae meddygfeydd teulu wedi gallu addasu i ymgynghoriadau dros y ffôn, i ymgynghoriadau fideo, wedi bod yn nodwedd wirioneddol o'r ymateb hwnnw. Ac rwyf i wedi bod yn siarad â nifer o bobl yn ddiweddar sydd wedi dweud wrthyf i pa mor hawdd oedd y gwasanaethau hynny i'w defnyddio, a sut na fydden nhw eisiau dychwelyd i'r ffordd yr oedd pethau yn cael eu darparu o'r blaen, pan fyddai wedi bod yn rhaid iddyn nhw adael eu cartrefi, gwneud teithiau anodd, cael trafferth i barcio, eistedd mewn ystafell aros gyda phobl eraill sy'n sâl, er mwyn gwneud rhywbeth y gallan nhw ei wneud yr un mor foddhaol o'u cartrefi eu hunain erbyn hyn.
Agwedd arall, Llywydd, ar y ffordd y mae technoleg yn cynorthwyo ein cymuned meddygon teulu yw drwy'r ffaith bod gwasanaeth Consultant Connect ar gael erbyn hyn, sy'n golygu y gall meddygon teulu gysylltu yn uniongyrchol â meddyg ymgynghorol mewn gofal eilaidd os oes ganddyn nhw glaf o'u blaenau lle mae angen yr arbenigedd ychwanegol hwnnw arnyn nhw, y gall meddyg ymgynghorol mewn arbenigedd ei gynnig. Mae hynny wedi bod yn bwysig iawn mewn nifer o'n meddygfeydd teulu a gwn fod y meddygon teulu hynny sydd â'r cymorth ychwanegol hwnnw i'r arbenigedd y gallan nhw eu hunain ei gynnig, yn ei werthfawrogi.
First Minister, can I place on record my congratulations to the GP services in the Pontypridd and Taff-Ely area for the way in which they've been administering the flu vaccine service? I had two text messages, I had a phone call, and I attended the Tonyrefail leisure centre for my flu vaccine, which was delivered in almost conveyor-belt style. It took about two minutes for the whole process to be operated, with a continual flow of local persons, particularly the first batch of the over-65s. Can I, though, raise the point that I think a number of Senedd Members will have had mentioned and that is that there have been some hiccups in terms of supplies? I heard your answer earlier, and I'm just wondering what assurances can be given that there will be sufficient supplies of the vaccine for all those who would actually benefit from the flu vaccine at the present time, bearing in mind it's importance in terms of the comorbidity issue with regard to COVID.
Prif Weinidog, a gaf i gofnodi fy llongyfarchiadau i wasanaethau meddygon teulu yn ardal Pontypridd a Thaf-Elái am y ffordd y maen nhw wedi bod yn gweinyddu'r gwasanaeth brechu rhag y ffliw? Cefais ddwy neges destun, cefais alwad ffôn, a bûm yng nghanolfan hamdden Tonyrefail ar gyfer fy mrechlyn ffliw, a ddarparwyd fel belt cludo bron. Cymerodd tua dau funud i'r holl broses gael ei gweithredu, gyda llif parhaus o bobl leol, yn enwedig y gyfres gyntaf o bobl dros 65 oed. Er hynny, a gaf i godi'r pwynt yr wyf i'n credu y bydd nifer o Aelodau'r Senedd wedi ei grybwyll sef y bu rhai problemau o ran cyflenwadau? Clywais eich ateb yn gynharach, ac rwy'n meddwl tybed pa sicrwydd y gellir ei roi y bydd cyflenwadau digonol o'r brechlyn i bawb a fyddai yn elwa mewn gwirionedd ar y brechlyn ffliw ar hyn o bryd, o gofio ei bwysigrwydd o ran y mater o gydafiachedd o ran COVID.
Well, Llywydd, Mick Antoniw's opening remarks do remind me of a conversation that I had only yesterday with a young person in Cardiff, who told me that she had telephoned her general practitioner surgery in the morning, she had a reply back from the GP before 9.30 a.m., the GP sent her a text message by 9.45 a.m. for a video consultation, the video consultation had been completed by 10 o'clock in the morning, and everything that that young person needed from her GP service had been concluded within 90 minutes of her making the original phone call. I think that is a remarkable service, and that young person was just full of praise for the way it had all been conducted on her phone, in the way that young people are able to do, and she certainly wouldn't want to go back to the way things were before.
In relation to the additional stocks, we will have over 400,000 additional vaccines here in Wales, compared to the supplies we had last year. They don't all arrive at once and it's inevitable that there is some prioritisation, in which those patients who are most at risk get it first. We're very lucky that flu is in very low circulation in Wales at this point, very early on, of course, in the flu season. We publish a weekly data monitor of the circulation of flu through Public Health Wales. In the first week, which I think was just two weeks ago, there were two reported cases of influenza in the whole of Wales. So, the prioritisation programme is working, it's working in line with clinical risk, and over this winter and into December, there will be significantly additional vaccines available—enough to vaccinate an additional 40 to 50 per cent of adults in Wales, who are able to get a vaccination free of charge in the NHS this year, compared to those age cohorts we were able to provide a service of that sort to last year.
Wel, Llywydd, mae sylwadau agoriadol Mick Antoniw yn fy atgoffa i o sgwrs a gefais i ddoe ddiwethaf gyda pherson ifanc yng Nghaerdydd, a ddywedodd wrthyf ei bod wedi ffonio ei meddygfa deulu yn y bore, wedi cael ateb yn ôl gan y meddyg teulu cyn 9.30 a.m., anfonodd y meddyg teulu neges destun ati erbyn 9.45 a.m. ar gyfer ymgynghoriad fideo, cwblhawyd yr ymgynghoriad fideo erbyn 10 o'r gloch yn y bore, ac roedd popeth yr oedd ei angen ar y person ifanc yna gan ei gwasanaeth meddyg teulu wedi'i gwblhau o fewn 90 munud iddi wneud yr alwad ffôn wreiddiol. Rwy'n credu bod hynny yn wasanaeth rhyfeddol, ac roedd y person ifanc yna yn llawn canmoliaeth o'r ffordd yr oedd y cwbl wedi ei wneud ar ei ffôn, yn y ffordd y gall pobl ifanc ei wneud, ac yn sicr ni fyddai hi eisiau dychwelyd i'r ffordd yr oedd pethau o'r blaen.
O ran y stociau ychwanegol, bydd gennym ni dros 400,000 o frechlynnau ychwanegol yma yng Nghymru, o'u gymharu â'r cyflenwadau oedd gennym ni y llynedd. Nid ydyn nhw i gyd yn cyrraedd ar unwaith ac mae'n anochel bod rhywfaint o flaenoriaethu, lle mae'r cleifion hynny sydd mewn mwyaf o berygl yn ei gael yn gyntaf. Rydym ni'n lwcus iawn bod y ffliw mewn cylchrediad isel iawn yng Nghymru ar hyn o bryd, yn gynnar iawn, wrth gwrs, yn nhymor y ffliw. Rydym ni'n cyhoeddi monitor data wythnosol o gylchrediad y ffliw drwy Iechyd Cyhoeddus Cymru. Yn yr wythnos gyntaf, yr wyf i'n credu oedd bythefnos yn unig yn ôl, hysbyswyd am ddau achos o'r ffliw yng Nghymru gyfan. Felly, mae'r rhaglen flaenoriaethu yn gweithio, mae'n gweithio yn unol â risg glinigol, a thros y gaeaf hwn ac i mewn i fis Rhagfyr, bydd brechlynnau ychwanegol sylweddol ar gael—digon i frechu 40 i 50 y cant ychwanegol o oedolion yng Nghymru, sy'n gallu cael brechiad am ddim yn y GIG eleni, o'i gymharu â'r carfannau oedran hynny yr oeddem ni'n gallu darparu gwasanaeth o'r math hwnnw iddyn nhw y llynedd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions now from the party leaders. Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. No responsible Government or opposition, First Minister, could fail to support radical action in response to the national emergency that we're currently facing. Of course it's important that the mistakes by both Governments that have led us to this point are acknowledged so that we can learn the lessons to prevent successive waves of infection. But as the technical advisory committee report says, doing nothing new now would mean 2,500 extra deaths by the end of the year. A two-week firebreak would save almost 1,000 lives; a three-week firebreak, 300 more.
It's incomprehensible, under those circumstances, indeed, even reprehensible, that the Chancellor has refused to bring the job support scheme forward or to top up the furlough to the level of the first wave. It's difficult to believe that the purse strings would be shut quite so tight if there were a circuit breaker in Surrey.
To what extent was the UK Government's intransigence on financial support a factor in determining the optimal length of the firebreak in Wales? Is progressive public health policy in Wales being hamstrung by Westminster's Tory economics?
Diolch, Llywydd. Ni allai unrhyw Lywodraeth na gwrthblaid gyfrifol, Prif Weinidog, fethu â chefnogi gweithredu radical mewn ymateb i'r argyfwng cenedlaethol yr ydym ni'n ei wynebu ar hyn o bryd. Wrth gwrs, mae'n bwysig bod camgymeriadau y ddwy Lywodraeth sydd wedi ein harwain at y pwynt hwn yn cael eu cydnabod fel y gallwn ni ddysgu'r gwersi i atal tonnau olynol o haint. Ond fel y mae adroddiad y pwyllgor cynghori technegol yn ei ddweud, byddai gwneud dim byd newydd nawr yn golygu 2,500 o farwolaethau ychwanegol erbyn diwedd y flwyddyn. Byddai cyfnod atal byr o bythefnos yn achub bron i 1,000 o fywydau; cyfnod atal byr o dair wythnos, 300 arall.
Mae'n annealladwy, o dan yr amgylchiadau hynny, yn deilwng o gerydd hyd yn oed, mewn gwirionedd, bod y Canghellor wedi gwrthod cyflwyno'r cynllun cymorth swyddi neu ychwanegu at y ffyrlo i gyrraedd lefel y don gyntaf. Mae'n anodd credu y byddai llinynnau'r pwrs yn cael eu cau mor dynn pe byddai cyfnod atal lledaenu yn Surrey.
I ba raddau yr oedd anhyblygrwydd Llywodraeth y DU o ran cymorth ariannol yn ffactor wrth bennu hyd gorau posibl y cyfnod atal byr yng Nghymru? A yw polisi iechyd cyhoeddus blaengar yng Nghymru yn cael ei rwystro gan economeg Dorïaidd San Steffan?
Llywydd, let me thank Adam Price for that and for the support that I've heard him give over recent days to the idea of a firebreak as a way to deal with the very, very sobering position set out, as he said, in the TAC report.
The sequence of decision making, Llywydd, was that the Cabinet makes its decisions on public health grounds, we take our advice from the chief medical officer, our chief scientific adviser and others and come to the conclusion that the actions we propose taking are the best ones to deal with the spiralling cases of coronavirus. We then look to the UK Government to play a part in dealing with the consequences of those public health actions in the lives of individuals. That's why I wrote to the Chancellor asking him to bring forward the date of the JSS scheme to 23 October. And, Llywydd, it cannot be that it was financial reasons that prevented him from agreeing to that, because we agreed as a Welsh Government to pay the additional £11 million it would've cost the Treasury from our own resources, if that was the sticking point. So, it can't have been turned down on cost grounds, and it is difficult to see why the Chancellor didn't feel he was able to play his part.
I've written again to him today offering him a different solution—a solution in which the qualifying terms for the last week of the furlough scheme could be brought into line with the JSS scheme that will begin from 1 November, and thus make it more available to more citizens here in Wales. We keep offering solutions; so far, the UK Government keeps turning them down. I do hope the Chancellor will find a different answer in his repertoire in response to my letter of today.
Llywydd, gadewch i mi ddiolch i Adam Price am hynna ac am y gefnogaeth yr wyf i wedi ei glywed yn ei rhoi yn ystod y dyddiau diwethaf i'r syniad o gyfnod atal byr fel ffordd o ymdrin â'r sefyllfa ddifrifol dros ben a gyflwynwyd, fel y dywedodd, yn adroddiad y pwyllgor cynghori technegol.
Trefn y broses o wneud penderfyniadau, Llywydd, oedd bod y Cabinet yn gwneud ei benderfyniadau ar sail iechyd y cyhoedd, rydym ni'n cymryd ein cyngor gan y prif swyddog meddygol, ein prif gynghorydd gwyddonol ac eraill ac yn dod i'r casgliad mai'r camau yr ydym ni'n bwriadu eu cymryd yw'r rhai gorau i ymdrin â'r achosion cynyddol o coronafeirws. Rydym ni'n disgwyl wedyn i Lywodraeth y DU chwarae rhan i ymdrin â chanlyniadau'r camau iechyd cyhoeddus hynny ym mywydau unigolion. Dyna pam yr ysgrifennais at y Canghellor yn gofyn iddo symud dyddiad y cynllun cefnogi swyddi ymlaen i 23 Hydref. A, Llywydd, ni all fod yn wir mai rhesymau ariannol a'i rhwystrodd rhag cytuno i hynny, oherwydd cytunasom fel Llywodraeth Cymru i dalu'r £11 miliwn ychwanegol y byddai wedi ei gostio i'r Trysorlys o'n hadnoddau ein hunain, os mai dyna oedd y rhwystr. Felly, nid yw'n bosibl iddo fod wedi ei wrthod ar sail cost, ac mae'n anodd gweld pam nad oedd y Canghellor yn teimlo ei fod yn gallu chwarae ei ran.
Rwyf i wedi ysgrifennu ato unwaith eto heddiw yn cynnig gwahanol ateb iddo—ateb lle gellid sicrhau bod y telerau cymhwyso ar gyfer wythnos olaf y cynllun ffyrlo yn cyd-fynd â'r cynllun cefnogi swyddi a fydd yn dechrau o 1 Tachwedd, gan felly ei wneud fwy ar gael i fwy o ddinasyddion yma yng Nghymru. Rydym ni'n parhau i gynnig atebion; hyd yn hyn, mae Llywodraeth y DU yn dal i'w gwrthod. Rwy'n gobeithio y bydd y Canghellor yn dod o hyd i wahanol ateb yn ei repertoire mewn ymateb i'm llythyr heddiw.
First Minister, another defining issue where the people of Wales are at the mercy of Westminster is planning for the end of the Brexit transition period and the proposed UK internal market. I agree with the Counsel General when he said that a UK Government seeking the power to spend in devolved areas and to control that spending is one which seeks to neuter and negate the devolution settlement. I agree with you, First Minister, that this will hasten the break-up of the United Kingdom. For Wales, the Bill is damaging without precedent, emerging fully-fledged as the single biggest sustained assault yet to threaten democratic devolution. The Bill conjures up the spectre of a no trade deal and the UK breaking international law, which has been condemned by just about everyone from the Confederation of British Industry to the Anglican Church. Given the Counsel General's and your well-founded concerns about the attitude and behaviour of the Westminster Government, what legal advice has the Welsh Government received on a potential challenge to the United Kingdom Internal Market Bill in the Supreme Court?
Prif Weinidog, mater diffiniol arall lle mae pobl Cymru ar drugaredd San Steffan yw cynllunio ar gyfer diwedd cyfnod pontio Brexit a marchnad fewnol arfaethedig y DU. Rwy'n cytuno â'r Cwnsler Cyffredinol pan ddywedodd fod Llywodraeth y DU sy'n ceisio'r grym i wario mewn meysydd datganoledig ac i reoli'r gwario hwnnw yn un sy'n ceisio ysbaddu a negyddu'r setliad datganoli. Rwy'n cytuno â chi, Prif Weinidog, y bydd hyn yn cyflymu'r broses o chwalu'r Deyrnas Unedig. I Gymru, mae'r Bil yn niweidiol heb gynsail, gan ddod i'r amlwg yn llawn fel yr un ymosodiad parhaus mwyaf hyd yma i fygwth datganoli democrataidd. Mae'r Bil yn codi'r posibilrwydd o ddim cytundeb masnach a'r DU yn torri cyfraith ryngwladol, sydd wedi'i gondemnio gan bron pawb o Gydffederasiwn Diwydiant Prydain i'r Eglwys Anglicanaidd. O ystyried pryderon priodol iawn y Cwnsler Cyffredinol a chithau am agwedd ac ymddygiad Llywodraeth San Steffan, pa gyngor cyfreithiol y mae Llywodraeth Cymru wedi ei gael ar her bosibl i Fil Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig yn y Goruchaf Lys?
Well, Llywydd, the leader of Plaid Cymru is absolutely right to point to the threats posed to Welsh businesses, to Welsh livelihoods and, indeed, to the powers of the Senedd by this Bill. And Members who don't agree with that don't need to listen to the leader of Plaid Cymru or, indeed, to me; they could take note of, as Adam Price said, the letter published yesterday in the Financial Times, signed by the Archbishop of Wales, the Most Reverend John Davies, which points to the damage to the United Kingdom's reputation of that Bill, the moral hazard that is involved in breaking international law, and the threat that it poses to the United Kingdom through the way in which it rides roughshod over the settled devolution arrangements, endorsed, in Wales's case, in two successive referendums. And if there are Members who don't wish to take their advice from those with spiritual credentials, they simply need to read the report of the House of Lords Constitution Committee, which once again urges the Government to withdraw the clauses that are are an assault on devolution, to rely, as we urge the Government to rely, on the work that has gone on between us all to develop common frameworks. We believe in resolving the problems, we believe in a level playing field, but we believe that those problems should be agreed in their solution rather than imposed on the rest of us.
Our legal advice, Llywydd, at this point, is focused on crafting amendments, which we have published and hope to see laid in the House of Lords, because we think that there are still parliamentary opportunities to right the wrongs that this Bill brings about, both to the devolution settlement and to the way in which the United Kingdom's standing would be damaged in the world.
Wel, Llywydd, mae arweinydd Plaid Cymru yn llygad ei le i dynnu sylw at y bygythiadau y mae'r Bil hwn yn eu hachosi i fusnesau Cymru, i fywoliaeth pobl yng Nghymru ac, yn wir, i bwerau'r Senedd. Ac nid oes angen i Aelodau nad ydyn nhw'n cytuno â hynny wrando ar arweinydd Plaid Cymru nac, yn wir, arnaf i; gallen nhw gymryd sylw, fel y dywedodd Adam Price, o'r llythyr a gyhoeddwyd ddoe yn y Financial Times, a lofnodwyd gan Archesgob Cymru, y Parchedicaf John Davies, sy'n tynnu sylw at y niwed i enw da y Deyrnas Unedig yn sgil y Bil hwnnw, y perygl moesol sy'n gysylltiedig â thorri cyfraith ryngwladol, a'r bygythiad y mae'n ei achosi i'r Deyrnas Unedig drwy'r ffordd y mae'n sathru ar y trefniadau datganoli sefydlog, a gymeradwywyd, yn achos Cymru, mewn dau refferendwm olynol. Ac os oes Aelodau nad ydyn nhw eisiau cymryd eu cyngor gan y rhai â chymwysterau ysbrydol, y cwbl y mae angen iddyn nhw ei wneud yw darllen adroddiad Pwyllgor Cyfansoddiad Tŷ'r Arglwyddi, sydd unwaith eto yn annog y Llywodraeth i ddileu'r cymalau sy'n ymosodiad ar ddatganoli, i ddibynnu, fel yr ydym ni'n annog y Llywodraeth i ddibynnu, ar y gwaith a wnaed rhyngom i gyd i ddatblygu fframweithiau cyffredin. Rydym ni'n credu mewn datrys y problemau, rydym ni'n credu mewn chwarae teg, ond rydym ni'n credu y dylid cytuno ar y problemau hynny drwy eu hateb yn hytrach na'u gorfodi ar y gweddill ohonom ni.
Mae ein cyngor cyfreithiol, Llywydd, ar hyn o bryd, yn canolbwyntio ar lunio gwelliannau, yr ydym ni wedi eu cyhoeddi ac yn gobeithio y byddan nhw'n cael eu gosod yn Nhŷ'r Arglwyddi, oherwydd rydym ni'n credu bod cyfleoedd seneddol o hyd i gywiro'r camweddau y mae'r Bil hwn yn eu creu, i'r setliad datganoli ac i'r ffordd y byddai statws y Deyrnas Unedig yn cael ei niweidio yn y byd.
Whether it's COVID or Brexit, being wedded to Westminster is having disastrous consequences for Wales. The health Secretary in England is overseeing a calamitous lighthouse lab system hampering the Welsh COVID response, while the Chancellor turns a blind eye to the struggle of Welsh businesses, workers and the self-employed. Compare our situation with that of New Zealand. I'm sure, First Minister, you will want to join me in congratulating Jacinda Ardern on her stunning victory. Here is a Labour politician, in a country not much bigger than Wales in its population, who has presided over one of the most successful COVID responses anywhere in the world. Not only is New Zealand COVID free, it is also free from the British state, its blustering Prime Minister and his Cabinet of calamities. The Prime Minister is 'utterly shambolic', whose 'indifference to Wales borders on contempt'. Your words, First Minister, not mine, but with which I nevertheless agree. Given how Westminster is wreaking havoc on Wales, are you not remotely tempted by the notion of Wales joining New Zealand as an independent nation—small, successful and progressive?
Pa un a yw'n COVID neu'n Brexit, mae bod wedi'n glynu â San Steffan yn arwain at ganlyniadau trychinebus i Gymru. Mae'r Ysgrifennydd iechyd yn Lloegr yn goruchwylio system labordai goleudy trychinebus sy'n llesteirio ymateb Cymru i COVID, tra bod y Canghellor yn anwybyddu trafferthion busnesau, gweithwyr a phobl hunangyflogedig Cymru. Cymharwch ein sefyllfa â sefyllfa Seland Newydd. Rwy'n siŵr, Prif Weinidog, y byddwch chi eisiau ymuno â mi i longyfarch Jacinda Ardern ar ei buddugoliaeth syfrdanol. Dyma wleidydd Llafur, mewn gwlad nad yw'n llawer mwy na Chymru o ran poblogaeth, sydd wedi bod yn gyfrifol am un o'r ymatebion mwyaf llwyddiannus i COVID yn unman yn y byd. Nid yn unig y mae Seland Newydd yn rhydd o COVID, mae hefyd yn rhydd o'r wladwriaeth Brydeinig, ei Phrif Weinidog uchel ei gloch a'i Gabinet o aelodau trychinebus. Mae Prif Weinidog y DU yn gwbl ddi-drefn, y mae ei ddifaterwch at Gymru bron yn gyfystyr â dirmyg. Eich geiriau chi, Prif Weinidog, nid fy ngeiriau i, ond rwy'n cytuno â nhw serch hynny. Gan fod San Steffan yn achosi cymaint o helynt i Gymru, onid ydych chi'n cael eich temtio rhyw fymryn gan y syniad o Gymru yn ymuno â Seland Newydd fel cenedl annibynnol—bach, llwyddiannus a blaengar?
Llywydd, of course I congratulate the leader of the New Zealand Labour Party on her fantastic victory in their general election, and I very much look forward to the day when the present Prime Minister is no longer in office. Does that amount to a belief that Wales's future is better off being ripped out of the United Kingdom? I don't think it does. We have a double advantage here in Wales: we have strong, assertive devolution, using all the powers we have to defend people here in Wales, but working people in Wales have very important interests in common with working people in Scotland, England and Northern Ireland. And removing ourselves from those alliances, taking ourselves out of the insurance policy that the United Kingdom provides to working people here in Wales is not the answer to making a success of our future. An assertive devolution in a successful United Kingdom—that is the recipe that defends the interests of Welsh people.
Llywydd, rwy'n llongyfarch arweinydd Plaid Lafur Seland Newydd ar ei buddugoliaeth wych yn eu hetholiad cyffredinol, wrth gwrs, ac edrychaf ymlaen yn fawr at y diwrnod pan nad yw Prif Weinidog presennol y DU mewn grym mwyach. A yw hynny'n gyfystyr â chredu y byddai dyfodol Cymru yn well o gael ei rhwygo allan o'r Deyrnas Unedig? Nid wyf i'n credu ei fod. Mae gennym ni fantais ddwbl yma yng Nghymru: mae gennym ni ddatganoli cryf a phendant, gan ddefnyddio'r holl bwerau sydd gennym ni i amddiffyn pobl yma yng Nghymru, ond mae gan bobl sy'n gweithio yng Nghymru fuddiannau pwysig iawn yn gyffredin â phobl sy'n gweithio yn yr Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon. Ac nid tynnu ein hunain o'r cynghreiriau hynny, tynnu ein hunain allan o'r polisi yswiriant y mae'r Deyrnas Unedig yn ei gynnig i bobl sy'n gweithio yma yng Nghymru yw'r ateb i wneud llwyddiant o'n dyfodol. Datganoli pendant mewn Teyrnas Unedig lwyddiannus—dyna'r rysáit sy'n amddiffyn buddiannau pobl Cymru.
Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.
The leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, the Wales-wide lockdown announcement yesterday has left many people across Wales frustrated and disappointed that their freedoms will be curtailed, their ability to see their loved ones restricted and their businesses told to close. Whilst I'm open-minded about further restrictions, regardless of what others may say, the full picture of data that is available to us simply doesn't justify a national lockdown, and I think the Welsh Government's national lockdown will disproportionately harm communities and businesses where cases are already low, such as the whole of mid and west Wales.
First Minister, according to Public Health Wales's latest data, in 20 of the 22 local authority areas, cases of COVID-19 per 100,000 have gone down from week 41 to week 42. How can you justify a national lockdown when figures in all but two areas are actually coming down?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae'r cyhoeddiad ddoe o gyfnod o gyfyngiadau symud i Gymru gyfan wedi achosi rhwystredigaeth a siom i lawer o bobl ledled Cymru y byddant yn cael eu hamddifadu o'u rhyddid, y bydd eu gallu i weld eu hanwyliaid yn cael ei gyfyngu ac y bydd eu busnesau yn cael eu gorchymyn i gau. Er bod gennyf feddwl agored o ran cyfyngiadau pellach, ni waeth beth y gallai pobl eraill ei ddweud, nid yw'r darlun llawn o ddata sydd ar gael i ni yn cyfiawnhau cyfyngiadau symud cenedlaethol, ac rwy'n credu y bydd cyfyngiadau symud cenedlaethol Llywodraeth Cymru yn niweidio cymunedau a busnesau yn anghymesur lle mae achosion eisoes yn isel, fel y canolbarth a'r gorllewin cyfan.
Prif Weinidog, yn ôl data diweddaraf Iechyd Cyhoeddus Cymru, mewn 20 o'r 22 ardal awdurdod lleol, mae achosion o COVID-19 fesul 100,000 wedi gostwng o wythnos 41 i wythnos 42. Sut gallwch chi gyfiawnhau cyfyngiadau symud cenedlaethol pan fo ffigurau ym mhob ardal heblaw am ddwy yn gostwng mewn gwirionedd?
Well, it's very easy indeed to justify it, Llywydd, because while the efforts that have been made by people in those local lockdown areas are succeeding, they cannot succeed far and fast enough to turn back the tide of coronavirus as it is currently accelerating across Wales. So, I very much want to thank those people in those areas for all the efforts they have already made, and the two-week firebreak period that we are introducing will build on the success that those measures have had. But the sober truth is, Llywydd, as the TAC report that we published yesterday says, that unless we take these actions, cases and hospital admissions will rise across Wales, that there is compelling evidence for further interventions and that unless we do so, 6,000 additional deaths will take place due to coronavirus over this winter. What more data does the Member need before he is prepared to do what his duty should tell him he should do and to support the actions being taken to save the NHS and to save lives in Wales?
Wel, mae'n hawdd iawn eu cyfiawnhau, Llywydd, oherwydd er bod yr ymdrechion a wnaed gan bobl yn yr ardaloedd cyfyngiadau symud lleol hynny yn llwyddo, ni allan nhw lwyddo yn ddigon pell a chyflym i droi llanw coronafeirws at yn ôl gan ei fod yn cyflymu ledled Cymru ar hyn o bryd. Felly, rwyf yn awyddus iawn i ddiolch i'r bobl hynny yn yr ardaloedd hynny am yr holl ymdrechion y maen nhw eisoes wedi eu gwneud, a bydd y cyfnod atal byr o bythefnos yr ydym ni'n ei gyflwyno yn adeiladu ar y llwyddiant y mae'r mesurau hynny wedi ei gael. Ond y gwir anffodus amdani, Llywydd, fel y mae adroddiad y pwyllgor cynghori technegol a gyhoeddwyd gennym ni ddoe yn ei ddweud, oni bai ein bod ni'n cymryd y camau hyn, bydd achosion a derbyniadau i'r ysbyty yn cynyddu ledled Cymru, bod tystiolaeth gymhellol ar gyfer ymyraethau pellach ac oni fyddwn ni'n eu gwneud, bydd 6,000 o farwolaethau ychwanegol oherwydd coronafeirws dros y gaeaf hwn. Pa ddata pellach sydd ei angen ar yr Aelod cyn iddo fod yn barod i wneud yr hyn y dylai ei ddyletswydd ddweud wrtho y dylai ei wneud a chefnogi'r camau sy'n cael eu cymryd i achub y GIG ac i achub bywydau yng Nghymru?
Well, First Minister, you say that there is compelling evidence, you say you publish all the data, but information on a community-to-community basis is still not available in all parts of Wales, and data on a transmission basis and on a demographic basis is certainly not available. So, I would urge you to publish that level of information as a matter of urgency.
Now, First Minister, to my mind and to thousands of people living right across Wales, the Welsh Government's decision to implement a nationwide lockdown in response to the figures I've just mentioned is unjustified, and it'll take more than a one-size-fits-all approach to tackling this virus in our communities. We have to see a much more targeted intervention approach, and yet, from Friday, everyone living in Wales will be under the same restrictions, regardless of whether the data shows further intervention is needed. In your press briefing yesterday, you made it clear that you don't expect to see any results at the end of the two-week period and that it'll be a little while later before cases will fall. Therefore, can you tell us exactly what criteria the Welsh Government will use to measure the success of a national lockdown, and, should the Government not get the results it wants in all 22 local authority areas, then can the people of Wales expect a further lockdown in the very near future?
Wel, Prif Weinidog, rydych chi'n dweud bod tystiolaeth gymhellol, rydych chi'n dweud eich bod chi'n cyhoeddi'r holl ddata, ond nid yw gwybodaeth ar sail cymunedau unigol ar gael o hyd ym mhob rhan o Gymru, ac yn sicr nid oes data ar sail trosglwyddiad ac ar sail ddemograffig ar gael. Felly, byddwn yn eich annog i gyhoeddi'r lefel honno o wybodaeth fel mater o frys.
Nawr, Prif Weinidog, yn fy marn i ac ym marn miloedd o bobl sy'n byw ledled Cymru gyfan, ni ellir cyfiawnhau penderfyniad Llywodraeth Cymru i gyflwyno cyfyngiadau symud ar draws y wlad gyfan mewn ymateb i'r ffigurau yr wyf i newydd eu crybwyll, a bydd yn cymryd mwy na dull un ateb sy'n addas i bawb o fynd i'r afael â'r feirws hwn yn ein cymunedau. Mae'n rhaid i ni weld dull lle mae ymyrraeth wedi'i thargedu mewn modd llawer gwell, ac eto, o ddydd Gwener ymlaen, bydd pawb sy'n byw yng Nghymru o dan yr un cyfyngiadau, pa un a yw'r data yn dangos bod angen ymyrraeth bellach ai peidio. Yn eich sesiwn friffio i'r wasg ddoe, fe'i gwnaed yn eglur gennych nad ydych chi'n disgwyl gweld unrhyw ganlyniadau ar ddiwedd y cyfnod o bythefnos ac y bydd hi ychydig yn ddiweddarach cyn y bydd nifer yr achosion yn gostwng. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni pa feini prawf yn union y bydd Llywodraeth Cymru yn eu defnyddio i fesur llwyddiant cyfyngiadau symud cenedlaethol, ac, os na fydd y Llywodraeth yn cael y canlyniadau y mae hi eu heisiau ym mhob un o'r 22 ardal awdurdod lleol, yna a all pobl Cymru ddisgwyl cyfyngiadau symud pellach yn y dyfodol agos iawn?
Well, Llywydd, the reason that we ask people in all parts of Wales to take part in the two-week firebreak period is because we need a national effort—a national effort that would be much enhanced if his party were prepared to support it, rather than attempting all the time to undermine it. I'm hugely grateful to those people from his constituency and other parts of west Wales who've contacted my office to express their support for the actions we are taking. They understand that they are not immune from the way in which coronavirus is spreading elsewhere in Wales. They understand that, unless they are protected too, their local services will come under huge pressure. Unlike the Member, they want to make their contribution to saving lives and saving the NHS here in Wales, and that's what this period will do. That is what the SAGE committee tells us, that is what the chief medical officer tells us, that is what our own technical advisory group tells us. I don't know what the Member thinks he needs that will allow him to believe that his ability to analyse would trump the ability of our scientists or clinicians to do exactly that.
He was right about one thing—that it is impossible that—[Interruption.]
Wel, Llywydd, y rheswm pam yr ydym ni'n gofyn i bobl ym mhob rhan o Gymru gymryd rhan yn y cyfnod atal byr o bythefnos yw oherwydd ein bod ni angen ymdrech genedlaethol—ymdrech genedlaethol a fyddai'n llawer gwell pe byddai ei blaid ef yn barod i'w chefnogi, yn hytrach na cheisio ei thanseilio drwy'r amser. Rwy'n hynod ddiolchgar i'r bobl hynny o'i etholaeth ef ac o rannau eraill o'r gorllewin sydd wedi cysylltu â'm swyddfa i fynegi eu cefnogaeth i'r camau yr ydym ni'n eu cymryd. Maen nhw'n deall nad ydyn nhw'n ddiogel rhag y ffordd y mae coronafeirws yn lledaenu mewn mannau eraill yng Nghymru. Maen nhw'n deall, oni bai eu bod hwythau yn cael eu hamddiffyn hefyd, y bydd eu gwasanaethau lleol yn dioddef pwysau aruthrol. Yn wahanol i'r Aelod, maen nhw eisiau gwneud eu cyfraniad at achub bywydau ac achub y GIG yma yng Nghymru, a dyna fydd y cyfnod hwn yn ei wneud. Dyna mae pwyllgor SAGE yn ei ddweud wrthym ni, dyna mae'r prif swyddog meddygol yn ei ddweud wrthym ni, dyna mae ein grŵp cynghori technegol ein hunain yn ei ddweud wrthym ni. Nid wyf i'n gwybod beth mae'r Aelod yn credu sydd ei angen arno a fydd yn caniatáu iddo gredu y byddai ei allu ef i ddadansoddi yn rhagori ar allu ein gwyddonwyr neu glinigwyr i wneud yn union hynny.
Roedd yn iawn am un peth—ei bod hi'n amhosibl bod—[Torri ar draws.]
I can't hear the First Minister at this point, because there's a debate going on within the Chamber. If we can have some silence so that at least I can hear the First Minister. Carry on, please, First Minister.
Nid wyf i'n gallu clywed y Prif Weinidog ar hyn o bryd, oherwydd mae dadl yn cael ei chynnal yn y Siambr. Os gallwn ni gael rhywfaint o dawelwch fel y gallaf o leiaf glywed y Prif Weinidog. Ewch ymlaen, os gwelwch yn dda, Prif Weinidog.
Diolch, Llywydd. The leader of the opposition was right in one thing— that we will not see the impact of the measures we are having to take during the time that the measures themselves will be in place. It will take longer than that for them to feed through into the key figures, and, if he wants to know what the key figures are—for a man so interested in data I would have thought he'd have spotted them for himself—it will be to reduce R from where it is today, between 1.2 and 1.4, to below 1; to stem the flow of people into our hospital beds suffering from coronavirus; to see a fall in the positivity rate amongst those people being tested in Wales; and the range of other measures that are set out for the Member's perusal in the TAC summary report that we have published.
Diolch, Llywydd. Roedd arweinydd yr wrthblaid yn iawn o ran un peth— na fyddwn ni'n gweld effaith y mesurau y mae'n rhaid i ni eu cymryd yn ystod yr amser y bydd y mesurau eu hunain ar waith. Bydd yn cymryd mwy o amser na hynny iddyn nhw fwydo drwodd i'r ffigurau allweddol, ac, os hoffai wybod beth yw'r ffigurau allweddol—i ddyn sydd â chymaint o ddiddordeb mewn data byddwn wedi meddwl y byddai wedi sylwi arnyn nhw drosto'i hun—lleihau R o ble mae heddiw, rhwng 1.2 ac 1.4, i lai nag 1; atal y llif o bobl i welyau ein hysbyty yn dioddef o coronafeirws; gweld gostyngiad i'r gyfradd canlyniadau positif ymhlith y bobl hynny sy'n cael eu profi yng Nghymru; a'r ystod o fesurau eraill sydd wedi'u cyflwyno i'r Aelod eu hastudio yn adroddiad cryno y pwyllgor cynghori technegol yr ydym ni wedi ei gyhoeddi.
Well, First Minister, I've already told you the data that your Government should be publishing—you should be publishing data on a community-to-community basis in all parts of Wales, you should be publishing data on a transmission basis, you should be publishing data on a demographic basis. That information is not available—it's not being made available by your Government, and it is being made available by other Governments across the United Kingdom.
On your point about constituents contacting us as Members, I can tell you I've had many constituents contact me very concerned about the temporary national lockdown that you intend to impose. A second national lockdown could have a huge impact on the sustainability of businesses right across Wales, and could be devastating for businesses in west Wales, in mid Wales, and some parts of north Wales.
Now, the Welsh Government has announced a package of support to cover some businesses over the 17 days of a Wales-wide lockdown, but there really needs to be more detail by way of how the Welsh Government will protect the sustainability of businesses for the future, particularly if the Welsh Government is considering further lockdowns, as suggested by you yesterday in a tv interview. The Welsh Retail Consortium has said that, and I quote:
'This revenue-crushing firebreaker alone will put thousands of jobs and hundreds of shops at risk—but if it extends into November it could be a disaster for high streets across Wales.'
Unquote. Therefore, can you tell us where the £300 million enhanced economic resilience fund support will come from within your current budgets? And can you confirm that the Welsh Government has undertaken an economic assessment of the costs incurred, as well as the number of jobs that may be lost as a result of a Wales-wide lockdown, and that, as a result, the Welsh Government is fully prepared to reimburse businesses who are directly affected by the latest announcement?
Wel, Prif Weinidog, rwyf i eisoes wedi dweud wrthych chi pa ddata ddylai eich Llywodraeth fod yn eu cyhoeddi—dylech chi fod yn cyhoeddi data ar sail cymunedau unigol ym mhob rhan o Gymru, dylech chi fod yn cyhoeddi data ar sail trosglwyddiad, dylech chi fod yn cyhoeddi data ar sail ddemograffig. Nid yw'r wybodaeth honno ar gael—nid yw'n cael ei rhoi ar gael gan eich Llywodraeth, ac mae yn cael ei rhoi ar gael gan Lywodraethau eraill ar draws y Deyrnas Unedig.
O ran eich pwynt am etholwyr yn cysylltu â ni fel Aelodau, gallaf ddweud wrthych chi fy mod i wedi cael llawer o etholwyr yn cysylltu â mi yn bryderus iawn am y cyfyngiadau symud cenedlaethol dros dro yr ydych chi'n bwriadu eu gorfodi. Gallai ail gyfnod o gyfyngiadau symud cenedlaethol gael effaith enfawr ar gynaliadwyedd busnesau ar draws Cymru gyfan, a gallai fod yn ddinistriol i fusnesau yn y gorllewin, yn y canolbarth, a rhai rhannau o'r gogledd.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi pecyn cymorth ar gyfer rhai busnesau dros y 17 diwrnod o gyfyngiadau symud Cymru gyfan, ond mae gwir angen mwy o fanylion o ran sut y bydd Llywodraeth Cymru yn diogelu cynaliadwyedd busnesau ar gyfer y dyfodol, yn enwedig os yw Llywodraeth Cymru yn ystyried cyfyngiadau symud eraill, fel yr awgrymwyd gennych chi ddoe mewn cyfweliad teledu. Mae Consortiwm Manwerthu Cymru wedi dweud, a dyfynnaf:
Bydd y cyfnod atal hwn sy'n gwasgu refeniw ohono'i hun yn rhoi miloedd o swyddi a channoedd o siopau mewn perygl—ond os bydd yn ymestyn i fis Tachwedd gallai fod yn drychineb i'r stryd fawr ledled Cymru.
Diwedd y dyfyniad. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni o ble y bydd y cymorth cadernid economaidd estynedig o £300 miliwn yn dod o fewn eich cyllidebau presennol? Ac a allwch chi gadarnhau bod Llywodraeth Cymru wedi cynnal asesiad economaidd o'r costau y bydd yn eu hysgwyddo, yn ogystal â nifer y swyddi a allai gael eu colli o ganlyniad i gyfyngiadau symud Cymru gyfan, a bod Llywodraeth Cymru, o ganlyniad, yn gwbl barod i wneud ad-daliad i fusnesau y mae'r cyhoeddiad diweddaraf yn effeithio'n uniongyrchol arnyn nhw?
Llywydd, Welsh Government has drawn together over £294 million from a range of sources within our own existing budgets, and we have drawn on some additional consequentials that have come through the UK Government as a result of support to businesses in level 3 lockdown areas in England. All of that will be used to support those businesses that are affected by this temporary firebreak period.
Let's be clear: the choice is not between doing what we are doing and simply carrying on as things are, because to do that will undermine businesses even more—businesses that find that workers can't come into work, because they are infected with this disease; people who are required to self-isolate because they've been in contact with a growing number of people infected by coronavirus; businesses who find that people are fearful of coming into their premises because coronavirus is escalating away from our ability to control it here in Wales. So, the actions we are taking will be to the benefit of business beyond the firebreak period. It will stabilise the numbers, it will bring things back under control, it will create the conditions in which business can go on trading up until Christmas. I would have thought the Member would have welcomed that. I haven't heard a single word from him this afternoon that suggests that he's doing anything other than continuing to undermine the efforts that are being made here in Wales to do the things that are necessary to protect our health service, to save lives, to invest in those businesses that have a future beyond coronavirus. It's a dereliction of responsibility, Llywydd, for a party in this Senedd not to put their support behind the measures that are necessary at this crucial point, this emergency point in a pandemic, to do the right thing by the people of Wales.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi tynnu dros £294 miliwn ynghyd o amrywiaeth o ffynonellau yn ein cyllidebau presennol ein hunain, ac rydym ni wedi defnyddio rhai symiau canlyniadol ychwanegol sydd wedi dod drwy Lywodraeth y DU o ganlyniad i gymorth i fusnesau mewn ardaloedd cyfyngiadau symud lefel 3 yn Lloegr. Bydd hwnnw i gyd yn cael ei ddefnyddio i gynorthwyo'r busnesau hynny sy'n cael eu heffeithio gan y cyfnod atal byr dros dro hwn.
Gadewch i ni fod yn eglur: nid yw'r dewis rhwng gwneud yr hyn yr ydym ni'n ei wneud a dim ond parhau fel y mae pethau, oherwydd bydd gwneud hynny yn tanseilio busnesau mwy fyth—busnesau sy'n canfod na all gweithwyr ddod i'r gwaith, gan eu bod wedi'u heintio â'r clefyd hwn; pobl y mae'n ofynnol iddyn nhw hunanynysu oherwydd eu bod nhw wedi bod mewn cysylltiad â nifer gynyddol o bobl sydd wedi'u heintio gan y coronafeirws; busnesau sy'n canfod bod pobl yn ofni dod i mewn i'w hadeiladau oherwydd bod coronafeirws yn cynyddu y tu hwnt i'n gallu i'w reoli yma yng Nghymru. Felly, bydd y camau yr ydym ni'n eu cymryd o fudd i fusnesau y tu hwnt i'r cyfnod atal byr. Bydd yn sefydlogi'r niferoedd, bydd yn dod â phethau yn ôl dan reolaeth, bydd yn creu'r amodau lle gall busnesau barhau i fasnachu hyd at y Nadolig. Byddwn wedi meddwl y byddai'r Aelod wedi croesawu hynny. Nid wyf wedi clywed yr un gair ganddo y prynhawn yma sy'n awgrymu ei fod yn gwneud dim heblaw parhau i danseilio'r ymdrechion sy'n cael eu gwneud yma yng Nghymru i wneud y pethau sy'n angenrheidiol i ddiogelu ein gwasanaeth iechyd, i achub bywydau, i fuddsoddi yn y busnesau hynny sydd â dyfodol y tu hwnt i coronafeirws. Mae'n fater o esgeuluso cyfrifoldeb, Llywydd, i blaid yn y Senedd hon beidio â chefnogi'r mesurau sy'n angenrheidiol ar yr adeg dyngedfennol hon, yr adeg hon o argyfwng mewn pandemig, i wneud y peth iawn dros bobl Cymru.
3. Pa gamau a gymerir i atal Bil marchnad fewnol y DU rhag cyfyngu ar ymdrechion Llywodraeth Cymru i drawsnewid llesiant pobl yng Nghymru? OQ55769
3. What action will be taken to prevent the UK internal market Bill from restricting the Welsh Government's efforts to transform the well-being of people in Wales? OQ55769
Llywydd, I thank Jenny Rathbone for that. We have published a set of model amendments to demonstrate how to safeguard the UK internal market without the unnecessary restrictions on devolved competence that this Bill would introduce. We will work intensively to gain cross-party support in the House of Lords and to persuade the UK Government to think again.
Llywydd, diolchaf i Jenny Rathbone am hynna. Rydym ni wedi cyhoeddi cyfres o welliannau enghreifftiol i ddangos sut i ddiogelu marchnad fewnol y DU heb y cyfyngiadau diangen ar gymhwysedd datganoledig y byddai'r Bil hwn yn eu cyflwyno. Byddwn yn gweithio'n ddiwyd i gael cefnogaeth drawsbleidiol yn Nhŷ'r Arglwyddi ac i berswadio Llywodraeth y DU i ailfeddwl.
I heed the words of Baroness Ilora Finlay, a cross-party Member of the House of Lords and a very eminent clinician, that the internal market Bill would allow our country to be overrun by chlorinated chicken and other adulterated food manufactured in the United States, and that is a recipe for obesity and shortened lives. But, having been told we wouldn't get a penny less for Wales if we voted to leave the EU, would this Bill also enable the UK Government to divert the money Wales previously received from EU structural funds for universities, for businesses and strengthening communities through our voluntary sector, in order to spend it on something else altogether, depriving Wales of vital investment funds? What is to stop the so-called shared prosperity fund becoming more largesse for Serco and the Boston Consulting Group, those geniuses who run the English test and trace system?
Rwy'n cytuno a geiriau'r Farwnes Ilora Finlay, Aelod trawsbleidiol o Dŷ'r Arglwyddi a chlinigydd blaenllaw iawn, y byddai'r Bil marchnad fewnol yn caniatáu i'n gwlad gael ei llenwi â chyw iâr clorinedig a bwyd amhur arall wedi'i weithgynhyrchu yn yr Unol Daleithiau, ac mae hynny'n rysáit ar gyfer gordewdra a bywydau byrrach. Ond, ar ôl cael gwybod na fyddem ni'n cael ceiniog yn llai i Gymru pe byddem ni'n pleidleisio dros adael yr UE, a fyddai'r Bil hwn hefyd yn galluogi Llywodraeth y DU i ddargyfeirio'r arian yr oedd Cymru yn ei gael yn flaenorol o gronfeydd strwythurol yr UE ar gyfer prifysgolion, ar gyfer busnesau a chryfhau cymunedau drwy ein sector gwirfoddol, er mwyn ei wario ar rywbeth arall yn gyfan gwbl, gan amddifadu Cymru o gronfeydd buddsoddi hanfodol? Beth sydd i atal y gronfa ffyniant gyffredin fel y'i gelwir rhag dod yn haelioni pellach i Serco a'r Boston Consulting Group, yr athrylithoedd hynny sy'n rhedeg y system profi ac olrhain yn Lloegr?
Well, Llywydd, I'm afraid the sad answer is that there's nothing to stop that from happening. In fact, this Bill opens the door to exactly that. I'm very grateful indeed to Baroness Finlay—as Jenny Rathbone said, a really distinguished cross-bencher in the House of Lords—for her assistance to us in getting our amendments, amendments supported by Plaid Cymru peers, by Liberal Democrat peers, by cross-bench peers and others in the House of Lords—to make sure that those amendments are being laid for debate. The points that Baroness Finlay makes are the ones that Jenny Rathbone has echoed here. This is a Bill that means that this Senedd couldn't prevent food being sold in Wales that is produced to below the standards that people in Wales enjoy today; couldn't even allow us to require that food to be labelled so that Welsh citizens would know what it is that they are being offered; couldn't prevent that food from being produced to lower animal health standards; wouldn't allow us to carry out our plan to ban nine different types of single-use plastics; couldn't allow us to require headteachers, as we do today, to have the level of professional qualification we currently require them to have in Wales. And over and above all of that, it takes away the ability of this Senedd and our partners in Wales to make the decisions about where money for economic development, which has made such a difference—those decisions will not be made in Wales, where they ought to be made, but behind a desk in Whitehall. It really is a dog's breakfast of a Bill. We are working hard, alongside others, to try to put those problems right, and I'm grateful for the support we're getting in the House of Lords, right across the spectrum there, to do exactly that.
Wel, Llywydd, mae gen i ofn mai'r ateb trist yw nad oes dim i atal hynny rhag digwydd. Yn wir, mae'r Bil hwn yn agor y drws i hynny yn union. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Farwnes Finlay—fel y dywedodd Jenny Rathbone, aelod trawsfeinciol wirioneddol nodedig yn Nhŷ'r Arglwyddi—am ei chymorth i ni i gael ein gwelliannau, gwelliannau a gefnogir gan arglwyddi Plaid Cymru, gan arglwyddi'r Democratiaid Rhyddfrydol, gan arglwyddi trawsfeinciol ac eraill yn Nhŷ'r Arglwyddi—i wneud yn siŵr bod y gwelliannau hynny yn cael eu gosod ar gyfer dadl. Y pwyntiau y mae'r Farwnes Finlay yn eu gwneud yw'r rhai y mae Jenny Rathbone wedi eu hadleisio yma. Mae hwn yn Fil sy'n golygu na allai'r Senedd hon atal bwyd rhag cael ei werthu yng Nghymru sy'n cael ei gynhyrchu i safon is na'r safonau y mae pobl yng Nghymru yn eu mwynhau heddiw; ni allai hyd yn oed ganiatáu i ni fynnu bod y bwyd hwnnw yn cael ei labelu fel y byddai dinasyddion Cymru yn gwybod beth sy'n cael ei gynnig iddyn nhw; ni allai atal y bwyd hwnnw rhag cael ei gynhyrchu i safonau iechyd anifeiliaid is; ni fyddai'n caniatáu i ni gyflawni ein cynllun i wahardd naw gwahanol fath o blastig untro; ni allai ganiatáu i ni ei gwneud yn ofynnol i benaethiaid ysgolion, fel yr ydym ni heddiw, feddu ar lefel cymwysterau proffesiynol yr ydym ni'n ei gwneud yn ofynnol ar hyn o bryd yng Nghymru. Ac yn ychwanegol at hynny i gyd, mae'n cael gwared ar allu'r Senedd hon a'n partneriaid yng Nghymru i wneud y penderfyniadau ynghylch ble mae arian ar gyfer datblygu economaidd, sydd wedi gwneud cymaint o wahaniaeth—ni fydd y penderfyniadau hynny yn cael eu gwneud yng Nghymru, lle dylen nhw gael eu gwneud, ond y tu ôl i ddesg yn Whitehall. Mae wir yn llanast o Fil. Rydym ni'n gweithio'n galed, ochr yn ochr ag eraill, i geisio datrys y problemau hynny, ac rwy'n ddiolchgar am y gefnogaeth yr ydym ni'n ei chael yn Nhŷ'r Arglwyddi, ar draws y sbectrwm cyfan yno, i wneud yn union hynny.
First Minister, obviously, in many debates in the House of Commons, it's been identified that not one single power will be removed from the Assembly because of this Bill—or shall I say the Welsh Parliament. You said in an earlier response to another question that powers would be being removed. Could you list the powers that you believe this Bill will remove?
Prif Weinidog, yn amlwg, mewn llawer o ddadleuon yn Nhŷ'r Cyffredin, nodwyd na fydd yr un grym yn cael ei gymryd oddi wrth y Cynulliad oherwydd y Bil hwn—neu Senedd Cymru ddylwn i ei ddweud. Dywedasoch mewn ymateb cynharach i gwestiwn arall y byddai pwerau yn cael eu diddymu. A allech chi restru'r pwerau yr ydych chi'n credu y bydd y Bil hwn yn eu diddymu?
Well, I just did, Llywydd. I don't know whether the Member was listening at all. I've just explained to him that the powers we have today to prevent food being sold in Wales at a standard below that which we, the Senedd, have deemed right for Wales—that power is being taken away from us. The power that we have to require food to be properly labelled—that power is being taken away from us. The power to sustain animal health standards in Wales—that power is being taken away from us. The power to ban single-use plastics in Wales—that power is being taken away from us. The power to set professional qualification standards for teachers in our schools and headteachers—that's being taken away from us. What more powers does he want me to list?
Wel, rwyf i newydd wneud, Llywydd. Nid wyf i'n gwybod a oedd yr Aelod yn gwrando o gwbl. Rwyf i newydd esbonio iddo bod y pwerau sydd gennym ni heddiw i atal bwyd rhag cael ei werthu yng Nghymru ar safon sy'n is na'r hyn yr ydym ni, y Senedd, wedi ei benderfynu sy'n briodol i Gymru—mae'r grym hwnnw yn cael ei gymryd oddi arnom ni. Mae'r grym sydd gennym ni i fynnu bod bwyd yn cael ei labelu yn briodol—mae'r grym hwnnw yn cael ei gymryd oddi arnom ni. Y grym i gynnal safonau iechyd anifeiliaid yng Nghymru—mae'r grym hwnnw yn cael ei gymryd oddi arnom ni. Y grym i wahardd plastigau untro yng Nghymru—mae'r grym hwnnw yn cael ei gymryd oddi arnom ni. Y grym i bennu safonau cymwysterau proffesiynol ar gyfer athrawon yn ein hysgolion a phenaethiaid—mae hwnnw yn cael ei gymryd oddi arnom ni. Faint mwy o bwerau y mae ef eisiau i mi eu rhestru?
The Welsh Government has recently said it will be joining the Wellbeing Economy Alliance—a move that we've welcomed—and this is meant to place well-being at the centre of economic decisions. With this in mind, what can the Welsh Government do if spending decisions taken by the UK Government as a result of this Bill have an adverse impact on well-being indicators in Wales, such as health, the environment and sustainability? Does being part of the Wellbeing Economy Alliance take a backwards step if the UK Government determines that they don't like what we're doing? And if that's the case, First Minister, what discussions will the Welsh Government be having with other partners in the alliance to explain that Westminster can trample over our good intentions?
Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn ddiweddar y bydd yn ymuno â Chynghrair yr Economi Llesiant—cam yr ydym ni wedi ei groesawu—a bwriedir i hyn wneud llesiant yn ganolog i benderfyniadau economaidd. Gyda hyn mewn golwg, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud os bydd penderfyniadau gwario a wneir gan Lywodraeth y DU o ganlyniad i'r Bil hwn yn cael effaith andwyol ar ddangosyddion llesiant yng Nghymru, fel iechyd, yr amgylchedd a chynaliadwyedd? A yw bod yn rhan o Gynghrair yr Economi Llesiant yn cymryd cam yn ôl os bydd Llywodraeth y DU yn penderfynu nad ydyn nhw'n hoffi'r hyn yr ydym ni'n ei wneud? Ac os yw hynny'n wir, Prif Weinidog, pa drafodaethau fydd Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda phartneriaid eraill yn y gynghrair i egluro y gall San Steffan sathru ar ein bwriadau da?
I thank Delyth Jewell for that, Llywydd. Wales is a relatively recent member of the Wellbeing Economy Alliance. I'm very glad indeed to have been invited to do so. Of course, Delyth Jewell is right—other members of the alliance are also adversely affected by this Bill. Our efforts at this point are concentrated on turning the Bill back, rather than dealing with its adverse consequences, because that is the better way to solve this problem—to convince the UK Government, through the actions we will take, working with others, not to inflict that harm on us in the first place. Because that harm will be felt not just directly in Wales in terms of the things that we would want to do, but it will affect our ability to work with others to advance those simple but progressive causes that have done so much to protect people here in Wales—to protect them from adulterated food, to protect animal health standards, to advance a genuinely environmental agenda here in Wales. We don't want to see that, people in Wales don't want to see that, and we will work with others, as I've said, not just in Wales, but in the alliance as well, to go on making that case.
Diolchaf i Delyth Jewell am hynna, Llywydd. Mae Cymru yn aelod cymharol ddiweddar o Gynghrair yr Economi Llesiant. Rwy'n falch iawn o fod wedi cael gwahoddiad i wneud hynny. Wrth gwrs, mae Delyth Jewell yn iawn—mae'r Bil hwn yn cael effaith andwyol ar aelodau eraill o'r gynghrair hefyd. Mae ein hymdrechion ar hyn o bryd yn canolbwyntio ar droi'r Bil yn ôl, yn hytrach nag ymdrin â'i ganlyniadau andwyol, oherwydd dyna'r ffordd well o ddatrys y broblem hon—i argyhoeddi Llywodraeth y DU, drwy'r camau y byddwn ni'n eu cymryd, gan weithio gydag eraill, i beidio â gorfodi'r niwed hwnnw arnom ni yn y lle cyntaf. Oherwydd bydd y niwed hwnnw yn cael ei deimlo nid yn unig yn uniongyrchol yng Nghymru o ran y pethau y byddem ni eisiau eu gwneud, ond bydd yn effeithio ar ein gallu i weithio gydag eraill i hyrwyddo'r achosion syml ond blaengar hynny sydd wedi gwneud cymaint i amddiffyn pobl yma yng Nghymru—i'w hamddiffyn rhag bwyd amhur, i ddiogelu safonau iechyd anifeiliaid, i hyrwyddo agenda wirioneddol amgylcheddol yma yng Nghymru. Nid ydym ni eisiau gweld hynny, nid yw pobl yng Nghymru eisiau gweld hynny, a byddwn yn gweithio gydag eraill, fel y dywedais, nid yn unig yng Nghymru, ond yn y gynghrair hefyd, i barhau i ddadlau'r achos hwnnw.
4. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r cynnydd yn nifer y bobl sy'n hawlio credyd cynhwysol? OQ55740
4. What assessment has the First Minister made of the increase in the number of people claiming universal credit? OQ55740
Llywydd, I thank Joyce Watson for that. Between February and September of this year, a rise of over 120,000 claimants of universal credit took place in Wales, and that was an increase of 80 per cent. The September claimant count stood at 271,186 people, compared to 150,527 back in February.
Llywydd, diolchaf i Joyce Watson am hynna. Rhwng mis Chwefror a mis Medi eleni, cafwyd cynnydd o dros 120,000 o hawlwyr credyd cynhwysol yng Nghymru, ac roedd hwnnw yn gynnydd o 80 y cant. 271,186 o bobl oedd nifer yr hawlwyr ym mis Medi, o'i gymharu â 150,527 yn ôl ym mis Chwefror.
I thank you for your answer, First Minister. In April, UK Government increased universal credit payments by £20 a week, and that indeed did serve as a lifeline for many families during the pandemic. But this increase is only temporary and it's due to end in April 2021. There have been many, many calls from many, many charities right across the UK to request continuation of that extra £20 a week, but despite that, the UK Government have so far not committed to making that increase permanent, and therefore it's estimated that if the additional payment is stopped as planned, over 4 million families will lose an equivalent income of £1,000 a year overnight, and that's plunging thousands into poverty. First Minister, what discussions have you had with UK Ministers regarding making this temporary uplift permanent?
Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Ym mis Ebrill, cynyddodd Llywodraeth y DU daliadau credyd cynhwysol gan £20 yr wythnos, ac yn wir roedd hynny yn achubiaeth i lawer o deuluoedd yn ystod y pandemig. Ond codiad dros dro yn unig yw hwn a disgwylir iddo ddod i ben ym mis Ebrill 2021. Cafwyd llawer iawn o alwadau gan lawer iawn o elusennau ledled y DU i ofyn am barhad yr £20 ychwanegol hwnnw yr wythnos, ond er gwaethaf hynny, nid yw Llywodraeth y DU hyd yma wedi ymrwymo i wneud y codiad hwnnw yn barhaol, ac felly amcangyfrifir, os caiff y taliad ychwanegol ei ddirwyn i ben yn ôl y bwriad, y bydd dros 4 miliwn o deuluoedd yn colli incwm cyfatebol o £1,000 y flwyddyn dros nos, ac mae hynny yn rhoi miloedd o bobl mewn tlodi. Prif Weinidog, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Gweinidogion y DU ynghylch gwneud y codiad dros dro hwn yn barhaol?
Well, Llywydd, I want to agree absolutely with Joyce Watson. That £20 a week is a real lifeline for so many families here in Wales, families out of work and in work, who work in low-paid occupations. It was very disappointing that the Chancellor, when he had an opportunity only a couple of weeks ago in announcing other ongoing support, that he did not commit to continuing that £20 a week lifeline for so many families across the United Kingdom. I can assure Joyce Watson that this is raised directly with UK Ministers when I have an opportunity; our finance Minister will be meeting again with UK Ministers this week, it's on the agenda for her to raise it with them as well.
I think the Member will know that I had the privilege of sharing a platform with the former Prime Minister, Gordon Brown, at the weekend, speaking on behalf of the Alliance for Full Employment. I was very pleased to see the Archbishop of Canterbury writing to Gordon Brown yesterday, setting out his support for the alliance and focusing, in what he said, on child poverty and on the £20 that is currently available to families through that additional sum in universal credit. And absolutely, any government that is serious about sustaining families through these difficult times wouldn't hesitate to make that £20 a permanent addition to the incomes of some of the poorest people in our country.
Wel, Llywydd, hoffwn gytuno yn llwyr â Joyce Watson. Mae'r £20 yr wythnos hwnnw yn achubiaeth wirioneddol i gynifer o deuluoedd yma yng Nghymru, teuluoedd sy'n ddi-waith ac mewn gwaith, sy'n gweithio mewn galwedigaethau â chyflog isel. Roedd yn siomedig iawn bod y Canghellor, pan gafodd gyfle dim ond wythnos neu ddwy yn ôl wrth gyhoeddi cymorth parhaus arall, na wnaeth ymrwymo i barhau â'r achubiaeth honno o £20 yr wythnos i gynifer o deuluoedd ledled y Deyrnas Unedig. Gallaf sicrhau Joyce Watson y bydd hyn yn cael ei godi yn uniongyrchol gyda Gweinidogion y DU pan gaf i gyfle; bydd ein Gweinidog cyllid yn cyfarfod unwaith eto â Gweinidogion y DU yr wythnos hon, mae ar yr agenda iddi hi ei godi gyda nhw hefyd.
Rwy'n credu y bydd yr Aelod yn gwybod i mi gael y fraint o rannu llwyfan gyda chyn Brif Weinidog y DU, Gordon Brown, dros y penwythnos, yn siarad ar ran y Gynghrair dros Gyflogaeth Lawn. Roeddwn i'n falch iawn o weld Archesgob Caergaint yn ysgrifennu at Gordon Brown ddoe, yn nodi ei gefnogaeth i'r gynghrair gan ganolbwyntio yn yr hyn a ddywedodd am dlodi plant ac am yr £20 sydd ar gael ar hyn o bryd i deuluoedd drwy'r swm ychwanegol hwnnw mewn credyd cynhwysol. Ac yn sicr, ni fyddai unrhyw lywodraeth sydd o ddifrif am gynnal teuluoedd drwy'r cyfnod anodd hwn yn petruso cyn gwneud yr £20 hwnnw yn ychwanegiad parhaol at incwm rhai o'r bobl dlotaf yn ein gwlad.
5. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch ymestyn ac ehangu'r cynllun cadw swyddi ar gyfer ardaloedd sydd o dan gyfyngiadau lleol? OQ55770
5. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding the extension and expansion of the job retention scheme for areas under local restrictions? OQ55770
Llywydd, I thank Alun Davies for that. The advantages and the limitations of the UK Government support to workers affected by the impact of coronavirus were extensively rehearsed between all four nations of the UK at the last COBRA meeting. I have since, as Members have heard, exchanged correspondence with the Chancellor of the Exchequer on this matter.
Llywydd, diolchaf i Alun Davies am hynna. Cafodd manteision a chyfyngiadau cymorth Llywodraeth y DU i weithwyr a gafodd eu heffeithio gan effaith coronafeirws eu trafod yn helaeth rhwng pedair gwlad y DU yng nghyfarfod diwethaf COBRA. Ers hynny, fel y mae'r Aelodau wedi clywed, rwyf i wedi llythyru â Changhellor y Trysorlys ar y mater hwn.
Thank you very much, First Minister. Of course, the question precedes the announcement yesterday on the approach being taken over the next few weeks. I'm sure you share my disappointment that the United Kingdom Government is not stepping into the breach and providing seamless support for people who are affected by that. But it would be useful, I think, First Minister, if you could outline to us this afternoon how you see support for both workers and for businesses over the two-week national lockdown, and how you see the different schemes meshing together to ensure that we have seamless support for people throughout this period and how you see any gaps in that support being addressed as we move forward.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog. Wrth gwrs, mae'r cwestiwn yn rhagflaenu'r cyhoeddiad ddoe am y dull sy'n cael ei fabwysiadu dros yr wythnosau nesaf. Rwy'n siŵr eich bod chi, fel finnau, yn siomedig nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn dod i'r adwy ac yn rhoi cymorth di-dor i bobl sy'n cael eu heffeithio gan hynny. Ond byddai'n ddefnyddiol, rwy'n credu, Prif Weinidog, pe gallech chi amlinellu i ni y prynhawn yma sut yr ydych chi'n gweld y cymorth i weithwyr ac i fusnesau yn ystod y pythefnos o gyfyngiadau symud cenedlaethol, a sut ydych chi'n gweld y gwahanol gynlluniau yn asio â'i gilydd i sicrhau bod gennym ni gymorth di-dor i bobl drwy gydol y cyfnod hwn a sut ydych chi'n gweld unrhyw fylchau yn y cymorth hwnnw yn cael sylw wrth i ni symud ymlaen.
Llywydd, I want to thank Alun Davies for that question. He repeated the word 'seamless' in his supplementary, and that's the word I want to focus on in this reply. So, in the help that we will provide through our £294 million, a great part of that will be provided automatically to businesses in Wales. So, they will not need to apply for it; it will come through the mechanisms we developed with our local government colleagues earlier in the pandemic: £1,000 for all businesses with a rateable value of under £12,000; £5,000 for businesses with a rateable value above £12,000 and they'll get that automatically—seamlessly, to use the term that Alun Davies used.
My problem with the Chancellor's reply to my letter is that I was asking for something similar in relation to the help that the UK Government provides, and I've tried, whenever I've had the opportunity, to recognise the value of the help that the UK Government has provided to workers affected by coronavirus. All I wanted was to have one scheme of help in Wales, rather than businesses having to apply twice for help: once up until 30 October, and a different scheme beyond that. And as I say, I offered—I thought—the Chancellor a very straightforward way of helping businesses in Wales so that the help they got from the UK Government was as seamless as the help we want to offer them through the Welsh Government. It is disappointing that the Chancellor couldn't find a way simply of allowing the scheme that he will introduce on 1 November to apply here in Wales a week earlier than that. I've offered him today a different solution—not as good as that—but it would help to iron out some of the difficulties otherwise that businesses will face and it would go some way at least to answering the call that Alun Davies has made with for the seamless support that businesses in Wales need.
Llywydd, hoffwn ddiolch i Alun Davies am y cwestiwn yna. Ailadroddodd y gair 'di-dor' yn ei gwestiwn atodol, a dyna'r gair yr hoffwn ganolbwyntio arno yn yr ateb hwn. Felly, yn y cymorth y byddwn ni'n ei ddarparu drwy ein £294 miliwn, bydd rhan fawr o hynny yn cael ei ddarparu yn awtomatig i fusnesau yng Nghymru. Felly, ni fydd angen iddyn nhw wneud cais amdano; bydd yn dod drwy'r mecanweithiau a ddatblygwyd gennym ni gyda'n cydweithwyr mewn llywodraeth leol yn gynharach yn y pandemig: £1,000 i bob busnes â gwerth trethadwy o lai na £12,000; £5,000 i fusnesau â gwerth trethadwy dros £12,000 a byddan nhw'n cael hwnnw yn awtomatig—yn ddi-dor, i ddefnyddio'r term a ddefnyddiodd Alun Davies.
Fy mhroblem gydag ateb y Canghellor i'm llythyr yw fy mod i'n gofyn am rywbeth tebyg o ran y cymorth y mae Llywodraeth y DU yn ei ddarparu, ac rwyf i wedi ceisio, pryd bynnag yr wyf i wedi cael y cyfle, cydnabod gwerth y cymorth y mae Llywodraeth y DU wedi ei roi i weithwyr y mae coronafeirws wedi effeithio arnyn nhw. Y cwbl yr oeddwn i ei eisiau oedd cael un cynllun cymorth yng Nghymru, yn hytrach na bod busnesau yn gorfod gwneud cais ddwywaith am gymorth: unwaith hyd at 30 Hydref, a gwahanol gynllun y tu hwnt i hynny. Ac fel y dywedais, cynigiais—roeddwn i'n meddwl—ffordd syml iawn i'r Canghellor helpu busnesau yng Nghymru fel bod y cymorth yr oedden nhw'n ei gael gan Lywodraeth y DU mor ddi-dor â'r cymorth yr ydym ni eisiau ei gynnig iddyn nhw drwy Lywodraeth Cymru. Mae'n siomedig na allai'r Canghellor ddod o hyd i ffordd syml o ganiatáu i'r cynllun y bydd yn ei gyflwyno ar 1 Tachwedd fod yn gymwys yma yng Nghymru wythnos yn gynharach na hynny. Rwyf i wedi cynnig gwahanol ateb iddo heddiw—nid cystal â hynny—ond byddai'n helpu i ddatrys rhai o'r anawsterau y bydd busnesau yn eu hwynebu fel arall a byddai'n mynd ran o'r ffordd o leiaf i ateb yr alwad y mae Alun Davies wedi ei gwneud am y cymorth di-dor y mae busnesau yng Nghymru ei angen.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth tai Llywodraeth Cymru i blant sy'n gadael gofal? OQ55749
6. Will the First Minister update the Senedd on Welsh Government housing support for children leaving care? OQ55749
I thank Dawn Bowden for that, Llywydd. Welsh Government housing support for care leavers includes investment in both physical infrastructure and the services needed to help young people become successfully established in this phase of their lives. Direct help is provided by local authorities and third sector organisations in all parts of Wales.
Diolchaf i Dawn Bowden am hynna, Llywydd. Mae cymorth tai Llywodraeth Cymru i'r rhai sy'n gadael gofal yn cynnwys buddsoddiad mewn seilwaith ffisegol a'r gwasanaethau sydd eu hangen i helpu pobl ifanc i ymsefydlu yn llwyddiannus yn y cyfnod hwn o'u bywydau. Darperir cymorth uniongyrchol gan awdurdodau lleol a sefydliadau trydydd sector ym mhob rhan o Gymru.
Thank you for that answer, First Minister, and I thank you for your personal commitment to this issue. The recent report by End Youth Homelessness Cymru highlighted a number of housing issues for young people in and leaving care, including the impact of the local connection rules on their choice of home. Will the Welsh Government look in detail at this report and consider what further action can be taken to assist this group of young people who need and deserve the most effective support we can provide?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog, a diolch am eich ymrwymiad personol i'r mater hwn. Tynnodd yr adroddiad diweddar gan End Youth Homelessness Cymru sylw at nifer o faterion tai i bobl ifanc sy'n derbyn gofal ac sy'n gadael gofal, gan gynnwys effaith y rheolau cysylltiad lleol ar eu dewis o gartref. A wnaiff Llywodraeth Cymru edrych yn fanwl ar yr adroddiad hwn ac ystyried pa gamau pellach y gellir eu cymryd i gynorthwyo'r grŵp hwn o bobl ifanc sydd angen y cymorth mwyaf effeithiol y gallwn ni ei ddarparu ac sy'n ei haeddu?
I thank Dawn Bowden for that question and for drawing attention to this important report. The End Youth Homelessness coalition, of course, is led by Llamau, an organisation of which I had the privilege of being one of the first three founder members over 30 years ago now. I've read the report; it makes compelling reading, because it speaks in the voice of those young people in Wales who have found themselves threatened with homelessness, or actually experiencing homelessness. I think the reason why I find the report compelling is that those views are translated by the authors of the report into some very straightforward actions, which I think can still be made to improve the system. The simple idea, for example, that if a young person threatened with homelessness—or having experienced homelessness—who's been in care, presents themselves to a local authority, there should be a multidisciplinary case conference called, chaired at a senior level, to make sure that all the things that are needed for that young person are mobilised across the boundaries of services and organisations as fast as possible. The report says that if a local authority places a young person in a different local authority, that when that young person comes to the age of 18, they should not be turned down by that second local authority for help on the grounds that they have no local connection. It's for the young person to decide whether they feel most settled in their new local authority or in their original local authority. It's just that level of translating experiences into practical policy proposals that I think makes this report so valuable, and I know that my ministerial colleagues, both in social services and in housing, will be studying it very carefully to take those lessons and to apply them in the lives of those young people.
Diolchaf i Dawn Bowden am y cwestiwn yna ac am dynnu sylw at yr adroddiad pwysig hwn. Arweinir cynghrair End Youth Homelessness, wrth gwrs, gan Llamau, sefydliad y cefais y fraint o fod yn un o'r tri aelod sylfaenydd cyntaf dros 30 mlynedd yn ôl erbyn hyn. Rwyf i wedi darllen yr adroddiad; roedd yn ddeunydd darllen diddorol iawn, oherwydd mae'n siarad yn llais y bobl ifanc hynny yng Nghymru sydd wedi canfod eu hunain mewn perygl o fod yn ddigartref, neu sydd yn ddigartrefedd mewn gwirionedd. Rwy'n credu mai'r rheswm pam mae'r adroddiad hwn mor ddiddorol yw bod y safbwyntiau hynny yn cael eu troi gan awduron yr adroddiad yn rhai camau syml iawn, y credaf y gellir eu gwneud o hyd i wella'r system. Mae'r syniad syml, er enghraifft, os bydd person ifanc mewn perygl o fod yn ddigartrefedd—neu wedi bod yn ddigartref—sydd wedi bod yn derbyn gofal, yn cyflwyno ei hun i awdurdod lleol, y dylid trefnu cynhadledd achos amlddisgyblaethol, o dan gadeiryddiaeth lefel uwch, i wneud yn siŵr bod yr holl bethau sydd eu hangen ar gyfer y person ifanc hwnnw yn cael eu paratoi ar draws ffiniau gwasanaethau a sefydliadau cyn gynted â phosibl. Mae'r adroddiad yn dweud, os bydd awdurdod lleol yn lleoli person ifanc mewn gwahanol awdurdod lleol, pan fydd y person ifanc hwnnw yn cyrraedd 18 oed, na ddylai'r ail awdurdod lleol hwnnw wrthod cymorth iddo ar y sail nad oes ganddo gysylltiad lleol. Mater i'r person ifanc yw penderfynu pa un a yw'n teimlo yn fwyaf cysurus yn ei awdurdod lleol newydd neu yn ei awdurdod lleol gwreiddiol. Rwy'n credu mai'r lefel honno o droi profiadau yn gynigion polisi ymarferol sy'n gwneud yr adroddiad hwn mor werthfawr, a gwn y bydd fy nghyd-Weinidogion, yn y gwasanaethau cymdeithasol ac ym maes tai, yn ei astudio yn ofalus iawn i ddysgu'r gwersi hynny a'u rhoi ar waith ym mywydau'r bobl ifanc hynny.
7. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r cymorth sydd ar gael i ofalwyr yng Nghymru ar hyn o bryd? OQ55766
7. What assessment has the First Minister made of the current support available to carers in Wales? OQ55766
Llywydd, diolch yn fawr i Dr Lloyd am y cwestiwn. Mae gofalwyr yn wynebu pwysau ariannol sylweddol yn sgil y pandemig. Mae Llywodraeth Cymru, felly, wedi creu cronfa galedi newydd gwerth £1 miliwn, fel a gynigiwyd gan sefydliadau gofalwyr cenedlaethol. Cafodd hyn ei gyhoeddi yn gynharach heddiw gyda'n hymgynghoriad ar gynllun cenedlaethol newydd ar gyfer gofalwyr.
Llywydd, I thank Dr Lloyd for that question. The current COVID-19 pandemic has created significant financial pressures for carers. The Welsh Government has therefore created a new £1 million hardship fund, as proposed by national carers organisations. This was announced earlier today alongside our consultation on a new national carers plan.
Can I thank the First Minister very much for that answer? And, in addition, an Alzheimer's Society Cymru investigation released earlier this month—the First Minister will be aware—showed that family carers across Wales are feeling burnt out, and Carers Wales have said something similar this week. The regional survey found that 95 per cent of family carers surveyed said that extra caring hours over this COVID period had negatively impacted their physical or mental health, with 69 per cent feeling constantly exhausted, 49 per cent feeling depressed and 50 per cent developing problems sleeping. Now, I hear what you say about the financial situation, and I thank you for that, First Minister. Could I you ask you what additional support the Welsh Government is putting towards addressing these findings in terms of the physical and mental well-being of informal carers, and do you agree that providing additional counselling and respite support is going to be vital to carers over the winter months?
A gaf i ddiolch yn fawr iawn i'r Prif Weinidog am yr ateb yna? A, hefyd, dangosodd ymchwiliad gan Gymdeithas Alzheimer Cymru a gyhoeddwyd yn gynharach y mis hwn—bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol—bod gofalwyr teuluol ledled Cymru wedi blino'n lân, ac mae Gofalwyr Cymru wedi dweud rhywbeth tebyg yr wythnos hon. Canfu'r arolwg rhanbarthol bod 95 y cant o ofalwyr teuluol a holwyd yn dweud bod oriau gofalu ychwanegol dros y cyfnod COVID hwn wedi cael effaith negyddol ar eu hiechyd corfforol neu feddyliol, gyda 69 y cant yn teimlo wedi blino'n lân drwy'r amser, 49 y cant yn teimlo'n isel a 50 y cant yn datblygu problemau methu cysgu. Nawr, rwy'n clywed yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am y sefyllfa ariannol, a diolchaf i chi am hynny, Prif Weinidog. A gaf i ofyn i chi pa gymorth ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi tuag at fynd i'r afael â'r canfyddiadau hyn o ran llesiant corfforol a meddyliol gofalwyr anffurfiol, ac a ydych chi'n cytuno y bydd darparu cymorth cwnsela a seibiant ychwanegol yn hanfodol i ofalwyr dros fisoedd y gaeaf?
Llywydd, can I thank Dr Lloyd for those additional questions? It'll be a year next month since his committee published their report 'Caring for our future', and that report goes on being very influential in the thinking of the Welsh Government. I had an opportunity earlier in the year, together with Julie Morgan, the Deputy Minister for Health and Social Services, to meet with a group of informal carers. They were tired then, Llywydd; they were already living with the challenges of caring for other people during the pandemic. And it was deeply moving in that meeting to hear from them, both about the challenges that they face, but also about their astonishing commitment to those people for whom they have caring responsibilities, and the rewards that they reported that they get, even in those most challenging times, from having that relationship and carrying out those responsibilities. It was partially in recognition of everything we were told then that my colleague Julie Morgan was able to announce £50,000 earlier in the summer to Carers Wales, for them to provide additional psychological support for unpaid carers here in Wales. It goes some way to answering the points that Dai Lloyd raised in his supplementary question about the ongoing wear and tear that is felt in the lives of unpaid carers at this most difficult time. And I hope that the £1 million fund, which we've been able to announce today, will go further still to help them with the sheer practical impact that caring for others has on them during such a challenging time.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Dr Lloyd am y cwestiynau ychwanegol yna? Bydd hi'n flwyddyn y mis nesaf ers i'w bwyllgor gyhoeddi ei adroddiad 'Gofalu am ein dyfodol', ac mae'r adroddiad hwnnw yn parhau i fod yn ddylanwadol iawn ym meddwl Llywodraeth Cymru. Cefais gyfle yn gynharach yn y flwyddyn, ynghyd â Julie Morgan, y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, i gyfarfod â grŵp o ofalwyr anffurfiol. Roedden nhw wedi blino bryd hynny, Llywydd; roedden nhw eisoes yn byw gyda'r heriau o ofalu am bobl eraill yn ystod y pandemig. Ac roedd yn emosiynol iawn clywed ganddyn nhw yn y cyfarfod hwnnw am yr heriau y maen nhw'n eu hwynebu, ond hefyd am eu hymrwymiad syfrdanol i'r bobl hynny y mae ganddyn nhw gyfrifoldebau gofalu amdanynt, a'r boddhad y dywedasant y maen nhw'n ei gael, hyd yn oed yn y cyfnod mwyaf anodd hwn, yn deillio o gael y berthynas honno a chyflawni'r cyfrifoldebau hynny. Roedd yn rhannol yn gydnabyddiaeth o bopeth a ddywedwyd wrthym ni bryd hynny bod fy nghyd-Weinidog Julie Morgan wedi llwyddo i gyhoeddi £50,000 yn gynharach yn yr haf i Gofalwyr Cymru, er mwyn iddyn nhw ddarparu cymorth seicolegol ychwanegol i ofalwyr di-dâl yma yng Nghymru. Mae'n mynd ran o'r ffordd i ateb y pwyntiau a gododd Dai Lloyd yn ei gwestiwn atodol am yr ôl traul parhaus a deimlir ym mywydau gofalwyr di-dâl ar yr adeg anodd iawn hon. Ac rwy'n gobeithio y bydd y gronfa £1 filiwn, yr ydym ni wedi gallu ei chyhoeddi heddiw, yn mynd ymhellach fyth i'w helpu gyda'r effaith ymarferol y mae gofalu am eraill yn ei chael arnyn nhw yn ystod cyfnod mor heriol.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael ag ymddygiad gwrthgymdeithasol yn Alun a Glannau Dyfrdwy? OQ55738
8. How is the Welsh Government tackling anti-social behaviour in Alyn and Deeside? OQ55738
Llywydd, thank you. The Welsh Government is committed to ensuring people in our communities are safe and feel safe. We continue to work with our four police forces, local authorities and the UK Government as well as other agencies, to help ensure our people and our communities are protected from anti-social behaviour.
Llywydd, diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau bod pobl yn ein cymunedau yn ddiogel ac yn teimlo'n ddiogel. Rydym ni'n parhau i weithio gyda'n pedwar heddlu, awdurdodau lleol a Llywodraeth y DU yn ogystal ag asiantaethau eraill, i helpu i sicrhau bod ein pobl a'n cymunedau yn cael eu hamddiffyn rhag ymddygiad gwrthgymdeithasol.
Thank you for that answer, First Minister. Just under a year ago, the Prime Minister came to my constituency of Alyn and Deeside and promised significantly more police and safer streets. Now, this promise has been broken. I recently asked my residents for their experiences of crime and anti-social behaviour, and they told me straight: there are fewer police on the streets than they can ever remember. I have written to the Home Secretary to ask for an explanation and an apology, and, First Minister, none have been forthcoming. Will you come and speak to my residents, hear their anger with the UK Conservative Government and take this message directly to Boris Johnson that he has let the residents in Alyn and Deeside down?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Ychydig o dan flwyddyn yn ôl, daeth Prif Weinidog y DU i'm hetholaeth, Alun a Glannau Dyfrdwy, ac addawodd lawer mwy o swyddogion heddlu a strydoedd mwy diogel. Nawr, mae'r addewid hwn wedi'i dorri. Gofynnais yn ddiweddar i'm trigolion am eu profiadau o droseddu ac ymddygiad gwrthgymdeithasol, a dywedasant yn blaen wrthyf: mae llai o heddlu ar y strydoedd nag y gallan nhw ei gofio erioed. Rwyf i wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref i ofyn am esboniad ac ymddiheuriad, a, Phrif Weinidog, ni dderbyniwyd yr un ohonyn nhw. A wnewch chi ddod i siarad â'm trigolion, clywed eu dicter â Llywodraeth Geidwadol y DU a mynd â'r neges hon yn uniongyrchol at Boris Johnson ei fod wedi siomi trigolion Alun a Glannau Dyfrdwy?
Well, Llywydd, I've been following the conversations that Jack Sargeant has been having with his local communities on this matter, and I absolutely commend the work that he is doing to hear directly from those local residents and to relay the stories that they are telling about the failure of the Prime Minister to honour the promises that he was making this time last year. Last year, he was acting as though the fall in the number of police officers on our streets was nothing to do with the 10 years of cuts that his Conservative colleagues had made in police budgets. He was acting as though in restoring some of those cuts, he was offering some great leap forward, when all he was doing was making good on the damage that his colleagues had already done. A year on, they've not made good the damage at all. I know that Jack's constituents will still value the 500 extra police community support officers that this Welsh Government funds from our resources. The leader of the Conservative Party here in Wales was telling people in Wales, only a week or two ago, that he would stop all expenditure by a Conservative Government here in the Senedd on non-devolved responsibilities. I wonder if he was willing to point out to them that that would mean the end of the 500 extra officers that people in Wales see on their streets today. Not only is there no fulfilling of promises made to Jack Sargeant's constituents, but a Conservative Party here in Wales would take away the help that is being provided through this Senedd.
Wel, Llywydd, rwyf i wedi bod yn dilyn y sgyrsiau y mae Jack Sargeant wedi bod yn eu cael gyda'i gymunedau lleol ynghylch y mater hwn, ac rwy'n llwyr ganmol y gwaith y mae'n ei wneud i glywed yn uniongyrchol gan y trigolion lleol hynny ac i gyfleu'r straeon y maen nhw'n eu hadrodd am fethiant Prif Weinidog y DU i anrhydeddu'r addewidion yr oedd yn eu gwneud yr adeg hon y llynedd. Y llynedd, roedd yn ymddwyn fel pe na byddai'r gostyngiad i nifer swyddogion yr heddlu ar ein strydoedd yn ddim i'w wneud â'r 10 mlynedd o doriadau yr oedd ei gyd-Aelodau Ceidwadol wedi eu gwneud i gyllidebau'r heddlu. Roedd yn ymddwyn fel pe byddai'n cynnig rhyw faith o naid fawr ymlaen trwy adfer rhai o'r toriadau hynny, pan mai'r cyfan yr oedd yn ei wneud oedd unioni'r niwed yr oedd ei gyd-Aelodau eisoes wedi ei wneud. Flwyddyn yn ddiweddarach, nid ydyn nhw wedi unioni unrhyw niwed o gwbl. Gwn y bydd etholwyr Jack yn dal i werthfawrogi'r 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ychwanegol y mae'r Llywodraeth Cymru hon yn eu hariannu o'n hadnoddau. Roedd arweinydd y Blaid Geidwadol yma yng Nghymru yn dweud wrth bobl yng Nghymru, dim ond wythnos neu ddwy yn ôl, y byddai'n atal yr holl wariant gan Lywodraeth Geidwadol yma yn y Senedd ar gyfrifoldebau nad ydynt wedi'u datganoli. Tybed a oedd yn fodlon tynnu eu sylw at y ffaith y byddai hynny'n golygu diwedd y 500 o swyddogion ychwanegol y mae pobl yng Nghymru yn eu gweld ar eu strydoedd heddiw. Nid yn unig y mae addewidion i etholwyr Jack Sargeant yn cael eu torri, ond byddai Plaid Geidwadol yma yng Nghymru yn cael gwared ar y cymorth sy'n cael ei ddarparu drwy'r Senedd hon.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd, yn rhinwedd ei gyfrifoldebau fel swyddog cyfreithiol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Helen Mary Jones.
The next item is questions to the Counsel General and Minister for European Transition, in respect of his law officer responsibilities. The first question is from Helen Mary Jones.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion eraill y gyfraith ynghylch goblygiadau cyfreithiol Bil marchnad fewnol y DU? OQ55726
1. What discussions has the Counsel General had with other law officers regarding the legal implications of the UK internal market Bill? OQ55726
There is ongoing engagement with the UK Government to discuss our concerns with the internal market Bill. The Bill as currently drafted has significant legal implications for Wales and represents a fundamental attack on devolution. I am seeking support in the House of Lords for amendments to the Bill.
Ceir ymgysylltu parhaus â Llywodraeth y DU i drafod ein pryderon ynghylch Bil y farchnad fewnol. Mae gan y Bil fel y mae wedi'i ddrafftio ar hyn o bryd oblygiadau cyfreithiol sylweddol i Gymru ac mae'n ymosodiad sylfaenol ar ddatganoli. Rwyf yn ceisio cefnogaeth yn Nhŷ'r Arglwyddi ar gyfer gwelliannau i'r Bil.
I'm grateful to the Counsel General for his reply, which, of course, builds on an earlier reply from the First Minister to Adam Price. The Counsel General will be aware of the new academic report from Cardiff University's Wales Governance Centre, and other partners, on the impact on regulations, particularly after Brexit, and the potential effect on the territorial scope of devolved legislation. Now, the Counsel General mentions potential amendments, and the First Minister mentioned those to Adam Price, but isn't it the case that, given the size of the Conservative majority, the amendments could pass in the House of Lords, but they are likely to fail, are they not, when they get back to the House of Commons? And can I ask the Counsel General: will he consider having discussions with other devolved administrations about a legal challenge to this pernicious piece of legislation, if the amendment process isn't successful? I would suggest to him that these are processes that need to go on in parallel, because once the amendments have fallen, a lot of time will have passed, and it may be more difficult then to mount a formal legal challenge, if such a thing is possible.
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb, sydd, wrth gwrs, yn adeiladu ar ateb cynharach gan y Prif Weinidog i Adam Price. Bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol o'r adroddiad academaidd newydd gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru Prifysgol Caerdydd, a phartneriaid eraill, ar yr effaith ar reoliadau, yn enwedig ar ôl Brexit, a'r effaith bosibl ar gwmpas tiriogaethol deddfwriaeth ddatganoledig. Nawr, mae'r Cwnsler Cyffredinol yn sôn am welliannau posibl, a soniodd y Prif Weinidog am y rheini wrth Adam Price, ond onid yw'n wir, o ystyried maint mwyafrif y Ceidwadwyr, y gallai'r gwelliannau gael eu pasio yn Nhŷ'r Arglwyddi, ond maen nhw'n debygol o fethu, onid ydynt, pan fyddan nhw'n dychwelyd i Dŷ'r Cyffredin? Ac a gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol: a wnaiff ef ystyried cynnal trafodaethau gyda gweinyddiaethau datganoledig eraill am her gyfreithiol i'r darn niweidiol hwn o ddeddfwriaeth, os na fydd y broses gwelliannau yn llwyddiannus? Byddwn yn awgrymu iddo fod y rhain yn brosesau y mae angen iddyn nhw fynd ymlaen ochr yn ochr, oherwydd ar ôl i'r gwelliannau fethu, bydd llawer o amser wedi mynd heibio, ac efallai y bydd yn anos wedyn cynnal her gyfreithiol ffurfiol, os oes modd gwneud y fath beth.
I take the point that the Member raises in relation to the size of the UK Government's majority in the House of Commons. Notwithstanding that, I would suggest that it would be a wise Government in Westminster that would listen to such broadly based concerns about the pernicious elements in this Bill that extend very significantly more widely than political parties, to civic society at large. I would urge them to respond to any changes made in the House of Lords with an open mind.
To her point about other challenges to the Bill, I will reassure her, I hope, in saying that we have been exploring absolutely every legal avenue in relation to this legislation, and I know that colleagues in devolved administrations share many of the points of concern that we have here in Wales. She will be very familiar with the particular challenges in relation to legal challenges to primary legislation going through Parliament, but I would like to reassure her that the full scope of, as a Government in Wales, our legal options has been, and continues to be, under live consideration.
Rwy'n derbyn y pwynt y mae'r Aelod yn ei godi ynglŷn â maint mwyafrif Llywodraeth y DU yn Nhŷ'r Cyffredin. Er gwaethaf hynny, byddwn yn awgrymu y byddai'n Llywodraeth ddoeth yn San Steffan a fyddai'n gwrando ar bryderon mor eang am yr elfennau niweidiol yn y Bil hwn sy'n ymestyn yn llawer ehangach na phleidiau gwleidyddol, i gymdeithas ddinesig yn gyffredinol. Byddwn yn eu hannog i ymateb i unrhyw newidiadau a wneir yn Nhŷ'r Arglwyddi gyda meddwl agored.
Ynghylch ei phwynt am heriau eraill i'r Bil, byddaf yn tawelu ei meddwl, gobeithio, wrth ddweud ein bod wedi bod yn archwilio pob llwybr cyfreithiol posibl yng nghyswllt y ddeddfwriaeth hon, a gwn fod cyd-Aelodau mewn gweinyddiaethau datganoledig yn rhannu llawer o'r pwyntiau sy'n peri pryder i ni yma yng Nghymru. Bydd yn gyfarwydd iawn â'r heriau penodol o ran heriau cyfreithiol i ddeddfwriaeth sylfaenol sy'n mynd drwy'r Senedd, ond hoffwn ei sicrhau bod cwmpas llawn ein hopsiynau cyfreithiol, fel Llywodraeth yng Nghymru, wedi cael eu hystyried, ac yn parhau i gael eu hystyried ar hyn o bryd.
The most offensive part of this Bill, of course, is the way in which it steamrollers our constitutional settlement, and does so without consent. The Counsel General will be aware, of course, of the Statute of Westminster, enacted in December 1931, which gave independence to the then Dominions. Is it not time, Counsel General, for a new statute of Westminster, that gives us the legal guarantees that our constitutions cannot be amended at will and on a whim by a UK Government that cares not a damn either about our democracy or our constitution?
Y rhan fwyaf sarhaus o'r Bil hwn, wrth gwrs, yw'r ffordd y mae'n sathru ein setliad cyfansoddiadol, ac yn gwneud hynny heb gydsyniad. Bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol, wrth gwrs, o Statud San Steffan, a ddeddfwyd ym mis Rhagfyr 1931, a oedd yn rhoi annibyniaeth i'r hyn oedd y Dominiynau ar y pryd. A yw'n bryd, Cwnsler Cyffredinol, i ni gael statud San Steffan newydd, sy'n rhoi'r gwarantau cyfreithiol i ni na ellir diwygio ein cyfansoddiadau yn fympwyol nac fel y mynnir gan Lywodraeth nad yw'n poeni dim am ein democratiaeth na'n cyfansoddiad?
I thank the Member for raising that very important and novel contribution to the debate on this Bill. He is right to say that this Bill, as well as being an attack on standards that consumers and producers in Wales have been able to rely upon for many, many years, it is also in effect a piece of constitutional legislation in that it does seek to reverse the devolution settlement in a number of critical ways. I think we can identify that by virtue of the fact the UK Government wishes to make the whole Bill a protected enactment, which is typically a mechanism that is limited to constitutional legislation. I think the scale, therefore, of the reach of this Bill is illustrated even if only by that provision.
In relation to the Statute of Westminster, I think the Member raises an interesting question. We are taught, as constitutional lawyers in the UK, that Parliament is sovereign, and therefore no Parliament can bind its successor. But that statute is an example where, in effect, it would be unthinkable for Parliament to seek to act in breach of it. Now, in those cases, that was to establish the independence of those territories. But we have ourselves argued as a Government for a statutory basis for some of the reforms that we seek, and I also think we are very clear that we have reached the limits of the Sewel convention, which talks about the UK Parliament 'not normally' legislating in this area. I think there is a case for us to explore a formulation that effectively says that it would never legislate in breach of the devolution settlement. Such a provision would mean that the financial assistance provisions in the internal market Bill, for example, would then not be acceptable. My suspicion is that mechanisms like the Statute of Westminster work best when the devolved settlement itself is broader than ours, and I think that adds to the case for a fuller set of powers to be exercised here in Wales.
Diolch i'r Aelod am y cyfraniad pwysig iawn a newydd yna i'r ddadl ar y Bil hwn. Mae e'n iawn wrth ddweud bod y Bil hwn, yn ogystal â bod yn ymosodiad ar safonau y mae defnyddwyr a chynhyrchwyr yng Nghymru wedi gallu dibynnu arnyn nhw ers blynyddoedd lawer, mae hefyd mewn gwirionedd yn ddarn o ddeddfwriaeth gyfansoddiadol gan ei fod yn ceisio gwrthdroi'r setliad datganoli mewn nifer o ffyrdd tyngedfennol. Rwy'n credu y gallwn ni weld hynny, yn rhinwedd y ffaith bod Llywodraeth y DU yn dymuno gwneud y Bil cyfan yn ddeddfiad gwarchodedig, sydd fel arfer yn gyfrwng sydd wedi ei gyfyngu i ddeddfwriaeth gyfansoddiadol. Rwy'n credu bod graddfa cyrhaeddiad y Bil hwn, felly, yn cael ei dangos hyd yn oed drwy'r ddarpariaeth honno yn unig.
O ran Statud San Steffan, rwy'n credu bod yr Aelod yn codi cwestiwn diddorol. Fe'n dysgir, fel cyfreithwyr cyfansoddiadol yn y DU, fod y Senedd yn sofran, ac felly ni all yr un Senedd rwymo ei holynydd. Ond mae'r statud hwnnw yn enghraifft pryd y byddai, mewn gwirionedd, yn annychmygol i'r Senedd geisio gweithredu'n groes iddo. Nawr, yn yr achosion hynny, y bwriad oedd sefydlu annibyniaeth y tiriogaethau hynny. Ond rydym ni wedi dadlau fel Llywodraeth am sail statudol ar gyfer rhai o'r diwygiadau yr ydym yn eu ceisio, a chredaf hefyd ein bod yn glir iawn ein bod wedi cyrraedd terfynau confensiwn Sewel, sy'n dweud nad yw Senedd y DU 'fel arfer' yn deddfu yn y maes hwn. Credaf fod achos i ni archwilio fformiwleiddio sy'n dweud mwy neu lai na fyddai byth yn deddfu yn groes i'r setliad datganoli. Byddai darpariaeth o'r fath yn golygu na fyddai'r darpariaethau cymorth ariannol ym Mil y farchnad fewnol, er enghraifft, yn dderbyniol wedyn. Rwy'n tybio bod cyfryngau fel Statud San Steffan yn gweithio orau pan fo'r setliad datganoledig ei hun yn ehangach na'n setliad ni, a chredaf fod hynny'n ychwanegu at yr achos dros gael cyfres lawnach o bwerau i'w harfer yma yng Nghymru.
Counsel General, I quite agree with Alun Davies when he expressed his concerns on the internal market Bill, as you did in your interpretation in your answers as well. But is it also not true that this Bill will drive a coach and horses through issues such as the common frameworks, which have been negotiated and discussed, the inter-governmental agreement review, which is being at the moment discussed, and possibly even the shared prosperity fund, so that, in effect, this is actually demolishing devolution, in a sense, and not enhancing it?
Cwnsler Cyffredinol, cytunaf yn llwyr ag Alun Davies pan fynegodd ei bryderon am Fil y farchnad fewnol, fel y gwnaethoch chithau yn eich dehongliad yn eich atebion hefyd. Ond onid yw'n wir hefyd y bydd y Bil hwn yn chwalu materion megis y fframweithiau cyffredin, sydd wedi'u negodi a'u trafod, yr adolygiad o'r cytundeb rhynglywodraethol, sy'n cael ei drafod ar hyn o bryd, ac o bosibl hyd yn oed y gronfa ffyniant a rennir, fel bod hyn, i bob pwrpas, yn dymchwel datganoli, ar un ystyr, nid ei wella?
Llywydd, the Member is right to say that this is an attempt to neuter devolution in relation to these areas. Certainly with regard to the common frameworks mechanism, the proposed amendments that we have put forward, which we hope to see tabled in the House of Lords, would put common frameworks where they should be, which is at the very heart of the internal market, and not pushed to the margins, which is what this Bill in effect does. It effectively removes any incentive on the part of the UK Government to continue engaging with those. I think he is right to say that the financial assistance provisions in particular are probably expressly designed to deliver a shared prosperity fund without reference to the Welsh Government and the vast range of Welsh stakeholders that support the position that those decisions should continue to be taken by the elected Government of Wales, accountable to the elected Parliament of Wales.
Llywydd, mae'r Aelod yn iawn wrth ddweud bod hyn yn ymgais i ysbaddu datganoli mewn cysylltiad â'r meysydd hyn. Yn sicr o ran mecanwaith y fframweithiau cyffredin, byddai'r gwelliannau arfaethedig yr ydym ni wedi eu cyflwyno, y gobeithiwn eu gweld yn cael eu cyflwyno yn Nhŷ'r Arglwyddi, yn rhoi fframweithiau cyffredin lle y dylent fod, sef wrth wraidd y farchnad fewnol, nid yn cael eu gwthio i'r ymylon, sef yr hyn y mae'r Bil hwn i bob pwrpas yn ei wneud. I bob pwrpas, mae'n dileu unrhyw gymhelliant ar ran Llywodraeth y DU i barhau i ymgysylltu â'r rheini. Rwy'n credu ei fod e'n iawn wrth ddweud bod y darpariaethau cymorth ariannol yn arbennig yn fwy na thebyg wedi'u cynllunio yn benodol i ddarparu cronfa ffyniant a rennir heb gyfeirio at Lywodraeth Cymru a'r ystod eang o randdeiliaid yng Nghymru sy'n cefnogi'r safbwynt y dylai'r penderfyniadau hynny barhau i gael eu gwneud gan Lywodraeth etholedig Cymru, sy'n atebol i Senedd etholedig Cymru.
Counsel General, clause 47 of the internal market Bill enables the UK Government to not only spend in devolved areas but then to send the bill to the Welsh Government. Now, this seems to me a total contradiction to what we were promised the shared prosperity fund might be. In your discussions with the UK Government, have you discussed what their understanding is of the term 'shared' and the term 'prosperity'? And I wonder if you could inform us what your understanding is of the UK Government's understanding of that term.
Cwnsler Cyffredinol, mae cymal 47 o Fil y farchnad fewnol yn galluogi Llywodraeth y DU nid yn unig i wario mewn meysydd datganoledig ond wedyn i anfon y bil at Lywodraeth Cymru. Nawr, mae hyn yn ymddangos i mi yn gwbl groes i'r hyn a addawyd i ni o ran yr hyn y gallai'r gronfa ffyniant a rennir fod. Yn eich trafodaethau gyda Llywodraeth y DU, a ydych chi wedi trafod beth yw eu dealltwriaeth o'r term 'rhannu' a'r term 'ffyniant'? A tybed a wnewch roi gwybod i ni beth yw eich dealltwriaeth chi o ddealltwriaeth Llywodraeth y DU o'r term hwnnw.
Llywydd, the point I've made in my discussions with UK Government Ministers in relation to this is that, if the intention of those provisions is to enable the Governments to work together to level up the prosperity of Wales, then we as a Government will always wish to work together with other Governments, where that is for the benefit of Wales, and we will welcome additional money for Wales. But there is already a Government that has the powers that are set out in that clause in the Bill, and that Government is the Government of Wales—the Welsh Government. And so if the intention is—and I hope it very much is—that the UK Government wants to work in partnership with us in relation to the future prosperity of Wales, it is an odd way to go about that to seek powers that we already have and are capable of exercising in Wales.
Llywydd, y pwynt yr wyf i wedi ei wneud yn fy nhrafodaethau â Gweinidogion Llywodraeth y DU mewn cysylltiad â hyn yw; os mai bwriad y darpariaethau hynny yw galluogi'r Llywodraethau i gydweithio i sicrhau ffyniant Cymru, yna byddwn ni fel Llywodraeth bob amser yn dymuno cydweithio â Llywodraethau eraill, pan fo hynny er budd Cymru, a byddwn yn croesawu arian ychwanegol i Gymru. Ond ceir Llywodraeth eisoes sydd â'r pwerau sydd wedi'u nodi yn y cymal hwnnw yn y Bil, a Llywodraeth Cymru yw'r Llywodraeth honno—Llywodraeth Cymru. Ac felly os mai'r bwriad yw—a gobeithio'n fawr bod hynny'n wir—bod Llywodraeth y DU eisiau gweithio mewn partneriaeth â ni yng nghyswllt ffyniant Cymru yn y dyfodol, mae'n ffordd ryfedd o fynd ati i wneud hynny i geisio pwerau sydd gennym ni eisoes ac y mae'r gallu gennym ni i'w harfer yng Nghymru.
2. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion cyfraith eraill yn Llywodraeth y DU ynghylch gwneud newidiadau deddfwriaethol mewn perthynas â hawliau tramwy yng Nghymru? OQ55732
2. What discussions has the Counsel General had with other law officers in the UK Government about making legislative changes in relation to rights of way in Wales? OQ55732
The Welsh Government is currently taking forward an access reform programme, as set out in the Deputy Minister for Housing and Local Government’s written statement in April 2019.
Mae Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd yn datblygu rhaglen i ddiwygio mynediad, fel y nodwyd yn natganiad ysgrifenedig y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol ym mis Ebrill 2019.
You'll be aware, Minister, that in recent weeks, two walkers have been killed on public rights of way after coming into contact with livestock. Since March 2000, 98 people have lost their lives similarly, and many others have been injured when using these rights of way. Now, four groups—the Country Land and Business Association, the Tenant Farmers Association, the National Farmers Union and the Countryside Alliance—have written to Lord Gardiner, Minister for Rural Affairs and Biosecurity, highlighting the fact that the existing process for permanently diverting public rights of way does not provide sufficient flexibility to allow for temporary route changes. The Minister is actually being encouraged to amend the Highways Act 1980. According to the guidance for local authorities on public rights of way published by the Welsh Government, a number of provisions in the Highways Act do still apply here in Wales. So, will you be liaising with Lord Gardiner, or indeed any other relevant legal officer in the UK Government, to establish if the Welsh Government can work to implement changes to ease the process for farmers and landowners that need to implement temporary diversions here in Wales?
Byddwch yn ymwybodol, Gweinidog, bod dau gerddwr wedi eu lladd ar lwybrau tramwy cyhoeddus yn ystod yr wythnosau diwethaf ar ôl dod i gysylltiad â da byw. Ers mis Mawrth 2000, mae 98 o bobl wedi colli eu bywydau yn yr un modd, ac mae llawer o rai eraill wedi eu hanafu wrth ddefnyddio'r llwybrau tramwy hyn. Nawr, mae pedwar grŵp—y Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad, Cymdeithas y Ffermwyr Tenant, Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr a'r Gynghrair Cefn Gwlad—wedi ysgrifennu at yr Arglwydd Gardiner, y Gweinidog dros Faterion Gwledig a Bioddiogelwch, gan dynnu sylw at y ffaith nad yw'r broses bresennol ar gyfer dargyfeirio llwybrau tramwy cyhoeddus yn barhaol yn rhoi digon o hyblygrwydd i ganiatáu newidiadau dros dro i lwybrau. Mae'r Gweinidog yn cael ei annog mewn gwirionedd i ddiwygio Deddf Priffyrdd 1980. Yn ôl y canllawiau i awdurdodau lleol ar lwybrau tramwy cyhoeddus a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru, mae nifer o ddarpariaethau yn y Ddeddf Priffyrdd yn dal i fod yn gymwys yma yng Nghymru. Felly, a fyddwch chi'n cysylltu â'r Arglwydd Gardiner, neu yn wir unrhyw swyddog cyfreithiol perthnasol arall yn Llywodraeth y DU, i weld a all Llywodraeth Cymru weithio i weithredu newidiadau i hwyluso'r broses ar gyfer ffermwyr a thirfeddianwyr y mae angen iddyn nhw weithredu dargyfeiriadau dros dro yma yng Nghymru?
I thank the Member for that important question. As she will know, as part of the access reform advisory group work stream, which my colleague has established, there are three expert working groups that represent a range of stakeholders in relation to the management of land, and those groups are, and will continue, examining the legal and financial ramifications of some of the proposals that we have been considering. The intention is to receive a report from that group, which looks at these matters in the round, by March of next year. But the UK Government's legislation provides for the introduction of more flexibility, if you like, for landowners in relation to the question of diversion or indeed extinguishment of some rights of way, and we in the Welsh Government are looking at similar proposals for reform as part of our current work stream.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna. Fel y gŵyr, yn rhan o ffrwd waith y grŵp cynghori ar ddiwygio mynediad, y mae fy nghyd-Aelod wedi ei sefydlu, mae tri gweithgor arbenigol sy'n cynrychioli amrywiaeth o randdeiliaid mewn cysylltiad â rheoli tir, ac mae'r grwpiau hynny yn archwilio goblygiadau cyfreithiol ac ariannol rhai o'r cynigion yr ydym ni wedi bod yn eu hystyried a byddant yn parhau i wneud hynny. Y bwriad yw cael adroddiad gan y grŵp hwnnw, sy'n edrych ar y materion hyn yn eu cyfanrwydd, erbyn mis Mawrth y flwyddyn nesaf. Ond mae deddfwriaeth Llywodraeth y DU yn darparu ar gyfer cyflwyno mwy o hyblygrwydd, os hoffech chi, i dirfeddianwyr mewn cysylltiad â'r cwestiwn o ddargyfeirio neu, yn wir, o ddileu rhai llwybrau tramwy, ac rydym ni yn Llywodraeth Cymru yn edrych ar gynigion tebyg ar gyfer diwygio yn rhan o'n ffrwd waith bresennol.
3. Pa asesiad y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’i wneud ynghylch digonolrwydd y gyfraith i reoli ail gartrefi? OQ55731
3. What assessment has the Counsel General made of the adequacy of the law to control second homes? OQ55731
Mae mesurau eisoes ar waith yng Nghymru—mesurau deddfwriaethol ac anneddfwriaethol—sy’n effeithio ar y defnydd o ail gartrefi. Byddai unrhyw gamau pellach yn golygu goblygiadau i gymunedau, y maes tai, twristiaeth, yr economi, Trysorlys Cymru a llywodraeth leol. Wrth edrych ar y materion yma, rhaid gwneud penderfyniadau ar sail tystiolaeth o ran a oes angen cael deddfwriaeth bellach ai peidio.
There are already measures in place in Wales, both legislative and non-legislative, which affect the use of second homes. Any further steps would have implications across communities, housing, tourism, the economy, the Welsh Treasury and local government. We must take an evidence-based approach to deciding whether further legislation is required.
Ar hyn o bryd, does yna ddim mecanwaith cyfreithiol i atal tai rhag cael eu gwerthu am grocbris a'u defnyddio fel ail gartrefi. Mae Plaid Cymru wedi cyhoeddi cynllun gweithredu yn amlinellu'r newidiadau sydd eu hangen i'r gyfraith ym maes cynllunio ac ym maes cyllid i ddod â'r sefyllfa o dan reolaeth. Efallai byddwch chi wedi clywed am sefydlu ymgyrch Hawl i Fyw Adra gan griw o bobl ifanc yn Llŷn sydd yn methu prynu tai yn eu bro oherwydd y sefyllfa annheg. Gan chwarae ar eiriau Cynan am Aberdaron, y neges gafodd ei rhannu dros y penwythnos oedd, 'Cynan, does dim gobaith i brynu bwthyn unig nac unrhyw dŷ ger tonnau gwyllt y môr', gan gyfeirio'n reit glyfar, dwi'n credu, at gerdd enwog y bardd. Ydych chi'n credu, ac yn cytuno, fod angen newidiadau brys i'r gyfraith i roi'r hawl i bobl ifanc gael byw yn eu cymuned? Os felly, pa gynlluniau ydych chi'n gweithio arnyn nhw a phryd gawn ni eu gweld nhw?
At the moment, there is no legal mechanism to prevent homes to be sold at very high prices and used as second homes. Plaid Cymru has published an action plan outlining the changes required to the law in planning and in finance to control the situation. Now, you may have heard of the establishment of the Hawl i Fyw Adra campaign by a group of young people on the Llŷn peninsula who can't buy homes in their own areas because of the unfair situation that exists. Now, playing on the words of Cynan about Aberdaron, the message that was shared over the weekend was, 'Cynan, there is no hope to buy a lonely cottage or any home near the wild waves of the sea', referring quite cleverly to the poet's famous ode. Do you believe, and agree, that urgent changes are required to the law to give young people the right to live in their communities? If so, what plans are you working on and when will we see those?
Wel, a gaf i ddiolch i Siân Gwenllian? Does dim digon o gyfeiriadau at waith un o'n prifeirdd ni yma yn y Senedd, felly diolch iddi hi am ein hatgoffa ni o gerdd Cynan. Mae, wrth gwrs, cwestiynau ynglŷn â newid y system gynllunio yn y maes hwn yn gwestiynau cymhleth iawn; hynny yw, ar y cyfan, pwrpas cyfraith gynllunio yw rheoli defnydd yn hytrach na pherchnogaeth, felly mae hynny'n un o'r sialensau y mae'n rhaid edrych arnyn nhw. Fy marn i yw bod edrych ar y system gynllunio heb ddiwygiadau ehangach ddim yn debygol o allu cyrraedd y nod y mae'r Aelod yn sôn amdano.
O ran cyllid, wrth gwrs, mae mwy o bwerau cyllid ar gael i awdurdodau lleol yng Nghymru nag sydd ar hyn o bryd yn cael eu defnyddio. Rwy'n credu bod rhyw 25,000, fwy neu lai, o ail gartrefi yn dod o fewn regime y dreth gyngor yma yng Nghymru, a dim ond rhyw 14,000 o'r rheini sydd yn cael y premiwm uchaf yn cael ei godi arnyn nhw. Felly, mae mwy o sgôp o fewn y rheoliadau sydd gennym ni i ddefnyddio'r pwerau yna i allu rheoli hynny nag sy'n cael ei ddefnyddio ar hyn o bryd. Felly, o edrych ar y sialensau cyfreithiol penodol, mae amryw o gamau y mae'n rhaid eu cymryd cyn edrych ar blatfform ehangach o newid deddfwriaeth, buaswn i'n awgrymu.
Well, may I thank Siân Gwenllian? I don't believe there are enough allusions to the work of such a famous bard here, and so I thank her for reminding us about Cynan's poem there. Of course, questions about changing the planning regime in this field are exceptionally complex; that is, the purpose of the planning legislation is to manage use rather than ownership. In my view, looking at the planning system without broader reform is not likely to achieve the aim the Member refers to.
From the point of view of funding, there are more funding powers available to local authorities than are actually being used by them. There are 25,000 second homes, more or less, that come within the local council tax regime, and only about 14,000 of those are charged the highest premium. So, we have greater scope to control this issue within the regulations that we have currently, and far more than is utilised at present. So, in looking at the specific legal challenges, there are a number of steps that need to be taken before we consider the broader platform of legislative reform, I would suggest.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am benderfyniad Llywodraeth Cymru i ymyrryd fel parti yn ymdrechion Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf i herio dyfarniad y llys gweinyddol yn achos Driver yn erbyn y cyngor hwnnw? OQ55730
4. Will the Counsel General make a statement on the Welsh Government's decision to intervene as a party in Rhondda Cynon Taf County Borough Council's efforts to challenge the administrative court's judgment in the case of Driver versus that council? OQ55730
Ar hyn o bryd, rydym ni'n dal wrthi'n ystyried sail fanwl y cais i ymyrryd. Mae diddordeb Llywodraeth Cymru yn yr achos yn ymwneud â sut y caiff testun Cymraeg a Saesneg y gyfraith ei ddehongli gan y llysoedd, sy’n fater pwysig dros ben i Weinidogion, gan fod gan y ddwy iaith statws cyfartal i bob pwrpas.
Currently, we are still considering the precise basis of the application to intervene. The Welsh Government’s interest is in the way Welsh and English texts of the law are interpreted by the courts, which is a matter of great importance to Ministers as both have equal status for all purposes.
Fel rydych chi'n sôn, mae hwnnw'n un mater o bwys sy'n codi o ddyfarniad y llys gweinyddol, sef yr un ynglŷn â chyfartaledd testun Cymraeg a Saesneg deddfwriaeth yng Nghymru, ond y llall, efallai, sydd o fwy o ddiddordeb eang, sef hawl pob dinesydd yng Nghymru i gael mynediad rhwydd at addysg cyfrwng Cymraeg. Yn ôl y dyfarniad llys, 10 y cant yn unig o asesiad effaith iaith y penderfyniad i gau Ysgol Pont Siôn Norton yng Nghilfynydd oedd yn canolbwyntio ar yr effaith ar y Gymraeg. Mae'r cyngor, wrth geisio herio sail 2(g) y dyfarniad, yn parhau i fethu'n lân â derbyn nad ydy cynyddu llefydd mewn addysg Gymraeg ar lefel sirol yn gwneud iawn am dynnu darpariaeth o un gymuned, gan olygu y byddai'r disgyblion hynny wedi cael eu colli am byth o addysg Gymraeg, a'r llys sydd yn dweud hynny. Dwi'n ategu eto ei bod hi'n gywilydd o beth i unrhyw awdurdod cyhoeddus fod yn herio'r dyfarniad ar y sail hon, a dwi'n eich gwahodd chi i gadarnhau'n ddiamwys na fyddwch chi, fel Llywodraeth, yn herio'r dyfarniad ar y sail yma.
As you mentioned, that is one important issue arising from the administrative court's judgment, namely on the equality of English and Welsh text in law in Wales, but the other, which is, perhaps, of more interest, is the right of every citizen in Wales to have easy access to Welsh-medium education. According to the court's judgment, only 10 per cent of the language impact assessment on the decision to close Ysgol Pont Siôn Norton in Cilfynydd focused on the impact on the Welsh language. The council, in seeking to challenge judgment 2(g), still fails to accept that increasing the number of places in Welsh-medium education doesn't put right withdrawing provision from one community, as it means that those pupils would have been lost forever to Welsh-medium education, and it's the court that made that point. I would emphasise once again that it's a disgrace for any public authority to be challenging the judgment on this basis, and I invite you to tell us unambiguously that you, as a Government, will not challenge the judgment on that basis.
O ran yr egwyddor y mae'r Aelod yn datgan yn y cwestiwn hwnnw—hynny yw, yr egwyddor o fynediad a chynyddu mynediad at addysg Gymraeg—mae Llywodraeth Cymru yn gwbl gefnogol i'r egwyddor honno, am resymau, rwy'n credu, y byddai'r Aelod yn derbyn ac yn cytuno â nhw. O safbwynt y maes polisi, gan ein bod ni ar hyn o bryd yn dal i edrych ar y dadansoddiad cyfreithiol, rwy'n mynd i osgoi manylu ar hynny yn y drafodaeth hon. Ond byddwn i'n hapus yn y dyfodol, pan fydd y drafodaeth honno wedi cyrraedd pen llanw, fel petai, yn fewnol, i ateb cwestiynau pellach, pan fydd y materion hynny wedi dod i gasgliad. Ond, mi wnaf i ddweud yn y cyfamser, yn rhinwedd fy swydd i fel swyddog y gyfraith yn y Llywodraeth, ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n cymryd y cyfle i wneud dadl dros sut i ddehongli y Gymraeg mewn Deddfau a deddfwriaeth, a hefyd i sicrhau bod yr egwyddor hafal honno yn cael ei phwysleisio.
Hefyd, efallai'n ehangach—heb fynd i faes polisi ond jest i roi ychydig mwy o fanylion, efallai—mae'r cwestiwn o ddehongli a ydy cymal statudol yn dangos rhestr gyflawn ai peidio o'r amgylchiadau a'r meini prawf y mae'n rhaid eu cymryd i mewn i ystyriaeth yn gwestiwn pwysig, gydag impact ehangach, efallai, na'r cymal penodol hwn. Ond, fel roeddwn i'n ei ddweud, maes o law, pan fydd y penderfyniadau yma wedi cael eu cymryd yn fewnol, a'r cyngor cyfreithiol wedi cael ei gloriannu, byddwn i'n hapus i ateb cwestiynau pellach ar y manylion hynny mewn cwestiynau pellach.
As regards the principle that the Member outlined in the question—that is, the principle of access and augmenting access to Welsh-medium education—the Welsh Government is completely supportive of that, for reasons, I believe, the Member would accept and agree with. But, from the point of view of the policy, as we are still looking at the legal analysis, I will avoid going into detail on that in this discussion. But I would be happy in the future, when that discussion has actually come to a conclusion, as it were, internally, to answer further questions, once the matter has been concluded. But, in the interim I would say, by virtue of my role as Government law officer, that it's important to ensure that we take the opportunity to make the case on how to interpret the Welsh text in legislation and in laws, and also to ensure that that principle of equality is emphasised.
Also, perhaps more broadly—not to enter the policy field but to give you slightly more detail—the question of the interpretation of whether a statutory clause shows a full schedule or list of the circumstances and the criteria that need to be taken into consideration is an important question, with a broader impact, perhaps, than this specific clause. But, as I was saying, in due course, when these decisions are taken internally, and when the legal advice has been assessed, I will be happy to take and answer further questions on those details at that point.
5. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion eraill y gyfraith ynghylch datganoli deddfwriaethol llawn i Gymru mewn perthynas â chyfiawnder? OQ55723
5. What discussions has the Counsel General had with other law officers regarding the full legislative devolution of justice to Wales? OQ55723
The Welsh Government has made, and continues to make, representations to the UK Government on issues relating to the justice system, including, importantly, the devolution of justice to Wales.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU, ac mae'n parhau i wneud hynny, ar faterion sy'n ymwneud â'r system gyfiawnder, gan gynnwys, yn bwysig iawn, datganoli cyfiawnder i Gymru.
Thank you. The Lord Chancellor was very clear at the recent Legal Wales conference that a united Wales and England is best for the law. The current arrangements mean that we can share resources and efficiencies across the justice system, courts can learn from one another, and legal professionals have the freedom to practice from Cardiff to Carlisle, and Caernarfon to Canterbury. Even the Commission on Justice in Wales advised that the present system, where legal practitioners can practise in England and Wales, and the legal professions are jointly regulated, should be continued. Now, I believe that you have advised the same Legal Wales conference that the Welsh Government will be pursuing a course of devolution of justice, however, once in a position able to do so. So, Counsel General, will you tell our Senedd what is your vision for the future of justice in Wales? What is holding you back at present? And, do you acknowledge the benefits of the current arrangements, as highlighted by the Lord Chancellor?
Diolch. Roedd yr Arglwydd Ganghellor yn glir iawn yng nghynhadledd ddiweddar Cymru'r Gyfraith mai Cymru a Lloegr unedig sydd orau i'r gyfraith. Mae'r trefniadau presennol yn golygu y gallwn ni rannu adnoddau ac effeithlonrwydd ar draws y system gyfiawnder, gall llysoedd ddysgu oddi wrth ei gilydd, ac mae gan weithwyr cyfreithiol proffesiynol y rhyddid i ymarfer o Gaerdydd i Gaerliwelydd, ac o Gaernarfon i Gaergaint. Dywedodd hyd yn oed y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru y dylid parhau â'r system bresennol, lle gall ymarferwyr cyfreithiol ymarfer yng Nghymru a Lloegr, a bod y proffesiynau cyfreithiol yn cael eu rheoleiddio ar y cyd. Nawr, rwy'n credu eich bod wedi cynghori yr un gynhadledd Cymru'r Gyfraith y bydd Llywodraeth Cymru, serch hynny, yn mynd ar drywydd datganoli cyfiawnder pan fydd mewn sefyllfa i wneud hynny. Felly, Cwnsler Cyffredinol, a wnewch chi ddweud wrth ein Senedd beth yw eich gweledigaeth ar gyfer dyfodol cyfiawnder yng Nghymru? Beth sy'n eich dal yn ôl ar hyn o bryd? Ac, a ydych chi'n cydnabod manteision y trefniadau presennol, fel y'u nodwyd gan yr Arglwydd Ganghellor?
Well, I'm very grateful to the Member for giving me the opportunity of spelling out my vision for the devolution of justice in Wales—we may be some time. But, just to give a summary of the position, I think that the work of the Thomas commission, established by the former First Minister, is an exemplary analysis. It's hard to imagine a weightier set of contributions to the debate than that report represents. It is genuinely important in the history of devolution in Wales. It makes the case very elegantly and in a way that anybody with a mind to evidence will find it a challenge to contradict.
I'm encouraged that the Lord Chancellor has emphasised, at every opportunity, that what matters to him is outcomes and not process. So, I would be very keen to continue the discussions that we've begun to have with the UK Government, which will focus on improving outcomes for people in Wales, which I know is her concern, as is mine. I heard the remarks of the Lord Chancellor, and he talked about sharing efficiencies. Of course, what that has meant in Wales is the decimation of the funding for the justice system. That's what the sharing of efficiencies has meant in practice.
I would also take the opportunity, which she kindly gives me, to make it quite clear that the Welsh Government's position on the devolution of justice to Wales poses no threat at all to the ability of lawyers qualified in the currently conjoined jurisdiction of England and Wales to continue practising in the other into the future. There is no reason whatsoever why there should be any restriction on practitioners in either jurisdiction operating fully in the other. Certainly, that is the position that we would advocate here and have advocated to the commission itself. The only point that I was making about coming back to this topic in future is to recognise the realities, which I know that she will herself recognise, that the focus of the Government in Westminster, as in Wales, has in recent months obviously been on the response to COVID. And, with the best will in the world, the discussions we would have liked to have been able to have in relation to advancing the devolution of justice in Wales have not been able to be progressed at the pace that, certainly, I would like to see happening. But I hope, very soon, that we will be able to return to those discussions constructively.
Wel, rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod am roi'r cyfle i mi egluro fy ngweledigaeth ar gyfer datganoli cyfiawnder yng Nghymru—efallai y bydd yn cymryd peth amser. Ond, dim ond er mwyn rhoi crynodeb o'r sefyllfa, credaf fod gwaith comisiwn Thomas, a sefydlwyd gan y cyn-Brif Weinidog, yn ddadansoddiad rhagorol. Mae'n anodd dychmygu cyfres o gyfraniadau mwy swmpus i'r ddadl na'r hyn y mae'r adroddiad hwnnw yn ei gynrychioli. Mae'n wirioneddol bwysig yn hanes datganoli yng Nghymru. Mae'n cyflwyno'r achos yn wych iawn ac mewn ffordd y bydd unrhyw un sy'n ystyriol o dystiolaeth yn ei gweld hi'n dipyn o her i ddadlau'n groes.
Rwy'n falch bod yr Arglwydd Ganghellor wedi pwysleisio, ar bob cyfle, mai'r hyn sy'n bwysig iddo ef yw canlyniadau ac nid proses. Felly, byddwn yn awyddus iawn i barhau â'r trafodaethau yr ydym wedi eu cychwyn gyda Llywodraeth y DU, a fydd yn canolbwyntio ar wella canlyniadau i bobl yng Nghymru, a gwn mai dyna yw ei phryder hi, fel fy un innau. Clywais sylwadau'r Arglwydd Ganghellor, a soniodd am rannu arbedion effeithlonrwydd. Wrth gwrs, yr hyn y mae hynny wedi ei olygu yng Nghymru yw dinistrio'r cyllid ar gyfer y system gyfiawnder. Dyna beth mae rhannu effeithlonrwydd wedi ei olygu yn ymarferol.
Hoffwn fanteisio ar y cyfle hefyd, y mae'n garedig iawn yn ei roi i mi, i'w gwneud yn gwbl glir nad yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar ddatganoli cyfiawnder i Gymru yn fygythiad o gwbl i allu cyfreithwyr sydd â chymwysterau yn awdurdodaeth Cymru a Lloegr fel y mae ar hyn o bryd i barhau i ymarfer yn y naill a'r llall yn y dyfodol. Nid oes rheswm o gwbl pam y dylid cyfyngu ar ymarferwyr yn y naill awdurdodaeth i weithredu'n llawn yn y llall. Yn sicr, dyna'r safbwynt y byddem ni yn ei gefnogi yma ac yr ydym wedi ei argymell i'r comisiwn ei hun. Yr unig bwynt yr oeddwn yn ei wneud ynglŷn â dod yn ôl at y pwnc hwn yn y dyfodol yw cydnabod y realiti, y gwn y bydd hi ei hun yn ei gydnabod, fod pwyslais y Llywodraeth yn San Steffan, fel yng Nghymru, yn amlwg wedi bod ar yr ymateb i COVID yn y misoedd diwethaf. A chyda'r ewyllys orau yn y byd, nid yw'r trafodaethau yr hoffem ni fod wedi eu cael mewn cysylltiad â hyrwyddo datganoli cyfiawnder yng Nghymru wedi cael eu datblygu ar y cyflymder yr hoffwn i, yn sicr, ei weld. Ond rwy'n gobeithio, yn fuan iawn, y byddwn ni'n gallu dychwelyd at y trafodaethau hynny mewn modd adeiladol.
I'm grateful to the Counsel General for his clear explanation of that vision. It's one, he won't be surprised to know, that I share. I hope, in the conversations that he's having with the United Kingdom Government and with the Lord Chancellor, that they will emphasise the outcomes that we've seen during this last year in the way that the coronavirus has affected Welsh prisons, that we've not seen the ability to provide a holistic approach to the treatment of people, both in terms of their time in the secure estate and also of how people are released back into the community. The failure of probation services is, of course, the obvious example of that. In coming to his conclusions, I hope that the Lord Chancellor will recognise that what is important is what is important for the people of Wales and not what is important for the Lord Chancellor.
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei esboniad clir o'r weledigaeth honno. Ni fydd yn synnu gwybod ei bod yn un yr wyf i yn ei rhannu. Rwy'n gobeithio, yn y sgyrsiau y mae'n eu cael gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig a chyda'r Arglwydd Ganghellor, y byddan nhw'n pwysleisio y canlyniadau yr ydym wedi eu gweld yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yn y ffordd y mae'r coronafeirws wedi effeithio ar garchardai Cymru, sef nad ydym wedi gweld y gallu i ddarparu dull cyfannol o drin pobl, o ran eu hamser mewn sefydliadau diogel a hefyd o ran sut y caiff pobl eu rhyddhau yn ôl i'r gymuned. Methiant y gwasanaethau prawf, wrth gwrs, yw'r enghraifft amlwg o hynny. Wrth ddod i'w gasgliadau, gobeithiaf y bydd yr Arglwydd Ganghellor yn cydnabod mai'r hyn sy'n bwysig yw'r hyn sy'n bwysig i bobl Cymru ac nid yr hyn sy'n bwysig i'r Arglwydd Ganghellor.
I thank Alun Davies for that supplementary and for his long-standing support for the cause of devolution of justice in Wales. I will say that, in the last few months, I do think that people's understanding in Wales of how the justice system operates and how the Welsh Government and Senedd legislate, and how those laws are policed by a reserved police force, if you like—. I think people have gained a deeper and broader understanding of the potential for justice decisions to be taken here in Wales and I think that, in very dark circumstances, that has been a positive development in terms of people's understanding. I would also like to say that in the ability of the Welsh Government to work with the police, obviously, but also the prison service, the court service and a number of other, as it were, reserved authorities within the justice system, there has been an incredible amount of joint working in a very joined-up way in the course of the last few weeks and months, but that has happened despite the justice arrangements that we have, not because of them. It has happened because of the efforts that individuals have made to make that set of relationships work, and I think it is, in a sense, an indication to us of how much more we could achieve in terms of that joined-up thinking if we had a devolution settlement that made it easier, rather than harder.
Diolch i Alun Davies am y cwestiwn atodol yna ac am ei gefnogaeth hirsefydlog i achos datganoli cyfiawnder yng Nghymru. Fe wnaf ddweud fy mod i, yn ystod y misoedd diwethaf, yn credu bod dealltwriaeth pobl yng Nghymru o sut y mae'r system gyfiawnder yn gweithredu a sut y mae Llywodraeth Cymru a'r Senedd yn deddfu, a sut y caiff y cyfreithiau hynny eu plismona gan heddlu neilltuedig, os hoffech chi—. Rwy'n credu bod pobl wedi magu dealltwriaeth ddyfnach ac ehangach o'r potensial i wneud penderfyniadau cyfiawnder yma yng Nghymru a chredaf fod hynny, mewn amgylchiadau tywyll iawn, wedi bod yn ddatblygiad cadarnhaol o ran dealltwriaeth pobl. Hoffwn ddweud hefyd, yng ngallu Llywodraeth Cymru i weithio gyda'r heddlu, yn amlwg, ond hefyd y gwasanaeth carchardai, y gwasanaeth llysoedd a nifer o awdurdodau eraill neilltuedig o fewn y system gyfiawnder, y bu llawer iawn o gydweithio mewn ffordd gydgysylltiedig iawn yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, ond mae hynny wedi digwydd er gwaethaf y trefniadau cyfiawnder sydd gennym ni, nid o'u herwydd. Mae wedi digwydd oherwydd yr ymdrechion y mae unigolion wedi'u gwneud i wneud i'r gyfres honno o berthnasoedd weithio, ac rwy'n credu bod hynny, ar un ystyr, yn arwydd i ni o faint yn fwy y gallem ni ei gyflawni o ran y meddylfryd cydgysylltiedig hwnnw pe byddai gennym setliad datganoli a fyddai yn ei gwneud yn haws, yn hytrach nag yn anos.
6. Pa sylwadau cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cyflwyno ar ran Llywodraeth Cymru mewn perthynas â Bil marchnad fewnol y DU? OQ55722
6. What legal representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government in relation to the UK internal market Bill? OQ55722
There is ongoing engagement with the UK Government at both ministerial and official level to discuss our concerns with the Bill. I have also made a written statement to the Senedd, publishing proposed amendments to the Bill, to demonstrate how our concerns could be addressed.
Ceir ymgysylltu parhaus â Llywodraeth y DU ar lefel weinidogol a swyddogol i drafod ein pryderon ynghylch y Bil. Rwyf hefyd wedi gwneud datganiad ysgrifenedig i'r Senedd, gan gyhoeddi gwelliannau a gynigir i'r Bil, i ddangos sut y gellid ymdrin â'n pryderon.
Diolch. A recent Welsh Governance Centre report made clear that the UK internal market Bill will forever blunt the policy-making tools of the devolved Governments, prioritises removing potential barriers to trade at the expense of all other public policy goals, fatally undermines co-operation between the nations of the UK, and even creates the implication that the UK Government may use new spending powers against the will of our Government and Senedd. I don't see what this has to do with Brexit. When Boris Johnson talked about taking back control, removing powers from Wales that were secured through democratic referenda wasn't on the agenda; it wasn't talked about. The Bill power grabs, and with regard to Wales's own powers on goods and services, which were never actually under the EU's control, it will make all laws and regulations made in Wales—future and past—potentially erasable by the UK Government. The Bill is undemocratic and ignores the settled will of the people of Wales. It may even lead us into unwillingly breaking international law. So, what I'm asking—. I'm sure you would agree with all that, actually. What I'm asking is what concrete steps will your Government be taking to ensure a solid and unified resistance to this outrageous power grab?
Diolch. Fe wnaeth adroddiad diweddar gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru ei gwneud yn glir y bydd Bil marchnad fewnol y DU yn gwanhau dulliau llunio polisi y Llywodraethau datganoledig am byth, yn blaenoriaethu dileu rhwystrau posibl i fasnach ar draul yr holl nodau polisi cyhoeddus eraill, gan danseilio yn angheuol y cydweithrediad rhwng gwledydd y DU, a hyd yn oed yn creu'r awgrym y gallai Llywodraeth y DU ddefnyddio pwerau gwario newydd yn erbyn ewyllys ein Llywodraeth a'n Senedd. Nid wyf i'n gweld beth sydd a wnelo hyn â Brexit. Pan soniodd Boris Johnson am gymryd rheolaeth yn ôl, nid oedd dileu pwerau Cymru a sicrhawyd drwy refferenda democrataidd ar yr agenda; ni soniwyd amdano. Mae'r Bil yn cipio pŵer, ac o ran pwerau Cymru ei hun dros nwyddau a gwasanaethau, nad oedden nhw erioed dan reolaeth yr UE mewn gwirionedd, bydd yn gwneud yr holl gyfreithiau a rheoliadau a wneir yng Nghymru—yn y dyfodol a'r gorffennol—o bosibl yn agored i gael eu dileu gan Lywodraeth y DU. Mae'r Bil yn annemocrataidd ac yn anwybyddu ewyllys sefydlog pobl Cymru. Gallai hyd yn oed ein harwain at dorri cyfraith ryngwladol yn anfoddog. Felly, yr hyn yr wyf i'n ei ofyn—. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â hynny i gyd, mewn gwirionedd. Yr hyn yr wyf i'n ei ofyn yw pa gamau pendant y bydd eich Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau gwrthwynebiad cadarn ac unedig i'r ymgais warthus hon i gipio pŵer?
I thank the Member for that question. I agree with the analysis of the Wales Governance Centre in the report, which the Member has described, and I agree with the way in which the Member has described it—as a power grab. I think he makes an important point, amongst a number of observations, that the extent of this Bill goes beyond retained EU law, for example. So, it extends beyond the scope of powers that were currently exercised at a European Union level, and it has a narrower set of exceptions than would've been the case under EU legislation. So, it goes significantly beyond what even the UK Government would put as its rationale, which is to replace the EU internal market in the UK.
In terms of the concrete steps that the Government can take, this is legislation going through the UK Parliament, so we can seek, as we have with some success, to create, with the support of other parties, a coalition of resistance in Parliament. We have brought forward drafted amendments that can deliver the outcomes that we would like to see for the Bill, which is a fundamental overhaul of it, and we would urge parties in Parliament to support those amendments so the Bill can be transformed.
Now, you will have heard my response to questions earlier about exploring a full range of legal avenues. Once the Bill becomes law, if it becomes law, then there are a range of powers that UK Government Ministers take themselves, through regulation, to give effect to various parts of the Bill. It seems to me very clear that some of those powers are going to be contested and contested heavily, and we will certainly do everything we can to make sure that Welsh regulation and the rights of Welsh consumers and businesses are protected. We have also made sure that the Senedd is very clear in the advice that we offer about the approach to consent for this Bill. We do not believe that the Senedd can or should consent to this Bill as it's currently drafted.
You may well ask me what happens next if the Senedd proceeds to withhold its consent. Well, UK Government would struggle to justify proceeding in the absence of consent, given what it has said previously about how the Sewel convention should operate. So, I hope that the Senedd will give a very clear signal to the UK Government that it does not consent to this outrageous attack on devolution in Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Rwyf yn cytuno â dadansoddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru yn yr adroddiad, y mae'r Aelod wedi'i ddisgrifio, ac rwy'n cytuno â'r ffordd y mae'r Aelod wedi ei ddisgrifio—fel cipio pŵer. Rwy'n credu ei fod yn gwneud pwynt pwysig, ymhlith nifer o sylwadau, fod graddau'r Bil hwn yn mynd y tu hwnt i gyfraith yr UE a gedwir, er enghraifft. Felly, mae'n ymestyn y tu hwnt i gwmpas y pwerau a arferir ar hyn o bryd ar lefel yr Undeb Ewropeaidd, ac mae ganddo gyfres gulach o eithriadau o'i gymharu â'r hyn a fyddai wedi digwydd o dan ddeddfwriaeth yr UE. Felly, mae'n mynd yn sylweddol y tu hwnt i'r hyn y byddai hyd yn oed Llywodraeth y DU yn ei roi fel ei rhesymeg, sef disodli marchnad fewnol yr UE yn y DU.
O ran y camau pendant y gall y Llywodraeth eu cymryd, deddfwriaeth yw hon sy'n mynd drwy Senedd y DU, felly gallwn geisio, fel y gwnaethom gyda rhywfaint o lwyddiant, greu, gyda chefnogaeth pleidiau eraill, gynghrair o wrthwynebiad yn Senedd y DU. Rydym wedi cyflwyno gwelliannau drafft a all gyflawni'r canlyniadau yr hoffem eu gweld ar gyfer y Bil, sy'n ailwampio'r Bil yn sylfaenol, a byddem yn annog pleidiau yn Senedd y DU i gefnogi'r gwelliannau hynny fel y gellir gweddnewid y Bil.
Nawr, byddwch wedi clywed fy ymateb i gwestiynau yn gynharach am archwilio ystod lawn o lwybrau cyfreithiol. Cyn gynted ag y daw'r Bil yn gyfraith, os daw yn gyfraith, yna mae amrywiaeth o bwerau y mae Gweinidogion Llywodraeth y DU yn eu cymryd eu hunain, drwy reoleiddio, i weithredu gwahanol rannau o'r Bil. Mae'n ymddangos yn glir iawn i mi y bydd rhai o'r pwerau hynny yn cael eu herio a'u herio'n llym, a byddwn yn sicr yn gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod rheoleiddio yng Nghymru a hawliau defnyddwyr a busnesau Cymru yn cael eu diogelu. Rydym hefyd wedi sicrhau bod y Senedd yn glir iawn yn y cyngor a gynigiwn ynglŷn â'r ffordd o ymdrin â chydsynio ar gyfer y Bil hwn. Nid ydym yn credu y gall nac y dylai'r Senedd gydsynio i'r Bil hwn fel y mae wedi ei ddrafftio ar hyn o bryd.
Mae'n ddigon posibl y byddwch yn gofyn i mi beth fydd yn digwydd nesaf os bydd y Senedd yn mynd ymlaen i atal ei chydsyniad. Wel, byddai Llywodraeth y DU yn ei chael hi'n anodd cyfiawnhau bwrw ymlaen heb gydsyniad, o ystyried yr hyn y mae wedi ei ddweud o'r blaen am sut y dylai confensiwn Sewel weithredu. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yn rhoi arwydd clir iawn i Lywodraeth y DU nad yw'n cydsynio i'r ymosodiad gwarthus hwn ar ddatganoli yng Nghymru.
Surely, Minister, the internal market Bill simply aims to maintain the joined-up market of the UK. It ensures that all four of the UK nations are not limited by regulations determined by each devolved Government, which would, of course, be very damaging to trade within the UK. It also aims to guarantee that the international community has access to the UK as a whole, knowing the standards and rules are the same throughout the devolved nations.
The devolved Governments seek to portray this Bill as a power grab that is designed to roll back devolution. There is no evidence whatsoever that these powers will be used in the way you are determined to portray. Rather than a power grab, it is a pragmatic, sensible approach that most of the people of the devolved nations would see as sensible and constructive. I would hope that you, as a committed unionist, Minister, would agree that it is right to have UK-wide policies and regulations wherever possible.
Gweinidog, siawns nad amcan Bil y farchnad fewnol yw cynnal marchnad gydgysylltiedig y DU. Mae'n sicrhau nad yw pedair gwlad y DU yn cael eu cyfyngu gan reoliadau a bennir gan bob un Llywodraeth ddatganoledig, a fyddai, wrth gwrs, yn niweidiol iawn i fasnachu o fewn y DU. Mae hefyd yn ceisio gwarantu bod gan y gymuned ryngwladol fynediad i'r DU gyfan, gan wybod bod y safonau a'r rheolau yr un fath ledled y gwledydd datganoledig.
Mae'r Llywodraethau datganoledig yn ceisio portreadu'r Bil hwn fel ymgais i gipio pŵer sydd wedi ei gynllunio i sicrhau bod datganoli yn cymryd camau tuag at yn ôl. Nid oes tystiolaeth o gwbl y bydd y pwerau hyn yn cael eu defnyddio yn y modd yr ydych yn benderfynol o'i bortreadu. Yn hytrach na chipio pŵer, mae'n ddull pragmatig a synhwyrol y byddai'r rhan fwyaf o bobl y gwledydd datganoledig yn ei ystyried yn synhwyrol ac yn adeiladol. Byddwn yn gobeithio y byddech chi, fel unoliaethwr ymroddedig, Gweinidog, yn cytuno ei bod yn iawn cael polisïau a rheoliadau ar gyfer y DU gyfan pryd bynnag y bo modd.
Well, I think anyone who is interested in the success and future of the union should be very alarmed by the contents of this Bill, because I think it does, as much as anything does, strengthen the cause of independence in all parts of the UK, and that is not an outcome I wish to see. So, I think his reading of the Bill is, bluntly, fundamentally naive.
We as a Government believe in the internal market; we think an internal market is an effective way of protecting the Welsh public, Welsh consumers, Welsh businesses and the economy. So, we think that that is an endeavour in which we should all engage, as four Governments, to make sure that there aren't unnecessary barriers to trade in the way that the Member's question suggests, but we already have a mechanism for doing that, which is the common frameworks mechanism that enables Governments to have different policies in different parts of the UK, consistent with delivering the internal market. It's worked very effectively until now. There is no reason to destroy it by giving a very heavy-handed legislative way of circumventing it.
I think that this Bill will do more damage to the UK and more damage to the internal market of the UK than the constructive, moderate, reasonable and deliverable proposals that the devolved Governments have put forward in replacing it.
Wel, rwy'n credu y dylai unrhyw un sydd â diddordeb yn llwyddiant a dyfodol yr undeb fod wedi ei ddychryn yn fawr gan gynnwys y Bil hwn, oherwydd rwy'n credu ei fod, gymaint ag y mae unrhyw beth, yn cryfhau achos annibyniaeth ym mhob rhan o'r DU, ac nid yw hynny'n ganlyniad yr wyf yn dymuno ei weld. Felly, rwy'n credu bod ei ddehongliad o'r Bil, a dweud yn blaen, yn sylfaenol naïf.
Rydym ni fel Llywodraeth yn credu yn y farchnad fewnol; rydym yn credu bod marchnad fewnol yn ffordd effeithiol o ddiogelu'r cyhoedd yng Nghymru, defnyddwyr Cymru, busnesau Cymru a'r economi. Felly, rydym yn credu bod hynny'n ymdrech y dylem ni i gyd ymgysylltu â hi, fel pedair Llywodraeth, i sicrhau nad oes rhwystrau diangen rhag masnachu yn y modd y mae cwestiwn yr Aelod yn ei awgrymu, ond mae gennym ni fecanwaith eisoes ar gyfer gwneud hynny, sef y mecanwaith fframweithiau cyffredin sy'n galluogi Llywodraethau i fod â gwahanol bolisïau mewn gwahanol rannau o'r DU, sy'n gyson â chyflawni'r farchnad fewnol. Mae wedi gweithio'n effeithiol iawn tan nawr. Nid oes rheswm dros ei dinistrio drwy greu ffordd ddeddfwriaethol drwsgl iawn o'i hosgoi.
Rwy'n credu y bydd y Bil hwn yn gwneud mwy o ddifrod i'r DU a mwy o ddifrod i farchnad fewnol y DU na'r cynigion adeiladol, cymedrol, rhesymol, ac y gellir eu cyflawni y mae'r Llywodraethau datganoledig wedi eu cyflwyno yn ei le.
A'r cwestiwn olaf yw cwestiwn 7—Helen Mary Jones.
And the final question is question 7—Helen Mary Jones.
7. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o beth fydd yr effaith ar gyfraith Cymru os na cheir cytundeb yn y trafodaethau ar Brexit? OQ55727
7. What assessment has the Counsel General made of the effect on Welsh law of a 'no deal' outcome of the Brexit negotiations? OQ55727
As a responsible Government, we are planning for all scenarios, including a 'no trade deal' scenario. As part of these plans, work has intensified on the subordinate legislation programme, for example, to ensure that all necessary amendments to Welsh legislation will be made before the end of the transition period.
Fel Llywodraeth gyfrifol, rydym yn cynllunio ar gyfer pob senario, gan gynnwys senario 'dim cytundeb masnach'. Fel rhan o'r cynlluniau hyn, mae gwaith wedi dwysáu ar y rhaglen is-ddeddfwriaeth, er enghraifft, i sicrhau bod yr holl ddiwygiadau angenrheidiol i ddeddfwriaeth Cymru yn cael eu gwneud cyn diwedd y cyfnod pontio.
I thank the Counsel General very much for his answer. The clock is, of course, ticking, and the Counsel General's action plan identifies a large number of areas where there will be legal uncertainty if this isn't resolved.
Can you tell us, Counsel General, how confident you are that Wales will have a functioning statute book if we reach the point where there is a 'no deal', fully taking on board, of course, the pressures on your Government resulting from the coronavirus crisis, which must have pulled energy and work away from this field? Are you confident that we will have a functioning statute book if the worst comes to the worst?
Diolch yn fawr iawn i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb. Mae'r cloc, wrth gwrs, yn tician, ac mae cynllun gweithredu'r Cwnsler Cyffredinol yn nodi nifer fawr o feysydd lle y bydd ansicrwydd cyfreithiol os na chaiff hyn ei ddatrys.
A allwch chi ddweud wrthym ni, Gwnsler Cyffredinol, pa mor hyderus yr ydych y bydd gan Gymru lyfr statud gweithredol os cyrhaeddwn ni'r pwynt o 'ddim cytundeb', gan ystyried yn llawn, wrth gwrs, y pwysau ar eich Llywodraeth chi yn deillio o'r argyfwng coronafeirws, y mae'n rhaid ei fod wedi tynnu egni a gwaith oddi wrth y maes hwn? A ydych chi'n hyderus y bydd gennym lyfr statud gweithredol os daw hi i'r gwaethaf?
