Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
01/07/2020Cynnwys
Contents
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 11:00 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 11:00 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar eich agenda. Dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn gymwys i'r cyfarfod hwn, a'r cyfyngiadau amser o ran hyd cwestiynau a gaiff eu cymhwyso i'r cyfarfod yma.
Welcome, all, to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. A Plenary meeting held by video-conference in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary apply to this meeting, as do the time limits on questions that will be applied to this meeting.
Felly, yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y bore yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Caroline Jones.
So, the first item on our agenda this morning is questions to the First Minister, and the first question is from Caroline Jones.
Caroline, if you can wait for your microphone to be unmuted. You need to unmute your microphone, Caroline.
Caroline, os gallwch chi aros i'ch meicroffon gael ei ddad-dawelu. Mae angen i chi ddad-dawelu eich meicroffon, Caroline.
Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan Gymru'r adnoddau i ymdrin â phandemig yn y dyfodol? OQ55394
1. What steps is the Welsh Government taking to ensure Wales is equipped to deal with future pandemics? OQ55394
Diolch, Llywydd. I thank the Member for that question. The Welsh Government leads a set of local resilience arrangements and participates in UK-wide networks that, together, focus on public protection and pandemic preparedness.
Diolch, Llywydd. Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae Llywodraeth Cymru yn arwain cyfres o drefniadau cydnerthedd lleol ac yn cymryd rhan mewn rhwydweithiau DU gyfan sydd, gyda'i gilydd, yn canolbwyntio ar ddiogelu'r cyhoedd a bod yn barod ar gyfer pandemig.
Thank you, First Minister. I'm sure that you will agree that we were woefully unprepared for COVID-19. Despite SARS and MERS, our pandemic planning was still based upon an outbreak of influenza. However, our planning still neglected to prioritise testing capacity. This current pandemic has shown that those countries that had testing capacity early on made it through the initial outbreak relatively unscathed.
Leading virologists have warned that other unknown viruses could threaten us in future as climate change and population growth force humans into closer contact with wildlife. As with this coronavirus, we have to test and isolate the infected, and we can't afford to quarantine everyone. First Minister, what plans does your Government have to ensure that Wales has sufficient lab capacity to conduct tens of thousands of reverse transcription polymerase chain reaction tests on a daily basis? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno ein bod ni wedi ein tanbaratoi'n druenus ar gyfer COVID-19. Er gwaethaf SARS a MERS, roedd ein cynllunio ar gyfer pandemig yn dal i fod yn seiliedig ar achosion o'r ffliw. Fodd bynnag, fe wnaeth ein gwaith cynllunio barhau i fethu â blaenoriaethu capasiti profi. Mae'r pandemig presennol hwn wedi dangos bod y gwledydd hynny a oedd â chapasiti profi yn gynnar wedi llwyddo i fynd drwy'r argyfwng cychwynnol yn gymharol ddiogel.
Mae firolegwyr blaenllaw wedi rhybuddio y gallai feirysau anhysbys eraill ein bygwth ni yn y dyfodol wrth i'r newid yn yr hinsawdd a thwf y boblogaeth orfodi pobl i gysylltiad agosach â bywyd gwyllt. Yn yr un modd â'r coronafeirws hwn, mae'n rhaid i ni brofi ac ynysu'r rhai sydd wedi'u heintio, ac allwn ni ddim fforddio i roi pawb dan gwarantin. Prif Weinidog, pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i sicrhau bod gan Gymru ddigon o gapasiti labordy i gynnal degau o filoedd o brofion gwrthdro o ran adwaith cadwynol polymerasau yn feunyddiol? Diolch.
Llywydd, I thank Caroline Jones for that question, and I agree with what she said about the changing nature of the threats that we see on a global scale and the need for us to be alert to them. It is why we have our own Wales response plan. It's why we work through our local resilience forums, and then that we are linked into the UK structures as well. The four nations' chief medical officer meetings, the fact that emergency planning leads meet as a group across the four nations: all of those things mean that we are playing our part in the efforts that are needed across the United Kingdom to be well prepared for the future and to put those things in place that will make us resilient for any future events of this sort that we may need to face.
Llywydd, hoffwn ddiolch i Caroline Jones am y cwestiwn yna, ac rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd am natur newidiol y bygythiadau yr ydym ni'n eu gweld ar raddfa fyd-eang a'r angen i ni fod yn effro iddyn nhw. Dyna pam mae gennym ni ein cynllun ymateb ein hunain ar gyfer Cymru. Dyna pam yr ydym ni'n gweithio drwy ein fforymau lleol Cymru Gydnerth, ac yna ein bod ni'n gysylltiedig â strwythurau'r DU hefyd. Cyfarfodydd prif swyddogion meddygol y pedair gwlad, mae'r ffaith bod arweinyddion cynllunio ar gyfer argyfwng yn cyfarfod fel grŵp ar draws y pedair gwlad: mae'r holl bethau hynny'n golygu ein bod ni'n chwarae ein rhan yn yr ymdrechion sydd eu hangen ar draws y Deyrnas Unedig i fod yn gwbl barod ar gyfer y dyfodol ac i roi'r pethau hynny ar waith a fydd yn ein gwneud ni'n gryf ar gyfer unrhyw ddigwyddiadau o'r math hwn yn y dyfodol y gallai fod angen i ni eu hwynebu.
Good morning, Llywydd. Good morning, First Minister. Picking up on Caroline's point, of course, none of us were prepared for this pandemic, and I think that we, as a world, have learned some very significant lessons about what happens when you impinge on nature and how we can all respond. And, of course, the point that Caroline has raised about the testing capacity is vitally important, and I know that you acknowledge that. But whilst we may have been caught on the hop in terms of the general pandemic, we have had now months to start getting our testing regime in place and working. Yet, figures produced yesterday show that little over a fifth of the daily testing capacity in Wales has been utilised, and for the seventh week in a row there was a slow-down on testing for healthcare workers. Additionally, we are still waiting 48, sometimes 72, hours for tests to come back. And the point made before, which I think we'd all agree with, is that we need to get people back into the workplace, back out into their real lives, as soon as possible if they're self-isolating because people around them or they have symptoms.
So, First Minister, what are you going to be able to do to ensure that we have a comprehensive and responsive testing regime that can move forward, that can deliver for Wales? How will you change things to improve it? How will you ensure that this testing regime is fit for any purpose that might be thrown at us with any other pandemics that may come our way?
Bore da, Llywydd. Bore da, Prif Weinidog. Gan ddilyn pwynt Caroline, wrth gwrs, nid oedd yr un ohonom ni'n barod ar gyfer y pandemig hwn, ac rwy'n credu ein bod ni, fel byd, wedi dysgu rhai gwersi arwyddocaol iawn am yr hyn sy'n digwydd pan fyddwch chi'n gwrthdaro â natur a sut y gallwn ni i gyd ymateb. Ac, wrth gwrs, mae'r pwynt y mae Caroline wedi'i godi am y capasiti profi yn hanfodol bwysig, a gwn eich bod chi'n cydnabod hynny. Ond er ein bod ni wedi ein dal ar gamfa o ran y pandemig cyffredinol, rydym ni wedi cael misoedd bellach i ddechrau cael ein trefn brofi wedi'i sefydlu ac yn gweithio. Ac eto, mae ffigurau a gyhoeddwyd ddoe yn dangos mai ychydig dros un rhan o bump o'r capasiti profi dyddiol yng Nghymru sydd wedi cael ei ddefnyddio, a bod y profion ar gyfer gweithwyr gofal iechyd wedi arafu am y seithfed wythnos yn olynol. Hefyd, rydym ni'n dal i aros 48 awr, 72 awr weithiau, i brofion ddod yn ôl. A'r pwynt a wnaed eisoes, yr wyf i'n credu y byddem ni i gyd yn cytuno ag ef, yw bod angen i ni gael pobl yn ôl i'r gweithle, yn ôl i'w bywydau go iawn, cyn gynted a phosibl os ydyn nhw'n hunanynysu oherwydd bod ganddyn nhw neu bobl o'u cwmpas symptomau.
Felly, Prif Weinidog, beth ydych chi'n mynd i allu ei wneud i sicrhau bod gennym ni drefn brofi gynhwysfawr ac ymatebol a all symud ymlaen, a all gyflawni dros Gymru? Sut gwnewch chi newid pethau i wella hynny? Sut gwnewch chi sicrhau bod y drefn brofi hon yn addas i unrhyw ddiben a allai gael ei daflu atom ni o ran unrhyw bandemig arall a allai ddod i'n rhan?
Llywydd, I thank Angela Burns for that. Well, we have a comprehensive testing regime in place in Wales. We have more tests available today than at any time previously, with just under 15,000 tests available in Wales every day. The fact that sometimes fewer people are being tested simply means there are fewer people needing a test. It's not our ambition simply to test people who don't need testing. There are fewer, sometimes, healthcare workers needing testing—that's why the numbers are down. There are fewer people being tested in care homes, but that's because we have a regime of testing everybody every week who work in care homes.
In terms of the way in which tests are turned around, we need to improve the proportion of tests that are completed within 24 hours, but the number of tests that are turned around within 24 hours is higher than it's been at any point in the pandemic. That's because more tests are being carried out. So, when the proportion of tests completed within 24 hours was at its highest, we completed between 200 and 300 a day within 24 hours. Now, when the proportion is lower, we're carrying out 1,700 a day within 24 hours because there are far more tests being carried out. And in north Wales, in the two pandemics, we have been turning around the huge majority of tests within 24 hours.
I think that our test, trace and protect system has demonstrated that it's been able to mobilise and to provide the service that is needed in those contexts, and I think that's something that we ought to be glad about. I think we ought to give a bit of credit to those people who worked so hard to make sure that those arrangements are in place and working effectively.
Llywydd, diolchaf i Angela Burns am hynna. Wel, mae gennym ni drefn brofi gynhwysfawr ar waith yng Nghymru. Mae gennym ni fwy o brofion ar gael heddiw nag ar unrhyw adeg o'r blaen, gydag ychydig yn llai na 15,000 o brofion ar gael yng Nghymru bob dydd. Yn syml, mae'r ffaith bod llai o bobl yn cael eu profi weithiau yn golygu bod angen prawf ar lai o bobl. Nid profi pobl nad oes angen eu profi yw ein huchelgais. Ceir llai o weithwyr gofal iechyd y mae angen eu profi weithiau—dyna pam mae'r niferoedd wedi gostwng. Mae llai o bobl yn cael eu profi mewn cartrefi gofal, ond mae hynny oherwydd bod gennym ni drefn o brofi pawb bob wythnos sy'n gweithio mewn cartrefi gofal.
O ran y ffordd y caiff profion eu cyflawni, mae angen i ni wella cyfran y profion sy'n cael eu cwblhau o fewn 24 awr, ond mae nifer y profion sy'n cael eu cyflawni o fewn 24 awr yn uwch nag y bu ar unrhyw adeg yn ystod y pandemig. Mae hynny oherwydd bod mwy o brofion yn cael eu cynnal. Felly, pan roedd cyfran y profion a gwblhawyd o fewn 24 awr ar ei huchaf, roeddem ni'n cwblhau rhwng 200 a 300 y dydd o fewn 24 awr. Nawr, pan fo'r gyfran yn is, rydym ni'n cynnal 1,700 y dydd o fewn 24 awr gan fod llawer mwy o brofion yn cael eu cynnal. Ac yn y gogledd, yn y ddau bandemig, rydym ni wedi bod yn cyflawni'r mwyafrif enfawr o brofion o fewn 24 awr.
Rwy'n credu bod ein system profi, olrhain a diogelu wedi dangos ei bod wedi gallu paratoi a darparu'r gwasanaeth sydd ei angen yn y cyd-destunau hynny, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem ni fod yn falch ohono. Rwy'n credu y dylem ni roi rhywfaint o glod i'r bobl hynny a weithiodd mor galed i wneud yn siŵr bod y trefniadau hynny wedi'u sefydlu ac yn gweithio'n effeithiol.
First Minister, it is being reported today that the US Government has secured virtually all the stocks of one of the two drugs that are shown to currently help COVID-19 patients. The White House said that it had bought up more than 500,000 courses of remdesivir, an antiviral that trials suggest helps some patients spend less time in hospital. This includes all of the supplies that will be manufactured this month, as well as 90 per cent of those due in August and September. Such unilateral deals obviously have implications for patients in Islwyn and across Wales, so what assessment has the Welsh Government made of the effective supply of medicines in this global pandemic?
Prif Weinidog, mae'n cael ei adrodd heddiw bod Llywodraeth yr Unol Daleithiau wedi sicrhau bron holl stociau un o'r ddau gyffur y dangosir eu bod o gymorth i gleifion COVID-19 ar hyn o bryd. Dywedodd y Tŷ Gwyn ei fod wedi prynu mwy na 500,000 cwrs o remdesivir, cyffur gwrthfeirysol y mae treialon yn awgrymu sy'n helpu rhai cleifion i dreulio llai o amser yn yr ysbyty. Mae hyn yn cynnwys yr holl gyflenwadau a fydd yn cael eu gweithgynhyrchu y mis hwn, yn ogystal â 90 y cant o'r rhai a ddisgwylir ym mis Awst a mis Medi. Mae gan gytundebau unochrog o'r fath oblygiadau amlwg i gleifion yn Islwyn a ledled Cymru, felly pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o gyflenwad effeithiol o feddyginiaethau yn y pandemig byd-eang hwn?
I thank Rhianon Passmore for that important question. She's right to point to the challenges that there are in securing effective supplies of medicines. There is increased demand for medicines around the globe, but there has been falling production capacity because India and China, where many medicines are produced, have had to stand back from production because of the impact of coronavirus in their own countries. The continuity of supply of medicines is a reserved matter, it isn't a matter that is devolved to Wales, but we have been working hard with the other four nations to make sure that there are plans in place to understand demand, to allocate available stock, to increase supply where required.
We face, as I know Rhianon Passmore will know, the additional difficulty of leaving the European Union without a proper deal. Ninety per cent of these medicines come into the United Kingdom across the short strait between Calais and Dover. If there were to be disruption to those supplies, the UK Government previously planned to rely on air freight, but air freight isn't moving in the COVID crisis. So, there are real issues arising from coronavirus that we are all grappling with, but there are avoidable difficulties that are looming on the horizon as well. And as the body responsible for continuity of supply of medicines, it's really incumbent on the UK Government not to add to the difficulties we are already facing and the challenges that coronavirus itself has produced.
Diolchaf i Rhianon Passmore am y cwestiwn pwysig yna. Mae hi'n iawn i dynnu sylw at yr heriau sy'n bodoli o ran sicrhau cyflenwadau effeithiol o feddyginiaethau. Mae mwy o alw am feddyginiaethau ledled y byd, ond bu llai o gapasiti cynhyrchu gan y bu'n rhaid i India a Tsieina, lle mae llawer o feddyginiaethau yn cael eu cynhyrchu, gamu yn ôl o'u cynhyrchu oherwydd effaith coronafeirws yn eu gwledydd eu hunain. Mae parhad cyflenwad meddyginiaethau yn fater a gadwyd yn ôl, nid yw'n fater sydd wedi'i ddatganoli i Gymru, ond rydym ni wedi bod yn gweithio'n galed gyda'r pedair gwlad arall i wneud yn siŵr bod cynlluniau ar waith i ddeall y galw, i ddyrannu'r stoc sydd ar gael, i gynyddu'r cyflenwad pan fo angen.
Rydym ni'n wynebu, fel y gwn y bydd Rhianon Passmore yn gwybod, yr anhawster ychwanegol o adael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb priodol. Mae naw deg y cant o'r meddyginiaethau hyn yn dod i'r Deyrnas Unedig ar draws y culfor byr rhwng Calais a Dover. Pe byddai tarfu ar y cyflenwadau hynny, roedd Llywodraeth y DU yn bwriadu yn flaenorol dibynnu ar gludo nwyddau awyr, ond nid yw cludo nwyddau awyr yn symud yn ystod argyfwng COVID. Felly, mae problemau gwirioneddol yn codi o'r coronafeirws yr ydym ni i gyd yn mynd i'r afael â nhw, ond ceir anawsterau y gellir eu hosgoi sy'n dod ar y gorwel hefyd. Ac fel y corff sy'n gyfrifol am barhad cyflenwad meddyginiaethau, mae'n ddyletswydd wirioneddol ar Lywodraeth y DU i beidio ag ychwanegu at yr anawsterau yr ydym ni eisoes yn eu hwynebu a'r heriau y mae coronafeirws ei hun wedi'u creu.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r sector hedfan yng Nghymru? OQ55393
2. Will the First Minister make a statement on what the Welsh Government is doing to support the aviation sector in Wales? OQ55393
Well, Llywydd, following the overnight news about Airbus, I wanted to be absolutely clear that the Welsh Government will do all we can to support the company and its workforce in these very difficult times. But the global nature of the current crisis in aviation means that local solutions will not be sufficient by themselves to ensure the future of this important strategic industry. And we continue to work with the UK Government to press them to provide targeted assistance for the aviation sector.
Wel, Llywydd, yn dilyn y newyddion dros nos am Airbus, roeddwn i eisiau bod yn gwbl eglur y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ein gallu i gynorthwyo'r cwmni a'i weithlu yn y cyfnod anodd iawn hwn. Ond mae natur fyd-eang yr argyfwng presennol yn y diwydiant hedfan yn golygu na fydd atebion lleol yn ddigon ynddynt eu hunain i sicrhau dyfodol y diwydiant strategol pwysig hwn. Ac rydym ni'n parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i bwyso arnyn nhw i ddarparu cymorth wedi'i dargedu ar gyfer y sector hedfan.
Thank you for that, First Minister, and I appreciate the continued support of the Welsh Government. But I must say I am absolutely furious and, frankly, upset. For months now, I have been telling the UK Government that they must intervene to support jobs in the aviation and aerospace sector, and, honestly, I've heard nothing back.
This is an industry that had full order books. This is not the fault of the company nor its workforce. When the Governments needed ventilators a few months ago, this workforce stepped up to the plate and produced 10,000 ventilators. The UK Government has a—[Inaudible.] First Minister, will you speak directly with Boris Johnson and tell him that he must act now?
Diolch am hynna, Prif Weinidog, ac rwy'n gwerthfawrogi cymorth parhaus Llywodraeth Cymru. Ond mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n gwbl gandryll ac, a bod yn onest, wedi fy siomi. Ers misoedd bellach, rwyf i wedi bod yn dweud wrth Lywodraeth y DU bod yn rhaid iddyn nhw ymyrryd i gefnogi swyddi yn y sector hedfan ac awyrofod, ac, yn onest, nid wyf i wedi clywed dim byd yn ôl.
Mae hwn yn ddiwydiant a oedd â llyfrau archebion llawn. Nid bai'r cwmni na'i weithlu yw hyn. Pan roedd angen peiriannau anadlu ar y Llywodraethau ychydig fisoedd yn ôl, camodd y gweithlu hwn ymlaen a chynhyrchu 10,000 o beiriannau anadlu. Mae gan Lywodraeth y DU—[Anghlywadwy.] Prif Weinidog, a wnewch chi siarad yn uniongyrchol â Boris Johnson a dweud wrtho bod yn rhaid iddo weithredu nawr?
Llywydd, I thank Jack Sargeant for that and for his long-standing commitment to Airbus and to its workforce. When I last visited there on 30 January, it was with Jack, and we were there to celebrate apprenticeship week. We met a fantastic group of very talented, very bright, very committed young people, looking to a successful future in an industry in which, at that point, had a very successful future in front of it.
What we have to do, working together with the UK Government, is to find a way of helping this industry to bridge between the difficulties it faces today and the successful future that is still there for it, provided we can help it through the difficult couple of years ahead. And there are many actions that can be taken—things we will do to continue to support apprenticeships, to develop skills of the workforce, to invest in research and development, and then there is the part the UK Government has to play.
Our colleague Ken Skates spoke yesterday with Ministers in the Department for Business, Energy and Industrial Strategy. He was talking to the Secretary of State at BEIS on Friday. This week of course I will talk to any Minister in the UK Government to press the case for the sort of sector-specific help that is now needed, as the French Government has done, as the German Government has done, to demonstrate that the world-leading aviation sector that we have in Wales and in the United Kingdom goes on being supported by Governments here at all levels.
Llywydd, diolchaf i Jack Sargeant am hynna ac am ei ymrwymiad hirsefydlog i Airbus ac i'w weithlu. Pan ymwelais yno ddiwethaf ar 30 Ionawr, yng nghwmni Jack oedd hynny, ac roeddem ni yno i ddathlu wythnos prentisiaethau. Cyfarfuom â grŵp gwych o bobl ifanc hynod ddawnus, hynod beniog a hynod ymroddgar, a oedd yn edrych ar ddyfodol llwyddiannus mewn diwydiant a oedd â dyfodol llwyddiannus iawn o'i flaen bryd hynny.
Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud, gan weithio gyda Llywodraeth y DU, yw dod o hyd i ffordd o helpu'r diwydiant hwn i bontio rhwng yr anawsterau y mae'n eu hwynebu heddiw a'r dyfodol llwyddiannus sy'n dal yno iddo, ar yr amod y gallwn ni ei helpu drwy'r blynyddoedd anodd sydd i ddod. Ac mae llawer o gamau y gellir eu cymryd—pethau y byddwn ni'n eu gwneud i barhau i gefnogi prentisiaethau, i ddatblygu sgiliau'r gweithlu, i fuddsoddi mewn ymchwil a datblygu, ac yna mae'r rhan sydd gan Lywodraeth y DU i'w chwarae.
Siaradodd ein cydweithiwr Ken Skates ddoe â Gweinidogion yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol. Roedd yn siarad â'r Ysgrifennydd Gwladol yn yr Adran ddydd Gwener. Yr wythnos hon, wrth gwrs, byddaf yn siarad ag unrhyw Weinidog yn Llywodraeth y DU i ddadlau'r achos dros y math o gymorth penodol i'r sector sydd ei angen nawr, fel y mae Llywodraeth Ffrainc wedi'i wneud, fel y mae Llywodraeth yr Almaen wedi'i wneud, i ddangos bod y sector hedfan blaenllaw yn y byd sydd gennym ni yng Nghymru ac yn y Deyrnas Unedig yn parhau i gael ei gefnogi gan Lywodraethau yma ar bob lefel.
Mark Isherwood. Mark Isherwood—
Mark Isherwood. Mark Isherwood—
I've unmuted. Thank you. I received a briefing, alongside Welsh Conservative MPs in north-east Wales, from Airbus last night. We note that tomorrow, when the announcements are likely to have detail added to them—we hope that it is going to be dealt with without compulsory redundancies. But I hope to touch on that later in a topical question.
On 9 April Airbus announced it was cutting production because of new rules on distancing and said that it was reducing temporary production and support labour supplied by Guidant Global. On 28 April Guidant Global furloughed their almost 500 workforce at Airbus and served them with a risk-of-redundancy notice. And yesterday Airbus announced that the job losses were in addition to reductions of more than 700 temps and subcontractors at UK commercial sites. But in addition to the work the Welsh Government will be doing directly, and with the UK Government, for Airbus, what support have you been providing, or what will you be providing, for those Guidant Global employees?
Rwyf i wedi dad-dawelu. Diolch. Cefais fy mriffio, ynghyd ag ASau Ceidwadwyr Cymru yn y gogledd-ddwyrain, gan Airbus neithiwr. Rydym ni'n nodi yfory, pan fydd y cyhoeddiadau yn debygol o gael manylion wedi'u hychwanegu atyn nhw—rydym ni'n gobeithio y bydd y mater yn cael ei drin heb ddiswyddiadau gorfodol. Ond rwy'n gobeithio sôn am hynny yn nes ymlaen mewn cwestiwn amserol.
Cyhoeddodd Airbus ar 9 Ebrill ei fod yn torri cynhyrchiant oherwydd rheolau newydd ar gadw pellter a dywedodd ei fod yn lleihau cynhyrchiant dros dro ac yn cefnogi llafur wedi'i gyflenwi gan Guidant Global. Ar 28 Ebrill, rhoddodd Guidant Global ei weithlu o bron i 500 yn Airbus ar ffyrlo gan gyflwyno hysbysiad perygl diswyddiad iddyn nhw. A ddoe cyhoeddodd Airbus bod y colledion swyddi yn ychwanegol at ostyngiadau o fwy na 700 o weithwyr dros dro ac isgontractwyr mewn safleoedd masnachol yn y DU. Ond yn ogystal â'r gwaith y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn uniongyrchol, a chyda Llywodraeth y DU, ar gyfer Airbus, pa gymorth ydych chi wedi bod yn ei ddarparu, neu beth fyddwch chi'n ei ddarparu, i'r gweithwyr Guidant Global hynny?
Well, Llywydd, the Member makes an important point that the difficulties in the aviation sector go beyond Airbus, go beyond the direct employees of Airbus, but go into the supply chain as well—150 firms, we think, with 1,500 additional jobs that rely on Airbus as part of their business futures. So, the response that the Welsh Government will make, including bringing together in a submit all those local players and Welsh national players who have a part to play in responding to the difficulties that Airbus itself faces and the knock-on effects that that has for others in the supply chain more broadly, will be a way in which we will look to design together the sort of response that supports this sector, because it has a successful future. We need to get it through the next couple of years, and we need to do that without losing really experienced and very skilled people who this company will need again when order books pick up and the global economy recovers. Our efforts will be very much directed at that impact in the round that we will see across the economy of north-east Wales.
Wel, Llywydd, mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig bod yr anawsterau yn y sector hedfan yn mynd y tu hwnt i Airbus, yn mynd y tu hwnt i gyflogeion uniongyrchol Airbus, ond yn mynd i mewn i'r gadwyn gyflenwi hefyd—150 o gwmnïau, rydym ni'n credu, gyda 1,500 o swyddi ychwanegol sy'n dibynnu ar Airbus yn rhan o'u dyfodol busnes. Felly, bydd yr ymateb y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud, gan gynnwys dod â'r holl chwaraewyr lleol hynny ynghyd mewn cyflwyniad, a chwaraewyr cenedlaethol yng Nghymru sydd â rhan i'w chwarae wrth ymateb i'r anawsterau y mae Airbus ei hun yn eu hwynebu a'r sgil-effeithiau y mae hynny'n eu cael i eraill yn y gadwyn gyflenwi yn fwy cyffredinol, yn ffordd y byddwn ni'n ystyried llunio gyda'n gilydd y math o ymateb sy'n cefnogi'r sector hwn, oherwydd mae ganddo ddyfodol llwyddiannus. Mae angen i ni ei helpu drwy'r ddwy flynedd nesaf, ac mae angen i ni wneud hynny heb golli pobl brofiadol a medrus iawn y bydd y cwmni hwn eu hangen eto pan fydd llyfrau archebion yn ail-lenwi a'r economi fyd-eang yn gwella. Bydd ein hymdrechion eu cael eu cyfeirio'n bendant at yr effaith gyffredinol honno y byddwn ni'n ei gweld ar draws economi'r gogledd-ddwyrain.
I thank the First Minister for his answers, and I'm sure that we're all thinking of the staff members and their families who are living through this very uncertain time. I fully understand, of course, the points the First Minister makes about the vital role of the UK Government, but we may find ourselves in a situation where there will be some Airbus jobs that will be lost, and, obviously, our priority must be ensuring minimising the number of those jobs that are lost here in Wales. So, to a certain extent, there's an element of competition there.
I wonder—. The First Minister mentions the summit, and that is obviously very welcome. I wonder what discussions the Welsh Government has had or will have with Airbus about what steps we might be able to take to give the Welsh workforce the best possible advantage. Are there, for example, things that need to be done in the field of infrastructure, whether that be digital infrastructure, practical infrastructure, that could be offered as not an immediate solution, but as a short-term solution to make it more attractive for Airbus to stay here and keep the work here if there is some inevitable loss—not that we would wish, of course, any workers to lose their jobs anywhere?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei atebion, ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn meddwl am yr aelodau staff a'u teuluoedd sy'n byw drwy'r cyfnod ansicr iawn hwn. Rwy'n deall yn iawn, wrth gwrs, y pwyntiau y mae'r Prif Weinidog yn eu gwneud am swyddogaeth hanfodol Llywodraeth y DU, ond efallai y byddwn ni'n canfod ein hunain mewn sefyllfa lle bydd rhai swyddi Airbus yn cael eu colli, ac, yn amlwg, mae'n rhaid mai ein blaenoriaeth yw sicrhau bod nifer y swyddi sy'n cael eu colli yma yng Nghymru cyn lleied a phosibl. Felly, i ryw raddau, ceir elfen o gystadleuaeth yn y fan yna.
Tybed—. Mae'r Prif Weinidog yn sôn am yr uwchgynhadledd, ac mae honno i'w chroesawu'n fawr, yn amlwg. Tybed pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael neu y byddan nhw'n eu cael gydag Airbus ynghylch y camau y gallem ni eu cymryd i roi'r fantais orau bosibl i weithlu Cymru. A oes, er enghraifft, pethau y mae angen eu gwneud ym maes seilwaith, boed hynny'n seilwaith digidol, yn seilwaith ymarferol, y gellid ei gynnig nid fel ateb ar unwaith, ond fel ateb byrdymor i'w gwneud yn fwy deniadol i Airbus aros yma a chadw'r gwaith yma os oes rhywfaint o golled anochel—nid y byddem ni'n dymuno, wrth gwrs, i unrhyw weithwyr golli eu swyddi yn unman?
Well, I thank Helen Mary Jones for that. She's absolutely right: our thoughts today must be focused on those people whose futures are now so uncertain. I had a meeting at 10 o'clock this morning with Unite the union, who represents the bulk of workers at Broughton. There were members of Broughton staff involved in that call, and it's a very sober and shocked atmosphere at the plant this morning.
Helen Mary Jones is right, as well, that the plant at Broughton has always had to compete with other Airbus sites elsewhere in Europe. It's because of the joint working with the trade union that the management there will tell you that it is at the leading edge of production, of efficiency, of health and safety—all the things that the company values, Broughton has been at a leading edge. That's partly because of the help they've had from the Welsh Government and others. Our investment in the advanced manufacturing research centre was absolutely designed to give Broughton an edge in attracting the wing of the future research to north Wales, and we will go on doing that. If there are things that we can do that will help Broughton persuade Airbus globally to bring more work to north Wales, where they have this dedicated, skilled and very committed workforce, then, of course, we will do that, as we have in the past, and will intensify whatever efforts we can to assist them in that way.
Wel, diolchaf i Helen Mary Jones am hynna. Mae yn llygad ei lle: mae'n rhaid i'n meddyliau ni heddiw ganolbwyntio ar y bobl hynny y mae eu dyfodol mor ansicr erbyn hyn. Cefais gyfarfod am 10 o'r gloch y bore yma gydag undeb Unite, sy'n cynrychioli'r rhan fwyaf o'r gweithwyr ym Mrychdyn. Roedd aelodau o staff Brychdyn yn rhan o'r alwad honno, ac mae'r awyrgylch yn ddifrifol a syfrdan iawn yn y gwaith y bore yma.
Mae Helen Mary Jones yn iawn, hefyd, y bu'n rhaid i'r gwaith ym Mrychdyn gystadlu erioed â safleoedd Airbus eraill mewn rhannau eraill o Ewrop. Oherwydd y cydweithio gyda'r undeb llafur y bydd y rheolwyr yno yn dweud wrthych chi ei fod ar flaen y gad o ran cynhyrchu, effeithlonrwydd, iechyd a diogelwch—yr holl bethau y mae'r cwmni yn eu gwerthfawrogi, mae Brychdyn wedi bod ar flaen y gad. Mae hynny'n rhannol oherwydd y cymorth y maen nhw wedi ei gael gan Lywodraeth Cymru ac eraill. Cynlluniwyd ein buddsoddiad yn y ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch yn llwyr i roi mantais i Frychdyn o ran denu adain yr ymchwil yn y dyfodol i ogledd Cymru, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Os oes pethau y gallwn ni eu gwneud a fydd yn helpu Brychdyn i berswadio Airbus yn fyd-eang i ddod â mwy o waith i ogledd Cymru, lle mae ganddyn nhw'r gweithlu ymroddgar, medrus ac ymroddedig iawn hwn, yna, wrth gwrs, byddwn yn gwneud hynny, fel yr ydym ni wedi ei wneud yn y gorffennol, a byddwn yn dwysáu pa ymdrechion bynnag y gallwn i'w cynorthwyo yn y modd hwnnw.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions now from the party leaders. Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, this week, we've seen some encouraging news from Scotland, with the number of confirmed COVID-19 deaths there falling to three in total over the last five days, and Professor Devi Sridhar predicting that Scotland could be practically COVID-free in terms of non-imported cases by the end of the summer. In England, by way of contrast, it's been reported that the chief medical officer there expects to see the level of new daily infections remaining at the current level of around 3,000 a day for the foreseeable future. First Minister, do you think that a COVID-free Wales, in the terms described, is a realistic aspiration in the near term, and is aiming for zero, in a sense, the surest way of avoiding a second spike?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos hon, rydym ni wedi gweld rhywfaint o newyddion calonogol o'r Alban, wrth i nifer y marwolaethau COVID-19 a gadarnhawyd yno ostwng i gyfanswm o dri dros y pum diwrnod diwethaf, a'r athro Devi Sridhar yn rhagweld y gallai'r Alban fod fwy neu lai'n rhydd o COVID o ran achosion nad ydynt yn cael eu mewnforio erbyn diwedd yr haf. Yn Lloegr, mewn cyferbyniad, adroddwyd bod y prif swyddog meddygol yno yn disgwyl gweld lefel yr heintiau dyddiol newydd yn aros ar y lefel bresennol o tua 3,000 y dydd am y dyfodol rhagweladwy. Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod Cymru rhydd o COVID, yn y termau a ddisgrifiwyd, yn ddyhead realistig yn y tymor agos, ac sydd â'r nod o sero, mewn ffordd, yw'r ffordd fwyaf sicr o osgoi ail gyfres o achosion?
Well, I'm pleased to say in response to Adam Price that many of the key indicators in Wales continue to head in the right direction as well, with death numbers falling, with hospital admissions falling, with numbers of patients in critical care falling again in the last week for which we have complete figures. In one sense, aiming for a COVID-free Wales is of course what we would want to do, but I want to be realistic with people as well: we have a long and porous border; that it is difficult to regard Wales as an island for these purposes, and that our ability to make Wales COVID-free very much depends upon the efforts that are made across the United Kingdom in the same direction.
We have heard—I know he has heard—stark warnings from the chief medical officer that, in the autumn, when the cold and the damp return, the conditions in which COVID may thrive will be with us again. So, while aiming to have COVID at the lowest possible level that we can in Wales, we shouldn't think that that means that we're out of the woods and that there aren't other dangers in front of us in the rest of this calendar year.
Wel, rwy'n falch o ddweud mewn ymateb i Adam Price bod llawer o'r dangosyddion allweddol yng Nghymru yn parhau i fod ar y trywydd iawn hefyd, gyda niferoedd y marwolaethau yn gostwng, derbyniadau i ysbytai yn gostwng, nifer y cleifion mewn gofal critigol yn gostwng eto yn ystod yr wythnos ddiwethaf y mae gennym ni ffigurau cyflawn ar ei chyfer. Mewn un ystyr, y nod o Gymru rhydd o COVID yw'r hyn y byddem ni eisiau ei wneud wrth gwrs, ond rwyf i eisiau bod yn realistig gyda phobl hefyd: mae gennym ni ffin hir ac agored; ei bod hi'n anodd ystyried Cymru fel ynys at y dibenion hyn, a bod ein gallu i sicrhau bod Cymru yn rhydd o COVID yn dibynnu i raddau helaeth ar yr ymdrechion sy'n cael eu gwneud ledled y Deyrnas Unedig i'r un cyfeiriad.
Rydym ni wedi clywed—gwn ei fod ef wedi clywed—rhybuddion difrifol gan y prif swyddog meddygol y bydd yr amodau y gallai COVID ffynnu ynddyn nhw gyda ni eto yn yr hydref, pan fydd yr oerfel a'r lleithder yn dychwelyd. Felly, er mai ein nod yw cael COVID ar y lefel isaf bosibl y gallwn ni yng Nghymru, ni ddylem feddwl bod hynny'n golygu ein bod ni heibio'r gwaethaf ac nad oes peryglon eraill o'n blaenau ni yn ystod gweddill y flwyddyn galendr hon.
Many countries have successfully suppressed the virus to near-zero new cases. New Zealand is regarded as the world leader, but it's not alone. Greece, Slovenia, Austria, Norway have also suppressed the virus to the extent that restrictions there are now limited and new cases rare, and, like Wales, those countries are not islands either.
I take the First Minister's point, but would he like to see an elimination strategy adopted across the whole of the UK, and will he ask the technical advisory cell to look at the experience specifically of those countries that have adopted an elimination strategy to see whether that could be adopted in full or in part in Wales?
Mae llawer o wledydd wedi llwyddo i atal y feirws i nifer agos at sero o achosion newydd. Ystyrir Seland Newydd yn arweinydd byd-eang, ond nid yw ar ei phen ei hun. Mae Gwlad Groeg, Slofenia, Awstria, Norwy hefyd wedi atal y feirws i'r graddau bod y cyfyngiadau yno yn gyfyngedig erbyn hyn ac achosion newydd yn brin, ac, fel Cymru, nid yw'r gwledydd hynny yn ynysoedd ychwaith.
Rwy'n derbyn pwynt y Prif Weinidog, ond a hoffai ef weld strategaeth ddileu yn cael ei mabwysiadu ar draws y DU gyfan, ac a wnaiff ef ofyn i'r gell cynghori technegol edrych yn benodol ar brofiad y gwledydd hynny sydd wedi mabwysiadu strategaeth ddileu i weld a ellid mabwysiadu hynny'n llawn neu'n rhannol yng Nghymru?
I'm very happy to ask the technical advisory group for their views on that. We already do get advice from them that draws on experience elsewhere in the world. When I was able to make an announcement on Monday about extended households here in Wales, it was very much informed by the New Zealand experience and things we have learnt from them. I think Adam Price points to some very interesting examples when he points, for example, to Norway and to Greece as places that have borders with other countries where the experience has been different, and, in that sense, if there are things that we can learn from them that will help us on the journey to bear down on coronavirus to the maximum possible extent, I would be very keen that we learn those lessons here in Wales and I'm very happy that we deploy the assistance we get through the technical advisory group to give us whatever lessons they think can be learned from experiences in those places, and then to apply it to be of assistance to us here in Wales.
Rwy'n hapus iawn i ofyn i'r grŵp cynghori technegol am eu barn ar hynny. Rydym ni eisoes yn cael cyngor ganddyn nhw sy'n manteisio ar brofiad mewn mannau eraill yn y byd. Pan oeddwn i'n gallu gwneud cyhoeddiad ddydd Llun ar aelwydydd estynedig yma yng Nghymru, fe wnaeth profiad Seland Newydd a'r pethau yr ydym ni wedi eu dysgu ganddyn nhw yn sicr gyfrannu at hynny. Rwy'n credu bod Adam Price yn cyfeirio at rai enghreifftiau diddorol iawn pan ei fod yn cyfeirio, er enghraifft, at Norwy a Gwlad Groeg fel lleoedd sydd â ffiniau â gwledydd eraill lle bu'r profiad yn wahanol, ac, yn yr ystyr hwnnw, os oes pethau y gallwn ni eu dysgu ganddyn nhw a fydd yn ein helpu ar y siwrnai i gyfyngu'r coronafeirws i'r graddau mwyaf posibl, byddwn yn awyddus iawn ein bod ni'n dysgu'r gwersi hynny yma yng Nghymru ac rwy'n hapus iawn ein bod ni'n defnyddio'r cymorth yr ydym ni'n ei gael drwy'r grŵp cynghori technegol i roi pa wersi bynnag i ni y maen nhw'n credu y gellir eu dysgu o brofiadau yn y lleoedd hynny, ac yna eu defnyddio i fod o gymorth i ni yma yng Nghymru.
Even in those countries that have been successful in disease suppression, of course the price of liberty from the virus, if you like, is eternal vigilance, particularly as regards new outbreaks, and we see possibly in Leicester as well, don't we, the danger potentially of not having local intelligence turned quickly enough into local action. So, drawing on recent experience in Wales as well, is the First Minister prepared to make a number of commitments to ensure a rapid turnaround between testing and results, particularly in relation to local outbreaks, and to publishing local dashboards of indicators to identify local spikes? And, finally, can you set out the circumstances and the practical means by which a local lockdown, if it became necessary, would be implemented in Wales?
Hyd yn oed yn y gwledydd hynny sydd wedi llwyddo i atal y clefyd, wrth gwrs y pris am ryddid o'r feirws, os mynnwch chi, yw gwyliadwriaeth dragwyddol, yn enwedig o ran achosion newydd, ac rydym ni'n gweld yng Nghaerlŷr hefyd o bosibl, onid ydym ni, y perygl o beidio â throi gwybodaeth leol yn weithredu lleol yn ddigon cyflym. Felly, gan fanteisio ar brofiad diweddar yng Nghymru hefyd, a yw'r Prif Weinidog yn barod i wneud nifer o ymrwymiadau i sicrhau trefn gyflym rhwng profion a chanlyniadau, yn enwedig o ran achosion lleol, ac i gyhoeddi dangosfyrddau lleol o ddangosyddion i nodi cynnydd mewn achosion lleol? Ac, yn olaf, a allwch chi nodi'r amgylchiadau a'r modd ymarferol y byddai cyfyngiadau symud lleol, pe byddai eu hangen, yn cael eu gweithredu yng Nghymru?
Well, again, I thank Adam Price for those questions. So, in terms of how we would judge whether a local lockdown were necessary, then in the two examples, the live examples, in north-east and north-west Wales, then, in both those cases, the key test will be whether or not there is wider community transmission from the closed settings of the two factories where the outbreaks have taken place. The most recent evidence is encouraging, but I don't want to overstate that, because this week is a very important week in keeping on top of any evidence that transmission has moved from the factory setting, and those most closely associated with it, and into the wider community. If we have evidence of strong community spread, then that would be the indicator for us of a need for further local measures.
Now, you could argue—and I've seen people argue—that in Ynys Môn, for example, we already have a form of local lockdown. There are hundreds of people self-isolating because of the outbreak at 2 Sisters, and the local authority took the decision quite early on not to reopen schools in Ynys Môn alongside the rest of Wales on Monday. So, we already have some differentiated policy interventions happening because of that local outbreak.
We are absolutely clear that—. Unlike in Leicester, where there seemed to be quite a lot of confusion as to whether the legal powers existed and to whom they belonged, we are very clear that, in Wales, Welsh Ministers have the powers through our regulations to take local action to reduce, if we had to, some of the freedoms we've been able to reintroduce in order to deal with local outbreaks. And we would certainly be prepared to do that were the need to be there.
On the Member's point about local dashboards, I'm very happy again to get some advice on that to see whether that sort of information exists in a way that will be meaningful and reliable at a local level. And, if it is, then the Welsh Government's policy throughout the coronavirus crisis has been to make as much information public as possible, so people can understand their local context and then to act in the way that Adam Price said, because it isn't Governments that take the decisive actions in these areas—it is the actions of citizens being vigilant in the way that Adam Price described that, in the end, gives us the greatest defence.
Wel, unwaith eto, hoffwn ddiolch i Adam Price am y cwestiynau yna. Felly, o ran sut y byddem ni'n barnu a fyddai angen cyfyngiadau symud lleol, yna yn y ddwy enghraifft, yr enghreifftiau byw, yn y gogledd-ddwyrain a'r gogledd-orllewin, yna, yn y ddau achos hynny, y prawf allweddol fydd pa un a oes trosglwyddiad cymunedol ehangach o leoliadau caeedig y ddwy ffatri lle cafwyd yr achosion. Mae'r dystiolaeth ddiweddaraf yn galonogol, ond nid wyf i eisiau ei gorbwysleisio, oherwydd mae'r wythnos hon yn wythnos bwysig iawn i gadw golwg agos ar unrhyw dystiolaeth bod trosglwyddiad wedi symud o leoliad y ffatri, a'r rhai â'r cysylltiad agosaf â hi, ac i'r gymuned ehangach. Os oes gennym ni dystiolaeth o ledaeniad cymunedol cryf, yna dyna fyddai'r dangosydd i ni o'r angen am fesurau lleol pellach.
Nawr, gallech chi ddadlau—ac rwyf i wedi gweld pobl yn dadlau—bod gennym ni yn Ynys Môn, er enghraifft, ryw fath o gyfyngiadau symud lleol eisoes. Mae cannoedd o bobl yn hunanynysu oherwydd yr achosion yn 2 Sisters, a gwnaeth yr awdurdod lleol y penderfyniad yn eithaf cynnar i beidio ag ailagor ysgolion yn Ynys Môn ochr yn ochr â gweddill Cymru ddydd Llun. Felly, mae gennym ni rai ymyraethau polisi gwahaniaethol yn digwydd eisoes oherwydd yr achos lleol hwnnw.
Rydym ni'n gwbl eglur—. Yn wahanol i Gaerlŷr, lle'r oedd yn ymddangos bod cryn dipyn o ddryswch ynghylch pa un a oedd y pwerau cyfreithiol yn bodoli ac i bwy yr oedden nhw'n perthyn, rydym ni'n eglur iawn, yng Nghymru, bod gan Weinidogion Cymru y pwerau drwy ein rheoliadau i gymryd camau lleol i leihau, pe byddai'n rhaid i ni, rai o'r rhyddfreintiau yr ydym ni wedi gallu eu hailgyflwyno er mwyn ymdrin ag achosion lleol. A byddem ni'n sicr yn barod i wneud hynny pe byddai'r angen yno.
O ran pwynt yr Aelod ynglŷn â dangosfyrddau lleol, rwy'n hapus iawn eto i gael rhywfaint o gyngor ar hynny i weld a yw'r math hwnnw o wybodaeth yn bodoli mewn ffordd a fydd yn ystyrlon ac yn ddibynadwy ar lefel leol. Ac, os ydyw, yna polisi Llywodraeth Cymru drwy gydol yr argyfwng coronafeirws fu rhoi cymaint o wybodaeth â phosibl i'r cyhoedd, fel y gall pobl ddeall eu cyd-destun lleol ac yna gweithredu yn y ffordd a ddywedodd Adam Price, oherwydd nid Llywodraethau sy'n cymryd y camau pendant yn yr ardaloedd hyn—gweithredoedd dinasyddion yn bod yn wyliadwrus yn y ffordd y disgrifiodd Adam Price, yn y pen draw, sy'n rhoi'r amddiffyniad gorau i ni.
Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.
Leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, yesterday's news that Airbus is set to cut 1,700 jobs across the UK, as it struggles with the effects of the coronavirus crisis, is a devastating blow to workers in Broughton and, indeed, in north-east Wales, and the Welsh Government rightly responded to say that it would use all of the levers at its disposal to support workers throughout this difficult time. As you said earlier, it's crucial now that inter-governmental work takes place immediately, and I hope that Governments are working together at all levels to best support the workers in Broughton at this time.
First Minister, you've already described what measures you are looking to take to support the company and its workers at Airbus, but this news will, as Mark Isherwood said earlier, also undoubtedly have an effect on the wider supply chain, which will include a number of local businesses. So, can you tell us what specific measures and schemes the Welsh Government is at the moment considering to ensure that the supply chain is as supported as it can be?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae'r newyddion ddoe bod Airbus yn bwriadu torri 1,700 o swyddi ledled y DU, wrth iddo gael trafferthion gydag effeithiau'r argyfwng coronafeirws, yn ergyd drom i weithwyr ym Mrychdyn ac, yn wir, yn y gogledd-ddwyrain, ac ymatebodd Llywodraeth Cymru yn briodol i ddweud y byddai'n defnyddio'r holl arfau sydd ar gael iddi i gefnogi gweithwyr drwy gydol y cyfnod anodd hwn. Fel y dywedasoch yn gynharach, mae'n hollbwysig nawr bod gwaith rhynglywodraethol yn cael ei wneud ar unwaith, ac rwy'n gobeithio bod Llywodraethau yn gweithio gyda'i gilydd ar bob lefel i roi'r cymorth gorau i'r gweithwyr ym Mrychdyn ar yr adeg hon.
Prif Weinidog, rydych chi eisoes wedi disgrifio pa fesurau yr ydych chi'n bwriadu eu cymryd i gynorthwyo'r cwmni a'i weithwyr yn Airbus, ond nid oes amheuaeth, fel y dywedodd Mark Isherwood yn gynharach, y bydd y newyddion hwn yn cael effaith ar y gadwyn gyflenwi ehangach, a fydd yn cynnwys nifer o fusnesau lleol. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni pa fesurau a chynlluniau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu hystyried ar hyn o bryd i sicrhau bod y gadwyn gyflenwi yn cael ei chefnogi cymaint ag y gellir gwneud hynny?
Well, I think I'd say to the Member that very difficult as that news has been overnight, we can point to the way in which, with the UK Government and with the local authority, we were able to respond to the decision of Ford to leave Bridgend, with 1,300 jobs lost there directly, but the way in which the teams we put together, and the structures that we introduced, were very much focused on the supply chains in the automotive industry as well. So, we have some very recent and practical experience of responding to difficulties of this sort.
The key difference between Ford and Airbus is that the Ford decision was a decision to leave Wales altogether, whereas Airbus has a successful future in front of it, provided we can get it through the next difficult months ahead, and that will mean working with supply chains. The summit meeting that I mentioned in my earlier answer is one that will involve the wider economy of north-east Wales and, indeed, the Mersey Dee Alliance, because many people who work at Broughton live in Chester and across our border there, and the impact on supply chains will be felt across that north-east, north-west economy.
So we will work with all those local players, and with the UK Government, in order to make sure that we have a comprehensive picture of the needs, and co-design with people on the ground the sort of help that they will find most useful. We have some off-the-peg things that we do. We've got some tried-and-tested ways in which we mobilise help, but we want to do more than that. We want to make sure that the help we offer will be the help that people locally tell us will be most useful to them. And working with them, and having a summit, will be a way of drawing all that together, to make sure that the help that we are able to offer is calibrated to meet the specific needs and circumstances of that north-east Wales economy.
Wel, rwy'n credu y byddwn i'n dweud wrth yr Aelod, mor anodd ag y mae'r newyddion hynny wedi bod dros nos, y gallwn ni gyfeirio at y ffordd yr oeddem ni'n gallu ymateb, gyda Llywodraeth y DU a chyda'r awdurdod lleol, i benderfyniad Ford i adael Pen-y-bont ar Ogwr, gyda 1,300 o swyddi yn cael eu colli yno'n uniongyrchol, ond y ffordd yr oedd y timau a ffurfiwyd gennym ni, a'r strwythurau a gyflwynwyd gennym ni, yn canolbwyntio yn bedant ar y cadwyni cyflenwi yn y diwydiant modurol hefyd. Felly, mae gennym mi rywfaint o brofiad diweddar ac ymarferol iawn o ymateb i anawsterau o'r math hwn.
Y gwahaniaeth allweddol rhwng Ford ac Airbus yw mai penderfyniad i adael Cymru yn gyfan gwbl oedd penderfyniad Ford, tra bod gan Airbus ddyfodol llwyddiannus o'i flaen, cyn belled â bod ni'n gallu ei helpu drwy'r misoedd anodd nesaf sydd o'n blaenau, a bydd hynny'n golygu gweithio gyda chadwyni cyflenwi. Mae'r uwchgynhadledd y soniais amdani yn fy ateb cynharach yn un a fydd yn cynnwys economi ehangach y gogledd-ddwyrain ac, yn wir, Cynghrair Mersi a Dyfrdwy, gan fod llawer o bobl sy'n gweithio ym Mrychdyn yn byw yng Nghaer ac ar draws ein ffin yno, a bydd yr effaith ar gadwyni cyflenwi yn cael ei theimlo ar draws yr economi gogledd-ddwyrain Cymru, gogledd-orllewin Lloegr honno.
Felly byddwn yn gweithio gyda'r holl chwaraewyr lleol hynny, a chyda Llywodraeth y DU, i wneud yn siŵr bod gennym ni ddarlun cynhwysfawr o'r anghenion, a chyd-gynllunio gyda phobl ar lawr gwlad y math o gymorth a fydd fwyaf defnyddiol iddyn nhw. Mae gennym ni rai pethau a baratowyd ymlaen llaw yr ydym ni'n eu gwneud. Mae gennym ni ffyrdd profedig o ysgogi cymorth, ond rydym ni eisiau gwneud mwy na hynny. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr mai'r cymorth yr ydym ni'n ei gynnig yw'r cymorth y mae pobl leol yn ei ddweud wrthym fydd fwyaf defnyddiol iddyn nhw. A bydd gweithio gyda nhw, a chael uwchgynhadledd, yn ffordd o dynnu hynny i gyd at ei gilydd, i wneud yn siŵr bod y cymorth yr ydym ni'n gallu ei gynnig yn cael ei raddoli i ddiwallu anghenion ac amgylchiadau penodol yr economi honno yn y gogledd-ddwyrain.
I very much agree with you: it's vital that Governments and parties are working together, where they can, to support workers at this time, and I'll do whatever I can to constructively work with you, and colleagues in Westminster, to ensure that everything that can be done will be done to support those affected by this news.
Now, sadly, it's not the only announcement regarding job losses in Wales recently, and given that unemployment in Wales doubled in the month of April, it's critical that support is in place for those who have lost their jobs as a result of the coronavirus pandemic. Now is the time for the Welsh Government to be having discussions, of course, with business leaders and skills providers about developing packages to help support people across Wales who may not be able to retain their employment at the end of the furlough scheme because of the COVID-19 pandemic. There are families across Wales who are in an extremely vulnerable position, and given that there will be a degree of uncertainty in the job market for some time yet, it is important that families across Wales feel that support and advice is available. Therefore, can you tell us what assessment has the Welsh Government made of the impact of COVID-19 on employment across Wales, and what discussions has the Welsh Government had with business leaders, and skills providers, about how best to mitigate against any economic shocks as a result of COVID-19?
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi: mae'n hanfodol bod Llywodraethau a phleidiau yn gweithio gyda'i gilydd, lle bo modd, i gefnogi gweithwyr ar yr adeg hon, a byddaf yn gwneud beth bynnag a allaf i weithio'n adeiladol gyda chi, a chydweithwyr yn San Steffan, i sicrhau y bydd popeth y gellir ei wneud yn cael ei wneud i gefnogi'r rhai sy'n cael eu heffeithio gan y newyddion hyn.
Nawr, yn anffodus, nid dyma'r unig gyhoeddiad ynglŷn â cholli swyddi yng Nghymru yn ddiweddar, ac o gofio bod diweithdra yng Nghymru wedi dyblu ym mis Ebrill, mae'n hollbwysig bod cymorth ar gael i'r rhai sydd wedi colli eu swyddi o ganlyniad i bandemig y coronafeirws. Nawr yw'r amser i Lywodraeth Cymru gynnal trafodaethau, wrth gwrs, gydag arweinyddion busnes a darparwyr sgiliau ynglŷn â datblygu pecynnau i helpu i gefnogi pobl ledled Cymru efallai na fyddan nhw'n gallu cadw eu cyflogaeth ar ddiwedd y cynllun ffyrlo oherwydd pandemig COVID-19. Ceir teuluoedd ledled Cymru sydd mewn sefyllfa hynod o fregus, ac o gofio y bydd rhywfaint o ansicrwydd yn y farchnad swyddi am gryn amser eto, mae'n bwysig bod teuluoedd ledled Cymru yn teimlo bod cymorth a chyngor ar gael. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o effaith COVID-19 ar gyflogaeth ledled Cymru, a pha drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gydag arweinyddion busnes, a darparwyr sgiliau, ynghylch y ffordd orau o liniaru unrhyw ergydion economaidd o ganlyniad i COVID-19?
I thank the leader of the opposition for what he said about playing a constructive part in the response to the position faced in Airbus and the wider north-east Wales economy.
The analysis that we have of the Welsh economy, in the COVID context, is that it's quite complex. He'll have heard, I'm sure, today, the reports from Andy Haldane, the deputy governor of the Bank of England, that they think that the early signs are that a v-shaped recovery for many parts of the economy is under way—a sharp downturn, and a very sharp rebound. And we want to make sure that as much of the Welsh economy is able to recover as quickly as possible in that way. But there will be aspects of the Welsh economy where that will be more difficult—companies and industries who are not able to resume activity as quickly as others. And there, we are talking to the UK Government particularly about the long-term arrangements from the job retention scheme, which I've always welcomed in Wales. I've always appreciated what the UK Government has done, and understand that, as industries get back to work, you can't go on offering a furlough scheme to places where people are back working full-time. But in some sectors of the Welsh economy, we need a more specific, sector-specific furlough scheme that will go beyond the end of October. And that will offer comfort to those industries that they will still be able to sustain themselves through the difficult days of this calendar year, and be there to resume activity next year, when, as we all hope, things will be better.
So, we will mobilise the actions that we have, in consultation with business leaders. I was with the head of the Confederation of British Industry in Wales last week and with the head of the Federation of Small Businesses in Wales last week. There were very helpful suggestions from the CBI about how we could work together in mitigating some of the impacts on the Welsh economy, and then we will need help from elsewhere to be able to do the job that we all need to do, focusing on jobs, relentlessly on jobs, in our economy, during the second half of this financial year.
Diolchaf i arweinydd yr wrthblaid am yr hyn a ddywedodd am chwarae rhan adeiladol yn yr ymateb i'r sefyllfa a wynebir yn Airbus ac economi ehangach y gogledd-ddwyrain.
Y dadansoddiad sydd gennym ni o economi Cymru, yng nghyd-destun COVID, yw ei bod yn eithaf cymhleth. Bydd ef wedi clywed, rwy'n siŵr, heddiw, yr adroddiadau gan Andy Haldane, dirprwy lywodraethwr Banc Lloegr, eu bod nhw'n credu mai'r arwyddion cynnar yw bod adferiad siâp v i lawer o rannau o'r economi ar y gweill—dirywiad sydyn, ac adferiad sydyn. Ac rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod cymaint â phosibl o economi Cymru yn gallu gwella cyn gynted â phosibl yn y ffordd honno. Ond bydd agweddau ar economi Cymru lle bydd hynny'n fwy anodd—cwmnïau a diwydiannau nad ydyn nhw'n gallu ailddechrau gweithgarwch cyn gynted ag eraill. Ac yn hynny o beth, rydym ni'n siarad â Llywodraeth y DU yn arbennig am y trefniadau hirdymor o'r cynllun cadw swyddi, yr wyf i wedi ei groesawu o'r cychwyn yng Nghymru. Rwyf i wedi gwerthfawrogi o'r cychwyn yr hyn y mae Llywodraeth y DU wedi ei wneud, ac yn deall, wrth i ddiwydiannau ddychwelyd i'r gwaith, na allwch chi barhau i gynnig cynllun ffyrlo i leoedd lle mae pobl yn ôl yn gweithio yn llawn amser. Ond mewn rhai sectorau o economi Cymru, mae angen cynllun ffyrlo mwy penodol, penodol i'r sector arnom ni, a fydd yn mynd y tu hwnt i ddiwedd mis Hydref. A bydd hynny'n cynnig cysur i'r diwydiannau hynny y byddan nhw'n dal i allu cynnal eu hunain drwy ddyddiau anodd y flwyddyn galendr hon, a bod yno i ailddechrau gweithgarwch y flwyddyn nesaf, pan, fel y mae pob un ohonom ni'n ei obeithio, y bydd pethau'n well.
Felly, byddwn yn gweithredu'r camau sydd gennym ni, mewn ymgynghoriad ag arweinyddion busnes. Roeddwn i gyda phennaeth Cydffederasiwn Diwydiant Prydain yng Nghymru yr wythnos diwethaf a chyda phennaeth y Ffederasiwn Busnesau Bach yng Nghymru yr wythnos diwethaf. Cafwyd awgrymiadau defnyddiol iawn gan y Cydffederasiwn ynghylch sut y gallem ni gydweithio i liniaru rhai o'r effeithiau ar economi Cymru, ac yna bydd angen cymorth arnom ni o fannau eraill i allu gwneud y gwaith y mae angen i bob un ohonom ni ei wneud, gan ganolbwyntio ar swyddi, yn ddi-baid ar swyddi, yn ein heconomi, yn ystod ail hanner y flwyddyn ariannol hon.
Well, First Minister, as you know, my party have also brought forward proposals to establish a COVID recovery fund for those areas most affected economically, and I hope you'll constructively look at our proposals, which could make a real difference to people affected by the closures and the job losses at Airbus, and indeed Laura Ashley.
Now, in response to the latest Office for National Statistics labour market statistics for Wales, the Learning and Work Institute Cymru were right to say that the picture now starting to emerge is that those areas that entered the crisis with the highest levels of unemployment have experienced some of the largest rises over the last two months. This just demonstrates that there were communities across Wales that were already struggling with levels of deprivation before the COVID-19 pandemic, and so a resilience package, which includes investment, support and opportunities, is needed more than ever.
First Minister, given that the claimant count has nearly doubled, and now stands at the highest level since August 1994, can you tell us what new thinking the Welsh Government is adopting to start—[Inaudible.]—the picture described by the Learning and Work Institute Cymru? Could you also tell us what monitoring of programmes and funding is taking place to ensure that economic funds are reaching those communities in most need and to identify any gaps in support packages? And what is the Welsh Government doing to help build resilience in communities across Wales, particularly those already struggling before the COVID-19 pandemic?
Wel, Prif Weinidog, fel y gwyddoch, mae fy mhlaid innau hefyd wedi cyflwyno cynigion i sefydlu cronfa adfer COVID ar gyfer y meysydd hynny yr effeithiwyd arnynt fwyaf yn economaidd, ac rwy'n gobeithio y gwnewch chi edrych yn adeiladol ar ein cynigion, a allai wneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl sy'n cael eu heffeithio gan y cau a'r colledion swyddi yn Airbus, a Laura Ashley yn wir.