Well, I mean, that is a very important question, if I may say. I think there are two parts to the answer. The first part is to say that there is a programme of work that is already under way, as she will know, which deals with the corrections required and so on for the end of the transition period, and that's a very substantial body of work. I think we are expecting, between now and the end of the transition period, a further 22 UK Government-made statutory instruments that will require consent here in Wales, and a further 10 of those in the new year. Our current estimate, for example, in relation to SIs made in Wales, by Ministers here, will be around a further 22 of those. Those numbers may increase a little, and there's a very significant body of work that's already happened, as I know the Member will appreciate. She will know that in some of these areas we have been working with the UK Government, so the UK Government has made some of these amendments, just because of the sheer scale of the endeavour, but that has never been in an area other than in areas that are technical or, certainly, without political controversy, for reasons that she will appreciate.
What I would say is this, though: we don't yet know what the end of the transitional period will look like in terms of the outcome of these negotiations, and the work that I've just described to her—none of that is intended to deal with the outcome of negotiations for reasons that are obvious. So, there is potentially a significant body of work that'll come forward as a consequence of whatever the outcome is of those negotiations, and that may well happen in very short order. So, in relation to the work already under way, I am confident that that work can continue and be achieved on time, providing current commitments in terms of timescales and timetables are adhered to. But at this point, I'm not able to give an assurance in relation to the outcome of that larger body of work, potentially, because we don't yet know what the outcome of the negotiations looks like.
Wel, mae hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn, os caf i ddweud. Rwy'n credu bod dwy ran i'r ateb. Y rhan gyntaf yw dweud bod rhaglen waith eisoes ar y gweill, fel y mae hi'n gwybod, sy'n ymdrin â'r cywiriadau sydd eu hangen ac ati ar gyfer diwedd y cyfnod pontio, ac mae hynny'n gorff sylweddol iawn o waith. Rwy'n credu ein bod yn disgwyl, rhwng nawr a diwedd y cyfnod pontio, 22 offeryn statudol arall a wnaed gan Lywodraeth y DU y bydd angen cysyniad arnynt yma yng Nghymru, a 10 arall o'r rheini yn y flwyddyn newydd. Ein hamcangyfrif presennol, er enghraifft, o ran Offerynnau Statudol a gaiff eu gwneud yng Nghymru, gan Weinidogion yma, fydd tua 22 arall o'r rheini. Efallai y bydd y niferoedd hynny'n cynyddu rhywfaint, ac mae corff sylweddol iawn o waith eisoes wedi digwydd, fel y gwn y bydd yr Aelod yn ei werthfawrogi. Bydd hi'n gwybod ein bod wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU yn rhai o'r meysydd hyn, felly mae Llywodraeth y DU wedi gwneud rhai o'r gwelliannau hyn, dim ond oherwydd maint yr ymdrech. Ond nid yw hynny erioed wedi bod mewn maes heblaw am feysydd sy'n dechnegol neu, yn sicr, heb ddadl wleidyddol, am resymau y bydd hi'n eu gwerthfawrogi.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud, serch hynny, yw hyn: nid ydym yn gwybod eto sut olwg fydd ar ddiwedd y cyfnod pontio o ran canlyniad y trafodaethau hyn, a'r gwaith yr wyf i newydd ei ddisgrifio iddi—nid yw'n fwriad i ddim o hynny ymdrin â chanlyniad y trafodaethau am resymau amlwg. Felly, mae'n bosibl y bydd corff sylweddol o waith yn cael ei wneud o ganlyniad i beth bynnag yw canlyniad y trafodaethau hynny, ac mae'n ddigon posibl y bydd hynny'n digwydd o fewn amser byr iawn. Felly, o ran y gwaith sydd eisoes ar y gweill, rwy'n hyderus fod modd i'r gwaith barhau ac i'r gwaith hwnnw gael ei gyflawni'n brydlon, gan ddarparu ymrwymiadau presennol o ran amserlenni a chadw at amserlenni. Ond ar hyn o bryd, ni allaf roi sicrwydd mewn cysylltiad â chanlyniad y corff mwy hwnnw o waith, o bosibl, oherwydd ni wyddom eto beth yw canlyniad y trafodaethau.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. I have several changes to report to today's agenda. Later this afternoon the Government will move a motion to suspend Standing Orders so that we can debate the coronavirus firebreak. To accommodate this, the statements on the current state of inter-governmental relations and the draft plan to tackle fuel poverty in Wales will issue as written statements. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae gennyf i nifer o newidiadau i'w cyflwyno i'r agenda heddiw. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd y Llywodraeth yn cynnig cynnig i atal y Rheolau Sefydlog fel y gallwn ni drafod y cyfnod atal byr. Er mwyn darparu ar gyfer hyn, bydd y datganiadau ar gyflwr presennol cysylltiadau rhynglywodraethol a'r cynllun drafft i fynd i'r afael â thlodi tanwydd yng Nghymru yn cael eu cyhoeddi fel datganiadau ysgrifenedig. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Thank you, Trefnydd. Trefnydd, can I call for a statement on the evidence on which the Welsh Government took the decision to close places of worship during the firebreak lockdown that will soon be upon us? Many church leaders have been in touch with me to express concerns that they're going to be required to close for a further period from this Friday, and, of course, this follows a period where churches, chapels, mosques, temples were closed for a significant period earlier in the year, a period, which I hasten to add, was longer than in any other part of the UK. There's an ongoing ban, of course, on congregational singing, a ban on church and cathedral choirs, unlike other parts of the UK, and we recently, of course, will have seen reports in the media that people were being chastised for reciting the Lord's prayer at a funeral.
In the absence of any evidence that suggests that churches and chapels in Wales pose a significant threat of transmission of the coronavirus, closure does not seem to be a proportionate or necessary act. I'm sure that you would agree with me, Trefnydd, that spiritual health is just as important as people's physical and mental health and well-being, and houses of God should be a place of refuge in times of crisis and, therefore, there is a very good case to keep them open. Can we have a statement on this important issue as soon as possible, please?
Diolch, Trefnydd. Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad ynghylch y dystiolaeth y penderfynodd Llywodraeth Cymru arni o ran cau addoldai yn ystod y cyfnod atal byr a fydd yn digwydd cyn bo hir? Mae llawer o arweinwyr eglwysi wedi bod mewn cysylltiad â mi i fynegi pryderon y bydd yn ofynnol iddynt gau am gyfnod pellach o'r dydd Gwener yma, ac, wrth gwrs, mae hyn yn dilyn cyfnod lle bu eglwysi, capeli, mosgiau, temlau ar gau am gyfnod hir yn gynharach yn y flwyddyn, cyfnod a oedd, prysuraf i i'w ychwanegu, yn hwy nag mewn unrhyw ran arall o'r DU. Mae gwaharddiad parhaus, wrth gwrs, ar ganu cynulleidfaol, gwaharddiad ar gorau eglwysi a chadeirlannau, yn wahanol i rannau eraill o'r DU, ac yn ddiweddar, wrth gwrs, gwelwyd adroddiadau yn y cyfryngau bod pobl yn cael eu ceryddu am adrodd gweddi'r Arglwydd mewn angladd.
Yn absenoldeb unrhyw dystiolaeth sy'n awgrymu bod eglwysi a chapeli yng Nghymru yn peri bygythiad sylweddol o drosglwyddo'r coronafeirws, nid yw cau'n ymddangos yn weithred gymesur nac angenrheidiol. Rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi, Trefnydd, fod iechyd ysbrydol yr un mor bwysig ag iechyd a lles corfforol a meddyliol pobl, a dylai tai Duw fod yn llefydd lloches ar adegau o argyfwng ac, felly, mae achos da iawn dros eu cadw ar agor. A allwn ni gael datganiad ar y mater pwysig hwn cyn gynted â phosibl, os gwelwch yn dda?
I thank Darren Millar for raising this issue, and Darren Millar will know that I appreciate just as well as he does the importance of churches and other places of worship in terms of supporting people's mental health, as well as their ability to access parts of their community as well during this difficult period.
We do have a statement on the firebreak this afternoon, which is an opportunity for Darren to set out his concerns further, but I will say that the evidence has been published. You'll have seen the evidence published by the Government that was received from the TAC group, for example, and this sets out the importance of minimising the contacts that we have. We can't look to every single type of setting, because we're looking at people's contacts in the round and trying to minimise the number of contacts that we have. But I do appreciate the difficulties that it will cause people, but, as I say, there is a statement on the firebreak more widely that will be an opportunity to explore it in more depth this afternoon.
Diolch i Darren Millar am godi'r mater hwn, a bydd Darren Millar yn gwybod fy mod yn gwerthfawrogi, cystal ag ef, bwysigrwydd eglwysi a mannau addoli eraill o ran cefnogi iechyd meddwl pobl, yn ogystal â'u gallu i gyrraedd rhannau o'u cymuned hefyd yn ystod y cyfnod anodd hwn.
Mae gennym ddatganiad ynghylch y cyfnod atal byr y prynhawn yma, sy'n gyfle i Darren nodi ei bryderon ymhellach, ond yr hyn a ddywedaf i yw bod y dystiolaeth wedi'i chyhoeddi. Byddwch chi wedi gweld y dystiolaeth a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth, a gafwyd gan y grŵp TAC, er enghraifft, ac mae hyn yn nodi pwysigrwydd lleihau'r cysylltiadau sydd gennym. Ni allwn roi ystyriaeth i bob math o leoliad, gan ein bod yn ystyried cysylltiadau pobl yn gyffredinol ac yn ceisio lleihau nifer y cysylltiadau sydd gennym. Rwy'n gwerthfawrogi'r anawsterau a achosir i bobl, ond, fel y dywedais, mae datganiad ehangach am y cyfnod atal byr a bydd yn gyfle i'w archwilio'n fanylach y prynhawn yma.
Leanne Wood. There you go.
Leanne Wood. Dyna chi.
Diolch, Llywydd. On 22 September, the First Minister said that a payment of £500 would be made available for those people on low incomes who have to self-isolate. Since the announcement of the firebreak, many people in the Rhondda have asked me how they can claim this payment and if it has been made available for those people who'll lose income as a result of the firebreak during the next two weeks.
People need that money now; they can't afford to wait like the carers had to wait for their payment. Can we have a statement outlining the eligibility and claim information of this payment, as well as a statement about what emergency support can be made available for those smaller businesses, self-employed people and many others who lost out on support and fell through all of the gaps last time? Many people are very anxious about this firebreak and not having this information about their income. They need this information very quickly, so can we have a statement for both of those areas as a matter of urgency, please?
Diolch, Llywydd. Ar 22 Medi, dywedodd y Prif Weinidog y byddai taliad o £500 ar gael i'r bobl hynny ar incwm isel sy'n gorfod hunanynysu. Ers cyhoeddi'r cyfnod atal byr, mae llawer o bobl yn y Rhondda wedi gofyn i mi sut y gallan nhw hawlio'r taliad hwn ac a yw wedi'i ddarparu i'r bobl hynny a fydd yn colli incwm o ganlyniad i'r cyfnod atal byr yn ystod y pythefnos nesaf.
Mae angen yr arian hwnnw ar bobl nawr; ni allant fforddio aros fel y bu'n rhaid i'r gofalwyr aros am eu taliad nhw. A allwn ni gael datganiad yn amlinellu'r wybodaeth am gymhwysedd a hawliad y taliad hwn, yn ogystal â datganiad am ba gymorth brys y gellir ei ddarparu i'r busnesau llai hynny, pobl hunangyflogedig a llawer o rai eraill a fethodd cael cymorth ac a syrthiodd drwy'r bwlch y tro diwethaf? Mae llawer o bobl yn bryderus iawn ynghylch y cyfnod atal byr hwn, ac nad oes ganddyn nhw'r wybodaeth hon am eu hincwm. Mae angen yr wybodaeth hon arnyn nhw'n gyflym iawn. Felly a allwn ni gael datganiad ar gyfer y ddau fater hynny fel mater o frys, os gwelwch yn dda?
Yes, I'll certainly ensure that as soon we are in a position to say more about the self-isolation payment of £500, we will share that detail about eligibility and how to go about claiming and receiving that funding. I can reassure colleagues that work is being completed at pace on that, and we will have more details to share on that very shortly. You will have heard my colleague Ken Skates during the briefing earlier on today talking about the support that we are making available to business and the discretionary element of that in order to allow local authorities to support those important businesses who might fall outside of the categories, such as being in receipt of small business rate relief, for example. But on both of those issues, there will be further detail provided to colleagues very shortly.
Byddaf yn gwneud yn siŵr, cyn gynted ag y byddwn ni mewn sefyllfa i ddweud mwy am y taliad hunanynysu o £500, y gwnawn ni rannu'r manylion hynny am gymhwysedd a sut i fynd ati i hawlio a chael y cyllid hwnnw. Gallaf sicrhau cyd-Aelodau fod gwaith yn cael ei gwblhau'n gyflym ar hynny, a bydd gennym fwy o fanylion i'w rhannu am hynny'n fuan iawn. Byddwch wedi clywed fy nghyd-Aelod Ken Skates yn ystod y sesiwn friffio yn gynharach heddiw yn sôn am y cymorth yr ydym ni'n ei ddarparu i fusnesau ac elfen ddewisol hynny er mwyn caniatáu i awdurdodau lleol gefnogi'r busnesau pwysig hynny a allai fod yn syrthio y tu allan i'r categorïau, megis y busnesau bach sy'n cael rhyddhad ardrethi busnes, er enghraifft. Ond ar y ddau fater hynny, caiff rhagor o fanylion eu roi i gydweithwyr yn fuan iawn.
I'm sure the Minister would want to join me in welcoming the news that Prescoed prison football team has been now allowed to play in the Sunday league in the Gwent Central League. It was a real tragedy that they were told, after 20 years, that they weren't able to re-enter the league for the coming season. But doesn't this reflect poorly on how we manage rehabilitation in Wales and how we manage people who are leaving the secure estate in Wales? A number of people who have played for this football team have spoken very eloquently about how this gave them the opportunity to start to rebuild their lives again, and it's important that we are able to work towards rehabilitation and to ensure that people who have served sentences in Wales are able to be supported as they leave the secure estate. So, I'd like to ask for a debate in Government time on the future of rehabilitation in Wales, and how the Welsh Government intends to address that issue.
I'd also like to ask for a statement or a debate on our Standing Orders as a Parliament. We've seen again over the last week that our processes, our privileges and our resources are being abused by people who have no electoral mandate at all in this place to play their musical chairs with their politics whilst we pay for it as taxpayers and as Members of this place. It brings this place into disrepute to see these charlatans and chancers moving across and around the Chamber at will. The people of Wales have a right to a democracy, and all of us in this place must respect that democracy. It is clear that some Members have no respect for that democracy, and, until the people of Wales have the opportunity to kick them out next May, it is important that our Standing Orders reflect that and respect that democracy.
Rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog eisiau ymuno â mi i groesawu'r newyddion bod tîm pêl-droed carchar Prescoed bellach wedi cael chwarae yng nghynghrair dydd Sul Cynghrair Canol Gwent. Roedd yn drasiedi yn wir pan gawsant wybod, ar ôl 20 mlynedd, nad oeddent yn gallu ailymuno â'r gynghrair ar gyfer y tymor sydd i ddod. Ond onid yw hyn yn adlewyrchu'n wael ar sut yr ydym ni'n rheoli adsefydlu yng Nghymru a sut yr ydym ni'n rheoli pobl sy'n gadael sefydliadau diogel yng Nghymru? Mae nifer o bobl sydd wedi chwarae i'r tîm pêl-droed hwn wedi siarad yn huawdl iawn am y ffordd y rhoddwyd cyfle iddyn nhw ddechrau ailadeiladu eu bywydau eto, ac mae'n bwysig y gallwn weithio tuag at adsefydlu a sicrhau bod pobl sydd wedi cwblhau dedfrydau yng Nghymru yn gallu cael eu cefnogi wrth iddynt adael yr ystad ddiogel. Felly, hoffwn i ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth ar ddyfodol adsefydlu yng Nghymru, a sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i'r afael â'r mater hwnnw.
Hoffwn i ofyn hefyd am ddatganiad neu ddadl ar ein Rheolau Sefydlog fel Senedd. Rydym wedi gweld eto yn ystod yr wythnos diwethaf fod ein prosesau, ein breintiau a'n hadnoddau yn cael eu cam-drin gan bobl nad oes ganddyn nhw fandad etholiadol o gwbl yn y lle hwn i chwarae newid cadeiriau gyda'u gwleidyddiaeth tra byddwn ni'n talu amdano fel trethdalwyr ac fel Aelodau o'r lle hwn. Mae'n dwyn anfri ar y lle hwn i weld y siarlataniaid a'r rhai eofn hyn yn symud ar draws ac o amgylch y Siambr yn ôl eu dymuniad. Mae gan bobl Cymru hawl i ddemocratiaeth, a rhaid i bob un ohonom ni yn y lle hwn barchu'r ddemocratiaeth honno. Mae'n amlwg nad oes gan rai Aelodau barch tuag at y ddemocratiaeth honno, a, hyd nes y caiff pobl Cymru gyfle i'w cicio allan fis Mai nesaf, mae'n bwysig bod ein Rheolau Sefydlog yn adlewyrchu hynny ac yn parchu'r ddemocratiaeth honno.
I thank Alun Davies for raising both of those issues, and I share his concern about the respect for democracy and the respect for the people who allow us the privilege of representing them here in the Senedd. I suppose this is a matter for the Business Committee, rather than the Government, but I do want to provide reassurance to colleagues that the work that was going on ahead of COVID in terms of looking again at our Standing Orders does intend to be resumed, and I'm sure that the Llywydd will be in touch with colleagues with more information about that in due course.
But, on the other matter of the football team, we're really supportive of using sport within the context of rehabilitation, as well as really focusing the attention on improving the health and well-being of men in prison and, of course, after they leave the prison estate as well. We have a partnership agreement for prison health, and that sets out our agreed priorities between Welsh Government, Public Health Wales, the prison service in Wales and the health boards, and that does include a specific focus on the use of the wider prison environment to promote health and well-being, with a focus on exercise and sport and being involved in teams and so on. I know that the Deputy Minister and Chief Whip is planning to provide a written statement to Members in the coming weeks updating us on justice issues, but I will obviously ensure that she's aware of your request for that debate in Government time as well.
Diolch i Alun Davies am godi'r ddau fater hynny, ac rwy'n rhannu ei bryder o ran parch tuag at ddemocratiaeth a pharch at y bobl sy'n rhoi'r fraint i ni eu cynrychioli yma yn y Senedd. Mae'n debyg mai mater i'r Pwyllgor Busnes, yn hytrach na'r Llywodraeth, yw hwn. Ond rwyf eisiau rhoi sicrwydd i fy nghyd-Aelodau mai'r bwriad yw y bydd y gwaith a oedd yn mynd rhagddo cyn COVID o ran ystyried ein Rheolau Sefydlog yn cael ei ailddechrau, ac rwy'n siŵr y bydd y Llywydd mewn cysylltiad â chydweithwyr sydd â rhagor o wybodaeth am hynny maes o law.
Ond, ar fater arall y tîm pêl-droed, rydym yn gefnogol iawn i ddefnyddio chwaraeon yng nghyd-destun adsefydlu, yn ogystal â phwysleisio'r sylw ar wella iechyd a lles dynion yn y carchar ac, wrth gwrs, ar ôl iddyn nhw adael y carchar hefyd. Mae gennym ni gytundeb partneriaeth ar gyfer iechyd mewn carchardai, ac mae hynny'n nodi ein blaenoriaethau cytûn rhwng Llywodraeth Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru, y gwasanaeth carchardai yng Nghymru a'r byrddau iechyd. Mae'n cynnwys pwysleisio'n benodol ar ddefnyddio amgylchedd ehangach y carchardai i hybu iechyd a lles, gan ganolbwyntio ar ymarfer corff a chwaraeon a bod yn rhan o dimau ac yn y blaen. Gwn fod y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip yn bwriadu darparu datganiad ysgrifenedig i'r Aelodau yn ystod yr wythnosau nesaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni o ran materion cyfiawnder, ond yn amlwg, byddaf i'n sicrhau ei bod yn ymwybodol o'ch cais am y ddadl honno yn amser y Llywodraeth hefyd.
Just before I call the next speaker, just to—. For the record, Members who change political groups or parties in this Chamber—that is not an abuse of Standing Orders. Members have done so throughout the term of this Senedd, and not only last week. That's a matter just for the record. Andrew R.T. Davies.
Cyn i mi alw'r siaradwr nesaf, dim ond i—. Er mwyn ei gofnodi, mae'r Aelodau sy'n newid grwpiau neu bleidiau gwleidyddol yn y Siambr hon—nid yw hynny'n gamddefnyddio'r Rheolau Sefydlog. Mae Aelodau wedi gwneud hynny drwy gydol tymor y Senedd hon, ac nid yn unig yr wythnos diwethaf. Mater i'r cofnod yn unig yw hynny. Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Organiser, could I seek two statements, or certainly a letter in the first instance, explaining why—from the health Minister—dentists aren't classed as key workers, and if there could be possible Government reconsideration of this? I find it remarkable that dentists aren't categorised as key workers, but there might be a perfectly logical reason why that it is the case. It escapes me at this moment in time, but I have been lobbied by dentists locally about this anomaly, and so if I could seek a letter or some form of explanation as to why this is the case, I'd be most grateful, and, in the best outcome possible, actually get them added to the list of key workers, given the imminent lockdown that is going to occur from Friday.
Secondly, the Government brought forward money for the vaginal mesh campaign and addressing the concerns that many people had brought to Senedd Members and also the Government around their experiences with the Welsh NHS in this particular area. One million pounds was allocated in 2018. I'd be grateful if we could seek a statement from the health Minister to actually explain what the outcomes are from that money that was allocated to address these very serious concerns that patients brought before the Senedd. I know this issue enjoys cross-party support, but, to date, in my meetings over the last week when I've met campaigners in this particular area, they seem unsure as to what exactly has been achieved by this money that was allocated from the Welsh Government back in 2018, and a clear explanation laid out in a statement I think would benefit many people. Thank you.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad, neu lythyr yn sicr yn y lle cyntaf,—gan y Gweinidog iechyd—yn esbonio pam nad yw deintyddion yn cael eu hystyried yn weithwyr allweddol, ac a fyddai modd i'r Llywodraeth ailystyried hyn? Rwy'n ei chael yn rhyfeddol nad yw deintyddion yn cael eu dynodi'n weithwyr allweddol, ond efallai fod rheswm cwbl resymegol pam mae hynny'n wir. Ni allaf ddeall hynny ar hyn o bryd, ond rwyf wedi cael fy lobïo gan ddeintyddion yn lleol ynghylch yr anghysondeb hwn. Felly os caf i ofyn am lythyr neu ryw fath o esboniad o ran pam mae hyn yn wir, byddwn i'n dra diolchgar, a'r canlyniad gorau posibl fyddai eu hychwanegu at y rhestr o weithwyr allweddol, o gofio'r cyfnod o gyfyngiadau symud a fydd yn digwydd o ddydd Gwener ymlaen.
Yn ail, cyflwynwyd arian gan y Llywodraeth ar gyfer ymgyrch rhwyll y wain a mynd i'r afael â'r pryderon yr oedd llawer o bobl wedi'u cyflwyno i Aelodau'r Senedd a hefyd y Llywodraeth ynghylch eu profiadau gyda GIG Cymru yn y maes penodol hwn. Cafodd miliwn o bunnoedd ei ddyrannu yn 2018. Byddwn i'n ddiolchgar pe gallem ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd i egluro beth yw canlyniadau'r arian hwnnw a gafodd ei ddyrannu i fynd i'r afael â'r pryderon difrifol iawn hyn a ddaeth gerbron y Senedd gan gleifion. Rwy'n gwybod bod cefnogaeth drawsbleidiol i'r mater hwn. Ond hyd yma, yn fy nghyfarfodydd yn ystod yr wythnos diwethaf gydag ymgyrchwyr yn y maes penodol hwn, mae'n ymddangos eu bod yn ansicr beth yn union sydd wedi'i gyflawni gan yr arian hwn a gafodd ei ddyrannu gan Lywodraeth Cymru yn ôl yn 2018, a byddai esboniad clir wedi'i osod mewn datganiad o fudd i lawer o bobl yn fy marn i. Diolch.
[Inaudible.]—for raising both of those issues, and I'll certainly endeavour to get an explanation for you in terms of the classification of dentists as key workers, as we move into the firebreak period. I do know that dentistry did continue throughout the lockdown earlier in the year, although it was focused very much on the more urgent end of the spectrum. But, as I say, I will get that explanation for the Member.
And I know that several Members will also be interested in an update on the issue of vaginal mesh, so I will ensure that I speak to the health Minister to relay that particular request.
[Anhyglywadwy.]—am godi'r ddau fater hynny, ac yn sicr, byddaf i'n ymdrechu i gael esboniad ichi o ran dynodi deintyddion fel gweithwyr allweddol, wrth inni symud i'r cyfnod atal byr. Gwn fod deintyddiaeth wedi parhau drwy gydol y cyfyngiadau symud yn gynharach yn y flwyddyn, er eu bod yn canolbwyntio'n fawr ar achosion mwy brys. Ond, fel y dywedais, byddaf i'n cael yr esboniad hwnnw i'r Aelod.
Ac rwy'n gwybod y bydd gan nifer o Aelodau ddiddordeb hefyd yn yr wybodaeth ddiweddaraf am fater rhwyll y wain, felly byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod yn siarad â'r Gweinidog Iechyd i drosglwyddo'r cais penodol hwnnw.
I'd like to ask for a statement from the Minister for the environment on the running of the Bryn site in Gelligaer. This site is run by the Bryn Group and is involved, amongst other things, in waste management and recycling. The group has had to apologise publicly in the past few days because of plastic contamination in the soil. I've seen it myself, and it is devastating. Plastic waste is littered right through the compost that's been used on the site, contaminating the land, including in pasture that will be used for silage. Trefnydd, I fear there's a risk that the plastic will enter our food chain.
Now, we're not talking about the odd bit of plastic; this is shredded right through the bund. It is contamination on a shattering scale. I've written to the Minister, asking if she could call for an investigation into complaints by residents about this waste, as well as dust caused by the works in the quarry and intrusive smells that affect residents in Gelligaer and Penybryn. Residents are concerned for their own health, understandably, but also the effect that this industrial pollution could have on residents of the area for years to come. I haven't had a response to my letter yet, and so I'm asking for an oral statement from the Minister, at her earliest convenience, to address this issue, which has now received coverage in the Western Mail. This can't be allowed to go on. Concerns have been raised with me that grass seed is being scattered liberally across the bund to try to cover up the plastic that's been exposed in the soil, and I've seen evidence that contradicts the management's claim that the plastic was removed last week. It's clear that we need that investigation, so, Trefnydd, I implore your Government to make this happen as soon as possible.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Amgylchedd ar redeg safle'r Bryn yng Ngelligaer. Mae'r safle hwn yn cael ei redeg gan y Grŵp Bryn ac mae'n ymwneud, ymhlith pethau eraill, â rheoli gwastraff ac ailgylchu. Bu'n rhaid i'r grŵp ymddiheuro'n gyhoeddus yn ystod y dyddiau diwethaf oherwydd halogiad plastig yn y pridd. Rwyf wedi ei weld fy hun, ac mae'n ddinistriol iawn. Mae gwastraff plastig yn frith drwy'r compost a gaiff ei ddefnyddio ar y safle, gan halogi'r tir, gan gynnwys yn nhir pori a gaiff ei ddefnyddio ar gyfer silwair. Trefnydd, rwy'n ofni bod perygl y bydd y plastig yn mynd i mewn i'n cadwyn fwyd ni.
Nawr, nid ydym ni'n sôn am ambell ddarn o blastig yma; mae hyn yn frith drwy'r holl fwnd. Mae'n halogiad ar raddfa ysgytwol. Rwyf wedi ysgrifennu at y Gweinidog, yn gofyn a allai alw am ymchwiliad i gwynion gan drigolion o ran y gwastraff hwn, yn ogystal â'r llwch a gaiff ei achosi gan y gwaith yn y chwarel ac arogleuon ymwthiol sy'n effeithio ar drigolion Gelligaer a Phenybryn. Mae trigolion yn pryderu am eu hiechyd eu hunain, yn ddealladwy, ond hefyd yr effaith y gallai'r llygredd diwydiannol hwn ei chael ar drigolion yr ardal am flynyddoedd i ddod. Nid wyf wedi cael ymateb i fy llythyr i eto, ac felly rwy'n gofyn am ddatganiad llafar gan y Gweinidog, cyn gynted â phosibl, i fynd i'r afael â'r mater hwn, sydd bellach wedi cael sylw yn y Western Mail. Ni ddylid caniatáu i hyn barhau. Codwyd pryderon gyda mi fod hadau glaswellt yn cael eu gwasgaru'n hael ledled y bwnd i geisio gorchuddio'r plastig sydd wedi'i amlygu yn y pridd, ac rwyf wedi gweld tystiolaeth sy'n gwrth-ddweud honiad y rheolwyr bod y plastig wedi'i symud oddi yno yr wythnos diwethaf. Mae'n amlwg bod angen yr ymchwiliad hwnnw, felly, Trefnydd, rwy'n erfyn ar eich Llywodraeth i wneud i hyn ddigwydd cyn gynted â phosibl.
Well, Delyth Jewell has raised some very serious concerns there. I do note that she has written to the Minister, drawing the Minister's attention to these concerns, and I will ensure that a response to you is forthcoming as soon as possible.
Wel, mae Delyth Jewell wedi codi rhai pryderon difrifol iawn yna. Sylwaf ei bod wedi ysgrifennu at y Gweinidog, gan dynnu sylw'r Gweinidog at y pryderon hyn, a byddaf yn gwneud yn siŵr y byddwch yn cael ymateb cyn gynted â phosibl.
I wish to request two statements to the Senedd—firstly, a comprehensive statement outlining the support measures put in place across Wales during the COVID-19 pandemic to support musicians, freelance and otherwise, and their livelihoods, and the measures to support community music—the very heart and soul of Welsh communities—such as choirs, choral societies, brass bands and community orchestras.
And, second, can I call upon the Welsh Government to also provide a statement to urgently implement the measures that have been called for by the Senedd cross-party group on music and outstanding from the correspondence of August and September and my ministerial meeting, namely (1) the provision of specific guidance for the teaching of instrumental music in schools; (2) the private teaching practice guidance across Wales; an outline specification for the operation in future of ensembles, bands and orchestras and the return strategy for public performance, a premise vital for the sector; and, finally, within that, an updated report to this place on the future of music support services and the conclusive feasibility study and progress on the development of a national music strategy for Wales and an underpinning music education plan—never more critical for creative Wales?
Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad i'r Senedd—yn gyntaf, datganiad cynhwysfawr yn amlinellu'r mesurau cymorth a gafodd eu rhoi ar waith ledled Cymru yn ystod pandemig COVID-19 i gefnogi cerddorion, gweithwyr llawrydd ac fel arall, a'u bywoliaeth, a'r mesurau i gefnogi cerddoriaeth gymunedol—craidd cymunedau Cymru—megis corau, cymdeithasau corawl, bandiau pres a cherddorfeydd cymunedol.
Ac, yn ail, a gaf i alw ar Lywodraeth Cymru hefyd i ddarparu datganiad i weithredu ar frys y mesurau y mae grŵp trawsbleidiol y Senedd ar gerddoriaeth wedi galw amdanynt ac sy'n weddill o ohebiaeth Awst a Medi a fy nghyfarfod gweinidogol, sef (1) darparu canllawiau penodol ar gyfer addysgu cerddoriaeth offerynnol mewn ysgolion; (2) y canllawiau ymarfer addysgu preifat ledled Cymru; manyleb amlinellol ar gyfer gweithredu ensemblau, bandiau a cherddorfeydd yn y dyfodol a'r strategaeth ar gyfer perfformiadau cyhoeddus yn dychwelyd, sy'n gynsail hanfodol i'r sector; ac, yn olaf, o fewn hynny, adroddiad gyda'r wybodaeth ddiweddaraf i'r lle hwn ar ddyfodol gwasanaethau cefnogi cerddoriaeth a'r astudiaeth ddichonoldeb bendant a'r cynnydd o ran datblygu strategaeth gerddoriaeth genedlaethol i Gymru a chynllun addysg cerddoriaeth sylfaenol—nad yw erioed wedi bod yn bwysicach i Gymru greadigol?
Thank you to Rhianon for raising this issue, and I know that she is a huge champion within the Senedd for music and for everything that it can do to improve our lives at this very difficult time. I'd be happy to seek an update from the Welsh Government on all of those issues in terms of how we're seeking to update our operational guidance for schools and also the guidance for a phased return of performance at culture and heritage venues and destinations, and also the concerns that I know Rhianon Passmore has about music services and the music feasibility study and funding for music education more widely.
Beyond providing a written response to the Member, I do know that there's a debate on the Culture, Welsh Language and Communications Committee's report on the impact of COVID-19 on the creative industries. That's due to take place on 11 November, and I think that will be another useful opportunity to hear the latest from the Minister on this particular aspect.
Diolch i Rhianon am godi'r mater hwn, a gwn ei bod yn bencampwr enfawr o fewn y Senedd dros gerddoriaeth a phopeth y gall ei wneud i wella ein bywydau ar yr adeg anodd iawn hon. Byddwn i'n hapus i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru am yr holl faterion hynny o ran sut yr ydym ni'n ceisio diweddaru ein canllawiau gweithredol ar gyfer ysgolion a hefyd y canllawiau ar gyfer perfformiadau'n dychwelyd yn raddol mewn lleoliadau a chyrchfannau diwylliant a threftadaeth, a hefyd y pryderon sydd gan Rhianon Passmore o ran gwasanaethau cerddoriaeth a'r astudiaeth ddichonoldeb cerddoriaeth a chyllid ar gyfer addysg cerddoriaeth yn ehangach.
Y tu hwnt i ddarparu ymateb ysgrifenedig i'r Aelod, rwy'n gwybod bod yna ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu ar effaith COVID-19 ar y diwydiannau creadigol. Mae hynny i fod i ddigwydd ar 11 Tachwedd, ac rwy'n credu y bydd hwnnw'n gyfle defnyddiol arall i glywed y diweddaraf gan y Gweinidog ar yr agwedd benodol hon.
Trefnydd, I would like to call for a statement from the Minister for health regarding the treatment of elderly persons during the current pandemic. Yesterday, I was asked to attend a meeting with a small group of assisted living residents to discuss the issues they were facing in recent months, only for them to be told by Coastal Housing that they had to meet outdoors. Some of these residents were vulnerable, with a wide variety of health issues, some needing supplemental oxygen, yet they were being asked to sit outside in temperatures that barely hit double digits. Coastal Housing were being overzealous in interpreting the COVID regulations, and half a dozen or so people sitting meters apart and wearing masks poses no great transmission risk, and yet they were told that such a meeting could not be held indoors. Despite there being prior notice of the meeting, they were only told five minutes before. Residents are also concerned that new residents are not being tested, prior to entry to live there, for COVID-19.
I'd like the Welsh Government to ensure that guidance that goes out to housing associations and local authorities takes account of the risks to both the physical and mental health of vulnerable elderly people. So, such guidance needs to balance the harms of COVID-19 against the harms of measures to tackle the disease. And following conversations with staff—whom I had every sympathy for—regarding assisted living, too much was left open to interpretation, which was then inconsistent in delivery, and much clearer guidelines are needed in order to promote a healthy relationship for staff and residents alike.
My second point is—
Trefnydd, hoffwn i alw am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ynglŷn â thrin pobl hŷn yn ystod y pandemig presennol. Ddoe, gofynnwyd imi fynd i gyfarfod gyda grŵp bach o breswylwyr byw â chymorth i drafod y materion yr oedden nhw'n eu hwynebu yn ystod y misoedd diwethaf, dim ond iddynt gael gwybod gan Tai Arfordirol fod yn rhaid iddynt gyfarfod allan yn yr awyr agored. Roedd rhai o'r preswylwyr hyn yn agored i niwed, gydag amrywiaeth eang o broblemau iechyd. Roedd angen ocsigen ychwanegol ar rai ohonyn nhw, ac eto i gyd gofynnwyd iddynt eistedd y tu allan mewn tymheredd a oedd prin yn cyrraedd deg canran. Roedd Tai Arfordirol yn dehongli rheoliadau COVID yn orfrwdfrydig. Nid yw hanner dwsin o bobl sy'n eistedd metrau ar wahân ac yn gwisgo masgiau yn peri risg fawr o drosglwyddo’r haint, ac eto i gyd cawsant wybod nad oedd modd cynnal cyfarfod o'r fath dan do. Er bod rhybudd wedi bod ymlaen llaw o'r cyfarfod, dim ond pum munud cyn y cyfarfod y cafodd y preswylwyr wybod. Hefyd, mae'r preswylwyr yn pryderu nad yw preswylwyr newydd yn cael eu profi ar gyfer COVID-19 cyn iddynt ddod yno i fyw.
Hoffwn i i Lywodraeth Cymru sicrhau y dylai'r canllawiau sy'n cael eu rhoi i gymdeithasau tai ac awdurdodau lleol yn ystyried y risgiau i iechyd corfforol a meddyliol pobl hŷn sy'n agored i niwed. Felly, mae angen i ganllawiau o'r fath gydbwyso niwed COVID-19 yn erbyn y niwed gan fesurau i fynd i'r afael â'r clefyd. Ac yn dilyn sgyrsiau gyda'r staff—yr oedd gennyf bob cydymdeimlad â nhw—ynglŷn â byw â chymorth, roedd gormod yn agored i ddehongliad, ac felly'n anghyson wrth gael ei gyflawni, ac mae angen canllawiau llawer cliriach er mwyn hyrwyddo perthynas iach i staff a phreswylwyr fel ei gilydd.
Fy ail bwynt yw—
No, no, no, no—there's no time for a second point.
Na, na, na, nid oes amser ar gyfer ail bwynt.
It was in relation to Alun Davies's hypocritical contribution about—
Roedd yn ymwneud â chyfraniad rhagrithiol Alun Davies ynghylch—
You've exceeded your time by some considerable amount, Caroline Jones. The Trefnydd to respond.
Rydych chi wedi mynd dros eich amser o gryn dipyn, Caroline Jones. Y Trefnydd i ymateb.
Thank you, Llywydd. This is a really difficult issue, isn't it, in terms of balancing the needs and the risks in regard to emotional and mental health and well-being and the risks posed by COVID. I do hope that the Welsh Government's guidance does seek to sensitively and sensibly address those risks, but I will ask the Member in the first instance to write to the Deputy Minister for Social Services, outlining those concerns in more detail, so we can consider whether or not the guidance does fully provide the providers with the information that they need in order to take the right decisions to protect the health and well-being of the people that they provide services for.
Diolch, Llywydd. Mater anodd iawn, onid e, yw cydbwyso'r anghenion a'r risgiau o ran iechyd a lles emosiynol a meddyliol a'r risgiau syn cael eu hachosi gan COVID. Rwy'n gobeithio y bydd canllawiau Llywodraeth Cymru yn ceisio mynd i'r afael â'r risgiau hynny mewn modd sensitif a synhwyrol, ond rwy'n gofyn i'r Aelod ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn y lle cyntaf, yn amlinellu'r pryderon hynny'n fanylach, fel y gallwn ni ystyried a yw'r canllawiau'n rhoi'r wybodaeth y mae ei hangen ar y darparwyr yn llawn ai peidio er mwyn gwneud y penderfyniadau cywir i ddiogelu iechyd a lles y bobl y maen nhw'n darparu gwasanaethau ar eu cyfer.
Mark Isherwood.
Mark Isherwood.
Hello.
Helo.
Hello.
Helo.
I call for an oral statement, or preferably a debate, in Welsh Government time on the Welsh Government's draft plan to tackle fuel poverty in Wales after the Welsh Government today withdrew its key oral statement on this and replaced it with only a written statement, which didn't allow questioning.
The Welsh Government's plan to tackle fuel poverty in Wales included new non-statutory targets to 2035 and no interim milestones to get there, despite the Warm Homes and Energy Conservation Act 2000, amended by the Energy Act 2013, stating the requirement that a fuel poverty strategy in Wales must
'specify interim objectives to be achieved and target dates for achieving them'.
The Minister accepted the statement in National Energy Action's UK fuel poverty monitor last year that:
'The Welsh Government should publish and make available a Cold Weather Plan for Wales to address the burden of excess winter deaths and cold-related ill health in the country.'
However, the Welsh Government consultation on its new plan seemingly includes nothing new or additional now to address the urgent needs of fuel-poor households this winter, particularly in light of COVID-19. We therefore need to know what additional actions the Welsh Government is taking to support fuel-poor households this winter. The Older People's Commissioner for Wales refers to figures showing around 67,000 older households living in fuel poverty in Wales, despite a statutory duty to eradicate fuel poverty. We therefore need to know how the Welsh Government responds to the commissioner's call for the Welsh Government to establish an emergency grant fund to make improvements to older people's home environments to support those most at risk of fuel poverty this winter, and to invest—[Inaudible.]—campaigns and assistance to increase take-up of pension credit.
And, finally, we need to know how the Welsh Government responds to the Community Housing Cymru research, which estimated that the cost of decarbonising all 230,000 units in the Welsh social housing sector exceeds £4.2 billion. A written statement will not do the job. I call on the Welsh Government therefore to find the time to bring this to this Chamber. Thank you.
Rwy'n galw am ddatganiad llafar, neu ddadl os oes modd, yn amser Llywodraeth Cymru ar gynllun drafft Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd yng Nghymru, ar ôl i Lywodraeth Cymru heddiw dynnu ei datganiad llafar allweddol ar hyn yn ôl a rhoi datganiad ysgrifenedig yn ei le, nad oedd yn caniatáu cwestiynau.
Roedd cynllun Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd yng Nghymru yn cynnwys targedau anstatudol newydd hyd at 2035 a dim cerrig milltir dros dro i gyrraedd yno, er gwaethaf Deddf Cartrefi Cynnes ac Arbed Ynni 2000, a gafodd ei diwygio gan Ddeddf Ynni 2013, gan nodi'r gofyniad bod yn rhaid i strategaeth tlodi tanwydd yng Nghymru
'bennu amcanion interim i'w cyflawni a dyddiadau targed ar eu cyfer'.
Fe wnaeth y Gweinidog dderbyn y datganiad ym monitor tlodi tanwydd y DU gan National Energy Action y llynedd:
'Dylai Llywodraeth Cymru gyhoeddi a darparu Cynllun Tywydd Oer i Gymru i fynd i'r afael â baich marwolaethau ychwanegol yn y gaeaf a salwch sy'n gysylltiedig ag oerfel.'
Fodd bynnag, mae'n ymddangos nad yw ymgynghoriad Llywodraeth Cymru ar ei chynllun newydd yn cynnwys dim byd newydd nac ychwanegol nawr i fynd i'r afael ag anghenion brys aelwydydd sy'n dlawd o ran tanwydd y gaeaf hwn, yn enwedig yng ngoleuni COVID-19. Felly, mae angen inni wybod pa gamau ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi aelwydydd sy'n dlawd o ran tanwydd y gaeaf hwn. Mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru yn cyfeirio at ffigurau sy'n dangos bod tua 67,000 o aelwydydd hŷn yn byw mewn tlodi tanwydd yng Nghymru, er gwaethaf dyletswydd statudol i ddileu tlodi tanwydd. Felly, mae angen inni wybod sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i alwad y Comisiynydd ar Lywodraeth Cymru i sefydlu cronfa grant ar frys i wneud gwelliannau i amgylcheddau cartrefi pobl hŷn i gefnogi'r rhai sydd fwyaf tebygol o ddioddef tlodi tanwydd y gaeaf hwn, ac i fuddsoddi—[Anghlywadwy.]—ymgyrchoedd a chymorth i gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn.
Ac, yn olaf, mae angen inni wybod sut y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i ymchwil Cartrefi Cymunedol Cymru, a oedd wedi amcangyfrif bod y gost o ddatgarboneiddio pob un o'r 230,000 uned yn sector tai cymdeithasol Cymru yn fwy na £4.2 biliwn. Ni fydd datganiad ysgrifenedig yn cyflawni'r gwaith. Rwy'n galw ar Lywodraeth Cymru felly i ddod o hyd i'r amser i gyflwyno hyn gerbron y Siambr hon. Diolch.
Before the Trefnydd responds, I'm assuming that enough of that was heard by the Trefnydd to respond, but if I can ask you, Mark Isherwood, to have a discussion with some of our technicians, just to make sure that the quality of your sound is improved. If you want to take part in any other contribution this afternoon, I think some work needs to be done to improve the quality of your sound. But that can be done, I'm sure.
Rebecca Evans to respond.
Cyn i'r Trefnydd ymateb, rwy'n tybio bod y Trefnydd wedi clywed digon i allu ymateb, ond os gallaf ofyn i chi, Mark Isherwood, gael trafodaeth gyda rhai o'n technegwyr, dim ond i wneud yn siŵr bod ansawdd eich sain yn gwella. Os ydych eisiau cymryd rhan mewn unrhyw gyfraniad arall y prynhawn yma, rwy'n credu bod angen gwneud rhywfaint o waith i wella ansawdd eich sain. Ond mae modd gwneud hynny, rwy'n siŵr.
Rebecca Evans i ymateb.
Well, withdrawing items from the agenda for Plenary is never done lightly, and, obviously, this is something that we wanted to bring forward for colleagues to be able to discuss and question the Minister on today. But, unfortunately, we have had to change it to a written statement due to the additional coronavirus firebreak debate, which will be taking place later this afternoon. I think most people will understand that that was, under the circumstances, a reasonable thing to do.
But I do think that Mark Isherwood has had the opportunity during the business statement to put on record the contribution that he might have sought to make later in the day, in terms of the questions and concerns he has about the draft plan to tackle fuel poverty. And I know that the Minister would welcome any further queries or contributions in writing as she continues to put in place the plan to tackle fuel poverty.
Wel, nid ar chwarae bach y caiff eitemau eu tynnu’n ôl o'r agenda ar gyfer y Cyfarfod Llawn, ac, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth yr oeddem ni eisiau ei gyflwyno i gydweithwyr allu ei drafod a holi'r Gweinidog amdano heddiw. Ond, yn anffodus, rydym wedi gorfod ei newid i ddatganiad ysgrifenedig oherwydd y ddadl ychwanegol ar y cyfnod atal byr, a fydd yn digwydd yn ddiweddarach y prynhawn yma. Rwy'n credu y bydd y rhan fwyaf o bobl yn deall bod hynny, o dan yr amgylchiadau, yn beth rhesymol i'w wneud.
Ond rwy'n credu bod Mark Isherwood wedi cael cyfle yn ystod y datganiad busnes i gofnodi'r cyfraniad y gallai fod wedi ceisio'i wneud yn ddiweddarach yn y dydd, o ran y cwestiynau a'r pryderon sydd ganddo am y cynllun drafft i fynd i'r afael â thlodi tanwydd. Ac fe wn y byddai'r Gweinidog yn croesawu unrhyw ymholiadau neu gyfraniadau pellach yn ysgrifenedig wrth iddi barhau i roi'r cynllun i fynd i'r afael â thlodi tanwydd ar waith.
Can I also ask, Trefnydd, for further clarification from the Welsh Government on the firebreak lockdown? And perhaps the debate later on this afternoon is an opportunity for the Minister to respond. I've been contacted by the owners of Raglan Garden Centre, who are very concerned about the closure of garden centres over the next few weeks. I know that my colleague the Member for South Wales East, Laura Anne-Jones, has also told me that the owners of Usk garden centre are very concerned about the upcoming closure. I appreciate that cafes and restaurants in garden centres probably should be closing as part of that lockdown, if that's going ahead, but garden centres are big places; there are other areas, mainly outdoor areas; there are areas for Christmas tree purchase, for food, et cetera. If social distancing can be maintained in places like this, then why are we having this total closure of garden centres at this time? As I say, perhaps the Minister can come back to this in the debate later.
A gaf i ofyn hefyd, Trefnydd, am eglurhad pellach gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r cyfnod atal byr? Ac efallai fod y ddadl yn ddiweddarach y prynhawn yma yn gyfle i'r Gweinidog ymateb. Mae perchnogion Canolfan Arddio Rhaglan wedi cysylltu â mi, ac maent yn pryderu'n fawr ynghylch canolfannau garddio yn gorfod cau yn ystod yr wythnosau nesaf. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Ddwyrain De Cymru, Laura Anne-Jones, hefyd wedi dweud wrthyf fod perchnogion canolfan arddio Brynbuga yn pryderu'n fawr am orfod cau'n fuan. Rwy'n sylweddoli y dylai caffis a bwytai mewn canolfannau garddio fod yn cau fel rhan o'r cyfyngiadau symud, os yw'n mynd rhagddo, ond mae canolfannau garddio yn lleoedd mawr; mae mannau eraill, mannau awyr agored yn bennaf; mae mannau ar gyfer prynu coed Nadolig, ar gyfer bwyd, ac yn y blaen. Os oes modd cynnal pellter cymdeithasol mewn lleoedd fel hyn, yna pam mae'n rhaid inni gau canolfannau garddio'n llwyr ar hyn o bryd? Fel y dywedais i, efallai y gall y Gweinidog ddod yn ôl at hyn yn y ddadl yn nes ymlaen.
Trefnydd.
Trefnydd.
Thank you, Llywydd. Yes, so as I said to Darren Millar at the start of the business statement earlier on, we do have the statement on the coronavirus firebreak just a few more items down the agenda this afternoon, and perhaps that would be the best opportunity to raise this issue further.
Diolch, Llywydd. Felly, fel y dywedais wrth Darren Millar ar ddechrau'r datganiad busnes yn gynharach, mae gennym y datganiad ar y cyfnod atal byr, ychydig o eitemau i lawr yr agenda y prynhawn yma, ac efallai mai dyna fyddai'r cyfle gorau i godi'r mater hwn ymhellach.
Diolch i'r Trefnydd. Fe fyddwn ni nawr yn cymryd egwyl fer.
I thank the Trefnydd. We will now take a short break.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:34.
Plenary was suspended at 15:34.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:40, gyda David Melding yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:40, with David Melding in the Chair.
Order, order. The Senedd is back in session.
Trefn, trefn. Mae cyfarfod y Senedd wedi ailddechrau.
Item 4 will be issued as a written statement.
Fe gaiff eitem 4 ei chyhoeddi'n ddatganiad ysgrifenedig.
We therefore move to item 5, which is a statement by the Deputy Minister for Economy and Transport on funding for buses, and I call the Deputy Minister, Lee Waters.
Fe symudwn ni felly at eitem 5, sef datganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â chyllid ar gyfer bysiau, ac rwy'n galw ar y Dirprwy Weinidog, Lee Waters.
Thank you. I would like update Members on the arrangements for public transport during the firebreak lockdown that the First Minister announced yesterday and to answer questions on the implications for our overall approach.
From Friday, we're asking people to stay at home. Non-essential retail will be closed, people will be expected to work from home where possible, and visits to other households will be prohibited, except in limited circumstances. Unless we have an essential reason for going out, we all need to play our part in disrupting the coronavirus chains of transmission.
The Welsh Government will make sure that buses and trains continue to operate in peak hours to enable key workers to do their jobs, but outside of the main commuting times, we have asked Transport for Wales and bus operators to reduce services for the lockdown period. This is not straightforward due to de-registering routes, rostering staff and interlinking services. This was why we briefed operators last Friday that we were considering introducing measures. We did so in good faith, and I'm disappointed that was breached.
For the lockdown period, services will be similar to those in August. Passengers need to know that late cancellations and changes to timetabled services are likely, and those who must use public transport should check directly with operators before travelling.
Across the world, fewer people are using mass transport. In Wales, we have seen an unprecedented, sharp and severe drop in bus passenger numbers, causing the loss of almost all ticket revenue. Although demand had gradually returned, revenues are likely to remain low for the foreseeable future as a result of social distancing requirements limiting capacity. This clearly has significant implications for the viability of bus companies, especially as the UK Government brings the furlough scheme to a premature end.
Following the First Minister’s announcement of a short firebreak, the economic resilience fund is being enhanced. It will have £300 million available to provide financial support to businesses. Both bus and coach companies are eligible for the economic resilience fund. Indeed, many have already benefited from previous phases of the ERF. We are also working with several operators on decarbonising and modernising their fleets, and this is something I want to see more of in the future.
The Welsh Government has stepped in to help bus operators meet the challenges of coronavirus. During the first peak of the virus, we were subsidising every bus passenger to the tune of £30 per head. Had we not done so, commercial bus operators would have gone out of business and people left stranded. Our support has been vital in ensuring that key workers can get to work, schools could re-open, and people who rely on our bus networks have been able to access shops and key services.
Transport for Wales's surveys of bus users show that 78 per cent of people who travel by bus do not have access to a private car. This includes disproportionately high numbers of younger, older, disabled, ethnic minorities, women, and those on low incomes. Our support for buses is a matter of social justice.
We recently announced a package of £84.6 million of funding to help maintain and develop service levels for the rest of this financial year. This year, in total, our support for bus services will stand at £140 million. This is a significant investment at a time when public funding is under unprecedented pressure, and this is going to be difficult to maintain, so we have to have reform.
The existing ecosystem within which bus services are funded, delivered and managed is complicated by a deregulated, fragmented and commercially motivated market. Our funding is paid to around 80 bus operators through 22 local authorities via a number of funding streams and contracting mechanisms, which have grown in scale and complexity over the last 30 years. Despite the majority of their income coming from the public sector, individual operators determine routes, frequencies and fares, while customers are faced with services that often don't integrate with other modes, timetables that don't connect with other routes, and tickets that won't work with other operators. This can't go on.
In return for this funding, we want a new deal for passengers. We'd like to do this in co-operation with the operators and we are working with them to build a partnership that delivers our wider objectives—one that gives taxpayers more influence over routes and standards, and allows management and integration across transport modes, including smart ticketing, co-ordinated routing, and integrated timetabling. It needs to be a fair deal for passengers. For our investment, we want to be able to secure a multimodal network that is better able to match supply to demand. We want to be able to flex services based on passenger need and driven by data. We want this to be delivered regionally, and shaped by our decarbonisation and equality priorities.
It is the most radical intervention in the bus network since deregulation over 30 years ago. We are still living with the legacy of this misconceived privatisation project. The legislative framework that remains continues to be a barrier to achieving a joined-up transport system. As Members know, we had intended to bring forward a Bill to the Senedd to modernise it, but the impact of coronavirus means that is no longer possible. We hope the next Welsh Government is able to take that forward, and in the meantime, we are looking to maximise our other levers to achieve our objectives. Members across the Senedd are committed to ensuring social justice and tackling climate change. Buses are a key part of delivering on these goals, and I will keep Members updated on the work we are doing to give our constituents the public transport system they deserve. Diolch.
Diolch. Fe hoffwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y trefniadau ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus yn ystod y cyfnod atal byr a gyhoeddodd y Prif Weinidog ddoe yn ogystal ag ateb cwestiynau am y goblygiadau i'n dull cyffredinol ni o weithredu.
O ddydd Gwener ymlaen, rydym yn gofyn i bobl aros gartref. Fe fydd siopau manwerthu ar gau os nad ydyn nhw'n gwerthu nwyddau hanfodol, fe fydd disgwyl i bobl weithio o gartref lle bo hynny'n bosibl, ac fe fydd ymweliadau ag aelwydydd eraill yn cael eu gwahardd, ac eithrio mewn amgylchiadau prin. Oni bai fod gennym reswm hanfodol dros fynd allan, fe fydd angen i bob un ohonom chwarae ein rhan i dorri'r cadwyni sy'n trosglwyddo coronafeirws.
Bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod bysiau a threnau'n parhau i redeg yn ystod oriau brig i alluogi gweithwyr allweddol fynd i'w gwaith, ond y tu allan i'r prif amseroedd cymudo, rydym wedi gofyn i Drafnidiaeth Cymru a gweithredwyr bysiau leihau gwasanaethau yn ystod y cyfnod o gyfyngiadau symud. Nid yw hyn yn syml oherwydd mae angen dadgofrestru llwybrau, trefnu staffio a rhyng-gysylltu gwasanaethau. Dyna pam y briffiwyd y gweithredwyr ddydd Gwener diwethaf ein bod ni'n ystyried cyflwyno mesurau. Fe wnaethom hynny'n hollol ddidwyll, ac rwy'n siomedig i hynny gael ei dorri.
Yn ystod y cyfnod o gyfyngiadau symud, bydd y gwasanaethau yn debyg i rai mis Awst. Mae angen i deithwyr wybod y bydd canslo hwyr a newidiadau i wasanaethau a amserlennwyd yn debygol, ac fe ddylai'r rhai sy'n gorfod defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus wneud ymholiadau gyda'r gweithredwyr yn uniongyrchol cyn teithio.
Ledled y byd, mae llai o bobl yn defnyddio trafnidiaeth dorfol. Yng Nghymru, rydym wedi gweld gostyngiad sydyn a difrifol na welwyd ei fath erioed o'r blaen o ran nifer y teithwyr ar fysiau, gan achosi colli bron pob refeniw o docynnau. Er bod y galw wedi dychwelyd yn raddol, bydd refeniw'n debygol o barhau i fod yn isel yn y dyfodol rhagweladwy o ganlyniad i ofynion cadw pellter cymdeithasol sy'n cyfyngu ar niferoedd y bobl sy'n gallu teithio. Mae'n amlwg y bydd hynny'n golygu goblygiadau sylweddol i hyfywedd cwmnïau bysiau, yn enwedig gan fod Llywodraeth y DU yn dod â'r cynllun ffyrlo i ben cyn ei amser.
Yn dilyn cyhoeddiad y Prif Weinidog am gyfnod atal byr, mae'r gronfa cadernid economaidd yn cael ei hatgyfnerthu. Fe fydd £300 miliwn ar gael i roi cymorth ariannol i fusnesau. Mae cwmnïau bysiau a cherbydau yn gymwys am y gronfa cadernid economaidd. Yn wir, mae llawer wedi elwa eisoes ar gamau blaenorol y gronfa. Rydym yn gweithio hefyd gyda nifer o weithredwyr ar ddatgarboneiddio a moderneiddio eu fflydoedd, ac rwy'n awyddus i weld mwy o bethau fel hyn yn y dyfodol.
Mae Llywodraeth Cymru wedi dod i'r adwy i helpu gweithredwyr bysiau i ymateb i heriau coronafeirws. Yn ystod y don gyntaf o'r feirws, roeddem yn sybsideiddio pob teithiwr ar fws ar gyfradd o £30 y pen. Pe na fyddem wedi gwneud hynny, fe fyddai cwmnïau bysiau masnachol wedi mynd i'r wal a phobl wedi'u gadael heb unrhyw fodd o deithio. Mae ein cefnogaeth ni wedi bod yn hanfodol i sicrhau y gall gweithwyr allweddol deithio i'w gwaith, y gallai ysgolion ailagor, a bod pobl sy'n dibynnu ar ein rhwydweithiau bysiau wedi gallu mynd i siopa a chael gafael ar wasanaethau allweddol.
Mae arolygon Trafnidiaeth Cymru yn dangos nad oes gan 78 y cant o bobl sy'n teithio ar y bysiau ddefnydd o gar preifat. Mae hyn yn cynnwys niferoedd anghymesur o uchel o blith pobl iau, pobl hŷn, pobl anabl, lleiafrifoedd ethnig, menywod, a'r rhai sydd ar incwm isel. Mae ein cefnogaeth ni i fysiau yn fater o gyfiawnder cymdeithasol.
Cyhoeddwyd pecyn cyllid o £84.6 miliwn yn ddiweddar i helpu i gynnal a datblygu lefelau gwasanaethau am weddill y flwyddyn ariannol hon. Eleni, fe fydd ein cymorth i wasanaethau bysiau yn gyfanswm o £140 miliwn. Mae hwn yn fuddsoddiad sylweddol mewn adeg pan fo arian cyhoeddus dan bwysau na welwyd ei debyg o'r blaen. Fe fydd yn anodd cynnal hyn, ac felly mae'n rhaid inni ddiwygio'r drefn.
Mae'r ecosystem bresennol lle mae gwasanaethau bysiau yn cael eu hariannu, eu darparu, a'u rheoli yn cael ei chymhlethu gan farchnad sydd wedi cael ei dadreoleiddio a'i darnio, a chymhelliant masnachol sydd iddi hi. Mae ein cyllid ni yn cael ei dalu i tua 80 o gwmnïau bysiau mewn 22 o awdurdodau lleol drwy nifer o ffrydiau ariannu a mecanweithiau contractio, sydd wedi cynyddu o ran eu maint a'u cymhlethdod dros y 30 mlynedd diwethaf. Er bod y rhan fwyaf o'u hincwm nhw'n tarddu o'r sector cyhoeddus, gweithredwyr unigol sy'n pennu'r llwybrau, amlder teithiau a thocynnau, ac mae'r cwsmeriaid yn ymgodymu'n aml â gwasanaethau nad ydynt yn integreiddio â dulliau eraill, amserlenni nad ydynt yn cysylltu â llwybrau eraill, a thocynnau nad ydynt yn gweithio gyda chwmnïau eraill. Ni all pethau barhau fel hyn.
Yn gyfnewid am y cyllid hwn, rydym yn awyddus i daro bargen newydd i deithwyr. Fe hoffem wneud hynny mewn cydweithrediad â'r cwmnïau ac rydym yn gweithio gyda nhw i adeiladu partneriaeth sy'n cyflawni ein hamcanion ehangach ni—un sy'n rhoi mwy o ddylanwad i drethdalwyr dros lwybrau a safonau, ac sy'n caniatáu rheoli ac integreiddio gyda moddau amrywiol o drafnidiaeth, gan gynnwys tocynnau clyfar, llwybrau cydgysylltiedig, ac amserlennu integredig. Mae angen iddi fod yn fargen sy'n deg i deithwyr. Am ein buddsoddiad ni, rydym eisiau gallu sicrhau rhwydwaith amlddull sy'n cyflawni gwell cysondeb rhwng y cyflenwad â'r galw. Rydym eisiau sicrhau gwasanaethau hyblyg sy'n seiliedig ar angen y teithwyr ac wedi'u hysgogi gan ddata. Rydym eisiau i hyn gael ei gyflawni'n rhanbarthol, a'i lywio gan ein blaenoriaethau datgarboneiddio a chydraddoldeb.
Dyma'r ymyriad mwyaf radical yn y rhwydwaith bysiau ers y dadreoleiddio dros 30 mlynedd yn ôl. Rydym yn dal i fyw gyda gwaddol y prosiect preifateiddio cyfeiliornus hwn. Mae'r fframwaith deddfwriaethol sy'n aros yn parhau i fod yn rhwystr i sicrhau system drafnidiaeth gydgysylltiedig. Fel y mae'r Aelodau yn gwybod, roeddem wedi bwriadu cyflwyno Bil i'r Senedd i foderneiddio hyn, ond mae effaith coronafeirws yn golygu nad yw hynny'n bosibl mwyach. Rydym yn gobeithio y gall Llywodraeth nesaf Cymru ddatblygu hynny, ac yn y cyfamser, rydym yn ceisio manteisio i'r eithaf ar ein dulliau eraill ni o gyflawni ein hamcanion. Mae'r Aelodau ar draws y Senedd wedi ymrwymo i sicrhau cyfiawnder cymdeithasol a mynd i'r afael â newid hinsawdd. Mae bysiau'n rhan allweddol o gyflawni'r nodau hyn, ac fe fyddaf i'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwaith a wnawn i roi system drafnidiaeth gyhoeddus deilwng i'n hetholwyr ni. Diolch.
Can I thank the Deputy Minister for his statement this afternoon and also for his advance copy of the statement as well, which I'm grateful for? Deputy Minister, I have to say, I am disappointed by the statement this afternoon, only because I was expecting more detail this afternoon. There isn't much concrete detail in what you've outlined this afternoon. This is an area where you've been talking about this since the summer. It just seems that the statement this afternoon—it's talking about aspirations, and you've reiterated what they are and they're all well and good, but it doesn't really have any particular flesh on the bones of what we would expect this afternoon. So, can I ask when you do expect the kind of detail that we would expect to be announced on a statement like this to come forward, so that can be scrutinised appropriately? The kind of detail that I would have liked to have seen this afternoon—and I will ask you about it now—is in terms of when we'll find out what the new approach you will take is, how it will be administrated, and details on the structures and approaches to planning and funding bus services.
You talked about funding this afternoon, Deputy Minister, and you talked about funding available through the economic resilience fund, but can you detail any specific funding that's going to the bus industry specifically in regard to the national Wales two-week lockdown? And also, at what level will payments to operators be maintained for school contracts in particular? Also, perhaps if I could add to this another aspiration that I know you have talked about previously, in terms of 30 per cent homeworking. I wonder if you could, Deputy Minister, this afternoon, talk about the consequences of that aspiration on the bus industry in terms of how that is influencing the development and the new approach to planning and funding bus services. And also how those new arrangements in terms of 30 per cent working from home aspirations—how the bus service industry will be supported, either through a potential loss or a change in demand, whichever you think is relevant. And finally, Deputy Minister, if I could ask how the crisis affected the decarbonisation of bus services, and the target of all buses to be zero emissions by 2028. Do operators have funds available to invest in new buses? How is the Welsh Government's approach to funding buses and decarbonising transport considering that in particular?
A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma ac am y copi o'r datganiad a gefais i ganddo ymlaen llaw hefyd, yr wyf i'n ddiolchgar amdano? Dirprwy Weinidog, mae'n rhaid imi ddweud, rwyf i wedi fy siomi gan y datganiad y prynhawn yma, a hynny'n unig am fy mod i'n disgwyl cael mwy o fanylion. Nid oes llawer o fanylion pendant yn yr hyn yr amlinellwyd gennych y prynhawn yma. Maes yw hwn yr ydych chi wedi bod yn siarad amdano ers yr haf. Mae'n ymddangos bod y datganiad y prynhawn yma—mae'n sôn am ddyheadau, ac rydych wedi ailadrodd beth ydyn nhw a da o beth yw hynny, ond nid oes unrhyw gnawd pendant ar esgyrn yr hyn y byddem ni'n ei ddisgwyl y prynhawn yma. Felly, a gaf i ofyn pryd rydych chi'n disgwyl cyhoeddi'r math o fanylion y byddem ni'n eu disgwyl mewn datganiad fel hwn, fel y gellir craffu'n briodol ar hynny? Y math o fanylion yr hoffwn i fod wedi eu gweld y prynhawn yma—ac rwyf am eich holi am hynny nawr—yw pryd y cawn ni wybod beth yw'r dull newydd y byddwch chi'n ei ddefnyddio, sut y caiff ei weinyddu, a manylion am y strwythurau a'r dulliau o gynllunio ac ariannu gwasanaethau bysiau.
Roeddech chi'n sôn am gyllid y prynhawn yma, Dirprwy Weinidog, ac yn sôn am y cyllid sydd ar gael drwy'r gronfa cadernid economaidd, ond a wnewch chi fanylu ar unrhyw gyllid penodol sy'n mynd i'r diwydiant bysiau yn benodol yn ystod y cyfnod o gyfyngiadau symud cenedlaethol am bythefnos yng Nghymru? Ac yn ogystal â hynny, ar ba lefel y bydd taliadau i weithredwyr yn cael eu cynnal ar gyfer contractau ysgol yn arbennig? Hefyd, efallai y gallaf ychwanegu at hyn y dyhead arall hwn y gwn i eich bod chi wedi sôn amdano o'r blaen, o ran 30 y cant o bobl yn gweithio o gartref. Tybed a wnewch chi sôn, Dirprwy Weinidog, y prynhawn yma, am ganlyniadau'r dyhead hwnnw ar y diwydiant bysiau o ran sut y bydd hynny'n dylanwadu ar ddatblygiad a'r dull newydd o gynllunio ac ariannu gwasanaethau bysiau. A sut fydd y trefniadau newydd hynny yn sgil y dyhead o 30 y cant yn gweithio o gartref—sut y caiff y diwydiant gwasanaethau bysiau ei gefnogi, naill ai drwy golled ddichonol neu newid yn y galw, pa un bynnag sy'n berthnasol, yn eich barn chi. Ac yn olaf, Dirprwy Weinidog, a gaf i ofyn sut yr effeithiodd yr argyfwng ar ddatgarboneiddio gwasanaethau bysiau, a'r targed o bob bws i fod heb unrhyw allyriadau erbyn 2028. A oes arian ar gael gan y cwmnïau i fuddsoddi mewn bysiau newydd? Sut mae dull Llywodraeth Cymru o ariannu bysiau a datgarboneiddio trafnidiaeth yn ystyried y maes hwnnw'n benodol?
Thank you. I'm not entirely clear what additional detail Russell George feels that I'm denying the Senedd. I do have a two-hour session coming up in front of the economy committee, which I'm greatly looking forward to, so there'll be plenty of opportunity to go through any detailed questions that he has then. Certainly, there's no attempt, on my part, to conceal anything. Some of this, by definition, we are working through in partnership with the bus industry as we speak. So, it's not an attempt to hide anything, it's simply that we are working in partnership, as I said we want to do to be able to reach the details. But the outline, I think, we've made very clear, and we've also made clear the funding we've provided, namely £140 million this year to do that, and we want to deliver it through Transport for Wales on a regional basis. And I think I did set out in the statement, which Russell George mentioned he'd had advance sight of, the principles that would guide that approach. So, perhaps we can continue this conversation in committee, or if you'd like to write—I'd be happy to try and help him as far as I can.
In terms of the funding to operators during the lockdown, we are continuing the funding that we have in place. Even though we are expecting and requesting services to be wound down, we're not going to be reducing the funding that we are making available to them. We simply think that it sends all the wrong signals to be requiring people to stay at home, whilst continuing to run the same frequency of buses as we did before. We knew from the first lockdown that the sight of empty buses rattling around the streets sent a contradictory signal, and we didn't want to see that repeated.
He asked about the consequences of homeworking, and the 30 per cent aspirational target that we've set for that being a permanent fixture. As I mentioned in the statement, across the world passengers are voting with their feet by staying away from mass transport because of concern about the virus. That's not a consequence of any Government decision, but, obviously, the Government requirements around social distancing and indeed the lockdown compound that. We would expect, under the homeworking regime that we've talked about, flexibility to be the new norm. And flexibility will involve, in some cases, working from home, and in other cases, working from co-working hubs in nearby town centres. So, there may well still be a requirement for people to use public transport to get to those town centres, rather than taking a long commute into Cardiff or Swansea or nearby cities.
So, we still think there is a role for a strong public transport system, and it's certainly our intention to continue the development of the metro and with other investments that we've set out. But, in the spirit of flexibility, we do need to change the way that the public transport system works, and our demand-responsive bus programme through the Fflecsi initiative, which is now being piloted in several parts of Wales, including at scale, increasingly, in Newport, does show very promising early signs that a bus service that is more nimble and able to respond to more granular demand, rather than just the timetabled service, does meet the needs of the times.
I think his final question was will the bus industry be supported through that change in demand. Well, this is one of these paradoxes, really, that I alluded to in my statement. We often hear from the bus industry how they are commercial operators, but now we're hearing the demands for further public funding, and it's difficult to square the two. They're commercial when it suits them, and they want more of our money when it suits them too. I think we need the new deal I talked about, which is recognising they provide a key public service and that will require ongoing subsidy, but in return for that ongoing subsidy, we need to have a greater strategic partnership with them, to make sure that our key priorities are delivered. And that's the conversation that we're having with them now. So, yes, there will be ongoing support, but it comes at a price.
Diolch i chi. Nid wyf yn hollol siŵr pa fanylder ychwanegol y mae Russell George yn teimlo fy mod i'n ei gelu oddi wrth y Senedd. Mae gennyf sesiwn ddwy awr gerbron pwyllgor yr economi yn fuan, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at hynny, felly fe fydd yna ddigon o gyfle i fynd drwy unrhyw gwestiynau manwl sydd ganddo ef bryd hynny. Yn sicr, nid oes unrhyw ymgais wedi bod, ar fy rhan i, i guddio unrhyw beth. Rydym wrthi'n gweithio drwy rywfaint o hyn, trwy ddiffiniad, mewn partneriaeth â'r diwydiant bysiau. Felly, nid ymgais yw hon i guddio unrhyw beth, dim ond ein bod ni'n gweithio mewn partneriaeth, fel y dywedais i, a'n bod ni'n dymuno dod at y manylion. Ond rydym wedi rhoi amlinelliad eglur iawn, ac rydym wedi egluro'r cyllid y gwnaethom ei roi hefyd, sef £140 miliwn eleni i wneud hynny, ac rydym yn awyddus i gyflawni hyn drwy gyfrwng Trafnidiaeth Cymru ar sail ranbarthol. Ac rwyf i o'r farn fy mod wedi nodi yn y datganiad, y soniodd Russell George ei fod ef wedi cael golwg arno ymlaen llaw, yr egwyddorion a fyddai'n llywio'r dull hwnnw. Felly, efallai y cawn ni barhau â'r drafodaeth hon yn y pwyllgor, neu os hoffech chi ysgrifennu—fe fyddwn i'n hapus i geisio helpu cyn belled ag y gallaf.
O ran y cyllid i weithredwyr yn ystod y cyfyngiadau symud, rydym yn parhau â'r cyllid sydd gennym yn ei le. Er ein bod yn disgwyl ac yn gofyn i'r gwasanaethau dorri i lawr ar eu gweithrediadau, ni fyddwn ni'n lleihau'r cyllid yr ydym ni'n ei ddarparu ar eu cyfer. Rydym yn credu y byddai neges gwbl anghywir yn cael ei chyfleu os ydym yn gofyn i bobl aros gartref, a'r bysiau'n parhau i redeg yr un mor aml ag o'r blaen. Roeddem ni'n gwybod o'r cyfyngiadau symud cyntaf bod gweld bysiau gwag yn symud o gwmpas y strydoedd yn anfon neges anghyson, ac nid oeddem eisiau gweld hynny'n ailddigwydd.
Fe holodd am ganlyniadau gweithio gartref, a'r targed uchelgeisiol a osodwyd o 30 y cant yn gwneud hynny'n barhaol. Fel y crybwyllais i yn y datganiad, ledled y byd mae teithwyr yn pleidleisio gyda'u traed drwy ymwrthod â thrafnidiaeth dorfol oherwydd pryderon am y feirws. Nid yw hynny o ganlyniad i unrhyw benderfyniad gan Lywodraethau, ond, yn amlwg, mae gofynion Llywodraethau ynghylch cadw pellter cymdeithasol ac yn wir y cyfyngiadau symud yn ychwanegu at hynny. Fe fyddem ni'n disgwyl, o dan y drefn gweithio o gartref y soniwyd amdani, mai hyblygrwydd fydd y normal newydd. Ac fe fydd hyblygrwydd, mewn rhai achosion, yn golygu gweithio o gartref, ac mewn achosion eraill, weithio o ganolfannau gweithio ar y cyd yng nghanol trefi cyfagos. Felly, mae'n ddigon posibl y bydd yn ofynnol i bobl ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus o hyd i gyrraedd canol y trefi hynny, yn hytrach na mynd ar daith hir i gymudo i Gaerdydd neu Abertawe neu ddinasoedd cyfagos.