Nawr, mewn ymateb i ystadegau marchnad lafur Cymru diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol, roedd Sefydliad Dysgu a Gwaith Cymru yn iawn i ddweud mai'r darlun sy'n dechrau dod i'r amlwg nawr yw bod yr ardaloedd hynny a aeth i mewn i'r argyfwng â'r lefelau uchaf o ddiweithdra wedi dioddef rhai o'r codiadau mwyaf yn ystod y ddeufis diwethaf. Mae hyn wir yn dangos bod cymunedau ledled Cymru a oedd eisoes yn cael trafferth gyda lefelau amddifadedd cyn pandemig COVID-19, ac felly mae angen pecyn cydnerthedd, sy'n cynnwys buddsoddiad, cymorth a chyfleoedd, yn fwy nag erioed.
Prif Weinidog, o gofio bod nifer y bobl sy'n hawlio budd-daliadau wedi dyblu bron, ac ar y lefel uchaf ers Awst 1994 erbyn hyn, a allwch chi ddweud wrthym ni pa syniadau newydd y mae Llywodraeth Cymru yn eu mabwysiadu i ddechrau—[Anghlywadwy.]—y darlun a ddisgrifiwyd gan Sefydliad Dysgu a Gwaith Cymru? A allech chi hefyd ddweud wrthym ni pa waith monitro rhaglenni a chyllid sy'n cael ei wneud i sicrhau bod cyllid economaidd yn cyrraedd y cymunedau hynny sydd â'r angen mwyaf ac i nodi unrhyw fylchau mewn pecynnau cymorth? A beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i feithrin cydnerthedd mewn cymunedau ledled Cymru, yn enwedig y rhai a oedd eisoes mewn trafferthion cyn pandemig COVID-19?
Well, Llywydd, the economic resilience fund that the Welsh Government has drawn together has, up until now, been very much focused on simply assisting firms and individuals to cope with the impact of coronavirus. But we have already indicated that there will be a further phase of the ERF, beyond phase 1 and 2, which we are currently operating, and phase 3 will be a recovery phase. And there will be many millions of pounds still in the fund that we will be able to use for recovery, and where there are good ideas as to how that money might most effectively be used, then, of course, we will be very pleased to draw on those ideas, wherever they come from. The fact that we have a recovery phase in our economy will be shaped by the work that Jeremy Miles has been leading to put together a recovery plan for us in Wales, drawing on the best people we can bring together inside Wales, but having people from outside Wales, to make sure that we don't miss out on ideas that people are developing elsewhere, and to challenge us on our own thinking and make sure we are making the best possible fist of designing that recovery stage.
We monitor what we do. If you want just one single example of that in figures that the ONS produced only last week, I think it is over 30 per cent of firms in Wales have benefited from assistance provided, either by the UK Government or by the Welsh Government, in order to help them through the pandemic. It's 21 per cent of firms in Scotland; it's 14 per cent of firms in England. And those are ONS figures, which demonstrate, I think, that the impact of the assistance we've been able to mobilise in Wales has been felt strongly in our economy, and we now want the same approach to be adopted, with the same level of success, in helping the Welsh economy into the recovery phase.
Wel, Llywydd, mae'r gronfa cadernid economaidd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i thynnu ynghyd, hyd yma, wedi bod yn canolbwyntio yn syml ar gynorthwyo cwmnïau ac unigolion i ymdopi ag effaith coronafeirws. Ond rydym ni eisoes wedi nodi y bydd cam pellach o'r gronfa, y tu hwnt i gamau 1 a 2, yr ydym ni'n eu gweithredu ar hyn o bryd, a bydd cam 3 yn gam adfer. A bydd miliynau lawer o bunnoedd yn dal yn y gronfa y byddwn ni'n gallu eu defnyddio i adfer, a lle ceir syniadau da ynglŷn â sut y gellid defnyddio'r arian hwnnw yn fwyaf effeithiol, yna, wrth gwrs, byddwn yn falch iawn o fanteisio ar y syniadau hynny, o ba le bynnag y byddan nhw'n dod. Bydd y ffaith bod gennym ni gam adfer yn ein heconomi yn cael ei lunio gan y gwaith y mae Jeremy Miles wedi bod yn ei arwain i lunio cynllun adfer i ni yng Nghymru, gan fanteisio ar y bobl orau y gallwn ni eu tynnu ynghyd oddi mewn i Gymru, ond cael pobl o'r tu allan i Gymru, i sicrhau nad ydym ni'n colli syniadau y mae pobl yn eu datblygu mewn mannau eraill, ac i'n herio ni ar ein meddylfryd ein hunain a gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud yr ymdrech orau bosibl i ddylunio'r cam adfer hwnnw.
Rydym ni'n monitro'r hyn yr ydym ni'n ei wneud. Os ydych chi eisiau dim ond un enghraifft o hynny mewn ffigurau a gynhyrchwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yr wythnos diwethaf, rwy'n credu bod dros 30 y cant o gwmnïau yng Nghymru wedi elwa ar gymorth a ddarparwyd, naill ai gan Lywodraeth y DU neu gan Lywodraeth Cymru, er mwyn eu helpu nhw drwy'r pandemig. 21 y cant o gwmnïau yw'r ffigur yn yr Alban; 14 y cant o gwmnïau yw'r ffigur yn Lloegr. A ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yw'r rheini, sy'n dangos, rwy'n credu, bod effaith y cymorth yr ydym ni wedi gallu ei roi ar waith yng Nghymru wedi cael ei theimlo yn gryf yn ein heconomi, ac rydym ni bellach eisiau i'r un dull gael ei fabwysiadu, gyda'r un lefel o lwyddiant, i helpu economi Cymru i'r cam adfer.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
May I congratulate all the children who are back in school in Wales this week, even if it is part time, and all those who have worked so hard to get them back, not least your education Secretary, Kirsty Williams? I would have liked more children to have returned earlier, but I do not want to criticise the Welsh Government, cavil with what is happening versus what was promised, or make comparisons with England today.
First Minister, whatever our own particular views or interests, shouldn't we all respect that it is you, your Cabinet and Kirsty Williams who are responsible and have the democratic mandate to decide when and how schools should return? Can you confirm that, unlike the teaching unions, you must consider not only the interests of their members, including teacher safety and any now far lower risk of infection, but also the pressing need of many parents to get back to work, and, still more, the purpose of schools being to educate our children, who have already lost too much of that right?
A gaf i longyfarch yr holl blant sydd yn ôl yn yr ysgol yng Nghymru yr wythnos hon, hyd yn oed os yw'n rhan-amser, a phawb sydd wedi gweithio mor galed i'w cael nhw yn ôl, nid lleiaf eich Ysgrifennydd addysg, Kirsty Williams? Byddwn wedi hoffi gweld mwy o blant yn dychwelyd yn gynharach, ond nid wyf i eisiau beirniadu Llywodraeth Cymru, pigo bai ar yr hyn sy'n digwydd yn erbyn yr hyn a addawyd, na gwneud cymariaethau â Lloegr heddiw.
Prif Weinidog, beth bynnag fo ein safbwyntiau neu ein buddiannau penodol ein hunain, oni ddylai pob un ohonom ni barchu mai chi, eich Cabinet a Kirsty Williams sy'n gyfrifol ac sydd â'r mandad democrataidd i benderfynu pryd a sut y dylai ysgolion ddychwelyd? A allwch chi gadarnhau, yn wahanol i'r undebau athrawon, bod yn rhaid i chi ystyried nid yn unig buddiannau eu haelodau, gan gynnwys diogelwch athrawon ac unrhyw risg is o lawer erbyn hyn o haint, ond hefyd angen taer llawer o rieni i fynd yn ôl i'r gwaith, ac, yn fwy fyth, pwrpas ysgolion yw addysgu ein plant, sydd eisoes wedi colli gormod o'r hawl hwnnw?
Well, I thank the Member for what he said about the efforts that have been made, and they have been made in the way that we try to do things in Wales, in that social partnership way, by bringing teacher unions, non-teacher unions, the local education authorities and the Welsh Government around the table together to craft a way ahead. I sometimes have felt, in the way that some of these arguments have played out publicly, that the word 'children' has not been given the prominence that it needed and deserves. In the end, the reason why we are committed to bringing young people back to school over these weeks is because of our concerns that those young people get a change to meet their teachers again, to catch up with their classmates, to be able to prepare for the summer, and it is their interests in the end—with all the others that we have to bear in mind—that need to, and we think do do, come out at the very top of our agenda.
Wel, diolchaf i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd am yr ymdrechion sydd wedi eu gwneud, ac maen nhw wedi eu gwneud yn y ffordd yr ydym ni'n ceisio gwneud pethau yng Nghymru, yn y ffordd partneriaeth gymdeithasol honno, trwy ddod ag undebau athrawon, undebau'r rhai nad ydyn nhw'n athrawon, yr awdurdodau addysg lleol a Llywodraeth Cymru at ei gilydd o amgylch y bwrdd i lunio ffordd ymlaen. Rwyf i wedi teimlo weithiau, yn y ffordd y mae rhai o'r dadleuon hyn wedi cael eu cynnal yn gyhoeddus, nad yw'r gair 'plant' wedi cael yr amlygrwydd yr oedd ei angen ac yn ei haeddu. Yn y pen draw, y rheswm pam yr ydym ni wedi ymrwymo i ddod â phobl ifanc yn ôl i'r ysgol dros yr wythnosau hyn yw oherwydd ein pryderon bod y bobl ifanc hynny yn cael newid i gyfarfod â'u hathrawon unwaith eto, i weld eu cyd-ddisgyblion, i allu paratoi ar gyfer yr haf, a'u buddiannau nhw yn y pen draw—ynghyd â'r holl rai eraill y maen rhaid i ni eu cadw mewn cof—sydd angen bod ar frig ein hagenda, ac rwy'n credu eu bod nhw.
The First Minister speaks of social partnership, but an impression many parents have got over the last month or two is that, with powers split between Welsh Government, councils and schools themselves, the teaching unions may have been too dominant an aspect of that partnership. When you, First Minister, spoke about even giving consideration to schools coming back after half term, you quickly were pressed into clarifying that that wasn’t going to happen. It was said under union pressure. We then saw the chief medical officer say that schools returning in the second week of August would be the best, at least in terms of virus risks, but we were then told that wasn't happening because it wasn’t an attractive option to the unions. We then saw your education Secretary announce that schools would come back this week for four weeks, yet almost everywhere, that's not happening, and it will be three weeks. Again, we're told because that’s the position of the unions. Do you share any of that concern that the unions may have had too great an influence on what the timing and what the decisions have been, and what might be done about that?
Mae'r Prif Weinidog yn sôn am bartneriaeth gymdeithasol, ond yr argraff y mae llawer o rieni wedi ei chael yn ystod y mis neu ddau diwethaf, gyda phwerau wedi'u rhannu rhwng Llywodraeth Cymru, cynghorau ac ysgolion eu hunain, yw ei bod hi'n bosibl bod yr undebau athrawon wedi bod yn agwedd rhy flaenllaw ar y bartneriaeth honno. Pan wnaethoch chi, Prif Weinidog, sôn am hyd yn oed rhoi ystyriaeth i ysgolion ddod yn ôl ar ôl yr hanner tymor, rhoddwyd pwysau arnoch yn gyflym i egluro nad oedd hynny'n mynd i ddigwydd. Dywedwyd bod hynny yn dilyn pwysau gan yr undebau. Yna gwelsom y prif swyddog meddygol yn dweud mai ysgolion yn dychwelyd yn ystod ail wythnos mis Awst fyddai orau, o leiaf o ran peryglon y feirws, ond dywedwyd wrthym wedyn nad oedd hynny'n digwydd gan nad oedd yn ddewis deniadol i'r undebau. Yna gwelsom eich Ysgrifennydd addysg yn cyhoeddi y byddai ysgolion yn dod yn ôl yr wythnos hon am bedair wythnos, ac eto bron ym mhobman, nid yw hynny'n digwydd, a tair wythnos fydd hynny. Unwaith eto, dywedir wrthym ei fod oherwydd mai dyna yw safbwynt yr undebau. A ydych chi'n rhannu'r pryder hwnnw bod yr undebau efallai wedi cael gormod o ddylanwad ar yr amseriad ac ar y penderfyniadau, a'r hyn y gellid ei wneud am hynny?
Well, Llywydd, I congratulate teachers in Wales for everything that they have done during this pandemic. We've had 450 schools open as hub schools throughout the experience, with teachers going in, on the front line, at the height of the pandemic, and doing that every single day, working all the way through their half term at the end of May. So, the big picture for me has been the enormous efforts that teachers, supported by their unions, have carried out here in Wales.
There are contractual rights that people have, and unions are there to speak up for their members where their contracts are concerned. Social partnership is never about cosy conversations. It's never about people avoiding difficult issues. We have sat round the table together with our partners in the local education authorities and the people who represent the workforce. We have forged a way together, which means that, uniquely in the United Kingdom, children in Wales are back in school today, and I think that is a very significant achievement, and I'm very glad we've been able to work with colleagues to bring it about.
Wel, Llywydd, rwy'n llongyfarch athrawon yng Nghymru am bopeth y maen nhw wedi ei wneud yn ystod y pandemig hwn. Bu gennym ni 450 o ysgolion ar agor fel ysgolion hyb trwy gydol y profiad, gydag athrawon yn mynd i mewn, ar y rheng flaen, yn anterth y pandemig, ac yn gwneud hynny bob un dydd, yn gweithio drwy eu hanner tymor cyfan ddiwedd mis Mai. Felly, y darlun mawr i mi fu'r ymdrechion aruthrol y mae athrawon, gyda chymorth eu hundebau, wedi eu gwneud yma yng Nghymru.
Mae hawliau cytundebol sydd gan bobl, ac mae undebau yno i siarad ar ran eu haelodau lle mae eu contractau yn y cwestiwn. Nid yw partneriaeth gymdeithasol byth yn golygu sgyrsiau cysurus. Nid yw byth yn golygu pobl yn osgoi materion anodd. Rydym ni wedi eistedd o amgylch y bwrdd gyda'n partneriaid yn yr awdurdodau addysg lleol a'r bobl sy'n cynrychioli'r gweithlu. Rydym ni wedi creu ffordd gyda'n gilydd, sy'n golygu, yn unigryw yn y Deyrnas Unedig, bod plant yng Nghymru yn ôl yn yr ysgol heddiw, ac rwy'n credu bod hwnnw'n gyflawniad sylweddol iawn, ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu gweithio gyda chydweithwyr i'w wireddu.
3. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith argyfwng y coronafeirws ar economi Cymru? OQ55357
3. What assessment has the First Minister made of the impact of the coronavirus crisis on the Welsh economy? OQ55357
I thank the Member, Llywydd. The Welsh Government's chief economist provides regular advice on the impact of the coronavirus crisis on the Welsh economy. That advice is reported monthly to the COVID core group of Ministers and others, which meets every Wednesday.
Diolchaf i'r Aelod, Llywydd. Mae prif economegydd Llywodraeth Cymru yn rhoi cyngor rheolaidd ar effaith argyfwng coronafeirws ar economi Cymru. Mae'r cyngor hwnnw'n cael ei adrodd yn fisol i grŵp craidd COVID o Weinidogion ac eraill, sy'n cyfarfod bob dydd Mercher.
I thank the First Minister for that reply. After 20 years of devolution, 22 per cent of the people of Wales of working age are living in poverty, and the average disposable income in Wales is only three quarters of the average in the United Kingdom. Those in poverty are more likely to be hit by the economic impacts of COVID than anybody else. The Learning and Work Institute Cymru has said recently that Wales is more exposed than many other parts of the UK to the economic impact of lockdown, and we've got the highest proportion, at 18 per cent, of workers employed in industries most affected by lockdown measures. So, if unemployment goes up amongst those groups, we're going to be in a very serious economic predicament in Wales.
Cardiff University has shown in a paper published this week that Wales's lowest earners are 10 times more likely to have been affected by COVID-19 shutdown than those on the highest salaries. So, isn't it true, First Minister, that a harsher lockdown and a longer lockdown means that Wales will go backwards and those at the lowest levels of income in society are going to be the ones who suffer most? So, considering that the economic effects of the lockdown will hit the poorest hardest, how do you justify keeping Wales in lockdown whilst the rest of the United Kingdom opens up?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Ar ôl 20 mlynedd o ddatganoli, mae 22 y cant o bobl Cymru o oedran gweithio yn byw mewn tlodi, ac mae'r incwm gwario cyfartalog yng Nghymru dri chwarter yn unig o gyfartaledd y Deyrnas Unedig. Mae'r rhai sydd mewn tlodi yn fwy tebygol o gael eu taro gan effeithiau economaidd COVID nag unrhyw un arall. Mae Sefydliad Dysgu a Gwaith Cymru wedi dweud yn ddiweddar bod Cymru yn fwy agored na llawer o rannau eraill o'r DU i effaith economaidd y cyfyngiadau symud, ac mae gennym ni'r gyfran uchaf, sef 18 y cant, o weithwyr a gyflogir mewn diwydiannau sydd wedi eu heffeithio fwyaf gan gyfyngiadau symud. Felly, os bydd diweithdra yn cynyddu ymhlith y grwpiau hynny, rydym ni'n mynd i fod mewn sefyllfa economaidd ddifrifol iawn yng Nghymru.
Mae Prifysgol Caerdydd wedi dangos mewn papur a gyhoeddwyd yr wythnos hon bod enillwyr isaf Cymru 10 gwaith yn fwy tebygol o fod wedi cael eu heffeithio gan gyfyngiadau symud COVID-19 na'r rhai ar y cyflogau uchaf. Felly, onid yw'n wir, Prif Weinidog, bod cyfyngiadau symud llymach a chyfyngiadau symud hwy yn golygu y bydd Cymru'n mynd tuag yn ôl, ac mai'r rhai ar y lefelau incwm isaf mewn cymdeithas fydd y rhai sy'n dioddef fwyaf? Felly, o ystyried y bydd effeithiau economaidd y cyfyngiadau symud yn taro'r tlotaf galetaf, sut ydych chi'n cyfiawnhau cadw Cymru yn destun cyfyngiadau symud tra bod gweddill y Deyrnas Unedig yn agor?
Well, Llywydd, while I don't disagree with some of the Member's diagnosis, I very much disagree with his description of the recipe. He is right to say that coronavirus has a disproportionate impact on some members of our society, and those most disadvantaged to begin with feel the impact of this disease most significantly. The best way to help them is to make sure that the Welsh economy has a smooth and reliable recovery from coronavirus—that we don't have a recovery in which we open up too much too soon and then see a clampdown being needed again so the economy goes into reverse.
So, he offers us a sort of Texas approach to coronavirus, in which you lift the lockdown rapidly, you let all sorts of things resume again because you think that's right for the economy, and, lo and behold, the virus is off circulating again everywhere and you have to clamp down all over again. That is what we're avoiding here in Wales in the way that we are doing things. We are reopening our economy, we are doing it step by step, we are monitoring it as we go, we are doing our best to make sure that we can have confidence in our economy and that we will not find ourselves in a position of having to put all of that into reverse, because nothing could be worse for the economy or for those people who rely on it.
Wel, Llywydd, er nad wyf i'n anghytuno â rhywfaint o ddiagnosis yr Aelod, rwy'n anghytuno'n llwyr â'i ddisgrifiad o'r rysáit. Mae'n iawn i ddweud bod coronafeirws yn cael effaith anghymesur ar rai aelodau o'n cymdeithas, a'r rhai sydd dan yr anfantais fwyaf i ddechrau sy'n teimlo effaith y clefyd hwn yn fwyaf sylweddol. Y ffordd orau o'u helpu nhw yw gwneud yn siŵr bod economi Cymru yn cael adferiad didrafferth a dibynadwy o'r coronafeirws—nad oes gennym ni adferiad lle'r ydym ni'n agor gormod yn rhy fuan ac yna'n gweld angen cyfyngiadau symud unwaith eto fel bod yr economi yn mynd tuag at yn ôl unwaith eto.
Felly, mae'n cynnig rhyw fath o ddull Texas o ymdrin â coronafeirws, lle'r ydych chi'n codi'r cyfyngiadau symud yn gyflym, rydych chi'n gadael i bob math o bethau ailddechrau unwaith eto gan eich bod chi'n credu bod hynny'n iawn i'r economi, ac, er mawr syndod, mae'r feirws yn dechrau cylchredeg ym mhobman unwaith eto ac mae'n rhaid i chi gyflwyno cyfyngiadau symud unwaith eto. Dyna'r ydym ni'n ei osgoi yma yng Nghymru yn y ffordd yr ydym ni'n gwneud pethau. Rydym ni'n ailagor ein heconomi, rydym ni'n gwneud hynny gam wrth gam, rydym ni'n ei fonitro wrth i ni symud ymlaen, rydym ni'n gwneud ein gorau i wneud yn siŵr y gallwn ni fod yn hyderus yn ein heconomi ac na fyddwn ni'n ein canfod ein hunain mewn sefyllfa o orfod gwrthdroi hynny i gyd, oherwydd ni allai dim fod yn waeth i'r economi nac i'r bobl hynny sy'n dibynnu arni.
First Minister, last week, the UK Government introduced the Business and Planning Bill in Parliament, which included a set of urgent measures to help businesses adjust to new ways of working to respond to the current pandemic. The hospitality industry in Wales have said that it needs a clear road map for reopening and Government support to get back on its feet. So, I think it certainly will be important that, in the short term, any obstacles are removed that could get in the way, including easing restrictions in the planning and licensing system in particular. As I understand it, the planning Bill has a mix of measures, both reserved and devolved areas. How is the Welsh Government going to respond to the devolved areas and how is any legislation in particular going to support the hospitality sector?
Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, cyflwynodd Llywodraeth y DU y Bil Busnes a Chynllunio yn Senedd y DU, a oedd yn cynnwys cyfres o fesurau brys i helpu busnesau i addasu i ffyrdd newydd o weithio i ymateb i'r pandemig presennol. Mae'r diwydiant lletygarwch yng Nghymru wedi dweud bod angen map ffordd eglur arno ar gyfer ailagor a chymorth gan y Llywodraeth i'w gael yn ôl ar ei draed. Felly, rwy'n meddwl y bydd yn sicr yn bwysig, yn y tymor byr, i unrhyw rwystrau gael eu dileu a allai fod yn y ffordd, gan gynnwys lleddfu cyfyngiadau yn y system gynllunio a thrwyddedu yn arbennig. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, ceir cymysgedd o fesurau yn y Bil cynllunio, yn feysydd sydd wedi eu cadw yn ôl ac wedi eu datganoli. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i ymateb i'r meysydd datganoledig a sut mae unrhyw ddeddfwriaeth yn benodol yn mynd i gefnogi'r sector lletygarwch?
Well, Llywydd, we've been in direct discussions with the hospitality sector over the last week and a half, looking for ways in which we might be able to reopen outdoor hospitality here in Wales with the necessary mitigating measures, and I'm grateful to the sector for all the ideas that they have contributed, for the work that they are doing with us to draw up guidance for the sector, in the hope that we will be able to do that alongside them. It has to be done in a way that puts the health of the public first, and that's what we're working on, and taking advice from our chief medical officer, of course, in the process.
The legislation in the House of Commons is, as Russell George said, a mixture of devolved and non-devolved. On the non-devolved side, it will passport licences that public houses, for example, have to serve alcohol indoors, will passport that to allow them to serve it outdoors. Other aspects will fall to legislation that is in the hands of the Senedd and we will think carefully about what we need to do there.
So, for example, to give the Member an idea of the complexity, which I'm sure he's alert to in any case, many cafes and restaurants may look to be able to operate outside on the pavement in front of their properties. We have to balance that with the rights of other users: disabled people, wheelchair users, people who are partially sighted—people who rely on being able to use pavements in a way that is unimpeded and don't cause difficulties to them. So, there is more than one interest to think of, and the way that we will do it in Wales is to work with the sector to find a proper balance between those things so we can do the things that are necessary to allow that sector to open up again, but we don't do it at the expense of rights that others have to lead their lives in ways that allow them to go about their lawful business unimpeded.
Wel, Llywydd, rydym ni wedi bod mewn trafodaethau uniongyrchol gyda'r sector lletygarwch dros yr wythnos a hanner diwethaf, gan chwilio am ffyrdd y gallem ni ailagor lletygarwch awyr agored yma yng Nghymru gyda'r mesurau lliniaru angenrheidiol, ac rwy'n ddiolchgar i'r sector am yr holl syniadau y maen nhw wedi eu cyfrannu, am y gwaith y maen nhw'n ei wneud gyda ni i lunio canllawiau ar gyfer y sector, yn y gobaith y byddwn ni'n gallu gwneud hynny ochr yn ochr â nhw. Mae'n rhaid gwneud hyn mewn ffordd sy'n rhoi iechyd y cyhoedd yn gyntaf, a dyna'r ydym ni'n gweithio arno, ac yn cael cyngor gan ein prif swyddog meddygol, wrth gwrs, yn y broses.
Fel y dywedodd Russell George, mae'r ddeddfwriaeth yn Nhŷ'r cyffredin yn gymysgedd o ddeddfwriaeth ddatganoledig a deddfwriaeth nad yw wedi ei datganoli. O ran y rhai nad ydyn nhw wedi'u datganoli, bydd yn pasbortio trwyddedau sydd gan dafarndai, er enghraifft, i weini alcohol dan do, yn pasbortio'r rheini i'w caniatáu i'w weini yn yr awyr agored. Bydd agweddau eraill yn rhan o dddeddfwriaeth sydd yn nwylo'r Senedd a byddwn yn meddwl yn ofalus am yr hyn y mae angen i ni ei wneud yn hynny o beth.
Felly, er enghraifft, i roi syniad i'r Aelod o'r cymhlethdod, yr wyf i'n siŵr ei fod yn effro iddo beth bynnag, mae'n bosibl y bydd llawer o gaffis a bwytai eisiau gallu gweithredu y tu allan ar y palmant o flaen eu safleoedd. Mae'n rhaid i ni gydbwyso hynny â hawliau defnyddwyr eraill: pobl anabl, defnyddwyr cadeiriau olwyn, pobl sy'n rhannol ddall—pobl sy'n dibynnu ar allu defnyddio palmentydd mewn modd dirwystr ac nad yw'n achosi anawsterau iddyn nhw. Felly, mae mwy nag un buddiant i feddwl amdano, a'r ffordd y byddwn ni'n gwneud hyn yng Nghymru yw gweithio gyda'r sector i gael cydbwysedd priodol rhwng y pethau hynny fel y gallwn ni wneud y pethau sy'n angenrheidiol i ganiatáu i'r sector hwnnw agor unwaith eto, ond nid ydym ni'n gwneud hynny ar draul hawliau sydd gan bobl eraill i fyw eu bywydau mewn ffyrdd sy'n caniatáu iddyn nhw gyflawni eu gweithredoedd cyfreithlon yn ddirwystr.
First Minister, Jack Sargeant has already highlighted the crisis in the aviation sector, which is a major sector within the Welsh economy, and another sector in the Welsh economy is the steel industry, which is also facing very serious challenges. Last week, the UK Government seemed to have briefed the Financial Times that a request for funding from Tata would be approved, but the UK Government has yet to actually announce any such approval, and, as such, the industry doesn't know where it stands. Steelworkers and their families deserve better; they deserve certainty. Will you continue to pressurise the UK Government to actually approve this request for funding, because the customers of steel have basically disappeared because of the coronavirus? We need the industry to keep on going. It is critical to the Welsh economy and we need that support from the UK Government.
Prif Weinidog, mae Jack Sargeant eisoes wedi tynnu sylw at yr argyfwng yn y sector hedfan, sy'n sector mawr yn economi Cymru, a sector arall yn economi Cymru yw'r diwydiant dur, sydd hefyd yn wynebu heriau difrifol iawn. Yr wythnos diwethaf, roedd yn ymddangos bod Llywodraeth y DU wedi briffio'r Financial Times y byddai cais am gyllid gan Tata yn cael ei gymeradwyo, ond nid yw Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi unrhyw gymeradwyaeth o'r fath hyd yn hyn, ac, o'r herwydd, nid yw'r diwydiant yn gwybod ble mae'n sefyll. Mae gweithwyr dur a'u teuluoedd yn haeddu gwell; maen nhw'n haeddu sicrwydd. A wnewch chi barhau i roi pwysau ar Lywodraeth y DU i gymeradwyo'r cais hwn am gyllid, gan fod cwsmeriaid dur fwy neu lai wedi diflannu oherwydd y coronafeirws? Rydym ni angen i'r diwydiant barhau i weithredu. Mae'n hollbwysig i economi Cymru ac rydym ni angen y gefnogaeth honno gan Lywodraeth y DU.
Llywydd, I completely agree with David Rees. I read that extended article in the Financial Times. It was clearly briefed by Whitehall sources, and it very directly implied that we were just about to get an announcement from the UK Government of dedicated support for the steel industry, an industry that this country will need when coronavirus is over, and the scale of support that is needed for that industry has to come from the UK Government. We continue to play our part with Tata directly in supporting skills and apprenticeships and with some localised environmental investment to assist the company, but the scale of support that the industry needs in a global crisis has to come from the UK Government. Having indicated that that help was just on its way, it's very disappointing that it hasn't materialised now for several days. The Chancellor is to make his announcement on support for the economy next week. We will be pressing the UK Government all the way through to make sure that support for the steel industry—a strategically important industry for the whole of the United Kingdom—is at the forefront of his thoughts in putting that package together.
Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â David Rees. Darllenais yr erthygl estynedig honno yn y Financial Times. Roedd yn amlwg wedi'i briffio gan ffynonellau Whitehall, ac roedd yn awgrymu yn uniongyrchol iawn ein bod ni ar fin cael cyhoeddiad gan Lywodraeth y DU o gefnogaeth benodol i'r diwydiant dur, diwydiant y bydd ei angen ar y wlad hon pan fydd coronafeirws drosodd, ac mae maint y cymorth sydd ei angen ar gyfer y diwydiant hwnnw yn golygu bod yn rhaid iddo ddod gan Lywodraeth y DU. Rydym ni'n parhau i chwarae ein rhan gyda Tata yn uniongyrchol trwy gefnogi sgiliau a phrentisiaethau a chyda rhywfaint o fuddsoddiad amgylcheddol lleol i gynorthwyo'r cwmni, ond mae'n rhaid i gymorth o'r maint sydd ei angen ar y diwydiant mewn argyfwng byd-eang ddod gan Lywodraeth y DU. Ar ôl nodi bod y cymorth hwnnw ar ei ffordd, mae'n siomedig iawn nad yw wedi dod i'r amlwg bellach ers sawl diwrnod. Bydd y Canghellor yn gwneud ei gyhoeddiad ar gymorth i'r economi yr wythnos nesaf. Byddwn yn pwyso ar Lywodraeth y DU yr holl ffordd drwodd i sicrhau bod cymorth i'r diwydiant dur—diwydiant sy'n bwysig yn strategol i'r Deyrnas Unedig gyfan—yn flaenllaw yn ei feddyliau wrth iddo ddod â'r pecyn hwnnw at ei gilydd.
4. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio prosiectau seilwaith i adfywio economi Cymru yn sgil COVID-19? OQ55369
4. How will the Welsh Government use infrastructure projects to reinvigorate the Welsh economy in light of COVID-19? OQ55369
I thank John Griffiths for that, Llywydd. The Welsh Government will use all opportunities, from small and local infrastructure projects to major national investments, to create jobs and to rebuild our economy through the pursuit of economic, social and environmental justice.
Diolchaf i John Griffiths am hynna, Llywydd. Bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio pob cyfle, o brosiectau seilwaith bach a lleol i fuddsoddiadau cenedlaethol mawr, i greu swyddi ac ailadeiladu ein heconomi drwy fynd ar drywydd cyfiawnder economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol.
First Minister, we know the pandemic has disproportionately affected the most vulnerable in our society, reinforcing existing inequalities of class, ethnicity, disability and gender. We now face an economic crisis and the prospect of further inequality and harm to those least able to withstand it. Infrastructure projects will be an important part of regenerating our economy and could also be part of addressing these social injustice imperatives. So, will contracts include clauses, requirements and fair work provision to ensure these capital projects offer opportunities, training and jobs for those most in need, and help build back better for everyone in Wales?
Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod bod y pandemig wedi effeithio'n anghymesur ar y bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, gan atgyfnerthu'r anghydraddoldebau presennol o ran dosbarth, ethnigrwydd, anabledd a rhywedd. Rydym ni bellach yn wynebu argyfwng economaidd a'r posibilrwydd o anghydraddoldeb a niwed pellach i'r rhai sy'n lleiaf abl i'w wrthsefyll. Bydd prosiectau seilwaith yn rhan bwysig o adfywio ein heconomi a gallen nhw hefyd fod yn rhan o roi sylw i'r anghyfiawnder cymdeithasol hwn. Felly, a fydd contractau yn cynnwys cymalau, gofynion a darpariaeth gwaith teg i sicrhau bod y prosiectau cyfalaf hyn yn cynnig cyfleoedd, hyfforddiant a swyddi i'r rhai sydd â'r angen mwyaf, ac yn helpu i adeiladu yn ôl yn well i bawb yng Nghymru?
I thank John Griffiths for that important set of remarks and his question, Llywydd. He's right, of course, to point to the way in which the COVID crisis has had disproportionate impacts on different sectors of our society. I was very pleased last week to receive the report from Professor Emmanuel Ogbonna on the socioeconomic context of the impact of the crisis on people of black, Asian and minority ethnic backgrounds. When we let contracts for our infrastructure work, we will, of course, draw on the principles of our economic contract, in which the investment that the Welsh public makes derives a benefit for the Welsh public beyond simply the jobs created. So, employment levels, training, apprenticeships, wider community benefits, all of that will be at the centre of the way in which we construct those contracts—very much part of the contract that we have struck for the completion of the Heads of the Valleys road; a major infrastructure project that we were able to move forward last week. But those principles will be applied more generally in order to make sure that those people who have been most adversely affected by the impact of coronavirus have a disproportionately greater benefit from the rebuilding of our economy.
Diolchaf i John Griffiths am y gyfres bwysig yna o sylwadau ac am ei gwestiwn, Llywydd. Mae e'n iawn, wrth gwrs, i gyfeirio at y ffordd y mae'r argyfwng COVID wedi cael effeithiau anghymesur ar wahanol sectorau o'n cymdeithas. Roeddwn i'n falch iawn yr wythnos diwethaf o gael yr adroddiad gan yr Athro Emmanuel Ogbonna ar gyd-destun economaidd-gymdeithasol effaith yr argyfwng ar bobl o gefndiroedd du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Pan fyddwn ni'n gosod contractau ar gyfer ein gwaith seilwaith, byddwn, wrth gwrs, yn defnyddio egwyddorion ein contract economaidd, lle mae'r buddsoddiad y mae'r cyhoedd yng Nghymru yn ei wneud yn dod â budd i'r cyhoedd yng Nghymru y tu hwnt i ddim ond y swyddi sy'n cael eu creu. Felly, lefelau cyflogaeth, hyfforddiant, prentisiaethau, manteision ehangach i'r gymuned, bydd hynny i gyd yn ganolog i'r ffordd yr ydym ni'n llunio'r contractau hynny—yn rhan bwysig iawn o'r contract yr ydym ni wedi'i gytuno ar gyfer cwblhau ffordd Blaenau'r Cymoedd; prosiect seilwaith mawr yr oeddem ni'n gallu bwrw ymlaen ag ef yr wythnos diwethaf. Ond bydd yr egwyddorion hynny yn cael eu defnyddio yn fwy cyffredinol er mwyn gwneud yn siŵr bod y bobl hynny sydd wedi cael eu heffeithio'n fwyaf niweidiol gan effaith coronafeirws yn cael budd anghymesur mwy o ailadeiladu ein heconomi.
First Minister, thank you for the response to John Griffiths there. Obviously, he represents a Newport constituency, where the M4 relief road could have been such a piece of major infrastructure. The alternatives to an M4 relief road I think are due to be presented to you shortly, and I imagine that you've already been given a rough indication of the cost of those alternatives. What is the range of those rough costs, and what have you done to secure any necessary Treasury support, having refused that support when, of course, you ditched the plan for the M4 relief road?
Prif Weinidog, diolch am yr ymateb i John Griffiths yn y fan yna. Yn amlwg, mae'n cynrychioli etholaeth yng Nghasnewydd, lle gallai ffordd liniaru'r M4 fod wedi bod yn ddarn o seilwaith mor fawr. Rwy'n credu y bydd y dewisiadau eraill yn hytrach na ffordd liniaru'r M4 yn cael eu cyflwyno i chi yn fuan, a dychmygaf eich bod chi eisoes wedi cael syniad bras o gost y dewisiadau amgen hynny. Beth yw ystod y costau bras hynny, a beth ydych chi wedi ei wneud i sicrhau unrhyw gymorth angenrheidiol gan y Trysorlys, ar ôl gwrthod y cymorth hwnnw pan wnaethoch chi gefnu, wrth gwrs, ar y cynllun ar gyfer ffordd liniaru'r M4?
Well, the last part of that question is complete nonsense, Llywydd. What does the Member mean? There was no offer of support that was turned down, and I really think that is just absurd, and I have no idea where the Member got it from. I don't have any rough costs from their commission, because I'm waiting for their report. The work on the first set of recommendations that the commission made began earlier this week, and they are fully funded by the Welsh Government. I always said, Llywydd, that the original plan for the M4 relief road was costed at a billion pounds, and that the commission has first call on that in coming forward with alternative proposals so that we can deal with the very real issues there have been around Newport, but do it in a way that does not bring with it the enormous environmental disbenefits that the relief road would have brought.
Wel, mae rhan olaf y cwestiwn hwnnw'n lol llwyr, Llywydd. Beth mae'r Aelod yn ei olygu? Nid oedd unrhyw gynnig o gymorth a gafodd ei wrthod, ac rwyf i wir yn credu bod hynny'n hurt, ac nid oes gen i unrhyw syniad o ble y'i cafwyd gan yr Aelod. Nid oes gen i unrhyw gostau bras gan eu comisiwn, gan fy mod i'n aros am eu hadroddiad. Dechreuodd y gwaith ar y gyfres gyntaf o argymhellion a wnaed gan y comisiwn yn gynharach yr wythnos hon, ac maen nhw'n cael eu hariannu yn llawn gan Lywodraeth Cymru. Rwyf i wedi dweud erioed, Llywydd, y costiwyd y cynllun gwreiddiol ar gyfer ffordd liniaru'r M4 fel biliwn o bunnau, ac mai'r comisiwn sydd â'r alwad gyntaf ar hynny o ran cyflwyno cynigion amgen fel y gallwn ni ymdrin â'r problemau gwirioneddol iawn a fu o amgylch Casnewydd, ond ei wneud mewn ffordd nad yw'n dod â'r anfanteision amgylcheddol enfawr gydag ef y byddai'r ffordd liniaru wedi'u creu.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i fusnesau y mae COVID-19 wedi effeithio arnynt? OQ55386
5. Will the First Minister provide an update on Welsh Government support for businesses affected by COVID-19? OQ55386
I thank the Member for that. Our £1.7 billion-worth package of support means Welsh businesses have access to the most generous help anywhere in the United Kingdom. Over 2,700 Caerphilly-based companies alone have benefited from business rate relief. The second phase of the economic resilience fund opened on Monday of this week.
Diolchaf i'r Aelod am hynna. Mae ein pecyn cymorth gwerth £1.7 miliwn yn golygu bod busnesau yng Nghymru yn gallu cael gafael ar y cymorth mwyaf hael yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Mae dros 2,700 o gwmnïau yng Nghaerffili yn unig wedi elwa ar ryddhad ardrethi busnes. Agorodd ail gam y gronfa cadernid economaidd ddydd Llun yr wythnos hon.
Diolch, First Minister. Can I say, first of all, it's such a relief that this is the last week we'll have this wholly unsatisfactory way of doing business, and it'll be good to be back in a hybrid model next week, and I thank the Llywydd for helping with that decision?
Many businesses and charitable organisations in Caerphilly have been supported by Welsh Government in the form of grants and rate relief, and it's helped to plug the gap left by UK Government support. I welcome the announcement last week of Government support for those start-up firms who only began trading in 2019, meaning that they would have missed out on the UK Government's self-employment income support scheme. But I am aware of some small businesses in particular who are continuing to miss out. I was contacted by a constituent who runs a hairdressers in Bargoed. Her business is unable to receive any support because she's a sole trader and doesn't have to be VAT registered, which she isn't. This is unfair as similar businesses who are limited companies don't have to be VAT registered, nor can she claim any form of rate relief as she's only a tenant at her premises. As a result, she can no longer afford to pay her staff or her overheads. What more can the First Minister and the Welsh Government do to support her and other small businesses like hers who are rooted in our Valleys communities?
Diolch, Prif Weinidog. A gaf i ddweud, yn gyntaf oll, ei bod hi'n gymaint o ryddhad mai dyma'r wythnos olaf y bydd gennym ni'r ffordd gwbl anfoddhaol hon o gyflawni busnes, a bydd yn braf bod yn ôl mewn model hybrid yr wythnos nesaf, a diolchaf i'r Llywydd am helpu gyda'r penderfyniad hwnnw?
Mae llawer o fusnesau a sefydliadau elusennol yng Nghaerffili wedi cael eu cynorthwyo gan Lywodraeth Cymru ar ffurf grantiau a rhyddhad ardrethi, ac mae wedi helpu i lenwi'r bwlch a adawyd gan gymorth Llywodraeth y DU. Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad yr wythnos diwethaf o gymorth y Llywodraeth i'r cwmnïau newydd hynny a ddechreuodd fasnachu dim ond yn 2019, sy'n golygu nad oedden nhw'n gymwys ar gyfer cynllun cymorth incwm hunangyflogaeth Llywodraeth y DU. Ond rwy'n ymwybodol o rai busnesau bach yn arbennig sy'n parhau i golli allan. Cysylltodd etholwr â mi sy'n rhedeg siop trin gwallt ym Margoed. Nid yw ei busnes hi'n gallu cael unrhyw gymorth gan ei bod hi'n unig fasnachwr ac nid oes rhaid iddi fod wedi ei ch ar gyfer TAW, ac nid yw wedi gwneud hynny. Mae hyn yn annheg gan nad oes yn rhaid i fusnesau tebyg sy'n gwmnïau cyfyngedig fod wedi'u cofrestru at ddibenion TAW, ac ni all hi hawlio unrhyw fath o ryddhad ardrethi ychwaith gan mai dim ond tenant yw hi yn ei hadeilad. O ganlyniad, ni all fforddio talu ei staff na'i gorbenion mwyach. Beth arall all y Prif Weinidog a Llywodraeth Cymru ei wneud i'w chynorthwyo hi a busnesau bach eraill fel ei busnes hi sydd â'u gwreiddiau yn ein cymunedau yn y Cymoedd?
Well, Llywydd, I thank Hefin David for what he said about the new £5 million grant supporting start-up businesses. We anticipate it will support up to 2,000 businesses in Wales, and it is an example of filling a gap in the schemes that the UK Government has devised. I always take this opportunity to recognise the help that the UK Government has provided, and to say that it is inevitable, in very large, very rapidly constructed schemes, that there will be some blunt edges and gaps that will emerge, and our £500 million economic resilience fund has always been aimed at finding the gaps in the schemes that the UK Government has put in place and then to try to fill them here in Wales. We aren't able to fill every gap; it's just not possible within the scope of what we have. But, we continue to review the economic resilience fund to see whether we can do more through it. Where there are examples where the structure of the help that is available creates gaps that firms fall through, then we're always open to hearing about that and to see if there are further ways in which we can assist.
Wel, Llywydd, diolchaf i Hefin David am yr hyn a ddywedodd am y grant newydd o £5 miliwn sy'n cynorthwyo busnesau newydd. Rydym ni'n rhagweld y bydd yn cynorthwyo hyd at 2,000 o fusnesau yng Nghymru, ac mae'n enghraifft o lenwi bwlch yn y cynlluniau a luniwyd gan Lywodraeth y DU. Rwyf i bob amser yn manteisio ar y cyfle hwn i gydnabod y cymorth y mae Llywodraeth y DU wedi ei roi, a dweud ei bod hi'n anochel, mewn cynlluniau mawr iawn, sy'n cael eu llunio yn gyflym iawn, y bydd rhai ymylon aflem a bylchau a fydd yn dod i'r amlwg, a bwriadwyd o'r cychwyn i'n cronfa cadernid economaidd o £500 miliwn ddod o hyd i'r bylchau yn y cynlluniau y mae Llywodraeth y DU wedi eu rhoi ar waith ac yna ceisio eu llenwi nhw yma yng Nghymru. Nid ydym ni'n gallu llenwi pob bwlch; nid yw'n bosibl o fewn cwmpas yr hyn sydd gennym ni. Ond, rydym ni'n parhau i adolygu'r gronfa cadernid economaidd i weld a allwn ni wneud mwy drwyddi. Lle ceir enghreifftiau lle mae strwythur y cymorth sydd ar gael yn creu bylchau y mae cwmnïau yn disgyn drwyddyn nhw, yna rydym ni bob amser yn agored i glywed am hynny ac i weld a oes ffyrdd eraill y gallwn ni gynorthwyo.
Leanne Wood. You need to unmute yourself, Leanne Wood.
Leanne Wood. Mae angen i chi ddad-dawelu eich hun, Leanne Wood.
Okay. Sorry, I thought I had. I want to ask about support for the arts. The arts are vitally important for our culture, for our language, and potentially for tourism as well. Many people working in the arts are freelancers or gig economy workers who may—or probably haven't had any support from the Government so far. Large audience events are unlikely to be safe for people in the old way soon, and so, what happens to the firm of public address system operators—four of them who work in my constituency—who are unable to have any work at the moment?
Would you be prepared to consider an idea that has been proposed to the Scottish Government for a national arts force, which would see the arts be a part of well-being and recovery, where musicians and artists can go into schools, hospitals and care homes, and even provide online courses? Imagine the PA firm being able to teach sound engineering skills to young people in the Rhondda throughout the summer holidays. Would you be prepared to look at that recommendation that has gone to the Scottish Government and consider a similar scheme to operate in Wales? We can't rely on the Westminster Government to plug this gap; it's something that the Welsh Government needs to do, and it needs to do it urgently.
Iawn. Mae'n ddrwg gen i, roeddwn i'n meddwl fy mod i wedi gwneud. Hoffwn ofyn am gefnogaeth i'r celfyddydau. Mae'r celfyddydau yn hanfodol bwysig i'n diwylliant, i'n hiaith, ac o bosibl i dwristiaeth hefyd. Gweithwyr llawrydd neu weithwyr yn yr economi gìg yw llawer o bobl sy'n gweithio yn y celfyddydau, sydd efallai—neu mae'n debygol nad ydyn nhw wedi cael unrhyw gymorth gan y Llywodraeth hyd yma. Mae'n annhebygol y bydd digwyddiadau â chynulleidfaoedd mawr yn ddiogel i bobl yn yr hen ffordd yn fuan, ac felly, beth sy'n digwydd i'r cwmni o weithredwyr system annerch y cyhoedd—y mae pedwar ohonyn nhw'n gweithio yn fy etholaeth i—nad ydyn nhw'n gallu cael unrhyw waith ar hyn o bryd?
A fyddech yn barod i ystyried syniad a gynigiwyd i Lywodraeth yr Alban ar gyfer llu celfyddydau cenedlaethol, a fyddai'n golygu bod y celfyddydau yn rhan o les ac adferiad, lle gall cerddorion ac artistiaid fynd i ysgolion, ysbytai a chartrefi gofal, a hyd yn oed ddarparu cyrsiau ar-lein? Dychmygwch y cwmni annerch y cyhoedd yn gallu addysgu sgiliau peirianneg sain i bobl ifanc yn y Rhondda trwy wyliau'r haf. A fyddech chi'n barod i edrych ar yr argymhelliad hwnnw a wnaed i Lywodraeth yr Alban ac ystyried cynllun tebyg i'w weithredu yng Nghymru? Allwn ni ddim dibynnu ar Lywodraeth San Steffan i lenwi'r bwlch hwn; mae'n rhywbeth y mae angen i Lywodraeth Cymru ei wneud, ac mae angen iddi ei wneud ar frys.
Llywydd, I thank Leanne Wood for that. She'll know that my colleague Dafydd Elis-Thomas has published a lengthy written statement this week on support for the arts here in Wales. I'm very happy to look at the idea that Leanne Wood has set out. She's sounding quite like Franklin Delano Roosevelt in that, and a great deal more convincingly than others who have made claims to that mantle, if I may say so. So, we will, by all means, look at it.
This is another example, actually, Llywydd, of where the UK Government has constantly implied that it is on the brink of publishing a support package for a sector, just as it did for steel last week. So, for many weeks, it has trailed an imminent announcement about a package of support for the arts. That support package needs to come forward, and if it did, it would materially strengthen our ability to put into practice the sort of scheme that Leanne Wood has talked about this morning.
Llywydd, hoffwn ddiolch i Leanne Wood am hynna. Bydd yn gwybod bod fy nghyd-Weinidog, Dafydd Elis-Thomas, wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig hirfaith yr wythnos hon ar gefnogaeth i'r celfyddydau yma yng Nghymru. Rwy'n hapus iawn i edrych ar y syniad a nodwyd gan Leanne Wood. Mae'n swnio'n debyg iawn i Franklin Delano Roosevelt yn hynny o beth, ac yn llawer mwy argyhoeddiadol nag eraill sydd wedi gwneud hawliadau ar y fantell honno, os caf ddweud hynny. Felly, byddwn yn yn sicr yn edrych arno.
Mae hon yn enghraifft arall, a dweud y gwir, Llywydd, lle mae Llywodraeth y DU wedi awgrymu yn gyson ei bod ar fin cyhoeddi pecyn cymorth ar gyfer sector, yn union fel y gwnaeth ar gyfer dur yr wythnos diwethaf. Felly, ers wythnosau lawer, mae wedi awgrymu bod cyhoeddiad ar fin cael ei wneud o becyn cymorth i'r celfyddydau. Mae angen i'r pecyn cymorth hwnnw gael ei gyflwyno, a phe byddai hynny yn digwydd, byddai'n cryfhau yn ymarferol ein gallu i weithredu'r math o gynllun y mae Leanne Wood wedi sôn amdano y bore yma.
6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith y cyfyngiadau symud ar gyrhaeddiad addysgol yng Ngogledd Cymru? OQ55364
6. What assessment has the First Minister made of the effect of lockdown on educational attainment in North Wales? OQ55364
Llywydd, no research of which I am aware suggests that the effect of lockdown on education attainment has varied by geography. Our focus has been on vulnerable or disadvantaged learners, wherever they live in Wales.
Llywydd, nid oes unrhyw ymchwil yr wyf i'n ymwybodol ohono yn awgrymu bod effaith cyfyngiadau symud ar gyrhaeddiad addysgol wedi amrywio yn ôl daearyddiaeth. Rydym ni wedi canolbwyntio ar ddysgwyr sy'n agored i niwed neu sydd o dan anfantais, pa le bynnag y maen nhw'n byw yng Nghymru.
Thank you. First Minister, a major study of home schooling during lockdown by University College London's Institute of Education has highlighted some worrying findings about how children's education in Wales may be suffering. They suggest that, on your watch, children in Wales are doing less schoolwork and receiving less online education than their peers across the rest of the UK while schools have been shut down. Will your Government commission an inquiry to look at why and how children in Wales appear to have been let down so badly by those entrusted with their education?
Diolch. Prif Weinidog, mae astudiaeth fawr o addysgu gartref yn ystod y cyfyngiadau symud gan Sefydliad Addysg Coleg Prifysgol Llundain wedi tynnu sylw at rai canfyddiadau sy'n peri gofid ynglŷn â sut y gallai addysg plant yng Nghymru fod yn dioddef. Maen nhw'n awgrymu, o dan eich goruchwyliaeth chi, bod plant yng Nghymru yn gwneud llai o waith ysgol ac yn cael llai o addysg ar-lein na'u cyfoedion ar draws gweddill y DU tra bod ysgolion wedi bod ar gau. A wnaiff eich Llywodraeth gomisiynu ymchwiliad i ystyried pam a sut y mae'n ymddangos bod plant yng Nghymru wedi cael eu siomi mor enbyd gan y rhai sydd yn gofalu am eu haddysg?
Well, Llywydd, I certainly wouldn't be prepared to do that on the back of one study that I've not myself had any opportunity to look at. I think that there have been some outstanding examples in schools across Wales of the way in which teachers have been able to respond to the challenges of coronavirus and providing an education in the context that it has created. What we are now determined to do is to create a set of national expectations that mean that all schools in Wales in the autumn are able to draw on the experience of the very best to make sure that there are minimum attendance standards in school, that there are standards for frequency of contact when not in school and that quality of work assessment, marking and feedback standards are common across the whole of Wales.
We will deploy Estyn inspectors from September to make sure that good practice is spread throughout the educational system in Wales, to make sure that the very best, which has been, I think, outstanding where it has been on offer, is on offer more broadly to all children in Wales.
Wel, Llywydd, yn sicr, ni fyddwn i'n barod i wneud hynny ar sail un astudiaeth nad wyf i wedi cael unrhyw gyfle i edrych arni fy hun. Rwy'n credu y bu rhai enghreifftiau rhagorol mewn ysgolion ledled Cymru o'r ffordd y mae athrawon wedi gallu ymateb i heriau coronafeirws a darparu addysg yn y cyd-destun y mae wedi ei greu. Yr hyn yr ydym ni'n benderfynol o'i wneud nawr yw creu cyfres o ddisgwyliadau cenedlaethol sy'n golygu bod pob ysgol yng Nghymru yn yr hydref yn gallu manteisio ar brofiad y rhai gorau un i wneud yn siŵr bod safonau presenoldeb gofynnol yn yr ysgol, bod safonau ar gyfer amlder cyswllt pan nad ydyn nhw yn yr ysgol a bod safonau asesu ansawdd gwaith, marcio ac adborth yn gyffredin ar draws Cymru gyfan.
Byddwn yn defnyddio arolygwyr Estyn o fis Medi ymlaen i wneud yn siŵr bod arferion da yn cael eu rhannu ar draws y system addysg yng Nghymru, i wneud yn siŵr bod y gorau un, sydd wedi bod yn rhagorol, yn fy marn ni, lle mae wedi cael ei gynnig, ar gael yn fwy eang i bob plentyn yng Nghymru.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are no changes to today's agenda. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i agenda heddiw. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfodydd sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Trefnydd, I would be grateful if you could investigate the issue of written oral questions that have not been answered, dating back, in my case, as far as 2016, from Welsh Government Ministers. I know that this is an issue that has been raised a number of times in this Chamber, but I do feel now that we need to get to the bottom of why written questions are simply not answered by Welsh Government Ministers. Can you please investigate? According to the Table Office, some of my questions haven't been answered dating back as far as 2016. I'd be grateful if you could investigate this, business manager, with the Table Office and provide a statement to Members of this Senedd with an explanation of why this has occurred.
Trefnydd, byddwn i'n ddiolchgar os gallech chi ymchwilio i'r mater cwestiynau llafar ysgrifenedig sydd heb eu hateb, yn dyddio'n ôl, yn fy achos i, cyn belled â 2016, gan Weinidogion Llywodraeth Cymru. Gwn fod hwn yn fater a godwyd nifer o weithiau yn y Siambr hon, ond teimlaf nawr fod angen inni ddarganfod pam nad yw cwestiynau ysgrifenedig yn cael eu hateb gan Weinidogion Llywodraeth Cymru. A allwch chi ymchwilio i hyn os gwelwch yn dda? Yn ôl y Swyddfa Gyflwyno, nid yw rhai o fy nghwestiynau i, yn dyddio'n ôl mor bell â 2016, wedi cael eu hateb. Byddwn i'n ddiolchgar os gallech ymchwilio i hyn, rheolwr busnes, gyda'r Swyddfa Gyflwyno a rhoi datganiad i Aelodau'r Senedd hon gydag esboniad o'r rheswm dros hyn.
I'll certainly investigate why those responses haven't arrived, certainly going back to such a date. If you let me have the numbers that would be helpful, otherwise I can liaise directly with the Table Office to get that information for you.FootnoteLink
Yn sicr, byddaf yn ymchwilio i'r rheswm pam nad yw'r ymatebion hynny wedi cyrraedd, gan fynd yn ôl yn sicr i'r dyddiad hwnnw. Os allwch adael imi gael y niferoedd, byddai hynny'n ddefnyddiol, neu fel arall gallaf gysylltu'n uniongyrchol â'r Swyddfa Gyflwyno i gael yr wybodaeth honno ar eich cyfer.FootnoteLink
Leanne Wood. You need to unmute yourself again, Leanne Wood.
Leanne Wood. Mae angen ichi droi eich sain ymlaen eto, Leanne Wood.
I don't have a question, Llywydd.
Nid oes gennyf i gwestiwn, Llywydd.
Oh, that's okay. Mick Antoniw.
O, mae hynny'n iawn. Mick Antoniw.
I wonder if it would be possible to have a Government time debate on the planning system in Wales, and in particular with regard to the role of the Planning Inspectorate. It's becoming increasingly clear to me and many other Assembly Members that there are real question marks about the fitness for purpose of the Planning Inspectorate and whether we should now be moving towards a system whereby local decisions by councils on planning matters should be prioritised to a far higher degree, rather than the way in which it seems to happen at the moment with the way in which the Planning Inspectorate seems to override local interest. It seems to me that it's an important and long-overdue debate, and I wonder if Government can make time for such a debate.
Tybed a fyddai'n bosibl cael dadl amser y Llywodraeth ar y system gynllunio yng Nghymru, ac yn enwedig o ran swyddogaeth yr Arolygiaeth Gynllunio. Mae'n dod yn fwyfwy eglur i mi ac i lawer o Aelodau eraill y Senedd fod amheuon gwirioneddol ynghylch pa mor addas i'r diben yw'r Arolygiaeth Gynllunio ac a ddylem bellach fod yn symud tuag at system lle y dylai penderfyniadau lleol gan gynghorau ar faterion cynllunio gael eu blaenoriaethu'n fwy, yn hytrach na'r ffordd y mae'n digwydd ar hyn o bryd gyda'r Arolygiaeth Gynllunio yn ymddangos fel petai'n diystyru buddiannau lleol. Mae'n ymddangos i mi ei bod yn ddadl bwysig a hir-ddisgwyliedig, a tybed a all y Llywodraeth wneud amser ar gyfer dadl o'r fath.
I thank Mick Antoniw for that suggestion. Over the summer, I'll be having some discussions with colleagues about the debates that they would wish to bring forward, and I know that they'll be considering the requests that colleagues bring forward today, and have done in recent times as well, in terms of setting out that agenda of Government business for the next term, which I hope will, to a degree, allow us to return to more usual and more normal kinds of tabling of business. But, obviously, we will see where we are in the autumn term.
Diolch i Mick Antoniw am yr awgrym hwnnw. Yn ystod yr haf, byddaf yn cael rhai trafodaethau â chyd-Aelodau am y dadleuon y byddent yn dymuno eu cyflwyno, a gwn y byddant yn ystyried y ceisiadau sydd wedi'u cyflwyno gan gyd-Aelodau heddiw, ac a wnaethant yn ddiweddar hefyd, o ran gosod yr agenda honno o fusnes y Llywodraeth ar gyfer y tymor nesaf. Gobeithio y bydd hynny, i raddau, yn caniatáu inni ddychwelyd at y mathau mwy arferol a mwy normal o gyflwyno busnes. Ond, yn amlwg, cawn weld ble'r ydym arni yn nhymor yr Hydref.
Trefnydd, will you ask the Minister for economy to come forward with a statement to confirm who exactly is entitled to receive a business support package from the economic recovery fund during the pandemic? There is still much confusion as to who qualifies, as in the case of my constituent who has three businesses, is paying three lots of tax for them, but because they're run from the same address, he has been given assistance for only one business, saying that he does not qualify. So, before his other two businesses, employing several people, are beyond repair, what financial assurance can my constituent be afforded?
Trefnydd, a wnewch chi ofyn i Weinidog yr economi gyflwyno datganiad i gadarnhau pwy yn union sydd â'r hawl i gael pecyn cymorth busnes gan y gronfa adfer economaidd yn ystod y pandemig? Mae llawer o ddryswch yn parhau ynglŷn â phwy sy'n gymwys. Er enghraifft, yn achos un o fy etholwyr i sydd â thri busnes, ac sy'n talu treth dair gwaith, oherwydd eu bod yn cael eu rhedeg o'r un cyfeiriad, mae ond wedi cael cymorth ar gyfer un busnes, gan ddweud nad yw'n gymwys. Felly, cyn i'w ddau fusnes arall, sy'n cyflogi nifer o bobl, fynd y tu hwnt i achubiaeth, pa sicrwydd ariannol y gellid ei roi i fy etholwr?
I thank Caroline Jones for raising this. I do think that the criteria for the grants related to non-domestic rates are quite clear, in the sense that they are set out on the Business Wales website. The situation you describe certainly sounds as if it would only be the one business that would be eligible for the business rate related grant, because those grants are directly related to those businesses that are paying the non-domestic rates.
That said, other businesses are being asked to look to the economic resilience fund, which opened for phase 2 earlier on this week, to seek support for businesses that aren't eligible for the non-domestic relief-related grants. So, we've tried to put in support, as the First Minister's said, in order to plug those gaps as far as is possible.