Felly, rydym yn dal i gredu bod swyddogaeth i system drafnidiaeth gyhoeddus gref, ac yn sicr ein bwriad ni yw parhau i ddatblygu'r metro a pharhau gyda buddsoddiadau eraill a nodwyd gennym. Ond, yn yr ysbryd hwn o hyblygrwydd, mae angen newid y ffordd y mae'r system drafnidiaeth gyhoeddus yn gweithio. Mae ein rhaglen fysiau ni sy'n ymateb i'r galw drwy fenter Fflecsi, sy'n cael ei threialu mewn sawl rhan o Gymru erbyn hyn, gan gynnwys ar raddfa gynyddol, yng Nghasnewydd, yn argoeli'n addawol iawn bod gwasanaeth bysiau sy'n fwy ystwyth ac sy'n gallu ymateb i alw mwy gronynnol, yn hytrach na dim ond y gwasanaeth ar yr amserlen, yn diwallu anghenion yr oes.
Rwy'n credu mai ei gwestiwn olaf oedd a fydd y diwydiant bysiau yn cael ei gefnogi drwy'r newid hwn yn y galw. Wel, yn wir, dyma un o'r paradocsau y cyfeiriais i ato yn fy natganiad i. Rydym yn clywed yn aml gan y diwydiant bysiau mai gweithredwyr masnachol ydynt, ond nawr rydym yn clywed y galwadau hyn am ragor o arian cyhoeddus, ac mae'n anodd setlo'r ddau beth. Maent yn fasnachol pan fydd hynny'n eu siwtio nhw, ac maen nhw'n barod iawn i gymryd mwy o'n harian ni pan fydd hynny'n eu siwtio nhw hefyd. Rwy'n credu bod angen y fargen newydd y siaradais amdani, sy'n cydnabod eu bod nhw'n darparu gwasanaeth cyhoeddus allweddol ac y bydd angen cymhorthdal parhaus am hynny, ond yn gyfnewid am y cymhorthdal parhaus hwnnw, mae angen i ni gael mwy o bartneriaeth strategol gyda nhw, i sicrhau bod ein blaenoriaethau allweddol ni'n cael eu cyflawni. A dyna'r sgwrs yr ydym ni'n ei chael gyda nhw ar hyn o bryd. Felly, fe fydd yna gefnogaeth barhaus, ond mae pris i'w dalu am hynny.
I thank the Deputy Minister very much for his statement. I just want to begin by saying that we, in this part of the Chamber, believe that the response to the two-week firebreak is completely appropriate; it seems entirely the right thing to do and we're very happy to offer the Minister our support on that. In that context—and we don't know, of course, whether such actions may be necessary in future—can the Deputy Minister confirm that bus providers will be eligible to apply for the new round of ERF, even if they have already received payments from previous rounds? I take it from his statement that that is the case, but there seems to be some confusion out there in the sector.
I was pleased to hear the Deputy Minister refer to the work on decarbonisation. Following up a little bit, perhaps, on Russell George's question, can he tell us a little bit more about the nature of this work, specifically how the Welsh Government is supporting it? Obviously, actions like completely repurchasing fleets are very expensive, and I'd be interested to know what support might be available to the sector, fully taking on board the point the Minister makes, of course, about 'something for something' in this case, and that if the Government is supporting the sector, the sector needs to deliver for the public.
I want to agree very much with the Deputy Minister's comments that the support for bus services is a matter of social justice; it is often the people who can least afford other modes of transport who depend on our bus services. I'd also agree that the current mode isn't sustainable, that the current system doesn't deliver well and that we can't continue in a situation with individual operators determining routes based on what suits them, rather than what suits the public. I'm sure we will have many examples from our own constituencies and regions. Just this week, I've had correspondence that I think the Deputy Minister will be very familiar with about the withdrawal of a direct bus from Trimsaran to Kidwelly, for example, which is very difficult for people when they're getting their medical care in that community. Things like many communities not having bus services at all on a Sunday—Llangennech is one of those, and I could give numerous examples that have come into my inbox from Powys and Pembrokeshire over the last two years.
So, it is clear that we will support the Minister's desire to change this. I'm obviously very supportive of the Deputy Minister working with providers on this in a collaborative manner. But, I wonder whether the Deputy Minister can tell us today, if that collaborative approach isn't successful, and given what he's already said about our living with the legacy of a seriously misconceived privatisation, and I'd concur with his comments in that regard—will he consider alternative models like shared ownership, not-for-profit companies, looking at where local government have been able to maintain bus services that they own or part own? Will he, potentially, consider renationalisation, if that proves to be necessary, seeking any additional powers from the UK Government if that was required?
Diolch yn fawr iawn i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad. Rwyf i am ddechrau drwy ddweud ein bod ni, yn y rhan hon o'r Siambr, yn credu bod yr ymateb i'r cyfnod atal byr o bythefnos yn gwbl briodol; mae'n ymddangos mai dyma'r peth cywir i'w wneud ac rydym ni'n hapus iawn i gynnig ein cefnogaeth ni i'r Gweinidog yn hynny o beth. Yn y cyd-destun hwn—ac nid ydym yn gwybod, wrth gwrs, a fydd angen camau o'r fath yn y dyfodol—a all y Dirprwy Weinidog gadarnhau y bydd darparwyr bysiau yn gymwys i wneud cais am y rownd newydd o'r Gronfa Cadernid Economaidd, hyd yn oed os ydyn nhw wedi derbyn taliadau eisoes o rowndiau blaenorol? Rwy'n cymryd o'i ddatganiad bod hynny'n wir, ond mae'n ymddangos fod yna rywfaint o ddryswch yn y sector.
Roeddwn i'n falch o glywed y Dirprwy Weinidog yn cyfeirio at y gwaith ar ddatgarboneiddio. I ddilyn ychydig, efallai, ar gwestiwn Russell George, a wnaiff ef ddweud ychydig mwy wrthym am natur y gwaith hwn, sut mae Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi'n benodol? Yn amlwg, mae camau fel prynu fflydoedd cwbl newydd yn ddrud iawn, ac fe fyddwn i'n falch o gael gwybod pa gymorth a allai fod ar gael i'r sector, gan ystyried y pwynt y mae'r Gweinidog yn ei wneud yn llawn, wrth gwrs, am wneud 'rhywbeth yn gyfnewid' yn yr achos hwn, ac os yw'r Llywodraeth yn cefnogi'r sector, mae angen i'r sector wneud ei ddyletswydd i'r cyhoedd.
Rwyf eisiau cytuno'n llwyr â sylwadau'r Dirprwy Weinidog mai mater o gyfiawnder cymdeithasol yw'r gefnogaeth i wasanaethau bysiau; yn aml y bobl nad ydyn nhw'n gallu fforddio mathau eraill o drafnidiaeth sy'n dibynnu ar ein gwasanaethau bysiau ni. Fe fyddwn i'n cytuno hefyd nad yw'r dull presennol yn gynaliadwy, nad yw'r system bresennol yn ateb y diben ac na allwn ni barhau â'r sefyllfa o weithredwyr unigol yn pennu llwybrau yn seiliedig ar yr hyn sy'n addas iddyn nhw, yn hytrach na'r hyn sy'n addas i'r cyhoedd. Rwy'n siŵr y bydd gennym ni lawer o enghreifftiau o'n hetholaethau a'n rhanbarthau ni ein hunain. Yr wythnos hon, rwyf i wedi derbyn gohebiaeth, yr wyf yn credu y bydd y Dirprwy Weinidog yn gyfarwydd iawn â hi, ynghylch dileu'r bws uniongyrchol o Drimsaran i Gydweli, er enghraifft, sy'n gwneud pethau'n anodd iawn i bobl sy'n cael eu gofal meddygol yn y gymuned honno. Pethau fel llawer o gymunedau nad oes ganddyn nhw wasanaethau bysiau o gwbl ar ddydd Sul—mae Llangennech yn un o'r rhain, a gallaf roi nifer o enghreifftiau sydd wedi dod i fy mewnflwch i o Bowys a Sir Benfro dros y ddwy flynedd ddiwethaf.
Felly, mae'n amlwg y byddwn ni'n cefnogi dyhead y Gweinidog i newid hyn. Rwy'n gefnogol iawn, yn amlwg, i'r Dirprwy Weinidog yn gweithio ar hyn gyda darparwyr mewn dull cydweithredol. Ond, tybed a wnaiff y Dirprwy Weinidog ddweud wrthym ni heddiw, os nad yw'r dull cydweithredol hwnnw'n llwyddiannus, ac o ystyried yr hyn a ddywedodd eisoes, sef ein bod ni'n byw gyda gwaddol preifateiddio cyfeiliornus difrifol, ac fe fyddwn innau'n cytuno â'i sylwadau ef yn hynny o beth—a wnaiff ystyried modelau amgen fel cydberchnogaeth, cwmnïau di-elw, gan edrych ar ble mae llywodraeth leol wedi gallu cynnal gwasanaethau bysiau y maen nhw'n berchen arnynt neu'n rhannol berchen arnynt? A wnaiff ef, o bosibl, ystyried ail-wladoli, os profir bod hynny'n angenrheidiol, gan geisio unrhyw bwerau ychwanegol gan Lywodraeth y DU pe byddai angen hynny?
Thank you very much. Clearly, there's a great deal of shared interest and agreement in the comments that Helen Mary just outlined, which I welcomed. In terms of her questions, yes, the new round of ERF will be available, as in previous rounds, which did help bus and coach companies, subject, of course, to the eligibility criteria. But, in principle, that is our expectation: that bus companies can and will be helped through that.
In terms of the decarb, we are working with operators that have electric bus grants from the Department for Transport, and we've certainly helped local authorities with those bids, and we've been providing, I think, Cardiff Bus with some support for electric buses. That is, I think, one of the areas where we are keen to do more, recognising that one of the challenges we have within Government in supporting the bus industry is that in the transport department capital funding has historically been easier to get our hands on than revenue funding. So, obviously, a way that we can help to improve the transport offer through capital—helping to buy buses, rather than funding to run services—is easier to do.
The Member mentions some services in my own constituency—Llangennech and Trimsaran. This will be a familiar tale to Members across the country: that the ramping back up of bus services has, obviously, been problematic, with bus drivers still on furlough, with the impact that the social distancing requirement has on the viability of services and the whole range of practical barriers that have been put in place that local authorities have, in terms of their own officer time, to make the changes necessary. So, that is obviously a familiar picture. When we've been in half measures over the summer, it has not been possible—nor, indeed, viable—because the ticket revenue collapsed, for a full return to services. Obviously, as we move out of winter into spring and summer, we would hope to re-ramp that back up, so that as many services are able to be returned as possible.
She asked about different ownership models—shared ownership and not-for-profit. Certainly, one of the things that we'd hoped to bring forward in the Bill that we've had to postpone would be to allow local authorities to run their own bus companies, which is something we were very keen on. So, as I say, I am hoping that the next Welsh Government will be able to pick that back up, because that, I think, is a shared aspiration.
In the meantime, we are looking at the role that Transport for Wales could have potentially as a direct provider. There's no reason why, in principle—. We have there a model, an arm's-length body, that could directly run services if that was necessary, and that's something that we are looking at in partnership with local authorities on a regional footing. So, I hope that I've covered the questions that were posed there.
Diolch yn fawr iawn i chi. Yn amlwg, mae llawer iawn o ddiddordeb ar y cyd a chytundeb yn y sylwadau hynny gan Helen Mary, ac rwy'n croesawu hynny. O ran ei chwestiynau, bydd, fe fydd y rownd newydd o'r Gronfa Cadernid Economaidd ar gael, fel mewn rowndiau blaenorol, a oedd yn helpu cwmnïau bysiau a cherbydau, yn amodol, wrth gwrs, ar feini prawf cymhwysedd. Ond, mewn egwyddor, dyna yw ein disgwyliad ni: y gall ac y bydd cwmnïau bysiau yn derbyn cymorth drwy honno.
O ran y datgarboneiddio, rydym yn gweithio gyda gweithredwyr sydd wedi cael grantiau bysiau trydan gan yr Adran Drafnidiaeth, ac rydym yn sicr wedi helpu awdurdodau lleol gyda'r ceisiadau hynny, ac rydym wedi bod yn rhoi rhywfaint o gymorth, rwy'n credu, i Fws Caerdydd ar gyfer bysiau trydan. Credaf mai dyna un o'r meysydd lle'r ydym ni'n awyddus i wneud mwy, gan gydnabod mai un o'r heriau sydd gennym o fewn y Llywodraeth o ran cefnogi'r diwydiant bysiau yw iddi fod yn haws cael gafael, yn hanesyddol, ar gyllid cyfalaf gan yr Adran Drafnidiaeth nag ar gyllid refeniw. Felly, yn amlwg, o ran y ffordd y gallwn ni helpu i wella'r drafnidiaeth a gynigir drwy gyfalaf—helpu i brynu bysiau, yn hytrach na chyllid i redeg gwasanaethau—mae hynny'n haws.
Mae'r Aelod yn sôn am rai gwasanaethau yn fy etholaeth i fy hun—Llangennech a Thrimsaran. Mae hwn yn hanes cyfarwydd i'r Aelodau ledled y wlad: bod y gwaith o gynyddu gwasanaethau bysiau wedi bod yn broblem, yn amlwg, gyda gyrwyr bysiau yn dal i fod ar ffyrlo, gyda'r effaith y mae'r gofyniad o gadw pellter cymdeithasol yn ei chael ar hyfywedd gwasanaethau, a'r holl ystod o rwystrau ymarferol a roddwyd ar waith sydd gan awdurdodau lleol, o ran amser eu swyddogion nhw eu hunain, i wneud y newidiadau angenrheidiol. Felly, mae hwnnw'n ddarlun cyfarwydd, yn amlwg. Pan oeddem ni mewn hanner mesurau dros yr haf, ni fu'n bosibl—nac, yn wir, yn hyfyw—oherwydd y cwymp mewn refeniw tocynnau, i ddychwelyd i wasanaethau llawn. Yn amlwg, fel y byddwn yn symud o'r gaeaf at y gwanwyn a'r haf, byddem yn gobeithio cynyddu'r gwasanaethau hynny, fel y bydd cymaint o wasanaethau â phosibl yn dychwelyd eto.
Fe ofynnodd am wahanol fodelau o berchnogaeth—cydberchnogaeth a di-elw. Yn sicr, un o'r pethau yr oeddem wedi gobeithio ei gyflwyno yn y Bil ac y bu'n rhaid inni ei ohirio oedd caniatáu i awdurdodau lleol redeg eu cwmnïau bysiau nhw eu hunain, sy'n rhywbeth yr oeddem yn frwd iawn yn ei gylch. Felly, fel y dywedais, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth nesaf Cymru yn gallu parhau â hynny unwaith eto, oherwydd mae hwnnw, yn fy marn i, yn ddyhead cyffredin i ni.
Yn y cyfamser, rydym yn ystyried swyddogaeth bosibl Trafnidiaeth Cymru fel darparwr uniongyrchol. Nid oes unrhyw reswm pam, mewn egwyddor—. Mae gennym ni fodel, sef corff hyd braich, a allai redeg gwasanaethau yn uniongyrchol pe bai angen hynny, ac mae hwn yn rhywbeth yr ydym ni'n rhoi ystyriaeth iddo mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol ar sail ranbarthol. Felly, rwy'n gobeithio fy mod i wedi ymdrin â'r cwestiynau a ofynnwyd gennych yna.
I'm grateful to the Deputy Minister as well for the statement he's made to us this afternoon. I was especially grateful to hear him state so clearly that support for buses is a matter of social justice for this Government, and I think that that is absolutely essential, particularly when you're considering some of the communities that many of us will represent. Many of the communities I represent in Blaenau Gwent are, for parts of the day at least, cut off from services—from public services, from shopping opportunities, for example. We need to ensure that we have a robust public transport system, which is going to be rooted in buses for almost everybody and is able to link people, their communities and public services and shopping and the rest of it.
The Minister will be aware that the Grange hospital in Gwent next month. Again, this is something that we very much welcome, but we need to ensure that there is public transport available for people to access the Grange, and to do so not only during the day, but also at visiting times during the evening as well.
Can I say this to the Minister? In taking forward these issues, I welcome the money that's been spent—I think that it's £140 million that is being spent to support services. I agree with your analysis that 80 operators in 22 local authority areas is too complex a policy environment to actually make a difference, and we do need to see radical reform of that—both reform in terms of local government and in terms of how we ensure that we have the bus services that we require. I very much agree with what the Minister said about that.
But also, can we ensure that we have a public transport network serving all of our communities, which includes buses but also taxis as well? In some places, the numbers that we are talking about are not great, but we do need to have frequency of services as well. So, I think there is a whole range of issues there that affect places like Blaenau Gwent, but that he will also recognise in Llanelli, and Members will also recognise in Deeside and elsewhere as well.
So, I hope that the approach he's taking through managing these matters in the next few months, as we run to an election, will ensure that we're able to say to people that this Welsh Government regards the right to public transport, the right to connectivity, the right to connection with services and retail as things that we will not only invest in, but will ensure works for everybody.
Rwyf innau'n ddiolchgar i'r Dirprwy Weinidog hefyd am y datganiad a wnaeth ef y prynhawn yma. Roeddwn i'n arbennig o ddiolchgar o'i glywed yn datgan mor glir bod cefnogaeth i fysiau yn fater o gyfiawnder cymdeithasol i'r Llywodraeth hon, ac rwyf i o'r farn fod hynny'n gwbl hanfodol, yn enwedig pan fyddwch chi'n ystyried rhai o'r cymunedau y mae llawer ohonom ni'n eu cynrychioli. Mae llawer o'r cymunedau yr wyf i'n eu cynrychioli ym Mlaenau Gwent, am rannau o'r dydd o leiaf, yn cael eu datgysylltu oddi wrth wasanaethau—oddi wrth wasanaethau cyhoeddus, oddi wrth gyfleoedd i siopa, er enghraifft. Mae angen inni sicrhau bod gennym system drafnidiaeth gyhoeddus sy'n gadarn, ac wrth hanfod hynny fod bysiau ar gael i bawb, ac sy'n gallu cysylltu pobl, eu cymunedau a'u gwasanaethau cyhoeddus a'r siopau a phopeth arall.
Mae'r Gweinidog yn ymwybodol y bydd ysbyty Grange yng Ngwent y mis nesaf. Unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni'n ei groesawu'n fawr, ond mae angen sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus ar gael i bobl allu cyrraedd y Grange, a hynny nid yn unig yn ystod y dydd, ond ar adegau ymweld gyda'r nos hefyd.
A gaf i ddweud hyn wrth y Gweinidog? Wrth fwrw ymlaen â'r materion hyn, rwy'n croesawu'r arian a gafodd ei wario—rwy'n credu mai £140 miliwn sy'n cael ei wario i gefnogi gwasanaethau. Rwy'n cytuno â'ch dadansoddiad chi bod 80 o weithredwyr mewn 22 o ardaloedd awdurdodau lleol yn amgylchedd polisi sy'n rhy gymhleth i wneud gwahaniaeth gwirioneddol, ac mae angen inni weld diwygiad hanfodol o hynny—diwygio o ran llywodraeth leol ac o ran sut yr ydym ni'n sicrhau bod gennym ni'r gwasanaethau bysiau angenrheidiol. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd y Gweinidog am hynny.
Ond hefyd, a gawn ni sicrhau bod gennym ni rwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus sy'n gwasanaethu ein holl gymunedau ni, yn cynnwys bysiau ond tacsis hefyd? Mewn rhai ardaloedd, nid yw'r niferoedd yr ydym ni'n sôn amdanyn nhw'n fawr iawn, ond mae angen i ni gael gwasanaethau sy'n rhedeg yn aml hefyd. Felly, rwy'n credu fod yna ystod eang o faterion ynglŷn â hyn sy'n effeithio ar leoedd fel Blaenau Gwent, ond fe fydd ef yn eu cydnabod nhw yn Llanelli, ac fe fydd Aelodau yn cydnabod hyn yng Nglannau Dyfrdwy ac mewn mannau eraill hefyd.
Felly, rwy'n gobeithio y bydd y dull y mae'n ei gymryd drwy reoli'r materion hyn yn ystod y misoedd nesaf, wrth inni nesáu at etholiad, yn sicrhau y gallwn ddweud wrth bobl fod y Llywodraeth hon yng Nghymru yn ystyried yr hawl i gael defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, yr hawl i gysylltedd, yr hawl i gysylltiad â gwasanaethau a manwerthu fel pethau y byddwn ni nid yn unig yn buddsoddi ynddynt, ond y byddwn ni'n sicrhau eu bod yn gweithio i bawb.
I think that buses have been a neglected part of our transport system, and they do carry a huge number of journeys. The figure I mentioned, to reiterate the social justice point, which I think is wort repeating—. The Transport for Wales surveys of bus users show that 78 per cent of people who travel by bus do not have access to a private car. I think that that is a staggering figure, which shows how important the bus network is for people who do not have an alternative. Too often we make assumptions when we're planning services—and Alun Davies mentioned the new hospital, the Grange, there—that people will simply hop into a car to get to it, but we know there are significant parts of our communities that that is not a realistic option for. We need to make sure that there is a quality alternative for people, which is desirable and entices people out of cars to use public transport. It's not something that's left just for people who don't have an alternative, but becomes the mode of choice for people for the majority of journeys that they make. That's entirely normal in other parts of Europe and it needs to become normal in our country, but we are some way from that at the moment.
Just specifically on the issue of the question of the Grange, which Alun Davies has mentioned to me previously: I'm pleased to be able to confirm that the health board have now confirmed that there will be a public bus service to the site upon the hospital opening in November. Buses will drop off at a dedicated point at the new hospital. There will be a bus service between Newport via Caerleon, Ponthir and Cwmbran, which is also scheduled to stop in Newport and Cwmbran. And also, as I mentioned the demand-responsive service earlier, the Fflecsi, which we are looking to start in Blaenau Gwent, first of all with two service areas in Ebbw Fawr and Ebbw Fach—that also will be able to respond to people's flexible demands to be able to go to the hospital. So, I think there's more to do there, but I think that at least puts in the bones of a service to make sure that, when the hospital opens in November, there will be a bus route.
Finally, the point on taxis is an important one, because I think I mentioned in the statement that one of the things we want to get to is a multimodal, strategic, planned network. Clearly, taxis are one of the modes—a public transport option that we need to see alongside buses, trains and active travel, to make sure they link up. That's something that's been hard to do, and that's something that we want to make sure that Transport for Wales has very firmly on its to-do list. Clearly, again, the aspiration to bring in legislation to reform taxis has also had to be delayed because of COVID, but that is also something that we're continuing to work on, should the next Welsh Government want to bring that forward.
Rwy'n credu bod bysiau wedi cael eu hesgeuluso fel rhan o'n system drafnidiaeth ni, ac maen nhw wir yn gwneud llawer iawn o waith cario. Y ffigur a grybwyllais i, i ailadrodd y pwynt am gyfiawnder cymdeithasol, yr wyf i'n credu ei bod hi'n werth ei ailadrodd—. Mae arolygon Trafnidiaeth Cymru o ddefnyddwyr bysiau'n dangos nad oes car preifat ar gael i 78 y cant o bobl sy'n teithio ar fws. Rwy'n credu bod hwnnw'n ffigur syfrdanol, sy'n dangos pa mor bwysig yw'r rhwydwaith bysiau i bobl nad oes ganddyn nhw ddewis arall. Yn rhy aml rydym yn gwneud rhagdybiaethau pan fyddwn ni'n cynllunio gwasanaethau—ac fe soniodd Alun Davies am yr ysbyty newydd, y Grange, gynne—y bydd pobl yn neidio i'r car i fynd yno, ond fe wyddom fod yna rannau sylweddol o'n cymunedau ni nad yw hwnnw'n ddewis realistig iddyn nhw. Mae angen sicrhau bod dewis arall o safon ar gael i bobl, dewis sy'n ddymunol ac yn denu pobl allan o'u ceir i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Nid yw hwn yn rhywbeth sy'n unig ar gyfer pobl nad oes ganddynt ddewis arall, ond yn rhywbeth sy'n dod yn ffordd ddewisol i bobl ar gyfer y rhan fwyaf o deithiau. Mae hynny'n gwbl normal mewn rhannau eraill o Ewrop ac mae angen iddo fod yn normal yn ein gwlad ni, ond rydym yn bell ohoni ar hyn o bryd.
Ar fater y Grange yn benodol, mae Alun Davies wedi crybwyll hyn wrthyf i o'r blaen: rwy'n falch o allu cadarnhau bod y bwrdd iechyd wedi cadarnhau erbyn hyn y bydd gwasanaeth bws cyhoeddus i'r safle pan fydd yr ysbyty'n agor ym mis Tachwedd. Fe fydd bysiau'n gollwng ar arhosfa benodol yn yr ysbyty newydd. Fe fydd gwasanaeth bws rhwng Casnewydd drwy Gaerllion, Ponthir a Chwmbrân, a fydd yn aros yng Nghasnewydd a Chwmbrân hefyd. Ac yn ogystal â hynny, fel y soniais yn gynharach am y gwasanaeth sy'n ymateb i'r galw, y Fflecsi, rydym yn bwriadu cychwyn arni gyda hyn ym Mlaenau Gwent, gyda dwy ardal o wasanaeth yng Nglynebwy Fawr a Glynebwy Fach yn gyntaf—a fydd yn gallu ymateb hefyd i alwadau hyblyg pobl ar gyfer mynd i'r ysbyty. Felly, rwy'n credu bod mwy i'w wneud eto yn y fan honno, ond rwy'n credu ei fod o leiaf yn rhoi esgyrn gwasanaeth i sicrhau, pan fydd yr ysbyty'n agor ym mis Tachwedd, y bydd yno lwybr bws.
Yn olaf, mae'r pwynt am dacsis yn un pwysig, oherwydd rwy'n credu imi grybwyll yn y datganiad mai un o'r pethau yr ydym yn dymuno ei gyflawni yw rhwydwaith amlddull, strategol, wedi ei gynllunio. Yn amlwg, mae tacsis yn un o'r dulliau hyn—dewis o drafnidiaeth gyhoeddus y mae angen inni ei weld ochr yn ochr â bysiau, trenau a theithio llesol, i sicrhau eu bod nhw'n cysylltu â'i gilydd. Mae hwnnw'n rhywbeth sydd wedi bod yn anodd ei wneud, ac mae'n rhywbeth yr ydym ni'n dymuno gwneud yn siŵr ei fod yn amlwg iawn ar restr gorchwylion Trafnidiaeth Cymru. Yn amlwg, unwaith eto, fe fu'n rhaid gohirio'r dyhead i gyflwyno deddfwriaeth i ddiwygio tacsis oherwydd COVID, ond mae hwnnw'n rhywbeth yr ydym ni'n parhau i weithio arno hefyd, pe byddai Llywodraeth nesaf Cymru yn dewis cyflwyno hynny.
Can I thank the Deputy Minister for his statement this afternoon? I believe the Welsh Government more than adequately funds bus companies in normal times. COVID, of course, may need extra funding in very targeted scenarios. However, I feel there is considerable waste in the resources allocated to the bus industry, where we see multiple buses, perhaps just minutes apart, on identical or near-identical routes, each carrying a tiny number of passengers. Perhaps we should go further than this statement envisages.
I know the Deputy Minister and indeed the Minister keep an open mind as to how the whole provision of public transport is delivered, and I share their deep concerns on the whole subject of deregulation, and would wholeheartedly support the implementation of a local authority or other public body-run bus network, but I also believe that we should seriously explore the possibility of a dial-up public transport option. All too often, even in normal times, we witness 50 to 60-seater buses running with just one or two passengers. Would it not be far more economical to introduce fleets of specially adapted minibuses, carrying just four to six passengers on a dial-up basis? These buses could be all electric, given their size and relatively short distances travelled. The community bus operation could work as a blueprint for this innovative transport system.
Would the Minister, and indeed the Deputy Minister, not agree with me that we cannot go on subsiding the present bus regime, which is uneconomical, costly and environmentally damaging? I know the Deputy Minister is deeply committed to getting people out of cars and onto public transport—or, he would probably say, better still onto bicycles. However, given the fact that most people do not completely share his enthusiasm for this particular mode of transport, I'm sure all of us would favour a public transport system based on the electric vehicle. So, would the Minister and, of course, the Deputy Minister, explore this green, cheap and practical option to the public transport system we run today?
A gaf i ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru yn rhoi hen ddigon o arian i gwmnïau bysiau mewn amseroedd normal. Efallai y bydd angen cyllid ychwanegol oherwydd COVID, wrth gwrs, mewn sefyllfaoedd a dargedwyd. Er hynny, rwy'n teimlo bod gwastraff sylweddol yn yr adnoddau a ddyrennir i'r diwydiant bysiau, lle gwelwn ni nifer o fysiau, efallai dim ond munudau rhyngddyn nhw, ar yr un llwybrau'n union neu lwybrau ddigon tebyg, a phob un ohonyn nhw'n cludo nifer fach iawn o deithwyr. Efallai y dylem fynd ymhellach nag y mae'r datganiad hwn yn ei ragdybio.
Fe wn i fod y Dirprwy Weinidog a'r Gweinidog yn wir yn cadw meddwl agored o ran sut y caiff yr holl ddarpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus ei darparu, ac rwyf innau'n rhannu'r un pryderon mawr ynglŷn â holl fater dadreoleiddio, ac fe fyddwn i'n llwyr gefnogi cael rhwydwaith bysiau a gaiff ei redeg gan awdurdod lleol neu gan gorff cyhoeddus arall, ond rwy'n credu hefyd y dylem o ddifrif ystyried y posibilrwydd o system ddeialu am drafnidiaeth gyhoeddus. Yn rhy aml o lawer, hyd yn oed mewn amseroedd normal, rydym yn gweld bysiau â 50 i 60 sedd ar y ffordd gyda dim ond un neu ddau o deithwyr. Oni fyddai'n llawer mwy darbodus cyflwyno fflydoedd o fysiau mini a addaswyd yn arbennig, yn cludo pedwar i chwech o deithwyr, ar system ddeialu? Fe allai'r bysiau i gyd fod yn rhai trydanol, o ystyried eu maint a'r pellteroedd teithio cymharol fyr. Fe allai'r busnes bws cymunedol fod yn lasbrint ar gyfer y system drafnidiaeth arloesol hon.
Oni fyddai'r Gweinidog, ac yn wir y Dirprwy Weinidog, yn cytuno â mi na allwn ni barhau i ariannu'r drefn bresennol ar y bysiau, sy'n aneconomaidd, yn gostus ac yn niweidiol i'r amgylchedd? Fe wn i fod y Dirprwy Weinidog wedi ymrwymo'n llwyr i ddenu pobl allan o'u ceir ac ar drafnidiaeth gyhoeddus—neu, mae'n debyg y dywedai ef, ar feiciau, yn well byth. Eto i gyd, o ystyried y ffaith nad yw'r rhan fwyaf o bobl yn rhannu ei frwdfrydedd llwyr ef dros y dull arbennig hwnnw o deithio, rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom ni'n ffafrio system drafnidiaeth gyhoeddus sy'n seiliedig ar gerbydau trydan. Felly, a wnaiff y Gweinidog ac, wrth gwrs, y Dirprwy Weinidog, archwilio'r dewis gwyrdd, rhad ac ymarferol hwn i'r system drafnidiaeth gyhoeddus yr ydym ni'n ei rhedeg heddiw?
I heard David Rowlands talking about multiple buses turning up in quick succession carrying a small number of passengers. It's rather reminiscent of all the little parties he's been a member of. But there is, of course—. The situation he talks of is a symptom of the problem we have with our public transport system. In a non-regulated environment, of course, anyone can set up a bus company and they can run the routes that they think are most profitable. So, you tend to have, on a small number of routes, a lot of competition on a lot of services because there's profit to be made, but not being able to cross-subsidise other routes to form a coherent network, and that's precisely why we wanted to bring the legislation forward, and that's precisely why we're now using the opportunity presented to us to try and use our funding to get maximum leverage to try and achieve that objective through other means. So, I completely agree with him on that.
Similarly, on the dial-up buses, as he talks of them, the terms may be different, but it's the same thing. We talk about demand-responsive transport, which is the same thing. And we are trialling, across five areas now, in Newport, Cardiff, Rhondda, Prestatyn and Denbigh, our Fflecsi service, run through Transport for Wales with local operators, which is supported by a website, an app and a telephone line, which replaces some scheduled local bus services with more flexible services that can pick up and drop off in an area by request, rather than at fixed bus stops at fixed times, and the feedback has been very positive where this has been trialled. As I say, in Newport we are looking now to increase that, and in Blaenau Gwent as well. And that is dipping our toe in the water of that particular model that David Rowlands talks about, and I think the aspiration for having a network of small, electric minibuses effectively, whizzing around picking up people at times that suit them to take them to places they want to go, is exactly what we are working towards. So, I hope I can give him some reassurance that we are, at least on that, in agreement.
Fe glywais i David Rowlands yn sôn am sawl bws yn dod yn fuan ar ôl ei gilydd ac yn cludo nifer fach o deithwyr. Mae hynny'n gwneud imi feddwl am yr holl bleidiau bach y mae ef wedi bod yn aelod ohonynt. Ond mae yna, wrth gwrs—. Mae'r sefyllfa y sonia amdani yn symptom o'r broblem sydd gennym gyda'n system trafnidiaeth gyhoeddus. Mewn amgylchedd nad yw'n cael ei reoleiddio, wrth gwrs, fe all unrhyw un sefydlu cwmni bysiau ac fe allan nhw redeg y llwybrau sydd fwyaf proffidiol yn eu barn nhw. Felly, rydych chi'n tueddu i gael, ar nifer fechan o lwybrau, lawer o gystadleuaeth ar lawer o wasanaethau oherwydd bod elw i'w wneud, ond heb allu traws-sybsideiddio llwybrau eraill i lunio rhwydwaith cydlynol. A dyna'n union pam roeddem ni'n awyddus i gyflwyno'r ddeddfwriaeth, a dyna'n union pam rydym ni'n defnyddio'r cyfle a gyflwynir inni nawr i geisio defnyddio ein cyllid i gael y trosoledd gorau posibl i geisio cyflawni'r amcan hwnnw drwy ddulliau eraill. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr ag ef yn hynny o beth.
Yn yr un modd, o ran y system ddeialu ar gyfer bysiau, fel y sonia, fe all y termau amrywio, ond yr un peth sydd yma. Rydym yn sôn am drafnidiaeth sy'n ymateb i'r galw, sydd yr un peth. Ac rydym wrthi'n treialu hyn nawr, ar draws pum ardal, yng Nghasnewydd, Caerdydd, y Rhondda, Prestatyn a Dinbych, sef ein gwasanaeth Fflecsi ni, sy'n cael ei redeg drwy Drafnidiaeth Cymru gyda gweithredwyr lleol. Fe'i cefnogir gan wefan, ap a llinell ffôn, ac yn lle rhai gwasanaethau bysiau lleol a drefnwyd, cynigir gwasanaethau mwy hyblyg a all godi a gollwng mewn ardal yn ôl y galw, yn hytrach nag mewn arosfannau bysiau sefydlog ar adegau penodol, ac mae'r adborth wedi bod yn gadarnhaol iawn lle cafodd hyn ei dreialu. Fel y dywedais, yng Nghasnewydd rydym yn ystyried ehangu hynny nawr, ac ym Mlaenau Gwent hefyd. Ac mae hwnnw'n rhoi rhywfaint o flas inni o'r model arbennig hwnnw y mae David Rowlands yn sôn amdano. Rwyf i o'r farn mai'r dyhead i gael rhwydwaith o fysiau mini trydan bach ac effeithiol, sy'n gwibio o gwmpas yn cludo pobl ar amseroedd sy'n addas iddyn nhw i leoedd y maen nhw'n awyddus i fynd iddynt, yw'r union beth yr ydym ni'n gweithio tuag ato. Felly, rwy'n gobeithio y gallaf roi rhywfaint o sicrwydd iddo ef ein bod ni o leiaf yn cytuno ar hynny.
Can I thank you, Deputy Minister, and express my appreciation for the support given by Welsh Government over recent months to maintain an essential network of bus services in our communities?
The decision to impose a firebreak—we all know that these challenges are going to continue for many months to come, and, of course, as you've outlined, in the short term, we'll be returning to public transport for essential workers and journeys only. But even before the firebreak, the pandemic had already impacted, as you've outlined, on many aspects of the bus network, including reducing the number of services. And like others, I've had similar situations in my constituency in Abercanaid and Aberfan, and the fact that you can get a bus to Prince Charles Hospital at the start of visiting time, but you can't get a bus at the end of visiting time—those kinds of things; the revenue streams and financial assumptions of local authorities and bus companies, including departure charges from bus stations, for example. In the bigger picture, post firebreak, we shouldn't lose sight, either, of what that means to the most vulnerable in our communities, particularly older people, for whom I know buses are often a lifeline, and I know that you're very alert to that. The reality is, however, that however much Government subsidises the bus companies—you have alluded to this in your statement—they are first and foremost private companies operating for profit, and if profit can't be made, they'll walk away leaving those in need of those services high and dry, and that remains the legacy of the privatisation of the 1980s.
So, while I very much welcome what you have announced today, are you confident that the measures outlined will be enough to sustain these essential services and that bus companies, more to the point, will co-operate? And I guess in line with the question that Helen Mary Jones asked earlier, if not, what is the alternative to ensure that bus services are maintained as public services for the benefit of the community and not for the profit of a private company?
I was going to ask you whether there was, for example, any scope for Transport for Wales to provide a more sustainable future out of the current uncertainties, but I think—
A gaf i ddiolch i chi, Dirprwy Weinidog, a mynegi fy ngwerthfawrogiad o'r gefnogaeth a roddodd Llywodraeth Cymru dros y misoedd diwethaf i gynnal rhwydwaith hanfodol o wasanaethau bysiau yn ein cymunedau ni?
Y penderfyniad i osod cyfnod atal byr—rydym i gyd yn gwybod y bydd yr heriau hyn yn parhau am fisoedd lawer i ddod, ac, wrth gwrs, fel yr amlinellwyd gennych, yn y tymor byr, fe fyddwn ni'n mynd yn ôl at drafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer gweithwyr a theithiau hanfodol yn unig. Ond hyd yn oed cyn y cyfnod atal byr hwn, roedd y pandemig eisoes wedi effeithio, fel y sonioch chi, ar sawl agwedd ar y rhwydwaith bysiau, gan gynnwys lleihad yn nifer y gwasanaethau. Ac fel eraill, rwyf i wedi gweld sefyllfaoedd tebyg yn fy etholaeth i yn Abercanaid ac Aberfan, a'r ffaith y gallwch gael bws i Ysbyty'r Tywysog Siarl ar ddechrau amser ymweld, ond 'does dim bws ar ddiwedd amser ymweld—pethau felly; ffrydiau refeniw a thybiaethau ariannol awdurdodau lleol a chwmnïau bysiau, gan gynnwys taliadau am ymadael o orsafoedd bysiau, er enghraifft. Yn y darlun ehangach, ar ôl y cyfnod atal byr hwn, ni ddylem golli golwg, ychwaith, ar yr hyn y mae hynny'n ei olygu i'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymunedau ni, yn enwedig y bobl hŷn, y gwn fod bysiau yn hanfodol bwysig iddyn nhw, ac fe wn i eich bod chi'n ymwybodol iawn o hynny. Y sefyllfa wirioneddol, serch hynny, yw nad oes gwahaniaeth pa mor fawr yw'r cymhorthdal gan y Llywodraeth i'r cwmnïau bysiau—rydych chi wedi cyfeirio at hyn yn eich datganiad—cwmnïau preifat sy'n gweithredu er elw ydyn nhw yn y bôn, ac os nad oes elw i'w wneud, fe fyddan nhw'n troi eu cefnau gan adael y rhai sydd angen y gwasanaethau hynny arnynt yn ddiymgeledd, a dyna yw gwaddol preifateiddio'r 1980au i ni heddiw.
Felly, er fy mod i'n croesawu'r hyn a gyhoeddwyd gennych heddiw yn fawr iawn, a ydych chi'n hyderus y bydd y mesurau a gaiff eu hamlinellu yn ddigon i gynnal y gwasanaethau hanfodol hyn ac y bydd cwmnïau bysiau, yn fwy perthnasol, yn cydweithredu? Ac rwy'n dyfalu, yn unol â'r cwestiwn a ofynnodd Helen Mary Jones yn gynharach, os na wnân nhw gydweithredu, beth yw'r dewis arall i sicrhau y bydd gwasanaethau bysiau yn cael eu cynnal yn wasanaethau cyhoeddus er budd y gymuned ac nid er elw i gwmni preifat?
Roeddwn i'n mynd i ofyn ichi a oedd unrhyw gyfle, er enghraifft, i Drafnidiaeth Cymru ddarparu dyfodol mwy cynaliadwy o'r ansicrwydd presennol, ond rwy'n credu—
Dawn—
Dawn—
—you answered that in your answer to Helen Mary. Thank you.
—y gwnaethoch chi ateb hynny yn eich ateb i Helen Mary. Diolch.
Before I call the Minister to reply, I'm being as kind as possible to the Labour Members, because it's important that backbenchers do get called, but these questions are turning into fireside chats, rather than precise questions, and we don't need the whole history of how you formed your views—just get to the question. Minister.
Cyn imi alw ar y Gweinidog i ymateb, rwy'n ceisio bod mor garedig â phosibl gyda'r Aelodau Llafur, oherwydd ei bod yn bwysig i feincwyr cefn gael eu galw, ond mae'r cwestiynau hyn yn troi'n sgyrsiau cil pentan, yn hytrach na bod yn gwestiynau penodol, ac nid oes angen inni glywed yr holl hanes am sut y ffurfiwyd eich barn—dewch yn syth at eich cwestiwn. Gweinidog.
Well, in that spirit, Mr Melding, I shall put my pipe away; we'll have no more fireside chats here.
Just to answer the nub of Dawn Bowden's point—. I must pay tribute to her for the work she has done as a member of the Valleys taskforce, chairing the transport sub-group of the taskforce, in helping us to develop the demand-responsive model, and the challenge that she has brought to the Government in that role has been instrumental in allowing us to bring that forward. But she is right that the current system has been dysfunctional. It requires a significant amount of public investment without the full return on investment that we'd expect for our public values and for serving our communities, and that's why we're determined to bring about change. As I say, our first route has been denied to us, but there are other ways around it. And I think the option, if that doesn't work, of a greater role for Transport for Wales as a direct provider of buses, as an embryonic national bus company for Wales, certainly is there. But we'll try the partnership route first and see where that gets us.
Wel, yn yr ysbryd hwnnw, Mr Melding, fe roddaf i'r bibell fygu o'r neilltu; ni fydd yna unrhyw sgyrsiau cil pentan yn y fan hon byth eto.
Dim ond i ateb hanfod pwynt Dawn Bowden—. Mae'n rhaid i mi dalu teyrnged iddi am ei gwaith yn aelod o dasglu'r Cymoedd, gan gadeirio is-grŵp trafnidiaeth y tasglu, yn ein helpu ni i ddatblygu'r model sy'n ateb y galw, ac mae'r her a gyflwynodd i'r Llywodraeth yn y swydd honno wedi bod yn allweddol i'n galluogi ni i ddatblygu hynny. Ond mae hi'n iawn o ran bod y system bresennol wedi methu yn ei hamcanion. Mae'r system honno'n gofyn am fuddsoddiad cyhoeddus sylweddol heb elw llawn ar fuddsoddiad y byddem ni'n ei ddisgwyl gan ein gwerthoedd cyhoeddus ni ac am wasanaethu ein cymunedau ni, a dyna pam rydym ni'n benderfynol o greu newid. Fel y dywedais, fe wrthodwyd ein llwybr cyntaf, ond mae yna ffyrdd eraill. Ac rwyf i o'r farn, os nad yw hynny'n gweithio, fod y dewis o roi mwy o swyddogaeth i Drafnidiaeth Gymru fel darparwr uniongyrchol bysiau, fel cwmni bysiau cenedlaethol embryonig i Gymru, ar gael yno'n sicr. Ond fe roddwn ni gynnig arni gyda'r llwybr partneriaeth yn gyntaf ac fe welwn ni ble'r aiff hynny â ni.
Thank you, acting Llywydd. Some short questions, Minister, in the light of the acting Llywydd's comments on time. Firstly, I welcome this opportunity now for a much greater regulation and planning of the bus service, which we very much want. I, for example, cannot travel from Tonyrefail to Pontypridd without having to change buses. That makes absolutely no sense. If I want to go into Cardiff, I have to take a bus that takes an hour and a half to get there—so, at peak times, the need for direct buses, fast buses that don't, basically, go around every single potential stop there could be, to get you to work on time as efficiently as possible.
And the other issue is, of course, as I'm sure many of the Senedd Members have had, representations from people going to work who have difficulties accessing buses at the right time, going early enough, able to get them back, to fit in with the nature of a lot of work—a lot of hospitality work, for example—that works at very awkward hours. I'm just wondering what the mechanism will be to feed in those examples and those representations from communities where we know something better can actually be dealt with with an integrated bus service than what exists at the moment. What would be the mechanism for ensuring communities have a real voice in the types of bus service that they want?
Diolch, Llywydd dros dro. Rhai cwestiynau cryno, Gweinidog, yng ngoleuni sylwadau'r Llywydd dros dro am yr amser. Yn gyntaf, rwy'n croesawu'r cyfle hwn nawr am fwy o reoleiddio a chynllunio ar gyfer y gwasanaeth bysiau, ac rydym yn dymuno hynny'n fawr. Ni allaf i, er enghraifft, deithio o Donyrefail i Bontypridd heb orfod newid bysiau. Nid yw hynny'n gwneud unrhyw synnwyr o gwbl. Os wyf eisiau mynd i Gaerdydd, mae'n rhaid imi fynd ar fws sy'n cymryd awr a hanner i gyrraedd yno—felly, ar adegau prysur, mae angen cael bysiau uniongyrchol, bysiau cyflym nad ydynt yn mynd o amgylch pob un arhosfan bosibl, i'ch cael chi i'r gwaith yn brydlon ac mor effeithlon ag sy'n bosibl.
A'r mater arall, wrth gwrs, fel y cafodd llawer o Aelodau'r Senedd, mae'n siŵr, yw'r sylwadau gan bobl ar eu ffordd i'r gwaith sy'n cael anawsterau i gael bysiau ar yr amseroedd iawn, sy'n mynd yn ddigon cynnar, ac yn gallu eu cludo nhw adref, i gyd-fynd â natur eu gwaith—llawer o waith lletygarwch, er enghraifft—sy'n gweithio ar oriau lletchwith iawn. Tybed beth fydd y mecanwaith ar gyfer ymdrin â'r enghreifftiau a'r sylwadau hynny gan gymunedau lle gwyddom y gellid cael gwasanaeth bws integredig gwell na'r hyn sy'n bodoli ar hyn o bryd. Beth fyddai'r mecanwaith ar gyfer sicrhau bod gan gymunedau lais gwirioneddol yn y mathau o wasanaethau bysiau y maen nhw'n dymuno eu cael?
Well, just on that last point, we are developing sophisticated forecasting and scenario-testing modelling to allow data-based judgments to be made about where to put investments and where there are gaps in provision. That is something Transport for Wales has been working on, and this is why we want to move on to a regional footing for the delivery of these services, because that gives us the greatest opportunity to have a joined-up approach and to make the most of the limited resource that we have. And involving communities in that, clearly, is important and Transport for Wales do have a cadre of community outreach professionals whose job it is to make those connections. And that's certainly something we've been hearing, through the Valleys taskforce—the need for people to feel that the system works for them. And, in too many cases, it doesn't.
I think there is—. There's a question for all Members here, because I think all of us want more—more of everything—and the public finance situation we face is grave and it's not likely to improve any time soon. We're working on a Wales transport strategy, which we're hoping to publish within the next six months, and that needs to deliver on the decarbonisation agenda that we've set out. But it also is a question for us all about where we put the resources we have between road, rail, bus and active travel. Where is the right split of spend, based on the mode that we have? Now, at the moment, the amount we spend on bus is smaller than the modal share. That is to say, if you were to divide the pie into slices of how many passengers use particular bits, and then what percentage of that pie is put to each mode, then bus is currently underserved, but rail is dramatically overserved. You know, rail is something—we all have an enthusiasm for having a modern railway system. Rail is very, very expensive and carries relatively few passengers, compared to the amount of money we put into it. Similarly, we've been spending generously on roads for many years, which has denuded other forms of transport of the investment they need to give a realistic alternative to it.
So, I think all of us, as we come to developing that transport strategy and then making budget decisions based on it, need to confront the fact that, if we want the sort of public transport system Mick Antoniw talks about, then we need to prepare to make the choices of where the resources go.
Wel, o ran y pwynt olaf hwnnw, rydym yn datblygu modelu soffistigedig o'r rhagolygon ac ar gyfer profi senarios i ganiatáu i ddyfarniadau sy'n seiliedig ar ddata gael eu rhoi o ran lle i gyfeirio buddsoddiadau a lle mae bylchau yn y ddarpariaeth. Mae hwnnw'n rhywbeth y mae Trafnidiaeth Cymru wedi bod yn gweithio arno, a dyna pam rydym yn awyddus i symud ymlaen at ddarparu'r gwasanaethau hyn ar sylfaen ranbarthol, oherwydd mae hynny'n rhoi'r cyfle gorau am ddull gweithredu cydgysylltiedig ac i fanteisio i'r eithaf ar yr adnoddau cyfyngedig sydd ar gael. Yn amlwg, mae cynnwys cymunedau yn hynny yn bwysig ac mae gan Trafnidiaeth Cymru gnewyllyn o weithwyr allgymorth cymunedol proffesiynol sy'n gyfrifol am wneud y cysylltiadau hynny. Ac mae hwnnw'n sicr yn rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn ei glywed, drwy dasglu'r Cymoedd—yr angen i bobl deimlo bod y system yn gweithio er eu mwyn nhw. Ac, mewn llawer gormod o achosion, nid yw'n gwneud hynny.
Rwy'n credu fod yna—. Mae yna gwestiwn i bob Aelod yma, oherwydd rwy'n credu bod pob un ohonom yn dymuno cael mwy—mwy o bopeth—ac mae'r sefyllfa a wynebwn o ran cyllid cyhoeddus yn un ddifrifol ac nid yw'n debygol o wella'n fuan iawn. Rydym yn gweithio ar strategaeth drafnidiaeth i Gymru, rydym yn gobeithio ei chyhoeddi o fewn y chwe mis nesaf, ac mae angen i honno gyflawni'r agenda datgarboneiddio a nodwyd gennym. Ond mae hwn hefyd yn gwestiwn i bob un ohonom ni o ran ble rydym ni am rannu'r adnoddau sydd gennym rhwng y ffyrdd, y rheilffyrdd, bysiau a theithio llesol. Beth yw rhaniad priodol y gwariant, ar sail y modd sydd gennym ni? Nawr, ar hyn o bryd, mae'r swm yr ydym ni'n ei wario ar fysiau yn llai na'r gyfran foddol. Hynny yw, pe byddech chi'n rhannu'r deisen yn dameidiau yn ôl niferoedd y teithwyr sy'n defnyddio darnau arbennig, ac yna pa ganran o'r deisen honno a roddir i bob dull, mae'r bysiau yn cael eu tanwasanaethu ar hyn o bryd ond mae'r rheilffyrdd yn cael eu gorwasanaethu, a hynny'n ddramatig. Wyddoch chi, mae'r rheilffyrdd yn rhywbeth—rydym ni i gyd yn frwd am gael system reilffyrdd sy'n fodern. Mae'r rheilffyrdd yn ddrud iawn ac yn cario nifer gymharol fechan o deithwyr, o'i gymharu â'r swm o arian a roddwn iddo. Yn yr un modd, rydym wedi bod yn gwario'n helaeth ar y ffyrdd ers blynyddoedd lawer, sydd wedi amddifadu mathau eraill o drafnidiaeth o'r buddsoddiad sydd ei angen arnynt ar gyfer rhoi dewis amgen i hynny sy'n realistig.
Felly, rwy'n credu bod angen i bob un ohonom, wrth inni wynebu datblygu'r strategaeth drafnidiaeth honno a gwneud penderfyniadau cyllidebol yn seiliedig arni wedyn, wynebu'r ffaith, os ydym ni'n dymuno gweld y math o system drafnidiaeth gyhoeddus y mae Mick Antoniw yn sôn amdani, yna mae angen inni baratoi i wneud y dewisiadau ynghylch ble y dylai'r adnoddau fynd.
And finally, Jack Sargeant.
Ac yn olaf, Jack Sargeant.
Thank you, acting Presiding Officer, and thank you, Minister. Minister, as you know, I'm very passionate about the Welsh Government delivering on a north-east Wales metro, and buses are going to play an integral part in that. My communities want buses for people, not for profit. So, Minister, how will your new rules overturn those set by the Tories, which devastated our rural communities, and ensure that places like Treuddyn and Penyffordd and Caergwrle get the buses and bus routes residents need to go about their daily lives?
Diolch, Llywydd dros dro, a diolch, Gweinidog. Gweinidog, fel y gwyddoch, rwy'n angerddol iawn dros Lywodraeth Cymru yn cyflawni metro'r gogledd-ddwyrain, ac mae bysiau'n mynd i chwarae rhan annatod yn hynny. Mae fy nghymunedau eisiau cael bysiau er mwyn pobl, nid er mwyn gwneud elw. Felly, Gweinidog, sut y bydd eich rheolau newydd yn gwrthdroi'r rheini a osodwyd gan y Torïaid, a ddinistriodd ein cymunedau gwledig, ac yn sicrhau bod lleoedd fel Treuddyn a Phen-y-ffordd a Chaergwrle yn cael y bysiau a'r llwybrau bysiau y mae trigolion eu hangen i fyw eu bywydau bob dydd?
Well, briefly, these are the discussions we're having with the industry now. I think, from the tone of the statement this afternoon, we are sending a strong signal to them that it's no longer good enough simply to be asking for more money and, every time we ask for something in return, to tell us to jump in a lake, which has been a little bit of the conversations we had with some of the operators. That's a relationship that has changed and needs to continue changing. We expect our objectives to be delivered for the resources that we put in. There still remain legislative complications, because these still are, by law, commercial and market-driven issues, and, while that remains on the statute book, it does constrain our ability to deliver everything we want to deliver. But we're determined to use the leverage we do have to get the maximum return for the objectives that we share.
Wel, yn gryno, dyma'r trafodaethau yr ydym yn eu cael gyda'r diwydiant nawr. Rwy'n credu, o naws y datganiad y prynhawn yma, ein bod yn anfon neges gref atynt nad yw'n ddigon da bellach i ofyn am fwy o arian a bob tro yr ydym yn gofyn am rywbeth yn gyfnewid am hynny, i ddweud wrthym i neidio i mewn i lyn, sydd wedi digwydd yn ystod rhai o'r sgyrsiau yr ydym wedi'u cael gyda rhai o'r gweithredwyr. Mae honno'n berthynas sydd wedi newid ac y mae angen iddi barhau i newid. Disgwyliwn i'n hamcanion gael eu cyflawni ar gyfer yr adnoddau a roddwn i mewn. Erys cymhlethdodau deddfwriaethol, oherwydd materion masnachol a yrrir gan y farchnad yw'r rhain o hyd, yn ôl y gyfraith, ac, er bod hynny'n dal i fod ar y llyfr statud, mae'n cyfyngu ar ein gallu i gyflawni popeth yr ydym eisiau ei gyflawni. Ond rydym yn benderfynol o ddefnyddio'r dulliau o ddylanwadu sydd gennym i gael y canlyniad gorau posibl ar gyfer yr amcanion a rannwn.
Thank you, Minister.
Diolch, Gweinidog.
Item 6 will be issued as a written statement.
We move to items 7 and 8, and, in accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under these items, the health protection regulations 2020, will be grouped for debate but with separate votes.
Cyhoeddir eitem 6 fel datganiad ysgrifenedig.
Symudwn at eitemau 7 ac 8, ac, yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai fod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y ddau gynnig o dan yr eitemau hyn, rheoliadau diogelu iechyd 2020, yn cael eu grwpio ar gyfer dadl ond gyda phleidleisiau ar wahân.
I can see there are no objections, and I call the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Gallaf weld nad oes gwrthwynebiad, a galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
Cynnig NDM7435 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol etc.) (Cymru) (Diwygio) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Hydref 2020.
Motion NDM7435 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) (Amendment) Regulations 2020 laid in the Table Office on 9 October 2020.
Cynnig NDM7434 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 18) (Bangor) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 12 Hydref 2020.
Motion NDM7434 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 18) (Bangor) Regulations 2020 laid in the Table Office on 12 October 2020.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer. I formally move the two sets of regulations before us today and ask Members to support them. Once again, these regulations were introduced under the Public Health (Control of Disease) Act 1984 through emergency procedures to support our ongoing action to deal with the real and continuing threat posed by coronavirus.
The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) (Amendment) Regulations 2020 were made on 9 October and came into force on 12 October. These regulations amend the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) Regulations 2020. They provide local authorities with powers to close premises, impose restrictions or requirements in respect of the use of, access to or the number of people on the premises, or to prohibit certain events or types of event from taking place, or to impose restrictions or requirements in respect of the holding of, access to, or number of people attending the events, and restrict access to or close public outdoor places by issuing public place directions.
In making these regulations, the Welsh Government has responded to concerns expressed by a range of local authorities about the powers available to them. The regulations broaden local authorities' powers to make public place directions to enable them to impose prohibitions, requirements or restrictions in relation to activities carried on in a public place, including the consumption of alcohol. This broadened public place direction power complements the restrictions on the sale of alcohol that were introduced in Wales on 24 September. It will help local authorities to stop gatherings of people consuming alcohol in designated areas as a result of the earlier closure of licensed premises. We know such behaviours increase the risk of coronavirus transmission, as the consumption of alcohol leads to decreasing observance of social distancing and makes enforcement more difficult.
Members will be aware that, when a local authority issues a direction, they are required to notify Welsh Ministers as soon as possible. This must include a copy of the direction, the reason for issuing the direction, the location or area that the direction relates to, the organisations and groups of people expected to be directly and indirectly affected by that direction, the stakeholders consulted on the decision on the direction, the date and time on which the restriction comes into effect, and the date and time on which it will end.
The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 18) (Bangor) Regulations 2020 were made on 9 October, and came into force on 10 October. These regulations amend the principal regulations, which are now the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) Regulations 2020. The principal regulations were amended with effect from 8 September 2020 to introduce restrictions in respect of a local health protection area. There are now 16 local health protection areas in Wales. These regulations extend restrictions to a further local health protection area, comprising eight electoral wards in the Bangor area of Gwynedd. The restrictions introduced are the same as those that apply in other health protection areas. In particular, the regulations provide that no household within that area may be treated as forming part of an extended household, and prohibit the formation of an extended household by such a household; they prohibit persons living in that area from leaving or remaining away from that area without reasonable excuse; they require residents of that area to work from home unless it is not reasonably practicable for them to do so; and they prohibit people from outside that area from entering the area without reasonable excuse.
The Welsh Government takes a careful and evidence-based approach to dealing with coronavirus, including our formal requirement to review the need for relevant restrictions and their proportionality every 21 days. Each of the regulations relating to local health protection areas is subject to review two weeks after their introduction, and every week thereafter if the restrictions remain in place for longer than that.
It is evident just how serious the coronavirus pandemic is that the First Minister yesterday announced our decision to introduce a two-week firebreak starting at 6 p.m. this Friday and ending on Monday 9 November. I hope we will have an opportunity to debate that in more detail later today. I do, though, ask Members, for the purpose of the regulations before us today, to do our part in helping to keep Wales safe. I believe these regulations are necessary in our continued efforts to tackle the pandemic. I now ask the Senedd to support them.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Rwy'n cynnig y ddwy set o reoliadau ger ein bron heddiw yn ffurfiol a gofynnaf i'r Aelodau eu cefnogi. Unwaith eto, cyflwynwyd y rheoliadau hyn o dan Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Rheoli Clefydau) 1984 drwy weithdrefnau brys i gefnogi ein camau parhaus i fynd i'r afael â'r bygythiad gwirioneddol a pharhaus a achosir gan y coronafeirws.
Gwnaed Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol etc.) (Cymru) (Diwygio) 2020 ar 9 Hydref a daethant i rym ar 12 Hydref. Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio'r Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol etc.) (Cymru) 2020. Maen nhw'n rhoi pwerau i awdurdodau lleol i gau mangreoedd, gosod cyfyngiadau neu ofynion mewn perthynas â defnyddio'r fangre, mynd i'r fangre neu nifer y bobl yn y fangre, neu i wahardd digwyddiadau neu fathau penodol o ddigwyddiadau rhag digwydd, neu i osod cyfyngiadau neu ofynion o ran cynnal y digwyddiadau, mynediad at y digwyddiadau, neu nifer y bobl sy'n mynychu'r digwyddiadau, a chyfyngu ar fynediad i fannau awyr agored cyhoeddus neu eu cau drwy gyhoeddi cyfarwyddiadau mannau cyhoeddus.
Wrth wneud y rheoliadau hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb i bryderon a fynegwyd gan amrywiaeth o awdurdodau lleol ynghylch y pwerau sydd ar gael iddynt. Mae'r rheoliadau'n ehangu pwerau awdurdodau lleol i wneud cyfarwyddiadau mannau cyhoeddus i'w galluogi i osod gwaharddiadau, gofynion neu gyfyngiadau o ran gweithgareddau a gynhelir mewn man cyhoeddus, gan gynnwys yfed alcohol. Mae'r pŵer cyfarwyddiadau mannau cyhoeddus ehangach hwn yn ategu'r cyfyngiadau ar werthu alcohol a gyflwynwyd yng Nghymru ar 24 Medi. Bydd yn helpu awdurdodau lleol i atal pobl sy'n yfed alcohol rhag casglu mewn ardaloedd dynodedig o ganlyniad i gau safleoedd trwyddedig yn gynharach. Gwyddom fod ymddygiadau o'r fath yn cynyddu'r risg o drosglwyddo'r coronafeirws, gan fod yfed alcohol yn arwain at lai o gadw pellter cymdeithasol ac yn gwneud gorfodi'n fwy anodd.
Bydd Aelodau'n ymwybodol, pan fydd awdurdod lleol yn cyhoeddi cyfarwyddyd, ei bod yn ofynnol iddynt hysbysu Gweinidogion Cymru cyn gynted â phosibl. Rhaid i hyn gynnwys copi o'r cyfarwyddyd, y rheswm dros gyhoeddi'r cyfarwyddyd, y lleoliad neu'r ardal y mae'r cyfarwyddyd yn ymwneud â hi, y sefydliadau a'r grwpiau o bobl y disgwylir i'r cyfarwyddyd hwnnw effeithio'n uniongyrchol ac yn anuniongyrchol arnynt, y rhanddeiliaid yr ymgynghorwyd â hwy ar y penderfyniad ynghylch y cyfarwyddyd, y dyddiad a'r amser y daw'r cyfyngiad i rym, a'r dyddiad a'r amser y daw'r cyfyngiad i ben.
Gwnaed Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 18) (Bangor) 2020 ar 9 Hydref, a daethant i rym ar 10 Hydref. Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio'r prif reoliadau, sydd bellach yn Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) 2020. Diwygiwyd y prif reoliadau a ddaeth i rym ar 8 Medi 2020 i gyflwyno cyfyngiadau ynglŷn ag ardal diogelu iechyd leol. Erbyn hyn mae 16 o ardaloedd diogelu iechyd lleol yng Nghymru. Mae'r rheoliadau hyn yn ymestyn cyfyngiadau i ardal diogelu iechyd leol arall, sy'n cynnwys wyth ward etholiadol yn ardal Bangor yng Ngwynedd. Mae'r cyfyngiadau a gyflwynir yr un fath â'r rhai sy'n berthnasol mewn ardaloedd diogelu iechyd eraill. Yn benodol, mae'r rheoliadau'n darparu na ellir trin unrhyw aelwyd o fewn yr ardal honno fel rhan o aelwyd estynedig, ac mae'n gwahardd ffurfio aelwyd estynedig gan aelwyd o'r fath; maen nhw'n gwahardd bobl sy'n byw yn yr ardal honno rhag gadael neu aros i ffwrdd o'r ardal honno heb esgus rhesymol; maen nhw'n ei gwneud yn ofynnol i drigolion yr ardal honno weithio gartref os yw'n rhesymol ymarferol iddynt wneud hynny; ac maen nhw'n gwahardd pobl o'r tu allan i'r ardal honno rhag dod i mewn i'r ardal heb esgus rhesymol.
Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd ymagwedd ofalus sy'n seiliedig ar dystiolaeth i ymdrin â chlefyd y coronafeirws, gan gynnwys ein gofyniad ffurfiol i adolygu'r angen am gyfyngiadau perthnasol a'u cymesuredd bob 21 diwrnod. Mae pob un o'r rheoliadau sy'n ymwneud ag ardaloedd diogelu iechyd lleol yn cael eu hadolygu bythefnos ar ôl eu cyflwyno, a phob wythnos wedi hynny os bydd y cyfyngiadau'n parhau am gyfnod hwy na hynny.
Ddoe roedd hi'n amlwg pa mor ddifrifol yw pandemig y coronafeirws pan gyhoeddodd y Prif Weinidog ein penderfyniad ddoe i gyflwyno cyfnod atal byr o bythefnos i ddechrau am 6 p.m. ddydd Gwener yma gan ddod i ben ddydd Llun 9 Tachwedd. Gobeithio y cawn gyfle i drafod hynny'n fanylach yn ddiweddarach heddiw. Er hynny, gofynnaf i Aelodau, at ddibenion y rheoliadau sydd ger ein bron heddiw, wneud ein rhan i helpu i gadw Cymru'n ddiogel. Credaf fod angen y rheoliadau hyn yn ein hymdrechion parhaus i fynd i'r afael â'r pandemig. Gofynnaf nawr i'r Senedd eu cefnogi.
I call the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
Thank you, acting Llywydd. In respect of item 7 and item 8 together, we considered both sets of regulations at our meeting yesterday morning, and our reports have been laid before the Senedd to assist today's debate.
If I may, I'll deal with the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 18) (Bangor) Regulations 2020 first. Our report on these regulations contained one technical reporting point and five merits reporting points. The technical reporting point highlights a potential issue regarding the clarity of the law. Regulation 2(2) refers to the electoral division of 'Menai'. The County of Gwynedd (Electoral Changes) Order 2002 states that there are in fact two electoral divisions of Menai, Menai Bangor and Menai Caernarfon, and whilst it may appear obvious from reading the standalone amending regulations that the electoral division to be taken into account here is Menai Bangor, as the name Bangor is included in the title of the amending regulations, it may be less obvious when considering the principal regulations in isolation. There is also the potential for future confusion and duplication should the Menai Caernarfon electoral division be subject to restrictions in the future. The same issue arises in the Welsh version of the regulations. The Welsh Government has acknowledged our concerns, and the irregularity has been rectified in the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 19) Regulations 2020, made on 16 October 2020.
Our first merits point relates to the Welsh Government's justification for any potential interference with human rights. We've reported an error in the description of article 11 of the European convention on human rights in the explanatory memorandum. The Welsh Government response to our report indicates that the error will be corrected. As with a number of regulations the Senedd has considered in recent months, our second merits point notes that there's been no formal consultation on these regulations. Furthermore, our third merits point noted that there is no equality impact assessment for these regulations. We asked the Welsh Government to explain what arrangements it has made to publish reports of equality impact assessments in accordance with regulation 8(1)(d) of the Equality Act 2010 (Statutory Duties) (Wales) Regulations 2011. We note that the Welsh Government intends to publish an integrated impact assessment of social gathering restrictions in due course. In our fourth merits point we reiterated our view that, where coronavirus restrictions are being tightened in any significant way, explanatory memoranda should set out the evidence on which the Welsh Government relies in deciding that such tightening is necessary and proportionate.
The Welsh Government's response to our report does set out more evidence, and we welcome that. It states that, when the Bangor area local health protection area was established, there was a rising trend in rolling seven-day incidence rates of COVID-19 in Gwynedd; Gwynedd was continuing to exceed 50 cases per 100,000; however, Public Health Wales figures indicated that the incidence rate in Bangor was much higher, at 318 cases per 100,000 of the population. The Welsh Government highlight the incident management team's biggest concern that, in student communities in Bangor, there was an incidence rate of around 390 cases per 100,000. The clear recommendation from the IMT was to establish a local health protection zone for Bangor only. We believe that providing this evidence will aid transparency and assist the Senedd's scrutiny of coronavirus regulations.
Our final merits point highlights to the Senedd that these regulations came into effect before they were laid before the Senedd. We have noted, as per the requirements of the Statutory Instruments Act 1946, the First Minister's letter to the Llywydd, dated 9 October 2020, confirmed this fact and included an explanation that this was considered necessary and justifiable in view of the changing evidence on risk in relation to coronavirus. We asked the Welsh Government to provide further details of this evidence in its response to our report. The Welsh Government has said that it considers that the increase in cases described in its response to our fourth reporting point demonstrates and justifies the need for the regulations to come into force as quickly as possible.
Turning now to the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) (Amendment) Regulations 2020, our report on these regulations contains two merits points. The first point noted the Welsh Government's justification for any potential interference with human rights and draws attention to relevant paragraphs within the accompanying explanatory memorandum. Our second reporting point again highlights that there has been no formal consultation on these regulations. Diolch, acting Llywydd.
Diolch, Llywydd dros dro. O ran eitem 7 ac eitem 8 gyda'i gilydd, fe wnaethom ystyried y ddwy set o reoliadau yn ein cyfarfod fore ddoe, ac mae ein hadroddiadau wedi'u gosod gerbron y Senedd i gynorthwyo'r ddadl heddiw.
Os caf, fe wnaf ymdrin â Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 18) (Bangor) 2020 yn gyntaf. Roedd ein hadroddiad ar y rheoliadau hyn yn cynnwys un pwynt adrodd technegol a phum pwynt adrodd ar sail rhagoriaeth. Mae'r pwynt adrodd technegol yn tynnu sylw at broblem bosibl o ran eglurder y gyfraith. Mae rheoliad 2(2) yn cyfeirio at adran etholiadol 'Menai'. Mae Gorchymyn Sir Gwynedd (Newidiadau Etholiadol) 2002 yn nodi bod mewn gwirionedd dwy adran etholiadol ym Menai, Menai Bangor a Menai Caernarfon, ac er y gallai ymddangos yn amlwg o ddarllen y rheoliadau diwygio annibynnol mai Menai Bangor yw'r adran etholiadol sydd i'w hystyried yma, gan fod yr enw Bangor wedi'i gynnwys yn enw'r rheoliadau diwygio, gall fod yn llai amlwg wrth ystyried y prif reoliadau ar eu pen eu hunain. Mae potensial hefyd ar gyfer dryswch a dyblygu yn y dyfodol pe bai adran etholiadol Menai Caernarfon yn destun cyfyngiadau yn y dyfodol. Mae'r un mater yn codi yn fersiwn Gymraeg y rheoliadau. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod ein pryderon, ac mae'r afreoleidd-dra wedi'i gywiro yn Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 19) 2020, a wnaed ar 16 Hydref 2020.
Mae ein pwynt rhagoriaeth cyntaf yn ymwneud â chyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol. Rydym wedi adrodd am gamgymeriad yn y disgrifiad o erthygl 11 o'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol yn y memorandwm esboniadol. Mae ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiad yn nodi y bydd y camgymeriad yn cael ei gywiro. Fel gyda nifer o reoliadau y mae'r Senedd wedi'u hystyried yn ystod y misoedd diwethaf, mae ein hail bwynt rhagoriaeth yn nodi na fu ymgynghori ffurfiol ar y rheoliadau hyn. At hynny, nododd ein trydydd pwynt rhagoriaeth nad oes asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb ar gyfer y rheoliadau hyn. Gofynnwyd i Lywodraeth Cymru egluro pa drefniadau y mae wedi'u gwneud i gyhoeddi adroddiadau ar asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb yn unol â rheoliad 8(1)(d) o Reoliadau Deddf Cydraddoldeb 2010 (Dyletswyddau Statudol) (Cymru) 2011. Nodwn fod Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyhoeddi asesiad effaith integredig o gyfyngiadau cynulliad cymdeithasol maes o law. Yn ein pedwerydd pwynt rhagoriaeth, gwnaethom ailadrodd ein barn, lle mae cyfyngiadau coronafeirws yn cael eu tynhau mewn unrhyw ffordd arwyddocaol, y dylai memoranda esboniadol nodi'r dystiolaeth y mae Llywodraeth Cymru yn dibynnu arni wrth benderfynu bod tynhau o'r fath yn angenrheidiol ac yn gymesur.
Mae ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiad yn nodi mwy o dystiolaeth, ac rydym yn croesawu hynny. Mae'n dweud, pan sefydlwyd ardal diogelu iechyd leol ardal Bangor, fod tuedd gynyddol o ran cyfraddau saith diwrnod treigl o achosion o COVID-19 yng Ngwynedd; roedd Gwynedd yn parhau i fod â mwy na 50 achos i bob 100,000; fodd bynnag, nododd ffigurau Iechyd Cyhoeddus Cymru fod y gyfradd o achosion ym Mangor yn uwch o lawer, ar 318 o achosion fesul 100,000 o'r boblogaeth. Mae Llywodraeth Cymru yn tynnu sylw at bryder mwyaf y tîm rheoli achos lluosog sef bod cyfradd achosion o tua 390 o achosion i bob 100,000 mewn cymunedau myfyrwyr ym Mangor. Argymhelliad clir y tîm rheoli achos lluosog oedd sefydlu parth diogelu iechyd lleol ar gyfer Bangor yn unig. Credwn y bydd darparu'r dystiolaeth hon yn helpu tryloywder ac yn helpu'r Senedd i graffu ar reoliadau coronafeirws.
Mae ein pwynt rhagoriaeth terfynol yn tynnu sylw'r Senedd at y ffaith bod y rheoliadau hyn wedi dod i rym cyn iddynt gael eu gosod gerbron y Senedd. Rydym wedi nodi, yn unol â gofynion Deddf Offerynnau Statudol 1946, fod llythyr y Prif Weinidog at y Llywydd, dyddiedig 9 Hydref 2020, wedi cadarnhau'r ffaith hon ac yn cynnwys esboniad bod hyn yn angenrheidiol ac yn gyfiawn o ystyried y dystiolaeth newidiol ar risg o ran clefyd y coronafeirws. Gofynnwyd i Lywodraeth Cymru ddarparu rhagor o fanylion am y dystiolaeth hon yn ei hymateb i'n hadroddiad. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud ei bod o'r farn bod y cynnydd yn yr achosion a ddisgrifir yn ei hymateb i'n pedwerydd pwynt adrodd yn dangos ac yn cyfiawnhau'r angen i'r rheoliadau ddod i rym cyn gynted â phosibl.