Diolch i Caroline Jones am godi hyn. Rwy'n credu bod y meini prawf ar gyfer y grantiau sy'n ymwneud ag ardrethi annomestig yn eithaf clir, yn yr ystyr eu bod wedi'u nodi ar wefan Busnes Cymru. Mae'r sefyllfa yr ydych chi'n ei disgrifio yn sicr yn swnio fel pe bai dim ond un busnes fyddai'n gymwys i gael y grant ardrethi busnes, oherwydd bod y grantiau hynny'n gysylltiedig yn uniongyrchol â'r busnesau hynny sy'n talu ardrethi annomestig.
Wedi dweud hynny, gofynnir i fusnesau fynd at y gronfa cydnerthedd economaidd, a agorodd ar gyfer cam 2 yn gynharach yr wythnos hon, i geisio cymorth i fusnesau nad ydyn nhw'n gymwys i gael grantiau sy'n gysylltiedig â rhyddhad ardrethi annomestig. Felly, rydym wedi ceisio rhoi cefnogaeth, fel y dywedodd y Prif Weinidog, er mwyn llenwi'r bylchau hynny cyn belled ag y bo modd.
Leader of the house, could I have two statements, if possible? I appreciate that they'll be done in a written form. One in relation to the Government missing its deadline for farm payments yesterday—30 June itself is the deadline to make all farm payments other than complex payments. I'm led to believe that the Government has missed that deadline and will be subject to EU fines for missing the deadline. We now need to understand what the new timeline will be for farm businesses to receive this money, especially with the COVID crisis impacting on many farm businesses, and the flow of cash into those businesses.
And secondly, the Auditor General for Wales's report yesterday touched on a very pertinent issue that has been plaguing the rural development plan and its delivery right the way through its lifetime since 2014. The auditor general did a report in 2018 that highlighted the same problems that were highlighted by the report yesterday. And, sadly, it does seem as if much of this money goes to favoured companies, individuals or Government agencies themselves, as the auditor general highlights. It is vitally important that the Minister responds to this report in a timely manner and that Members see that response so that, with the remaining time for the rural development plan, we can have confidence that the remaining money will not be frittered away and will be used to best effect.
Arweinydd y Tŷ, a gaf i ddau ddatganiad, os oes modd? Rwy'n sylweddoli y byddan nhw'n cael eu gwneud ar ffurf ysgrifenedig. Un o ran y Llywodraeth yn methu ei therfyn amser ar gyfer taliadau fferm ddoe—30 Mehefin yw'r dyddiad cau ar gyfer gwneud pob taliad fferm, ar wahân i daliadau cymhleth. Rwy'n deall bod y Llywodraeth wedi methu'r dyddiad cau hwnnw ac y bydd yn agored i ddirwyon yr UE am fethu'r dyddiad cau. Mae angen inni ddeall yn awr beth fydd y llinell amser newydd i fusnesau fferm gael yr arian hwn, yn enwedig gyda'r argyfwng COVID sy'n effeithio ar lawer o fusnesau fferm, a'r llif arian i'r busnesau hynny.
Ac yn ail, soniodd adroddiad Archwilydd Cyffredinol Cymru ddoe am fater perthnasol iawn sydd wedi bod yn bla ar y cynllun datblygu gwledig a'r ffordd y cafodd ei gyflawni yn ystod ei oes ers 2014. Cyflawnodd yr Archwilydd Cyffredinol adroddiad yn 2018 a oedd yn amlygu'r un problemau a amlygwyd gan yr adroddiad ddoe. Ac, yn anffodus, mae'n ymddangos fel petai llawer o'r arian hwn yn mynd i gwmnïau ac unigolion a ffefrir, neu i asiantaethau'r Llywodraeth eu hunain, fel y mae'r archwilydd cyffredinol yn ei amlygu. Mae'n hanfodol bwysig bod y Gweinidog yn ymateb i'r adroddiad hwn mewn modd amserol a bod yr Aelodau'n gweld yr ymateb hwnnw fel y gallwn ni, gyda'r amser sy'n weddill ar gyfer y cynllun datblygu gwledig, fod yn hyderus na fydd yr arian sydd ar ôl yn cael ei wastraffu ac y caiff ei ddefnyddio yn y ffordd fwyaf effeithiol.
I will certainly make sure that the Minister is aware of your request for a statement and clarity on farm payments, particularly in the timing of those payments within this financial year.
On the second issue that you raise about the Wales Audit Office report, obviously, we're grateful for the work that was done there, and we'll ensure that officials respond to them in due course. I do know that officials will need to provide evidence to the Public Accounts Committee in respect of the approach taken to the assessment of value for money through the RDP, and I think that that is a proper forum for those issues to be discussed and explored.
As part of our ongoing review of the delivery of the RDP, officials had already identified the issues described by Audit Wales and have taken action to remedy them. The report's conclusions provide some helpful guidance to ensure that all the necessary actions have been implemented. And I can add that officials have reviewed the projects concerned to ensure that they do, in practice, deliver value for money, and, where appropriate, have taken action to ensure that we do achieve value for money, including retendering some of those projects. So, I hope that that's helpful as an interim update before officials give evidence to the Public Accounts Committee.
Yn sicr, byddaf yn sicrhau bod y Gweinidog yn ymwybodol o'ch cais am ddatganiad ac eglurder ynghylch taliadau fferm, yn enwedig o ran amseriad y taliadau hynny o fewn y flwyddyn ariannol hon.
O ran yr ail fater a godwch am adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, yn amlwg, rydym yn ddiolchgar am y gwaith a wnaed yno, a byddwn yn sicrhau bod swyddogion yn ymateb iddyn nhw maes o law. Gwn y bydd angen i'r swyddogion ddarparu tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ynglŷn â'r dull a gafodd ei ddefnyddio i asesu gwerth am arian drwy'r cynllun datblygu gwledig, ac rwy'n credu bod hwnnw'n fforwm priodol i'r materion hynny gael eu trafod a'u harchwilio.
Fel rhan o'n hadolygiad parhaus o'r broses o ddarparu'r cynllun datblygu gwledig, roedd swyddogion eisoes wedi nodi'r materion yr oedd Archwilio Cymru wedi'u disgrifio ac wedi cymryd camau i'w hunioni. Mae casgliadau'r adroddiad yn rhoi tipyn o arweiniad defnyddiol i sicrhau bod yr holl gamau angenrheidiol wedi'u cymryd. A gallaf ychwanegu bod swyddogion wedi adolygu'r prosiectau dan sylw i sicrhau eu bod, yn ymarferol, yn sicrhau gwerth am arian a'u bod, lle bo hynny'n briodol, wedi cymryd camau i sicrhau ein bod ni'n cyflawni gwerth am arian, gan gynnwys ail-dendro rhai o'r prosiectau hynny. Felly, rwy'n gobeithio y bydd hynny o gymorth fel diweddariad dros dro cyn i swyddogion roi tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus.
Finally, Darren Millar.
Yn olaf, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, can I call for a Welsh Government statement on when driving lessons, theory tests and practical tests will be able to recommence in Wales? There are a lot of people across the country, particularly young people, who were in the middle of taking their driving lessons and have been unable to complete their courses. In addition to that, there are those who've passed their theory tests, and the validity of those can expire before they're able to take the actual practical driving test, because of the coronavirus shutdown. And, of course, there are many driving schools with instructors on the English side of the border who are losing out to business to driving schools on the other side of the Welsh border, simply because of the current situation.
The UK Government has announced that it's going to be recommencing these things on 4 July, and I think it would be great if we could get to a situation in Wales where we were able to announce the same as soon as possible.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch pryd y bydd gwersi gyrru, profion theori a phrofion ymarferol yn gallu ailddechrau yng Nghymru? Mae llawer o bobl ledled y wlad, yn enwedig pobl ifanc, a oedd ar ganol cymryd eu gwersi gyrru ac wedi methu cwblhau eu cyrsiau. Yn ychwanegol at hynny, mae yna rai sydd wedi pasio eu profion theori, a dilysrwydd y rheini yn dod i ben cyn y gallan nhw sefyll y prawf gyrru ymarferol gwirioneddol, oherwydd cyfyngiadau coronafeirws. Ac, wrth gwrs, mae llawer o ysgolion gyrru gyda hyfforddwyr ar ochr Lloegr i'r ffin sy'n colli busnes i ysgolion gyrru ar ochr arall ffin Cymru, dim ond oherwydd y sefyllfa bresennol.
Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi y bydd yn ailddechrau'r pethau hyn ar 4 Gorffennaf, ac rwy'n credu y byddai'n wych o beth pe byddai modd i ni gyrraedd sefyllfa yng Nghymru lle gallem gyhoeddi'r un peth cyn gynted â phosibl.
Well, a really wide range of circumstances are considered throughout our three-weekly rolling review of the regulations, and, clearly, we are considering many different types of employment and employment circumstances. So, obviously, there are circumstances across Wales—I've had guitar teachers who teach at home, for example, wanting to know what the rules mean for them. So, I know that we do need to provide as much clarity as we can, which we're seeking to do through our three-weekly reviews, but I will make sure that I express your concerns particularly about driving instructors and people undertaking driving lessons, with a view to taking tests, in those discussions that we'll be continuing to have this week.
Wel, mae amrywiaeth eang iawn o amgylchiadau'n cael eu hystyried drwy gydol ein hadolygiad treigl tair wythnos o'r rheoliadau, ac rydym yn ystyried llawer o wahanol fathau o gyflogaeth ac amgylchiadau cyflogaeth. Felly, yn amlwg, mae yna amgylchiadau ledled Cymru—rwyf wedi cael athrawon gitâr sy'n addysgu gartref, er enghraifft, eisiau gwybod yr hyn y mae'r rheolau yn ei olygu iddyn nhw. Felly, rwy'n gwybod bod angen inni ddarparu cymaint o eglurder ag y gallwn ni, ac rydym ni'n ceisio gwneud hynny drwy ein hadolygiadau tair wythnos, ond gwnaf yn siŵr fy mod yn mynegi'ch pryderon, yn enwedig o ran hyfforddwyr gyrru a phobl sy'n cael gwersi gyrru, gyda golwg ar sefyll profion, yn y trafodaethau hynny y byddwn ni'n parhau i'w cael yr wythnos hon.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol yn rhinwedd ei gyfrifoldebau fel y swyddog cyfreithiol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Helen Mary Jones.
The next item is questions to the Counsel General in respect of his law officer responsibilities, and the first question is from Helen Mary Jones.
1. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ar effaith yr argyfwng Covid-19 ar hawliau dynol yng Nghymru? OQ55380
1. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government on the impact of the Covid-19 crisis on human rights in Wales? OQ55380
The Welsh Government is committed to upholding human rights, a responsibility that it takes very seriously. The COVID crisis has not diminished that commitment. Those rights are as important now as at any time in the past. The Welsh Government continues to ensure the protection of those rights throughout the management of the COVID-19 crisis.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynnal hawliau dynol, cyfrifoldeb y mae'n ei gymryd o ddifrif. Nid yw argyfwng COVID wedi lleihau'r ymrwymiad hwnnw. Mae'r hawliau hynny mor bwysig nawr ag y buon nhw ar unrhyw adeg yn y gorffennol. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i sicrhau bod yr hawliau hynny'n cael eu diogelu drwy gydol y broses o reoli argyfwng COVID-19.
I'm grateful to the Counsel General for his response and for his reassurances. He will, of course, as I'm sure we all are, be aware that this crisis has impacted more seriously on some sections of the population than others. We know, for example, about the economic impact on women and the longer term impact of having to do increased domestic duties at the same time as working from home, and, of course, the impact of the virus on black people and people of colour.
Is the Counsel General confident that the advice that he's been able to provide has ensured that the Welsh Government has exercised its public sector equality duty in how it has responded? Anecdotally, it would be my impression that certainly efforts have been done to do so, but it is, I'm sure he would agree with me, very important that as we move out of the crisis we ensure that these disproportionate impacts on already vulnerable sections of our community are built into our plans to rebuild and to develop particularly the economy.
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ymateb ac am y sicrwydd hwnnw. Fe fydd ef, wrth gwrs, fel yr ydym ni i gyd, rwy'n siŵr, yn ymwybodol bod yr argyfwng hwn wedi effeithio'n fwy difrifol ar rai carfannau o'r boblogaeth nag ar eraill. Rydym ni'n gwybod, er enghraifft, am yr effaith economaidd ar fenywod ac effaith tymor hwy gorfod gwneud mwy o ddyletswyddau domestig ar yr un pryd â gweithio gartref ac, wrth gwrs, effaith y feirws ar bobl ddu a phobl o liw.
A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn hyderus bod y cyngor y mae ef wedi gallu ei ddarparu wedi sicrhau bod Llywodraeth Cymru wedi arfer ei dyletswydd cydraddoldeb sector cyhoeddus yn y ffordd yr ymatebodd? Yn anecdotaidd, fy argraff i yw y gwnaed ymdrechion i wneud hynny, yn sicr. Ond mae'n bwysig iawn, rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi, wrth inni symud allan o'r argyfwng, ein bod yn sicrhau bod yr effeithiau anghymesur hyn ar rannau o'n cymuned sydd eisoes yn agored i niwed yn cael eu cynnwys yn ein cynlluniau i ailadeiladu ac i ddatblygu'r economi.
Well, I couldn't agree more with the Member than in her point acknowledging the disproportionate impact on certain groups in our community of COVID. She identified a number of communities that have been particularly adversely affected. And I just want to associate myself with the point that the First Minister made in answers to his questions earlier, which is to say that our focus very much is on ensuring that groups that have been disproportionately adversely affected are given additional support in the process of recovery from COVID.
Just on the point in relation specifically to the public sector equality duty, those assessments have been made. She will perhaps have noted, and if she hasn't, I'll draw her attention to, the document that we published on Monday of this week that describes the impact assessments that have been undertaken across the piece in relation to the various judgments that we've had to make as a Government in relation to COVID-19. She will understand, and I hope Members generally will understand, that the circumstances at the outset of the process in which decisions were being made at very great urgency will have meant that we had to take a slightly different approach to the immediate judgments at the start. But I refer her and other Members to that document, which I hope gives a clear explanation of the approach we've taken throughout to assessing impact, mindful of the fact that, as the First Minister has said himself, the equality lens is essential to the steps we are taking, in particular at the moment, in coming out of lockdown.
Wel, rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod yn ei phwynt yn cydnabod effaith anghymesur COVID ar rai grwpiau yn ein cymuned. Nododd nifer o gymunedau yr effeithiwyd arnyn nhw'n andwyol iawn. Ac rwyf eisiau cysylltu fy hun â'r pwynt a wnaeth y Prif Weinidog mewn atebion i'w gwestiynau'n gynharach, sef dweud ein bod ni'n canolbwyntio'n fawr ar sicrhau bod grwpiau sydd wedi cael eu heffeithio'n anffafriol yn anghymesur yn cael cymorth ychwanegol yn y broses o ymadfer rhag COVID.
O ran y pwynt sy'n ymwneud yn benodol â dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, mae'r asesiadau hynny wedi'u gwneud. Efallai y bydd hi wedi nodi, ac os na fydd hi wedi gwneud hynny, rwy'n ei chyfeirio at y ddogfen a gyhoeddwyd gennym ddydd Llun yr wythnos hon, sy'n disgrifio'r asesiadau effaith sydd wedi'u cyflawni'n gyffredinol o ran gwahanol ddyfarniadau y bu'n rhaid inni eu gwneud fel Llywodraeth ynghylch COVID-19. Fe fydd hi'n deall, ac rwyf yn gobeithio y bydd yr Aelodau yn gyffredinol yn deall, fod yr amgylchiadau ar ddechrau'r broses lle'r oedd penderfyniadau'n cael eu gwneud ar frys mawr wedi golygu bod yn rhaid inni ymdrin ychydig yn wahanol â'r dyfarniadau uniongyrchol ar y dechrau. Ond rwy'n ei chyfeirio hi ac aelodau eraill at y ddogfen honno, ac rwy'n gobeithio bod y ddogfen yn rhoi esboniad clir o'r dull gweithredu yr ydym ni wedi'i ddilyn drwy gydol y broses o asesu effaith, gan gofio, fel y dywedodd y Prif Weinidog ei hun, fod lens cydraddoldeb yn hanfodol i'r camau yr ydym ni'n eu cymryd, yn arbennig ar hyn o bryd, wrth ddod allan o'r cyfyngiadau symud.
Counsel General, you'll be aware that one of the groups most affected by the lockdown has been children, and in light of the UN Convention on the Rights of the Child, articles 28 and 29, I just wondered what advice you're giving on how we're going to ensure that all children are going to be able to get an education going forward in September.
Cwnsler Cyffredinol, rydych hi'n ymwybodol mai plant yw un o'r grwpiau yr effeithiwyd arnynt fwyaf gan y cyfyngiadau symud, ac yng ngoleuni Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, erthyglau 28 a 29, tybed pa gyngor yr ydych chi'n ei roi ar sut rydym ni'n mynd i sicrhau bod pob plentyn yn mynd i allu cael addysg wrth symud ymlaen ym mis Medi.
I thank Jenny Rathbone for that question. The decision to increase operations in schools from 29 June was guided, really, by an approach based on equality of access. All learners have a right to education and to be supported in that learning, as is clear from the question that she puts to me, and the phased approach aims to mitigate the adverse impact on learners caused by COVID-19. As a Government, we remain completely committed to protecting the rights of children as set out in the convention to which she refers, and we're obviously mindful of our obligations in relation to children under the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011 as well. So, I want to reassure the Member that those considerations remain at the forefront of our thinking in terms of the return of operations to school and more broadly, and also to remind her and others of the work that we did to consult with children and young people in relation to the impact of coronavirus on their lives, which was itself a reflection of the obligations on us under article 12, I think it is, of the convention, which gives the right to a voice, as it were, to children and young people.
Diolch i Jenny Rathbone am y cwestiwn hwnnw. Cafodd y penderfyniad i gynyddu gweithrediadau mewn ysgolion o 29 Mehefin ei lywio, mewn gwirionedd, gan ddull a oedd yn seiliedig ar gyfle cyfartal i fanteisio ar addysg. Mae gan bob dysgwr yr hawl i addysg ac i gael ei gefnogi yn y dysgu hwnnw, fel sy'n glir o'r cwestiwn a ofynnodd imi, a nod y dull graddol yw lliniaru'r effaith andwyol ar ddysgwyr a achosir gan COVID-19. Fel Llywodraeth, rydym ni'n parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i amddiffyn hawliau plant fel y nodir yn y confensiwn y mae hi'n cyfeirio ato, ac rydym yn amlwg yn ystyriol o'n rhwymedigaethau mewn cysylltiad â phlant o dan Fesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 hefyd. Felly, rwyf eisiau sicrhau'r Aelod bod yr ystyriaethau hynny yn parhau i fod ar flaen ein meddwl o ran dychwelyd gweithrediadau i'r ysgol ac yn fwy cyffredinol, a hefyd hoffwn ei hatgoffa hi ac eraill am y gwaith a wnaed gennym i ymgynghori â phlant a phobl ifanc mewn cysylltiad ar effaith coronafeirws ar eu bywydau, a oedd ynddo'i hun yn adlewyrchiad o'r rhwymedigaethau arnom ni o dan Erthygl 12, rwy'n credu, o'r confensiwn, sy'n rhoi'r hawl i lais, fel petai, i blant a phobl ifanc.
Jenny Rathbone makes a very important point about children's right to an education, which is enshrined not just in the UNCRC, but in our own children's rights Measure. I know, Minister, that you've met with the UNCRC monitoring group during the pandemic, and one of the concerns I've had is that, whenever I've tabled questions asking how children's rights are being considered in the decisions taken in lockdown, there is very little evidence of Government being able to show their workings in this area. What assurances can you give that, going forward, you will ensure that the appropriate child rights impact assessment and other considerations relating to children's rights are actually prioritised, so that we can genuinely put children who have suffered so much in this pandemic at the centre of our decision making? Diolch.
Mae Jenny Rathbone yn gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â hawl plant i gael addysg, sydd wedi'i hymgorffori nid yn unig yn CCUHP, ond yn ein Mesur hawliau plant ni ein hunain. Rwy'n gwybod, Gweinidog, eich bod chi wedi cwrdd â grŵp monitro CCUHP yn ystod y pandemig, ac un o'r pryderon yr wyf i wedi'i gael yw, pan wyf wedi cyflwyno cwestiynau yn gofyn sut mae hawliau plant yn cael eu hystyried yn y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yn ystod y cyfnod cyfyngu symudiadau, mai prin iawn yw'r dystiolaeth o allu Llywodraeth i ddangos eu cyfrifiadau yn y maes hwn. Pa sicrwydd y gallwch chi ei roi y byddwch chi, wrth symud ymlaen, yn sicrhau bod yr asesiad priodol o'r effaith ar hawliau plant ac ystyriaethau eraill sy'n ymwneud â hawliau plant yn cael eu blaenoriaethu mewn gwirionedd, fel y gallwn ni roi plant sydd wedi dioddef cymaint yn y pandemig hwn wrth wraidd ein penderfyniadau? Diolch.
I thank Lynne Neagle for that question. I can give her that assurance, that those priorities and principles remain fundamental to our approach. I know that Julie Morgan wrote to Lynne Neagle in her capacity as the Chair of the Children, Young People and Education Committee earlier last month, and described the work in relation to education and childcare settings around impact assessments to understand fully the impact on children of the decisions being taken in that area. I hope that she will also have been able to see the document published on Monday, which gives a little more information about some of those considerations, but I absolutely want to give her the reassurance that those considerations are fundamental to the decisions that we are taking, and, again, were one of the key issues relating to our prioritising the ability of children to start returning to school at the start of this week.
Diolch i Lynne Neagle am y cwestiwn hwnnw. Gallaf roi'r sicrwydd iddi fod y blaenoriaethau a'r egwyddorion hynny'n dal i fod yn sylfaenol i'n dull ni o weithredu. Gwn fod Julie Morgan wedi ysgrifennu at Lynne Neagle yn rhinwedd ei swydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn gynharach y mis diwethaf, a disgrifiodd y gwaith o ran lleoliadau addysg a gofal plant ynghylch asesiadau effaith er mwyn deall yn llawn yr effaith ar blant yn sgil y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud yn yr ardal honno. Gobeithio y bydd hi hefyd wedi gallu gweld y ddogfen a gyhoeddwyd ddydd Llun, sy'n rhoi ychydig mwy o wybodaeth am rai o'r ystyriaethau hynny. Ond rwyf yn awyddus iawn i roi sicrwydd iddi hi fod yr ystyriaethau hynny'n sylfaenol i'r penderfyniadau a wnawn ac, unwaith eto, yn un o'r materion allweddol sy'n ymwneud â rhoi blaenoriaeth i blant allu dechrau dychwelyd i'r ysgol ddechrau'r wythnos hon.
2. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â gwella mynediad plant at gymorth iechyd meddwl yng Nghymru? OQ55373
2. What legal advice has the Counsel General given to the Welsh Government in relation to improving children’s access to mental health support in Wales? OQ55373
Children's access to mental health support is a key priority in the Government's 'Together for Mental Health' delivery plan, and particularly so during COVID-19. In addition to pre-existing children's mental health services, in response to COVID, we've given additional funding for online mental health toolkits via Hwb and advice-line services for children.
Mae gwella mynediad plant at gymorth iechyd meddwl yn flaenoriaeth allweddol yng nghynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' y Llywodraeth, ac yn arbennig felly yn ystod COVID-19. Yn ogystal â gwasanaethau iechyd meddwl plant a oedd eisoes yn bodoli, mewn ymateb i COVID, rydym ni wedi rhoi arian ychwanegol ar gyfer pecynnau cymorth iechyd meddwl ar-lein drwy Hwb a gwasanaethau llinell gyngor i blant.
Thank you. Accessing support for childhood mental health issues should be a simple and smooth process. However, it has been found that only 43 per cent of children and young people in Wales would be confident seeking help from a mental health team, and 39 per cent from school counselling. Regional partnership boards, of course, are required by law to prioritise the integration of services for children with complex needs. However, we now know that two health boards have recently disputed the responsibility for the health needs of a young person, and that a child was kept in a mental health facility for weeks, despite having no mental health diagnosis. Will you investigate whether regional partnership boards have been rightly prioritising services for children, and if there is any such failure to have done so, has this seen a breach of article 24, that is the right to the best possible healthcare for children?
Diolch. Dylai gwella mynediad plant at gymorth ar gyfer materion iechyd meddwl fod yn broses syml a didrafferth. Fodd bynnag, canfuwyd mai dim ond 43 y cant o blant a phobl ifanc yng Nghymru fyddai'n hyderus wrth geisio cymorth gan dîm iechyd meddwl, a 39 y cant gan gwnsela mewn ysgolion. Wrth gwrs, mae'n ofynnol yn ôl y gyfraith i fyrddau partneriaeth rhanbarthol flaenoriaethu'r broses o integreiddio gwasanaethau ar gyfer plant ag anghenion cymhleth. Fodd bynnag, gwyddom erbyn hyn fod dau fwrdd iechyd wedi herio'r cyfrifoldeb o ran anghenion iechyd person ifanc yn ddiweddar, a bod plentyn wedi cael ei gadw mewn cyfleuster iechyd meddwl am wythnosau, er nad oedd ganddo unrhyw ddiagnosis iechyd meddwl. A wnewch chi ymchwilio i weld a yw byrddau partneriaeth rhanbarthol wedi bod yn blaenoriaethu gwasanaethau ar gyfer plant, ac os oes unrhyw fethiant o'r fath wedi digwydd, a yw hyn wedi torri Erthygl 24, sef yr hawl i'r gofal iechyd gorau posibl i blant?
I thank Janet Finch-Saunders for that supplementary question, some of which takes me into areas that are the responsibility of the Minister for health, principally, so I'll make sure that he is aware of the question that she has asked. In relation to the question on convention rights, of course, that is a question that remains continuously in the forefront of our reflections as a Government. But, as I say, in relation to the policy points that she has raised in her question, I'll make sure the Minister for health has heard her question.
Diolch i Janet Finch-Saunders am y cwestiwn atodol hwnnw. Mae peth ohono'n yn mynd â mi i feysydd y mae'r Gweinidog Iechyd yn gyfrifol amdanyn nhw, yn bennaf, felly byddaf yn gwneud yn siŵr ei fod yn ymwybodol o'r cwestiwn a ofynnwyd ganddi. O ran y cwestiwn ar hawliau'r confensiwn, wrth gwrs, mae hwnnw'n gwestiwn sydd ar flaen ein hystyriaethau ni 'n barhaus yn Llywodraeth. Ond, fel y dywedais, o ran y pwyntiau polisi a gododd yn ei chwestiwn, byddaf yn gwneud yn siŵr bod y Gweinidog Iechyd wedi clywed ei chwestiwn.
3. Pa sylwadau cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru ynghylch strwythurau rhynglywodraethol o fewn y DU? OQ55360
3. What legal representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government regarding inter-governmental structures within the UK? OQ55360
I make frequent representations on behalf of the Welsh Government on inter-governmental relations and the structures required to support co-operation and co-ordination among UK Governments. Effective inter-governmental working has never been more important as we deal with the COVID-19 pandemic and as we approach, at the same time, the end of the European transition period.
Rwy'n cyflwyno sylwadau'n aml ar ran Llywodraeth Cymru ar gysylltiadau rhynglywodraethol a'r strwythurau sydd eu hangen i gefnogi cydweithio a chydgysylltu ymhlith Llywodraethau'r DU. Nid yw gweithio rhynglywodraethol effeithiol erioed wedi bod mor bwysig wrth inni ymdrin â'r pandemig COVID-19 ac wrth inni agosáu, ar yr un pryd, at ddiwedd y cyfnod pontio Ewropeaidd.
Thank you, Minister. In your role, you will, of course, have an eye to the creaking infrastructure of inter-governmental structures across the UK. It was being tested before COVID-19, it was being tested before the EU withdrawal process and was, indeed, being tested year after year, as the people of Wales, Scotland and Northern Ireland, and the great metropolitan city regions of England grew more muscular and gained more powers and authority so that decisions are taken at the right level and as close to people as possible. So, Counsel General, what hope do you have that the creaking inter-governmental constitutional apparatus of the UK, based on centuries-old structures that have struggled, frankly, to keep up with the increasing pace of devolution and principles of subsidiarity, can be made good to reflect the powers and strengths of devolved Governments, of this Senedd and of the people of Wales?
Diolch, Gweinidog. Yn eich swydd chi, wrth gwrs, byddwch hefyd yn cadw golwg ar seilwaith simsan y strwythurau rhynglywodraethol ledled y Deyrnas Unedig. Roedd hwnnw yn cael ei brofi cyn COVID-19, roedd yn cael ei brofi cyn y broses o adael yr UE ac, yn wir, roedd yn cael ei brofi flwyddyn ar ôl blwyddyn wrth i bobl Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon, a dinasoedd metropolitan mawr Lloegr dyfu'n fwy cyhyrog a chael mwy o bwerau ac awdurdod fel bod penderfyniadau'n cael eu gwneud ar y lefel gywir ac mor agos i'r bobl â phosibl. Felly, Cwnsler Cyffredinol, pa obaith sydd gennych chi y gall cyfarpar cyfansoddiadol rhynglywodraethol simsan y DU, sy'n seiliedig ar strwythurau ganrifoedd oed sydd wedi straffaglu i ymdopi â chyflymder cynyddol datganoli ac egwyddorion sybsidiaredd, gael eu haddasu i adlewyrchu pwerau a chryfderau llywodraethau datganoledig, y Senedd hon a phobl Cymru?
I thank Huw Irranca-Davies for that question. Whether it's in 'Brexit and Devolution' or more latterly in 'Reforming our Union', we as a Government have sought consistently to be constructive advocates for a series of reforms for a better functioning union that gives full voice to the democratic legitimacy of the Senedd and the Welsh Government here in Wales, and establishes inter-governmental relations on the basis of equality of participation and parity of esteem. The arrangements we have at the moment are very far from meeting those tests, which we feel are the right tests for Wales.
As you yourself say, Huw, in relation to the process of engaging across the UK on European exit, there have been many, many examples of the shortcomings in those relationships and those structures. I think most recently—you asked for information about representations—I wrote to Michael Gove asking, effectively, for a reboot of the engagement in relation to EU exit. We still hope for progress in relation to the inter-governmental review, which is the fundamental review of Government relations across the board. I was hoping that we would have made more progress in the last few weeks since the Joint Ministerial Committee (EU Negotiations) in May than we have been able to do. The Dunlop review remains unpublished, on the UK Government's part, and I'm sure we would all share a wish for that to be published.
I think most recently, the inter-governmental workings in relation to COVID have been instructive in this sense. At the start of the process, clearly, COBRA was the forum in which decisions were made, but at no point did anyone reach for the JMC structures as a means of engaging on an ongoing basis. And I think that will tell us how, in truth, all Governments in all parts of the UK regard those structures as not fit for purpose and in need of pretty fundamental reform.
Diolch i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn hwnnw. Boed hynny ym maes 'Brexit a Datganoli' neu'n ddiweddarach ym maes 'Diwygio ein Hundeb', rydym ni fel Llywodraeth yn gyson wedi ceisio bod yn eiriolwyr adeiladol dros gyfres o ddiwygiadau ar gyfer undeb sy'n gweithio'n well, sy'n rhoi llais llawn i gyfreithlondeb democrataidd y Senedd a Llywodraeth Cymru yma yng Nghymru, ac sy'n sefydlu cysylltiadau rhynglywodraethol ar sail cydraddoldeb cyfranogiad a pharch cydradd. Mae'r trefniadau sydd gennym ni ar hyn o bryd yn bell o gyflawni'r profion hynny, sef y profion cywir i Gymru, yn ein barn ni.
Fel y dywedwch chi, Huw, o ran y broses o ymgysylltu ar draws y DU ar adael Ewrop, mae enghreifftiau niferus wedi codi o'r diffygion yn y berthynas honno a'r strwythurau hynny. Rwy'n credu, yn fwyaf diweddar—fe wnaethoch ofyn am wybodaeth ynghylch sylwadau—fe ysgrifennais i at Michael Gove yn gofyn, i bob pwrpas, am ailgychwyn yr ymgysylltu mewn cysylltiad â gadael yr UE. Rydym yn dal i obeithio am gynnydd o ran yr adolygiad rhynglywodraethol, sef yr adolygiad sylfaenol o gysylltiadau'r Llywodraeth drwyddi draw. Roeddwn wedi gobeithio y byddem wedi gwneud mwy o gynnydd yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf ers Cyd-bwyllgor y Gweinidogion (Negodiadau'r UE) ym mis Mai nag yr ydym ni wedi gallu'i wneud. Mae adolygiad Dunlop yn dal heb ei gyhoeddi, ar ran Llywodraeth y DU, ac rwy'n siŵr y byddem ni oll yn rhannu'r dymuniad i hwnnw gael ei gyhoeddi.
Rwy'n credu, yn fwyaf diweddar, bod y gwaith rhynglywodraethol o ran COVID wedi bod yn addysgiadol yn yr ystyr hwn. Ar ddechrau'r broses, yn amlwg, COBRA oedd y fforwm ar gyfer gwneud penderfyniadau, ond nid oedd neb ar unrhyw adeg wedi estyn am strwythurau Cyd-bwyllgor y Gweinidogion fel ffordd o ymgysylltu ar sail barhaus. Ac rwy'n credu y bydd hynny'n rhoi gwybod inni sut, mewn gwirionedd, y mae pob Llywodraeth ym mhob rhan o'r DU yn ystyried nad yw'r strwythurau hynny'n addas at y diben a bod angen eu diwygio'n eithaf sylfaenol.
Ar gefn beth rydych chi newydd ddweud, Weinidog, mae nifer o esiamplau dros yr wythnosau diwethaf o Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn anwybyddu safbwyntiau rydych chi fel Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd ac wedi gosod mewn llythyrau—er enghraifft dros ehangu'r cyfnod pontio a nifer o fesurau eraill rydych chi newydd eu crybwyll. Felly, a fyddech chi'n cytuno bod eich safbwynt chi o fod yn hapus tu mewn i'r undeb Brydeinig a pharhau i gael eich anwybyddu—a fyddech chi'n cytuno nad ydy hynny ddim yn ateb blaenoriaethau Cymru?
In addition to what you've just said, Minister, there are a number of examples over the past few weeks of the UK Government ignoring the views that you as Welsh Government have taken and have placed in correspondence—for example, extending the transition period and many other issues that you've just mentioned. So, would you agree that your stance of being content within the union and continuing to be ignored within that—would you agree that that doesn't meet the needs of the people of Wales?
Wel, nid dyna'r ddau ddewis, gyda phob parch. Y dewis yw ein bod ni'n cael ffurf o undeb lle mae llais Cymru, Llywodraeth Cymru a phobl Cymru, drwy'r Senedd, yn cael eu hadlewyrchu'n addas yn y berthynas a'r system rynglywodraethol. Dŷn ni ddim yn dweud bod dim modd gwella ar y sefyllfa bresennol. Wrth gwrs, i'r gwrthwyneb. Nid amddiffyn y sefyllfa bresennol ydyn ni, ond cyflwyno ymgais adeiladol i gael system amgen ar draws undeb y Deyrnas Gyfunol.
Mae'r amser wedi hen basio lle bo hyn yn argyfyngus, a dweud y gwir, ac mae Llywodraeth Cymru ar bob achlysur wedi cymryd safbwynt adeiladol a chydweithredol, a disgrifio'r system y buasem ni'n disgrifio o ran Cymru a'n buddiannau ni. Mae galw nawr, rwy'n credu—yn sgil ein profiad ni yn benodol yn y broses o adael yr Undeb Ewropeaidd, a hefyd o ran y system rynglywodraethol yng nghyd-destun COVID, mae angen i hynny ddigwydd nawr ar frys.
Well, with all due respect, those aren't the two options. The choice is that we have a form of a union where the voice and the views of the people of Wales, through the Senedd, are reflected appropriately in the relationship and the inter-governmental system. We're not saying that the current situation can't be improved—quite the contrary. We're not defending the status quo, but making a constructive effort to put an alternative system in place across the United Kingdom.
The time is well past where this became critical, and the Welsh Government on all occasions has taken a constructive and co-operative stance, and described the system that we would want to see in the interests of Wales. There are demands now—given our specific experience in the process of exiting the European Union, and also in terms of the inter-governmental structures in the context of COVID, this now has to happen as a matter of urgency.
4. Pa gyngor cyfreithiol mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi ei ddarparu ar effaith y rheoliadau Covid-19 ar allu Llywodraeth Cymru i gylfawni ei pholisiau? OQ55383
4. What legal advice has the Counsel General provided on the effect of Covid-19 regulations on the Welsh Government's ability to fulfil its policies? OQ55383
Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud amryw o reoliadau fel ymateb i’r pandemig o dan Deddf y Coronafeirws 2020 a Deddf Iechyd y Cyhoedd (Rheoli Clefydau) 1984. Mae pob rhan o'r ddeddfwriaeth yma wedi cael ei wneud ar ôl cysidro gofalus ar yr elfennau polisi, cyfreithiol, ac ar gyngor addas gwyddonol ac iechyd cyhoeddus i'n galluogi ni i ymateb i'r sefyllfa unigryw hon yng Nghymru.
The Welsh Government have made a number of regulations in response to the pandemic pursuant to the Coronavirus Act 2020 and Public Health (Control of Disease) Act 1984. All of this legislation has been made following detailed consideration of policy, legal and appropriate scientific and expert public health advice to enable us to respond to these extraordinary circumstances that we faced in Wales.
Mi ydym ni'n gwybod y bydd rhyw ffurf ar gyfyngiadau'r cyfnod clo yn parhau mewn grym am sbel eto, efallai tan y flwyddyn nesaf. Sut mae'r Llywodraeth felly'n bwriadu lliniaru effaith y rheoliadau ar y diwydiannau creadigol a'r celfyddydau? A pa ran fydd y sector yma yn ei chwarae yn eich fframwaith adfer ôl COVID? Wedi'r cyfan, mae'r celfyddydau'n allweddol, fel maen nhw bob tro mewn argyfwng, wrth i ni geisio deall, dirnad a mynegi yr hyn rydym ni'n mynd drwyddo fo. Fydd eich Llywodraeth chi yn dilyn esiampl gwledydd fel yr Alban a Seland Newydd ac yn buddsoddi yn y sector fel rhan o'ch gwaith adferol chi? Ac a wnewch chi symud ymlaen, heb ddisgwyl am unrhyw arian ychwanegol allai ddod neu beidio â dod o San Steffan, i gyhoeddi bod y celfyddydau yn rhan allweddol o'ch cynllun ôl COVID chi?
We know that some form of lockdown restrictions will remain in place for quite some time yet, perhaps even until next year. So, how does the Government intend to mitigate the impact of the regulations on the creative industries and the arts? And what role will this sector play in your post-COVID recovery framework? After all, the arts are crucial, as they always are in times of crisis, as we try to understand and express what we are going through. Will your Government follow the example of nations such as Scotland and New Zealand and invest in the sector as part of your recovery work? And will you make progress, without awaiting any additional funding that may or may not come from Westminster, in announcing that the arts are a key part of your post-COVID recovery plan?
Diolch i Siân Gwenllian am y cwestiwn hwnnw, a rŷch chi, yn y cwestiwn, yn amlygu un o'r elfennau pwysig iawn yn y cyd-destun COVID—hynny yw, mae effaith economaidd, mae effaith iechyd, wrth gwrs, ac iechyd cymdeithasol ehangach, ond mae gan y celfyddydau, fel rŷch chi'n disgrifio, rôl bwysig iawn yn ein llywio ni trwy'r cyfnod yma. Mae'r sector wedi dioddef effaith andwyol sylweddol yn yr wythnosau diwethaf, ac, fel rŷch chi'n ei ddweud yn y cwestiwn, mae'n debyg gwnaiff hynny barhau am gyfnod eto.
Fe wnaf i ategu beth a wnaeth y Prif Weinidog ddweud yn ei gwestiynau cynharach mewn ymateb i Leanne Wood am ein hymgais ni i wneud yr hyn y gallwn ni i gefnogi'r sector yma, ac mae'r hyn mae Dafydd Elis-Thomas wedi ddatgan yn ddiweddar yn rhan allweddol o hynny. Fe fuaswn ni'n hoffi bod mewn byd lle nad ydym ni'n gorfod edrych ar yr hyn sydd yn dod o San Steffan o ran arian, ond, yn anffodus, mae hynny, wrth gwrs, yn elfen greiddiol i'r penderfyniadau, o ran adnoddau sydd o'n blaenau ni. Ond fel gwnaeth y Prif Weinidog ddweud yn ei gwestiynau yn gynharach, bydden ni am weld rôl y sector yn cael ei sicrhau yn y dyfodol fel ymateb i COVID.
I thank Siân Gwenllian for that question, and, in that question, you highlight one of the very important elements in the COVID context— there's an economic element, there's a health impact, of course, and there's a broader social impact too, but the arts, as you describe, have a very important role in bringing us through this period. The sector has suffered a substantial detrimental effect over the past few months, and, as you said in your question, that's likely to go on for some time.
I will echo what the First Minister said in response to questions earlier and the question from Leanne Wood about our efforts to do what we can to support this sector, and what Dafydd Elis-Thomas has stated recently is a key part of that. I would like to live in a world where we wouldn't have to consider what happens in Westminster in terms of funding, but, unfortunately, that is a core element of the decisions that we make, in terms of the resources available to us. But, as the First Minister said in response to questions earlier, we would want to see the role of the sector secured for the future in response to COVID.
5. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i Lywodraeth Cymru ynghylch a yw ei hymateb i Covid-19 yn unol â deddfwriaeth hawliau dynol? OQ55372
5. What legal advice has the Counsel General given to the Welsh Government on whether its response to Covid-19 is in accordance with human rights legislation? OQ55372
The Welsh Government takes its obligations under human rights legislation very seriously. It's clear that there are positive obligations to act, as well as an obligation not to interfere with human rights without clear justification. European Convention on Human Rights implications continue to form part of the Government's considerations in the context of our response to COVID-19.
Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd ei rhwymedigaethau o dan ddeddfwriaeth hawliau dynol o ddifrif. Mae'n amlwg bod rhwymedigaethau cadarnhaol i weithredu, yn ogystal â rhwymedigaeth i beidio ag ymyrryd â hawliau dynol heb gyfiawnhad clir. Mae goblygiadau'r Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol yn parhau i ffurfio rhan o ystyriaethau'r Llywodraeth yng nghyd-destun ein hymateb i COVID-19.
Thank you. Now, despite the right to respect for private and family life, many individuals, friends and families are being kept apart here in Wales by the 5-mile rule. Despite the right to freedom of thought, conscience and religion, places of worship were closed, even for private prayer. The Older People's Commissioner for Wales has raised concerns that older people's rights may not have been sufficiently protected, and the Children's Commissioner for Wales has written about how children and young people have seen changes to their ability to access human rights. Do you agree with me that an independent inquiry should be established urgently, so as to start considering the impact of Welsh Government decisions on adherence to human rights legislation in Wales during this COVID-19 pandemic? Thank you.
Diolch. Nawr, er gwaethaf yr hawl i barch at fywyd preifat a theuluol, mae llawer o unigolion, ffrindiau a theuluoedd yn cael eu cadw ar wahân yma yng Nghymru gan y rheol 5 milltir. Er yr hawl i ryddid meddwl, cydwybod a chrefydd, cafodd addoldai eu cau hyd yn oed ar gyfer gweddi breifat. Mae Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru wedi mynegi pryderon na chafodd hawliau pobl hŷn eu diogelu'n ddigonol o bosibl, ac mae Comisiynydd Plant Cymru wedi ysgrifennu ynghylch sut mae plant a phobl ifanc wedi gweld newidiadau i'w gallu i fanteisio ar hawliau dynol. A ydych chi'n cytuno â mi y dylai ymchwiliad annibynnol gael ei sefydlu ar frys, er mwyn dechrau ystyried effaith penderfyniadau Llywodraeth Cymru ar gydymffurfio â deddfwriaeth hawliau dynol yng Nghymru yn ystod y pandemig hwn o COVID-19? Diolch.
I thank Janet Finch-Saunders for that supplementary. The first, rather obvious, point to make is that the 5-mile rule is not, in the way that she describes it, a rule. I just want to make it clear that it is a rule of thumb and guidance; I've somewhat lost track of the number of times that point has been made in the Siambr, but happy to make it again for the record, in case there's any misunderstanding.
On her broader point about human rights, I think it's important that we approach these questions with clear sightedness. Each of the decisions taken has been evaluated against, firstly, our obligations in this area, but also our commitment as a Government in this area. Each of the decisions taken has to pass a series of tests, that they are necessary, that they are proportionate, and are maintained under constant review. The task involved is to infringe and interfere with people's rights consistent only with that set of tests, and weighing against those rights the risks, which are obvious, to public health. I'm confident that that has been the process that the Government has followed across the piece in relation to each of those decisions, and I absolutely acknowledge the point that she's made in relation to the issues highlighted by commissioners. It is important that those issues are raised and that they are part of this debate and part of this discussion, because the fundamental commitment that we have as a Government to human rights, as I said earlier, is undiminished.
And so we welcome the opportunity to discuss those issues and to be scrutinised on those issues. And I would be content to put in the Senedd Library, Llywydd, a note that describes the decision-making process in relation to some of the restrictions that have engaged the legal tests that I've talked about, so that Members can understand perhaps more fully some of the judgments that are made along the way.
Diolch i Janet Finch-Saunders am y cwestiwn atodol hwnnw. Y pwynt cyntaf, eithaf amlwg, i'w wneud yw nad rheol yw'r Rheol 5-milltir, yn y ffordd y mae hi'n ei disgrifio. Hoffwn egluro ei bod yn fater o synnwyr cyffredin a chanllaw; rwyf wedi colli golwg ar sawl gwaith y mae'r pwynt hwnnw wedi'i wneud yn y Siambr, ond yn hapus i'w wneud eto ar gyfer y cofnod, rhag ofn bod unrhyw gamddealltwriaeth.
O ran ei phwynt ehangach ynghylch hawliau dynol, rwy'n credu ei bod yn bwysig inni ystyried y cwestiynau hyn yn glir iawn. Mae pob un o'r penderfyniadau sydd wedi'u cymryd, wedi'u gwerthuso yn erbyn, yn gyntaf, ein rhwymedigaethau yn y maes hwn, ond hefyd ein hymrwymiad fel Llywodraeth yn y maes hwn. Mae'n rhaid i bob penderfyniad sy'n cael ei wneud basio cyfres o brofion, ei fod yn angenrheidiol, ei fod yn gymesur, ac yn cael ei adolygu'n gyson. Y dasg dan sylw yw torri ac ymyrryd â hawliau pobl yn unol â'r gyfres honno o brofion yn unig, a phwyso a mesur yr hawliau hynny yn erbyn y risgiau, sy'n amlwg, i iechyd y cyhoedd. Rwy'n hyderus mai dyna'r broses y mae'r Llywodraeth wedi'i dilyn yn gyffredinol o ran un o'r penderfyniadau hynny, ac rwy'n cydnabod yn llwyr y pwynt y mae wedi'i wneud o ran y materion y mae'r comisiynwyr wedi tynnu sylw atynt. Mae'n bwysig bod y materion hynny yn cael eu codi a'u bod yn rhan o'r ddadl hon ac yn rhan o'r drafodaeth hon, oherwydd mae'r ymrwymiad sylfaenol sydd gennym ni fel Llywodraeth i hawliau dynol, fel y dywedais i'n gynharach, yn ddiysgog.
Ac felly rydym ni'n croesawu'r cyfle i drafod y materion hynny a chael ein holi ynglŷn â'r materion hynny. A byddwn i'n fodlon cyflwyno nodyn yn Llyfrgell y Senedd, Llywydd, sy'n disgrifio'r broses o wneud penderfyniadau mewn cysylltiad â rhai o'r cyfyngiadau sydd wedi cynnwys y profion cyfreithiol y siaradais amdanynt, fel y gall yr Aelodau ddeall yn gliriach, efallai, rai o'r penderfyniadau sydd yn cael eu gwneud ar hyd y ffordd.
6. Pa drafodaethau mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael yn ddiweddar gyda swyddogion eraill y gyfraith ynghylch y camau cyfreithiol sy'n cael eu cymryd gan y menywod yn erbyn anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth yn erbyn y newidiadau a wnaed i'w hawliau pensiwn gan Lywodraeth y DU? OQ55379
6. What recent discussions has the Counsel General had with other law officers regarding the legal steps being taken by the women against state pension inequality against the changes made to their pension entitlement by the UK Government? OQ55379
The Welsh Government has repeatedly expressed concerns to the UK Government about women who've had their state pension age raised without effective or without sufficient notification. The matter will be considered by the Court of Appeal in July, and I'll carefully consider the judgment of the Court of Appeal when it's handed down.
Mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi pryderon dro ar ôl tro wrth Lywodraeth y DU ynghylch y cynnydd yn oedran pensiwn y wladwriaeth i fenywod, a hynny heb hysbysiad effeithiol na digon o rybudd. Bydd y mater yn cael ei ystyried gan y llys apêl ym mis Gorffennaf, a byddaf yn ystyried dyfarniad y llys apêl yn ofalus pan gaiff ei drosglwyddo.
I'm grateful to the Counsel General for his reply, and also for the Welsh Government's consistent and constructive approach to this very important matter. He refers to the ongoing legal action. Does he agree with me that the UK Government should now address this injustice and come forward with an appropriate redress scheme before further legal steps are taken? They have shown themselves willing to make very substantial investments in protecting our economy, and that is incredibly welcome. In the context of that ability and willingness to make that incredible investment, does he agree with me that it's time that they make a similar investment in addressing the injustice that the women born in the 1950s have faced, and does he also agree with me that, of course, there would be potentially an additional benefit to doing so, because it would enable some of those women to retire as they had planned to do, potentially releasing some roles in the workforce for workers who are not yet ready to retire?
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb, a hefyd am agwedd gyson ac adeiladol Llywodraeth Cymru at y mater pwysig iawn hwn. Mae'n cyfeirio at y camau cyfreithiol parhaus. A yw ef yn cytuno â mi y dylai Llywodraeth y DU fynd i'r afael â'r anghyfiawnder hwn yn awr a chyflwyno cynllun iawndal priodol cyn cymryd camau cyfreithiol pellach? Maen nhw wedi dangos eu bod yn barod i wneud buddsoddiadau sylweddol iawn i ddiogelu ein heconomi, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr iawn. Yng nghyd-destun y gallu a'r parodrwydd hwnnw i wneud y buddsoddiad anhygoel hwnnw, a yw ef yn cytuno â mi ei bod yn bryd iddyn nhw wneud buddsoddiad tebyg i fynd i'r afael â'r anghyfiawnder a wynebwyd gan fenywod a anwyd yn y 1950au? Ac a yw ef hefyd yn cytuno â mi y byddai budd ychwanegol, wrth gwrs, i wneud hynny, gan y byddai'n galluogi rhai o'r menywod hynny i ymddeol fel yr oedden nhw wedi bwriadu ei wneud, gan ryddhau swyddi yn y gweithlu o bosibl ar gyfer gweithwyr nad ydyn nhw eto'n barod i ymddeol?
Well, I thank Helen Mary Jones for that further question, and, if I may say, for the constructive way in which she's engaged throughout on this question, as have other Members as well, of course. The case that she invites me to make is the case that we have been making as a Government to UK Government Ministers. I think I'm right in saying that the last letter that we wrote advocating this position didn't even get a reply, as it happens, but the contents of it will not have been new to the UK Government; we have consistently made the case for intervention on the grounds of equity in this question.
She links, I think, in a very important way the experience of the women who are affected with the experience of the last few months and the impact of coronavirus, which has been disproportionate on many of those women. Women are overrepresented in sectors that have been subject to lockdown, for example, and there will be women who are not able to work, but also not getting access to their pensions, who will feel a particular financial burden as a consequence of the confluence of those two things. And I do think that that puts a special obligation on the UK Government to act in these particular circumstances, and, along with her, I very much hope that they will do so.
Wel, hoffwn i ddiolch i Helen Mary Jones am y cwestiwn pellach hwnnw, ac, os caf ddweud, am y ffordd adeiladol y mae hi wedi ymgysylltu ar y cwestiwn hwn bob amser, fel y gwnaeth Aelodau eraill hefyd, wrth gwrs. Mae'r achos y mae hi'n fy ngwahodd i i'w wneud yn achos yr ydym wedi bod yn ei wneud fel Llywodraeth i Weinidogion Llywodraeth y DU. Rwy'n credu fy mod i'n iawn i ddweud na chafwyd ateb i'r llythyr olaf a ysgrifennwyd gennym yn argymell y safbwynt hwn, ond ni fydd ei gynnwys wedi bod yn newydd i Lywodraeth y DU; rydym wedi dadlau'n gyson dros ymyrryd ar sail tegwch yn y cwestiwn hwn.
Mae hi'n cysylltu, mewn ffordd bwysig iawn yn fy marn i, brofiad y menywod yr effeithiwyd arnynt â phrofiad y misoedd diwethaf ac effaith y coronafeirws, sydd wedi bod yn anghymesur ar nifer o'r menywod hynny. Mae menywod yn fwy amlwg na'r cyffredin mewn sectorau sydd wedi bod yn destun cyfyngiadau symud er enghraifft, ac fe fydd menywod nad ydyn nhw'n gallu gweithio, ac nad ydyn nhw ychwaith yn cael mynediad i'w pensiynau, yn teimlo baich ariannol arbennig o ganlyniad i gyfuniad o'r ddau beth hynny. Ac rwy'n credu bod hynny'n gosod rhwymedigaeth arbennig ar Lywodraeth y DU i weithredu o dan yr amgylchiadau penodol hyn, ac, rwyf i, fel hi, yn gobeithio'n fawr y byddan nhw'n gwneud hynny.
7. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am weithredu argymhellion Comisiwn Thomas ar Gyfiawnder yng Nghymru? OQ55377
7. Will the Counsel General make a statement on the implementation of the recommendations of the Thomas Commission on Justice in Wales? OQ55377
Well, responding to the coronavirus pandemic has, I'm afraid, inevitably affected the pace of work to implement the Thomas commission recommendations. We nevertheless continue to make progress, pursuing those recommendations within our areas of responsibility and continuing to make the case for change to the UK Government, which has committed to discussions both at ministerial and official level.
Wel, mae ymateb i'r pandemig coronafeirws, rwy'n ofni, wedi effeithio'n anochel ar gyflymder y gwaith i weithredu argymhellion Comisiwn Thomas. Er hynny, rydym yn parhau i wneud cynnydd, gan ddilyn yr argymhellion hynny o fewn meysydd ein cyfrifoldeb ni ac yn parhau i gyflwyno'r achos dros newid i Lywodraeth y DU, sydd wedi ymrwymo i drafodaethau ar lefelau gweinidogol a swyddogol fel ei gilydd.
Presiding Officer, I'm very pleased to hear that from the Counsel General, and to hear that the Welsh Government are at least seeking to make progress on this matter, in the most difficult of circumstances. But, of course, it is these most difficult of circumstances that demonstrate the necessity of moving quickly on this agenda. We have seen how the Welsh prison population has been the worst affected across these islands by COVID-19, that the current structures—although some people may believe this is an academic conversation—have real-life impacts on people, and people are suffering today, both within the current prison population, but also the wider population who've been through the criminal justice system, because of the failures of the system. The Thomas commission couldn't have been clearer that we require urgent change to this system to make it fit for purpose to serve the interests of people across the whole of this country. I hope that the Minister will be able to continue making this case, and I hope he and other Ministers will also be able to demonstrate the impact of the failure of the UK Government to recognise these matters on people in the middle of this pandemic crisis.
Llywydd, rwy'n falch iawn o glywed hynny gan y Cwnsler Cyffredinol, a chlywed bod Llywodraeth Cymru o leiaf yn ceisio gwneud cynnydd ar y mater hwn, dan yr amgylchiadau mwyaf dyrys. Ond, wrth gwrs, yr amgylchiadau mwyaf dyrys hyn sy'n amlygu'r angen i symud yn gyflym ar yr agenda hon. Rydym wedi gweld sut yr effeithiwyd ar boblogaeth carchardai Cymru gan COVID-19 yn fwy nag yn unman arall ledled yr ynysoedd hyn, a bod y strwythurau presennol—er y gall rhai pobl dybio mai trafodaeth academaidd yw hon—yn effeithio yn wirioneddol ar bobl, a bod pobl yn dioddef heddiw, o fewn poblogaeth carchardai ar hyn o bryd, ac yn y boblogaeth ehangach sydd wedi bod drwy'r system cyfiawnder troseddol hefyd, oherwydd ffaeleddau'r system. Mae Comisiwn Thomas wedi dangos yn eglur iawn fod eisiau newid ar frys i'r system hon er mwyn ei gwneud yn addas i'r diben, sef gwarchod buddiannau pobl ledled y wlad hon Gobeithio y gall y Gweinidog barhau i ddadlau'r achos hwn, a gobeithio y bydd ef a Gweinidogion eraill hefyd yn gallu amlygu effaith methiant Llywodraeth y DU i gydnabod y materion hyn yng nghanol argyfwng y pandemig hwn.
I thank Alun Davies for the question. There have been aspects of progress; I want to reassure him in relation to that. So, the Civil Procedure Rule Committee have recently agreed to make it compulsory, for example, for cases against Welsh public bodies to be heard in Wales, where there was challenge to the lawfulness of their decisions. And I was also very pleased to see that the Solicitors Regulation Authority have committed now to make the solicitors qualifying examination qualification available in Welsh. Both of those are recommendations of the Thomas commission. Whilst important, I'm not suggesting they are the central recommendations, obviously, but just to demonstrate that, where progress has been possible, we have been pursuing that, together with our partners.
On the larger point that he makes in relation to what we have perhaps learnt in the last few weeks in particular about the impact of the nature of our devolution settlement in justice on outcomes, which is fundamentally the most important case to make, I think it does demonstrate the shortcomings of the current arrangements. And whereas public bodies in Wales have done their utmost, I think, and their level best, to work together in extraordinarily difficult circumstances, I do think those have been to some extent hampered in this space by the nature of our devolution settlement. And I made that point to the Lord Chancellor in a recent discussion with him; I know he also is focused on outcomes. And some of those practical points around the prison population in particular—that conversation that I had with him, together with the First Minister and the Chief Whip, also explored the establishment of the first residential women's centre in Wales, for example, so, hopefully, again, making practical progress in some of those areas. But I would certainly echo the larger point that he makes about what we've learnt about the devolution settlement in the last few weeks and months.
Rwy'n diolch i Alun Davies am y cwestiwn. Mae rhai agweddau ar gynnydd wedi digwydd; rwy'n awyddus i'w sicrhau o hynny. Felly, mae Pwyllgor Rheolau'r Weithdrefn Sifil wedi cytuno yn ddiweddar i'w gwneud yn orfodol, er enghraifft, i achosion yn erbyn cyrff cyhoeddus Cymru gael gwrandawiad yng Nghymru, lle cafwyd her i gyfreithlondeb eu penderfyniadau. Ac roeddwn i'n falch iawn hefyd o weld bod yr Awdurdod Rheoleiddio Cyfreithwyr wedi ymrwymo erbyn hyn i sicrhau bod y cymhwyster arholiad i gymhwyso cyfreithwyr ar gael yn y Gymraeg. Roedd y ddau argymhelliad hyn yng Nghomisiwn Thomas. Er eu bod nhw'n bwysig, nid wyf yn awgrymu mai'r rhain yw'r argymhellion canolog, dim ond i ddangos ein bod wedi mynd ar drywydd hynny gyda'n partneriaid, lle mae cynnydd wedi bod yn bosibl.
O ran y pwynt ehangach a wna mewn cysylltiad â'r hyn a ddysgwyd gennym o bosibl yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf, yn benodol am effaith natur ein setliad datganoli ynglŷn â chyfiawnder o ran canlyniadau, sef yr achos pwysicaf un i'w wneud yn y bôn, rwy'n credu ei fod yn dangos diffygion y trefniadau presennol. Ac er bod cyrff cyhoeddus yng Nghymru wedi gwneud eu gorau glas a phopeth o fewn eu gallu, yn fy marn i, i weithio gyda'i gilydd mewn amgylchiadau eithriadol o anodd, rwy'n credu bod y rhain, i ryw raddau, wedi cael eu llesteirio yn y fan hon oherwydd natur ein setliad datganoli. Fe wnes i'r pwynt hwnnw i'r Arglwydd Ganghellor mewn trafodaeth ddiweddar gydag ef; rwy'n gwybod ei fod yntau hefyd yn canolbwyntio ar ganlyniadau. Ac roedd rhai o'r pwyntiau ymarferol hynny am boblogaeth y carchardai yn benodol—y drafodaeth honno a gefais i gydag ef, ynghyd â'r Prif Weinidog a'r Prif Chwip, hefyd yn ystyried sefydlu'r ganolfan breswyl gyntaf i fenywod yng Nghymru, er enghraifft, gan felly wneud cynnydd ymarferol yn rhai o'r meysydd hynny. Ond fe fyddwn i'n sicr yn ategu'r pwynt mwy eang a wna am yr hyn yr ydym wedi ei ddysgu am y setliad datganoli yn ystod yr wythnosau a'r misoedd diwethaf.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Caroline Jones.
The next item is questions to the Minister for Finance, and the first question is from Caroline Jones.
1. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith Covid-19 ar ei pholisi trethu lleol? OQ55374
1. What assessment has the Welsh Government made of the impact of Covid-19 on its local taxation policy? OQ55374
We're working closely with local authorities to monitor the impact of COVID-19 on the income from local taxes. Our package of rates relief is providing £580 million of support to ratepayers during 2020-21, and our council tax reduction scheme provides guaranteed support to low-income households.
Rydym yn cydweithio'n agos iawn ag awdurdodau lleol i fonitro effaith COVID-19 ar yr incwm a ddaw o drethiant lleol. Mae ein pecyn rhyddhad ardrethi'n rhoi £580 miliwn o gymorth i dalwyr ardrethi yn ystod 2020-21, ac mae ein cynllun ni o ostyngiadau yn y dreth gyngor yn estyn cymorth gwarantedig i aelwydydd ar incwm isel.