Gan droi nawr at y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol etc.) (Cymru) (Diwygio) 2020, mae ein hadroddiad ar y rheoliadau hyn yn cynnwys dau bwynt rhagoriaeth. Nododd y pwynt cyntaf gyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol ac mae'n tynnu sylw at baragraffau perthnasol yn y memorandwm esboniadol cysylltiedig. Mae ein hail bwynt adrodd unwaith eto'n tynnu sylw at y ffaith na fu ymgynghori ffurfiol ar y rheoliadau hyn. Diolch, Llywydd dros dro.
The Welsh Conservatives will be supporting both sets of regulations this afternoon. Agenda item No. 7 seems a sensible course of action, if you're giving this authority to local authorities to shut places down but also offer people who come under these regulations the ability to appeal to a magistrates' court, as I understand it, and also if the rules and regulations need to lapse after seven days, then the provision for those regulations to be taken away seems a sensible course of action.
The second point about Bangor, the second regulations we'll be voting on this afternoon, is something we've been calling on the Welsh Government to do. They've deployed it in Llanelli and we believe it's a sensible course of action in relation to Bangor, given the incidence of infection in Bangor. And so, therefore, the Welsh Conservatives will be supporting both sets of regulations that are before the Assembly this afternoon.
Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r ddwy set o reoliadau y prynhawn yma. Mae eitem Rhif 7 ar yr Agenda yn gamau synhwyrol, os ydych yn rhoi'r awdurdod hwn i awdurdodau lleol gau lleoedd ond hefyd yn cynnig y gallu i bobl sy'n dod o dan y rheoliadau hyn apelio i lys ynadon, fel y deallaf, a hefyd os oes angen i'r rheolau a rheoliadau ddod i ben ar ôl saith diwrnod, yna mae'r ddarpariaeth ar gyfer tynnu'r rheoliadau hynny ymaith yn ymddangos yn gamau synhwyrol.
Mae'r ail bwynt am Fangor, yr ail reoliad y byddwn yn pleidleisio arno'r prynhawn yma, yn rhywbeth yr ydym wedi bod yn galw ar Lywodraeth Cymru i'w wneud. Maen nhw wedi'i ddefnyddio yn Llanelli a chredwn ei fod yn gam gweithredu synhwyrol o ran Bangor, o ystyried nifer yr achosion o'r haint ym Mangor. Ac felly, bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r ddwy set o reoliadau sydd gerbron y Cynulliad y prynhawn yma.
Mi fydd Plaid Cymru yn atal pleidlais ar y rheoliadau yn ymwneud â Bangor, yn fy etholaeth i. Doedden ni ddim yn gwrthwynebu eu cyflwyno nhw, ond mi oedden ni'n anfodlon efo'r materion cyfathrebu a'r diffyg cyfathrebu lleol o gwmpas y broses o'u cyflwyno nhw. Mae angen cyfathrebu llawer cliriach efo cymunedau lleol, fel y rhai ym Mangor, os bydd angen cyfnodau clo lleol eto i'r dyfodol. Mae amgylchiadau wedi newid erbyn hyn, ond mae yna wersi pwysig i'w dysgu, dwi'n credu.
Hoffwn i dynnu sylw at bwynt 5 yn y memorandwm esboniadol, sydd yn sôn am ymgynghori ac yn dweud na fu unrhyw ymgynghori ffurfiol ar y rheoliadau ar gyfer wyth ward Bangor. Rŵan, dwi'n derbyn nad oes amser i ymgynghori'n ffurfiol mewn argyfwng, ond dwi yn meddwl bod gwersi i'w dysgu yn sgil y ffordd y cafodd y cyfyngiadau a'r angen am gyfyngiadau eu cyfathrebu i'r boblogaeth leol. A dwi yn credu bod angen cyflwyno protocolau arbennig er mwyn sicrhau gwell cyfathrebu efo arweinwyr cymunedol lleol.
Yn achos Bangor, ni chafwyd dim cyfathrebu rhwng Llywodraeth Cymru a chynghorwyr sir yr wyth ward, na'r cynghorwyr dinas, a'r unig beth gefais i fel yr Aelod o'r Senedd, a'r Aelod yn San Steffan, oedd galwad ffôn chwarter awr cyn i Weinidog o'r Llywodraeth ddatgan ar y teledu fod y cyfyngiadau i ddod i rym, a hynny mewn llai na 24 awr. Roedd hynny'n arwain at bob math o broblemau i etholwyr a oedd yn naturiol yn troi at eu harweinwyr cymunedol am wybodaeth, ond doedd y wybodaeth honno ddim gennym ni. Petaem ni wedi cael ein briffio ymlaen llaw, hyd yn oed wyth awr ymlaen llaw, fe fyddem ni wedi gallu helpu i osgoi llawer o'r dryswch a'r penbleth.
Yn achos Bangor, roedd llawer iawn yn cwestiynu pam gadael un ward gyfan, sy'n cynnwys talp o'r ddinas, allan o'r ardal diogelu iechyd. Dwi'n cymryd bod yna resymeg i hynny, ond chefais i ddim esboniad, a dwi ddim wedi cael esboniad hyd heddiw ynglŷn â hynny. Mi fyddai cynnwys ward Pentir wedi gwneud synnwyr, oherwydd byddai wedi cynnwys y ddinas gyfan o fewn yr ardal diogelu iechyd a hefyd wedi cynnwys rhan wledig, sydd yn cynnwys darn o lwybr yr arfordir yn ogystal â mannau gwledig, a fyddai wedi bod ar gael i etholwyr y ddinas sydd wedi gorfod cael eu cyfyngu i ardal ddaearyddol drefol heb fawr ddim o ardaloedd gwyrdd ynddi hi. Dwi'n cymryd bod yna esboniad gwyddonol pam ddim cynnwys ward Pentir, ond heb wybod yr esboniad, sut mae modd i arweinwyr lleol drosglwyddo'r wybodaeth honno? A heb y wybodaeth, dryswch sydd yn digwydd ac amheuaeth, ac yn y pen draw mae hynny'n arwain at lai o gydymffurfiaeth, a chydymffurfiaeth ydy yr hyn rydym ni yn chwilio amdano fo, wrth gwrs.
Felly, dwi'n tynnu sylw Llywodraeth Cymru at hyn ar lawr y Senedd heddiw er mwyn ichi fedru gweithredu, er mwyn cael gwell cyfathrebu a chyfathrebu clir wrth inni symud ymlaen. Gobeithio eich bod chi'n talu sylw i'r sylwadau hyn. Y pwrpas ydy cynorthwyo'r Llywodraeth i wella protocolau cyfathrebu wrth inni symud i'r cyfnod nesaf, a hynny er mwyn cael gwell cydymffurfiaeth yn y pen draw.
Plaid Cymru will be abstaining on the regulations relating to Bangor in my constituency. We didn't oppose their introduction, but we were dissatisfied with communication issues and the lack of local communication around the process of introducing the regulations. We need far clearer communication with local communities, such as those in Bangor, if local lockdowns will be required again in future. Circumstances have now changed, but there are important lessons to be learned, I believe.
I would like to draw attention to point 5 in the explanatory memorandum, which mentions consultation and says that there was no formal consultation on the regulations for the eight Bangor wards. Now, I accept that there isn't time for formal consultation in a time of crisis, but I do think that there are lessons to be learned from the way in which these restrictions and the need for these restrictions were communicated to the local population. And I do believe that we need to introduce new protocols in order to ensure improved communications with community leaders at a local level.
In the case of Bangor, there was no communication between the Welsh Government and county councillors in the eight wards, or the city councillors, and the only thing I received as a Member of the Senedd—and the same was true for the Member of Parliament—was a phone call a quarter of an hour before a Government Minister stated on television that those restrictions were to come into place in less than 24 hours’ time. That led to all sorts of problems for constituents who were naturally turning to their community leaders for information, but that information wasn’t available to us. Had we been briefed beforehand, even eight hours beforehand, we could have helped to avoid much of the confusion that arose.
In the case of Bangor, many were questioning why one whole ward, which includes a large part of the city, was left out from the local health protection zone. I assume that there is a rationale behind that, but I received no explanation as to what that was and, to this day, I’ve received no explanation on that point. Including the Pentir ward would have made sense, because it would have included the whole city within the local health protection zone and would have also included a rural part, which includes a section of the coastal path as well as other rural areas, which would then have been available to constituents within the city who have had to be restricted to an urban geographical area with very few green spaces. I assume that there is a scientific explanation why the Pentir ward wasn’t included, but without knowing that, how can local leaders convey that information to local people? Without that information you get confusion and doubt, and ultimately that leads to less compliance, and compliance is what we are looking for of course.
So, I would draw the Government’s attention to this issue in the Senedd today so that you can take action to secure better communication and clear communication as we move forward. I hope that you will listen to these comments. My purpose is to assist Government to improve communications protocols as we move to the next phase, in order to secure better compliance ultimately.
And the Minister to reply.
A'r Gweinidog i ymateb.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer, and thank you to Members for their comments. I'm pleased to note the comments from the Chair of the scrutiny committee about improvements in the provision of information and data that underpin the choices that Ministers are making.
I'm pleased to see that the Welsh Conservatives will be supporting both sets of regulations. And in an entirely constructive way to answer the points raised by Siân Gwenllian, and in particular the point about local communication, because we do always look for ways to improve the way that we not just make decisions, but then communicate them as well. In coming to these decisions, in every single choice we've made, we've spoken with the local authority leader and their chief executive. We did the same in all of the areas in south Wales, we did the same in all those in north Wales, and indeed in Carmarthenshire as well. So, Ministers have direct engagement with the leader of the local authority, and it's fair to say that every local authority, including Gwynedd, have a senior officer—in the case of Gwynedd, the corporate director, I understand—who participates in the incident management team, and they make recommendations over whether to take action and the spread and the nature of that action as well. So, the council, actually, were part of that pre-decision-making process.
Now, I don't think it's actually for Welsh Ministers to then to try to direct the engagement with either the town council or individual members of the council, but it's how we work with each of our local authorities in understanding how that communication needs to take place, and how information is drawn and then disseminated. We've taken it upon ourselves to try to make sure that Ministers and officials do then speak with constituency representatives before decisions are made so that people don't find out directly from the media about the choices that are being made.
I take on board why it would be useful for the local Member to have received a briefing—I think that eight hours in advance was the suggestion—but I'm afraid it doesn't reflect the reality of the speed of either the recommendation or the need to make decisions. And it's also the case that we have to test each of the recommendations, then understand whether Ministers will go ahead and act on recommendations or not, or whether we feel we need to test them and send them back. That includes both the size and the area of where to introduce restrictions or not. So, I'm afraid, in all of the uncertainty we're living with, I don't think we're going to be able to provide the sort of advanced briefing that the Member's requesting with the timescale that's available. If we were able to make decisions earlier in each day, it would give us more time to speak with local representatives, because, as I say, we do want to find ways to improve the way we make decisions and the way we then communicate them.
We're going into a period now where we're going to have a different set of national regulations with the firebreak. It is, of course, entirely possible that in the future, though, in the world beyond a firebreak, that we will need to have particular local restrictions. It's entirely possible; there could be a hyperlocal outbreak that would require that particular local action. So, it is certainly something that we will need to return to and I do recognise that her comments are provided in a constructive spirit and my response is meant to be so as well.
As ever, our approach continues to be guided by the advice of the chief medical officer, our scientific officers, our technical advisory cell, the technical advisory group, and the study they make of evidence within Wales, across the UK and the rest of the world. We again believe that these regulations are specific and proportionate actions to be taken in response to the rise in the number of cases that we see within specific parts of our country.
Each one of us has a responsibility to make choices, to follow the measures, the law and the guidance to help keep us, our loved ones and our communities safe from this infectious and harmful virus. A final reminder to keep our distance from each other when we're out and about and certainly to avoid contact within our own homes, to follow the rules about who isn't allowed in your own home, to wash our hands often, to work from home if we can, to wear a face covering in indoor public places, and we need to stay at home if we've got symptoms and wait for a result, and, as I say, to follow the restrictions in place locally. I ask the Senedd to support the regulations before us this afternoon.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro, a diolch i'r Aelodau am eu sylwadau. Rwy'n falch o nodi sylwadau Cadeirydd y pwyllgor craffu am welliannau o ran darparu gwybodaeth a data sy'n sail i'r dewisiadau y mae Gweinidogion yn eu gwneud.
Rwy'n falch o weld y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r ddwy set o reoliadau. Ac mewn ffordd gwbl adeiladol i ateb y pwyntiau a godwyd gan Siân Gwenllian, ac yn arbennig y pwynt am gyfathrebu lleol, oherwydd yr ydym wastad yn chwilio am ffyrdd o wella'r ffordd yr ydym nid yn unig yn gwneud penderfyniadau, ond wedyn yn eu cyfleu hefyd. Wrth ddod i'r penderfyniadau hyn, ym mhob un dewis yr ydym wedi'i wneud, rydym wedi siarad ag arweinydd yr awdurdod lleol a'i brif weithredwr. Gwnaethom yr un peth ym mhob un o'r ardaloedd yn y de, gwnaethom yr un peth ym mhob un yn y gogledd, ac yn wir yn sir Gaerfyrddin hefyd. Felly, mae Gweinidogion yn ymgysylltu'n uniongyrchol ag arweinydd yr awdurdod lleol, ac mae'n deg dweud bod gan bob awdurdod lleol, gan gynnwys Gwynedd, uwch swyddog—yn achos Gwynedd, y cyfarwyddwr corfforaethol, rwy'n deall—sy'n cymryd rhan yn y tîm rheoli achos lluosog, ac maen nhw'n gwneud argymhellion ynghylch pa un a ddylid gweithredu ynghyd â lledaeniad a natur y camau gweithredu hynny hefyd. Felly, roedd y cyngor, mewn gwirionedd, yn rhan o'r broses cyn gwneud penderfyniadau.
Nawr, dydw i ddim yn meddwl mai mater i Weinidogion Cymru wedyn yw ceisio cyfarwyddo'r ymgysylltu â chyngor y dref nac ag aelodau unigol o'r cyngor, ond mae a wnelo â sut yr ydym yn gweithio gyda phob un o'n hawdurdodau lleol i ddeall sut mae angen i'r cyfathrebu hwnnw ddigwydd, a sut y caiff gwybodaeth ei chasglu ac yna ei lledaenu. Rydym wedi mynd ati ein hunain i geisio sicrhau bod Gweinidogion a swyddogion wedyn yn siarad â chynrychiolwyr etholaethau cyn i benderfyniadau gael eu gwneud fel nad yw pobl yn cael gwybod yn uniongyrchol gan y cyfryngau am y dewisiadau sy'n cael eu gwneud.
Derbyniaf pam y byddai'n ddefnyddiol i'r Aelod lleol fod wedi cael sesiwn friffio—credaf mai wyth awr ymlaen llaw oedd yr awgrym—ond mae arnaf ofn nad yw'n adlewyrchu realiti cyflymder yr argymhelliad na'r angen i wneud penderfyniadau. Ac mae'n wir hefyd bod yn rhaid i ni brofi bob un o'r argymhellion, yna deall a fydd Gweinidogion yn gweithredu ar argymhellion ai peidio, neu a ydym yn teimlo bod angen i ni eu profi a'u hanfon yn ôl. Mae hynny'n cynnwys maint ac arwynebedd y lle i gyflwyno cyfyngiadau ai peidio. Felly, mae arnaf ofn, yng nghanol yr holl ansicrwydd yr ydym yn byw ynddo, dydw i ddim yn credu y byddwn ni'n gallu darparu'r math o sesiwn friffio ymlaen llaw y mae'r Aelod yn gofyn amdano gyda'r amserlen sydd ar gael. Petaem yn gallu gwneud penderfyniadau'n gynharach bob dydd, byddai'n rhoi mwy o amser i ni siarad â chynrychiolwyr lleol, oherwydd, fel y dywedais, rydym eisiau dod o hyd i ffyrdd o wella'r modd yr ydym yn gwneud penderfyniadau a'r ffordd yr ydym wedyn yn eu cyfleu.
Rydym yn mynd i gyfnod nawr lle bydd gennym set wahanol o reoliadau cenedlaethol gyda'r cyfnod atal byr. Er ei fod yn gwbl bosibl, wrth gwrs, yn y dyfodol, yn y byd y tu hwnt i'r cyfnod atal byr, y bydd angen i ni gael cyfyngiadau lleol penodol. Mae'n gwbl bosibl; gallai fod achosion hyperleol a fyddai'n gofyn am y gweithredu lleol penodol hwnnw. Felly, mae'n sicr yn rhywbeth y bydd angen i ni ddychwelyd ato ac rwy'n cydnabod bod ei sylwadau'n cael eu rhoi mewn ysbryd adeiladol a bwriedir i'm hymateb i fod felly hefyd.
Fel ag erioed, mae ein dull gweithredu yn parhau i gael ei lywio gan gyngor y prif swyddog meddygol, ein swyddogion gwyddonol, ein cell cyngor technegol, y grŵp cyngor technegol, a'r astudiaeth a wnânt o dystiolaeth yng Nghymru, ledled y DU a gweddill y byd. Credwn eto fod y rheoliadau hyn yn gamau penodol a chymesur i'w cymryd mewn ymateb i'r cynnydd yn nifer yr achosion a welwn mewn rhannau penodol o'n gwlad.
Mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i wneud dewisiadau, i ddilyn y mesurau, y gyfraith a'r canllawiau i helpu i'n cadw ni, ein hanwyliaid a'n cymunedau yn ddiogel rhag y feirws heintus a niweidiol hwn. Nodyn atgoffa terfynol i gadw pellter oddi wrth ein gilydd pan fyddwn allan ac yn sicr i osgoi cyswllt yn ein cartrefi ein hunain, i ddilyn y rheolau ynghylch pwy sy'n cael ei wahardd o'ch cartref eich hun, i olchi ein dwylo'n aml, i weithio gartref os gallwn, i wisgo gorchudd wyneb mewn mannau cyhoeddus dan do, ac mae angen i ni aros gartref os oes gennym symptomau ac aros am ganlyniad, ac, fel y dywedais, i ddilyn y cyfyngiadau sydd ar waith yn lleol. Gofynnaf i'r Senedd gefnogi'r rheoliadau sydd ger ein bron y prynhawn yma.
Thank you, Minister. The proposal is to agree the motion under item 7. Does any Member object? [Objection.] I do see a Member objecting, and I will therefore defer voting under this item until voting time.
Diolch, Gweinidog. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 7. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwelaf Aelod yn gwrthwynebu, ac felly gohiriaf bleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
The proposal is to agree the motion under item 8. Does any Member object? [Objection.] Again, I see Members objecting, and I defer voting under this item also until voting time.
Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 8. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Unwaith eto, gwelaf Aelodau'n gwrthwynebu, a gohiriaf bleidleisio o dan yr eitem hon hefyd tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 9 is the Senedd Cymru (Disqualification) Order 2020, and I call on the First Minister to move the motion. Mark Drakeford.
Eitem 9 yw Gorchymyn Senedd Cymru (Anghymhwyso) 2020, a galwaf ar y Prif Weinidog i gynnig y cynnig. Mark Drakeford.
Cynnig NDM7436 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Orchymyn Senedd Cymru (Anghymhwyso) 2020 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Medi 2020.
Motion NDM7436 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Senedd Cymru (Disqualification) Order 2020 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 29 September 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd dros dro. Members will have heard Government Ministers say in the Senedd that we will do everything we can to ensure that the Senedd elections can take place in May of next year despite the challenges that may arise from the pandemic. Today, in front of the Senedd, there is enabling legislation to allow the elections to take place. The purpose of the Senedd Cymru (Disqualification) Order 2020 is to list offices that, if held by an individual, would disqualify that individual from becoming a Member of the Senedd.
The proposals come in front of Members as a result of consultation, held for 10 weeks and which closed on 1 September. That consultation was rooted in the work on this matter by the then Constitutional and Legislative Affairs committee, which undertook an inquiry into this area of disqualification in 2014, and the current committee quite rightly draws attention to that work. The disqualification Order continues to build on the recommendations set out in that 2014 report and the criteria used for determining offices and membership of bodies for inclusion in the Order are based on the principles set out in the first recommendation of that report. As a result of the consultation, a number of offices have been added to the disqualification Order list. There were no objections on the part of those bodies to their inclusion. One body, which had since ceased to exist, has been removed from the Order.
The basis of the proposal in front of the Senedd this afternoon therefore allows for May's elections to be conducted in this area. The criteria uphold the principles of democratic participation and the right to stand as a Member of the Senedd. Only such offices and posts that are of a nature that needs to be politically impartial or would give rise to a significant conflict of interest are listed in the disqualification Order before Members this afternoon. I invite the Senedd to endorse the proposals.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd dros dro. Bydd Aelodau wedi clywed Gweinidogion y Llywodraeth yn dweud yn y Senedd y byddwn yn gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau y gellir cynnal etholiadau'r Senedd ym mis Mai y flwyddyn nesaf er gwaethaf yr heriau a allai godi o'r pandemig. Heddiw, o flaen y Senedd, mae deddfwriaeth alluogi i ganiatáu i'r etholiadau gael eu cynnal. Diben Gorchymyn Senedd Cymru (Anghymhwyso) 2020 yw rhestru swyddi a fyddai, pe bai unigolyn yn eu dal, yn anghymhwyso'r unigolyn hwnnw rhag dod yn Aelod o'r Senedd.
Daw'r cynigion o flaen yr Aelodau o ganlyniad i ymgynghori, a gynhaliwyd am 10 wythnos ac a ddaeth i ben ar 1 Medi. Roedd yr ymgynghoriad hwnnw wedi'i wreiddio yn y gwaith ar y mater hwn gan y pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol ar y pryd, a gynhaliodd ymchwiliad i'r maes anghymhwyso hwn yn 2014, ac mae'r pwyllgor presennol yn tynnu sylw at y gwaith hwnnw, a hynny'n gwbl briodol. Mae'r Gorchymyn anghymhwyso yn parhau i adeiladu ar yr argymhellion a nodir yn yr adroddiad hwnnw yn 2014 ac mae'r meini prawf a ddefnyddir ar gyfer penderfynu ar swyddi ac aelodaeth cyrff i'w cynnwys yn y Gorchymyn yn seiliedig ar yr egwyddorion a nodir yn argymhelliad cyntaf yr adroddiad hwnnw. O ganlyniad i'r ymgynghoriad, mae nifer o swyddi wedi'u hychwanegu at y rhestr Gorchmynion anghymhwyso. Nid oedd unrhyw wrthwynebiadau ar ran y cyrff hynny i'w cynnwys. Mae un corff, nad yw'n bodoli bellach, wedi'i dynnu oddi ar y Gorchymyn.
Felly, mae sail y cynnig o flaen y Senedd y prynhawn yma yn caniatáu cynnal etholiadau mis Mai yn y maes hwn. Mae'r meini prawf yn cadarnhau egwyddorion cyfranogiad democrataidd a'r hawl i sefyll fel Aelod o'r Senedd. Dim ond swyddi o'r fath natur y mae angen iddynt fod yn wleidyddol ddiduedd neu a fyddai'n arwain at wrthdaro buddiannau sylweddol sydd wedi'u rhestru yn y Gorchymyn anghymhwyso gerbron Aelodau y prynhawn yma. Gwahoddaf y Senedd i gymeradwyo'r cynigion.
I call the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
Diolch, acting Llywydd. We considered the draft Order at our meeting last week. As always, our report is available to Members via today's agenda, and Members will see that our report contains two merits points. The first merits point highlights the work of our predecessor committee, as the First Minister has already mentioned—a fact that is also acknowledged in the explanatory memorandum that accompanies the draft Order. The memorandum highlights that in 2014, the fourth Assembly's Constitutional and Legislative Affairs Committee carried out an inquiry into the rules regarding disqualification from membership of the Senedd. That report made 21 recommendations to the Welsh Government and proposed an overhaul of the legislative framework surrounding disqualifications from membership of the Senedd. In response to that report, the Welsh Government made a commitment to consult on the National Assembly for Wales (Disqualification) Order 2015, and by consulting on this draft Order, 2020, we noted that it is continuing to honour that commitment. The criteria for determining which offices were to be included in the National Assembly for Wales (Disqualification) Order 2015 were based on the principles set out in the fourth Assembly Constitutional and Legislative Affairs Committee's report, with some additional considerations by the Welsh Government. We have noted that this same criteria has continued to be used for the draft Order. Our second merits point notes the Welsh Government consultation that was carried out on the draft Order during the summer and the subsequent new offices that have been added to the draft Order as disqualified offices. These new disqualified offices include the secretary of the Boundary Commission for Wales, the Information Commissioner, the commissioners and non-executive board members of the Law Commission, commissioners of the Judicial Appointments Commission, and the Judicial Appointments and Conduct Ombudsman. Diolch, acting Llywydd.
Diolch, Llywydd dros dro. Gwnaethom ystyried y Gorchymyn drafft yn ein cyfarfod yr wythnos diwethaf. Fel bob amser, mae ein hadroddiad ar gael i Aelodau drwy'r agenda heddiw, a bydd aelodau'n gweld bod ein hadroddiad yn cynnwys dau bwynt rhagoriaeth. Mae'r pwynt rhagoriaeth cyntaf yn tynnu sylw at waith y pwyllgor blaenorol, fel y mae'r Prif Weinidog eisoes wedi sôn—ffaith a gydnabyddir hefyd yn y memorandwm esboniadol sy'n gysylltiedig â'r Gorchymyn drafft. Mae'r memorandwm yn tynnu sylw at y ffaith bod Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol y pedwerydd Cynulliad wedi cynnal ymchwiliad yn 2014 i'r rheolau ynghylch anghymhwyso rhag bod yn aelod o'r Senedd. Gwnaeth yr adroddiad hwnnw 21 o argymhellion i Lywodraeth Cymru a chynnig ailwampio'r fframwaith deddfwriaethol sy'n ymwneud ag anghymhwyso rhag bod yn aelod o'r Senedd. Mewn ymateb i'r adroddiad hwnnw, ymrwymodd Llywodraeth Cymru i ymgynghori ar Orchymyn Cynulliad Cenedlaethol Cymru (Anghymhwyso) 2015, a thrwy ymgynghori ar y Gorchymyn drafft hwn, 2020, nodwyd ei bod yn parhau i anrhydeddu'r ymrwymiad hwnnw. Roedd y meini prawf ar gyfer penderfynu pa swyddi a oedd i'w cynnwys yng Ngorchymyn Cynulliad Cenedlaethol Cymru (Anghymhwyso) 2015 yn seiliedig ar yr egwyddorion a nodwyd yn adroddiad Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol y pedwerydd Cynulliad, gyda rhai ystyriaethau ychwanegol gan Lywodraeth Cymru. Rydym wedi nodi bod yr un meini prawf wedi parhau i gael eu defnyddio ar gyfer y Gorchymyn drafft. Mae ein hail bwynt rhagoriaeth yn nodi ymgynghoriad Llywodraeth Cymru a gynhaliwyd ar y Gorchymyn drafft yn ystod yr haf ac mae'r swyddi newydd dilynol sydd wedi'u hychwanegu at y Gorchymyn drafft fel swyddi sydd wedi'u hanghymhwyso. Mae'r swyddi newydd hyn sydd wedi'u hanghymhwyso yn cynnwys ysgrifennydd y Comisiwn Ffiniau i Gymru, y Comisiynydd Gwybodaeth, comisiynwyr ac aelodau bwrdd anweithredol Comisiwn y Gyfraith, comisiynwyr y Comisiwn Penodiadau Barnwrol, a'r Ombwdsmon Penodiadau ac Ymddygiad Barnwrol. Diolch, Llywydd dros dro.
Thank you. I don't have any Members indicating they wish to speak. First Minister, I don't know if you've got anything further to add, given what the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee has reported on.
Diolch. Nid oes gennyf unrhyw Aelodau'n nodi eu bod yn dymuno siarad. Prif Weinidog, wn i ddim a oes gennych unrhyw beth arall i'w ychwanegu, o ystyried yr hyn y mae Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad wedi adrodd arno.
Simply to thank the Chair of the committee and all those who responded to the consultation, and to inform the Senedd that if today's motion is agreed, the Order can be submitted to be made bilingually at the November meeting of the Privy Council, with a proposed coming-into-force date of 12 November.
Yn syml hoffwn ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor a phawb a ymatebodd i'r ymgynghoriad, ac i hysbysu'r Senedd, os derbynnir y cynnig heddiw, y gellir cyflwyno'r Gorchymyn i'w wneud yn ddwyieithog yng nghyfarfod y Cyfrin Gyngor ym mis Tachwedd, gyda'r bwriad iddo ddod i rym ar 12 Tachwedd.
Thank you, First Minister. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I see no Member objecting. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch, Prif Weinidog. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Ni welaf unrhyw Aelod yn gwrthwynebu. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 10 is the Smoke-free Premises and Vehicles (Wales) Regulations 2020. I call on the Minister for Mental Health, Well-Being and Welsh Language to move the motion—Eluned Morgan.
Eitem 10 yw Rheoliadau Mangreoedd a Cherbydau Di-fwg (Cymru) 2020. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd Meddwl, Llesiant a'r Gymraeg i gynnig y cynnig—Eluned Morgan.
Cynnig NDM7437 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Mangreoedd a Cherbydau Di-fwg (Cymru) 2020 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 29 Medi 2020.
Motion NDM7437 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Smoke-free Premises and Vehicles (Wales) Regulations 2020 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 29 September 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Dwi'n cynnig yn ffurfiol y rheoliadau sydd ger ein bron ni heddiw. Dwi'n argymell bod y Senedd yn cefnogi Rheoliadau Mangreoedd a Cherbydau Di-fwg (Cymru) 2020, ac rwy'n gofyn yn ffurfiol i Aelodau gefnogi'r rheoliadau ger eu bron.
Mae Deddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 yn gosod cyfyngiadau ar ysmygu ar dir ysgolion, ar dir ysbytai, mewn meysydd chwarae cyhoeddus, ac mewn lleoliadau gofal awyr agored i blant. Bydd y rheoliadau hyn yn ategu'r darpariaethau hynny fel y'i nodir ym Mhennod 1 o Ran 3 y Ddeddf, ac hefyd yn disodli Rheoliadau Mangreoedd etc. Di-fwg (Cymru) 2007. Gyda'i gilydd, bydd darpariaethau Deddf 2017 a rheoliadau 2020 yn cyflwyno trefn ddi-fwg newydd yng Nghymru gyda'r nod o ddiogelu iechyd y cyhoedd rhag mwg ail-law, a fydd, gobeithio, yn helpu i ddadnormaleiddio ysmygu ymhellach. Fel Llywodraeth, rŷn ni wedi ymrwymo i gymryd camau yn erbyn ysmygu a gwneud newidiadau parhaol a chadarnhaol gyda'r nod o wella iechyd pobl Cymru. Mae rheoliadau 2017 wedi dangos effeithiolrwydd polisïau di-fwg wrth ddadnormaleiddio ysmygu.
Nod y ddeddfwriaeth yma yw adeiladu ar ein mesurau rheoli tybaco presennol, gan wneud rhagor o fannau cyhoeddus yn rhai di-fwg, a lleihau cyffredinrwydd ysmygu yng Nghymru ymhellach. Diben y gofyniad o dan y rheoliadau hyn am dir ysbyty di-fwg yw hybu newid mewn ymddygiad, a helpu ysmygwyr sy'n defnyddio ein gwasanaethau ysbyty i roi'r gorau iddi. Mae cyfyngu ar ysmygu yn yr ardaloedd hyn a lleihau ysmygu yn cael eu gweld yn gosod esiampl bositif, ac mae'n hanfodol er mwyn atal mwy o bobl rhag dechrau ysmygu. Felly, mae'r rheoliadau hyn yn cynorthwyo gyda'n huchelgais i gyflawni Cymru ddi-fwg.
Ers gosod y rheoliadau, rŷn ni wedi cael gwybod am ddau gywiriad bychan, anweithredol sydd angen eu gwneud i'r rheoliadau drafft. Gan dybio bod y rheoliadau'n cael eu pasio, gwneir y mân newidiadau hyn cyn gwneud y rheoliadau. Diolch, Llywydd.
Thank you, Llywydd. I formally move the regulations before us today. I recommend that the Senedd supports the Smoke-Free Premises and Vehicles (Wales) Regulations 2020, and I formally ask Members to support the regulations before us today.
The Public Health (Wales) Act 2017 places restrictions on smoking on school grounds, hospital grounds, in public playgrounds, and in open-air care settings for children. These regulations will reinforce those provisions as noted in Part 3 of that Act, and will also replace the Smoke-Free Premises etc. (Wales) Regulations 2007. So, taken together, the provisions of the 2017 Act and the 2020 regulations will introduce a new smoke-free regime in Wales with the aim of protecting public health from second-hand smoke, which hopefully will help to denormalise smoking yet further. As a Government, we are committed to taking steps against smoking and to make ongoing and positive changes with the aim of improving the health of the people of Wales. The 2017 regulations have shown the efficiency of smoke-free policies in denormalising smoking.
The aim of this legislation is to build upon our current tobacco control measures, by making more public places smoke free, and reducing the prominence of smoking in Wales further. The purpose of the requirements under these regulations for smoke-free hospital grounds is to promote behavioural change, and to help smokers using our hospital services to quit. Limiting smoking in these areas and reducing smoking are seen as setting a positive example, and it's crucial in terms of discouraging people from starting to smoke. So, these regulations do assist with our ambition to deliver a smoke-free Wales.
Since laying the regulations, we have been informed of two minor corrections that need to be made to the draft regulations. Whilst assuming that the regulations will be passed, these minor amendments will be made before the regulations are made. Thank you, Llywydd.
I call the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
Thank you, acting Llywydd. We considered these regulations at our meeting last week, and we considered the Welsh Government's response to our reporting points during our meeting yesterday morning. Our report contains three merits reporting points.
The first merits point notes a concern that the Welsh Government has not set out its justification for interference with article 8 of the European convention on human rights. We believe that the regulations do engage article 8 of the convention, which is the right to private life. This is a qualified right, and the Welsh Government should set out its justification for any potential interference with that right. Section 7 of the Public Health (Wales) Act 2017 provides that premises in Wales are smoke free if they are workplaces, which includes certain dwellings. The regulations remove exclusions for certain types of work activities from the assessment of whether a dwelling is a workplace for the purpose of section 7. The effect of removing these exclusions is that all types of work activities will be included in the assessment of whether a dwelling is a workplace, and therefore more of these dwellings will be required to be smoke free.
Similarly, the regulations also provide that privately owned vehicles are to be smoke free when a child is in the vehicle, and in both of these situations, the regulations affect how people conduct themselves in their privately owned property. Our report asks the Welsh Government to set out how it considers that these regulations are compliant with article 8 of the European convention on human rights. In response, the explanatory memorandum has been amended to say that a very thorough assessment of the provisions contained within these regulations has taken place to ensure that they are compatible with the European convention on human rights and the United Nations Convention on the Rights of the Child. However, we do make the point that it would be more helpful if the explanatory memorandum had been updated to include the actual details of this thorough assessment.
Our second merits point highlights that there are cross-references in the regulations to provisions of the 2017 Act that are not yet in force. The Welsh Government's response to us indicates that, subject to the outcome of today's debate, a second commencement Order will be made that will commence the remaining provisions in Chapter 1 and Part 3, and related Schedules of the 2017 Act, on 1 March 2021. This would mean that the provisions around the new smoke-free regime within the 2017 Act could operate substantively from 1 March 2021 alongside the regulations.
Our third reporting point noted that the regulations require notification to the EU in line with the requirement of the technical standards and regulations directive 2015/1535/EC, and that no objections were made by member states to the draft 2020 regulations. Thank you, acting Llywydd.
Diolch, Llywydd dros dro. Ystyriwyd y rheoliadau hyn gennym yn ein cyfarfod yr wythnos diwethaf, ac ystyriwyd ymateb Llywodraeth Cymru i'n pwyntiau adrodd yn ystod ein cyfarfod fore ddoe. Mae ein hadroddiad yn cynnwys tri phwynt adrodd ar ragoriaeth.
Mae'r pwynt rhagoriaeth cyntaf yn nodi pryder nad yw Llywodraeth Cymru wedi nodi ei chyfiawnhad dros ymyrryd ag erthygl 8 o'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol. Credwn fod y rheoliadau'n cynnwys erthygl 8 o'r confensiwn, sef yr hawl i fywyd preifat. Mae hon yn hawl gymwysedig, a dylai Llywodraeth Cymru nodi ei chyfiawnhad dros unrhyw ymyrraeth bosibl â'r hawl honno. Mae Adran 7 o Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 yn darparu bod mangreoedd yng Nghymru yn ddi-fwg os ydynt yn weithleoedd, sy'n cynnwys anheddau penodol. Mae'r rheoliadau'n dileu eithriadau ar gyfer mathau penodol o weithgareddau gwaith o'r asesiad pa un a yw annedd yn weithle at ddibenion adran 7. Effaith dileu'r eithriadau hyn yw y bydd pob math o weithgareddau gwaith yn cael eu cynnwys wrth asesu a yw annedd yn weithle, ac felly bydd yn ofynnol i fwy o'r anheddau hyn fod yn ddi-fwg.
Yn yr un modd, mae'r rheoliadau hefyd yn darparu y bydd cerbydau preifat yn ddi-fwg pan fydd plentyn yn y cerbyd, ac yn y ddwy sefyllfa hyn, mae'r rheoliadau'n effeithio ar sut mae pobl yn ymddwyn yn eu heiddo preifat. Mae ein hadroddiad yn gofyn i Lywodraeth Cymru nodi sut y mae o'r farn bod y rheoliadau hyn yn cydymffurfio ag erthygl 8 o'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol. Mewn ymateb, mae'r memorandwm esboniadol wedi'i ddiwygio i ddweud bod asesiad trylwyr iawn o'r darpariaethau yn y rheoliadau hyn wedi'i gynnal i sicrhau eu bod yn gydnaws â'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol a Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Fodd bynnag, rydym yn gwneud y pwynt y byddai'n fwy defnyddiol pe bai'r memorandwm esboniadol wedi'i ddiweddaru i gynnwys gwir fanylion yr asesiad trylwyr hwn.
Mae ein hail bwynt rhagoriaeth yn tynnu sylw at y ffaith bod croesgyfeiriadau yn y rheoliadau at ddarpariaethau Deddf 2017 nad ydynt mewn grym eto. Mae ymateb Llywodraeth Cymru i ni yn nodi, yn amodol ar ganlyniad y ddadl heddiw, y bydd ail Orchymyn cychwyn yn cael ei wneud a fydd yn cychwyn y darpariaethau sy'n weddill ym Mhennod 1 a Rhan 3, ac Atodlenni cysylltiedig o Ddeddf 2017, ar 1 Mawrth 2021. Byddai hyn yn golygu y gallai'r darpariaethau sy'n ymwneud â'r drefn ddi-fwg newydd o fewn Deddf 2017 weithredu'n sylweddol o 1 Mawrth 2021 ochr yn ochr â'r rheoliadau.
Nododd ein trydydd pwynt adrodd fod angen hysbysu'r UE ynghylch y rheoliadau yn unol â gofyniad cyfarwyddeb safonau a rheoliadau technegol 2015/1535/EC, ac na wnaed unrhyw wrthwynebiadau gan aelod-wladwriaethau i reoliadau drafft 2020. Diolch, Llywydd dros dro.
If I could seek a point of clarity from the Minister when she responds to this debate. On the Welsh Conservative benches, we have a free vote on this issue. As someone who's lost two individuals to lung cancer—two very dear individuals to lung cancer—I cannot see a coherent argument when it comes to smoking, but I accept a certain percentage of people in society do choose to smoke, and if they do choose to smoke in their own space in their private dwellings or their private space, without inflicting that on someone else, then I think that's their right to do that. And this is the difficulty I have with these regulations. I'd grateful for an explanation—and I'm sure other Members on the Conservative benches and hopefully other Members of the Senedd would be grateful for an explanation—as to how far these regulations reach into that private space. We heard the Chair of the constitutional and legal affairs committee touch on dwellings and workplaces in his remarks, in particular the impact on human rights. So, I'm not coming at this as someone who's a denier of the effects of smoking, because I believe passionately that we need to stamp smoking out, but I do believe passionately in the right of individuals to exercise their own discretion in their own space—their private space. I noticed that the Minister didn't allude to that in her opening remarks. She referred mainly to hospitals and other public spaces where we all subscribe to trying to seek a ban to stop smoking in those public spaces. So, if we could get that clarity from the Minister, I'd be most grateful, in her responding remarks.
Pe gallwn ofyn am bwynt o eglurder gan y Gweinidog pan fydd yn ymateb i'r ddadl hon. O ran meinciau Ceidwadwyr Cymru, mae gennym bleidlais rydd ar y mater hwn. Fel rhywun sydd wedi colli dau unigolyn i ganser yr ysgyfaint—dau unigolyn annwyl iawn i ganser yr ysgyfaint—ni allaf weld dadl gydlynol o ran ysmygu, ond derbyniaf fod canran benodol o bobl mewn cymdeithas yn dewis ysmygu, ac os ydyn nhw'n dewis ysmygu yn eu lle eu hunain yn eu hardaloedd preifat neu eu lle preifat, heb effeithio ar rywun arall, yna rwy'n credu bod ganddynt yr hawl i wneud hynny. A dyma'r anhawster sydd gennyf gyda'r rheoliadau hyn. Byddwn yn ddiolchgar am esboniad—ac rwy'n siŵr y byddai Aelodau eraill ar feinciau'r Ceidwadwyr a gobeithio y byddai Aelodau eraill o'r Senedd yn ddiolchgar am esboniad—ynghylch i ba raddau y mae'r rheoliadau hyn yn treiddio i mewn i'r mannau preifat hynny. Clywsom Gadeirydd y pwyllgor materion cyfansoddiadol a chyfreithiol yn crybwyll anheddau a gweithleoedd yn ei sylwadau, yn enwedig yr effaith ar hawliau dynol. Felly, nid wyf yn sôn am hyn fel rhywun sy'n gwadu effeithiau ysmygu, oherwydd credaf yn angerddol fod angen i ni ddileu ysmygu, ond rwy'n credu'n angerddol yn hawl unigolion i arfer eu disgresiwn eu hunain yn eu lle eu hunain—eu mannau preifat. Sylwais nad oedd y Gweinidog yn cyfeirio at hynny yn ei sylwadau agoriadol. Cyfeiriodd yn bennaf at ysbytai a mannau cyhoeddus eraill lle yr ydym i gyd yn cefnogi ceisio gwahardd ysmygu yn y mannau cyhoeddus hynny. Felly, pe gallem gael yr eglurder hwnnw gan y Gweinidog yn ei sylwadau ymateb, fe fyddwn yn ddiolchgar iawn.
Before I call John Griffiths, can he just assure me that he's been present for the duration of this debate, if he wants to be called? Because your video was not on.
Cyn i mi alw ar John Griffiths, a wnaiff fy sicrhau ei fod wedi bod yn bresennol drwy gydol y ddadl hon, os yw eisiau cael ei alw? Oherwydd nid oedd eich fideo ymlaen.
Dirprwy Lywydd, yes.
Dirprwy Lywydd, oeddwn.
Therefore, you may speak. I call John Griffiths.
Felly, cewch siarad. Galwaf ar John Griffiths.
Thank you very much. The introduction of legislation banning smoking in the grounds of hospitals in Wales does have the potential to play a major role in reducing smoking prevalence by denormalising smoking and encouraging smokers to quit, and I believe the same is true for the possibilities of banning smoking in school grounds and park playgrounds, and, indeed, many other places. I hope that we will build on the progress made to date.
But, I do believe that if, as a country, we are to make the most of this opportunity, it is very important to ensure that smoking cessation support is readily available within those hospitals for patients who want to quit. We know that several thousand people die from a smoking-related disease in Wales every year, and it causes around one in six of all deaths in people aged 35 and over. So, you know, it really is a major cause of ill health, and we need to prevent this and help our overstretched NHS. Of course, we have COVID-19 now, and we know that smoking is another risk factor for people if they get that condition.
So, there's already a strong need to provide smoking cessation support to smokers who are admitted to hospital, providing medical professionals with a golden opportunity to target those smokers who need smoking cessation support the most. I know the research from ASH Wales has shown that there is overwhelming public support for such a measure, with, I think, something like 75 per cent of Welsh adults in support of offering smokers staying in hospital help to stop smoking. In places like Manchester, it's worked very well, of course—there's the CURE project in secondary care treatment. In Canada, known as the Ottawa model for smoking cessation—under that project, all active smokers admitted to secondary care are immediately offered nicotine replacement and other cessation services alongside the treatment that they need, and, also, after discharge.
So, I do believe that as part of these measures that we're taking forward, and, hopefully, the progress that we'll make, it's important to consider these possibilities, these approaches, because they are proven to work elsewhere. When people are in hospital, you know, they're obviously readily accessible; it does provide an opportunity and, hopefully, they're amenable to these very important messages.
Diolch yn fawr iawn. Mae cyflwyno deddfwriaeth sy'n gwahardd ysmygu ar dir ysbytai yng Nghymru â'r potensial i chwarae rhan bwysig o ran lleihau cyffredinrwydd ysmygu drwy ddadnormaleiddio ysmygu ac annog ysmygwyr i roi'r gorau iddi, a chredaf fod yr un peth yn wir am y posibiliadau o wahardd ysmygu ar dir ysgolion a meysydd chwarae mewn parciau, ac, yn wir, llawer o leoedd eraill. Gobeithio y byddwn yn adeiladu ar y cynnydd a wnaed hyd yma.
Ond, rwy'n credu, os ydym ni, fel gwlad, am fanteisio i'r eithaf ar y cyfle hwn, mae'n bwysig iawn sicrhau bod cymorth i roi'r gorau i ysmygu ar gael yn rhwydd yn yr ysbytai hynny i gleifion sydd eisiau rhoi'r gorau iddi. Gwyddom fod miloedd o bobl yn marw o glefyd sy'n gysylltiedig ag ysmygu yng Nghymru bob blwyddyn, ac mae'n achosi tua un o bob chwech o'r holl farwolaethau ymhlith pobl 35 oed a throsodd. Felly, mae'n un o brif achosion afiechyd, ac mae angen i ni atal hyn a helpu ein GIG sydd dan bwysau. Wrth gwrs, nawr mae gennym COVID-19, a gwyddom fod ysmygu'n ffactor risg arall i bobl os cânt y cyflwr hwnnw.
Felly, mae angen mawr eisoes i ddarparu cymorth i roi'r gorau i ysmygu i ysmygwyr sy'n cael eu derbyn i'r ysbyty, gan roi cyfle euraidd i weithwyr meddygol proffesiynol dargedu'r ysmygwyr hynny sydd angen y cymorth i roi'r gorau i ysmygu fwyaf. Gwn fod yr ymchwil gan ASH Cymru wedi dangos bod cefnogaeth gyhoeddus ysgubol i fesur o'r fath, gyda, fe gredaf, tua 75 y cant o oedolion yng Nghymru yn cefnogi cynnig cymorth i ysmygwyr sy'n aros yn yr ysbyty i roi'r gorau i ysmygu. Mewn lleoedd fel Manceinion, mae wedi gweithio'n dda iawn, wrth gwrs—dyna ichi brosiect CURE mewn triniaeth gofal eilaidd yng Nghanada, a adnabyddir fel model Ottawa ar gyfer rhoi'r gorau i ysmygu—o dan y prosiect hwnnw, cynigir gwasanaethau disodli nicotin a gwasanaethau rhoi'r gorau i ysmygu eraill ar unwaith ochr yn ochr â'r driniaeth y mae arnynt ei hangen, a hefyd, ar ôl eu rhyddhau.
Felly, rwy'n credu, fel rhan o'r mesurau hyn yr ydym yn bwrw ymlaen â hwy, a gobeithio, y cynnydd y byddwn yn ei wneud, mae'n bwysig ystyried y posibiliadau hyn, y dulliau hyn, oherwydd profwyd eu bod yn gweithio mewn mannau eraill. Pan fydd pobl yn yr ysbyty, rydych chi'n gwybod, mae'n amlwg eu bod ar gael yn rhwydd; mae'n rhoi cyfle a, gobeithio, eu bod yn barod i wrando ar y negeseuon pwysig iawn hyn.
Thank you. I do remind Members who Zoom in that you must have your video on if you want to ensure that you'll be called; you can't just presume on the kindness of the Chair, though it will be exercised, no doubt, when appropriate. I call on the Minister to reply.
Diolch. Rwy'n atgoffa'r Aelodau ar Zoom bod yn rhaid i chi droi eich fideo ymlaen os ydych eisiau sicrhau y cewch eich galw; ni allwch ragdybio caredigrwydd y Cadeirydd yn unig, er y caiff ei arfer, mae'n siŵr, pan fo'n briodol. Galwaf ar y Gweinidog i ymateb.
Diolch yn fawr. Dwi eisiau jest ymateb yn glou i'r bobl sydd wedi cyfrannu. Diolch yn gyntaf i Gadeirydd y pwyllgor deddfwriaethol, a diolch am gydnabod ein bod ni wedi dangos yn ein hesboniad ni ein bod ni yn cydymffurfio â deddfwriaeth ryngwladol. Mae'n bwysig tanlinellu nad yw ysmygu yn hawl ddynol, ac, wrth gwrs, mae'n bwysig bod pobl yn deall hynny. Rŷn ni yn gwybod bod ysmygu yn niweidiol iawn i iechyd pobl. Mae ysmygu yn un o brif achosion salwch a marwolaeth gynnar, ac yn achos sylweddol o anghydraddoldebau iechyd yn ein cymunedau ni.
Jest i ymateb yn gyflym i Mr Davies: jest i fod yn glir, nid yw'r mesurau rŷn ni'n dod ger eich bron chi heddiw yn effeithio ar fannau preifat. Beth rŷn ni'n sôn amdanynt fan hyn yw ysbytai, llefydd cyhoeddus—meysydd chwarae cyhoeddus, er enghraifft—a dyw hyn ddim yn amharu ar fannau preifat pobl. Jest i ategu'r hyn yr oedd Mr Griffiths yn ei ddweud ynglŷn â'r help y mae angen ei roi i bobl sydd eisiau stopio ysmygu, mae eisiau canolbwyntio ar sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r ffaith bod gwasanaeth gyda ni, Help Me Quit, sydd wedi bod yn gweithredu drwy gydol y pandemig. Rŷn ni'n ymwybodol bod lot o bobl eisiau rhoi'r gorau i ysmygu yn ystod y pandemig yma.
Rŷn ni wedi gweld lleihad yng nghyffredinrwydd ysmygu yng Nghymru, ond rŷn ni'n ymwybodol bod rhagor i'w wneud. Mae'r rheoliadau hyn yn rhan o'n camau parhaus ni i wneud Cymru yn ardal ddi-fwg, lle nad yw ysmygu yn cael ei wneud fel gweithgaredd arferol bellach, a lle bydd pobl yn cael eu cefnogi i wneud y dewisiadau cadarnhaol yna er eu lles a'u hiechyd nhw. Felly, dwi'n gofyn i'r Senedd gefnogi'r rheoliadau hyn, a dwi'n cytuno ei bod hi'n angenrheidiol i wella iechyd y cyhoedd a bywydau pobl Cymru. Diolch yn fawr.
I just want to reply briefly to those who have contributed. I first of all thank the Chair of the legislation committee, and thank him for recognising that we have shown in our explanation that we are complying with international law. It's important to highlight that smoking is not a human right, and it's important that people understand that. We do know that smoking is very damaging to people's health. It is one of the main causes of illness and early death, and is particularly prominent in terms of health inequalities in our communities.
Just to respond briefly to Mr Davies: just for clarity, the measures that we are bringing forward today do not impact private spaces. What we're talking about here are hospitals and public spaces such as public playing fields, for example, and that doesn't affect private spaces. Just to add to what Mr Griffiths said on the assistance that we need to give people who do want to quite smoking, we do need to focus on ensuring that people are aware of the fact that we do have a service in place, Help Me Quit, that has been active throughout the pandemic. We are aware that many people do want to quit smoking during this pandemic.
We have seen a general reduction in the prevalence of smoking in Wales, but we are aware that more needs to be done. These regulations are part of our ongoing efforts to make Wales a smoke-free area, where smoking isn't seen as being normal, and where people will be supported in making positive choices for the benefit of their own health. So, I ask the Senedd to support these regulations, and I do agree that it is vital that we do improve the health and lives of the people of Wales. Thank you.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? Did we get—? [Objection.] Yes, I have seen an objection. So, I will defer voting under this item until voting time.
Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? A gawsom—? [Gwrthwynebiad.] Rwyf wedi gweld gwrthwynebiad. Felly, gohiriaf y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
There's now a motion to suspend Standing Orders, and I call on the Minister for Finance and Trefnydd to move the motion—Rebecca Evans.
Mae cynnig nawr i atal y Rheolau Sefydlog, a galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i gynnig y cynnig—Rebecca Evans.
Cynnig NNDM7442 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:
Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i), 12.22(i) a’r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy’n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu’r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i ddadl ar NNDM7441 gael ei hystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth 20 Hydref 2020.
Motion NNDM7442 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:
Suspends Standing Order 12.20(i), 12.22(i) and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow a debate on NNDM7441 to be considered in Plenary on Tuesday 20 October 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally moved.
Cynigwyd yn ffurfiol.
I don't have any speakers. So, the proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No Member objects.
Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr. Felly, y cynnig yw atal y Rheolau Sefydlog. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dim gwrthwynebiad.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
So, the Standing Orders will be suspended to enable the debate, which will take place after a short break to allow a changeover in the Chamber.
Felly, bydd y Rheolau Sefydlog yn cael eu hatal i alluogi'r ddadl, a fydd yn digwydd ar ôl seibiant byr i ganiatáu newid yn y Siambr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:02.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:07, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 17:02.
The Senedd reconvened at 17:07, with the Llywydd in the Chair.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 3 yn enw Darren Millar, a gwelliannau 4, 5 ac 8 yn enw Siân Gwenllian. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii), ni ddewiswyd gwelliannau 1, 2, 6 a 7 a gyflwynwyd i’r cynnig hwn.
The following amendments have been selected: amendment 3 in the name of Darren Millar, and amendments 4, 5 and 8 in the name of Siân Gwenllian. In accordance with Standing Order 12.23(iii), amendments 1, 2, 6 and 7 tabled to the motion have not been selected.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw'r ddadl ar y coronafeirws. Dwi'n galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig—Vaughan Gething.
The next item on our agenda is the debate on coronavirus. I call on the Minister for Health and Social Services to move the motion—Vaughan Gething.
Cynnig NNDM7441 Rebecca Evans, Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd
1. Yn cydnabod difrifoldeb y sefyllfa a grëwyd gan y niferoedd cynyddol o achosion a difrifoldeb COVID-19 yng Nghymru a’r niferoedd cynyddol o bobl sydd yn yr ysbyty ac mewn Unedau Gofal Dwys o ganlyniad;
2. Yn cytuno y dylid cyflwyno ‘cyfnod atal byr’, fel y cynigiwyd gan y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau (SAGE) a Grŵp Cynghori Technegol Llywodraeth Cymru, er mwyn gostwng yr R, lleihau cadwyni o drosglwyddiadau pellach, cyfyngu i’r eithaf ar glystyrau o haint yn y gymuned a chryfhau’r system Profi Olrhain Diogelu ymhellach;
3. Yn cytuno bod rhaid i gyfnod atal byr gael ei seilio ar gymorth ychwanegol i ddiogelu ffyrdd o fyw a llesiant ac yn nodi’r ddarpariaeth o gymorth ariannol brys a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer busnesau yr effeithiwyd arnynt gan y cyfnod atal byr.
Motion NNDM7441 Rebecca Evans, Siân Gwenllian
To propose that the Senedd
1. Recognises the seriousness of the position created by growing numbers of cases and of Covid-19 in Wales and the increasing number of people in hospitals and Intensive Care Units as a result;
2. Agrees that a short ‘fire break’ period as proposed by SAGE and the WG Technical Advisory Group should be introduced to bring down R, reduce chains of onward transmission, minimise clusters of infection in the community and to further strengthen the Test Trace Protect system;
3. Agrees that a firebreak must be underpinned by additional support to protect livelihoods and wellbeing and notes the provision of emergency financial support brought forward by the Welsh Government for businesses impacted by the firebreak.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Llywydd. I move the motion before us today. I'm grateful to Members for voting to allow today's debate to take place, and to Plaid Cymru for the talks that led to the text of the Government motion before us.
The First Minister announced yesterday that a firebreak will be introduced across Wales from 6.00 p.m. this Friday. We face an incredibly serious situation. The virus is spreading rapidly in every part of Wales. The seven-day rolling incidence rate for Wales now stands at more than 130 confirmed cases per every 100,000 people. Our positivity rate is nearly 12 per cent across Wales, and there is sadly a high confidence that the virus is seeded across the country in both urban and rural Wales. This firebreak intervention is necessary to help bring coronavirus back under control. If we do not act, there is a very real risk that our NHS will be overwhelmed. The number of people being taken to hospital with coronavirus symptoms grows every day. Our critical care units are already over their normal capacity. Normal capacity in Wales is 152 critical care beds. Yesterday we had 167 critical care beds occupied. More than one in four of those beds were caring for COVID patients. Without action, our NHS will not be able to look after the increasing number of people who fall seriously ill. Many more people in Wales will die from this disease.
The technical advisory cell report published yesterday sets out that currently we're tracking the reasonable worst case, projecting 18,000 hospitalisations and 6,000 deaths due to COVID this winter. The advice from TAC is compelling, and I hope Members have had a chance to read their report. The evidence supporting that report is not weak, as some have claimed. The evidence is clear, and Ministers have acted in the face of the growing harm from coronavirus to help keep Wales safe. The firebreak will provide a short, sharp shock to help turn back the clock, slow down the virus, and to buy us more time. It will provide an invaluable opportunity to reinforce our already effective test, trace and protect system. So, we're acting now, through the half-term holiday, to minimise the impact on education, with an effective lockdown of two working weeks and three weekends.
Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y cynnig sydd ger ein bron ni heddiw. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau am bleidleisio i ganiatáu i'r ddadl heddiw gael ei chynnal, ac i Blaid Cymru am y trafodaethau a arweiniodd at destun cynnig y Llywodraeth sydd ger ein bron.
Cyhoeddodd y Prif Weinidog ddoe y bydd cyfnod atal byr yn cael ei gyflwyno ledled Cymru o 6.00 p.m. y dydd Gwener hwn. Rydym ni'n wynebu sefyllfa eithriadol o ddifrifol. Mae'r feirws yn lledaenu'n gyflym ym mhob rhan o Gymru. Mae graddfa dreigl saith diwrnod nifer yr achosion ar gyfer Cymru bellach yn fwy na 130 o achosion wedi'u cadarnhau fesul 100,000 o bobl. Mae cyfradd ein profion cadarnhaol bron yn 12 y cant ledled Cymru, ac yn anffodus mae ffydd uchel bod y feirws wedi sefydlu ledled y wlad yn y Gymru drefol a gwledig. Mae angen yr ymyriad ar ffurf y cyfnod atal byr hwn er mwyn helpu i ddod â'r coronafeirws yn ôl dan reolaeth. Os na weithredwn ni, mae perygl gwirioneddol y bydd ein GIG yn cael ei lethu. Mae nifer y bobl sy'n mynd i'r ysbyty, sydd â symptomau coronafeirws, yn cynyddu bob dydd. Mae ein hunedau gofal critigol eisoes â mwy o gleifion ynddyn nhw na'u capasiti arferol. Capasiti arferol yng Nghymru yw 152 o welyau gofal critigol. Ddoe, roedd gennym ni 167 o welyau gofal critigol yn cael eu defnyddio. Roedd mwy nag un o bob pedwar o'r gwelyau hynny yn gofalu am gleifion COVID. Heb weithredu, ni fydd ein GIG yn gallu gofalu am y nifer gynyddol o bobl sy'n mynd yn ddifrifol wael. Bydd llawer mwy o bobl yng Nghymru yn marw o'r clefyd hwn.
Mae adroddiad y gell cyngor technegol a gyhoeddwyd ddoe yn nodi ein bod ar hyn o bryd yn tracio'r achos gwaethaf rhesymol, gan dybio y bydd 18,000 o bobl yn yr ysbyty a 6,000 o farwolaethau oherwydd COVID yn ystod y gaeaf hwn. Mae'r cyngor gan y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau yn rymus, ac rwy'n gobeithio bod yr Aelodau wedi cael cyfle i ddarllen eu hadroddiad. Nid yw'r dystiolaeth sy'n cefnogi'r adroddiad hwnnw yn wan, fel y mae rhai wedi ei honni. Mae'r dystiolaeth yn glir, ac mae Gweinidogion wedi gweithredu yn wyneb y niwed cynyddol gan y coronafeirws i helpu i gadw Cymru yn ddiogel. Bydd y cyfnod atal byr yn darparu ergyd fer a sydyn, i helpu i droi'r cloc yn ôl, arafu'r feirws, ac i roi mwy o amser i ni. Bydd yn gyfle amhrisiadwy i atgyfnerthu ein system brofi, olrhain a diogelu sydd eisoes yn effeithiol. Felly, rydym ni'n gweithredu nawr, drwy'r gwyliau hanner tymor, i leihau'r effaith ar addysg, gyda chyfyngiadau symud yn cael eu gweithredu dros ddwy wythnos waith a thri phenwythnos.
We've decided that a short and deep firebreak is the best option for minimising harm. The longer the restrictions are in place, the greater the economic, social and well-being impacts. The restrictions are as stringent as possible to ensure the maximum public health impact. Between Friday, 23 October and 9 November, everyone in Wales will be required to stay at home. This means working from home wherever possible. The only exceptions will be critical workers and jobs where working from home is not possible. All non-essential retail, leisure, hospitality and tourism businesses will close. So, too, will community centres, libraries and recycling centres. Places of worship will be closed except for funerals or wedding ceremonies.
We have prioritised children and young people in our choices. In doing so, we've taken account of the TAC advice that keeping schools open will reduce short and long-term harm. However, that means that Ministers have had to act to close most other workplaces and restrict social visiting to reduce contact and break the chains of transmission. We have sought to minimise the disruption to children and young people's education. So, primary and special schools will return as normal after the first week of half term and childcare will stay open throughout. Secondary schools will reopen after half term for pupils in years 7 and 8 and those who need to take exams. Pupils in years 9 and above will continue their learning from home for an extra week, as will students in further education colleges. Universities will continue to provide a blend of in-person and online learning. Like everyone else in Wales, however, students will need to stay at home in their university accommodation.
As we know, coronavirus spreads when people are in close contact with each other, especially indoors. Because of this, we will not be allowed to meet people indoors that we do not live with during the two-week period. Adults living alone and single parents will still be able to join with one other household from across Wales for support. Outdoor gatherings will not be allowed; this, sadly, also applies to gatherings for bonfire night or Halloween. Prearranged events to commemorate the armistice can go ahead following the socially distanced plans that are already in place.
As you'll have heard in more detail today from the economy Minister, Ken Skates, we are providing a new nearly £300 million package of financial support to help businesses through this very challenging period. The funds will open in the first week of the firebreak and we'll work to get the money allocated as quickly as we can. All businesses required to close should also be able to access the support available from the UK Government, through the existing job retention scheme and the new job support scheme. We recognise that it will not be easy for businesses in Wales to juggle both of those schemes, and as we heard earlier today, the First Minister has written to the Chancellor to ask him to give Welsh businesses early access to the new and expanded job support scheme from Friday, and we've offered to provide finance to make that possible.
I can, though, reassure Members that our NHS and social care services will continue to treat and care for people with other conditions and needs during the firebreak. The advice of our chief medical officer is that it is not necessary for those who are clinically vulnerable to again adopt strict shielding measures during this period. The regulations themselves act to reduce the circulation of the virus, and by sticking strictly to the rules, people who are vulnerable will reduce their risk of exposure. I am aware that some argue that we could reintroduce shielding as part of a package to protect people from harm and avoid whole-community measures. That does not reflect the reality of where we are, how the virus spreads, or how we interrupt the chains of transmission. As yesterday's TAC report makes clear, no country has managed to contain their epidemic within lower risk age groups; we do not think a shielding-first approach would be as effective as a firebreak and meet the needs that we currently face.
The firebreak will end on 9 November. It's important to be clear that the positive impact in reducing transmission is not likely to be seen immediately at the end of the firebreak. The reduction in transmission that this firebreak will achieve is expected to be evident two to three weeks later. I know that we have already asked a great deal of the people of Wales. The TAC report published yesterday confirmed that the local restrictions in place have led to a significant slowdown in the current wave of the pandemic, but we still need to do more. If people, though, had not made the contribution they already have, we would be in a far worse position today. And I want to thank every person across Wales who has followed the local measures in place to protect friends, families, loved ones and their community.
Across the Government we are now looking to work to agree arrangements that will be needed in the future to secure the gains made from the firebreak, and we will set those out in the coming days. This firebreak is our best chance of regaining control of the virus and avoiding a much longer and more damaging national lockdown. We all must now play our part to keep Wales safe. I ask Members to support the motion before us today.
Rydym ni wedi penderfynu mai cyfnod atal byr a llym yw'r dewis gorau ar gyfer lleihau niwed. Po hwyaf y mae'r cyfyngiadau ar waith, y mwyaf yw'r effeithiau economaidd, cymdeithasol ac ar lesiant. Mae'r cyfyngiadau mor llym â phosibl er mwyn sicrhau'r effaith fwyaf posibl ar iechyd y cyhoedd. Rhwng dydd Gwener, 23 Hydref a 9 Tachwedd, bydd yn ofynnol i bawb yng Nghymru aros gartref. Mae hyn yn golygu gweithio gartref pryd bynnag y bo modd. Yr unig eithriadau fydd gweithwyr allweddol a swyddi pan nad yw gweithio o gartref yn bosibl. Bydd pob busnes manwerthu, hamdden, lletygarwch a thwristiaeth nad yw'n hanfodol yn cau. Bydd canolfannau cymunedol, llyfrgelloedd a chanolfannau ailgylchu hefyd yn cau. Bydd addoldai ar gau heblaw am ar gyfer angladdau neu seremonïau priodas.
Rydym wedi blaenoriaethu plant a phobl ifanc yn ein dewisiadau. Wrth wneud hynny, rydym wedi rhoi ystyriaeth i gyngor y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau y bydd cadw ysgolion ar agor yn lleihau niwed tymor byr a hirdymor. Fodd bynnag, mae hynny'n golygu bod Gweinidogion wedi gorfod gweithredu i gau'r rhan fwyaf o weithleoedd eraill a chyfyngu ar ymweliadau cymdeithasol er mwyn lleihau cyswllt a thorri'r cadwyni trosglwyddo. Rydym wedi ceisio lleihau'r tarfu ar addysg plant a phobl ifanc. Felly, bydd ysgolion cynradd ac arbennig yn dychwelyd fel arfer ar ôl wythnos gyntaf hanner tymor a bydd gofal plant yn aros ar agor drwyddi draw. Bydd ysgolion uwchradd yn ailagor ar ôl hanner tymor i ddisgyblion ym mlynyddoedd 7 ac 8 a'r rhai y mae angen iddyn nhw sefyll arholiadau. Bydd disgyblion ym mlynyddoedd 9 ac uwch yn parhau i ddysgu o'u cartrefi am wythnos ychwanegol, yn yr un modd â myfyrwyr mewn colegau addysg bellach. Bydd prifysgolion yn parhau i ddarparu cymysgedd o ddysgu wyneb yn wyneb ac ar-lein. Fel pawb arall yng Nghymru, er hynny, bydd angen i fyfyrwyr aros gartref yn eu llety prifysgol.
Fel y gwyddom, mae'r coronafeirws yn lledaenu pan fydd pobl mewn cysylltiad agos â'i gilydd, yn enwedig o dan do. Oherwydd hyn, ni chaniateir i ni gwrdd â phobl dan do nad ydym yn byw gyda nhw yn ystod y cyfnod o bythefnos. Bydd oedolion sy'n byw ar eu pennau eu hunain a rhieni sengl yn dal i gael ymuno ag un aelwyd arall o unrhyw ran o Gymru i gael cymorth. Ni chaniateir ymgasglu yn yr awyr agored; mae hyn, yn anffodus, hefyd yn berthnasol i ymgasglu ar gyfer noson tân gwyllt a Chalan Gaeaf. Gall digwyddiadau sydd eisoes wedi eu trefnu i goffáu'r cadoediad fynd yn eu blaenau gan ddilyn y cynlluniau cadw pellter cymdeithasol sydd eisoes ar waith.
Fel y byddwch wedi ei glywed mewn modd mwy manwl heddiw gan Weinidog yr economi, Ken Skates, rydym yn darparu pecyn newydd o gymorth ariannol o bron i £300 miliwn i helpu busnesau drwy'r cyfnod heriol iawn hwn. Bydd yr arian ar gael yn ystod wythnos gyntaf y cyfnod atal byr a byddwn yn gweithio i ddyrannu'r arian cyn gynted ag y gallwn ni. Dylai pob busnes y mae'n ofynnol iddyn nhw gau hefyd allu cael gafael ar y cymorth sydd ar gael gan Lywodraeth y DU, drwy'r cynllun cadw swyddi presennol a'r cynllun cymorth swyddi newydd. Rydym ni'n cydnabod na fydd yn hawdd i fusnesau yng Nghymru gydbwyso'r ddau gynllun hynny, ac fel y clywsom ni yn gynharach heddiw, mae'r Prif Weinidog wedi ysgrifennu at y Canghellor i ofyn iddo roi mynediad cynnar i fusnesau Cymru at y cynllun cymorth swyddi newydd ac estynedig o ddydd Gwener ymlaen, ac rydym wedi cynnig darparu cyllid i wneud hynny'n bosibl.
Gallaf, serch hynny, sicrhau'r Aelodau y bydd ein gwasanaethau GIG a gofal cymdeithasol yn parhau i drin a gofalu am bobl â chyflyrau ac anghenion eraill yn ystod cyfnod y cyfnod atal byr. Cyngor ein prif swyddog meddygol yw nad oes angen i'r rhai hynny sy'n glinigol agored i niwed fabwysiadu mesurau gwarchod llym unwaith eto yn ystod y cyfnod hwn. Mae'r rheoliadau eu hunain yn gweithredu i leihau cylchrediad y feirws, a thrwy gadw at y rheolau yn llym, bydd pobl sy'n agored i niwed yn lleihau eu risg o ddod i gysylltiad ag ef. Rwy'n ymwybodol bod rhai yn dadlau y gallem ni ailgyflwyno gwarchod yn rhan o becyn i amddiffyn pobl rhag niwed ac osgoi mesurau ar gyfer y gymuned gyfan. Nid yw hynny'n adlewyrchu realiti'r sefyllfa yr ydym ni ynddi, sut y mae'r firws yn lledaenu, na sut yr ydym ni'n tarfu ar y cadwyni trosglwyddo. Fel y mae adroddiad y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau ddoe yn ei wneud yn glir, nid oes yr un wlad wedi llwyddo i gyfyngu eu hepidemig i grwpiau oedran risg is; nid ydym yn credu y byddai dull gwarchod yn gyntaf mor effeithiol â chyfnod atal byr a diwallu'r anghenion sy'n ein hwynebu ar hyn o bryd.
Bydd y cyfnod atal byr yn dod i ben ar 9 Tachwedd. Mae'n bwysig bod yn glir nad yw'r effaith gadarnhaol o ran lleihau trosglwyddo yn debygol o gael ei gweld ar unwaith ar ddiwedd y cyfnod atal byr. Disgwylir i'r gostyngiad yn y trosglwyddiad y bydd y cyfnod atal byr hwn yn ei gyflawni ddod i'r amlwg ddwy i dair wythnos yn ddiweddarach. Rwy'n gwybod ein bod eisoes wedi gofyn llawer iawn gan bobl Cymru. Cadarnhaodd adroddiad y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau a gyhoeddwyd ddoe fod y cyfyngiadau lleol sydd ar waith wedi arwain at arafu sylweddol yn y don bresennol o'r pandemig, ond mae angen i ni wneud mwy o hyd. Er hynny, pe na byddai pobl wedi gwneud y cyfraniad y maen nhw eisoes wedi ei wneud, byddem ni mewn sefyllfa lawer gwaeth erbyn hyn. Ac rwyf eisiau diolch i bob person ledled Cymru sydd wedi dilyn y mesurau lleol sydd ar waith i amddiffyn ffrindiau, teuluoedd, anwyliaid a'u cymuned.
Ar draws y Llywodraeth rydym ni nawr yn bwriadu gweithio i gytuno ar drefniadau y bydd eu hangen yn y dyfodol i sicrhau'r enillion yn sgil y cyfnod atal byr, a byddwn ni'n nodi y rheini yn y dyddiau nesaf. Y cyfnod atal byr hwn yw ein cyfle gorau i adennill rheolaeth dros y feirws ac osgoi cyfyngiadau cenedlaethol llawer hwy a mwy niweidiol. Mae'n rhaid i bob un ohonom ni chwarae ein rhan yn awr i gadw Cymru yn ddiogel. Rwy'n gofyn i'r Aelodau gefnogi'r cynnig sydd ger ein bron ni heddiw.
Rwyf wedi dethol pedwar o'r wyth gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii), dwi ddim wedi dethol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones, gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Neil Hamilton, na gwelliannau 6 a 7, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Galw nawr ar Paul Davies i gynnig gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Paul Davies.
I have selected four of the eight amendments tabled to the motion. In accordance with Standing Order 12.23(iii), I have not selected amendment 1, tabled in the name of Caroline Jones, amendment 2, tabled in the name of Neil Hamilton, or amendments 6 and 7, tabled in the name of Siân Gwenllian. I now call on Paul Davies to move amendment 3, tabled in the name of Darren Millar. Paul Davies.
Gwelliant 3—Darren Millar
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod y tueddiadau diweddar yn nifer yr achosion o ganlyniad positif mewn profion COVID-19 yng Nghymru a nifer y bobl mewn ysbytai ac unedau gofal dwys sydd gyda COVID-19.
2. Yn mynegi siom ynghylch methiant Llywodraeth Cymru i gyhoeddi digon o ddata a thystiolaeth i ddangos bod cyfnod atal byr ar gyfer pob rhan o Gymru naill ai'n gymesur neu'n angenrheidiol.
3. Yn credu bod yn rhaid i unrhyw gyfyngiadau coronafeirws gael eu hategu gan gymorth i'r rhai yr effeithir yn andwyol arnynt, gan gynnwys cymorth i fusnesau, bywoliaeth a lles.
4. Yn croesawu'r cymorth ariannol digynsail gan Lywodraeth Ei Mawrhydi, gan gynnwys mwy na £4.4 biliwn i helpu i ymateb i heriau pandemig y coronafeirws.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ailystyried ei strategaeth coronafeirws a mabwysiadu dull mwy penodol o ymyrryd.