Thank you, Minister. Local authorities were already struggling financially pre-pandemic. Services were being cut, yet our constituents found their council tax bills skyrocketing. The coronavirus outbreak has placed an enormous strain on local authorities as they form the front line in the public defence against the pandemic. Councils across Wales have risen to the challenge of supplying food to the shielded, housing the homeless and tracing the sick. Council services will cost more than they did pre-pandemic, as the cost of mitigation measures have to be factored in. Minister, can you assure the people of Wales that the Welsh Government will fund the additional expense, that council taxes will not go up as a result, and that my constituents—many of whom are already struggling financially—will not have to foot the bill? Diolch.
Diolch, Gweinidog. Roedd awdurdodau lleol eisoes yn cael trafferthion ariannol cyn y pandemig. Roedd gwasanaethau'n cael eu torri, ac eto roedd ein hetholwyr ni'n gweld eu biliau treth gyngor yn cynyddu ar raddfa eithriadol. Mae'r coronafeirws wedi rhoi straen enfawr ar awdurdodau lleol gan mai y nhw sydd ar y rheng flaen o ran amddiffyn y cyhoedd rhag y pandemig. Mae cynghorau ledled Cymru wedi sefyll yn y bwlch o ran cyflenwi bwyd i'r rhai sy'n cysgodi, o ran cartrefu'r digartref ac olrhain y bobl sy'n sâl. Fe fydd gwasanaethau cyngor yn costio mwy nag yr oedden nhw cyn y pandemig, gan fod yn rhaid rhoi ystyriaeth i gost y mesurau lliniaru. Gweinidog, a wnewch chi roi sicrwydd i bobl Cymru y bydd Llywodraeth Cymru yn ariannu'r gost ychwanegol, na fydd y dreth gyngor yn codi o ganlyniad i hyn, ac na fydd yn rhaid i'm hetholwyr i—y mae llawer ohonyn nhw'n cael trafferthion ariannol eisoes—dalu'r bil? Diolch.
I thank Caroline Jones for raising this issue. Local government finance is particularly important during the COVID-19 crisis because they are very much, alongside their colleagues in health, on the front line in terms of supporting people and our communities. And that's one of the reasons why I've been able to recognise that pressure by providing over £180 million thus far to the local government hardship fund. That fund allows local authorities across Wales to draw down funding to support them, for example, in meeting the additional costs of providing social care, in terms of providing additional accommodation to help people who are rough-sleeping off the streets, and also to help them in their desire to support low-income families who are now eligible for free school meals.
Alongside that, we recognise that local authorities have also experienced a significant amount of lost income. In normal times, local authorities would be getting income from the leisure centres, the catering services they provide and from parking and so on. So, a significant amount of that £180 million is there to support local authorities with the income that they have lost this year as well. I'm pleased that we've been able to ensure that local authorities haven't had the kind of 10 years that local authorities across the border in England have had, which means they are better placed to face this crisis, but I absolutely recognise that they need to do it with Welsh Government as their partners.
Rwy'n diolch i Caroline Jones am godi'r mater hwn. Mae cyllid Llywodraeth Leol yn arbennig o bwysig yn ystod argyfwng COVID-19, gan mai Llywodraeth Leol, ochr yn ochr â'u cydweithwyr ym maes iechyd, sydd ar y rheng flaen o ran cefnogi ein pobl a'n cymunedau ni. A dyna un o'r rhesymau pam rwyf wedi gallu cydnabod y pwysau hwnnw drwy roi dros £180 miliwn hyd yn hyn i gronfa caledi llywodraeth leol. Mae'r gronfa honno'n caniatáu i awdurdodau lleol ledled Cymru ddefnyddio cyllid i'w cefnogi nhw, er enghraifft, wrth dalu'r costau ychwanegol wrth ddarparu gofal cymdeithasol, wrth ddarparu llety ychwanegol i helpu pobl sy'n cysgu ar y stryd, ac i'w helpu hefyd yn eu dyhead i gefnogi teuluoedd ar incwm isel sydd bellach yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim.
Yn ogystal â hynny, rydym yn cydnabod bod awdurdodau lleol wedi gweld colli cryn dipyn o incwm hefyd. Mewn amseroedd cyffredin, fe fyddai awdurdodau lleol yn cael incwm o'r canolfannau hamdden, y gwasanaethau arlwyo y maen nhw'n ei ddarparu ac o barcio ac ati. Felly, mae swm sylweddol o'r £180 miliwn hwnnw yno hefyd i gefnogi awdurdodau lleol gyda'r incwm y maen nhw wedi ei golli eleni. Rwy'n falch ein bod ni wedi gallu sicrhau nad yw awdurdodau lleol wedi gweld 10 mlynedd tebyg i'r rhai a welodd awdurdodau lleol dros y ffin yn Lloegr, sy'n golygu eu bod nhw mewn sefyllfa well i wynebu'r argyfwng hwn, ond rwy'n cydnabod yn llwyr fod angen iddyn nhw wneud hynny gyda Llywodraeth Cymru yn bartneriaid iddyn nhw.
Caroline Jones has focused on the council tax aspect of the local taxation issue. If I can focus on the business rates side of things, the Welsh Conservatives have long called for a whole look at the structure of business rates in Wales and business rates support, and the possibility of taking businesses with a rateable value of less than £15,000 out of paying altogether.
Minister, I appreciate that at the moment it's a very careful balancing act that you've got to do, between making sure that local authorities have the right level of taxation and that businesses are supported. Can I ask, as we come out of the pandemic and come out of the lockdown, that you do look again at the way that business rates work in Wales, so that those businesses that need as much money as possible at the moment to invest in the future and to employ people will be able to do so? And I think that a look at the whole business rate regime and easing the burden on businesses is one way that you can do that.
Mae Caroline Jones wedi canolbwyntio ar y dreth gyngor o ran y mater o drethiant lleol. Os caf i ganolbwyntio ar ochr ardrethi busnes, mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi galw ers tro byd am edrych ar strwythur ardrethi busnes yng Nghymru a chymorth ardrethi busnes yn ei gyfanrwydd, gyda'r posibilrwydd o ryddhau busnesau sydd â gwerth ardrethol o lai na £15,000 yn gyfan gwbl rhag gorfod ei dalu.
Gweinidog, rwy'n sylweddoli bod angen ichi gadw'r cydbwysedd yn ofalus iawn ar hyn o bryd, rhwng sicrhau bod gan awdurdodau lleol y gyfradd gywir o drethiant a bod busnesau yn cael eu cefnogi. A gaf i ofyn, wrth inni ddod allan o'r pandemig a'r cyfyngiadau symud, eich bod chi'n edrych eto ar y ffordd y mae ardrethi busnes yn gweithio yng Nghymru, fel y bydd y busnesau hynny sydd ag angen cymaint o arian ag sy'n bosibl ar hyn o bryd i fuddsoddi yn y dyfodol a chyflogi pobl yn gallu gwneud hynny? Ac rwy'n credu bod edrych ar y drefn ardrethi busnes yn ei chyfanrwydd ac ysgafnu'r baich ar fusnesau yn un ffordd o wneud hynny.
I'm really keen to explore what more we could do or what we could do differently, in fact, in the field of local government finance, and particularly of course non-domestic rates, but also council tax, because they are two pillars that support local government. That's one of the reasons why I commissioned a range of research that will help us understand what the options are for the future. So, we have Bangor University looking at the potential of a local land value tax and we published that report in March of this year. The Institute for Fiscal Studies has undertaken some research on council tax revaluation and reform, and that was published in April of this year. And then Policy in Practice has been doing work, looking at the council tax reduction scheme. There was an interim report published in January and we expect the final report to be published very shortly. And then another piece of work that we expect in September looks at local taxes based on income, so that would be quite a radical approach there.
So, I'm really keen that all of these pieces of research are there in the public domain—there for all parties and all interested parties to be considering ahead of the next Senedd elections, so that we consider what the way forward might be. I'm not interested in change for the sake of it, but I do recognise that there are significant improvements that we can continue to make to non-domestic rates and council tax.
Rwy'n awyddus iawn i archwilio beth arall y gallem ni ei wneud neu ei wneud yn wahanol, mewn gwirionedd, ym maes cyllid llywodraeth leol, ac yn benodol wrth gwrs ardrethi annomestig, ond hefyd y dreth gyngor, oherwydd dyna'r ddau biler sy'n cynnal llywodraeth leol. Dyna un o'r rhesymau i mi gomisiynu amrywiaeth o waith ymchwil a fydd yn ein helpu ni i ddeall beth yw'r dewisiadau i'r dyfodol. Felly, mae gennym ni Brifysgol Bangor yn edrych ar botensial treth gwerth tir lleol ac fe wnaethom ni gyhoeddi'r adroddiad hwnnw ym mis Mawrth eleni. Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi gwneud rhyw gymaint o ymchwil i ailbrisio a diwygio'r dreth gyngor, ac fe gyhoeddwyd hwnnw ym mis Ebrill eleni. Ac yna mae Polisi ar Waith wedi bod yn gweithio, gan edrych ar gynllun gostyngiadau yn y dreth gyngor. Cyhoeddwyd adroddiad interim ym mis Ionawr ac rydym ni'n disgwyl i'r adroddiad terfynol gael ei gyhoeddi yn fuan iawn. Ac yna mae darn arall o waith yr ydym ni'n ei ddisgwyl ym mis Medi sy'n ystyried trethi lleol yn seiliedig ar incwm, felly fe fyddai hwnnw'n ddull radical iawn yn hynny o beth.
Rwy'n awyddus iawn i'r holl ddarnau hyn o ymchwil fod ar gael i'r cyhoedd—yno er mwyn i bob plaid a phawb sydd â diddordeb fod yn eu hystyried nhw cyn yr etholiadau nesaf i'r Senedd, fel y gallwn ystyried y ffordd ymlaen. Nid oes gennyf i ddiddordeb mewn newid o ran newid, ond rwy'n cydnabod bod yna welliannau sylweddol y gallwn ni barhau i'w gwneud i drethi annomestig a'r dreth gyngor.
2. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn dosbarthu'r £78 miliwn a glustnodwyd fel rhan o'r Gronfa Caledi Llywodraeth Leol o fewn y gyllideb er mwyn helpu awdurdodau lleol i reoli incwm a gollwyd o ganlyniad i Covid-19? OQ55361
2. How will the Welsh Government distribute the £78 million earmarked as part of the local government hardship fund within the budget in order to help local authorities manage loss of income due to Covid-19? OQ55361
The Minister for Housing and Local Government is currently working with the Welsh Local Government Association to determine the most appropriate basis for support. But it will be through a claims process.
Mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar hyn o bryd i benderfynu ar y sail fwyaf addas ar gyfer cymorth. Ond fe fydd hyn yn digwydd drwy broses o wneud ceisiadau.
Well, thank you very much for that answer, because I think I'm right in saying that, speaking generally, councils are reclaiming their COVID-related expenditure from you monthly in arrears. Can you say whether you've refused to cover any of the expenditure presented to you, even with that evidence? And have you got any steer yet about what kind of evidence you'll be seeking from councils to support claims of lost income as, presumably, it's not just extrapolations from previous years?
Wel, diolch yn fawr i chi am yr ateb hwnnw, oherwydd rwy'n credu fy mod i'n iawn i ddweud, a siarad yn gyffredinol, bod cynghorau'n adhawlio eu gwariant sy'n gysylltiedig â COVID oddi wrthych chi'n fisol fel ôl-daliad. A wnewch chi ddweud a ydych chi wedi gwrthod talu am unrhyw wariant a gyflwynwyd ger eich bron, hyd yn oed gyda'r dystiolaeth? Ac a oes gennych unrhyw awgrym eto ynghylch pa fath o dystiolaeth y byddwch chi'n awyddus i'w chael gan gynghorau i gefnogi ceisiadau am incwm a gollwyd, gan fy mod yn cymryd nad rhagdybiaethau o flynyddoedd blaenorol fyddai hynny?
I understand that there is a very rigorous process in place, as you'd expect, in terms of looking at those claims that are coming through from local government. The Minister for Housing and Local Government and her officials are leading on that, although my understanding is that some claims are rejected on the basis that they potentially are not directly COVID pressure related, or they are potentially lost income now, but income that could be recovered later in the year. So, we have to test all of these things really robustly, because we only have a very, very finite pot of money to be tackling the COVID crisis with and it's really important that we're able to do so in a really robust way and to evidence our decisions as well. Because I'm always really aware that, although we're taking decisions very quickly at the moment, we will need to, in time, account for all of those decisions, in terms of getting the best value for the public purse.
Rwy'n deall bod proses drwyadl iawn ar waith, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl, o ran edrych ar yr hawliadau sy'n dod trwyddo o lywodraeth leol. Mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol a'i swyddogion yn arwain ar hynny, er fy mod i'n deall bod rhai hawliadau yn cael eu gwrthod ar y sail nad ydyn nhw o bosibl yn ymwneud â phwysau COVID yn uniongyrchol, neu eu bod nhw'n incwm coll o bosibl ar hyn o bryd, ond yn incwm y gellid ei adennill yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Felly, mae'n rhaid i ni brofi'r holl bethau hyn mewn ffordd gadarn iawn, gan mai dim ond swm cyfyngedig iawn o arian sydd gennym i fynd i'r afael ag argyfwng COVID ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gallu gwneud hynny mewn ffordd sy'n wirioneddol gadarn a chyflwyno tystiolaeth o'n penderfyniadau hefyd. Oherwydd rwyf bob amser yn ymwybodol iawn, er ein bod ni'n gwneud penderfyniadau'n gyflym iawn ar hyn o bryd, y bydd angen rhoi cyfrif, ymhen amser, am yr holl benderfyniadau hynny, o ran cael y gwerth gorau i bwrs y wlad.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Now, David Phillips, at the Institute for Fiscal Studies, has argued that the story of the fiscal response by devolved Governments during this pandemic will be one where the said Governments are hampered by limited reserves, constrained borrowing powers, as well as the funding coming to them from UK Government. Now, the Minister has indicated that she has been in discussions with UK Treasury regarding the relaxation of fiscal powers. Could she give us an update about when Welsh Government can expect to see some of that flexibility being introduced?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Nawr, mae David Phillips, yn y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, wedi dadlau y bydd hanes yr ymateb cyllidol gan Lywodraethau datganoledig yn ystod y pandemig hwn yn un o Lywodraethau sy'n cael eu llesteirio gan gronfeydd cyfyngedig, pwerau cyfyngedig i fenthyca, yn ogystal â'r cyllid sy'n dod iddynt o Lywodraeth y DU. Nawr, mae'r Gweinidog wedi nodi ei bod hi wedi cynnal trafodaethau â Thrysorlys y DU am lacio pwerau cyllidol. A wnaiff hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni o ran pryd y gall Llywodraeth Cymru ddisgwyl gweld cyflwyno rhywfaint o'r hyblygrwydd hwnnw?
Yes, I’d be happy to. I last discussed these specific issues with the Chief Secretary to the Treasury on Friday of last week. And he indicated that the summer economic statement will be forthcoming, and then we’ll have a further conversation after that in terms of the fiscal flexibilities that we’ve requested. And just to recap, for people who aren’t familiar with those flexibilities, we’re seeking an ability to draw down more from the Wales reserve, to borrow more, to remove the borrowing cap, and also to be able to switch capital to revenue. Some of that and how far we want to take things will depend, in large part, on the statement that the Chancellor makes next week, and we will have a better understanding of the funding that we can expect to take us through the rest of this financial year.
Fe fyddwn i'n hapus i wneud hynny. Y tro diwethaf imi drafod y materion arbennig hyn gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys oedd dydd Gwener diwethaf. Ac fe ddywedodd ef y bydd datganiad economaidd yr haf yn cael ei gyhoeddi yn fuan, ac fe gawn ni drafodaeth bellach ar ôl hynny o ran yr hyblygrwydd cyllidol yr ydym ni wedi gofyn amdano. Ac i grynhoi, ar gyfer pobl nad ydynt yn gyfarwydd â'r hyblygrwydd hwnnw, rydym yn chwilio am y gallu i dynnu mwy o arian o gronfa wrth gefn Cymru, i fenthyca mwy, i dynnu'r terfyn ar fenthyca, a hefyd i allu newid cyfalaf yn refeniw Fe fydd rhywfaint o hyn, a pha mor bell yr ydym ni'n dymuno mynd â phethau, yn dibynnu, i raddau helaeth, ar y datganiad a wna'r Canghellor yr wythnos nesaf, ac fe fydd gennym ddealltwriaeth well o'r arian y gallwn ni ei ddisgwyl i'n cadw ni am weddill y flwyddyn ariannol hon.
Okay. Thank you for that response. To much fanfare yesterday, of course, the Prime Minister announced his build back better plan, an investment of £5 billion to be brought forward. Apart from that seeming an almost ridiculously small amount, given the scale of the challenge that we face, not just in Wales, but across the UK, it seems that not a single penny of that investment could be identified as coming to Wales. Now, as well as raising our collective voice, as a nation, to demand that that is changed, I think we have to be prepared also to say, ‘If they won’t do it for us, we’ll do what we can ourselves.’ And we need a rethink, I think, on so many levels: on the scale of investment we need in Wales and how to deliver it and how to prioritise it; on the fiscal flexibility we need; on reforming taxation even. So, is Government ready to begin or join us in that reform discussion right now, because the quicker we start looking for those innovative ways forward, the quicker we’re surely more likely to find them?
Iawn. Diolch i chi am yr ateb. I lawer o ffanffer ddoe, wrth gwrs, fe gyhoeddodd Prif Weinidog y DU ei gynllun ef i ailadeiladu yn well, sef cyflwyno buddsoddiad o £5 biliwn. Ar wahân i'r swm hwnnw sy'n ymddangos bron yn chwerthinllyd o bitw, o ystyried maint yr her a wynebwn, nid yn unig yng Nghymru, ond ledled y DU, mae'n ymddangos na ellir nodi y daw'r un geiniog o'r buddsoddiad hwnnw i Gymru. Nawr, yn ogystal â chodi ein llais torfol ni, fel cenedl, i fynnu bod hynny'n cael ei newid, rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn barod hefyd i ddweud, 'Os na wnân nhw hyn er ein mwyn ni, fe wnawn ni'r hyn a allwn ni er ein mwyn ni ein hunain.' Ac mae angen inni ailfeddwl, rwy'n credu, ar sawl lefel: am faint y buddsoddiad sydd ei angen arnom ni yng Nghymru a sut i'w gyflwyno a sut i'w flaenoriaethu; am yr hyblygrwydd cyllidol sydd ei angen arnom ni; am ddiwygio trethiant hyd yn oed. Felly, a yw'r Llywodraeth yn barod i ddechrau neu ymuno â ni yn y drafodaeth honno i ddiwygio nawr, oherwydd po gyflymaf yn y byd y dechreuwn ni ddod o hyd i'r ffyrdd arloesol hynny o fynd yn ein blaenau, cyflymaf yn y byd y byddwn yn fwy tebygol o'u canfod nhw?
Rhun ap Iorwerth is entirely correct that yesterday's announcement from the Prime Minister was a complete non-event, in the sense that there's not a single additional penny coming to Wales as a result of the statement yesterday, certainly not this year, and all that's happening is that funding is being reprofiled for future projects. So, there was nothing of interest or significance to us here in Wales. That said, we recognise how important capital spend is going to be in the recovery, which is why we're pulling together the programmes that we think will be, and which are really shovel ready in terms of being able to hit the ground as soon as we're able to now, as we move into that recovery phase.
Local government is also working really hard to identify shovel-ready projects right across Wales, so that we are able to get that geographical spread of investment, bearing in mind that some communities are going to be hit particularly hard by the economic fallout of the coronavirus as well. And, of course, we have our Wales infrastructure investment plan, which contains billions of pounds of potential investment as well, so that will be really important.
And finally, I should mention, of course, our plans for twenty-first century schools continue. Our plans in Wales would spend £2 billion over the next five years, and I think that that level of ambition just dwarfs what the Prime Minister announced yesterday for England.
Mae Rhun ap Iorwerth yn hollol gywir o ran llwyr ddiffyg sylwedd y cyhoeddiad gan y Prif Weinidog ddoe, yn yr ystyr nad oes yr un geiniog ychwanegol i ddod i Gymru o ganlyniad i'r datganiad ddoe, yn bendant nid eleni, a'r cwbl sydd am ddigwydd yw bod cyllid yn cael ei ailbroffilio ar gyfer prosiectau i'r dyfodol. Felly, nid oedd unrhyw beth o ddiddordeb nac o unrhyw arwyddocâd i ni yma yng Nghymru. Wedi dweud hynny, rydym yn cydnabod pa mor bwysig yw gwariant cyfalaf yn yr adferiad, a dyna pam rydym yn dwyn ynghyd y rhaglenni a fydd, yn ein tyb ni, yn barod i'w cyflwyno, ac yn wirioneddol ystwyth o ran gallu eu gweithredu cyn gynted ag y bo modd nawr, wrth inni symud i'r cyfnod hwnnw o adferiad.
Mae Llywodraeth Leol yn gweithio'n galed iawn hefyd i nodi prosiectau sy'n barod i'w gweithredu ledled Cymru, fel y gallwn sicrhau'r lledaeniad daearyddol hwnnw o ran buddsoddi, gan gofio y bydd rhai cymunedau yn cael eu taro'n arbennig o galed hefyd gan ganlyniadau economaidd coronafeirws. Ac, wrth gwrs, mae gennym ein cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, sy'n cynnwys biliynau o bunnoedd o fuddsoddiad posibl hefyd, ac fe fydd hwnnw'n bwysig iawn.
Yn olaf, fe ddylwn i grybwyll, wrth gwrs, fod ein cynlluniau ni'n parhau ar gyfer ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Fe fyddai ein cynlluniau ni yng Nghymru yn gwario £2 biliwn dros y pum mlynedd nesaf, ac rwyf i o'r farn fod y lefel honno o uchelgais yn anferthol o'i chymharu â'r hyn a gyhoeddodd y Prif Weinidog ddoe i Loegr.
Again, thank you for that response. The one thing I would say: with previous infrastructure development plans that were in place, they really need to be consigned to history, given now the scale of our understanding of the challenge that we have, which is at a different level to what we had previously. It needs to be rebuilt.
I'd like to finally just look at, as businesses are gradually reopening, not all of them are able to move at the same pace as others. One support package that was a lifeline, of course, was the non-domestic rates grants. Will there be another round of NDR grants available for those businesses who are unable to reopen? And also, on tourism and hospitality in particular—facing a full year of little profit, even if some of them are able to open now—what discussions have you had with the economy Minister to make a financial support package available to those sectors and for the longer term as a matter of urgency?
Unwaith eto, diolch i chi am yr ateb hwnnw. Un peth y byddwn i'n ei ddweud: gyda'r cynlluniau blaenorol i ddatblygu seilwaith a oedd ar waith, mae angen eu bwrw nhw i ebargofiant, o gofio maint ein dealltwriaeth ni nawr o'r her sydd o'n blaenau, sydd ar lefel wahanol i'r hyn a welsom ni o'r blaen. Mae angen adeiladu o'r newydd.
Yn olaf, fe hoffwn i roi ystyriaeth i'r ffaith, wrth i fusnesau ailagor yn raddol, nad yw pob un ohonyn nhw'n gallu symud ar yr un cyflymder ag eraill. Un pecyn cymorth a fu'n achubiaeth, wrth gwrs, oedd y grantiau ardrethi annomestig. A fydd yna gylch arall o grantiau ardrethi annomestig ar gael i'r busnesau hynny nad ydyn nhw'n gallu ailagor? A hefyd, o ran twristiaeth a lletygarwch yn benodol—sy'n wynebu blwyddyn gyfan o elw bach iawn, hyd yn oed os yw rhai ohonyn nhw'n gallu agor nawr—pa drafodaethau a gawsoch chi gyda Gweinidog yr Economi i sicrhau bod pecyn cymorth ariannol ar gael i'r sectorau hyn ac ar gyfer y tymor hwy, a hynny ar fyrder?
I'll be completely honest, and the level of what we are able to provide in terms of cash straight into the pockets of businesses here in Wales will depend, I think, in large part, on what our financial package looks like in Wales for the rest of the year. So, next Wednesday, we'll have a statement from the Chancellor, which will set out what we would expect to receive from the UK Government in revenue terms for the rest of the year, and I think that we will need to look at that, in terms of the recovery, but also alongside the ongoing pressures that we know we have in terms of dealing with the coronavirus crisis, which still hasn’t left us, despite the loosening of lockdown. So, I can't give any commitment to further grants today.
However, what I will say is that we recognise how important the coronavirus job retention scheme has been for particular sectors. Ken Skates and I wrote jointly to the Chancellor on that specific point, highlighting the need for continued support for specific sectors—so, giving tourism as an example—and also for those businesses who still can't open as a result of the lockdown or the restrictions that remain on particular kinds of businesses, and we'll continue to make those arguments.
Rwy'n mynd i fod yn hollol onest. Fe fydd y lefel o arian y gallwn ni ei roi yn syth ym mhocedi busnesau yma yng Nghymru yn dibynnu, rwy'n credu, i raddau helaeth, ar sut olwg fydd ar ein pecyn ariannol ni yng Nghymru am weddill y flwyddyn. Felly, ddydd Mercher nesaf, fe fyddwn ni'n cael datganiad gan y Canghellor. Fe fydd hwnnw'n nodi'r hyn y gallwn ei ddisgwyl oddi wrth Lywodraeth y DU o ran refeniw ar gyfer gweddill y flwyddyn, ac rwy'n credu y bydd angen inni edrych ar hynny, o ran yr adferiad, ond hefyd ar y pwysau parhaus y gwyddom ni sydd arnom o ran ymdrin ag argyfwng coronafeirws, nad yw wedi dod i ben eto, er gwaethaf llacio'r cyfyngiadau symud. Felly, ni allaf roi unrhyw ymrwymiad i grantiau pellach heddiw.
Fodd bynnag, yr hyn y gallaf i ei ddweud yw ein bod yn cydnabod pa mor bwysig y mae'r cynllun cadw swyddi coronafeirws wedi bod ar gyfer sectorau penodol. Fe ysgrifennodd Ken Skates a minnau ar y cyd at y Canghellor ynglŷn â'r pwynt penodol hwn, gan bwysleisio'r angen am gefnogaeth barhaus i sectorau penodol—gan roi twristiaeth yn enghraifft—a hefyd i'r busnesau hynny sy'n parhau i fod yn methu ag agor o ganlyniad i'r cloi neu'r cyfyngiadau sy'n aros ar fathau penodol o fusnesau, ac fe fyddwn ni'n parhau i gyflwyno'r dadleuon hynny.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.
Conservative spokesperson, Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Minister, the recent news about job losses at Airbus has demonstrated the need for support for Welsh businesses at this very difficult time, and that includes the UK Government's furloughing scheme and, of course, Welsh Government support. Now, out of the £500 million pledge for the economic resilience fund, it seems that less than half of that has been used so far. Could you tell us a little bit more about how these allocations are being made, exactly how much of that money has been spent, and how are you as finance Minister ensuring that allocations are building effective resilience in communities affected by closures and job losses?
Diolch, Llywydd. Gweinidog, mae'r newyddion diweddar am golli swyddi yn Airbus wedi dangos yr angen am gymorth i fusnesau Cymru yn ystod y cyfnod anodd hwn, ac mae hynny'n cynnwys cynllun ffyrlo Llywodraeth y DU ac, wrth gwrs, gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru. Nawr, o'r addewid o £500 miliwn i'r gronfa cydnerthedd economaidd, mae'n ymddangos mai llai na hanner hynny a ddefnyddiwyd hyd yn hyn. A wnewch chi ddweud ychydig mwy wrthym ni am y modd y mae'r dyraniadau hyn yn gweithio, faint yn union o'r arian hwnnw a gafodd ei wario, a sut ydych chi, fel Gweinidog Cyllid, yn sicrhau bod y dyraniadau yn magu cydnerthedd effeithiol yn y cymunedau yr effeithir arnynt oherwydd cau i lawr a diswyddiadau?
I think the example that Nick Ramsey has given in relation to the aerospace industry just demonstrates how our support for the economy in Wales has to be a team effort between the UK Government and Welsh Government. Some of these sectors and some of these industries and businesses are so huge and are so strategically important that it is important that the UK Government also steps up to the mark. We talked about Tata, of course, during First Minister's questions today. So, I think it is important to work together to support businesses, and for each of us to do our bit in that.
In terms of the economic resilience fund, we have only allocated a part of that so far, and that's important because we wanted to hold some of that back to help with the recovery. So, our focus in the short term has been shoring up businesses, helping them get through the immediate crisis, but obviously the focus has to turn to recovery and supporting businesses to grow and supporting businesses to develop.
We've also been really focused on filling those gaps, so, again, working to ensure that everything that we do doesn't replicate what's available elsewhere but augments it, and I think that the figure that the ONS has provided, which shows that more than 30 per cent of Welsh businesses have now received support from either the Welsh Government or the UK Government, as compared to 21 per cent in Scotland and 14 per cent in England, shows how important it is that the Welsh Government seeks to augment what the UK Government is able to do. So, they will have a really important role in terms of Airbus and other large employers.
Rwyf i o'r farn fod yr enghraifft a roddodd Nick Ramsey o ran y diwydiant awyrofod yn amlygu'r modd y mae'n rhaid i'n cefnogaeth ni i'r economi yng Nghymru fod yn ymdrech ar y cyd rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Mae rhai o'r sectorau hyn a rhai o'r diwydiannau a'r busnesau hyn mor anferthol ac mor strategol bwysig fel ei bod yn bwysig i Lywodraeth y DU ddod i'r adwy hefyd. Fe fuom ni'n siarad am Tata, wrth gwrs, yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog heddiw. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig inni weithio gyda'n gilydd i gefnogi busnesau, ac i bob un ohonom wneud ein rhan yn hynny o beth.
O ran y gronfa cydnerthedd economaidd, dim ond rhan ohoni a ddyrannwyd hyd yn hyn, ac mae hynny'n bwysig gan ein bod ni'n awyddus i ddal rhywfaint ohoni yn ei hôl i helpu gyda'r adferiad. Felly, rydym wedi bod yn canolbwyntio yn y tymor byr ar atgyfnerthu busnesau, gan eu helpu nhw i ddod drwy'r argyfwng dybryd, ond mae'n amlwg y bydd yn rhaid i'r pwyslais symud tuag at adferiad a chefnogi busnesau i ffynnu a chefnogi busnesau i ddatblygu.