Amendment 3—Darren Millar
Delete all and replace with:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the recent trends in the number of positive COVID-19 cases in Wales and the number of people in hospitals and intensive care units with COVID-19.
2. Expresses disappointment at the failure of the Welsh Government to publish sufficient data and evidence to demonstrate that a firebreak period for all parts of Wales is either proportionate or necessary.
3. Believes that any coronavirus restrictions must be underpinned by support for those adversely affected, including support for businesses, livelihoods, and wellbeing.
4. Welcomes the unprecedented financial support from Her Majesty’s Government, including more than £4.4 billion to assist in meeting the challenges of the coronavirus pandemic.
5. Calls on the Welsh Government to rethink its coronavirus strategy and adopt a more targeted approach to intervention.
Cynigiwyd gwelliant 3.
Amendment 3 moved.
Diolch, Llywydd, and I move the amendment tabled in the name of my colleague Darren Millar. Can I say, from the outset, that we on this side of the Chamber continue to remain open-minded about any further lockdown measures? But, before a nationwide lockdown is implemented, there needs to be an honest appraisal of the current measures, a full picture of all the data that justifies why a lockdown is needed, and there needs to be stronger support packages in place for businesses, organisations and individuals.
Now, we supported the previous national lockdown, and, where we think the Welsh Government has been proportionate and justified, we have supported its coronavirus regulations. We would do so again if the evidence was there and it was necessary. Now, as I said earlier in this Chamber to the First Minister, in many of the 22 local authority areas cases per 100,000 are coming down. For that reason, and because we still don't have the full picture of data available, I believe we need more than a one-size-fits-all approach to tackling this virus in our communities. We need a much more targeted approach and intervention. Now, I understand that Public Health Wales has finally decided to publish community data for all parts of Wales this afternoon, which I very much welcome. As I also said earlier today, specific demographic data and transmission data should also be published, and I sincerely hope that that information will also be published.
Now, I accept the Welsh Government has referred to the modelling paper written by Professor Graham Medley and colleagues, which sets out the worst-case scenario, but the paper perhaps doesn't consider crucial factors such as levels of public support, and actually states that a circuit breaker is, and I quote,
'not a lasting control measure, but effectively buys more time to put other controls in place; it takes us "back to a time when cases were lower"'.
Unquote. Therefore, it's vital that, if this lockdown is to be effective, the Welsh Government must put in place serious measures during the lockdown period and tell us what those measures will be. Now, the First Minister has indicated that the Welsh Government would be using the lockdown period to strengthen the contact tracing system, though we've yet to hear any further details on what further steps will be taken in the lockdown period to result in any meaningful change. Recent statistics show that less than one and a half days' worth of NHS Wales capacity was used in a whole week, with just over 20,000 tests being carried out, and Members are already aware that Welsh testing is overly reliant on UK lighthouse laboratories, with just 31 per cent of tests being analysed in Welsh labs. Therefore, it's abundantly clear that nowhere near enough tests are being conducted for an effective track and trace system, with figures suggesting that Wales would need to increase testing to 36,000 per day to track infections. There's also been talk of recruiting more staff and accelerating the activation of field hospitals, but, again, with very little detail. So, I hope the First Minister, in his response, will provide some of those details this afternoon. Perhaps the First Minister can also tell us what assessment has also been made of the impact of some targeted interventions that have taken place so far in Wales.
Llywydd, Members are all aware of the significant impact that the Welsh Government's lockdown will have on all sections of society. The impact of the first lockdown is still being felt by many, and Members from all political parties in this Chamber have raised the impact of lockdown measures on people's mental health and well-being, and it's important that those voices are heard. Therefore, perhaps, in responding to this afternoon's debate, the First Minister will outline what new support measures will be put in place from Friday to ensure that anyone who needs support can access it.
Of course, the Wales-wide lockdown would have a specifically detrimental impact on livelihoods and jobs across Wales. With around 250,000 employees, Wales and Scotland have a higher proportion of workers employed in industries most affected by lockdown measures, compared to both England and Northern Ireland. Therefore, if just one in four of these workers lost their jobs, it would mean that unemployment in Wales could increase to a higher level than seen under the last recession.
Whilst the Welsh Government has committed to giving every business that receives small business rate relief a £1,000 payment, and small and medium-sized retail, leisure and hospitality firms that are forced to close will receive a one-off payment of up to £5,000, that's simply not going to be enough to help protect the sustainability of so many businesses across Wales for the future. Therefore, I hope the Government provides assurances to businesses across Wales that it will provide the support they need to protect their sustainability going forward.
Llywydd, I have tried to be as constructive as I can in my contribution this afternoon. As I said at the start, whilst we on this side of the Chamber remain open-minded to the idea of a lockdown, we cannot support this one, at least not until we see the full picture of data and we can persuade the people that it's not only justified, but proportionate too. But I also want to make it clear today that, given this is the Welsh Government's position, on Friday, these temporary lockdown measures will be introduced and, therefore, even though we disagree with them, we will naturally be adhering to the law and we will ensure that the people of Wales do so as well. I urge Members to support our amendment.
Diolch, Llywydd, ac rwy'n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. A gaf i ddweud, o'r cychwyn cyntaf, ein bod ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn dal i fod yn agored ein meddyliau am unrhyw gyfyngiadau symud ychwanegol? Ond, cyn gweithredu cyfyngiadau symud cenedlaethol, mae angen arfarniad gonest o'r mesurau presennol, darlun llawn o'r holl ddata sy'n cyfiawnhau pam mae angen y cyfyngiadau symud, ac mae angen pecynnau cymorth cryfach ar waith ar gyfer busnesau, sefydliadau ac unigolion.
Nawr, fe wnaethom ni gefnogi'r cyfyngiadau symud cenedlaethol blaenorol, a, phan rydym ni wedi bod o'r farn bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gymesur a bod ganddi achos cyfiawn, rydym ni wedi cefnogi ei rheoliadau coronafeirws. Byddem ni'n gwneud hynny unwaith eto pe byddai'r dystiolaeth ar gael a bod angen gwneud hynny. Nawr, fel y dywedais yn gynharach yn y Siambr hon wrth y Prif Weinidog, mewn llawer o'r 22 o ardaloedd awdurdod lleol mae nifer yr achosion fesul 100,000 yn gostwng. Am y rheswm hwnnw, ac oherwydd nad oes gennym ni y darlun llawn o ddata ar gael o hyd, rwy'n credu bod angen mwy na dull un trefniant ar gyfer pawb arnom ni i fynd i'r afael â'r feirws hwn yn ein cymunedau. Mae angen dull ac ymyrraeth wedi eu targedu yn well o lawer arnom ni. Nawr, rwy'n deall bod Iechyd Cyhoeddus Cymru o'r diwedd wedi penderfynu cyhoeddi data cymunedol ar gyfer pob rhan o Gymru y prynhawn yma, ac rwy'n croesawu hynny yn fawr. Fel y dywedais yn gynharach heddiw hefyd, dylid cyhoeddi data demograffig a data trosglwyddo penodol hefyd, a mawr obeithiaf y bydd yr wybodaeth honno'n cael ei chyhoeddi hefyd.
Nawr, rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru wedi cyfeirio at y papur modelu a ysgrifennwyd gan yr Athro Graham Medley a chydweithwyr, sy'n nodi'r sefyllfa waethaf y gellid ei disgwyl, ond efallai nad yw'r papur yn ystyried ffactorau hollbwysig fel lefelau cefnogaeth y cyhoedd, ac mae'n dweud mewn gwirionedd am gyfnod clo llym, ac rwy'n dyfynnu,
'nid yw'n fesur rheoli parhaol, ond mae'n rhoi mwy o amser i roi rheolaethau eraill ar waith i bob pwrpas; mae'n mynd â ni "yn ôl i adeg pan oedd nifer yr achosion yn is"'.
Dyna ddiwedd y dyfyniad. Felly, mae'n hanfodol, os yw'r cyfyngiadau symud hyn i fod yn effeithiol, bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru roi mesurau difrifol ar waith yn ystod y cyfnod cloi a dweud wrthym ni beth fydd y mesurau hynny. Nawr, mae'r Prif Weinidog wedi nodi y byddai Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r cyfnod cloi hwn i gryfhau'r system olrhain cysylltiadau, er nad ydym ni eto wedi clywed unrhyw fanylion pellach am ba gamau pellach a gaiff eu cymryd yn ystod y cyfnod clo i arwain at unrhyw newid ystyrlon. Dengys ystadegau diweddar fod gwerth llai nag un diwrnod a hanner o gapasiti GIG Cymru wedi ei ddefnyddio mewn wythnos gyfan, gydag ychydig dros 20,000 o brofion yn cael eu cynnal, ac mae'r Aelodau eisoes yn ymwybodol bod profion Cymru yn dibynnu'n ormodol ar Lighthouse Labs y DU, a dim ond 31 y cant o brofion sy'n cael eu dadansoddi mewn labordai yng Nghymru. Felly, mae'n gwbl glir nad oes digon o brofion yn cael eu cynnal ar gyfer system effeithiol o dracio ac olrhain, ac mae'r ffigurau yn awgrymu y byddai angen i Gymru gynyddu'r profion i 36,000 y dydd i olrhain heintiau. Bu sôn hefyd am recriwtio mwy o staff a chyflymu'r broses o weithredu ysbytai maes, ond, unwaith eto, heb fawr o fanylion. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog, yn ei ymateb, yn darparu rhai o'r manylion hynny y prynhawn yma. Efallai y gall y Prif Weinidog ddweud wrthym ni hefyd pa asesiad sydd wedi ei wneud o effaith rhai ymyraethau wedi'u targedu sydd wedi eu cynnal hyd yma yng Nghymru.
Llywydd, mae'r Aelodau i gyd yn ymwybodol o'r effaith sylweddol y bydd cyfnod clo Llywodraeth Cymru yn ei chael ar bob rhan o gymdeithas. Mae effaith y cyfyngiadau symud cyntaf yn dal i gael eu teimlo gan lawer, ac mae Aelodau o bob plaid wleidyddol yn y Siambr hon wedi sôn am effaith cyfyngiadau symud ar iechyd meddwl a lles pobl, ac mae'n bwysig bod y lleisiau hynny'n cael eu clywed. Felly, efallai, wrth ymateb i'r ddadl y prynhawn yma, y gwnaiff y Prif Weinidog amlinellu pa fesurau cymorth newydd a fydd yn cael eu rhoi ar waith o ddydd Gwener ymlaen i sicrhau y gall unrhyw un sydd angen cymorth gael gafael ar y cymorth hwnnw.
Wrth gwrs, byddai cyfnod clo ar draws Cymru gyfan yn cael effaith andwyol benodol ar fywoliaeth a swyddi ledled Cymru. Gydag oddeutu 250,000 o weithwyr, mae gan Gymru a'r Alban gyfran uwch o weithwyr a gyflogir mewn diwydiannau yr effeithir arnyn nhw fwyaf gan gyfyngiadau symud, o'i gymharu â Lloegr a Gogledd Iwerddon. Felly, pe byddai dim ond un o bob pedwar o'r gweithwyr hyn yn colli eu swyddi, byddai'n golygu y gallai diweithdra yng Nghymru gynyddu i lefel uwch nag a welwyd yn y dirwasgiad diwethaf.
Er bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i roi taliad untro o £1,000 i bob busnes sy'n cael rhyddhad ardrethi i fusnesau bach, ac y bydd cwmnïau manwerthu, hamdden a lletygarwch bach a chanolig eu maint sy'n cael eu gorfodi i gau yn cael taliad untro o hyd at £5,000, nid yw hynny'n mynd i fod yn ddigon i helpu i ddiogelu cynaliadwyedd cynifer o fusnesau ledled Cymru ar gyfer y dyfodol. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Llywodraeth yn rhoi sicrwydd i fusnesau ledled Cymru y bydd yn rhoi'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw i ddiogelu eu cynaliadwyedd wrth symud ymlaen.
Llywydd, rwyf wedi ceisio bod mor adeiladol ag y gallaf yn fy nghyfraniad y prynhawn yma. Fel y dywedais ar y dechrau, er ein bod ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn dal i fod â meddwl agored am y syniad o gyfnod o gyfyngiadau symud, ni allwn ni gefnogi hwn, o leiaf nid tan y byddwn wedi gweld y darlun llawn o ddata ac y gallwn ni argyhoeddi'r bobl ei fod nid yn unig yn gyfiawn, ond yn gymesur hefyd. Ond rwyf hefyd eisiau ei gwneud yn glir heddiw, o dderbyn mai dyma safbwynt Llywodraeth Cymru, ddydd Gwener, bydd y cyfyngiadau symud hyn yn cael eu cyflwyno dros dro ac, felly, er ein bod yn anghytuno â nhw, byddwn ni yn naturiol yn cydymffurfio â'r gyfraith a byddwn ni'n sicrhau bod pobl Cymru yn gwneud hynny hefyd. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein gwelliant.
Galwaf ar Adam Price i gynnig gwelliannau 4, 5 ac 8, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian—Adam Price.
I call on Adam Price to move amendments 4, 5 and 8, tabled in the name of Siân Gwenllian—Adam Price.
Gwelliant 4—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cytuno y dylid defnyddio'r capasiti presennol yn llawn ac y dylai'r adnoddau ychwanegol sy'n angenrheidiol gael eu darparu fel mater o frys i system profi olrhain diogelu Cymru er mwyn sicrhau bod yr holl ganlyniadau'n cael eu dychwelyd a bod timau olrhain yn cael gwybod am ganlyniadau positif o fewn 24 awr i gynnal prawf.
Amendment 4—Siân Gwenllian
Add as new point at end of motion:
Agrees that existing capacity should be fully utilised and that the additional resources that are necessary should be provided as a matter of urgency to the Welsh test trace protect system to ensure that all results are returned and tracing teams notified of positive results within 24 hours of a test.
Gwelliant 5—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn cytuno y dylid defnyddio'r cyfnod atal byr fel cyfle i gynllunio a gweithredu cyfres newydd o ymyriadau yn seiliedig ar strategaeth lle bwriedir cael dim achosion o COVID-19 neu ddileu COVID-19 sy'n ceisio osgoi'r angen am donnau olynol o gyfyngiadau symud dros dro, gan ddefnyddio'r gwersi arfer gorau o Gymru ac yn rhyngwladol mewn meysydd fel, er heb fod yn gyfyngedig i: brofion torfol a rheolaidd gan gynnwys profi cysylltiadau asymptomatig; awyru; atal achosion rhag cael eu mewnforio o'r tu allan i Gymru; cymorth a chyngor ymarferol ac ariannol ar gyfer y rhai y mae angen iddynt ynysu; cyfathrebu cyhoeddus clir a chyson; ac ymestyn gwisgo mwgwd i sefyllfaoedd eraill.
Amendment 5—Siân Gwenllian
Add as new point at end of motion:
Agrees that the firebreak should be used as an opportunity to plan and implement a new set of interventions based on a Zero COVID or elimination strategy which aims to avoid the necessity for successive waves of lockdowns, drawing upon the lessons of best practice from within Wales and internationally in areas such as, though not limited to: mass and routine testing including testing asymptomatic contacts; ventilation; preventing importation of cases from outside Wales; practical and financial support and advice for those needing to isolate; clear and consistent public communication; and extending mask-wearing to other settings.
Gwelliant 8—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i adolygu ei pholisïau rheoli heintiau mewn ysbytai ar gyfer atal heintiau COVID-19 a geir mewn ysbytai ac ystyried sefydlu safleoedd dynodedig lle bwriedir cael dim achosion o COVID-19 i hwyluso triniaeth amserol a diogel ar gyfer canser ac anhwylderau eraill sy'n bygwth bywyd.
Amendment 8—Siân Gwenllian
Add as new point at end motion:
Calls on the Welsh Government to review its hospital infection control policies for preventing hospital-acquired infections of COVID-19 and to consider establishing designated COVID-19 free sites to facilitate timely and secure treatment for cancer and other life-threatening illnesses.
Cynigiwyd gwelliannau 4, 5 ac 8.
Amendments 4, 5 and 8 moved.
Diolch, Llywydd. We are clearly of the view that, given the grave seriousness of the situation that now we face, the Government has no option but to introduce the measures that were announced yesterday. Time is a luxury that we don't have, quite frankly, because the report by the technical advisory cell is about as unequivocal as it's—. Well, I've yet ever—. The leader of the Conservatives shakes his head, but I, in 20 years in public life, cannot remember an advisory report to Government that has been as clear and unequivocal as this. Let me just read the last paragraph:
'TAC recommends urgent consideration and execution of a hard national fire break to massively reduce transmission for a period of weeks'.
And in the report—. Let's be absolutely clear what it says: if the Government were not to do what it has announced, then between 960 and 1,300 people would die in Wales, according to the estimates, by the end of the year. That's the price, potentially, of delaying any action; we would have liked to have seen it sooner.
Of course, it is true that we do not have perfect information. We do not have randomised control trials in relation to the detailed interventions, but what does SAGE say? I've seen a quotation. Let's read what SAGE says on the evidence in full:
'The evidence base into the effectiveness and harms of these interventions is generally weak. However, the urgency of the situation is such that we cannot wait for better quality evidence before making decisions.'
We have to make a decision based on the evidence in front of us, and TAC is absolutely clear—we have an exponential rise in cases, an average of 4 per cent, according to the TAC report, and that is continuing and it's leading to seeding across Wales, and that's why they've come to the conclusion that it's necessary, as an urgent measure, to introduce the firebreak.
Now, of course, continual lockdowns are not the answer. We then absolutely have to have a reset of the strategy and of the policies, and that's what's at the heart of our amendment, and it's consistent with what we have said throughout. We should not be in this position. We have to use this time and reflect on what has gone wrong and what can be put right.
And when we look across the world, of course—and we saw in the study in The Lancet a month ago—we have lessons from across the world that we can put into place in order to prevent us from being in this position again, and, particularly, as one of the other amendments stresses, of course, the importance, the central importance, as the World Health Organization said right from the beginning, of a test, trace, isolate and support system. We have to put that right, and there are lessons from around the world in terms of how we can strengthen that system and make sure that it's adequately resourced.
We need to adopt a zero-COVID or elimination strategy, because, when we look across the world, of course—. Look at the situation in many countries across the world—Vietnam, 97 million people. How many deaths in Vietnam? To date, 35. Taiwan, 23 million people. How many deaths to date? Seven. New Zealand, which we are very familiar with—33 deaths in a population of 5 million. Compare that—125 million in those three countries together, 75 deaths overall— compare that to the 1,700 deaths in Wales. There are countries out there that we can learn from, and we need to use this period across the next few weeks to have a debate, yes, and put in place a different system, a different policy, a different framework, which means that we are not having to consider successive lockdowns.
We should not be in this position, but we have to act now, otherwise people will die unnecessarily. But let's, absolutely, look across the world at what Germany's doing on ventilation, on the masks policy that's been introduced in many countries, extending its use, on the three-tier contact tracing that Vietnam is using, on the importance of financial and practical support to help people isolate, on preventing superspreading events, on testing asymptomatic contacts—there are a whole host of lessons out there, and clear and consistent communication is absolutely central. Let's learn those lessons now, so that we can use the next few weeks and have a sense of a national mission, so that we can all come together, Government and opposition working constructively, working with communities right across Wales, so that we can save lives not just over the next three months, but prevent us from being in this position again.
Diolch, Llywydd. Rydym ni, yn amlwg, o'r farn, o ystyried difrifoldeb difrifol y sefyllfa sy'n ein hwynebu ni yn awr, nad oes gan y Llywodraeth unrhyw ddewis heblaw cyflwyno'r mesurau a gyhoeddwyd ddoe. Nid oes gennym ni amser i'w wastraffu, a dweud y gwir, oherwydd mae'r adroddiad gan y gell cyngor technegol mor ddiamwys ag y mae'n—. Wel, rwyf eto i fyth—. Mae arweinydd y Ceidwadwyr yn ysgwyd ei ben, ond ni allaf i, mewn 20 mlynedd o fywyd cyhoeddus, gofio adroddiad cynghorol i'r Llywodraeth sydd wedi bod mor glir a diamwys â hyn. Gadewch i mi ddarllen y paragraff olaf:
'Mae'r gell cyngor technegol yn argymell ystyried a gweithredu cyfnod atal cenedlaethol caled ar frys er mwyn lleihau'r trosglwyddo yn aruthrol am gyfnod o wythnosau'.
Ac yn yr adroddiad—. Gadewch i ni fod yn gwbl glir ynghylch yr hyn y mae'n ei ddweud: pe na byddai'r Llywodraeth yn gwneud yr hyn y mae wedi ei gyhoeddi, yna byddai rhwng 960 a 1,300 o bobl yn marw yng Nghymru, yn ôl yr amcangyfrifon, erbyn diwedd y flwyddyn. Dyna'r pris, o bosibl, o ohirio unrhyw gamau gweithredu; byddem ni wedi hoffi eu gweld yn cael eu cymryd yn gynharach.
Wrth gwrs, mae'n wir nad oes gennym ni wybodaeth berffaith. Nid oes gennym ni dreialon rheoli ar hap ynghylch yr ymyraethau manwl, ond beth mae y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau yn ei ddweud? Rwyf i wedi gweld dyfyniad. Beth am i ni ddarllen yr hyn y mae y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau yn ei ddweud am y dystiolaeth yn llawn:
'Mae'r sylfaen dystiolaeth i effeithiolrwydd a niwed yr ymyraethau hyn yn wan ar y cyfan. Fodd bynnag, mae brys y sefyllfa yn golygu na allwn ni aros am dystiolaeth o ansawdd gwell cyn gwneud penderfyniadau.'
Mae'n rhaid i ni wneud penderfyniad yn seiliedig ar y dystiolaeth sydd o'n blaenau, ac mae'r gell cyngor technegol yn gwbl glir—mae gennym ni gynnydd esbonyddol mewn achosion, cyfartaledd o 4 y cant, yn ôl adroddiad y gell cyngor technegol, ac mae hynny'n parhau ac mae'n arwain at ymledu ledled Cymru, a dyna pam y maen nhw wedi dod i'r casgliad ei bod yn angenrheidiol, fel mesur o frys, i gyflwyno'r cyfnod atal byr.
Nawr, nid cyfyngiadau symud parhaus yw'r ateb. Mae'n rhaid i ni felly ailosod y strategaeth a'r polisïau, a dyna sydd wrth wraidd ein gwelliant, ac mae'n gyson â'r hyn yr ydym ni wedi ei ddweud drwyddi draw. Ni ddylem ni fod yn y sefyllfa hon. Mae'n rhaid i ni ddefnyddio'r cyfnod hwn a myfyrio ar yr hyn sydd wedi mynd o'i le a'r hyn y gellir ei unioni.
A phan edrychwn ni ar draws y byd, wrth gwrs—a gwelsom yn yr astudiaeth yn The Lancet fis yn ôl—mae gennym ni wersi o bob cwr o'r byd y gallwn ni eu rhoi ar waith er mwyn ein hatal rhag bod yn y sefyllfa hon eto, ac, yn enwedig, gan fod un o'r gwelliannau eraill yn pwysleisio, wrth gwrs, pwysigrwydd, pwysigrwydd canolog, fel y dywedodd Sefydliad Iechyd y Byd o'r dechrau, system brofi, olrhain ac ynysu a chefnogi. Mae'n rhaid i ni unioni hynny, ac mae gwersi o bob cwr o'r byd o ran sut y gallwn ni gryfhau'r system honno a sicrhau bod ganddi adnoddau digonol.
Mae angen i ni fabwysiadu strategaeth dim-COVID neu strategaeth ddileu, oherwydd, pan edrychwn ni ar draws y byd, wrth gwrs—. Edrychwch ar y sefyllfa mewn llawer o wledydd ledled y byd—Fietnam, 97 miliwn o bobl. Faint o farwolaethau yn Fietnam? Hyd yma, 35. Taiwan, 23 miliwn o bobl. Faint o farwolaethau hyd yma? Saith. Seland Newydd, sy'n gyfarwydd iawn i ni—33 o farwolaethau mewn poblogaeth o 5 miliwn. Cymharwch hynny—125 miliwn yn y tair gwlad hynny gyda'i gilydd, 75 o farwolaethau i gyd—cymharwch hynny â'r 1,700 o farwolaethau yng Nghymru. Mae gwledydd y gallwn ni ddysgu oddi wrthyn nhw, ac mae angen i ni ddefnyddio'r cyfnod hwn dros yr wythnosau nesaf i gael dadl, ie, a sefydlu system wahanol, polisi gwahanol, fframwaith gwahanol, sy'n golygu nad ydym ni'n gorfod ystyried cyfnod o gyfyngiadau symud dro ar ôl tro.
Ni ddylem ni fod yn y sefyllfa hon, ond mae'n rhaid i ni weithredu nawr, neu fel arall bydd pobl yn marw yn ddiangen. Ond gadewch i ni, yn sicr, edrych ar draws y byd ar yr hyn y mae'r Almaen yn ei wneud ar awyru, ar y polisi masgiau sydd wedi'i gyflwyno mewn llawer o wledydd, gan ymestyn ei ddefnydd, ar yr olrhain cyswllt tair haen y mae Fietnam yn ei ddefnyddio, ar bwysigrwydd cymorth ariannol ac ymarferol i helpu pobl i ynysu, ar atal digwyddiadau ymledu mawr, ar brofi cysylltiadau asymptomatig—mae llu o wersi ar gael, ac mae cyfathrebu clir a chyson yn gwbl ganolog. Gadewch i ni ddysgu'r gwersi hynny yn awr, fel y gallwn ni ddefnyddio'r wythnosau nesaf a chael ymdeimlad o genhadaeth genedlaethol, fel y gallwn ni i gyd ddod at ein gilydd, y Llywodraeth a'r gwrthbleidiau yn gweithio'n adeiladol, gan weithio gyda chymunedau ledled Cymru, fel y gallwn ni achub bywydau nid dim ond yn ystod y tri mis nesaf, ond ein hatal rhag bod yn y sefyllfa hon eto.
Llywydd, when we first went into lockdown in March and passed emergency legislation against so many of our natural, democratic instincts, I said then—and I'll say it again now—I didn't come to this place to make decisions like that, but, in times of crisis, the most difficult decisions have to be made. That's our duty. That means that we can't hide or shirk those difficult decisions. We can't ride populist bandwagons that might give us some short-term popularity with people who will not listen to or be guided by the science. We have to take tough decisions for the greater good—that is the right and proper thing to do. That is what we were elected to do, and that is what our Welsh Government has been doing.
Our First Minister has shown a calm, measured and intelligent approach to the handling of this crisis. He's on top of the issues, he understands the impact on us all, and he's shown everyone who is prepared to listen the value of devolution and good governance. Compare that, if you will, with the bumbling, Trumpist lack of detail and grasp of a crisis shown by the UK Prime Minister, and I thank goodness that we are in Wales.
So now, having been through the most difficult period that any of us can remember, at this time I ask myself: what is the most important? And the answer has to be supporting those actions that help reduce the rates of infection and help to save lives in my constituency and across Wales, and to do what we can to ensure that our NHS can not only manage the rise in COVID cases, but can also maintain the increase in non-COVID activity that has been brought back in recent months.
Having read the background advice to this decision, I will support the Government today in its decision to introduce a firebreak. It's based on science, it's based on medical advice, it's based on information from the technical advisory cell. It's not running away from what has to be done—it is doing the right thing. And the Government's populist opponents in the ranks of the Welsh Tories, UKIP, Brexit, Abolish the Welsh Assembly, independent reform group, or any other incarnation of the flat-earthers and COVID deniers, should reflect on that.
But Ministers will also know—and I've been very clear in my view—that any health restrictions have to be accompanied by economic support. So, I'm very pleased to see that measures have been announced that will help to support those businesses that will be required to close again for the next two weeks. Welsh Government is doing all it can here within the resources available to it. They're taking responsibility for their decisions, but we also need to see the UK Government and the Chancellor do the same. They too carry a huge responsibility, and have to step up with additional support for those employees who find themselves on short-term lay-offs or redundancy as we try to get control of the spread of this virus.
In truth, a summer of half-priced pizzas was not the best response to this pandemic. Continuing economic support is the only bridge we can provide between now and an unknown future. But it is clear that the economic model of recent decades faces a profound challenge in the face of this pandemic. The public health crisis cannot drift into a long economic and social crisis, and I believe that that is now the real dividing line of contemporary politics. As Members of the Senedd, we must act to protect the health of our constituents, but I expect our political system to protect the social and economic interests of our communities too. We may be struggling to deal with this virus, but we can give people the support they need.
Llywydd, pan aethom ni i'r cyfnod o gyfyngiadau symud am y tro cyntaf ym mis Mawrth a phasio deddfwriaeth frys yn groes i gymaint o'n greddfau naturiol, democrataidd, dywedais bryd hynny—ac fe'i dywedaf eto nawr—wnes i ddim dod i'r lle hwn i wneud penderfyniadau felly, ond, ar adegau o argyfwng, mae'n rhaid gwneud y penderfyniadau anoddaf. Dyna yw ein dyletswydd. Mae hynny'n golygu na allwn ni guddio nac osgoi'r penderfyniadau anodd hynny. Allwn ni ddim dilyn y llif poblyddol a fyddai o bosibl yn rhoi rhywfaint o boblogrwydd tymor byr i ni gyda phobl sy'n gwrthod gwrando ar yr wyddoniaeth na chael eu harwain ganddi. Mae'n rhaid i ni wneud penderfyniadau anodd er lles gorau pawb—dyna beth sy'n iawn ac yn briodol i'w wneud. Dyna y cawsom ni ein hethol i'w wneud, a dyna y mae ein Llywodraeth yng Nghymru wedi bod yn ei wneud.
Mae ein Prif Weinidog wedi dangos agwedd ddigyffro, pwyllog a deallus wrth ymdrin â'r argyfwng hwn. Mae'n deall y problemau, mae'n deall yr effaith ar bob un ohonom ni, ac mae wedi dangos gwerth datganoli a llywodraethu da i bawb sy'n barod i wrando. Cymharwch hynny, os gwnewch chi, â'r cawlio a'r diffyg manylion a dealltwriaeth Trumpaidd o'r argyfwng a ddangoswyd gan Brif Weinidog y DU, ac rwyf yn diolch byth ein bod ni yng Nghymru.
Felly, ar ôl bod drwy'r cyfnod anoddaf y gall unrhyw un ohonom ni ei gofio, ar yr adeg hon rwy'n gofyn i mi fy hun: beth sydd fwyaf pwysig? Ac mae'n rhaid mai'r ateb yw cefnogi'r camau hynny sy'n helpu i leihau cyfraddau heintio a helpu i achub bywydau yn fy etholaeth i a ledled Cymru, ac i wneud yr hyn y gallwn ni i sicrhau y gall ein GIG nid yn unig reoli'r cynnydd mewn achosion o COVID, ond y gall hefyd gynnal y cynnydd mewn gweithgarwch nad yw'n COVID sydd wedi ei ailddechrau yn y misoedd diwethaf.
Ar ôl darllen y cyngor cefndirol i'r penderfyniad hwn, byddaf yn cefnogi'r Llywodraeth heddiw yn ei phenderfyniad i gyflwyno cyfnod atal byr. Mae'n seiliedig ar wyddoniaeth, mae'n seiliedig ar gyngor meddygol, mae'n seiliedig ar wybodaeth o'r gell cyngor technegol. Nid yw'n osgoi yr hyn y mae'n rhaid ei wneud—mae'n gwneud y peth iawn. A dylai gwrthwynebwyr poblyddol y Llywodraeth yn rhengoedd y Torïaid Cymreig, UKIP, Brexit, Diddymu Cynulliad Cymru, y grŵp diwygio annibynnol, neu unrhyw fersiwn arall gan y rheini sy'n credu bod y byd yn wastad ac sy'n gwadu bod COVID yn bodoli, fyfyrio ar hynny.
Ond bydd Gweinidogion hefyd yn gwybod—ac rwyf i wedi bod yn glir iawn yn fy marn—bod yn rhaid i unrhyw gyfyngiadau iechyd gyd-fynd â chymorth economaidd. Felly, rwy'n falch iawn o weld bod mesurau wedi'u cyhoeddi a fydd yn helpu i gefnogi'r busnesau hynny y bydd yn ofynnol iddyn nhw gau unwaith eto am y pythefnos nesaf. Mae Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ei gallu yn y fan yma o fewn yr adnoddau sydd ar gael iddi. Maen nhw'n cymryd cyfrifoldeb am eu penderfyniadau, ond mae angen i ni hefyd weld Llywodraeth y DU a'r Canghellor yn gwneud yr un peth. Maen ganddynt hwythau hefyd gyfrifoldeb mawr, ac mae'n rhaid iddyn nhw gynnig cymorth ychwanegol i'r gweithwyr hynny sy'n canfod eu hunain yn cael eu diswyddo am gyfnod byr neu'n cael eu diswyddo'n barhaol wrth i ni geisio cael rheolaeth dros ledaeniad y feirws hwn.
Mewn gwirionedd, nid haf o pizzas hanner pris oedd yr ymateb gorau i'r pandemig hwn. Cymorth economaidd parhaus yw'r unig bont y gallwn ni ei darparu rhwng nawr a dyfodol anhysbys. Ond mae'n amlwg bod model economaidd y degawdau diwethaf yn wynebu her ddofn yn wyneb y pandemig hwn. Ni all yr argyfwng iechyd cyhoeddus lithro i argyfwng economaidd a chymdeithasol hir, ac rwy'n credu mai dyna yw'r gwir linell sy'n ein gwahanu mewn gwleidyddiaeth gyfoes erbyn hyn. Fel Aelodau o'r Senedd, mae'n rhaid i ni weithredu i ddiogelu iechyd ein hetholwyr, ond rwy'n disgwyl i'n system wleidyddol ddiogelu buddiannau cymdeithasol ac economaidd ein cymunedau hefyd. Efallai ein bod ni yn ei chael hi'n anodd i ymdrin â'r feirws hwn, ond gallwn ni roi'r cymorth i bobl y mae ei angen arnynt.
I fod yn gwbl eglur: mae Plaid Cymru'n cefnogi cael y cyfnod clo dros dro yma, achos mae'n amlwg ers tro, dwi'n meddwl, fod y trywydd sydd wedi bod yn cael ei ddilyn ddim yn gweithio. Rydym ni wedi bod yn gofyn am gael pwyso reset, ac mae'r data mae'r Llywodraeth wedi'i rannu efo ni yn y dyddiau diwethaf yn cadarnhau ein bod ni'n iawn i ddweud hynny, a dwi'n ddiolchgar am y data yna sydd wedi cael ei rannu efo ni. Ond hyd yn oed wedyn, mae'n cefnogaeth ni i gymryd y cam yma, un fydd yn cael impact pellgyrhaeddol ar bobl, yn dibynnu ar nifer o elfennau.
Mi fydd Helen Mary Jones yn siarad am yr amodau economaidd, bod yn rhaid cael cefnogaeth sylweddol a chyflym i'r busnesau a'r unigolion sy'n mynd i deimlo effaith hyn—y sector dwristiaeth a lletygarwch yn un amlwg yn fy etholaeth i a llefydd eraill, ond mae yna lawr iawn o fusnesau eraill sy'n dioddef, felly mi barhawn ni i wthio am hynny.
A gaf i apelio yn arbennig yn fan hyn, plis, plis cyhoeddwch ar frys y rhestr o fusnesau a sectorau bydd disgwyl iddyn nhw gau yn llwyr? Mae M&G Windows yng Nghaergybi yn un o'r busnesau sydd wedi cysylltu heddiw i ddweud eu bod nhw wedi darllen a darllen y nodiadau esboniadol, ond dydyn nhw ddim callach eto. Felly, mae busnesau angen gwybod, ond maen nhw hefyd angen gwybod, mor fuan â phosib, nid yn unig beth fydd yn digwydd o nos Wener yma, ond beth sy'n mynd i fod yn digwydd ar ôl y cyfnod clo yma, sy'n dod â fi at brif thema fy nghyfraniad i'r prynhawn yma.
Just to be clear: Plaid Cymru supports this firebreak, because it's been apparent for some time, I think, that the route we were on hadn't been working. We've been asking for a reset, and the data that the Government has shared with us over the past few days has confirmed that we were right in saying that, and I'm grateful for that data, which has been shared with us. But, even then, our support in taking this step, which will have a far reaching impact on people, does depend on a number of elements.
Helen Mary Jones will discuss the economic issues, that we need substantial and swift support for the businesses and individuals who will feel the impact of this—the tourism and hospitality sector is an obvious one in my constituency and elsewhere, but there are many other businesses that are suffering, so we will continue to press for that.
May I appeal particularly here, please, please do urgently publish the list of businesses and sectors that will be expected to close immediately? M&G Windows in Holyhead is one of the businesses that have been in touch today to say that they have read and re-read the explanatory notes, but they are still none the wiser. So, businesses need to know, but they also need to know, as soon as possible, not only what will happen from this Friday, but what will happen after this lockdown, which brings me to the main theme of my contribution this afternoon.
We can't view these restrictions in isolation. And Plaid Cymru's call for a national firebreak was made because we could see that we need a reset, but it can't be a resetting of a circuit where you then end up going back round and round again. We can't commit to a cyclical process, which makes similar lockdowns inevitable in the future, and that's the basis for our amendment 4. What happens after 9 November is as important, or arguably is more important, than what happens in those 17 days of renewed lockdown.
We've put forward a number of ideas this week. We dubbed it '14 ideas for 14 days', but I can assure you that, if tidy communication is important, we can make it '17 ideas for 17 days' of lockdown, if you'd like. The point being that we need urgently to look at all the ideas, from our party and others, and from within Government, that can help put a new national framework in place for the next stage—a more sustainable stage, hopefully, in the fight against this virus.
So, we have to sort out the testing regime; it's crucial. You know my thoughts on the over-reliance on lighthouse. We should have built up our own capacity—capacity we could control. Despite promises, those problems persist: people waiting five days for results; people being told, as part of the process actually, that they should expect their results within 72 hours, and it's not good enough. We have to have robust systems and that means results back within 24 hours, so that tracing teams can get to work. We need testing of asymptomatic contacts. I have plenty of people I know taking that into their own hands, and going for a test having been in contact with somebody who's positive, but that has to be the norm, and there has to be testing of international visitors to Wales too.
And, of course, those who are positive, and those who have to self-isolate, have to know that they'll be supported to do so. We can't have a situation where people have an incentive to break the rules to go to work because they can't afford to put food on the table otherwise. To do this—and this is what we refer to in amendment 4—we have to be able to use the capacity we have in Wales in our own labs. We've heard Ministers talking about what our theoretical capacity is, but theoretical tests are no use; we need actual tests taking place and being reported back on quickly.
What else? Let's get a ventilation plan in place. Opening a window sounds so, so easy. Fresh air makes it less likely for infection to take place. But that's got to be communicated well as part of a strategy. And communication has to be sharpened right across the board. It's got to be the kind of communication that people consume and relate to, that cuts across the realities of human behaviour. I made the case to the health Minister this morning: explain what the firebreak is about; what the data tells us; what the scenarios are that we're trying to avoid; and, crucially, what people can do to help themselves and to avoid coming back here time and time again.
Let's extend face covering guidance. There are workplace settings, for example, where things could be tightened up. I have figures showing that, UK wide, workplace settings are responsible for perhaps a fifth or more of transmission still, so let's see if we can bring those numbers down. Numbers also show, sadly, that care homes are still vulnerable. We need a further tightening there. And as we refer to in amendment 8, there has to be a fresh approach to infection control in hospitals. There's a non-COVID emergency going on now in untreated illnesses that has to be resolved.
So, to conclude, the correct step is being taken in bringing in this firebreak, but the embers of this virus will still be burning after this firebreak. This will be a virus that will be ready to burn again, so let's not waste this opportunity.
Nid ydym yn gallu ystyried y cyfyngiadau hyn ar eu pennau eu hunain. Ac fe alwodd Plaid Cymru am gyfnod atal byr cenedlaethol oherwydd ein bod ni'n gallu gweld bod angen i ni ailosod, ond ni all fod yn ailosod cylched lle'r ydych chi wedyn yn mynd yn ôl i'r un lle dro ar ôl tro yn y pen draw. Nid ydym yn gallu ymrwymo i broses gylchol, sy'n arwain at gyfnodau clo tebyg anochel yn y dyfodol, a dyna'r sail ar gyfer ein gwelliant 4. Mae'r hyn sy'n digwydd ar ôl 9 Tachwedd yr un mor bwysig, neu gellid dadlau ei fod yn bwysicach, na'r hyn sy'n digwydd yn y 17 diwrnod hynny o gyfyngiadau symud newydd.
Rydym ni wedi cyflwyno nifer o syniadau yr wythnos hon. Fe wnaethom ni ei alw yn '14 syniad ar gyfer 14 diwrnod', ond gallaf eich sicrhau, os yw cyfathrebu taclus yn bwysig, y gallwn ei wneud yn '17 syniad ar gyfer 17 diwrnod' o gyfyngiadau symud, os hoffech chi. Y pwynt yw bod angen i ni edrych ar frys ar yr holl syniadau, gan ein plaid ni ac eraill, ac o'r tu mewn i'r Llywodraeth, a all helpu i roi fframwaith cenedlaethol newydd ar waith ar gyfer y cam nesaf—cam mwy cynaliadwy, gobeithio, yn y frwydr yn erbyn y feirws hwn.
Felly, mae'n rhaid i ni gael trefn ar y drefn brofi; mae hynny'n hollbwysig. Fe wyddoch beth yw fy marn ar yr orddibyniaeth ar Labordai Goleudy. Dylem ni fod wedi meithrin ein capasiti ein hunain—capasiti y gallem ni ei reoli. Er gwaethaf addewidion, mae'r problemau hynny yn parhau: pobl yn aros pum diwrnod am ganlyniadau; pobl yn cael gwybod, yn rhan o'r broses mewn gwirionedd, y dylen nhw ddisgwyl eu canlyniadau o fewn 72 awr, ac nid yw hynny'n ddigon da. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod gennym ni systemau cadarn ac mae hynny'n golygu cael canlyniadau yn ôl o fewn 24 awr, fel y gall timau olrhain ddechrau ar eu gwaith. Mae angen i ni brofi cysylltiadau asymptomatig. Mae gen i ddigon o bobl rwy'n eu hadnabod sy'n mynd ati i wneud hynny eu hunain, ac yn mynd am brawf ar ôl bod mewn cysylltiad â rhywun sydd wedi cael canlyniad positif, ond mae'n rhaid i hynny fod y norm, ac mae'n rhaid profi ymwelwyr rhyngwladol â Chymru hefyd.
Ac, wrth gwrs, mae'n rhaid i'r rhai sydd yn bositif, a'r rhai y mae'n rhaid iddyn nhw hunanynysu, wybod y byddan nhw'n cael eu cefnogi i wneud hynny. Nid ydym yn gallu bod mewn sefyllfa lle mae gan bobl gymhelliant i dorri'r rheolau i fynd i'r gwaith gan nad ydyn nhw'n gallu fforddio rhoi bwyd ar y bwrdd fel arall. I wneud hyn—a dyma'r hyn yr ydym ni'n cyfeirio ato yng ngwelliant 4—mae'n rhaid i ni allu defnyddio'r capasiti sydd gennym ni yng Nghymru yn ein labordai ein hunain. Rydym ni wedi clywed Gweinidogion yn sôn am beth yw ein gallu damcaniaethol, ond nid yw profion damcaniaethol o unrhyw ddefnydd o gwbl; mae angen cynnal profion gwirioneddol ac adrodd yn ôl yn gyflym.
Beth arall? Beth am gael cynllun awyru ar waith. Mae agor ffenestr yn swnio mor, mor hawdd. Mae awyr iach yn ei gwneud yn llai tebygol o heintio. Ond mae'n rhaid cyfleu hynny yn helaeth yn rhan o strategaeth. Ac mae'n rhaid gwella cyfathrebu yn gyffredinol. Mae'n rhaid iddo fod y math o gyfathrebu y mae pobl yn ei ddefnyddio ac yn ei ddeall, sy'n torri ar draws gwirioneddau ymddygiad dynol. Fe wnes i'r achos i'r Gweinidog iechyd y bore yma: i egluro beth yw'r cyfnod atal byr; beth mae'r data yn ei ddweud wrthym; beth yw'r sefyllfaoedd yr ydym ni'n ceisio eu hosgoi; ac, yn hollbwysig, yr hyn y gall pobl ei wneud i helpu eu hunain ac i osgoi dod yn ôl i'r fan yma dro ar ôl tro.
Gadewch i ni ymestyn y canllawiau ar orchuddio'r wyneb. Ceir lleoliadau gweithle, er enghraifft, lle gellid tynhau pethau. Mae gen i ffigurau sy'n dangos bod lleoliadau gweithle, ledled y DU, yn gyfrifol am un rhan o bump neu fwy o'r trosglwyddo o hyd, felly gadewch i ni weld a allwn ni leihau'r niferoedd hynny. Mae'r ffigurau hefyd yn dangos, yn anffodus, bod cartrefi gofal yn dal i fod yn agored i niwed. Mae angen tynhau pellach yn y fan yna. Ac fel yr ydym yn cyfeirio ato yng ngwelliant 8, mae'n rhaid cael dull newydd o reoli heintiau mewn ysbytai. Mae argyfwng nad yw'n ymwneud â COVID yn digwydd erbyn hyn o ran afiechydon nad ydyn nhw wedi eu trin ac mae'n rhaid datrys hyn.
Felly, i gloi, mae'r cam cywir yn cael ei gymryd i gyflwyno'r cyfnod atal byr hwn, ond bydd y feirws hwn yn dal i fudlosgi ar ôl y cyfnod hwnnw. Bydd hwn yn firws a fydd yn barod i losgi eto, felly gadewch i ni beidio â gwastraffu'r cyfle hwn.
I speak briefly in support of the main motion put forward in the names of Rebecca Evans and Siân Gwenllian. This is a moment when decisive leadership really matters: leadership at the top of Government, leadership in political parties, and leadership from us in the communities that we represent. And I commend the leadership that is being shown by the First Minister and by Welsh Government, represented by my own party of Welsh Labour, of course, but also with representation from the Welsh Liberal Democrats and an independent member of the Government, who have come to a difficult but collective decision on the best way forward for Wales and the people of Wales, based on the evidence and the data showing the rise in the virus. I commend also the leadership shown by the support of Plaid Cymru, with this motion jointly laid in their name too, recognising, as we've just heard, the urgency of the situation.
Moreover, I commend the leadership of front-line nurses and doctors, and allied professionals and unions, who have supported the measures proposed because they know first-hand directly the rising threat to our NHS unless we turn this virus back on its heels. I also commend the individual leadership in their homes and their workplaces, their families and their communities of the vast majority of the people of Wales—in my area of Ogmore, but throughout Wales—who've led by example. By complying with the rules and the guidance so far, they've helped to slow the rise and the spread of the virus below that which we see in other parts of the United Kingdom.
So, First Minister, health Minister and others, I support the measures proposed and the firebreak encompassed in the motion before us today, but in doing so, I would also ask you to consider some important questions. The additional economic measures and financial measures are hugely welcome, but I wonder if you could outline how the discretionary fund that's available to local authorities will work. Will it be available to especially those smaller self-employed businesses that have fallen outside the criteria of support for business rate relief and related support because they have no premises or they're below the turnover threshold for the ERF, set at £50,000, or they're not VAT registered, or they're relatively new start-up businesses that, over the last two or three years, have sunk their costs into the start-up and cannot therefore demonstrate high profit or turnover? So, will this discretionary fund, which I really welcome, be able to consider any of these small entrepreneurs who have slipped between the current stools of business and job support? And if so, how do they go about it and how easy is it to apply?
And also, in respect of business and job support, can he continue to make, as First Minister, representations to the UK Government to work with us in Wales by ensuring that job support is in place in time for our timely firebreak measures? It's not our fault, after all, that the Prime Minister is delaying and dithering on wider measures in England. But can I also urge him to press them to rethink the level of support for job retention, which will drop, as we know, from the furloughed level of 80 per cent to just over 67 per cent? It seems like Cabinet Ministers in the UK Government don't understand that a landlord will not accept 67 per cent of the rent, the supermarket will not accept 67 per cent of the food trolley bill, the electric and gas supplier is not going to accept 67 per cent of the energy bill, or the mortgage company 67 per cent of that month's payment.
And finally and crucially, could he lay out, straightforwardly, honestly, clearly today for the people of Wales what confidence he and the Government have that if we all do our bit, if we all comply with the rules for 17 days from this Friday at 6.00 p.m., this will indeed knock the virus back on its heels again, get us to Christmas and within sight of the new year, and what more we may then need to do to get us to Easter and to the summer, and the realistic hope of medical interventions, including vaccines, which may help us live with COVID-19 going forward? Thank you, Presiding Officer.
Rwy'n siarad yn fyr i gefnogi'r prif gynnig a gyflwynwyd yn enwau Rebecca Evans a Siân Gwenllian. Mae hon yn adeg pan fo arweinyddiaeth bendant yn wirioneddol bwysig: arweinyddiaeth ar frig y Llywodraeth, arweinyddiaeth mewn pleidiau gwleidyddol, ac arweinyddiaeth gennym ni yn y cymunedau yr ydym ni'n eu cynrychioli. Ac rwy'n cymeradwyo'r arweinyddiaeth sy'n cael ei dangos gan y Prif Weinidog a gan Lywodraeth Cymru, a gynrychiolir gan fy mhlaid i fy hun, Llafur Cymru, wrth gwrs, ond hefyd gyda chynrychiolaeth gan Ddemocratiaid Rhyddfrydol Cymru ac aelod annibynnol o'r Llywodraeth, sydd wedi dod i benderfyniad anodd ond ar y cyd ar y ffordd orau ymlaen i Gymru a phobl Cymru, ar sail y dystiolaeth a'r data sy'n dangos y cynnydd yn y feirws. Rwyf i'n cymeradwyo hefyd yr arweinyddiaeth a ddangoswyd gan gefnogaeth Plaid Cymru, wrth i'r cynnig hwn gael ei osod ar y cyd yn eu henw hwythau hefyd, gan gydnabod, fel yr ydym ni newydd ei glywed, argyfwng y sefyllfa.
At hynny, rwy'n cymeradwyo arweinyddiaeth nyrsys a meddygon ar y rheng flaen, a gweithwyr proffesiynol ac undebau cysylltiedig, sydd wedi cefnogi'r mesurau a gynigiwyd oherwydd eu bod nhw'n gwybod yn uniongyrchol am y bygythiad cynyddol i'n GIG oni bai ein bod ni'n gwyrdroi cyfeiriad y feirws hwn. Rwy'n cymeradwyo hefyd yr arweinyddiaeth unigol yng nghartrefi a gweithleoedd, teuluoedd a chymunedau mwyafrif helaeth pobl Cymru—yn fy ardal i yn Ogwr, ond ledled Cymru—sydd wedi arwain drwy esiampl. Trwy gydymffurfio â'r rheolau a'r canllawiau hyd yn hyn, maen nhw wedi helpu i arafu cynnydd a lledaeniad y feirws yn is na'r hyn yr ydym yn ei weld mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig.
Felly, Prif Weinidog, Gweinidog iechyd ac eraill, rwy'n cefnogi'r mesurau a gynigir a'r cyfnod atal byr sydd wedi ei gwmpasu yn y cynnig sydd ger ein bron heddiw, ond wrth wneud hynny, gofynnaf i chi hefyd ystyried rhai cwestiynau pwysig. Mae'r mesurau economaidd a mesurau ariannol ychwanegol i'w croesawu'n fawr, ond tybed a wnewch chi amlinellu sut y bydd y gronfa cymorth dewisol sydd ar gael i awdurdodau lleol yn gweithio. A fydd hi ar gael yn arbennig i'r busnesau hunangyflogedig llai hynny nad ydyn nhw yn gymwys ar gyfer cymorth yn ôl y meini prawf ar gyfer rhyddhad ardrethi busnes a chymorth cysylltiedig gan nad oes ganddyn nhw safle neu oherwydd eu bod yn is na'r trothwy trosiant ar gyfer y Gronfa Cadernid Economaidd, a bennwyd ar £50,000, neu nad ydyn nhw wedi eu cofrestru ar gyfer TAW, neu eu bod yn fusnesau newydd wedi cychwyn yn gymharol ddiweddar sydd, dros y ddwy neu dair blynedd diwethaf, wedi gwario eu costau ar y busnes newydd ac felly nid ydyn nhw'n gallu dangos elw na throsiant uchel? Felly, a fydd y gronfa cymorth dewisol hon, yr wyf i'n ei chroesawu'n fawr, yn gallu ystyried unrhyw rai o'r entrepreneuriaid bach hyn sydd wedi llithro trwy'r rhwyd bresennol o ran cymorth busnes a swyddi? Ac os felly, beth maen nhw i fod i'w wneud a pha mor hawdd yw hi i wneud cais?
A hefyd, o ran cymorth busnes a swyddi, a yw e'n gallu parhau, yn ei swydd Prif Weinidog, i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU i weithio gyda ni yng Nghymru trwy sicrhau bod cymorth swyddi ar gael mewn pryd ar gyfer ein mesurau cyfnod atal amserol? Nid ein bai ni yw hi, wedi'r cyfan, bod Prif Weinidog y DU yn gohirio ac yn petruso o ran mesurau ehangach yn Lloegr. Ond a gaf i hefyd ei annog i bwyso arnyn nhw i ailystyried lefel y cymorth i gadw swyddi, a fydd yn gostwng, fel y gwyddom, o'r lefel ffyrlo o 80 y cant i ychydig dros 67 y cant? Mae'n ymddangos nad yw Gweinidogion y Cabinet yn Llywodraeth y DU yn deall na fydd landlord yn cael 67 y cant o'r rhent, na fydd yr archfarchnad yn cael 67 y cant o'r bil cart bwyd, na fydd y cyflenwr trydan a nwy yn cael 67 y cant o'r bil ynni, na'r cwmni morgeisi yn cael 67 y cant o daliad y mis hwnnw.
Ac yn olaf ac yn hollbwysig, a wnaiff ef nodi, yn syml, yn onest, yn glir heddiw i bobl Cymru faint o ffydd sydd ganddo ef a'r Llywodraeth, os byddwn ni i gyd yn gwneud ein rhan, os byddwn ni i gyd yn cydymffurfio â'r rheolau am 17 diwrnod o'r dydd Gwener hwn am 6.00pm, y bydd hyn wir yn atal lledaeniad y feirws unwaith eto, yn sicrhau ein bod yn cyrraedd y Nadolig ac o fewn golwg y flwyddyn newydd, a beth arall y gallai fod angen i ni ei wneud wedyn i fynd â ni at y Pasg ac i'r haf, a'r gobaith realistig o ymyraethau meddygol, gan gynnwys brechlynnau, a allai ein helpu i fyw gyda COVID-19 yn y dyfodol? Diolch, Llywydd.
I rise primarily to speak to point three of the motion, and to make some additional points with regard to the impact on the economy. But before I do that, I want to emphasise that nobody thinks this is easy, and nobody wants us to be here. We will all be thinking today of people that we will miss in the next 17 days, and for some of our fellow citizens, that's much, much more serious. But the points that have been made by Adam Price and others about what is the consequence to some of our most vulnerable fellow citizens if we don't do this: are we prepared to say that we are prepared to sacrifice those people's lives, their actual lives? Well, I don't know about other Members in this place, but I'm sure I'm not the only one who has written many letters in the past few months that I never wanted to write, to people in my region who have lost their loved ones, and that's what we're talking about today. We're talking about making hard decisions for reasons that must be made to protect those most vulnerable people.
So, I want to, as I said, speak to point three, which is about the Welsh Government's financial support for business and individuals at this time. Of course, I want to very warmly welcome the additional funding for the economic resilience fund—that's very important—and I'm very pleased to see that the Minister has agreed, in response to representations from both main opposition parties, to repurpose the fund to focus more on emergency support and less on development. We look to the day when our businesses can be developing, but many of them are just desperate at the moment—they can't do that. And we very much welcome the emergency support that's there for businesses in the 17 days that many of them must be closed.
We must, as Huw Irranca-Davies has said, ensure that that support reaches all types of businesses, including microbusinesses and including some that have previously been excluded. Hopefully, that is what the discretionary fund will be for when we see the detail. Longer term, of course, we must see longer term support for certain sectors, like hospitality, like cultural businesses, that won't be able to make a profit for many months to come.
People will find it very hard to comply with this lockdown if they are choosing between putting food on their table and keeping their community safe. I already have received representations from individuals whose companies are asking staff to travel from Wales to England to undertake work in people's homes. And they'll have to go if there's no support. They'll have to go, because, as Huw Irranca-Davies says, they have to take their wage home.
I cannot understand why the Chancellor will not bring his job support scheme for local lockdowns forward by eight days—just eight days—to enable Welsh businesses to start getting support for staff costs as soon as we need to enter this closed period. Well, it shows where Wales is on the UK Government's priorities, and I'm sure if this was a local lockdown in Berkshire or Surrey, he would find the key to the cabinet.
There are real issues too, of course, about the level of support. Two thirds of the minimum wage is not enough to manage on, not even for a couple of weeks, and I would invite any Member on the benches opposite who thinks that it is to try it. The Chancellor must lift back up to the 80 per cent provided under the previous furlough scheme. For some, that was not enough. And if the Chancellor won't act, then the Welsh Government will have to consider how they can support people's incomes, especially at the lowest level.
And my final point, Llywydd—and it's a point that I keep making—is that I don't know how much more evidence the Welsh Government needs to show that we cannot rely on Westminster to prioritise Wales's needs. The Welsh Government must be much more vocal in demanding borrowing powers to enable us here to set our priorities to support our people and businesses that need it most. It is pointless to bemoan the fact that the Welsh Government doesn't have the firepower without demanding the firepower. It will be interesting to see, when we look back, how long Labour Members cling to the myth of UK-wide solidarity despite the overwhelming evidence adding up to the contrary.
But that said, I do want to put again on record my thanks to the economy Minister for the way in which he has worked with me and other opposition spokespeople in this crisis and in the build-up to the decision that we have had to make today. I commend this motion and amendments 4, 5 and 8 to this Senedd.
Rwy'n codi yn bennaf i siarad ynglŷn â phwynt tri y cynnig, ac i wneud rhai pwyntiau ychwanegol ynglŷn â'r effaith ar yr economi. Ond cyn i mi wneud hynny, rwyf i'n awyddus i bwysleisio nad oes neb yn credu bod hyn yn hawdd, ac nad oes neb yn dymuno i ni fod yn y sefyllfa hon. Byddwn ni i gyd yn meddwl heddiw am bobl y byddwn yn gweld eu heisiau yn ystod y 17 diwrnod nesaf, ac i rai o'n cyd-ddinasyddion, mae hynny yn llawer iawn mwy difrifol. Ond o ran y pwyntiau y mae Adam Price ac eraill wedi eu gwneud ynglŷn â beth yw'r canlyniad i rai o'n cyd-ddinasyddion mwyaf agored i niwed os nad ydym yn gwneud hyn: a ydym ni'n barod i ddweud ein bod yn barod i aberthu bywydau y bobl hynny, eu bywydau mewn gwirionedd? Wel, nid wyf i'n gwybod am yr Aelodau eraill yn y lle hwn, ond rwy'n siŵr nad fi yw'r unig un sydd wedi ysgrifennu llawer o lythyrau yn ystod y misoedd diwethaf na fyddwn i erioed wedi dymuno eu hysgrifennu, i bobl yn fy rhanbarth i sydd wedi colli eu hanwyliaid, a dyna'r hyn yr ydym ni'n sôn amdano heddiw. Rydym yn sôn am wneud penderfyniadau anodd am resymau y mae'n rhaid eu gwneud i amddiffyn y bobl fwyaf agored i niwed hynny.
Felly, fel y dywedais i, hoffwn i siarad ynglŷn â phwynt tri, sy'n ymwneud â chymorth ariannol Llywodraeth Cymru i fusnesau ac unigolion ar yr adeg hon. Wrth gwrs, hoffwn i groesawu'n fawr iawn y cyllid ychwanegol ar gyfer y gronfa cadernid economaidd—mae hynny'n bwysig iawn—ac rwy'n falch iawn o weld bod y Gweinidog wedi cytuno, mewn ymateb i sylwadau gan y ddwy brif wrthblaid, i newid defnydd y gronfa i ganolbwyntio yn fwy ar gymorth brys ac yn llai ar ddatblygu. Rydym yn edrych ymlaen at y diwrnod pan fydd ein busnesau yn gallu datblygu, ond mae llawer ohonyn nhw yn mewn sefyllfa enbyd ar hyn o bryd—nid ydyn nhw'n gallu gwneud hynny. Ac rydym ni'n croesawu'n fawr iawn y cymorth brys sydd ar gael i fusnesau yn ystod y 17 diwrnod y mae'n rhaid i lawer ohonyn nhw fod ar gau.
Mae'n rhaid i ni, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, sicrhau bod y cymorth hwnnw yn cyrraedd pob math o fusnesau, gan gynnwys microfusnesau a gan gynnwys y rhai na chawsant eu cynnwys o'r blaen. Gobeithio mai dyna fydd diben y gronfa cymorth dewisol pan fyddwn ni'n gweld y manylion. Yn y tymor hwy, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni weld cymorth tymor hwy i sectorau penodol, fel lletygarwch, fel busnesau diwylliannol, na fyddan nhw'n gallu gwneud elw am fisoedd lawer i ddod.
Bydd pobl yn ei chael hi'n anodd iawn cydymffurfio â'r cyfyngiadau symud hyn os ydyn nhw'n dewis rhwng rhoi bwyd ar eu bwrdd a chadw eu cymuned yn ddiogel. Rwyf i eisoes wedi cael sylwadau gan unigolion y mae eu cwmnïau yn gofyn i staff deithio o Gymru i Loegr i wneud gwaith yng nghartrefi pobl. A bydd yn rhaid iddyn nhw fynd os nad oes cymorth. Bydd yn rhaid iddyn nhw fynd, oherwydd, fel y dywed Huw Irranca-Davies, mae'n rhaid iddyn nhw fynd â'u cyflog adref.
Nid wyf i'n deall pam nad yw'r Canghellor yn fodlon cyflwyno ei gynllun cymorth swyddi ar gyfer cyfyngiadau symud lleol wyth diwrnod yn gynharach—dim ond wyth diwrnod—i alluogi busnesau Cymru i ddechrau cael cymorth ar gyfer costau staff cyn gynted ag y bydd angen i ni ddechrau ar y cyfnod caeedig hwn. Wel, mae'n dangos lle mae Cymru ar restr blaenoriaethau Llywodraeth y DU, ac rwy'n siŵr pe byddai'r rhain yn gyfyngiadau symud lleol yn Berkshire neu yn Surrey, y byddai'n dod o hyd i'r allwedd i'r cabinet.
Mae problemau gwirioneddol hefyd, wrth gwrs, ynglŷn â lefel y cymorth. Nid yw dwy ran o dair o'r isafswm cyflog yn ddigon i fyw arno, dim hyd yn oed am wythnos neu ddwy, a byddwn i'n gwahodd unrhyw Aelod ar y meinciau gyferbyn sy'n credu ei fod yn ddigon i roi cynnig arni. Mae'n rhaid i'r Canghellor godi yn ôl i'r 80 y cant a ddarparwyd o dan y cynllun ffyrlo blaenorol. I rai, nid oedd hynny'n ddigon. Ac os na fydd y Canghellor yn gweithredu, bydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru ystyried sut y gallan nhw gefnogi incwm pobl, yn enwedig ar y lefel isaf.
Ac fy mhwynt olaf, Llywydd—ac mae'n bwynt yr wyf i'n ei wneud yn wastadol—yw nad wyf yn gwybod faint mwy o dystiolaeth y mae angen i Lywodraeth Cymru ei dangos nad ydym ni'n gallu dibynnu ar San Steffan i flaenoriaethu anghenion Cymru. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fod yn llawer mwy llafar wrth fynnu pwerau benthyca i'n galluogi ni yn y fan yma i bennu ein blaenoriaethau i roi'r cymorth i'n pobl a'n busnesau sydd ei angen fwyaf. Nid oes diben cwyno nad oes gan Lywodraeth Cymru y grym heb fynnu'r grym. Bydd yn ddiddorol gweld, wrth edrych yn ôl, am ba hyd y bydd Aelodau Llafur yn glynu wrth y chwedl o undod ledled y DU er gwaethaf y dystiolaeth ysgubol sy'n awgrymu mai'r gwrthwyneb sy'n wir.
Ond wedi dweud hynny, rwyf i yn dymuno rhoi ar gofnod unwaith eto fy niolch i Weinidog yr economi am y ffordd y mae wedi gweithio gyda mi a llefarwyr eraill yr wrthblaid yn ystod yr argyfwng hwn ac yn y cyfnod cyn y penderfyniad y bu'n rhaid i ni ei wneud heddiw. Rwyf i'n cymeradwyo y cynnig hwn a gwelliannau 4, 5 ac 8 i'r Senedd hon.
The idea that this two-week lockdown is going to make the slightest difference to the long-term infection and mortality rates of this disease is self-evidently absurd. There is nothing in what we know of the epidemiology of this disease in the last six months that could possibly justify the absurd Armageddon predictions of the mathematical modellers—not scientists, mathematical modellers—who are advising the Government to introduce these draconian measures.
I'm pleased to say that throughout this whole crisis I've been consistent, right from the very start, when I quoted Dr Johan Giesecke, a very distinguished, world-class epidemiologist who wrote in The Lancet on 5 May that this disease,
'Almost always spreads from younger people with no or weak symptoms to other people who will also have mild symptoms...There is very little we can do to prevent this spread: a lockdown might delay severe cases for a while, but once restrictions are eased, cases will reappear. I expect that when we count the number of deaths from COVID-19 in each country in 1 year from now, the figures will be similar, regardless of measures taken.'
Well, we're not a year on yet; we're only six months, but so far, he's been proved absolutely right. I think this message has got through to some parts of the Labour party, if not in Wales, because Sir Richard Leese, the leader of the Labour Party on greater Manchester city council said yesterday,
'Most people who test positive for the virus are not getting particularly ill. They are not the problem'.
So, the number of infections is not the right statistic to concentrate on if we are looking to reduce the impact of this disease upon the country. Sir Richard Leese said yesterday that,
'If the Government spent £14 million a month shielding the most vulnerable it could avoid the need for a Tier-3 lockdown',
and he claimed that this would be less than a fifth of the cost of business closures, enabling them to stay open and for most people to avoid tougher restrictions. That is a mature and sensible attitude based upon reality, not upon absurd predictions in worst-case scenarios that have never been seen anywhere in the world, as far as I can see. It is a relic of the days when the great Professor Ferguson of Imperial college was forecasting half a million deaths from COVID in the United Kingdom, a prediction that was very quickly exploded in somewhat embarrassing circumstances for him, as we might all remember.
This set of measures is not a firebreak; it's actually an incinerator for the businesses and jobs that will be lost as a result of these draconian changes. In some areas in Wales, there are only 20 new cases. During the summer break when we had an invasion of holidaymakers from other parts of the country, there was no spike in the incidence of the disease. There were 600 new cases in Wales yesterday and one death. It's on that basis that we're introducing these extraordinary measures, which have never been seen in peacetime on previous occasions.
I had a meeting, along with other Members, with the Hywel Dda health board last Friday, and in the counties of Ceredigion, Pembrokeshire and Carmarthen, there were six people in hospital with COVID: three in Llanelli, three in Bronglais at Aberystwyth, and one of the three at Aberystwyth was actually transferred there from Swansea. And there are 16 people suspected of having COVID. That doesn't seem to me to be a health crisis of the proportions that the health Minister was setting out at the beginning of his speech today. Meanwhile in Hywel Dda, 15,800 people have been waiting for more than 36 weeks for treatment for a variety of serious conditions, and the health board is 650 registered nurses short of what it needs to look after people in hospital. We are destroying the very basis of wealth creation in the economy upon which the health service is funded, and if it's so urgent, why do we have to wait till Friday for these measures to be introduced?
The problem that we've got is that this is a massive exercise in Governments and health advisers covering their own backsides by putting forward the worst possible case scenario, however unlikely it is to occur, so that they can't say, 'We were responsible for x number of deaths at the end of it all.' But what we need, actually, is a sense of proportion in all this, and that's the one thing that the Welsh Government lacks.
Mae'r syniad y bydd y pythefnos hwn o gyfyngiadau symud yn mynd i wneud unrhyw wahaniaeth o gwbl i gyfraddau heintiau a marwolaethau hirdymor y clefyd hwn yn amlwg yn hurt. Nid oes dim yn yr hyn yr ydym ni'n ei wybod am epidemioleg y clefyd hwn yn ystod y chwe mis diwethaf a allai gyfiawnhau y rhagfynegiadau hurt ynghylch diwedd y byd gan y modelwyr mathemategol—nid gwyddonwyr, modelwyr mathemategol—sy'n cynghori'r Llywodraeth i gyflwyno'r mesurau llym iawn hyn.
Rwy'n falch o ddweud fy mod i, drwy gydol yr argyfwng cyfan hwn, wedi bod yn gyson, o'r cychwyn cyntaf, pan ddyfynnais Dr Johan Giesecke, epidemiolegydd hynod nodedig o'r radd flaenaf a ysgrifennodd yn The Lancet ar 5 Mai fod y clefyd hwn:
bron bob amser yn ymledu oddi wrth bobl iau heb unrhyw symptomau neu symptomau gwan i bobl eraill a fydd hefyd â symptomau ysgafn... Ychydig iawn y gallwn ni ei wneud i atal y lledaeniad hwn: efallai y bydd cyfyngiadau symud yn gohirio achosion difrifol am gyfnod, ond ar ôl i'r cyfyngiadau gael eu llacio, bydd yr achosion yn ailymddangos. Rwy'n amau, pan fyddwn ni'n cyfrif nifer y marwolaethau o COVID-19 ym mhob gwlad flwyddyn i nawr, y bydd y ffigurau yn debyg, ni waeth pa fesurau a gymerwyd.
Wel, nid ydym ni flwyddyn yn ddiweddarach eto; dim ond chwe mis ydym ni, ond hyd yn hyn, y mae wedi ei brofi yn hollol gywir. Rwy'n credu bod y neges hon wedi cyrraedd rhai rhannau o'r blaid Lafur, os nad yng Nghymru, oherwydd dywedodd Syr Richard Leese, arweinydd y Blaid Lafur ar gyngor dinas Manceinion fwyaf ddoe,
Nid yw'r rhan fwyaf o bobl sy'n profi'n bositif ar gyfer y feirws yn mynd yn arbennig o sâl. Nid nhw yw'r broblem.
Felly, nid nifer yr heintiau yw'r ystadegyn cywir i ganolbwyntio arno os ydym ni'n bwriadu lleihau effaith y clefyd hwn ar y wlad. Dywedodd Syr Richard Leese ddoe:
Pe byddai'r Llywodraeth yn gwario £14 miliwn y mis yn amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed gallai hynny osgoi'r angen am gyfyngiadau symud Haen 3,
a honnodd y byddai hyn yn llai nag un rhan o bump o gost cau busnesau, gan eu galluogi i aros ar agor ac i'r rhan fwyaf o bobl osgoi cyfyngiadau llymach. Dyna'r agwedd aeddfed a synhwyrol sydd wedi ei seilio ar realiti, nid ar ragfynegiadau hurt sefyllfa waethaf nad ydyn nhw erioed wedi eu gweld yn unman yn y byd, hyd y gwelaf i. Mae'n un o weddillion y dyddiau pan oedd y mawreddog Athro Ferguson o goleg Imperial yn rhagweld hanner miliwn o farwolaethau o COVID yn y Deyrnas Unedig, rhagfynegiad a gafodd ei chwalu yn gyflym iawn o dan amgylchiadau braidd yn annifyr iddo ef, fel efallai y byddwn ni i gyd yn cofio.
Nid cyfnod atal byr yw'r gyfres hon o fesurau; mewn gwirionedd, llosgydd ydynt i'r busnesau a'r swyddi a fydd yn cael eu colli o ganlyniad i'r newidiadau llym iawn hyn. Mewn rhai ardaloedd yng Nghymru, dim ond 20 o achosion newydd sydd wedi digwydd. Yn ystod gwyliau'r haf pan gawsom ni dorfeydd o bobl ar eu gwyliau o rannau eraill o'r wlad, ni fu unrhyw gynnydd sydyn yn nifer yr achosion o'r clefyd. Cafwyd 600 o achosion newydd yng Nghymru ddoe ac un farwolaeth. Ar y sail honno yr ydym ni'n cyflwyno'r mesurau eithriadol hyn, nad ydyn nhw wedi eu gweld erioed o'r blaen yn ystod cyfnod o heddwch.
Cefais i gyfarfod, ynghyd ag Aelodau eraill, â bwrdd iechyd Hywel Dda ddydd Gwener diwethaf, ac yn siroedd Ceredigion, Sir Benfro a Chaerfyrddin, roedd chwe unigolyn yn yr ysbyty gyda COVID: tri yn Llanelli, tri ym Mronglais yn Aberystwyth, ac roedd un o'r tri yn Aberystwyth wedi ei drosglwyddo yno mewn gwirionedd o Abertawe. Ac mae 16 o bobl yr amheuir bod ganddyn nhw COVID. Nid yw hynny'n ymddangos i mi yn argyfwng iechyd ar y lefel yr oedd y Gweinidog iechyd yn ei nodi ar ddechrau ei araith heddiw. Yn y cyfamser, yn Hywel Dda, mae 15,800 o bobl wedi bod yn aros am fwy na 36 wythnos am driniaeth ar gyfer amrywiaeth o gyflyrau difrifol, ac mae'r bwrdd iechyd 650 o nyrsys cofrestredig yn brin o'i gymharu â faint sydd eu hangen arno i ofalu am bobl yn yr ysbyty. Rydym ni'n dinistrio'r union sylfaen creu cyfoeth yn yr economi y mae'r gwasanaeth iechyd yn cael ei hariannu arni, ac os oes cymaint o frys, pam mae'n rhaid i ni aros tan ddydd Gwener cyn i'r mesurau hyn gael eu cyflwyno?
Y broblem sydd gennym ni yw mai ymarfer enfawr yw hwn lle mae Llywodraethau a chynghorwyr iechyd yn diogelu eu hunain trwy gyflwyno'r sefyllfa waethaf bosibl, ni waeth pa mor annhebygol ydyw o ddigwydd, fel na allan nhw ddweud, 'Roeddem ni'n gyfrifol am x o farwolaethau ar ddiwedd hyn i gyd.' Ond yr hyn sydd ei angen arnom ni, mewn gwirionedd, yw synnwyr o gymesuredd yn hyn i gyd, a dyna'r un peth nad oes gan Lywodraeth Cymru mohono.
Oh, well, Neil, it won't matter to you; we're not in Wiltshire anyway. This is a matter for us who actually seek to represent the people who thought they were electing us.
Let me say this: when I looked at this proposal from the First Minister, I quite honestly was unsure. I asked myself three questions. The first question was, 'Is there any alternative?', secondly, 'Is it proportionate?' and finally, 'What happens next?' I read the evidence provided by the Welsh Government. I read and listened to the evidence from the expert advisers. I listened to what the chief medical officer had to say. I read through the technical advice report, and I came to the same conclusion not only as the first Minister, but Adam Price as well. As a Minister, I've read a number of decision folders provided by advisers, and I've wished that we had the clear advice that was provided in this document. I've often wished for less equivocation, I've often wished for more direction, and when I read this document, I was clear, absolutely crystal clear in my mind, that the responsible thing that I have to do is to support the Government in what it's doing.
I say that as somebody who would also speak out if I thought they were wrong, and I say that because I represent the people in this community in Blaenau Gwent. I have to do what is right and proper for the people in this community in Blaenau Gwent. And when I walk up and down the streets here, I have to look people in the eye; not disappear once an election has been fought, send them a message on Facebook and forget about them, but look them in the eye—look them in the eye in the supermarket, in the shops, and talk to people, and talk to members of my own family, and talk to people I was in school with about the impact it's going to have on their lives. It would be the wrong thing to do to do the easier thing and say, 'I'm less sure, I'm not sure.' Because I know that I am sure that we have to do the right thing and move in this direction.
All too often, Presiding Officer, in this debate, we've seen people who call themselves public representatives—although the public wouldn't recognise them—playing with false information, playing with fake news, putting things on social media, not only not knowing if it's true, but they can be pretty sure it's not true. Two and a half thousand people today retweeted a lie about Nevill Hall Hospital, saying it's empty, with doctors playing golf. The sort of information that's going round our communities and our societies at the moment is really dangerous and it's going to cost people their lives. So, there was no alternative, and I would invite all Members of this place today to support the Welsh Government in what it's doing.
Is it proportionate? I've spoken to the First Minister about some of my concerns around the impact on mental health, around the impact on physical health, around closure of gyms, and around closure of leisure centres, because I do have concerns about the impact that this is going to have on people. I have concerns about the impact it's going to have on young men, who won't be phoning helplines, who won't be speaking to people about the impact it's having on their mental health. I recognise the force of his argument that a shorter, harder lockdown is the best approach to take, and I hope the First Minister will also acknowledge the force of my point on issues around physical and mental health that we'll need to address as we go through this period.
And finally, what comes next? I do not believe that we can continue to lock down then relax, lock down then relax into the distant future, providing people with no sense of where we're going. I think we need to use the tools that we have at our disposal. We, in Wales, I think, can be proud of the way that the Welsh Government has faced this pandemic and this huge crisis. We haven't had the corrupt contracts that they've had in London. We haven't had the failures when they've given their mates jobs rather than somebody who knows how to do the job. We have a testing regime that works. We have a trace and track process that works, and we have the means of protecting our population. And we do that because we work together, and we marshal and work the whole of the public sector together—local government, Welsh Government, the national health service working together to serve the people, not to serve themselves and not to fill their pockets. That moral difference of values, I believe, also provides us with a platform moving forward and looking forward, using the facilities that we have at our disposal, using the mechanisms and the structures that we've created in these last few months, to paint a different future as we move forward, so that we can say to people, 'Yes, not only will you have Christmas, but you will have more hope in the new year', that we have a means of tracking and tracing the virus, ensuring that we have the means of enforcement to ensure that we can, then, have a very different future.
So, I hope that Members on all sides of the Chamber this afternoon will vote in support of this motion. And I know it's difficult, as well, for Members of the opposition parties to sometimes do that, but we've seen examples in these last few days of responsible opposition, and I pay tribute to Adam Price in the way that he's approached that. And then we've seen examples of irresponsible popularism and irresponsible opposition, and we all know what is meant by that. The people of Wales come first. The people I represent in Blaenau Gwent come first, and we should all put everything else to one side.
O, wel, Neil, ni fydd o bwys i chi; nid ydym ni yn Wiltshire beth bynnag. Mae hwn yn fater i ni sydd, mewn gwirionedd, yn ceisio cynrychioli'r bobl a oedd yn meddwl eu bod nhw'n ein hethol ni.
Gadewch i mi ddweud hyn: pan edrychais i ar y cynnig hwn gan y Prif Weinidog, roeddwn i'n ansicr a bod yn gwbl onest. Gofynnais dri chwestiwn i mi fy hun. Y cwestiwn cyntaf oedd, 'A oes unrhyw ddewis arall?', yn ail, 'A yw'n gymesur?' ac yn olaf, 'Beth sy'n digwydd nesaf?' Darllenais y dystiolaeth a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru. Darllenais a gwrandewais ar y dystiolaeth gan y cynghorwyr arbenigol. Gwrandewais ar yr hyn yr oedd gan y prif swyddog meddygol i'w ddweud. Darllenais yr adroddiad cyngor technegol cyfan, ac fe ddes i i'r un casgliad nid yn unig â'r Prif Weinidog, ond ag Adam Price hefyd. Fel Gweinidog, rwyf i wedi darllen nifer o ffolderi penderfyniadau a ddarparwyd gan gynghorwyr, a byddwn wedi bod yn falch iawn pe byddai gennym y cyngor clir sydd wedi ei ddarparu yn y ddogfen hon. Rwyf i wedi bod eisiau cael llai o amwysedd yn aml, rwyf i wedi bod eisiau cael mwy o gyfeiriad yn aml, a phan ddarllenais y ddogfen hon, roeddwn i'n glir, yn gwbl berffaith glir yn fy meddwl, mai'r peth cyfrifol y mae'n rhaid i mi ei wneud yw cefnogi'r Llywodraeth yn yr hyn y mae'n ei wneud.
Rwyf i'n dweud hynny fel rhywun a fyddai hefyd yn siarad pe byddwn i'n meddwl ei bod yn anghywir, ac rwyf i'n dweud hynny oherwydd fy mod i'n cynrychioli'r bobl yn y gymuned hon ym Mlaenau Gwent. Mae'n rhaid i mi wneud yr hyn sy'n iawn ac yn briodol i'r bobl yn y gymuned hon ym Mlaenau Gwent. A phan fyddaf i'n cerdded i fyny ac i lawr y strydoedd yn y fan yma, mae'n rhaid i mi edrych ym myw llygaid y bobl; nid diflannu ar ôl i etholiad gael ei hymladd, anfon neges atyn nhw ar Facebook ac anghofio amdanyn nhw, ond edrych ym myw eu llygaid—edrych ym myw eu llygaid yn yr archfarchnad, yn y siopau, a siarad â phobl, a siarad ag aelodau o fy nheulu fy hun, a siarad â phobl yr oeddwn i yn yr ysgol gyda nhw, ynghylch yr effaith y mae'n mynd i'w chael ar eu bywydau. Y peth anghywir i'w wneud fyddai gwneud y peth haws a dweud, 'Rwy'n llai sicr, nid wyf i'n sicr.' Oherwydd fy mod i'n gwybod fy mod i'n siŵr bod yn rhaid i ni wneud y peth iawn a symud i'r cyfeiriad hwn.
Yn rhy aml o lawer, Llywydd, yn y ddadl hon, rydym ni wedi gweld pobl sy'n galw eu hunain yn gynrychiolwyr y cyhoedd—er na fyddai'r cyhoedd yn eu hadnabod—yn chwarae gyda gwybodaeth ffug, yn chwarae gyda newyddion ffug, yn rhoi pethau ar gyfryngau cymdeithasol, nid yn unig heb wybod a yw'n wir, ond yn gallu bod yn eithaf sicr nad yw'n wir. Heddiw, fe wnaeth dwy fil a hanner o bobl ar Twitter ailadrodd celwydd ynghylch Ysbyty Nevill Hall, gan ddweud ei fod yn wag, a bod meddygon yn chwarae golff. Mae'r math o wybodaeth sy'n mynd o amgylch ein cymunedau a'n cymdeithasau ar hyn o bryd yn beryglus iawn ac mae pobl yn mynd i farw o'r herwydd. Felly, nid oedd unrhyw ddewis arall, ac rwyf i'n gwahodd yr holl Aelodau yn y lle hwn heddiw i gefnogi Llywodraeth Cymru yn yr hyn y mae'n ei wneud.
A yw'n gymesur? Rwyf i wedi siarad â'r Prif Weinidog am rai o fy mhryderon ynghylch yr effaith ar iechyd meddwl, ynghylch yr effaith ar iechyd corfforol, cau campfeydd, ac ynghylch cau canolfannau hamdden, oherwydd bod gen i bryderon ynghylch yr effaith y bydd hyn yn ei chael ar bobl. Mae gen i bryderon ynghylch yr effaith y bydd yn ei chael ar ddynion ifanc, na fyddan nhw'n ffonio llinellau cymorth, na fyddan nhw'n siarad â phobl am yr effaith y mae'n ei chael ar eu hiechyd meddwl. Rwy'n cydnabod grym ei ddadl mai cyfyngiadau symud byrrach, llymach yw'r ffordd orau o weithredu, ac rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog hefyd yn cydnabod grym fy mhwynt i ynghylch materion sy'n ymwneud ag iechyd corfforol a iechyd meddwl y bydd angen i ni fynd i'r afael â nhw wrth i ni fynd drwy'r cyfnod hwn.
Ac yn olaf, beth sy'n digwydd nesaf? Nid wyf i'n credu y gallwn ni barhau i orfodi cyfyngiadau symud, wedyn llacio, gorfodi cyfyngiadau wedyn llacio ymlaen i'r dyfodol pell, heb roi unrhyw ymdeimlad i bobl o ble yr ydym ni'n mynd. Rwy'n credu bod angen i ni ddefnyddio'r offer sydd ar gael i ni. Gallwn ni, yng Nghymru, yn fy marn i, ymfalchïo yn y ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi wynebu'r pandemig hwn a'r argyfwng enfawr hwn. Nid ydym ni wedi cael y contractau llwgr y maen nhw wedi eu cael yn Llundain. Nid ydym ni wedi cael y methiannau pan fyddan nhw wedi rhoi swyddi i'w ffrindiau yn hytrach na rhywun sy'n gwybod sut i wneud y gwaith. Mae gennym ni drefn brofi sy'n gweithio. Mae gennym ni broses olrhain a thracio sy'n gweithio, ac mae gennym ni'r gallu i ddiogelu ein poblogaeth. Ac rydym ni'n gwneud hynny oherwydd ein bod ni'n gweithio gyda'n gilydd, ac rydym ni'n trefnu ac yn gweithio'r sector cyhoeddus cyfan gyda'n gilydd—llywodraeth leol, Llywodraeth Cymru, y gwasanaeth iechyd gwladol yn cydweithio i wasanaethu'r bobl, nid i wasanaethu eu hunain ac nid i lenwi eu pocedi. Mae'r gwahaniaeth moesol hwnnw mewn gwerthoedd, yn fy marn i, hefyd yn rhoi llwyfan i ni symud ymlaen ac edrych ymlaen, gan ddefnyddio'r cyfleusterau sydd ar gael i ni, gan ddefnyddio'r dulliau a'r strwythurau yr ydym ni wedi eu creu yn ystod y misoedd diwethaf hyn, i lunio dyfodol gwahanol wrth i ni symud ymlaen, er mwyn i ni allu dweud wrth bobl, 'Ie, nid yn unig y cewch chi Nadolig, ond cewch chi fwy o obaith yn y flwyddyn newydd hefyd', bod gennym ni fodd o olrhain a thracio y feirws, gan sicrhau bod gennym ni ddull gorfodi i sicrhau ein bod ni wedyn, yn gallu cael dyfodol gwahanol iawn.
Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau ar bob ochr i'r Siambr y prynhawn yma yn pleidleisio o blaid y cynnig hwn. Ac rwy'n gwybod ei bod yn anodd, hefyd, i Aelodau'r gwrthbleidiau wneud hynny weithiau, ond rydym ni wedi gweld enghreifftiau yn y dyddiau diwethaf hyn o wrthwynebiad cyfrifol, ac rwy'n talu teyrnged i Adam Price yn y ffordd y mae wedi ymdrin â hynny. Ac yna rydym ni wedi gweld enghreifftiau o boblyddiaeth anghyfrifol a gwrthwynebiad anghyfrifol, ac rydym ni i gyd yn gwybod yr hyn a olygir wrth hynny. Pobl Cymru yw'r flaenoriaeth. Y bobl yr wyf i'n eu cynrychioli ym Mlaenau Gwent yw'r flaenoriaeth, a dylem ni i gyd roi popeth arall o'r neilltu.
Rwy'n cefnogi'r mesur hwn am nifer o resymau sydd wedi cael eu hamlygu eisoes. Mae'n siom, wrth gwrs, ein bod ni'n gorfod gwneud hyn, ond mae hyn yn fesur angenrheidiol, mae'n rhywbeth brys, a dwi wir yn meddwl y dylai'r bobl sydd yn bwriadu peidio â chefnogi'r mesur yma ailystyried eu blaenoriaethau. Ddylen ni fyth bod yn ystyried unrhyw farwolaeth o COVID-19 fel rhywbeth sydd yn anochel, a dwi'n meddwl ei fod e'n eithaf sarhaus bod pobl wedi bod yn dweud rhywbeth o'r fath yma heno.
Yn fy nghyfraniad heno, dwi eisiau codi rhai materion lles, fel eu bod nhw'n flaenllaw ym meddwl y Llywodraeth. Rwy'n croesawu'r ffaith bod y cynnig yn sôn am lesiant, ond byddai'n dda gosod mas rhai pethau penodol sydd eu hangen. Yr egwyddor bwysig yma ydy allwn ni ddim disgwyl i iechyd meddwl a lles pobl ymdopi yn y cyfnod clo dros dro hwn, ac i gefnogaeth fod ar gael dim ond ar ddiwedd y cyfnod. Byddai hynny ddim yn unig yn creu backlog, byddai hefyd yn esgeuluso pobl ar yr union bwynt pan maen nhw angen cefnogaeth fwyaf.
Rwy'n croesawu'r ffaith y bydd pobl sy'n byw ar eu pennau eu hunain yn gallu parhau â'u swigod cymorth yn ystod y clo yma, ac rwy'n falch y bydd yr opsiwn yma hefyd ar gael ar gyfer cartrefi un rhiant, ond gallwn ni ddim, chwaith, anwybyddu'r effaith y bydd hyn yn ei chael ar les pobl, ac mae'n rhaid inni roi cefnogaeth ar waith i bobl ar frys. Bydd hyn yn cynnwys adnoddau i helpu pobl â'u hiechyd meddwl. Dylai hyn gynnwys, er enghraifft, llinell gymorth pwrpasol ac adnoddau ar gael ar-lein, gan gymryd mewn i ystyriaeth beth roedd Alun Davies yn ei ddweud ynglŷn ag efallai'r ffaith bod rhai pobl yn mynd i fod yn llai parod nag eraill i edrych mas am y cymorth yna sydd ar gael.
Dylai adnoddau hefyd fod ar gael i helpu pobl sy'n rhieni i blant ifanc ac a fydd yn gweithio o gartref yn ystod y cyfnod hwn. Mae rhieni o dan gymaint o straen oherwydd maen nhw naill ai yn gorfod jyglo'r cyfrifoldebau sydd gyda nhw fel rhiant, a ddim, efallai, yn gallu gweithio cymaint ag y maen nhw eisiau, neu maen nhw'n gorfod dewis gweithio ac wedyn teimlo'n euog am y ffaith nad ydyn nhw'n treulio'r amser yna gyda'u plant. Mae hyn yn cael effaith anochel ar hwyliau pobl a'u gallu i ymdopi. Dylem ni fod yn targedu adnoddau i helpu'r grŵp hwn o bobl, oherwydd rŷm ni'n gofyn iddyn nhw wneud rhywbeth sydd wir, efallai, yn ymddangos yn amhosibl, a dylem hefyd fod yn gofyn i fusnesau ddatblygu canllawiau fel bod aelodau staff sydd heb gyfrifoldebau gofalu yn gallu deall y pwysau ychwanegol y mae eu cydweithwyr yn ei wynebu.
Daw hynny â mi at y bobl sydd â chyfrifoldebau gofalu; pobl sy'n ofalwyr i aelodau'r teulu ac yn byw gyda'r bobl y maen nhw'n gofalu amdanynt. Mae'r grŵp hwn o bobl eisoes wedi mynd am fisoedd heb seibiant ac mae'n cael effaith ar eu llesiant. Cyhyd ag y bo cyfleusterau canolfannau dydd ar gau, dylid sicrhau bod cefnogaeth unigol ar gael i'r teuluoedd hynny, a dylai hyn yn sicr barhau yn ystod y cyfnod clo. Mae'r adroddiad, 'Caring Behind Closed Doors', sydd wedi'i gyhoeddi heddiw, yn amlygu'r effaith ddifrifol y mae'r misoedd diwethaf wedi'i chael ar ofalwyr. Mi oedd fy nghyfaill Dr Dai Lloyd wedi dweud yn gynharach heddiw fod 95 y cant o bobl yn dweud bod y misoedd diwethaf wedi cael effaith negyddol ar eu hiechyd, boed yn feddyliol neu'n gorfforol—dylwn i ddweud 95 y cant o'r gofalwyr. Dywedodd 66 y cant eu bod nhw'n blino'n ddi-baid. Mae angen cymorth respite ychwanegol a chymorth cynghori ar frys.
Llywydd, bydd y cyfnod hwn yn anodd i bawb, ond i rai grwpiau o bobl bydd y cyfnod hyd yn oed yn fwy heriol. Mae'n rhaid i ni adeiladu contract ymddiriedaeth gyda'r cyhoedd er mwyn sicrhau eu bod yn teimlo y bydd yr aberth rŷm ni'n gofyn i bobl ei wneud—ac rwy'n cefnogi'r ffaith ein bod ni yn gwneud hyn a dwi'n meddwl ei fod yn angenrheidiol—eu bod nhw'n gallu gweld ei fod yn cyflawni rhywbeth a'u bod nhw'n teimlo'n rhan o'r penderfyniad hwnnw. Bydd cyfathrebu clir yn hanfodol er mwyn i hyn ddigwydd. Rhaid cyfathrebu ar frys ynghylch pa gymorth ariannol fydd ar gael, fel y mae Helen Mary Jones wedi gosod allan, a phryd, fel bod y rhai sy'n gorfod hunanynysu neu'r rhai sydd wedi gorfod cau eu busnesau yn teimlo bod y cymorth yna'n wastad ar gael iddyn nhw. Diolch.
I support this motion for many of the reasons already outlined. It's disappointing, of course, that we have to do this, but this is a necessary step, it's urgent, and I truly believe that those people who intend to not support this should reconsider their priorities. We should never consider any death of COVID-19 as something that is inevitable, and I think it's quite insulting that people have been making such comments here this evening.
In my contribution, I want to raise some well-being issues, so that that they're at the forefront of the Government's thinking. I welcome the fact that the motion mentions well-being, but it would be good to set out a few specifics that are required. The important principle here is that we can't expect people's mental health and well-being to cope in this firebreak, and for support only to be available at the end of the period. That would not only lead to a backlog, it would also neglect the people at the very point where they most need support.
I welcome the fact that people living alone will be able to continue with their support bubbles during this firebreak, and I'm pleased that this option will also be available for single-parent households, but neither can we ignore the impact that this will have on the well-being of people, and we must provide support for people as a matter of urgency. This will include resources to help people with mental health issues. This should include a purposeful helpline and online resources, taking into account what Alun Davies had said about some people being less willing than others to actually look for that support that should be available.
Resources should also be available to assist those people who are parents to young children and who will be working from home during this time. Parents are under so much stress and pressure because they either have to juggle their parental responsibilities and, perhaps, can't work as much as they would want to, or they have to choose to work and then feel guilty for not spending that time with their children. This will, inevitably, have an impact on people's mood and their ability to cope. We should be targeting resources to help this group of people, because we're asking them to do something that may appear impossible. We should also be asking businesses to develop guidance so that staff members who don't have caring responsibilities can understand the additional pressures that their colleagues may be facing.
That brings me on to those with caring responsibilities; those who are carers for family members and live with those family members. This group of people has already gone for months without a break, and it's bound to have an impact on their well-being. While the day-care facilities are closed, we should ensure that there is individual support available for those families, and this should certainly continue during this lockdown. The 'Caring Behind Closed Doors' report published today highlights the grave impact the past few months have had on carers. My colleague Dr Dai Lloyd said earlier today that 95 per cent of people say that the past few months have had a negative impact on their health, be that physical or mental—that's 95 per cent of carers, I should say. Sixty-six per cent said that they were constantly tired. We need additional respite care and advisory services.
Llywydd, this period will be difficult for everyone, but for some groups of people the period will be even more challenging. We must build a contract of trust with the public in order to ensure that they feel that the sacrifice we're asking people to make—and I do welcome the fact that we are doing that as I do think it's necessary—that they can see that it's delivering something and that they feel part of that decision. We need clear communication, as that will be crucial for this to work. We must communicate as a matter of urgency as to what financial support will be available, as Helen Mary Jones has set out, and when, so that those who do have to self-isolate, or those who have had to close their businesses, do feel that support is always available to them. Thank you.
I just wanted to quickly address amendment 5, because I think it's very ambitious to want to eliminate COVID in the context of being part of the island of Britain. We're not like New Zealand, which is an island all on its own. We have a completely porous border with England, and, at the moment, we have a Government in England that is absolutely not on top of the situation. Unlike Neil Hamilton and some of the Members of the Conservative Party, I completely recognise the need for us to have this firebreak in order to prevent the resurgence of COVID from completely overwhelming our hospitals. I've got several constituents who are due to have non-COVID operations this week; they haven't got COVID, but they've got serious conditions that require medical interventions that need them to be in a hospital. So, are they to be turned away, in Neil Hamilton's world, or is it that Neil Hamilton simply doesn't recognise that all of our critical care beds are full now and some operations are so serious it's simply not possible to operate on that individual unless there's a critical care bed waiting for them when they come out of the operating theatre? I want to see a health service that's able to cope with COVID but is also able to continue with other medical services that people need. People don't go to hospital because they can't think of anything better to do; they go to hospital because they need to have something serious addressed to enable them to continue to have a quality life.
I just now want to address a particular section of my constituency, which is students, because there are more students living in Cardiff Central than in any other constituency in the United Kingdom. It's true that students are unlikely to be ill with COVID because of their age, but it's really important that they don't spread it into the communities that their universities are situated in, and it's even more important that they don't take it home with them to their families because, inevitably, their parents are going to be a good deal older than they are and they are going to be much more vulnerable to the serious consequences of COVID. So, students really need to think about the importance of knowing whether they've got COVID and then self-isolating until such time as they are no longer a danger to anybody else.
Today, I went to the Cyncoed campus of Cardiff Metropolitan University, and I was delighted to see the testing service that's been set up there, which has moved from the Talybont campus of Cardiff University. That's a really important service to have, to ensure that all of those students are going to be able to get tested, to ensure that when they are going about and about, they are not spreading the disease. Even if they don't feel unwell, they could still be carrying the disease asymptomatically.
For me, the most important students to worry about are those first-year students who have only just arrived here and who won't have formed friendships, in the main. They will have been thrown together with other first-year students who have been randomly selected, rather than the second- and third-year students, who are all living with people they have chosen to live with and, so, they have already got a bubble of support that enables them to come through the isolation that the first-year students may be suffering. But, I'm very impressed at the support mechanisms that both Cardiff Metropolitan University and Cardiff University have set up to ensure that students are able to get food delivered—either by a catering service, in the Cardiff Met case, or through the supermarkets, in the case of Cardiff University. We are not having a repeat of the problems that other university students had, where they were absolutely being ripped off, being forced to pay terrible prices for really rubbish food. So, that's absolutely not happening in my universities, and at Cardiff University they actually get a £20 credit if they are forced to self-isolate. Then, whatever they choose to order over and above that, they have a safe mechanism for paying for it without them being ripped off financially.
So, I just want to make sure that students realise that they are not the most vulnerable group. If they are in a good position, and if they can help others who are much more vulnerable in our community—the self-employed, the people in the gig economy, who are going to need our help in getting food to them, because they are simply not going to get paid during this two-week period because universal credit doesn't kick in for five weeks—if students are in a position to volunteer, I hope that they will come forward and join in with some of the voluntary groups that are supporting people.
Roeddwn i eisiau ymdrin yn gyflym â gwelliant 5, oherwydd rwy'n credu ei bod yn uchelgeisiol iawn i fod eisiau dileu COVID yng nghyd-destun bod yn rhan o ynys Prydain. Nid ydym ni'n debyg i Seland Newydd, sy'n ynys ar ei phen ei hun. Mae gennym ffin gwbl agored â Lloegr, ac, ar hyn o bryd, mae gennym Lywodraeth yn Lloegr nad yw'n rheoli'r sefyllfa o gwbl. Yn wahanol i Neil Hamilton a rhai o Aelodau'r Blaid Geidwadol, rwy'n llwyr gydnabod yr angen inni gael y cyfnod atal byr hwn er mwyn atal achosion o COVID rhag llethu ein hysbytai. Mae gennyf nifer o etholwyr sydd i fod i gael llawdriniaethau nad ydyn nhw'n rhai COVID yr wythnos hon; nid oes COVID arnyn nhw, ond mae ganddyn nhw gyflyrau difrifol sy'n gofyn am ymyriadau meddygol ac mae angen iddyn nhw fod mewn ysbyty. Felly, a fyddan nhw'n cael eu gyrru ymaith, ym myd Neil Hamilton, neu ai'r rheswm yw nad yw Neil Hamilton yn cydnabod bod ein holl welyau gofal critigol yn llawn nawr ac mae rhai llawdriniaethau mor ddifrifol, nad yw'n bosibl rhoi llawdriniaeth i'r unigolyn hwnnw oni bai fod gwely gofal critigol ar gael iddo pan ddaw allan o'r theatr? Rwyf eisiau gweld gwasanaeth iechyd sy'n gallu ymdopi â COVID ond sydd hefyd yn gallu parhau â gwasanaethau meddygol eraill y mae ar bobl eu hangen. Nid yw pobl yn mynd i'r ysbyty oherwydd na allan nhw feddwl am unrhyw beth gwell i'w wneud; maen nhw yn mynd i'r ysbyty oherwydd bod angen ymdrin â rhywbeth difrifol i'w galluogi i barhau i gael bywyd o ansawdd da.
Rwyf nawr eisiau ymdrin â rhan benodol o'm hetholaeth, sef myfyrwyr, oherwydd mae mwy o fyfyrwyr yn byw yng Nghanol Caerdydd nag mewn unrhyw etholaeth arall yn y Deyrnas Unedig. Mae'n wir nad yw myfyrwyr yn debygol o fod yn sâl gyda COVID oherwydd eu hoedran, ond mae'n bwysig iawn nad ydyn nhw'n ei ledaenu i'r cymunedau y mae eu prifysgolion wedi'u lleoli ynddyn nhw, ac mae'n bwysicach fyth nad ydyn nhw'n mynd ag ef adref gyda nhw i'w teuluoedd oherwydd, yn anochel, bydd eu rhieni'n llawer hŷn na nhw a byddan nhw'n llawer mwy agored i ganlyniadau difrifol COVID. Felly, mae gwir angen i fyfyrwyr feddwl am bwysigrwydd gwybod a oes COVID arnyn nhw ac yna hunanynysu hyd nes daw'r amser pan na fyddan nhw bellach yn peryglu neb arall.
Heddiw, fe es i i gampws Cyncoed Prifysgol Metropolitan Caerdydd, ac roeddwn i wrth fy modd o weld y gwasanaeth profi sydd wedi'i sefydlu yno, sydd wedi symud o gampws Tal-y-bont ym Mhrifysgol Caerdydd. Mae hwnnw'n wasanaeth pwysig iawn i'w gael, er mwyn sicrhau y bydd yr holl fyfyrwyr hynny'n cael eu profi, er mwyn sicrhau, pan fyddan nhw'n mynd o le i le na fyddan nhw'n lledaenu'r clefyd. Hyd yn oed os nad ydyn nhw'n teimlo'n sâl, gallen nhw barhau i gario'r clefyd heb symptomau.
I mi, y myfyrwyr pwysicaf i boeni amdanyn nhw yw'r myfyrwyr blwyddyn gyntaf hynny sydd newydd gyrraedd yma ac ar y cyfan, heb sefydlu cylch o gyfeillion. Byddan nhw wedi cael eu dwyn ynghyd gyda myfyrwyr blwyddyn gyntaf eraill sydd wedi eu dewis ar hap, yn wahanol i fyfyrwyr yr ail a'r drydedd flwyddyn, sydd i gyd yn byw gyda phobl o'u dewis nhw ac, felly, maen nhw eisoes mewn swigen o gefnogaeth sy'n eu galluogi i ddod drwy'r unigrwydd y gallai'r myfyrwyr blwyddyn gyntaf fod yn ei ddioddef. Ond mae'r dulliau o gynnig cymorth y mae Prifysgol Metropolitan Caerdydd a Phrifysgol Caerdydd wedi'u sefydlu i sicrhau bod bwyd yn cael ei ddarparu i'r myfyrwyr—naill ai gan wasanaeth arlwyo, yn achos Met Caerdydd, neu drwy'r archfarchnadoedd, yn achos Prifysgol Caerdydd wedi cael argraff fawr arnaf. Nid ydym ni'n gweld y problemau a gafodd myfyrwyr prifysgol eraill yn cael eu hailadrodd, pryd yr oedden nhw'n cael eu twyllo'n llwyr, yn cael eu gorfodi i dalu prisiau uchel am fwyd gwael ofnadwy. Felly, nid yw hynny'n digwydd o gwbl yn fy mhrifysgolion i, ac ym Mhrifysgol Caerdydd maen nhw mewn gwirionedd yn cael credyd o £20 os cânt eu gorfodi i hunanynysu. Yna, beth bynnag y maen nhw'n dewis ei archebu y tu hwnt i hynny, mae ganddyn nhw ddull diogel ar gyfer talu amdano heb iddyn nhw fod ar eu colled drwy dwyll ariannol.
Felly, roeddwn i eisiau gwneud yn siŵr bod myfyrwyr yn sylweddoli nad nhw yw'r grŵp mwyaf agored i niwed. Os ydyn nhw mewn sefyllfa dda, ac os gallan nhw helpu eraill sy'n llawer mwy agored i niwed yn ein cymuned—y bobl hunangyflogedig, bobl yr economi gìg, y bydd angen ein cymorth i ddarparu bwyd iddyn nhw, oherwydd nad ydyn nhw'n mynd i gael eu talu yn ystod y cyfnod hwn o bythefnos gan nad yw credyd cynhwysol yn dechrau am bum wythnos arall—os yw myfyrwyr mewn sefyllfa i wirfoddoli, rwy'n gobeithio y byddan nhw'n dod ac yn ymuno â rhai o'r grwpiau gwirfoddol sy'n cefnogi pobl.
The Welsh Government's obsession with making us different to England even extends to what it calls its latest lockdown. After weeks of discussion across the merits or otherwise of a circuit-breaker, the Welsh Government decides that it supports such a lockdown, but because we're Wales, we have to call it something different. So, instead of a circuit-breaker, we have a firebreak. Of course, it might have been more natural to call it a firewall, but that might have reminded people of the Welsh Government's border policy.
What is the purpose of this lockdown? In the First Minister's own words, to get us through to Christmas. Where is the strategy in that? Having locked Wales down at huge economic and social cost through spring and early summer, just to postpone infections into the autumn, the Welsh Government will now lock us down again, so as to postpone infections into the winter, when the NHS has least capacity. And, who is going to pay for this? As so often under devolution, we are told that it's the UK Government that should pick up the tab as we exercise power without responsibility. There are difficult trade-offs to be made in this coronavirus pandemic, one of them being the economic cost of lockdown versus any health benefit. That trade-off cannot be made rationally or effectively when one Government controls the economic lever and another controls the health lever, but that is what we suffer with devolution. The First Minister said yesterday,
'It is only the UK Government that has the financial power to guarantee the levels of income support workers need, and we need more generous payments to help workers through this crisis.'
A logical corollary of that is that it is the UK Government that should decide whether to lock down our economy or not. But no, we have to do things differently in Wales: lock down even low-infection areas, enforce a border with England, and then, incredibly, demand the UK Government pay for it. They may instead remind us that a key economic lever has just been devolved: the power to raise income tax rates by as much as Welsh Government and this institution desire. Next week, we will have a Wales-only lockdown; next year, a Wales-only tax rise to pay for it. Thank you.
Mae obsesiwn Llywodraeth Cymru gyda'r ymgais i'n gwneud ni'n wahanol i Loegr yn ymestyn i'r hyn y mae'n ei alw y cyfyngiadau symud diweddaraf hyd yn oed. Ar ôl wythnosau o drafod ynghylch rhinweddau neu ddiffygion cyfnod clo llym i atal lledaenu, mae Llywodraeth Cymru yn penderfynu ei bod yn cefnogi'r fath gyfnod o gyfyngiadau, ond oherwydd ein bod ni yng Nghymru, mae'n rhaid i ni ei alw'n rhywbeth gwahanol. Felly, yn hytrach na chyfnod clo'r 'circuit-breaker', mae gennym ni gyfnod clo'r 'firebreak'. Wrth gwrs, efallai y byddai wedi bod yn fwy naturiol ei alw'n wal dân, ond gallai hynny fod wedi atgoffa pobl o bolisi ffin Llywodraeth Cymru.
Beth yw diben y cyfyngiadau symud hyn? Yng ngeiriau'r Prif Weinidog ei hun, i'n cynnal ni drwodd i'r Nadolig. Ble mae'r strategaeth yn hynny? Ar ôl gosod cyfyngiadau symud ar Gymru am gost economaidd a chymdeithasol enfawr drwy'r gwanwyn a dechrau'r haf, dim ond er mwyn gohirio heintiau tan yr hydref, bydd Llywodraeth Cymru nawr yn gosod cyfyngiadau symud eto, er mwyn gohirio heintiau tan y gaeaf, pan fydd gan y GIG y capasiti lleiaf. A phwy sy'n mynd i dalu am hyn? Fel sy'n digwydd mor aml yn sgil datganoli, dywedir wrthym mai Llywodraeth y DU ddylai dalu'r bil wrth i ni arfer grym heb gyfrifoldeb. Mae yna gyfnewidiadau anodd eu gwneud yn y pandemig coronafeirws hwn, un ohonyn nhw yw cost economaidd cyfyngiadau symud o'i chymharu ag unrhyw fudd o ran iechyd. Ni ellir gwneud y cyfnewid hwnnw'n rhesymegol nac yn effeithiol pan fydd un Llywodraeth yn rheoli'r dull cyflawni economaidd a'r un arall yn rheoli'r dull cyflawni o ran iechyd, ond dyna'r hyn yr ydym ni'n ei ddioddef yn sgil datganoli. Dywedodd y Prif Weinidog ddoe,
'Dim ond Llywodraeth y DU sydd â'r grym ariannol i warantu'r lefel o gymorth incwm sydd ei hangen ar weithwyr. Mae angen taliadau mwy hael arnom i helpu gweithwyr drwy'r argyfwng hwn.'
Un o ganlyniadau rhesymegol hynny yw mai Llywodraeth y DU a ddylai benderfynu a ddylid gosod cyfyngiadau ar ein heconomi ai peidio. Ond na, rhaid inni wneud pethau'n wahanol yng Nghymru: gosod cyfyngiadau symud ar hyd yn oed ardaloedd â lefelau isel o heintiau, gorfodi ffin rhyngom ni â Lloegr, ac yna, yn anhygoel, mynnu bod Llywodraeth y DU yn talu amdano. Efallai y byddan nhw'n ein hatgoffa ni yn hytrach fod dull cyflawni economaidd allweddol newydd gael ei ddatganoli: y pŵer i godi cyfraddau treth incwm gymaint ag y mae Llywodraeth Cymru a'r sefydliad hwn yn ei ddymuno. Yr wythnos nesaf, bydd gennym gyfnod o gyfyngiadau symud ar gyfer Cymru'n unig; y flwyddyn nesaf, cynnydd mewn treth ar gyfer Cymru'n unig i dalu amdano. Diolch.
In Wales, the situation is stark. In just six very short weeks, we have moved from having very low levels of coronavirus to high levels of infection spreading rapidly within our nation, and this is despite the knowledge and understanding that without localised health protection areas, the situation and virus prevalence would have been even worse, with more deaths, and not just of the very elderly.
As the Member of this Senedd representing the communities of Islwyn, I support fully the Welsh Government's time-limited firebreak. We know that this pandemic is entering another serious phase and, colleagues, it is above party politics, but that does not mean that, where the UK Government is failing, I will not call this out, because policies matter and can either save lives or end them. Just a look around the world shows rapid rises, as has been acknowledged, in cases, hospitalisations and deaths across this globe. Cases are soaring once again, and how Governments and public health agencies react determines death rates. Doing nothing is not an option.
The Welsh Government's technical advisory group's published report explains in detail why the Welsh Government are following the science, the medical and science professionals, TAC, and SAGE—the UK Government's own technical advisory group. According to the latest figures, the growth rate of positive cases is around 4 per cent a day in Wales, and TAC's worst-case scenario projections predict 18,000 hospitalisations and 6,000 deaths due to COVID-19 over the winter period. So, the question really to be put is: do you want to wait for that scenario? And as Welsh doctor, Matt Morgan, stated publicly, I urge the people of Islwyn and Wales to,
'Follow the advice now so that when we meet again, no one will be missing.'
Those are very serious words. This firebreak will save significant numbers of lives—COVID and others. But moreover, experts state we must be prepared for the rate to rise after the firebreak, due to the nature of the incubation period, the length of stay in critical care beds, and the actual nature of this virus. But it will help to stop the NHS from being overwhelmed, and the firebreak will therefore ease capacity for cardiac, stroke and all other non-COVID care. It is important to state that this firebreak is not just about COVID; it is about an available NHS for the many, of all ages and conditions. I want to thank sincerely my constituents in Islwyn who have made such strong and determined continued sacrifices, and observed the recent localised rules in the Caerphilly county borough area. Thank you so much, everyone, because you are saving lives, and as the TAC report states,
'local restrictions currently in place across many local authorities in Wales has led to a significant slowdown in the current wave of the pandemic.'
We have collectively slowed that spread, but we need to slow that spread even faster, because this is not just health and medical specialists who say this, or those who have come through the disease. In fact, the First Minister spoke for us all, cross-party, I believe, when he said,
'We all want to see an end to this pandemic and our lives returned to us.'
However, until that day comes, I greatly welcome the Welsh Labour Government's creation today of a £300 million extra economic resilience fund, and it's further adding £150 million to its existing ERF. In Islwyn every business covered by the small business rate relief will now receive a £1,000 payment and any small retail, hospitality and leisure business will get a one-off payment of up to £5,000. But it is only the UK Government, as has been said, who have the financial firepower to guarantee the income support that workers need. Llywydd, this is, in one way, simple. It is about the United Kingdom working as it should, that Boris Johnson and Rishi Sunak act decisively, in co-ordination with the Welsh Government, to save Welsh workers and the Welsh economy, and ultimately do all they can to protect citizens—the primary and overriding first duty of any Government.
Yng Nghymru, mae'r sefyllfa'n llwm. Mewn dim ond chwe wythnos fer iawn, rydym wedi symud o fod â lefelau isel iawn o'r coronafeirws i lefelau uchel o haint yn lledaenu'n gyflym yn ein gwlad, ac mae hyn er gwaethaf yr wybodaeth a'r ddealltwriaeth y byddai'r sefyllfa a nifer yr achosion o feirysau wedi bod hyd yn oed yn waeth heb ardaloedd diogelu iechyd lleol, a mwy o farwolaethau, ac nid dim ond ymhlith yr henoed.
Fel yr Aelod o'r Senedd hon sy'n cynrychioli cymunedau Islwyn, rwy’n llwyr gefnogi cyfnod atal byr am amser penodol Llywodraeth Cymru. Rydym yn gwybod bod y pandemig hwn yn dechrau cyfnod difrifol arall, a chyd-Aelodau, mae'n fwy na gwleidyddiaeth pleidiol, ond nid yw hynny'n golygu, pan fydd Llywodraeth y DU yn methu, na fyddaf i'n tynnu sylw at hynny, oherwydd mae polisïau yn bwysig ac yn gallu un ai achub bywydau neu ddod â nhw i ben. Wrth edrych o amgylch y byd gwelwn gynnydd cyflym, fel y cydnabuwyd, mewn achosion, derbyniadau i'r ysbyty a marwolaethau ledled y byd. Mae achosion yn cynyddu unwaith eto, ac mae'r ffordd y mae Llywodraethau ac asiantaethau iechyd cyhoeddus yn ymateb yn pennu cyfraddau marwolaeth. Nid yw gwneud dim yn opsiwn.
Mae'r adroddiad a gyhoeddwyd gan grŵp cynghori technegol Llywodraeth Cymru yn egluro'n fanwl pam y mae Llywodraeth Cymru yn dilyn y gweithwyr proffesiynol ym meysydd gwyddoniaeth a meddygaeth, y Gell Cyngor Technegol, a SAGE—grŵp cynghori technegol Llywodraeth y DU ei hun. Yn ôl y ffigurau diweddaraf, mae cyfradd twf achosion cadarnhaol tua 4 y cant y dydd yng Nghymru, ac mae amcanestyniadau'r sefyllfa waethaf gan y Gell Cyngor Technegol yn rhagweld 18,000 o dderbyniadau i ysbytai a 6,000 o farwolaethau oherwydd COVID-19 dros gyfnod y gaeaf. Felly, y cwestiwn mewn gwirionedd yw: a ydych chi am aros am y sefyllfa honno? Ac fel y dywedodd y meddyg o Gymru, Matt Morgan, yn gyhoeddus, rwy'n annog pobl Islwyn a Chymru i,
Ddilyn y cyngor nawr fel na fydd neb ar goll pan fyddwn ni'n cyfarfod eto.
Mae'r rheini'n eiriau difrifol iawn. Bydd y cyfnod atal byr hwn yn achub nifer sylweddol o fywydau—COVID ac eraill. Ond ar ben hynny, mae arbenigwyr yn dweud bod yn rhaid i ni fod yn barod i'r gyfradd godi ar ôl y cyfnod atal byr, oherwydd natur cyfnod magu'r clefyd, hyd yr arhosiad mewn gwelyau gofal critigol, a natur wirioneddol y feirws hwn. Ond bydd yn helpu i atal y GIG rhag cael ei lethu, ac felly bydd y cyfnod atal byr yn gwella'r capasiti ar gyfer gofal cardiaidd, strôc ac eraill nad ydynt yn gysylltiedig â COVID. Mae'n bwysig dweud nad yw'r cyfnod atal byr hwn yn ymwneud â COVID yn unig; mae'n ymwneud â'r GIG sydd ar gael i'r nifer o bobl o bob oed a chyflyrau. Hoffwn ddiolch yn ddiffuant i'm hetholwyr yn Islwyn sydd wedi gwneud aberthau mawr a phenderfynol yn barhaus, ac wedi dilyn y rheolau lleol diweddar yn ardal bwrdeistref sirol Caerffili. Diolch yn fawr, bawb, oherwydd rydych chi'n achub bywydau, ac fel y dywed adroddiad y Gell Cyngor Technegol,
mae cyfyngiadau lleol sydd ar waith ar hyn o bryd ar draws llawer o awdurdodau lleol yng Nghymru wedi arwain at arafu ton bresennol y pandemig yn sylweddol.
Rydym wedi arafu'r lledaeniad hwnnw ar y cyd, ond mae angen inni arafu'r lledaeniad hwnnw hyd yn oed yn gyflymach, oherwydd nid arbenigwyr iechyd a meddygol yn unig sy'n dweud hyn, na'r rhai sydd wedi dod drwy'r clefyd. Yn wir, siaradodd y Prif Weinidog dros bob un ohonom, yn drawsbleidiol, mi gredaf, pan ddywedodd:
Rydym i gyd eisiau gweld diwedd ar y pandemig hwn a chael ein bywydau yn ôl.
Fodd bynnag, tan y diwrnod hwnnw, rwy'n croesawu'n fawr y broses o greu cronfa cadernid economaidd ychwanegol gwerth £300 miliwn gan Lywodraeth Lafur Cymru heddiw, ac mae'n ychwanegu £150 miliwn yn fwy at ei chronfa cadernid economaidd bresennol. Yn Islwyn bydd pob busnes sy'n gymwys ar gyfer y cynllun rhyddhad ardrethi busnesau bach bellach yn cael taliad o £1,000 a bydd unrhyw fusnes manwerthu, lletygarwch a hamdden bach yn cael un taliad o hyd at £5,000. Ond dim ond Llywodraeth y DU, fel y dywedwyd, sydd â'r pŵer ariannol i warantu'r cymhorthdal incwm sydd ei angen ar weithwyr. Llywydd, mae hyn, mewn un ffordd, yn syml. Mae'n ymwneud â'r Deyrnas Unedig yn gweithio fel y dylai, bod Boris Johnson a Rishi Sunak yn gweithredu'n bendant, mewn cydweithrediad â Llywodraeth Cymru, i achub gweithwyr Cymru ac economi Cymru, ac yn y pen draw gwneud popeth o fewn eu gallu i amddiffyn dinasyddion—prif ddyletswydd sylfaenol unrhyw Lywodraeth.
Dai Lloyd. Dai Lloyd, are you able to unmute yourself? Yes—Dai Lloyd.
Dai Lloyd. Dai Lloyd, a ydych chi'n gallu dad-dawelu eich hun? Ie—Dai Lloyd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae wastad yn werth aros, yn amlwg, cyn dechrau fy nghyfraniad.
Mae'n amser tyngedfennol, fel y mae sawl un wedi'i ddweud. Allaf i ddechrau ar y cychwyn fan hyn drwy longyfarch rhai areithiau arbennig dwi wedi'u clywed yn y ddadl yma mor belled? Wrth gwrs, Vaughan Gething, i fod yn deg—agoriad bendigedig. A hefyd Adam Price, Helen Mary Jones, Rhun, Delyth ac Alun Davies—cyfraniadau bendigedig. Buaswn i'n licio sôn am gyfraniadau rhai o'r Torïaid hefyd, ond dwi ddim yn gwybod a oes rhywun wedi siarad o'u rhengoedd nhw eto, oni bai am eu harweinydd.
Ond yn y bôn, mae hwn yn amser tyngedfennol ac rydyn ni'n wynebu argyfwng cenedlaethol, ac mae yna angen i bawb dynnu efo'i gilydd—mae hwn uwchben pleidiau gwahanol. Ac o edrych ar y cynnydd sylweddol yn nifer yr achosion o COVID heddiw—rydyn ni wedi clywed mai rhyw 600 o achosion COVID oedd yng Nghymru ddoe; heddiw, 1,148 o achosion newydd yn ein gwlad. Gyda'r cynnydd yn nifer y bobl sy'n cael eu hanfon i'n hysbytai achos COVID, achos eu bod nhw mor sâl, a'r cynnydd diweddar yn nifer y cleifion mewn unedau gofal dwys, rydyn ni'n llawn yn barod. Dyna pam dwi'n cefnogi'r cyfnod clo dwys yma dros y pythefnos nesaf.
Dwi ddim yn gwybod a ydw i wedi crybwyll o'r blaen fy mod i wedi bod yn feddyg ac wedi cael rhyw fath o ddiddordeb yn y pethau hyn. Ond mae angen defnyddio'r amser clo yma i arfogi ac i gryfhau ein systemau. Fel rydyn ni wedi clywed, rhaid gwella profi, olrhain ac ynysu—rhaid cael canlyniadau y profi nôl o fewn 24 awr. Mae ein system gyhoeddus ni o brofi ac olrhain yn gweithio yn fendigedig—rhaid cael mwy ohono fo. Gan ddefnyddio ein gwasanaeth iechyd, labordai ein prifysgolion a'n hysbytai ac Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae'r system gyhoeddus yna'n cyflawni campweithiau dyddiol. Mae angen arallgyfeirio adnoddau ychwanegol atynt hwy yn ein gwasanaeth iechyd ac yn ein hawdurdodau lleol er mwyn mynd i'r afael efo'r olrhain, sydd yn arwain, wedyn, at yr ynysu. Mae hyn i gyd i leihau ein dibyniaeth yn y pen draw ar y system breifat Brydeinig o lighthouse labs, Serco ac ati, sydd wedi bod yn tanberfformio yn ddiweddar, a hefyd sydd ddim yn cydfynd efo'n system gyhoeddus ni pan mae'n dod i ddarganfod beth yw'r canlyniadau.
Ar ddiwedd y dydd, mae diogelu, sef hunanynysu, yn allweddol i lwyddiant hyn i gyd ac mae e'n dibynnu arnon ni i gyd. Ond hefyd, mae hunanynysu yn anodd iawn mewn tlodi—amhosib buaswn i'n ei ddweud, ac fel mae eraill wedi'i ddweud. Rhaid cael y £500 yna i'n pobl ni sydd yn gymwys i'w dderbyn o ac sydd wedi cael ei gyhoeddi eisoes.
Yn ôl at y profi—mae angen ymestyn y profi i holl staff y gwasanaeth iechyd a chysidro profi staff heb symptomau yn rheolaidd, fel y mae'r BMA yn gofyn, ac ymestyn y profi i bobl eraill, fel gyrwyr angenrheidiol ac i swyddogion diogelwch. Nid jest mater i iechyd a gofal ydy hyn yn unig. Yn ogystal, mae angen mynd i'r afael â lledaeniad y coronafeirws y tu mewn i'n hysbytai ni hefyd. Mae angen gwneud mwy i ddiogelu safleoedd gwaith wrth gynyddu profi ac olrhain, ddim dim ond yn ein hysbytai, ond mewn cartrefi gofal, prifysgolion, ffatrïoedd cig, ein carchardai ni, ac yn y blaen. Rhaid inni wneud ein gweithleoedd yn ddiogel.
Ac mae angen sicrhau bod gwaith COVID yn ein hysbytai yn cynyddu, wrth gwrs, ond nid ar draul y gwaith non-COVID. Ni allwn gau popeth lawr a jest rhedeg ar achosion brys fel o'r blaen.
Felly, i gloi, mae angen, yn y pythefnos cloëdig yma, sicrhau gwytnwch ein stoc PPE, mygydau ac yn y blaen. Dwi'n dal i dderbyn adroddiadau am bryderon diffyg PPE—nawr ydy'r amser i ddatrys hyn.
Mae staff ein gwasanaeth iechyd—a dwi'n adnabod llawer ohonyn nhw; dwi'n perthyn i rai ohonyn nhw—maen nhw wedi cyflawni llawer. Mae ein nyrsys a'n meddygon ni wedi dioddef llawer. Maent yn barod am frwydr, ond maent yn disgwyl cefnogaeth bod eu safleoedd gwaith yn ddiogel a'r cyfarpar diogelwch yn ei le, ac mae'r gwasanaeth iechyd ar agor i achosion eraill sydd ddim yn ymwneud â coronafeirws o gwbl, fel mae'r Gweinidog eisoes wedi'i ddweud.
Ar ôl y cyfnod clo hwn, mae angen i bawb barhau i ymbellhau yn gymdeithasol, golchi dwylo yn rheolaidd, gwisgo mygydau a lleihau nifer y cysylltiadau efo pobl eraill. Nid yw'r cyngor sylfaenol yn newid, ac o gadw ato, fe fyddwn yn dod drwy hyn i gyd.
Thank you very much, Llywydd. It's always worth waiting for my contribution.
Clearly we're at a crucial time, as many have already said. Can I start at the outset here by congratulating some excellent speeches that I've heard in this debate so far? Of course, to be fair, Vaughan Gething gave us a wonderful opening, and Adam Price, Helen Mary Jones, Rhun, Delyth and Alun Davies all made wonderful contributions. I would like to mention some of the Conservative contributions, but I'm not sure if any of their ranks have yet contributed, apart from their leader.
But essentially, this is a critical time and we are facing a national crisis, and everyone needs to pull together—this is over and above party politics. And in looking at the significant increase in the number of COVID cases today—yes, we heard of some 600 COVID cases yesterday; today there are 1,148 new cases diagnosed in our country. With the increase in the number of people who have to be sent to our hospitals because of COVID, because of the scale of their illness, and the recent increase in the number of patients in ICU, we are at capacity already. That's why I support this firebreak lockdown over the next fortnight.
I don't know if I've mentioned in the past that I've been a GP and have taken some interest in these issues. But we need to use this lockdown to prepare and strengthen our systems. As we have heard, we need to improve test, trace and protect—we must get test results back within 24 hours. Our public system of testing and tracing is working wonderfully well and we need more of that. Using our health service, laboratories in our universities and hospitals and Public Health Wales, that public system is delivering miracles on a daily basis. We need to redirect additional resources in that direction in our health service and in our local authorities in order to tackle the trace element, which then influences isolation. This would all reduce our reliance on the UK system of lighthouse labs, Serco and so on and so forth, which have been underperforming recently, and that also don't accord with our public system in seeking results.
At the end of the day, self-isolation is crucial to the success of all of this and we're all responsible for this. But also, self-isolation is very difficult when you're living in poverty. It's impossible, I would say, as others have said. We must get that £500 available to those who qualify to receive it and that has already been announced.
Back to testing—we need to extend testing to all NHS staff and consider testing asymptomatic staff regularly, as the BMA has requested, and extend testing to others, such as essential drivers and security officers. This isn't just a matter for health and care. We also need to tackle the spread of coronavirus within our hospitals too. We need to do more to safeguard workplaces in increasing testing and tracing, not just in our hospitals, but also in care homes, universities, meat processing plants, our prisons, and so on and so forth. We must make our workplaces safe.
And we must ensure that the COVID work in our hospitals increases, yes, but not at the expense of the non-COVID work. We can't close everything down and just deal with emergencies as we did in the past.
So, to conclude, in the next lockdown fortnight we need to ensure the resilience of our PPE stock, masks and so on. I still receive reports about concerns about a shortage of PPE and now is the time to resolve this.
Staff in our health service—and I know very many of them; I'm related to some of them, in fact—have delivered a great deal. Our nurses and doctors have also suffered a great deal and they're ready for the fight, but they do expect support in that fight, that their workplaces are safe and that the PPE is in place for them, and that the NHS should be open to other non-coronavirus-related cases, as the Minister has already said.
After this lockdown, everyone needs to continue to socially distance, to wash their hands regularly, to wear face coverings and reduce their contacts with others. The fundamental advice will not change and in adhering to that advice we will come through all of this.
Yn olaf, Joyce Watson.
Finally, Joyce Watson.
Diolch, Llywydd. And I'm going to speak in support of this firebreak that will be introduced on Friday. I do recognise that it's absolutely necessary. I have listened to the debate and there have been some excellent statements, and, unfortunately, not such excellent statements that have been made here today.
I want to also make it very clear that it isn't just the Labour Party who are supporting this, but also to make sure that others understand that Plaid Cymru and other Members of the Cabinet who don't belong to Labour—Lord Dafydd Elis-Thomas and Kirsty Williams—will also be supporting it, because I think that's important. But what is also important here is that it is very clear that we need to act quickly to protect people and to protect services.
I cover rural Wales—I'm sitting here in Pembrokeshire today—and I've heard Paul Davies, who also represents Pembrokeshire, and I've heard Russell George, who represents Powys, who are claiming that there is very little support in low areas of infection for this type of action. Well, I can tell those that the people—. I haven't even had to speak to people—they have come up to me and asked for action, because they recognise, quite rightly, that in a rural area the services can go from coping to being vulnerable in a very short time. We don't have very large-scale hospitals, so we don't need very large-scale outbreaks to overwhelm those services.
I've also listened, quite rightly, to those same individuals asking for us to reopen the healthcare sector to non-COVID cases. That is exactly what has started to happen. They've been at meetings, with me and Neil Hamilton, where that has been said. We can't do two things with the system in rural areas, and that is to allow the COVID infection rate to go up and, at the same time, to keep the non-COVID services open. I'm also going to take issue with the fact that when, last week, the First Minister quite rightly asked the UK Government to put in some action that prevented people from, wherever they lived, and, of course, England, because they were in charge of that—they made it an English-Welsh issue. I think that that was really bad form. And what I think is bad form here is they're trying to make it a rural/urban issue today, and that, again, doesn't take forward what we are all trying to do here, which is to ask everybody who has already acted responsibly to carry on acting responsibly, that it's a one-nation approach. I'm sure we've heard 'a one-nation approach' somewhere else before. Well, it would be rather nice if we had a one-nation approach now. That is what I ask of my colleagues to do here today.
I also recognise that there will be a need for those people who will feel the isolation more than others, and I'm really pleased to hear that single households will be able to have the support that they need, and that was in recognition of what happened before. So, we have learnt some lessons from what we put in place before.
I'm also very pleased that Armistice Day remembrance services will be able to take place, albeit in a limited form. I think that what is clearly going to happen is that those businesses who do keep open, and particularly supermarkets—what I request is that people treat the staff with the dignity and respect that they will deserve, because there's an awful lot of evidence that has come out already where that hasn't been the case. So, I put that in there now.
But I think that it's time to recognise that being in Government does mean taking the right action. It means taking it at the right time, and I respectfully ask the Tories to recognise that now is the right time, that we have clarity not calamity in Wales, that we're putting public health at the forefront and not politics. I did hear last week with some dismay where David Rowlands did say, and it's been repeated here again today by others, that there are very few people who will suffer the consequence should they catch or be unlucky enough to contract COVID and that they are the vulnerable, and they are the elderly, and that, somehow, if we isolated those two groups, the rest could carry on. I think that that—
Diolch, Llywydd. Ac rwy'n mynd i siarad i gefnogi y cyfnod atal byr hwn a fydd yn cael ei gyflwyno ddydd Gwener. Rwy'n cydnabod ei fod yn gwbl angenrheidiol. Rwyf wedi gwrando ar y ddadl a chafwyd rhai datganiadau rhagorol, ac, yn anffodus, datganiadau nad oedden nhw mor rhagorol.
Rwyf hefyd eisiau ei gwneud yn glir iawn nad y Blaid Lafur yn unig sy'n cefnogi hwn, ond rwyf hefyd eisiau sicrhau bod eraill yn deall y bydd Plaid Cymru ac Aelodau eraill o'r Cabinet nad ydyn nhw'n perthyn i Lafur—yr Arglwydd Dafydd Elis-Thomas a Kirsty Williams—hefyd yn ei gefnogi, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n bwysig. Ond yr hyn sy'n bwysig yma hefyd yw ei bod yn glir iawn bod angen i ni weithredu'n gyflym i amddiffyn pobl ac i ddiogelu gwasanaethau.
Rwy'n ymdrin â'r Gymru wledig—rwy'n eistedd yma yn Sir Benfro heddiw—ac rwyf wedi clywed Paul Davies, sydd hefyd yn cynrychioli Sir Benfro, ac rwyf wedi clywed Russell George, sy'n cynrychioli Powys, yn honni mai ychydig iawn o gefnogaeth sydd mewn ardaloedd lle mae nifer yr achosion o'r haint yn isel ar gyfer y math hwn o weithredu. Wel, gallaf ddweud wrth y rheini fod y bobl—. Nid wyf hyd yn oed wedi gorfod siarad â phobl—maen nhw wedi dod ataf ac wedi gofyn am weithredu, oherwydd maen nhw'n cydnabod, a hynny'n gwbl briodol, y gall y gwasanaethau fynd o sefyllfa o allu ymdopi i fod dan fygythiad mewn cyfnod byr iawn. Nid oes gennym ysbytai mawr iawn, felly nid oes angen achosion ar raddfa fawr iawn i orlethu'r gwasanaethau hynny.
Rwyf hefyd wedi gwrando, a hynny'n gwbl briodol, ar yr un unigolion yn gofyn i ni ailagor y sector gofal iechyd i achosion nad ydyn nhw'n rhai COVID. Dyna'n union sydd wedi dechrau digwydd. Maen nhw wedi bod mewn cyfarfodydd, gyda mi a Neil Hamilton, pryd dywedwyd hynny. Ni allwn wneud dau beth gyda'r system mewn ardaloedd gwledig, sef caniatáu i gyfradd heintio COVID godi ac, ar yr un pryd, cadw'r gwasanaethau nad ydyn nhw'n rhai COVID ar agor. Rwyf hefyd yn anghytuno â'r hyn ddigwyddodd pan ofynnodd y Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, yn gwbl briodol i Lywodraeth y DU weithredu i atal pobl, lle bynnag yr oedden nhw'n byw, ac, wrth gwrs, Lloegr, am eu bod nhw'n gyfrifol am Loegr—fe'i gwnaethant yn fater o Gymru-Lloegr. Rwy'n credu bod hynny'n amhriodol iawn. A'r hyn sy'n amhriodol yma yn fy marn i yw eu bod yn ceisio ei wneud yn fater gwledig/trefol heddiw, ac nid yw hynny, unwaith eto, yn symud yr hyn yr ydym ni i gyd yn ceisio'i wneud yma ymlaen, sef gofyn i bawb sydd eisoes wedi gweithredu'n gyfrifol barhau i weithredu'n gyfrifol, ei fod yn ddull gweithredu un wlad. Rwy'n siŵr ein bod wedi clywed 'dull un wlad' yn rhywle arall o'r blaen. Wel, fe fyddai'n braf iawn pe bai gennym ddull un wlad nawr. Dyna'r hyn yr wyf yn gofyn i'm cyd-Aelodau ei wneud yma heddiw.
Rwyf hefyd yn cydnabod y bydd gan y bobl hynny a fydd yn teimlo'r unigedd yn fwy nag eraill anghenion, ac rwy'n falch iawn o glywed y bydd aelwydydd sengl yn cael y gefnogaeth y mae ei angen arnyn nhw, ac roedd hynny'n cydnabod yr hyn a ddigwyddodd o'r blaen. Felly, rydym wedi dysgu rhai gwersi o'r hyn a roddwyd ar waith o'r blaen.
Rwy'n falch iawn hefyd y bydd gwasanaethau coffa Diwrnod y Cadoediad yn gallu digwydd, er y byddan nhw ar ffurf gyfyngedig. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n amlwg yn mynd i ddigwydd yw bod y busnesau hynny sy'n aros ar agored, ac yn enwedig archfarchnadoedd—yr hyn yr wyf yn gofyn amdano yw bod pobl yn trin y staff â'r urddas a'r parch y maen nhw'n eu haeddu, oherwydd mae llawer iawn o dystiolaeth sydd eisoes wedi dod i'r amlwg yn dangos nad yw hynny wedi digwydd. Felly, dywedaf hynny nawr.
Ond rwy'n credu ei bod yn bryd cydnabod bod gweithio mewn Llywodraeth yn golygu cymryd y camau cywir. Mae'n golygu eu cymryd ar yr adeg iawn, a gofynnaf yn barchus i'r Torïaid gydnabod mai dyma'r adeg iawn, fod gennym eglurder nid trychineb yng Nghymru, ein bod yn rhoi iechyd y cyhoedd uwchben popeth, nid gwleidyddiaeth. Clywais yr wythnos diwethaf gyda rhywfaint o siom David Rowlands yn dweud, ac mae eraill wedi ei ailadrodd yma eto heddiw, mai ychydig iawn o bobl fydd yn dioddef y canlyniadau pe baen nhw'n dal neu'n ddigon anffodus i ddal COVID a nhw yw'r rhai sy'n agored i niwed a'r henoed, a rhywsut, pe baem yn ynysu'r ddau grŵp hynny, gallai'r gweddill barhau. Rwy'n credu bod hwnnw—
I am sorry to cut across—
Mae'n ddrwg gennyf dorri ar draws—
—is a foolhardy statement. I will finish, thank you, Presiding Officer, but I want to thank the people—
—yn ddatganiad ffôl. Rwyf am orffen, diolch, Llywydd, ond hoffwn ddiolch i'r bobl—
You don't need to—
Nid oes angen i chi—
—who have acted. Thank you very much.
—sydd wedi gweithredu. Diolch yn fawr iawn.
Thank you. All the thanks are gratefully received.
Diolch. Derbynnir a gwerthfawrogir y diolchiadau i gyd.
Mark Drakeford, y Prif Weinidog, i ymateb i'r ddadl.
Mark Drakeford, the First Minister, to reply to the debate.
Llywydd, diolch yn fawr. Thank you to everyone who has taken part in the debate. I want to return us to where this debate began. What we are talking about here this afternoon is nothing less than a public health emergency in Wales, and we're talking about the most effective way in which we can respond to it. In opening the debate, the health Minister set out the seriousness of the position, the latest information on incidence rates, positivity levels and hospital admissions, and he also rehearsed the advice that Ministers have received from the most senior clinical and scientific advisers available to us.
We've heard, Llywydd, that there are Members here who take a different view. Well, I profoundly disagree with them. But at least some Members here are explicit in that opposition. Neil Hamilton dismissed the seriousness of coronavirus—a mild illness, he said. He claimed that scientists—that mathematicians are not scientists. He waved his hand away at the 2,500 people who have died in Wales from coronavirus, while urging the Government to have a sense of proportion. Alun Davies said that there is a lot of nonsense talked by some about coronavirus, but it's not just nonsense—it's dangerous nonsense. We heard it again, sadly, here in the Senedd this afternoon.
Others, Llywydd, are less straightforward but no less misguided.
Llywydd, diolch yn fawr. Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Hoffwn fynd yn ôl i'r fan lle dechreuodd y ddadl hon. Nid yw'r hyn yr ydym ni'n sôn amdano yma y prynhawn yma yn ddim llai nag argyfwng iechyd cyhoeddus yng Nghymru, ac rydym yn sôn am y ffordd fwyaf effeithiol y gallwn ni ymateb iddo. Wrth agor y ddadl, nododd y Gweinidog iechyd ddifrifoldeb y sefyllfa, yr wybodaeth ddiweddaraf am gyfraddau nifer yr achosion newydd, lefelau canlyniadau positif a derbyniadau i'r ysbyty, ac ailadroddodd hefyd y cyngor y mae Gweinidogion wedi'i gael gan y prif gynghorwyr clinigol a gwyddonol a'r uchaf sydd ar gael inni.
Rydym wedi clywed, Llywydd, fod Aelodau yma sydd â barn wahanol. Wel, rwyf yn anghytuno'n llwyr â nhw. Ond mae o leiaf rai Aelodau yma yn ddiamwys wrth amlygu eu gwrthwynebiad. Diystyrodd Neil Hamilton ddifrifoldeb y coronafeirws—salwch ysgafn, meddai. Honnodd nad yw gwyddonwyr—nad yw mathemategwyr yn wyddonwyr. Wfftiodd y 2,500 o bobl sydd wedi marw yng Nghymru o'r coronafeirws, gan annog y Llywodraeth i gael amcan am gymesuredd. Dywedodd Alun Davies fod llawer o nonsens yn cael ei siarad gan rai am y coronafeirws, ond nid nonsens yn unig ydyw—mae'n nonsens peryglus. Clywsom hynny eto, yn anffodus, yma yn y Senedd y prynhawn yma.
Mae eraill, Llywydd, yn llai didwyll ond nid yn llai annoeth.
Fel y dywedodd Dr Dai Lloyd, dim ond un llais ar ochr y Ceidwadwyr rŷn ni wedi'i glywed yn y ddadl y prynhawn yma.
As Dr Dai Lloyd said, we've only heard one voice from the Conservative benches in the debate this afternoon.
It's a dereliction in itself that, at a moment when we are discussing these profoundly serious issues, the Conservative Party could only mobilise a single contribution to this, the most serious decision we are facing as a nation. The leader of the opposition said that we should be taking local measures. As Joyce Watson said, today it's an attempt to stir up division between rural and urban Wales—a couple of weeks ago, when his Members of Parliament were writing to me with his Senedd Members opposing local measures, it was an attempt to divide north and south.
Now, I am profoundly grateful to those people who have helped us with the local restrictions that we have had to impose, and, if it wasn't for that, things would be a great deal worse than they are in Wales today, but when the leader of the opposition says that we should leave it to those local measures, what exactly does he mean? He's a man who has made a great play over many days now of his grasp of data. What does he make of the data, then, in the local area of Swansea, where, as he pointed out to us, numbers are down today—down to 155 people per 100,000 and a positivity rate of 15 per cent? What does he make of Wrexham, another area where figures are down today, down to 201 and a positivity rate of 12 per cent? What does he make of Rhondda Cynon Taf, down again today, again to over 200 per 100,000 in the population and a positivity rate of 17 per cent? Leave it to local measures—that is the Conservative prescription offered in the Senedd this afternoon. And while those measures have been successful in helping to arrest the flow of coronavirus, they are not enough. They are plainly and clearly not enough.
Now, the other pillar in the leader of the Conservative Party's argument was that he has not seen enough data. Llywydd, I looked again, following questions earlier today, at the TAC report that we published yesterday. It provides data on the rolling seven-day average of daily confirmed cases, of the seven-day rolling sum of deaths in Wales, of the average confirmed coronavirus cases per 100,000 of the population, of the positivity rate, of the doubling time, of the reproduction number, of the number of patients in hospital, the number of patients in ICU beds. It provides an analysis on age profile, on incidents by settings and incidents by geography. It provides data and analysis from the ONS, from Bangor University, from Swansea University and Imperial College. It cites seven different data sources on mobility of the population across Wales. Llywydd, just what is it that the Conservative Party in Wales thinks it needs? What more data does it need that has not been sufficient already to convince the chief medical officer, the scientific advisory group and our own technical advisory group? Data is not just an excuse for the Conservative Party, Llywydd, it's an evasion, and it simply doesn't wash.
The leader of the Conservative Party in the debate this afternoon ended by assuring us that his Members would obey the law. It was an astonishing moment, Llywydd; he said it to us as though this was something on which they were to be congratulated. It comes to something, I can tell you, when a major party like the Conservative Party thinks it needs to assure the rest of us that its members will obey the law here in Wales.
Llywydd, if the Conservative Party does not vote for the motion in front of the Senedd today, they will place themselves in opposition to all the expert advice we have available to us. They will let down all those people who work at the front line of our health and social care services. And, most importantly, they will let down all those people right across Wales who do everything they can every single day to help us to keep Wales safe.
Llywydd, in contrast, can I thank Plaid Cymru for their support in bringing this motion to the floor this afternoon?
Mae'n enghraifft o esgeulustod, ar adeg pan ydym ni'n trafod y materion hynod ddifrifol hyn, pan gawn ni dim ond un cyfraniad gan y Blaid Geidwadol i hyn, y penderfyniad mwyaf difrifol yr ydym ni'n ei wynebu fel cenedl. Dywedodd arweinydd yr wrthblaid y dylem ni fod yn cymryd camau lleol. Fel y dywedodd Joyce Watson, heddiw mae'n ymgais i greu rhaniad rhwng Cymru wledig a Chymru drefol—ychydig wythnosau'n ôl, pan oedd ei Aelodau Seneddol yn San Steffan yn ysgrifennu ataf gyda'i Aelodau o'r Senedd yn gwrthwynebu mesurau lleol, roedd yn ymgais i greu rhaniad rhwng y gogledd a'r de.
Nawr, rwy'n hynod ddiolchgar i'r bobl hynny sydd wedi ein helpu gyda'r cyfyngiadau lleol y bu'n rhaid i ni eu gosod, ac oni bai amdanyn nhw, byddai pethau'n waeth o lawer nag y maen nhw yng Nghymru heddiw, ond pan ddywed arweinydd yr wrthblaid y dylem ni barhau â'r mesurau lleol hynny yn unig, beth yn union y mae'n ei olygu? Mae'n ddyn sydd wedi ymffrostio llawer dros sawl diwrnod bellach ei fod yn deall y data. Beth yw ei ddadansoddiad o'r data, felly, yn ardal leol Abertawe, lle mae'r niferoedd, fel y dywedodd wrthym, wedi gostwng heddiw—i lawr i 155 o bobl fesul 100,000 a chyfradd profion positif o 15 y cant? Beth yw ei farn ynghylch Wrecsam, ardal arall lle mae ffigurau wedi gostwng heddiw, i lawr i 201 gyda chyfradd profion positif o 12 y cant? A Rhondda Cynon Taf, i lawr eto heddiw, i dros 200 fesul 100,000 yn y boblogaeth a chyfradd profion positif o 17 y cant. Parhau â'r mesurau lleol yn unig—dyna'r presgripsiwn Ceidwadol a gynigir yn y Senedd y prynhawn yma. Ac er bod y mesurau hynny wedi llwyddo i helpu i atal llif y coronafeirws, nid ydyn nhw'n ddigon. Mae'n amlwg ac yn glir nad ydyn nhw'n ddigon.
Nawr, y piler arall yn nadl arweinydd y Blaid Geidwadol oedd nad yw wedi gweld digon o ddata. Llywydd, edrychais eto, yn dilyn cwestiynau yn gynharach heddiw, ar adroddiad y Gell Cyngor Technegol a gyhoeddwyd gennym ddoe. Mae'n darparu data ar gyfartaledd treigl saith diwrnod yr achosion a gadarnhawyd bob dydd, a'r swm treigl saith diwrnod o farwolaethau yng Nghymru, cyfartaledd achosion y coronafeirws a gadarnhawyd fesul 100,000 o'r boblogaeth, cyfradd yr achosion a gadarnhawyd, yr amser dyblu, rhif atgynhyrchu, nifer y cleifion yn yr ysbyty, nifer y cleifion mewn gwelyau unedau gofal dwys. Mae'n rhoi dadansoddiad o broffil oedran, o nifer yr achosion yn ôl lleoliadau ac yn ôl daearyddiaeth. Mae'n darparu data a dadansoddiadau gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, o Brifysgol Bangor, o Brifysgol Abertawe a Choleg Imperial Llundain. Mae'n cyfeirio at saith ffynhonnell ddata wahanol ar symudedd y boblogaeth ar draws Cymru. Llywydd, beth yn union y mae'r Blaid Geidwadol yng Nghymru yn credu sydd ei angen arni? Faint fwy o ddata sydd eu hangen arni nad ydyn nhw eisoes wedi bod yn ddigonol i argyhoeddi'r prif swyddog meddygol, y grŵp cynghori gwyddonol a'n grŵp cynghori technegol ein hunain? Nid esgus i'r Blaid Geidwadol yn unig, Llywydd, yw data, mae'n fodd o osgoi, a dydy hynny ddim yn derbyniol.
Daeth arweinydd y Blaid Geidwadol i ben yn y ddadl y prynhawn yma drwy ein sicrhau y byddai ei Aelodau'n ufuddhau i'r gyfraith. Roedd yn foment syfrdanol, Llywydd; dywedodd hyn wrthym fel petai'n disgwyl cael ei longyfarch. Mae'n sefyllfa ryfedd iawn pan fydd plaid fawr fel y Blaid Geidwadol yn credu bod angen iddi sicrhau'r gweddill ohonom y bydd ei haelodau'n ufuddhau i'r gyfraith yma yng Nghymru.
Llywydd, os na fydd y Blaid Geidwadol yn pleidleisio o blaid y cynnig o flaen y Senedd heddiw, byddan nhw'n gwrthwynebu'r holl gyngor arbenigol sydd ar gael inni. Byddan nhw'n siomi'r holl bobl hynny sy'n gweithio yn rheng flaen ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Ac, yn bwysicaf oll, byddan nhw'n siomi'r holl bobl hynny ledled Cymru sy'n gwneud popeth o fewn eu gallu bob dydd i'n helpu i gadw Cymru'n ddiogel.
Llywydd, mewn cyferbyniad, a gaf i ddiolch i Blaid Cymru am eu cefnogaeth wrth ddod â'r cynnig hwn i'r llawr y prynhawn yma?
Does dim rhaid i fi enwi pob un o Aelodau Plaid Cymru sydd wedi cyfrannu at y ddadl achos roedd Dr Lloyd wedi gwneud hynny ar fy rhan i. A dwi'n cytuno gyda fe ar beth ddywedodd e am safon y cyfraniadau gan Aelodau Plaid Cymru a'r Blaid Lafur yma yn y ddadl y prynhawn yma.
I don't need to name all of the Plaid Cymru Members who have contributed to the debate, because Dr Lloyd did that on my behalf. I agree with what he said about the quality of the contributions from Members from Plaid Cymru and the Labour Party in this afternoon's debate.
Llywydd, the Government will not oppose the Plaid Cymru amendments laid to the debate, but, because each of those three amendments contains a mixture of measures, some of which we positively support but others over which we have more hesitation, we will abstain on them this afternoon. On the main issue, however, we are plainly agreed. Adam Price, quoting the TAC report, demonstrated the entirely unequivocal advice that we have received. And the points that Plaid Cymru Members have made in the debate—learn from elsewhere, use the firebreak period purposefully, communicate as clearly as we can, protect our businesses, build a national effort—all of those things are common ground between us.
Llywydd, I thank my Labour colleagues not only for their support during this debate, but for their support during the difficult days and the challenging decisions that we have had to make in those days—Dawn Bowden talking about front-line staff and about community representation; Huw Irranca-Davies on building that national effort, of using our discretionary funds, as we have done throughout the coronavirus crisis, to help fill the gaps that there are in other provision for businesses, urging the UK Government to work with us, not to be always trying to undermine what we are doing here in Wales. Steve Rotheram, the mayor of Liverpool, pleaded with the Chancellor last week to provide more help to those people whose wages are going to be reduced as a result of measures right across the United Kingdom to deal with the virus, but it fell on deaf ears. And I agreed so much with what Alun Davies said about the physical and mental health impact of a further period of restrictions. It's why we've gone for the shortest possible period that we could of an additional firebreak period.
I wanted to thank Jenny Rathbone for her recognition of the rapid advances that have been made in testing for our student population and for the measures being taken by Welsh higher education institutions to provide an education for those young people, to protect their well-being and their mental health and to regard them, as we do here in Wales, as full members of our community, with the same rights but the same responsibilities as well as every one of us to act in recognition of the seriousness of the position that we face.
Rhianon Passmore referred to the way in which people in Wales are being asked to make another sacrifice, to manage on incomes that will be reduced, to think of the businesses that will struggle through this period and, of course, all of that was in the minds of the Cabinet as we wrestled with these matters.
Llywydd, let me close by just saying this: of course we are all tired and fatigued of coronavirus. We all wish we could return our lives to where they were before this pandemic began. But Helen Mary Jones put it right when she said that, while none of this is easy, none of us can step away from the challenge that it poses to us. Rhianon Passmore said:
'Doing nothing is not an option.'
That is why we have made the decisions that we have made. That is why we look for the support of the Senedd in acting at this challenging time.
Coronavirus is circulating in every part of Wales. The speed at which it is circulating is getting greater every day. There are 800 people in hospital already suffering from it. The seriousness of the position cannot and should not be denied. A short but deep firebreak period will help us to turn back the tide. It will not eliminate coronavirus. It will not lead to a cure for it. But it will gain us the time we need to allow the health service to go on providing the services it does, not just in coronavirus, but in every other aspect that matters so much to people here in Wales. It will give us a path forward into the difficult days that still lie ahead in this autumn and in this winter, and it will draw on the reservoir of determination, solidarity and a willingness to act together that has been such a feature of the Welsh nation's response to this crisis. Let's see the same determination, let's see the same sense of solidarity amongst Members of the Senedd here this afternoon: support the Government's motion.
Llywydd, ni fydd y Llywodraeth yn gwrthwynebu gwelliannau Plaid Cymru a osodwyd ar gyfer y ddadl, ond, oherwydd bod pob un o'r tri gwelliant hynny'n cynnwys cymysgedd o fesurau, rhai ohonyn nhw yr ydym ni'n eu cefnogi'n gadarnhaol a rhai eraill yr ydym yn petruso ychydig yn eu cylch, byddwn yn ymatal y prynhawn yma. O ran y prif fater, fodd bynnag, mae'n amlwg ein bod ni wedi cytuno. Dangosodd Adam Price, gan ddyfynnu adroddiad y Gell Cyngor Technegol, y cyngor cwbl ddiamwys yr ydym wedi'i gael. A'r pwyntiau y mae Aelodau Plaid Cymru wedi'u gwneud yn y ddadl—dysgu o fannau eraill, defnyddio'r cyfnod atal byr yn bwrpasol, cyfathrebu mor glir ag y gallwn, diogelu ein busnesau, adeiladu ymdrech genedlaethol—mae'r holl bethau hynny'n dir cyffredin rhyngom.
Llywydd, rwy'n diolch i'm cyd-Aelodau Llafur nid yn unig am eu cefnogaeth yn ystod y ddadl hon, ond am eu cefnogaeth yn ystod y dyddiau anodd a'r penderfyniadau heriol yr ydym ni wedi gorfod eu gwneud yn ystod y dyddiau hynny—Dawn Bowden yn sôn am staff rheng flaen ac am gynrychiolaeth gymunedol; Huw Irranca-Davies ar adeiladu'r ymdrech genedlaethol honno, o ddefnyddio ein cronfeydd dewisol, fel yr ydym wedi'i wneud drwy gydol argyfwng y coronafeirws, i helpu i lenwi'r bylchau sydd yn y ddarpariaeth arall i fusnesau, gan annog Llywodraeth y DU i weithio gyda ni, nid i geisio tanseilio'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yma yng Nghymru bob amser. Erfyniodd Steve Rotheram, maer Lerpwl, ar y Canghellor yr wythnos diwethaf i roi mwy o gymorth i'r bobl hynny y bydd eu cyflogau'n cael eu gostwng o ganlyniad i fesurau ledled y Deyrnas Unedig i ymdrin â'r feirws, ond ni chymerwyd unrhyw sylw o hynny. Ac roeddwn yn cytuno'n gryf â'r hyn a ddywedodd Alun Davies am effaith corfforol ac iechyd meddwl cyfnod pellach o gyfyngiadau. Dyna pam yr ydym wedi dewis y cyfnod byrraf posibl ar gyfer cyfnod atal byr ychwanegol.
Roeddwn i eisiau diolch i Jenny Rathbone am ei chydnabyddiaeth o'r datblygiadau cyflym a wnaed wrth brofi ein poblogaeth o fyfyrwyr ac am y mesurau sy'n cael eu cymryd gan sefydliadau addysg uwch Cymru i ddarparu addysg i'r bobl ifanc hynny, i ddiogelu eu lles a'u hiechyd meddwl ac i'w hystyried, fel y gwnawn yma yng Nghymru, fel aelodau llawn o'n cymuned, gyda'r un hawliau ond yr un cyfrifoldebau yn ogystal â phob un ohonom i weithredu i gydnabod difrifoldeb y sefyllfa a wynebwn.
Cyfeiriodd Rhianon Passmore at y ffordd y gofynnir i bobl yng Nghymru wneud aberth arall, i ymdopi ar incwm a fydd yn gostwng, i feddwl am y busnesau a fydd yn cael trafferth drwy'r cyfnod hwn ac, wrth gwrs, roedd hynny i gyd ym meddyliau Aelodau'r Cabinet wrth inni fynd i'r afael â'r materion hyn.
Llywydd, gadewch imi gloi drwy ddweud hyn: wrth gwrs rydym ni i gyd wedi blino ac wedi cael digon o'r coronafeirws. Byddai'n dda gennym i gyd pe gallem ni fynd â'n bywydau yn ôl i ble yr oedden nhw cyn dechrau'r pandemig. Ond roedd Helen Mary Jones yn gywir pan ddywedodd, er nad yw dim o hyn yn hawdd, ni all yr un ohonom ni osgoi'r her y mae'n ei gosod i ni. Dywedodd Rhianon Passmore:
'Nid yw gwneud dim yn opsiwn.'
Dyna pam yr ydym ni wedi gwneud y penderfyniadau yr ydym ni wedi'u gwneud. Dyna pam yr ydym ni'n chwilio am gefnogaeth y Senedd i weithredu ar yr adeg heriol hon.
Mae'r coronafeirws yn cylchredeg ym mhob rhan o Gymru. Mae cyflymder y cylchrediad yn cynyddu'n ddyddiol. Mae 800 o bobl yn yr ysbyty eisoes yn dioddef ohono. Ni ellir ac ni ddylid gwadu difrifoldeb y sefyllfa. Bydd cyfnod atal byr ond llym yn ein helpu i droi'r llanw yn ôl. Ni fydd yn dileu'r coronafeirws. Ni fydd yn arwain at driniaeth i'w wella. Ond bydd yn rhoi yr amser sydd ei angen arnom i ganiatáu i'r gwasanaeth iechyd fynd ati i ddarparu'r gwasanaethau y mae'n eu cynnig fel arfer, nid yn unig o ran y coronafeirws, ond ym mhob agwedd arall sy'n bwysig i bobl yma yng Nghymru. Bydd yn rhoi llwybr inni ymlaen i'r dyddiau anodd sydd dal o'n blaenau yr hydref hwn a'r gaeaf hwn, a bydd yn tynnu ar beth wmbreth o benderfyniad, undod a pharodrwydd i weithredu gyda'i gilydd sydd wedi bod yn gymaint o nodwedd o ymateb y genedl Gymreig i'r argyfwng hwn. Gadewch i ni weld yr un penderfyniad, gadewch i ni weld yr un ymdeimlad o undod ymysg Aelodau'r Senedd yma y prynhawn yma: cefnogwch gynnig y Llywodraeth.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 3? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, mae gwelliant 3 yn cael ei wrthynebu ac felly'n cael ei ohirio tan y cyfnod pleidleisio, ac mae pob gwelliant felly, a'r cynnig, yn cael ei ohirio tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree amendment 3. Does any Member object? [Objection.] Therefore, there is an objection, and voting will be deferred until voting time. We will deal with all amendments and the motion at voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii), ni ddewiswyd y gwelliant a gyflwynwyd i’r cynnig hwn.
In accordance with Standing Order 12.23(iii) the amendment tabled to the motion has not been selected.
Sy'n dod â ni nawr at y ddadl olaf y prynhawn yma, y ddadl ar adroddiad blynyddol Comisiynydd Plant Cymru. A dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig. Julie Morgan.
That brings us to our final debate this afternoon on the Children's Commissioner for Wales's annual report, and I call on the Deputy Minister for Health and Social Services to move the motion. Julie Morgan.
Julie Morgan to be unmuted. Yes, there we go.
Mae angen dad-dawelu Julie Morgan. Ie, dyna ni.
Cynnig NDM7433 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi Adroddiad Blynyddol Comisiynydd Plant Cymru 2019-20.
Motion NDM7433 Rebecca Evans
To propose that the Senedd:
Notes the Children's Commissioner for Wales’s Annual Report 2019-20.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. As a Government, we want all children in Wales to have the best start in life, to fulfil their potential and to realise their rights. And it's so important in the current context, in the situation that we've been just debating, that we keep that ambition fixed in our sights. It's also crucial that we have this meaningful debate each year to focus on our achievements so far in Wales regarding children's rights, and to take account of the children's commissioner calls for us to go further.
So, today, we discuss and debate the Children's Commissioner for Wales's annual report for 2019-20, which was published earlier this month. This report was written looking back at what has taken place during the previous financial year, but within the context of the pandemic. I value having an independent and impartial voice for children and young people in Wales—one that challenges the work of Government and others through the lens of children's rights, one that aims to promote and safeguard their interests.
In her annual report, the commissioner has highlighted many of her achievements over the last year. These include engaging with over 15,500 children and young people across Wales through various events, delivering training to 200 early years professionals, and managing 627 cases through her investigations and advice service.
While the rest of this session is likely to focus on her 18 recommendations for Government, I'd like to take this opportunity to acknowledge the importance of the work of the commissioner's office, and to thank her and her team for the services they provide to children and young people who need assistance and advice. And I'd also like to take this opportunity to thank the commissioner and her office for working with Welsh Government, Children in Wales, and the Youth Parliament on the 'Coronavirus and Me' survey. This provided an opportunity for children and young people across Wales to tell us about their experience of the coronavirus, the lockdown which was in place at the time, and the impact it was having on their lives. We are the only Government in the UK to have asked directly and consulted children and young people in this way. More than 23,700 children and young people, aged between three and 18, responded; it was a remarkable response. Their responses are being heard by politicians and policy makers alike, and my thanks goes out to all those who took part.
Diolch, Llywydd. Fel Llywodraeth, rydym ni eisiau i bob plentyn yng Nghymru gael y dechrau gorau mewn bywyd, cyflawni eu potensial a gwireddu eu hawliau. Ac mae mor bwysig yn y cyd-destun presennol, yn y sefyllfa yr ydym ni newydd ei thrafod, ein bod yn cadw at yr uchelgais hwnnw. Mae hefyd yn hanfodol ein bod yn cynnal y ddadl ystyrlon hon bob blwyddyn i ganolbwyntio ar ein cyflawniadau hyd yma yng Nghymru o ran hawliau plant, ac i ystyried galwad y comisiynydd plant arnom ni i wneud mwy.
Felly, heddiw, rydym ni'n trafod adroddiad blynyddol Comisiynydd Plant Cymru ar gyfer 2019-20, a gafodd ei gyhoeddi yn gynharach y mis hwn. Cafodd yr adroddiad hwn ei ysgrifennu gan edrych yn ôl ar yr hyn sydd wedi digwydd yn ystod y flwyddyn ariannol flaenorol, ond yng nghyd-destun y pandemig. Rwyf i'n gwerthfawrogi cael llais annibynnol a diduedd dros blant a phobl ifanc yng Nghymru—un sy'n herio gwaith y Llywodraeth ac eraill o safbwynt hawliau plant, un sy'n ceisio hyrwyddo a diogelu eu buddiannau.
Yn ei hadroddiad blynyddol, mae'r comisiynydd wedi tynnu sylw at lawer o'i chyflawniadau yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Mae'r rhain yn cynnwys ymgysylltu â dros 15,500 o blant a phobl ifanc ledled Cymru drwy ddigwyddiadau amrywiol, darparu hyfforddiant i 200 o weithwyr proffesiynol y blynyddoedd cynnar, a rheoli 627 o achosion drwy ei hymchwiliadau a'i gwasanaeth cynghori.
Er bod gweddill y sesiwn hon yn debygol o ganolbwyntio ar ei 18 argymhelliad ar gyfer y Llywodraeth, hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i gydnabod pwysigrwydd gwaith swyddfa'r comisiynydd, ac i ddiolch iddi hi a'i thîm am y gwasanaethau maen nhw'n eu darparu i blant a phobl ifanc y mae angen cymorth a chyngor arnyn nhw. A hoffwn i hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r comisiynydd a'i swyddfa am weithio gyda Llywodraeth Cymru, Plant yng Nghymru, a'r Senedd Ieuenctid ar yr arolwg 'Coronafeirws a Fi'. Roedd hwn yn gyfle i blant a phobl ifanc ledled Cymru ddweud wrthym ni ynghylch eu profiad nhw o'r coronafeirws, y cyfyngiadau symud a oedd ar waith ar y pryd, a'r effaith yr oedd yn ei chael ar eu bywydau. Ni yw'r unig Lywodraeth yn y DU sydd wedi holi yn uniongyrchol ac ymgynghori â phlant a phobl ifanc fel hyn. Ymatebodd dros 23,700 o blant a phobl ifanc rhwng tair a 18 oed; yr oedd yn ymateb rhyfeddol. Mae eu hymatebion yn cael eu clywed gan wleidyddion a llunwyr polisi fel ei gilydd, ac rwy'n diolch i bawb a gymerodd ran.
Daeth David Melding i’r Gadair.
David Melding took the Chair.
Before I turn to the recommendations, it's important to remind ourselves that the commissioner has corporate sole status, and is an independent human rights institution, who holds the Welsh Government to account through a number of routes. She has powers to review the effect on children of the exercise—or the proposed exercise—of any function of Welsh Ministers, the First Minister for Wales, or the Counsel General to the Welsh Government, including any subordinate legislation they make or propose to make. And you will be aware that the commissioner has decided to use her formal powers in relation to elective home education and safeguarding in independent schools. The Welsh Government will respond to that review when required, through the formal process, and I won't be discussing the review whilst it's ongoing.
In this year's annual report, the commissioner has set out 18 recommendations: five relate to care experienced children, including reforming corporate parenting, the criminalisation of children in care, safe accommodation of children with complex needs, access to personal advisors, and semi-independent supported living for care leavers. Other recommendations focus on youth justice services, health advocacy and health transitions and mental health, as well as child sexual exploitation statutory guidance for vulnerable children and young people, and publication of the child poverty review findings.
The commissioner has made three recommendations relating to schools, including investigations into allegations of child abuse against teaching staff, guidance for governing bodies on disciplinary and dismissal procedures, and independent schools registering with the Education Workforce Council, as well as a recommendation related to laying the additional learning needs code of practice.
It's important to note, and I know the children's commissioner understands, that a number of the recommendations she has put forward are linked to work that has been paused or reprioritised as a result of the coronavirus pandemic. Redeploying Welsh Government officials, or reprioritising some areas of work, have been necessary consequences of the pandemic, and have sadly but unavoidably meant that some activity has not been progressed to original timescales.
We do share substantial common ground with the commissioner. We have and will continue to work with her and others to enable children and young people to realise their rights. And I'd like to thank David Melding for chairing the corporate parenting task and finish group, which is developing a voluntary charter that organisations can sign up to, setting out their unique offer for care experienced children. And I'd like to use this opportunity to pay tribute to the work that David has done for children, and particularly for children who are looked after.
And of course, the mental health and well-being of children and young people remains a priority. Building on the work of the Children, Young People and Education Committee's report, 'Mind over matter', we've been determined to push ahead with a whole-school approach to the well-being framework. Coronavirus has delayed the consultation by a few months. However, initial findings are being considered by the task and finish group, ahead of finalising publication.
The commissioner published her 'No Wrong Door' report in March this year, which focused on bringing services together to meet children's needs and stop situations where different professionals cannot agree who is responsible for the care of children and young people with complex needs. The commissioner has called on the Welsh Government to respond to the recommendations outlined in her report, and we're keen to make progress on this issue.
The First Minister will publish the Welsh Government's response to the commissioner's annual report by 30 November, taking into account what Members say in this debate. The commissioner's approach, as stated in her report, has always been to respond to the Welsh Government as a critical friend, to challenge robustly where necessary, but to welcome and acknowledge positive developments. And I should like to take this opportunity to thank the children's commissioner for her role in being a critical friend to the Welsh Government. And this has been of particular value in the last eight months whilst we've responded to the pandemic in Wales and where we've strived to recognise and mitigate the impact of the pandemic on children and young people. The commissioner has been very supportive in challenging and advising the Welsh Government on our responses to the pandemic and how we've had to balance keeping children safe with respecting and protecting their rights. While some of those decisions have not been easy, I am proud of the way the Welsh Government has pulled together to keep children and young people and their rights at the forefront of decision making, and particularly the emphasis that's been given to vulnerable children during this time.
With all that's happened during 2020, we should remember that it was only a year ago that we were celebrating the thirtieth anniversary of the United Nations Convention on the Rights of the Child—a major milestone for children's rights. And finally, I want to restate that the UNCRC continues to be the basis for all our policies for children: it's central to our work to improve children's outcomes by helping and supporting them to achieve their full potential. We want to build on our achievements so far to ensure that Wales is a place where children's rights are respected, protected and fulfilled. Thank you.
Cyn i mi droi at yr argymhellion, mae'n bwysig atgoffa ein hunain bod gan y comisiynydd statws corfforaeth undyn, a'i fod yn sefydliad hawliau dynol annibynnol, sy'n dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif drwy nifer o lwybrau. Mae ganddi bwerau i adolygu effaith arfer ar blant—neu arfer arfaethedig—unrhyw swyddogaeth Gweinidogion Cymru, Prif Weinidog Cymru, neu Gwnsler Cyffredinol Llywodraeth Cymru, gan gynnwys unrhyw is-ddeddfwriaeth y maen nhw'n ei gwneud neu'n bwriadu ei gwneud. A byddwch chi'n ymwybodol bod y comisiynydd wedi penderfynu defnyddio ei phwerau ffurfiol o ran addysg ddewisol yn y cartref a diogelu mewn ysgolion annibynnol. Bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r adolygiad hwnnw pan fydd angen, trwy'r broses ffurfiol, ac ni fyddaf yn trafod yr adolygiad wrth iddo barhau.
Yn yr adroddiad blynyddol eleni, mae'r comisiynydd wedi nodi 18 o argymhellion: mae pump yn ymwneud â phlant sydd wedi bod mewn gofal, gan gynnwys diwygio rhianta corfforaethol, troseddoli plant mewn gofal, llety diogel i blant ag anghenion cymhleth, cyfle i ddefnyddio cynghorwyr personol, a byw yn lled-annibynnol gyda chymorth i'r rhai sy'n gadael gofal. Mae argymhellion eraill yn canolbwyntio ar wasanaethau cyfiawnder ieuenctid, eiriolaeth iechyd a phontio iechyd ac iechyd meddwl, yn ogystal â chanllawiau statudol ar gamfanteisio'n rhywiol ar blant i blant a phobl ifanc sy'n agored i niwed, a chyhoeddi canfyddiadau'r adolygiad tlodi plant.
Mae'r comisiynydd wedi gwneud tri argymhelliad yn ymwneud ag ysgolion, gan gynnwys ymchwiliadau i honiadau o gam-drin plant yn erbyn staff addysgu, canllawiau i gyrff llywodraethu ar weithdrefnau disgyblu a diswyddo, ac ysgolion annibynnol sy'n cofrestru gyda Chyngor y Gweithlu Addysg, yn ogystal ag argymhelliad yn ymwneud â gosod y cod ymarfer anghenion dysgu ychwanegol.
Mae'n bwysig nodi, ac rwy'n gwybod bod y comisiynydd plant yn deall, fod nifer o'r argymhellion y mae wedi eu cyflwyno yn gysylltiedig â gwaith sydd wedi ei oedi neu ei ailflaenoriaethu o ganlyniad i'r pandemig coronafeirws. Mae adleoli swyddogion Llywodraeth Cymru, neu ailflaenoriaethu rhai meysydd gwaith, wedi bod yn ganlyniadau angenrheidiol i'r pandemig, ac yn anffodus ond yn anochel mae hynny wedi golygu nad yw rhywfaint o'r gweithgarwch wedi mynd yn ei flaen yn unol â'r amserlenni gwreiddiol.
Rydym ni yn rhannu llawer o dir cyffredin â'r comisiynydd. Rydym ni wedi gweithio a byddwn yn parhau i weithio gyda hi ac eraill i alluogi plant a phobl ifanc i wireddu eu hawliau. A hoffwn i ddiolch i David Melding am gadeirio'r grŵp gorchwyl a gorffen rhianta corfforaethol, sy'n datblygu siarter wirfoddol y gall sefydliadau ymrwymo iddi, gan nodi eu cynnig unigryw ar gyfer plant sydd wedi bod mewn gofal. A hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i dalu teyrnged i'r gwaith y mae David wedi ei wneud dros blant, ac yn enwedig dros blant sy'n derbyn gofal.
Ac wrth gwrs, mae iechyd meddwl a lles plant a phobl ifanc yn parhau i fod yn flaenoriaeth. Gan ategu gwaith adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Cadernid Meddwl', rydym ni wedi bod yn benderfynol o fwrw ymlaen ag ymagwedd ysgol gyfan at y fframwaith llesiant. Mae'r coronafeirws wedi gohirio'r ymgynghoriad am ychydig o fisoedd. Fodd bynnag, mae'r canfyddiadau cychwynnol yn cael eu hystyried gan y grŵp gorchwyl a gorffen, cyn eu cyhoeddi'n derfynol.
Cyhoeddodd y comisiynydd ei hadroddiad 'Dim Drws Anghywir' ym mis Mawrth eleni, a oedd yn canolbwyntio ar ddod â gwasanaethau at ei gilydd i ddiwallu anghenion plant ac atal sefyllfaoedd lle na all gwahanol weithwyr proffesiynol gytuno ar bwy sy'n gyfrifol am ofal plant a phobl ifanc ag anghenion cymhleth. Mae'r comisiynydd wedi galw ar Lywodraeth Cymru i ymateb i'r argymhellion sydd wedi eu hamlinellu yn ei hadroddiad, ac rydym ni'n awyddus i wneud cynnydd ar y mater hwn.
Bydd y Prif Weinidog yn cyhoeddi ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad blynyddol y comisiynydd erbyn 30 Tachwedd, gan ystyried yr hyn y mae'r Aelodau yn ei ddweud yn y ddadl hon. Dull gweithredu'r comisiynydd erioed, fel sydd wedi ei nodi ei hadroddiad, yw ymateb i Lywodraeth Cymru fel cyfaill beirniadol, herio'n gadarn pan fo angen, ond croesawu a chydnabod datblygiadau cadarnhaol. A hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i'r comisiynydd plant am ei swyddogaeth o fod yn ffrind beirniadol i Lywodraeth Cymru. Ac mae hyn wedi bod o werth arbennig yn ystod yr wyth mis diwethaf wrth i ni ymateb i'r pandemig yng Nghymru a lle yr ydym ni wedi ymdrechu i gydnabod a lliniaru effaith y pandemig ar blant a phobl ifanc. Mae'r comisiynydd wedi bod yn gefnogol iawn yn herio a chynghori Llywodraeth Cymru ar ein hymatebion i'r pandemig a sut yr ydym ni wedi gorfod cydbwyso cadw plant yn ddiogel â pharchu a diogelu eu hawliau. Er nad yw rhai o'r penderfyniadau hynny wedi bod yn hawdd, rwy'n falch o'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi dod at ei gilydd i gadw plant a phobl ifanc a'u hawliau yn flaenoriaeth wrth wneud penderfyniadau, ac yn enwedig y pwyslais sydd wedi ei roi ar blant sy'n agored i niwed yn ystod y cyfnod hwn.
Gyda'r cyfan sydd wedi digwydd yn ystod 2020, dylem ni gofio mai dim ond blwyddyn yn ôl yr oeddem ni'n dathlu pen-blwydd Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn drideg—carreg filltir bwysig ar gyfer hawliau plant. Ac yn olaf, hoffwn i ailddatgan bod CCUHP yn parhau i fod yn sail i'n holl bolisïau ar gyfer plant: mae'n ganolog i'n gwaith i wella canlyniadau plant drwy eu helpu a'u cefnogi i gyflawni eu llawn botensial. Rydym ni'n awyddus i adeiladu ar ein cyflawniadau hyd yma er mwyn sicrhau bod Cymru yn rhywle lle mae hawliau plant yn cael eu parchu, eu hamddiffyn a'u cyflawni. Diolch.
Thank you very much, Minister, and thank you for your kind words about me, which were nice to hear from the chair, though I can't participate in this debate today, otherwise I certainly would have and reciprocated my good wishes.
Can I just say that I have only two speakers for the debate, so if anyone does try to catch my eye, you might be lucky? Laura Anne Jones.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, a diolch am eich geiriau caredig amdanaf i, a oedd yn braf eu clywed gan y cadeirydd, er na allaf i gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw, fel arall byddwn i yn sicr wedi dymuno'n dda iddi hi hefyd.
A gaf i ddweud mai dim ond dau siaradwr sydd gen i ar gyfer y ddadl, felly os bydd unrhyw un yn ceisio dal fy sylw, efallai y byddwch chi'n lwcus? Laura Anne Jones.
Thank you, acting Presiding Officer, and I too would like to start by thanking you for all the work that you and your task group have done in helping children. That sort of focus on them and their issues will do a power of good for them and I'm sure they are very, very thankful for all the work that you have done.
I too welcomed the publication of this report and would like to thank Sally Holland and her team for all the work that they have done to change lives for children and young people in Wales. The conversations that I've had with her to date, since arriving in the Senedd just a few months ago, have been open, honest and reassuring. This report acknowledges the effects the current pandemic is having on the children's commissioner's work and the need to respond to critical issues affecting the lives of our children under lockdown. Never has their work been so vital and it will be critical going forward now, due to the impact of this crisis.
The report acknowledges that key new pieces of work will have to be undertaken in the next programme as the result of the changes experienced by children and the impacts that will be felt for years to come. It is some of these issues that I'd like to address in my remarks this afternoon.
The report states that public services in Wales still do not meet the needs of our children and young people effectively. Children and their families have to navigate complex systems and are often not helped because they do not fit neat categories or are not helped at all even though they are in crisis. This is a particular problem in our mental health services and disabled children's services. This was before the children's committee said that children's mental health had suffered the collateral damage of COVID-19.
More than two years ago, an inquiry called for the tackling of emotional and mental health issues in children to be made a national priority. There have been improvements in services since then, but they are happening too slowly and some young people still struggle to get the help that they need. The children's committee concluded that the Welsh Government's reassurances about out-of-hours and crisis care are disappointingly thin. There are too many reports of limited options for children who need help, but do not reach the threshold for specialist services. Although progress is happening in education, it was far less confident that the pace of change in health and local government, including social services, is sufficient.
I know that the mental health and well-being of children and young people is the key priority for our commissioner and I've had many conversations with her about that. The pandemic has put this into sharp focus for everybody. The Welsh Government has recognised this by appointing a Minister with specific responsibility for mental health and we welcome that. I look forward to seeing positive results in building a system that responds to the needs of the child rather than trying to fit them into existing services.
Even before the outbreak of coronavirus, young carers were all too often spending significant amounts of time caring for a relative—this, in addition to the time they need to spend on work, education and relaxation—but coronavirus has significantly increased those pressures. The Carers Trust recently carried out a survey that found that 58 per cent of young carers who are caring for longer since coronavirus are spending on average 10 hours a week more on their caring responsibilities. The survey shows how worries relating to coronavirus and increased isolation caused by the lockdown have affected the mental health and well-being of young people with caring responsibilities.
Young carers provide a huge amount of support to vulnerable people in Wales. The children's commissioner calls for greater prioritisation of mental health support for young carers and greater support from education providers and employers to help carers to juggle their caring roles alongside school, college, university or work. I look forward to the progress being made to reduce the unacceptable pressures young carers are under and to improve their well-being and life chances. We need to work with our young carers, working with them and involving them in formulating policy. I'm sure we all agree too that young carers should be encouraged and have support to go into higher education or find apprenticeships, if this is what they want to do.
And I'd like the commissioner and the Government to note that Monmouthshire County Council actively encourages apprenticeships for young carers leavers within its own organisation and those carers are included in any information going out with job vacancies, where appropriate. They also include them on their corporate parenting panel. Monmouthshire County Council are always setting the bar high when it comes to a local authority and an employer in its practices, and it's this sort of good practice that needs to be rolled out across Wales in all authorities.
This pandemic has highlighted just how important it is to support and protect our young people from the immense challenges they have faced and continue to face. As this report says, we know what the challenges are; it is time for decisive, brave actions.
Diolch, Llywydd dros dro, a hoffwn innau hefyd ddechrau trwy ddiolch i chi am yr holl waith yr ydych chi a'ch grŵp gorchwyl wedi ei wneud i helpu plant. Bydd y math hwnnw o bwyslais arnyn nhw a'u materion yn gwneud byd o les iddyn nhw ac rwy'n siŵr eu bod yn ddiolchgar iawn am yr holl waith yr ydych chi wedi ei wneud.
Fe wnes innau hefyd groesawu cyhoeddiad yr adroddiad hwn a hoffwn i ddiolch i Sally Holland a'i thîm am yr holl waith maen nhw wedi ei wneud i newid bywydau plant a phobl ifanc yng Nghymru. Mae'r sgyrsiau yr wyf i wedi eu cael gyda hi hyd yma, ers cyrraedd y Senedd ychydig fisoedd yn ôl, wedi bod yn agored, yn onest ac yn galonogol. Mae'r adroddiad hwn yn cydnabod yr effeithiau y mae'r pandemig presennol yn eu cael ar waith y comisiynydd plant a'r angen i ymateb i faterion hollbwysig sy'n effeithio ar fywydau ein plant dan gyfyngiadau symud. Ni fu eu gwaith erioed mor hanfodol a bydd yn hollbwysig wrth symud ymlaen yn awr, oherwydd effaith yr argyfwng hwn.
Mae'r adroddiad yn cydnabod y bydd yn rhaid cyflawni darnau newydd allweddol o waith yn y rhaglen nesaf o ganlyniad i'r newidiadau i fywydau y plant a'r effeithiau a fydd yn cael eu teimlo am flynyddoedd i ddod. Rhai o'r materion hyn yr hoffwn i ymdrin â nhw yn fy sylwadau y prynhawn yma.
Mae'r adroddiad yn datgan bod ein gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn parhau i beidio â diwallu anghenion ein plant a'n pobl ifanc yn effeithiol. Mae'n rhaid i blant a'u teuluoedd lywio systemau cymhleth ac nid ydyn nhw'n cael cymorth yn aml oherwydd nad ydyn nhw'n perthyn i gategorïau taclus neu nid ydyn nhw'n cael cymorth o gwbl er eu bod mewn argyfwng. Mae hon yn broblem benodol yn ein gwasanaethau iechyd meddwl a'n gwasanaethau plant anabl. Roedd hyn cyn i'r pwyllgor plant ddweud bod iechyd meddwl plant wedi dioddef yn sgil COVID-19.
Dros ddwy flynedd yn ôl, galwodd ymchwiliad am roi blaenoriaeth genedlaethol i ymdrin â materion iechyd emosiynol a meddwl plant. Mae gwelliannau wedi eu gweld mewn gwasanaethau ers hynny, ond maen nhw'n digwydd yn rhy araf ac mae rhai pobl ifanc yn dal yn ei chael hi'n anodd cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Daeth y pwyllgor plant i'r casgliad bod sicrwydd Llywodraeth Cymru ynghylch gofal y tu allan i oriau a gofal argyfwng yn siomedig o denau. Mae gormod o adroddiadau am brinder opsiynau i blant y mae angen cymorth arnyn nhw, ond nad ydyn nhw'n cyrraedd y trothwy ar gyfer gwasanaethau arbenigol. Er bod cynnydd i'w weld ym maes addysg, roedd llawer llai o hyder bod cyflymder y newid ym maes iechyd a llywodraeth leol, gan gynnwys y gwasanaethau cymdeithasol, yn ddigonol.
Gwn mai iechyd meddwl a lles plant a phobl ifanc yw blaenoriaeth allweddol ein comisiynydd ac rwyf i wedi cael llawer o sgyrsiau gyda hi ynghylch hynny. Mae'r pandemig wedi dangos hyn yn glir i bawb. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod hyn trwy benodi Gweinidog sydd â chyfrifoldeb penodol dros iechyd meddwl ac rydym ni'n croesawu hynny. Rwy'n edrych ymlaen at weld canlyniadau cadarnhaol o ran datblygu system sy'n ymateb i anghenion y plentyn yn hytrach na cheisio eu cynnwys yn y gwasanaethau presennol.
Hyd yn oed cyn achosion y coronafeirws, yr oedd gofalwyr ifanc yn rhy aml o lawer yn treulio cryn dipyn o amser yn gofalu am berthynas—a hyn, yn ogystal â'r amser y mae angen iddyn nhw ei dreulio ar waith, addysg ac ymlacio—ond mae'r coronafeirws wedi cynyddu'r pwysau hynny yn sylweddol. Cynhaliodd yr Ymddiriedolaeth Gofalwyr arolwg yn ddiweddar a ganfu fod 58 y cant o ofalwyr ifanc sy'n gofalu am fwy o amser ers y coronafeirws, yn treulio 10 awr yr wythnos yn fwy ar gyfartaledd ar eu cyfrifoldebau gofalu. Mae'r arolwg yn dangos sut y mae pryderon sy'n ymwneud â'r coronafeirws a mwy o unigedd yn sgil y cyfyngiadau symud wedi effeithio ar iechyd meddwl a lles pobl ifanc sydd â chyfrifoldebau gofalu.
Mae gofalwyr ifanc yn rhoi llawer iawn o gymorth i bobl sy'n agored i niwed yng Nghymru. Mae'r comisiynydd plant yn galw am roi mwy o flaenoriaeth i gymorth iechyd meddwl i ofalwyr ifanc a mwy o gymorth gan ddarparwyr addysg a chyflogwyr i helpu gofalwyr i ymdopi â'u swyddogaethau gofalu ochr yn ochr â'r ysgol, coleg, prifysgol neu waith. Rwy'n edrych ymlaen at weld y cynnydd sy'n cael ei wneud i leihau'r pwysau annerbyniol sydd ar ofalwyr ifanc ac i wella eu lles a'u cyfleoedd mewn bywyd. Mae angen i ni weithio gyda'n gofalwyr ifanc, gan weithio gyda nhw a'u cynnwys wrth lunio polisi. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn cytuno hefyd y dylai gofalwyr ifanc gael anogaeth a chymorth i fynd i addysg uwch neu ddod o hyd i brentisiaethau, os mai dyma y maen nhw'n dymuno ei wneud.
A hoffwn i'r comisiynydd a'r Llywodraeth nodi bod Cyngor Sir Fynwy yn mynd ati i annog prentisiaethau i ofalwyr ifanc sy'n gadael yr ysgol o fewn ei sefydliad ei hun a bod y gofalwyr hynny yn cael eu cynnwys mewn unrhyw wybodaeth sy'n mynd allan am swyddi gwag, pan fo hynny'n briodol. Maen nhw hefyd yn eu cynnwys ar eu panel rhianta corfforaethol. Mae Cyngor Sir Fynwy bob amser yn gosod safon uchel o ran arferion awdurdodau lleol a chyflogwr, ac mae angen cyflwyno'r math hwn o arfer da ledled Cymru ym mhob awdurdod.
Mae'r pandemig hwn wedi tynnu sylw at ba mor bwysig y mae cefnogi ac amddiffyn ein pobl ifanc rhag yr heriau aruthrol y maen nhw wedi eu hwynebu ac yn parhau i'w hwynebu. Fel y mae'r adroddiad hwn yn ei ddweud, rydym ni'n gwybod beth yw'r heriau; mae'n amser cymryd camau pendant a dewr.
Before I call Siân Gwenllian, I do apologise, I should have informed Members that the amendment had not been selected in accordance with Standing Order 12.23. Siân Gwenllian.
Cyn i mi alw ar Siân Gwenllian, rwyf i yn ymddiheuro, dylwn i fod wedi hysbysu'r Aelodau nad oedd y gwelliant wedi ei ddewis yn unol â Rheol Sefydlog 12.23. Siân Gwenllian.
Diolch, Cadeirydd, a diolch yn fawr iawn am y cyfle i drafod yr adroddiad yma ac am y gwaith mae'r comisiynydd plant yn ei wneud i geisio gwella bywydau plant a phobl ifanc yng Nghymru. Does dim dwywaith fod argyfwng COVID-19 wedi newid bywydau plant Cymru mewn ffordd hollol ddramatig, gydag ysgolion a lleoliadau gofal plant ar gau am gyfnodau hir, darlithoedd a gwersi yn cael eu haddysgu ar-lein, meysydd chwarae ar gau a chyfyngiadau mawr ar gyfleon i gymdeithasu. A dydy o ddim syndod y bu mwy o alw nag erioed o'r blaen am y gwasanaeth Childline, ac mae pryderon mawr ynghylch sut mae'r pandemig yn effeithio ar iechyd meddwl plant a phobl ifanc yn y presennol ac yn y tymor hir.
Er efallai bod COVID-19 wedi newid bywydau plant Cymru am byth, fe ellir dadlau bod llawer o'r materion yn yr adroddiad yma—yr adroddiad diweddaraf—yn dweud yr un hen straeon wrthym ni, yn anffodus. Mae'r adroddiad yn cynnwys ystod eang o bryderon hir sefydlog ynghylch ansawdd gwasanaethau iechyd meddwl i blant, plant yn parhau i fyw mewn tlodi a phlant mewn gofal nad ydyn nhw'n cael y gefnogaeth arbenigol sydd ei hangen arnyn nhw. Dyma rai o'r problemau cymhleth sy'n effeithio'n fawr ar fywydau plant a phobl ifanc ac sy'n debygol o gael eu gwaethygu gan COVID-19.
Ac fe ellir dadlau bod yr angen i sicrhau bod dulliau polisi Llywodraeth Cymru yn llwyddo yn bwysicach nag erioed o'r blaen. Mae angen felly bwrw ati i weithredu y 18 o argymhellion manwl a synhwyrol mae'r comisiynydd wedi'u cyflwyno ar draws sawl maes penodol: o ran gofal preswyl plant gydag anghenion cymhleth, o ran cynghorwyr personol ar gyfer pobl ifanc sy'n gadael gofal, diwygio rhianta corfforaethol, cefnogaeth i droseddwyr ifanc a chryfhau mesurau diogelu plant. Dim ond rhai enghreifftiau ydy'r rheini. Mae yna lawer o argymhellion cwbl ymarferol allai wneud gwahaniaeth mawr i grwpiau penodol o blant a phobl ifanc.
Mae yna un maes yn codi pryder penodol, sef addysg ddewisol yn y cartref, mater y mae'r comisiynydd wedi gwneud argymhellion yn ei gylch yn ei phedwar adroddiad blynyddol diwethaf—pedwar adroddiad. Mae hi wedi galw am newidiadau cyfreithiol ynghylch hyn. Cyn COVID-19, mi oedd Llywodraeth Cymru wedi ymgynghori ar ganllawiau statudol drafft, a rheoliadau i fynd i'r afael â phryderon y comisiynydd, ond ym mis Mehefin fe gyhoeddodd y Gweinidog Addysg nad oedd modd cwblhau'r gwaith a oedd wedi'i gynllunio o fewn tymor y Senedd yma. Ym mis Medi mi wnaeth y comisiynydd ddweud ei bod hi'n bwriadu defnyddio ei phwerau statudol am y tro cyntaf i adolygu camau gweithredu Llywodraeth Cymru yn y maes yma. Dwi'n cefnogi hyn ac yn credu bod y comisiynydd wedi bod yn amyneddgar iawn, iawn efo hyn oll—yn rhy amyneddgar, efallai—ac y byddai gweithredu cynt ac adolygiad cynt gan y comisiynydd wedi arwain at y gwelliant sydd ei angen.
Yn anffodus, maes arall y mae Llywodraeth Cymru wedi penderfynu peidio â gweithredu yn ei gylch ydy'r angen i athrawon mewn ysgolion annibynnol gofrestru efo Cyngor y Gweithlu Addysg. Mi fyddwn ni i gyd yn cofio am y pennaeth mewn ysgol yn Rhuthun a gafodd ei ddiarddel o'i swydd ar ôl i adroddiad ganfod bod y disgyblion yno mewn peryg o niwed oherwydd methiannau mewn diogelu plant. Mae ymestyn y gyfraith sydd yn rhoi dyletswydd ar ysgolion preifat yn ogystal ag ysgolion y wladwriaeth i gofrestru eu hathrawon yn un ffordd o geisio osgoi methiannau difrifol fel hyn i'r dyfodol, ond mae'r gweithredu ar hyn hefyd wedi'i wthio ymlaen i'r Senedd nesaf, ac unwaith eto, mae'r comisiynydd wedi cyhoeddi y bydd hi'n defnyddio ei hawliau statudol er mwyn adolygu gweithredoedd Llywodraeth Cymru yn y maes hwn.
Dwi'n gwybod bod yr argyfwng iechyd yn golygu bod yn rhaid rhoi heibio rhai materion deddfwriaethol, ond materion syml fyddai'r rhain, ac mae'n rhaid cwestiynu doethineb gadael y ddau fater yma ar y bwrdd pan fod lles plant Cymru yn un o brif flaenoriaethau'r Llywodraeth a'r Senedd hon. Mae'r comisiynydd yn mynd i ddefnyddio ei phwerau statudol efo dau fater, sy'n ddau fater o bryder i bawb yn y Senedd, ac mae'n fater o bryder ei bod hi'n gorfod mynd i'r pen draw i ddefnyddio ei phwerau statudol.
Cyn cloi, hoffwn i jest dynnu sylw at adroddiad y comisiynydd o'r enw 'Dim Drws Anghywir', a'r angen i fyrddau partneriaethol rhanbarthol sicrhau na fydd unrhyw blentyn neu deulu yn cwympo rhwng dwy stôl wrth chwilio am gymorth ar gyfer iechyd meddwl a materion ymddygiad. Mae hwn yn adroddiad pwysig, ac mae angen cadw'r ffocws ar y gwaith yma. Mae'r maniffesto, 'Hapus, iach a diogel', o ddiddordeb hefyd, efo rhai o'r syniadau'n sicr yn cyd-fynd efo blaenoriaethau Plaid Cymru. Bydd yna gyfle i drafod rhai o'r materion sydd ym maniffesto'r comisiynydd plant yn ystod ein dadl ar addysg yn y Senedd yfory, felly wna i ddim ymhelaethu ar hynny.
Mae'r adroddiad sydd ger ein bron ni heddiw yn cwmpasu cyfnod oedd cyn yr argyfwng COVID i bob pwrpas, sef o 1 Ebrill 2019 tan ddiwedd Mawrth 2020. Mi fydd yr adroddiad nesaf yn cwmpasu cyfnod anodd iawn y COVID, ac mae'n debyg y bydd o o naws gwahanol ac yn canolbwyntio ar faterion fydd wedi dod i'n sylw o'r newydd yn ystod yr argyfwng COVID, neu yn cael eu tanlinellu o'r newydd fel materion o bwys. Ond mae'n bwysig cadw sylw a chadw pwyslais ar y materion sydd yn yr adroddiad yma hefyd. Hoffwn i ddiolch i'r comisiynydd a'i thîm am y cydweithio sydd wedi bod rhyngom ni, a dwi'n edrych ymlaen am gyfnod o gydweithio pellach yn ystod gweddill tymor y Senedd yma.
Thank you, Chair, and thank you for the opportunity to discuss this report and thank you for the work that the children's commissioner does to try and improve the lives of children and young people in Wales. There is no doubt that the COVID-19 crisis has changed the lives of the children of Wales in a dramatic manner, with schools and childcare settings closed for long periods of time, lectures and lessons delivered online, playgrounds closed and major restrictions on opportunities to socialise. And it's no surprise that there's been more demand than ever before for the Childline service, and there are major concerns as to how the pandemic is impacting the mental health of children and young people in the present and in the longer term.
Although COVID-19 may have changed the lives of the children of Wales forever, one could argue that many of the issues contained within this report—this latest annual report—tell the same old stories, unfortunately. The report includes a broad range of well-established concerns on the quality of mental health services for children, children continuing to live in poverty and children in care not receiving the specialist care that they need. These are some of the complex issues that impact the lives of children and young people and are likely to have been exacerbated by COVID-19.
And one could argue that the need to ensure that the Welsh Government's policy approaches are successful is more important than ever before. We therefore need to implement the 18 detailed and sensible recommendations made by the commissioner across a range of specific areas: in terms of residential care for children with complex needs, in terms of personal advisers for young people leaving care, reforms to corporate parenting, support for young offenders and strengthening child protection measures. These are just a few examples. There are many very practical recommendations contained in this report that could make great differences to particular groups of children and young people.
There is one area that is a cause of specific concern, namely elective home education, an issue the commissioner has made recommendations on in her past four annual reports—that's four annual reports. She has called for some legal changes in this area. Now, prior to COVID-19, the Welsh Government had consulted on statutory guidance and regulations to tackle the commissioner's concerns, but in June the education Minister announced that that work couldn't be completed within this Senedd term. In September the commissioner stated that she does intend to use her statutory powers for the very first time to review the actions of Welsh Government in this area. I support this and I believe that the commissioner has been very patient indeed on this issue—too patient, perhaps—and that swifter action and a swifter review from the commissioner would have led to the improvement that we need to see.
Unfortunately, another area that the Welsh Government has decided not to take action on is the need for teachers in independent schools to register with the Education Workforce Council. We will all recall the headteacher in a Ruthin school who was sacked from his post after a report discovered that pupils there were at risk of harm because of failings in child protection. Extending the law that places a duty on private schools as well as state schools to register their teachers is one way of seeking to avoid such serious failings for the future, but action on this too has been pushed on to the next Senedd, and once again, the commissioner has stated that she will use her statutory powers in order to review the actions of the Welsh Government in this area.
I know that this public health crisis means that we must shelve some legislative issues, but these would have been quite simple issues to deal with, and one has to question the wisdom of leaving both of these issues on the table when the well-being of the children of Wales is one of the main priorities of this Government and this Senedd. The commissioner will use her statutory powers on two issues, and they are two issues of concern for everyone in the Senedd, and it's a cause of concern that she has to use those statutory powers.
Before I conclude, I would just like to draw attention to the commissioner's report 'No Wrong Door' and the need for regional boards to ensure that no child or family will fall through the net in seeking support for mental health and behavioural issues. This is a very important report, and we need to maintain a focus on this work. The 'Happy, healthy and safe' manifesto is also of interest, with some of the ideas certainly corresponding to Plaid Cymru's priorities. There'll be an opportunity to discuss some of the issues contained within the children commissioner's manifesto in our debate on education tomorrow, so I won't expand on that.
The report before us today does include a period prior to the COVID period, from 1 April 2019 to the end of March 2020. Now, the next report will deal with a very difficult COVID period, and it's likely to have a very different flavour and will focus on issues that will have emerged anew during the COVID crisis, or that have been highlighted anew as issues that are of some importance. But it's important that we maintain a focus on those issues in this report too. I'd like to thank the commissioner and her team for the collaboration between us, and I look forward to further collaboration during the rest of this Senedd term.
And the Minister to reply to the debate. Can we unmute the Minister, please? There we are. Minister.
A'r Gweinidog i ymateb i'r ddadl. Allwn ni ddad-dawelu'r Gweinidog, os gwelwch yn dda? Dyna ni. Gweinidog.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer and thank you very much for the contributions to the debate today and the support that has been shown for children's rights. As we know, children's rights are entitlements—entitlements that each and every child and young person in Wales should know about and should be supported in realising.
Thank you to Laura Anne Jones and to Siân Gwenllian for speaking so powerfully and sensitively about the needs of children and young people in Wales. Laura Anne Jones in particular drew attention to young carers, and I really think that this is an area that is of great concern to us all. I was very pleased that we were able to announce an extra £1 million today to help carers, including young carers, with some of the small items that they may need to help them manage, because as Laura Anne Jones said, we know that this pandemic, this period, has been a very difficult time for carers and particularly for young carers, and I know she referred to the survey that had recently been done. I was also pleased to be able to give £55,000 for psychological help for carers earlier on in the pandemic because I know that the strain on their mental health has been very extreme during this period.
I'm also pleased that we are pursuing the issue of identity cards for young carers. I think that that is something that will help enormously and we have a number of local authorities who are now using identity cards in order to make life easier for young carers. Because one of the things that young carers have told us is that they feel very strongly that they don't want to tell every new person the whole history of what has happened to them every time they meet somebody, and in school they need to be able to have a card that will help them. It will help them when they go to the chemist, when they go to get medicine for the people that they care for, and, in fact, there's so many ways that a card can help that I think that's another way that we will be able to help young carers.
I've met many groups of young carers, both while I've been doing this job and previously, and you had to pay a huge tribute to them in terms of what they do in order to keep families going, often. So, thank you very much, Laura Anne Jones, for highlighting that in your contribution and also drawing attention to the fact that this is an area that the children's commissioner also feels very strongly about. It's very impressive that Monmouthshire are encouraging particular young carers to apply for apprenticeships.
As well as young carers, I know that Laura Anne Jones mentioned mental health and the mental health of children during this period, and that's been mentioned in the debate a lot this afternoon. I think we're all aware of how mental health is one of the real areas that we've got huge concern about, and we certainly all welcome now the appointment of a Minister with responsibility for mental health, which does show the priority that the Government is giving to that area.
Siân Gwenllian really vividly described how coronavirus has changed the lives of children dramatically. She described all that has been lost, and we know that for many vulnerable children whose lives are held together by school, by outside activities, by the support they get from youth clubs, from youth workers and from many other services—that all that scaffolding has gone and this has been, I think, a very difficult experience. So, thank you, Siân, for describing that so vividly about what children are experiencing and reminding us about what we have to do and what we have to concentrate on to try to mitigate this as much as we possibly can. Certainly, the Government has had the rights of children high at the top of their agenda, and I think you will have seen in the steps that we've taken and that the First Minister has put before you today—you've seen that children have been right at the forefront in terms of keeping as many children in schools as we can, keeping childcare open, keeping playgrounds open, acknowledging the importance of play. All those things are there for children and they have been at the very top of our agenda.
Siân Gwenllian referred to the 18 recommendations that the children's commissioner has put forward, and the First Minister will respond to those by 30 November, but as I said in my opening remarks, we wanted to hear what Members said in this debate, so that we can then respond fully, taking into account what Members have said. Siân Gwenllian referred to elective home education and safeguarding in independent schools, and as I said in my opening remarks, because the Commissioner is using her statutory powers to review these areas, I won't be commenting on those until the Government responds to her review. But Siân Gwenllian has highlighted the issues very powerfully, I think, in her response. So, thank you very much for those contributions.
Just to conclude, while I am proud of the commitment the Welsh Government has made and is making to children's rights, I do know that we can and we must do more to ensure that children all know about their rights, how to access those rights, and how to challenge when they're not receiving those rights. So, we have a big job of awareness and of reaching out to children. The children's commissioner is an absolutely vital partner in this endeavour, and has a hugely important role in holding the Government to account. As we've said, this year has been a challenge for so many children and young people, and of course, this may continue for some time. That's why we have to have children's rights at the absolute forefront of everything we're doing. Children's rights and improving experiences for our children and young people has been at the heart of our responses to the pandemic, and I'd like to remind Members about the free school meals provision over the holiday period that we are providing, the improvements to the mental health services that we have carried out, and working with the commissioner to listen directly to the voices of children. So, thank you very much again for your contributions to this debate. It's a very important debate. It came after another very important debate, but I think the two debates are very closely linked, because children's rights must be at the heart of how we respond to this pandemic. Thank you very much.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro a diolch yn fawr am y cyfraniadau i'r ddadl heddiw a'r gefnogaeth sydd wedi ei dangos i hawliau plant. Fel y gwyddom ni, mae gan blant hawliau—hawliau y dylai pob plentyn a pherson ifanc yng Nghymru wybod amdanyn nhw a chael cefnogaeth i'w gwireddu.
Diolch i Laura Anne Jones ac i Siân Gwenllian am siarad mewn ffordd mor bwerus a sensitif ynghylch anghenion plant a phobl ifanc yng Nghymru. Tynnodd Laura Anne Jones sylw yn arbennig at ofalwyr ifanc, ac rwyf i wir yn credu bod hwn yn faes sy'n peri pryder mawr i bob un ohonom ni. Roeddwn i'n falch iawn ein bod ni wedi gallu cyhoeddi £1 miliwn ychwanegol heddiw i helpu gofalwyr, gan gynnwys gofalwyr ifanc, gyda rhai o'r eitemau bach y gallai fod eu hangen arnyn nhw i'w helpu i ymdopi, oherwydd fel y dywedodd Laura Anne Jones, rydym ni'n gwybod bod y pandemig hwn, y cyfnod hwn, wedi bod yn gyfnod anodd iawn i ofalwyr ac yn arbennig i ofalwyr ifanc, ac rwy'n gwybod ei bod hi wedi cyfeirio at yr arolwg a oedd wedi ei gyflawni yn ddiweddar. Roeddwn i hefyd yn falch o allu rhoi £55,000 ar gyfer cymorth seicolegol i ofalwyr yn gynharach yn y pandemig gan fy mod i'n gwybod bod y straen ar eu hiechyd meddwl wedi bod yn eithafol iawn yn ystod y cyfnod hwn.
Rwyf i hefyd yn falch ein bod ni'n mynd ar drywydd cardiau adnabod i ofalwyr ifanc. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a fydd yn helpu'n aruthrol ac mae gennym ni nifer o awdurdodau lleol erbyn hyn sy'n defnyddio cardiau adnabod er mwyn gwneud bywyd yn haws i ofalwyr ifanc. Oherwydd un o'r pethau y mae gofalwyr ifanc wedi ei ddweud wrthym ni yw eu bod yn teimlo'n gryf iawn nad ydyn nhw eisiau dweud wrth bob person newydd holl hanes yr hyn sydd wedi digwydd iddyn nhw bob tro y byddan nhw'n cwrdd â rhywun, ac yn yr ysgol mae angen iddyn nhw allu bod â cherdyn a fydd yn eu helpu. Bydd yn eu helpu pan fyddan nhw'n mynd at y fferyllydd, pan fyddan nhw'n mynd i gael meddyginiaeth ar gyfer y bobl y maen nhw'n gofalu amdanyn nhw, ac, mewn gwirionedd, mae cymaint o ffyrdd y gall cerdyn helpu, fy mod i o'r farn bod hynny yn ffordd arall y byddwn ni'n gallu helpu gofalwyr ifanc.
Rwyf i wedi cyfarfod â llawer o grwpiau o ofalwyr ifanc, wrth i mi wneud y gwaith hwn ac yn flaenorol, ac roedd yn rhaid i chi dalu teyrnged enfawr iddyn nhw o ran yr hyn maen nhw'n ei wneud er mwyn cadw teuluoedd i fynd, yn aml. Felly, diolch yn fawr iawn, Laura Anne Jones, am dynnu sylw at hynny yn eich cyfraniad a hefyd am dynnu sylw at y ffaith bod hwn yn faes y mae'r comisiynydd plant yn teimlo'n gryf iawn yn ei gylch hefyd. Mae'n drawiadol iawn bod Sir Fynwy yn annog gofalwyr ifanc penodol i wneud cais am brentisiaethau.
Yn ogystal â gofalwyr ifanc, rwy'n gwybod bod Laura Anne Jones wedi sôn am iechyd meddwl ac iechyd meddwl plant yn ystod y cyfnod hwn, ac mae hynny wedi ei grybwyll dipyn yn y ddadl y prynhawn yma. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn ymwybodol o'r ffordd y mae iechyd meddwl yn un o'r meysydd gwirioneddol y mae gennym ni bryder enfawr yn ei gylch, ac yn sicr, rydym ni i gyd yn croesawu penodiad Gweinidog sy'n gyfrifol am iechyd meddwl bellach, sy'n dangos y flaenoriaeth y mae'r Llywodraeth yn ei rhoi i'r maes hwnnw.
Disgrifiodd Siân Gwenllian yn glir iawn sut y mae'r coronafeirws wedi newid bywydau plant yn ddramatig. Disgrifiodd hi bopeth sydd wedi ei golli, ac rydym ni'n gwybod, i lawer o blant sy'n agored i niwed y mae eu bywydau yn cael eu cynnal gan yr ysgol, gan weithgareddau allanol, gan y cymorth maen nhw'n ei gael gan glybiau ieuenctid, gan weithwyr ieuenctid a gan lawer o wasanaethau eraill—fod yr holl strwythur hynny wedi mynd a bod hyn, yn fy marn i, wedi bod yn brofiad anodd iawn. Felly, diolch, Siân, am ddisgrifio hynny mor glir o ran profiad y plant ac am ein hatgoffa ni ynghylch yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud a'r hyn y mae'n rhaid i ni ganolbwyntio arno i geisio lliniaru hyn gymaint ag y gallwn ni. Yn sicr, mae hawliau plant wedi bod yn uchel ar frig agenda'r Llywodraeth, ac rwy'n credu y byddwch chi wedi gweld yn y camau yr ydym ni wedi eu cymryd ac y mae'r Prif Weinidog wedi eu rhoi ger eich bron heddiw—rydych chi wedi gweld bod plant wedi bod yn flaenoriaeth lwyr o ran cadw cynifer o blant yn yr ysgol ag y gallwn ni, cadw gofal plant ar agor, cadw meysydd chwarae ar agor, cydnabod pwysigrwydd chwarae. Mae'r holl bethau hynny yno i blant ac maen nhw wedi bod ar frig ein hagenda.
Cyfeiriodd Siân Gwenllian at y 18 argymhelliad y mae'r comisiynydd plant wedi eu cyflwyno, a bydd y Prif Weinidog yn ymateb iddyn nhw erbyn 30 Tachwedd, ond fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, roeddem ni'n awyddus i glywed yr hyn yr oedd gan yr Aelodau i'w ddweud yn y ddadl hon, er mwyn i ni allu ymateb wedyn yn llawn, gan ystyried yr hyn y mae'r Aelodau wedi ei ddweud. Cyfeiriodd Siân Gwenllian at addysg ddewisol yn y cartref a diogelu mewn ysgolion annibynnol, ac fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, oherwydd bod y Comisiynydd yn defnyddio ei phwerau statudol i adolygu'r meysydd hyn, ni fyddaf i'n gwneud sylwadau arnyn nhw nes y bydd y Llywodraeth yn ymateb i'w hadolygiad. Ond mae Siân Gwenllian wedi tynnu sylw at y materion yn bwerus iawn, yn fy marn i, yn ei hymateb. Felly, diolch yn fawr am y cyfraniadau hynny.
I gloi, er fy mod i'n falch o'r ymrwymiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud ac yn ei wneud i hawliau plant, rwyf i yn gwybod y gallwn ni, a bod yn rhaid i ni, wneud mwy i sicrhau bod pob plentyn yn ymwybodol o'i hawliau, sut i weithredu ar yr hawliau hynny, a sut i herio pan nad ydyn nhw'n cael yr hawliau hynny. Felly, mae gennym ni waith mawr i godi ymwybyddiaeth ac i estyn allan i blant. Mae'r comisiynydd plant yn bartner cwbl hanfodol yn yr ymdrech hon, ac mae ganddi swyddogaeth bwysig iawn o ran dwyn y Llywodraeth i gyfrif. Fel yr ydym ni wedi ei ddweud, mae eleni wedi bod yn her i gynifer o blant a phobl ifanc, ac wrth gwrs, gall hyn barhau am gryn amser. Dyna pam mae'n rhaid i ni gadw hawliau plant yn flaenoriaeth ym mhob dim yr ydym ni'n ei wneud. Mae hawliau plant a gwella profiadau i'n plant a'n pobl ifanc wedi bod yn ganolog i'n hymatebion i'r pandemig, a hoffwn i atgoffa'r Aelodau am y ddarpariaeth prydau ysgol am ddim yr ydym ni'n ei darparu dros gyfnod y gwyliau, y gwelliannau i'r gwasanaethau iechyd meddwl yr ydym ni wedi eu cyflawni, a gweithio gyda'r comisiynydd i wrando ar leisiau plant yn uniongyrchol. Felly, diolch yn fawr iawn i chi unwaith eto am eich cyfraniadau i'r ddadl hon. Mae'n ddadl bwysig iawn. Daeth ar ôl dadl bwysig iawn arall, ond rwyf i'n credu bod cysylltiad agos iawn rhwng y ddwy ddadl, oherwydd bod yn rhaid i hawliau plant fod yn ganolog i'r ffordd yr ydym ni'n ymateb i'r pandemig hwn. Diolch yn fawr iawn.
Thank you, Minister. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I do see a Member objecting, so I defer voting on this item until voting time.
Diolch, Gweinidog. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rwyf i yn gweld Aelod yn gwrthwynebu, felly gohiriaf y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
In accordance with Standing Order 34.14D, there will be a break of at least five minutes before voting time commences. IT support will be on hand to help with any issues during this time.
Yn unol â Rheol Sefydlog 34.14D, bydd toriad o bum munud neu fwy cyn i'r cyfnod pleidleisio ddechrau. Bydd cymorth TG wrth law i helpu gydag unrhyw broblemau yn ystod y cyfnod hwn.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:13.
Plenary was suspended at 19:13.
Ailymgynullodd y Senedd am 19:19, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 19:19, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd, felly, y cyfnod pleidleisio heno. Mae'r bleidlais gyntaf ar y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol etc.) (Cymru) (Diwygio) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 45, dau yn ymatal, pedwar yn erbyn. Ac, felly, mae'r cynnig wedi'i gymeradwyo.
That brings us to voting time. And the first vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) (Amendment) Regulations 2020. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 45, two abstentions and four against. And, therefore, the motion is agreed.
Eitem 7 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol etc.) (Cymru) (Diwygio) 2020: O blaid: 45, Yn erbyn: 4, Ymatal: 2
Derbyniwyd y cynnig
Item 7 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) (Amendment) Regulations 2020: For: 45, Against: 4, Abstain: 2
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 18) (Bangor) 2020. Galwaf am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. O blaid 37, naw yn ymatal, chwech yn erbyn. Ac, felly, mae'r rheoliadau wedi eu cymeradwyo.
The next vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 18) (Bangor) Regulations 2020. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. In favour 37, nine abstentions and six against. And, therefore, the regulations are agreed.
Eitem 8 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 18) (Bangor) 2020: O blaid: 37, Yn erbyn: 6, Ymatal: 9
Derbyniwyd y cynnig
Item 8 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 18) (Bangor) Regulations 2020: For: 37, Against: 6, Abstain: 9
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar y Rheoliadau Mangreoedd a Cherbydau Di-fwg (Cymru) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. O blaid 45, tri yn ymatal, tri yn erbyn. O blaid 46—mae'n ddrwg gen i—tri yn ymatal, tri yn erbyn. Ac, felly, mae'r rheoliadau wedi eu cymeradwyo.
The next vote is on the Smoke-free Premises and Vehicles (Wales) Regulations 2020. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. In favour 45, three abstentions and three against. In favour 46—I do apologise—three abstentions and three against. And, therefore, the regulations are agreed.
Eitem 10 - Rheoliadau Mangreoedd a Cherbydau Di-fwg (Cymru) 2020: O blaid: 46, Yn erbyn: 3, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
Item 10 - The Smoke-free Premises and Vehicles (Wales) Regulations 2020: For: 46, Against: 3, Abstain: 3
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar y ddadl ar y coronafeirws, ac fe fyddwn ni'n pleidleisio ar welliannau yn gyntaf. Gwelliant 3 yw'r gwelliant cyntaf i bleidleisio arno, ac mae'r gwelliant hynny wedi'i gyflwyno yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, un yn ymatal, 37 yn erbyn. Ac, felly, mae'r gwelliant wedi'i wrthod.
The next vote is on the debate on coronavirus, and we will vote on the amendments first. The first vote is on amendment 3, and that amendment was tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 13, one abstention, 37 against. And, therefore, the amendment is not agreed.
Dadl: Coronafeirws - Gwelliant 3 - cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 13, Yn erbyn: 37, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
Debate: Coronavirus - Amendment 3 - tabled in the name of Darren Millar: For: 13, Against: 37, Abstain: 1
Amendment has been rejected
Gwelliant 4 yw'r gwelliant nesaf, ac mae'r gwelliant hynny wedi'i gyflwyno yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 18, 30 yn ymatal, pedwar yn erbyn. Ac, felly, mae'r gwelliant wedi ei dderbyn.
Amendment 4 is our next amendment, and amendment 4 was tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 18, 30 abstentions, four against. And, therefore, the amendment is agreed.
Dadl: Coronafeirws - Gwelliant 4 - cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 18, Yn erbyn: 4, Ymatal: 30
Derbyniwyd y gwelliant
Debate: Coronavirus - Amendment 4 - tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 18, Against: 4, Abstain: 30
Amendment has been agreed
Gwelliant 5 yw'r gwelliant nesaf, a'r gwelliant hynny wedi ei gyflwyno yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, 36 yn ymatal, saith yn erbyn. Ac, felly, mae'r gwelliant wedi ei gymeradwyo.
Amendment 5 is the next amendment, and it was tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 10, 36 abstentions, seven against. And, therefore, the amendment is agreed.
Dadl: Coronafeirws - Gwelliant 5 - cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 10, Yn erbyn: 7, Ymatal: 36
Derbyniwyd y gwelliant
Debate: Coronavirus - Amendment 5 - tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 10, Against: 7, Abstain: 36
Amendment has been agreed
Gwelliant 8 yw'r gwelliant nesaf. Mae'r gwelliant hynny yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 20, 29 yn ymatal, pedwar yn erbyn. Mae gwelliant 8 wedi ei gymeradwyo.
Amendment 8 is the next amendment, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 20, 29 abstentions, four against. Amendment 8 is agreed.
Dadl: Coronafeirws - Gwelliant 8 - cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 20, Yn erbyn: 4, Ymatal: 29
Derbyniwyd y gwelliant
Debate: Coronavirus - Amendment 8 - tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 20, Against: 4, Abstain: 29
Amendment has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf, felly, ar y cynnig wedi ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans a Siân Gwenllian.
The next vote is on the motion as amended, tabled in the name of Rebecca Evans and Siân Gwenllian.
Cynnig NNDM7441 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd
1. Yn cydnabod difrifoldeb y sefyllfa a grëwyd gan y niferoedd cynyddol o achosion a difrifoldeb COVID-19 yng Nghymru a’r niferoedd cynyddol o bobl sydd yn yr ysbyty ac mewn Unedau Gofal Dwys o ganlyniad;
2. Yn cytuno y dylid cyflwyno ‘cyfnod atal byr’, fel y cynigiwyd gan y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau (SAGE) a Grŵp Cynghori Technegol Llywodraeth Cymru, er mwyn gostwng yr R, lleihau cadwyni o drosglwyddiadau pellach, cyfyngu i’r eithaf ar glystyrau o haint yn y gymuned a chryfhau’r system Profi Olrhain Diogelu ymhellach;
3. Yn cytuno bod rhaid i gyfnod atal byr gael ei seilio ar gymorth ychwanegol i ddiogelu ffyrdd o fyw a llesiant ac yn nodi’r ddarpariaeth o gymorth ariannol brys a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru ar gyfer busnesau yr effeithiwyd arnynt gan y cyfnod atal byr.
4. Yn cytuno y dylid defnyddio'r capasiti presennol yn llawn ac y dylai'r adnoddau ychwanegol sy'n angenrheidiol gael eu darparu fel mater o frys i system profi olrhain diogelu Cymru er mwyn sicrhau bod yr holl ganlyniadau'n cael eu dychwelyd a bod timau olrhain yn cael gwybod am ganlyniadau positif o fewn 24 awr i gynnal prawf.
5. Yn cytuno y dylid defnyddio'r cyfnod atal byr fel cyfle i gynllunio a gweithredu cyfres newydd o ymyriadau yn seiliedig ar strategaeth lle bwriedir cael dim achosion o COVID-19 neu ddileu COVID-19 sy'n ceisio osgoi'r angen am donnau olynol o gyfyngiadau symud dros dro, gan ddefnyddio'r gwersi arfer gorau o Gymru ac yn rhyngwladol mewn meysydd fel, er heb fod yn gyfyngedig i: brofion torfol a rheolaidd gan gynnwys profi cysylltiadau asymptomatig; awyru; atal achosion rhag cael eu mewnforio o'r tu allan i Gymru; cymorth a chyngor ymarferol ac ariannol ar gyfer y rhai y mae angen iddynt ynysu; cyfathrebu cyhoeddus clir a chyson; ac ymestyn gwisgo mwgwd i sefyllfaoedd eraill.
6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i adolygu ei pholisïau rheoli heintiau mewn ysbytai ar gyfer atal heintiau COVID-19 a geir mewn ysbytai ac ystyried sefydlu safleoedd dynodedig lle bwriedir cael dim achosion o COVID-19 i hwyluso triniaeth amserol a diogel ar gyfer canser ac anhwylderau eraill sy'n bygwth bywyd.
Motion NNDM7441 as amended:
To propose that the Senedd
1. Recognises the seriousness of the position created by growing numbers of cases and of COVID-19 in Wales and the increasing number of people in hospitals and Intensive Care Units as a result;
2. Agrees that a short ‘fire break’ period as proposed by SAGE and the WG Technical Advisory Group should be introduced to bring down R, reduce chains of onward transmission, minimise clusters of infection in the community and to further strengthen the Test Trace Protect system;
3. Agrees that a firebreak must be underpinned by additional support to protect livelihoods and wellbeing and notes the provision of emergency financial support brought forward by the Welsh Government for businesses impacted by the firebreak.
4. Agrees that existing capacity should be fully utilised and that the additional resources that are necessary should be provided as a matter of urgency to the Welsh test trace protect system to ensure that all results are returned and tracing teams notified of positive results within 24 hours of a test.
5. Agrees that the firebreak should be used as an opportunity to plan and implement a new set of interventions based on a Zero COVID or elimination strategy which aims to avoid the necessity for successive waves of lockdowns, drawing upon the lessons of best practice from within Wales and internationally in areas such as, though not limited to: mass and routine testing including testing asymptomatic contacts; ventilation; preventing importation of cases from outside Wales; practical and financial support and advice for those needing to isolate; clear and consistent public communication; and extending mask-wearing to other settings.
6. Calls on the Welsh Government to review its hospital infection control policies for preventing hospital-acquired infections of COVID-19 and to consider establishing designated COVID-19 free sites to facilitate timely and secure treatment for cancer and other life-threatening illnesses.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, neb yn ymatal, 16 yn erbyn. Ac, felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions, 16 against. And, therefore, the motion as amended is agreed.
Dadl: Coronafeirws - Cynnig fel y’i diwygiwyd - O blaid: 37, Yn erbyn: 16, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Debate: Coronavirus - Motion as amended - For: 37, Against: 16, Abstain: 0
Motion as amended agreed
Mae'r bleidlais olaf ar adroddiad blynyddol y comisiynydd plant. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 49, tri yn ymatal, un yn erbyn. Ac, felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
The final vote is on the debate on the children's commissioner's annual report. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 49, three abstentions, one against. And, therefore, the motion is agreed.
Adroddiad Blynyddol Comisiynydd Plant Cymru 2019-20: O blaid: 49, Yn erbyn: 1, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig
Children's Commissioner for Wales Annual Report 2019-20: For: 49, Against: 1, Abstain: 3
Motion has been agreed
Dyna ni. Dyna orffen y pleidleisiau, a dyna orffen ein gwaith am y dydd heddiw.
That concludes voting for today, and that brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:30.
The meeting ended at 19:30.