Rydym hefyd wedi bod yn canolbwyntio llawer ar lenwi'r bylchau hyn, gan felly, unwaith eto, weithio i sicrhau nad yw popeth a wnawn yn atgynhyrchu'r hyn sydd ar gael mewn mannau eraill ond yn ei ehangu. A chredaf fod y ffigur a roddodd y Swyddfa Ystadegau Gwladol, sy'n dangos bod mwy na 30 y cant o fusnesau Cymru wedi cael cymorth gan Lywodraeth Cymru erbyn hyn, o'i gymharu â 21 y cant yn yr Alban ac 14 y cant yn Lloegr, yn dangos pa mor bwysig yw hi fod Llywodraeth Cymru yn ceisio ategu'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn gallu ei wneud. Felly, fe fydd swyddogaeth bwysig iawn ganddyn nhw o ran Airbus a chyflogwyr mawr eraill.
Thank you, Minister. I think you're exactly right to say that this is a two-pronged approach. It is important that, along with the UK Government efforts, we do see that support from the Welsh Government, such as from the economic resilience fund. So, if you can keep us updated on those allocations, that would be helpful.
You mentioned, as we move out of lockdown and rebuilding the economy, that that won't just involve protecting existing jobs in their entirety—I think we have to recognise that that's not going to be possible—and it won't involve simply returning to the old ways of working. It will also involve allocations of funding for upskilling our workforce so that it's fully prepared to meet the global challenges ahead. According to an Open University report published last November, skills shortages are costing Welsh businesses £350 million a year, with many trapped in low-skill traps, and I imagine that those figures are even worse now with the pandemic having taken its duration. How are you ensuring that the allocations made in the recent supplementary budget will be properly focused on rebuilding the economy, particularly a greener, more modern economy, so that we are not just trying to meet the challenges of the past, but we're making sure that Wales is at the forefront of meeting the challenges ahead?
Diolch yn fawr, Gweinidog. Rwy'n credu eich bod chi yn llygad eich lle wrth ddweud mai dull deublyg yw hwn. Mae'n bwysig ein bod ni, ynghyd ag ymdrechion Llywodraeth y DU, yn gweld y gefnogaeth honno gan Lywodraeth Cymru, fel o'r gronfa cydnerthedd economaidd. Felly, pe byddech chi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y dyraniadau hynny, fe fyddai hynny o gymorth mawr.
Roeddech chi'n sôn, wrth inni symud oddi wrth y cyfnod clo tuag at ailadeiladu'r economi, na fydd hynny'n ymwneud â gwarchod swyddi sy'n bodoli eisoes yn eu cyfanrwydd—rhaid inni gydnabod na fydd hynny'n bosibl—nac yn ymwneud â dychwelyd yn syml i'r hen ddulliau o weithio. Fe fydd yn cynnwys dyraniadau cyllid hefyd ar gyfer uwchsgilio ein gweithlu fel y bydd yn gwbl barod i ymateb i'r heriau byd-eang sydd o'n blaenau. Yn ôl adroddiad gan y Brifysgol Agored a gyhoeddwyd fis Tachwedd diwethaf, mae cost prinder sgiliau yn £350 miliwn y flwyddyn i fusnesau Cymru, gyda llawer wedi eu dal mewn maglau sgiliau isel, ac fe fyddwn i'n tybio bod y ffigurau hynny'n waeth byth erbyn hyn gyda'r pandemig wedi para fel y mae. Sut ydych chi'n sicrhau y bydd y dyraniadau a wnaeth y gyllideb atodol ddiweddar yn canolbwyntio'n gywir ar ailadeiladu'r economi, economi fwy gwyrdd a mwy modern yn arbennig felly, fel nad ydym ond yn ymgeisio'n unig am atebion i heriau'r gorffennol ond yn sicrhau y bydd Cymru ar flaen y gad o ran ymateb i'r heriau sydd o'n blaenau ni?
The supplementary budget was more of a response to the immediate pandemic, so it was responding to the acute issues that we were facing, particularly in health and social care and in local authorities, but also on the business side of things. So, I think that, moving forward, as Nick Ramsay says, the focus is very much on employability and skills. A piece of work has gone on across Welsh Government exploring what different departments can bring to the table in terms a new and reinvigorated approach to skills and employability—so, from education to health, and obviously I have a role in that in finance.
But what we do want to see next week from the Chancellor is the UK Government's approach to skills, because, again, we want to augment what's happening. So, if the UK Government takes an approach to support skills and employability through the skills agenda, through BEIS, then we'll receive a consequential and we can do some of our own things here, but if it's the case that the UK Government decides that undertaking this work is better done through the DWP, then we won't receive a consequential. So, we're holding back on our skills and employability plan in terms of saying more about it until we know whether or not the funding will be here for us to take all of the decisions or if we need to work with what the UK Government decides to do potentially through the DWP. But I'm really hoping that the economic statement next Wednesday will provide us with that level of clarity.
Ymateb uniongyrchol i argyfwng y pandemig oedd y gyllideb atodol yn anad dim. Felly roedd yn ymateb i'r problemau difrifol yr oeddem yn eu hwynebu, ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yn arbennig ac yn yr awdurdodau lleol, ond ar yr ochr fusnes i bethau hefyd. Felly, rwy'n credu, wrth symud ymlaen, fel y dywed Nick Ramsay, fe fydd y pwyslais ar gyflogadwyedd a sgiliau i raddau helaeth. Mae darn o waith wedi ei wneud ledled Llywodraeth Cymru i archwilio'r hyn y gall gwahanol adrannau ei gynnig o ran agwedd newydd a gweithredol tuag at sgiliau a chyflogadwyedd—felly, o addysg hyd at iechyd, ac yn amlwg mae gennyf innau swyddogaeth ym maes cyllid yn hyn o beth.
Ond yr hyn yr ydym yn awyddus i'w weld yr wythnos nesaf gan y Canghellor yw dull Llywodraeth y DU o ymdrin â sgiliau, oherwydd, unwaith eto, rydym yn dymuno ategu'r hyn a fydd yn digwydd. Felly, os bydd Llywodraeth y DU yn mynd ati i gefnogi sgiliau a chyflogadwyedd drwy'r agenda sgiliau, drwy BEIS, yna fe fyddwn ni'n cael swm canlyniadol o hynny a gallwn wneud rhai o'n pethau ni ein hunain yma. Ond pe byddai Llywodraeth y DU yn penderfynu ei bod yn well gwneud y gwaith hwn drwy'r Adran Gwaith a Phensiynau, ni fyddem ni'n cael unrhyw swm canlyniadol wedyn. Felly, rydym yn dal yn ôl o ran ein cynllun sgiliau a chyflogadwyedd ac yn ymatal rhag dweud mwy am hwnnw nes y byddwn ni'n gwybod a fydd yr arian ar gael inni wneud y penderfyniadau hyn neu beidio, neu a fydd angen inni weithio gyda'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn penderfynu ei wneud drwy'r Adran Gwaith a Phensiynau. Ond rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y datganiad economaidd ddydd Mercher nesaf yn rhoi digon o eglurder i ni.
Diolch. I'm clearly going to have a lot more questions for you after next Wednesday's economic statement—that's quite clear. Minister, finally from me today, and with my other hat on as Public Accounts Committee Chair, you'd expect me to ask you about the auditor general report that grants worth £53 million to boost the rural economy were made by the Welsh Government without officials ensuring sufficient checks to ensure value for money. Now, this is obviously something that Public Accounts Committee will be looking at in its own time, but I do think the initial indications that the Welsh Government couldn't show that they'd considered whether there was a successful outcome to the spending of the £25 million of grants in particular is concerning. What confidence can the public have and how can you preliminarily reassure the public that the programmes that I've mentioned and which we've discussed today, such as the economic resilience fund, projects to get the economy back on track, will themselves involve effective evaluation and monitoring of public money, so that at the moment, when money is tight, we can see the best outcome from every Welsh pound that is spent and the taxpayer will see value for money in terms of developing that newer, greener economy, meeting those challenges ahead that are so important for moving the Welsh economy forward?
Diolch. Mae'n amlwg y bydd gennyf i lawer mwy o gwestiynau i chi ar ôl y datganiad economaidd ddydd Mercher nesaf—mae hynny'n amlwg iawn. Gweinidog, yn olaf gennyf i heddiw, a chyda fy het arall am fy mhen sef un Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, fe fyddech chi'n disgwyl imi ofyn am adroddiad yr Archwilydd Cyffredinol, sef bod grantiau gwerth £53 miliwn ar gyfer hybu'r economi wledig wedi eu rhoi gan Lywodraeth Cymru heb fod swyddogion wneud sicrhau gwiriadau digonol i sicrhau gwerth am arian. Nawr, mae hyn yn amlwg yn rhywbeth y bydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ei ystyried yn ei amser ei hun, ond rwy'n credu bod yr arwyddion cychwynnol na allai Llywodraeth Cymru ddangos ei bod wedi ystyried a gafwyd canlyniad llwyddiannus i wariant £25 miliwn o grantiau yn peri pryder neilltuol. Sut y gall y cyhoedd fod yn hyderus a sut y gallwch chi sicrhau'r cyhoedd unwaith eto fod y rhaglenni y crybwyllais i ac yr ydym ni wedi eu trafod heddiw, fel y gronfa cydnerthedd economaidd, prosiectau i roi'r economi ar y trywydd iawn eto, yn golygu gwerthuso a monitro arian cyhoeddus yn effeithiol? A sut, fel ar hyn o bryd, pan fo arian yn brin, y gallwn ni weld y canlyniad gorau o bob punt a gaiff ei gwario yng Nghymru ac y bydd y trethdalwr yn gweld gwerth am arian o ran datblygu'r economi newydd hon sy'n fwy gwyrdd, ac sy'n ymateb i'r heriau hynny sydd mor bwysig i ysgogi economi Cymru?
So, we're grateful to Audit Wales for the report to which you refer, and I know that officials will be coming to the Public Accounts Committee in respect of that report and the assessment there of value for money through the RDP, and I think that's the best place to have those detailed and forensic discussions. But it is important to recognise that, as part of our ongoing review of the delivery of the RDP, officials had already identified the issues described in the Audit Wales report and had taken action to remedy them. And, as the report makes clear, the issue of value for money wasn't tested in the appraisal of those projects, so the projects concerned were reviewed to ensure that they did deliver value for money, and, where appropriate, action was taken to ensure that they did achieve value for money, including retendering some of those projects. But of course, since then, as I say, we have identified those issues; we've learned.
So, new guidance has been issued to policy makers, called 'Value for Money in Challenging Times: Key Economic Principles', and that sets out those key economic principles that, if followed, can deliver good value for money. Also, a revised finance notice, 'Making the Most of Welsh Government Funds', was also published, and that provides policy colleagues with the advice that they need to ensure that there is a much greater focus on value for money. And work is also ongoing on developing a value-for-money module into the compulsory core finance training for Welsh Government senior civil servants and, into the future, the roll-out of equivalent training for executive band staff. So, we're ensuring that value for money is well understood and well practised by the civil service.
Felly, rydym yn ddiolchgar i Archwilio Cymru am yr adroddiad yr ydych chi'n cyfeirio ato, ac fe wn i y bydd swyddogion yn dod i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus oherwydd yr adroddiad hwnnw a'r asesiad sydd ynddo o werth am arian drwy'r Cynllun Datblygu Gwledig, ac rwy'n credu mai dyna'r lle gorau i gael y trafodaethau manwl a fforensig hynny. Ond mae'n bwysig cydnabod, yn rhan o'n hadolygiad parhaus ni o'r broses o gyflawni'r Cynllun Datblygu Gwledig, fod swyddogion eisoes wedi nodi'r materion a ddisgrifiwyd yn adroddiad Archwilio Cymru a'u bod wedi cymryd camau i'w cywiro. Ac, fel yr eglura'r adroddiad, ni chafodd y mater o werth am arian ei brofi wrth arfarnu'r prosiectau hynny. Ac felly fe adolygwyd y prosiectau hyn dan sylw i sicrhau eu bod nhw'n profi eu gwerth am arian a, lle'r oedd hynny'n briodol, fe gymerwyd camau i sicrhau eu bod yn profi eu gwerth am arian, gan gynnwys ail-dendro rhai o'r prosiectau hynny. Ond wrth gwrs, ers hynny, fel y dywedais, rydym wedi nodi'r materion hynny; rydym wedi dysgu ein gwersi.
Fe gyhoeddwyd canllawiau newydd i'r sawl sy'n llunio polisi, sef 'Gwerth am Arian mewn Cyfnod Heriol: Egwyddorion Economaidd Allweddol'. Maent yn nodi'r egwyddorion economaidd allweddol hynny a all, o'u dilyn, sicrhau gwerth mawr am arian. Yn ogystal â hynny, cyhoeddwyd hysbysiad cyllid diwygiedig, 'Gwneud yn Fawr o Gronfeydd Llywodraeth Cymru', ac mae hwnnw'n rhoi'r cyngor sydd ei angen ar gydweithwyr polisi i sicrhau bod llawer mwy o bwyslais ar werth am arian. Ac mae gwaith yn mynd rhagddo hefyd ar ddatblygu modiwl gwerth am arian i'r hyfforddiant cyllid craidd gorfodol ar gyfer uwch weision sifil Llywodraeth Cymru ac, i'r dyfodol, i gyflwyno hyfforddiant cyfatebol ar gyfer staff ar fandiau gweithredol. Felly, rydym yn gwneud yn siŵr bod y gwasanaeth sifil yn deall ystyr cael gwerth am arian yn iawn ac yn ymarfer hynny'n briodol.
Llefarydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
The Brexit Party spokesperson, Mark Reckless.
Will the finance Minister make a statement on her latest assessment of the amount of tax revenue that we will lose by having a longer and stricter lockdown in Wales than the UK Government has been applying in England, and could she clarify what level of transitional protection we have over revenues to the Welsh Treasury from land transaction tax and the Welsh rates of income tax, and also advise whether there is any risk that we could be caught by the 'no detriment' rule in terms of UK revenues from income tax raised in Wales if they are significantly affected by decisions her Government are taking to maintain lockdown?
A wnaiff y Gweinidog cyllid ddatganiad ar ei hasesiad diweddaraf o'r swm o refeniw treth y byddwn ni'n ei golli oherwydd ymestyn a chaethiwo'r cyfnod clo i raddau mwy helaeth yng Nghymru nag a wnaeth Llywodraeth y DU yn Lloegr, ac a wnaiff hi egluro pa gyfradd o warchodaeth drosiannol sydd gennym dros refeniw i Drysorlys Cymru o'r dreth trafodiadau tir a chyfraddau Cymru o dreth incwm? Ac a wnaiff hi roi cyngor hefyd ynghylch a oes yna unrhyw risg y gallem gael ein dal gan y rheol 'dim niwed' o ran refeniw'r DU o dreth incwm a godir yng Nghymru os bydd penderfyniadau ei Llywodraeth hi i gadw at y cyfnod clo yn effeithio'n sylweddol ar hyn?
I thank Mark Reckless for those questions. I think it is possible to say two things. The first is that Welsh taxes will be affected by the coronavirus outbreak, but it is impossible to say at this point to what extent that will be and to what extent it will be different to that across the border in England. I think it's worth reflecting that we're not as out of step with what's happening in England as might be suggested. We are only a couple of weeks different in some respects to what's happening across the border, and already we see some areas of England going into local lockdowns. So, there'll be all kinds of different considerations that will play out in the period ahead and which will impact on taxes. But, overall, as Mark Reckless knows, we are protected from UK-wide economic shocks through the block grant adjustments, so I don't think that the impact on land transaction tax, for example, or landfill disposals tax will be of a significant order.
Rwy'n diolch i Mark Reckless am y cwestiynau yna. Rwy'n credu y gellir dweud dau beth. Y cyntaf yw y bydd trethi Cymru yn cael eu heffeithio gan y coronafeirws, ond mae'n amhosibl dweud ar hyn o bryd i ba raddau y bydd hynny ac i ba raddau y bydd hyn yn wahanol i'r hyn sy'n digwydd dros y ffin yn Lloegr. Rwy'n credu ei bod yn werth inni ystyried y ffaith nad yw'r hyn a wnawn ni mor wahanol ag yr awgrymir i'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr. Dim ond ychydig wythnosau o amrywiaeth sydd mewn rhai agweddau i'r hyn sy'n digwydd dros y ffin, ac rydym yn gweld rhai rhannau o Loegr yn cael cyfnodau clo sy'n lleol. Felly, fe fydd yna bob math o wahanol ystyriaethau ar waith yn y cyfnod sydd o'n blaenau ni a fydd yn effeithio ar drethiant. Ond, yn gyffredinol, fel y gŵyr Mark Reckless, rydym yn cael ein diogelu rhag ergydion economaidd ledled y DU drwy addasiadau i'r grant bloc, ac felly nid wyf i o'r farn y bydd yr effaith ar dreth trafodiadau tir, er enghraifft, neu'r dreth gwarediadau tirlenwi yn sylweddol.
We all support the furlough, job retention scheme, at least as it has operated to date. Can I ask the finance Minister to clarify the Welsh Government's position on any potential continuance? The scheme was brought in initially for a few months to ensure people didn't lose jobs, remained in contact with their employer in that contractual relationship, so that the economy could quickly restart, hopefully with a v-shaped recovery. The First Minister earlier, though, I think in the context of Airbus in Broughton—. I see that Ryanair is being told that it shouldn't be flying out of Cardiff today, although I think because it uses only Boeing aircraft, perhaps that not's an issue. But, if the air industry is going to take many years to recover and demand is going to be greatly lower not for months, but for years, is it not inevitable that output of aircraft is going to fall sharply and remain lower for a long period? And in those circumstances, do we need to be looking at another purpose for the furlough scheme, and if there is any extension, are you suggesting that that should be to keep people in most affected industries furloughed for a period of years? Or do you recognise that for people in industries unfortunately affected very badly for a long period, or for at least some of those people, it may be better to retrain and take opportunities and look to develop their careers elsewhere if the impact is going to be so severe and so long term?
Rydym ni i gyd yn gefnogol i'r cynllun ffyrlo a chadw swyddi, o leiaf fel y mae wedi gweithredu hyd yma. A gaf i ofyn i'r Gweinidog Cyllid egluro safbwynt Llywodraeth Cymru ar unrhyw barhad posibl? Fe gafodd y cynllun ei gyflwyno am ychydig o fisoedd i ddechrau ar gyfer sicrhau nad oedd pobl yn colli eu swyddi, a'u bod yn parhau mewn cysylltiad â'u cyflogwr yn y berthynas gontractiol honno, fel y gallai'r economi ailgychwyn yn gyflym, gyda'r gobaith o adferiad siâp v. Roedd y Prif Weinidog yn gynharach, serch hynny, yng nghyd-destun Airbus ym Mrychdyn, rwy'n credu—. Rwy'n gweld y cafodd Ryanair ei hysbysu na ddylai hedfan o Gaerdydd heddiw, er fy mod i'n credu, gan eu bod yn defnyddio awyrennau Boeing yn unig, efallai nad yw hynny'n broblem. Ond, os yw'r diwydiant awyr yn mynd i gymryd blynyddoedd lawer i adfer a bod y galw yn mynd i fod yn llawer is nid am fisoedd, ond am flynyddoedd, onid yw'n anochel y bydd cynhyrchiant awyrennau yn gostwng yn sydyn ac yn aros yn is am gyfnod hir? Ac yn yr amgylchiadau hynny, a oes angen inni edrych ar ddiben arall ar gyfer y cynllun ffyrlo, ac os oes unrhyw estyniad, a ydych chi'n awgrymu y dylai hynny fod ar gyfer cadw pobl yn y diwydiannau yr effeithir arnyn nhw fwyaf ar ffyrlo am gyfnod o flynyddoedd? Neu a ydych chi'n cydnabod, ar gyfer y bobl sydd mewn diwydiannau yr effeithir arnyn nhw'n ddybryd am gyfnod hir, neu i rai o'r bobl hynny, o leiaf, y gallai fod yn well iddynt ailhyfforddi a manteisio ar gyfleoedd a cheisio datblygu gyrfaoedd mewn gweithleoedd eraill os yw'r effaith yn mynd i fod mor ddifrifol ac mor hirdymor?
I think what we want to avoid is a cliff edge for people. So, you'll have seen the statement that Ken Skates has put out in terms of aviation and the aerospace industry here in Wales and how important it is, and you'll have heard what I said to Nick Ramsay in terms of how important it is that Welsh Government and the UK Government work together. So, in terms of the job retention scheme, I do think that there is a case for industries that were particularly hard hit to receive support for longer, and actually aviation was one of those sectors, which, alongside tourism, Ken Skates and I both mentioned in our letter to the Chancellor. Two things need to happen at the same time: people need to be kept with the support that they need, but also new jobs need to be created and new opportunities need to be found for people, because, even under normal circumstances, in an average week we lose 2,000 jobs here in Wales but another 2,000 are created. So, we need to ensure that that pipeline of new jobs comes into line, and I'm really aware that, particularly in Airbus, for example, the individuals there are very highly skilled, and I think that we need to ensure that the kind of employment that we're able to offer in the future continues to be in high-skilled and well-paid roles.
Credaf mai'r hyn yr ydym ni'n awyddus i'w osgoi yw pobl ar ymyl y dibyn. Felly, mae'n siŵr eich bod wedi gweld y datganiad a gyflwynodd Ken Skates o ran awyrennau a'r diwydiant awyrofod yma yng Nghymru a pha mor bwysig yw hynny, ac wedi clywed yr hyn a ddywedais i wrth Nick Ramsay ynglŷn â pha mor bwysig ydyw fod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU weithio gyda'i gilydd. Felly, o ran y cynllun cadw swyddi, rwy'n credu fod yna achos i ddiwydiannau a gafodd eu taro'n arbennig o galed allu cael cymorth am gyfnod hwy, ac mewn gwirionedd roedd hedfan yn un o'r sectorau hynny, ac fe soniodd Ken Skates a minnau am hyn, ynghyd â thwristiaeth, yn ein llythyr ni at y Canghellor. Mae angen i ddau beth ddigwydd ar yr un pryd: mae angen cynnal pobl gyda'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw, ond mae angen creu swyddi newydd hefyd ac mae angen dod o hyd i gyfleoedd newydd i bobl oherwydd, hyd yn oed mewn amgylchiadau arferol, mewn wythnos arferol, rydym yn colli 2,000 o swyddi yma yng Nghymru ond fe fydd 2,000 arall yn cael eu creu. Felly, mae angen sicrhau bod y llif o swyddi newydd yn dod yn gyson, ac rwy'n ymwybodol iawn, yn enwedig gydag Airbus, er enghraifft, fod yr unigolion yn y fan honno â sgiliau uchel iawn. Ac rwy'n credu bod angen sicrhau bod y math o gyflogaeth yr ydym ni'n gallu ei gynnig yn y dyfodol yn parhau i fod mewn swyddi sgiliau uchel sy'n talu'n dda.
3. Sut y bydd y Gweinidog yn sicrhau bod goblygiadau iechyd meddwl y pandemig COVID-19 yn cael eu cydnabod yn nyraniadau cyllideb Llywodraeth Cymru? OQ55385
3. How will the Minister ensure that the mental health implications of the COVID-19 pandemic are recognised in the Welsh Government's budget allocations? OQ55385
Research tells us that the pandemic will affect many people's mental and emotional well-being. That's why we have announced a number of specific measures targeted at supporting mental health, including £5 million for mental health in schools and £3.5 million to enable health boards to respond to increased demand.
Mae ymchwil yn dweud wrthym y bydd y pandemig yn effeithio ar les meddyliol ac emosiynol llawer o bobl. Dyna pam rydym wedi cyhoeddi nifer o fesurau penodol a gaiff eu hanelu at gefnogi iechyd meddwl, gan gynnwys £5 miliwn ar gyfer iechyd meddwl mewn ysgolion a £3.5 miliwn i alluogi byrddau iechyd i ymateb i gynnydd yn y galw.
Thank you, Minister. I welcome any funding for the mental health implications of the pandemic, but I do believe it is vital that those are additional allocations, and I was very concerned to see that £7 million had been removed from the mental health service improvement fund in the supplementary budget. Now, I'm sure all Members recognise that we have a very long way to go in Wales in delivering parity between mental and physical health. There have been two landmark reports in this Assembly: the Children, Young People and Education Committee's 'Mind over matter' report on children's mental health, and the health committee's 'Everybody's Business' report on suicide prevention. The loss of life to suicide remains a major public health emergency. What assurances can you offer, Minister, that you will continue to prioritise not just the response to the pandemic, but the very important service transformation that we want to see in adult and children's mental health in Wales? Thank you.
Diolch yn fawr, Gweinidog. Rwy'n croesawu unrhyw gyllid ar gyfer goblygiadau'r pandemig o ran iechyd meddwl. Ond credaf ei bod yn hanfodol i'r rhain fod yn ddyraniadau ychwanegol, ac roeddwn i'n bryderus iawn o weld bod £7 miliwn wedi cael ei dynnu o'r gronfa gwella gwasanaethau iechyd meddwl yn y gyllideb atodol. Nawr, rwy'n siŵr bod pob aelod yn cydnabod bod ffordd bell iawn i'w throedio yng Nghymru o ran sicrhau cydraddoldeb rhwng iechyd meddwl a chorfforol. Fe gyflwynwyd dau adroddiad pwysig yn y Senedd hon, sef adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl ifanc ac Addysg, 'Cadernid Meddwl' ynghylch iechyd meddwl plant, ac adroddiad 'Busnes Pawb' y Pwyllgor Iechyd ar atal hunanladdiad. Mae marwolaethau oherwydd hunanladdiad yn parhau i fod yn argyfwng iechyd cyhoeddus mawr. Pa sicrwydd a wnewch chi ei roi, Gweinidog, y byddwch chi'n parhau i flaenoriaethu nid yn unig yr ymateb i'r pandemig, ond y trawsnewid pwysig iawn o ran gwasanaethau yr ydym yn eiddgar i'w weld ym maes iechyd meddwl ar gyfer oedolion a phlant yng Nghymru? Diolch.
I'm grateful to Lynne Neagle for raising this, and I completely agree with everything she said about the importance of service transformation happening as well as our initial and immediate response to the COVID-19 crisis. I just want to reassure that the £7 million that was removed from that particular line in the budget was done on the understanding that that was work that couldn't happen because of the COVID-19 crisis, or that was slowed down, and that was what was able to free up that funding in the first place. But, clearly, the provision of mental health services is going to be more important than ever given the pressures on people as a result of the crisis. So, I give you my reassurance and my word that I will continue to value mental health very highly in my discussions with colleagues.
Rwy'n ddiolchgar i Lynne Neagle am godi hyn, ac rwy'n cytuno'n llwyr â phopeth a ddywedodd am bwysigrwydd sicrhau bod trawsnewid yn digwydd i'r gwasanaethau yn ogystal â'n hymateb cychwynnol ac uniongyrchol ni i argyfwng COVID-19. Rwy'n dymuno rhoi sicrwydd bod y £7 miliwn a dynnwyd o'r llinell benodol honno o arian yn y gyllideb wedi digwydd ar y ddealltwriaeth na allai'r gwaith hwnnw ddigwydd oherwydd argyfwng COVID-19, neu ei fod wedi ei arafu, a dyna a wnaeth rhyddhau'r cyllid hwnnw yn bosibl yn y lle cyntaf. Ond, yn amlwg, mae darparu gwasanaethau iechyd meddwl yn mynd i fod yn bwysicach nag erioed o ystyried y pwysau sydd ar bobl o ganlyniad i'r argyfwng. Felly, rwyf eisiau eich sicrhau chi ac fe roddaf fy ngair i chi y byddaf i'n parhau i roi gwerth mawr iawn ar iechyd meddwl yn fy nhrafodaethau i â chydweithwyr.
Minister, Mind Cymru has recently published a report into how the coronavirus pandemic has impacted our mental health, which shows that many people do not feel entitled to seek help and have difficulty accessing it when they do. Now, the report showed that one in three adults and more than one in four young people didn't access support during lockdown because they didn't think that they deserved that support.
Can you therefore tell us how much funding the Welsh Government has specifically made available during the pandemic to communicate to people across Wales about the importance of mental health, and to encourage them to seek support if they are struggling? And, what discussions have you had with the Minister for Health and Social Services regarding this matter in order to make sure that people who are in need of financial support receive the support that they actually need?
Gweinidog, mae Mind Cymru wedi cyhoeddi adroddiad yn ddiweddar ar y modd y mae'r pandemig coronafeirws wedi effeithio ar ein hiechyd meddwl ni, sy'n dangos nad yw llawer o bobl yn teimlo bod ganddynt yr hawl i geisio cymorth a'u bod yn ei chael hi'n anodd cael gafael ar gymorth pan fyddan nhw'n ceisio hynny. Nawr, fe ddangosodd yr adroddiad nad oedd un o bob tri o oedolion a mwy nag un o bob pedwar o bobl ifanc yn cael cymorth yn ystod y cyfnod cloi gan nad oedden nhw'n credu eu bod nhw'n teilyngu'r gefnogaeth honno.
Felly, a wnewch chi ddweud wrthym faint o arian a roddodd Llywodraeth Cymru yn benodol yn ystod y pandemig i gyfathrebu â phobl ledled Cymru am bwysigrwydd iechyd meddwl, a'u hannog nhw i geisio cymorth os ydyn nhw mewn trafferthion? A pha drafodaethau a gawsoch chi gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â'r mater hwn i wneud yn siŵr bod pobl y mae angen cymorth ariannol arnyn nhw yn cael y cymorth angenrheidiol mewn gwirionedd?
I think that it's really important to recognise that there will be people experiencing mental ill health as a result of the coronavirus crisis who have potentially never experienced mental ill health before and don't necessarily know the services and support that are available to them, and potentially might not feel comfortable about talking about their mental ill health in the first place. So, the work that's already been going on with a wide variety, I have to say, of organisations continues and is really important. I know that the health Minister has been keen to explore within his budget how much more he can provide in terms of support for particular schemes. But, you asked about particularly focused highlighting of what support is available and how much has been provided to that. So, an additional £50,000 was provided for the mental health of unpaid carers, as an example, and that coincided with national carers week to ensure that carers were aware of the particular support that was available to them and targeted at them.
Other investment has been around increasing mental health in-patient capacity, recognising the challenges that there are during this period, and, of course, extending the mental health support scheme for doctors, which is now extended to 60,000 healthcare workers across Wales. They will have had that promoted to them to ensure that they are aware that that service is now available to them, given the pressures that people are facing in the healthcare sector particularly.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cydnabod y bydd yna bobl sy'n dioddef salwch meddwl o ganlyniad i'r argyfwng coronafeirws nad ydyn nhw erioed wedi dioddef salwch meddwl o'r blaen ac nad ydyn nhw'n gwybod o reidrwydd am y gwasanaethau na'r cymorth sydd ar gael iddyn nhw, ac nad ydyn nhw o bosibl yn teimlo'n ddigon cyffyrddus i siarad am eu salwch meddwl yn y lle cyntaf. Felly, mae'r gwaith sydd eisoes wedi bod yn mynd rhagddo gydag amrywiaeth eang o sefydliadau, mae'n rhaid imi ddweud, yn parhau ac mae hwnnw'n bwysig iawn. Fe wn i fod y Gweinidog Iechyd wedi bod yn awyddus i archwilio o fewn ei gyllideb faint yn fwy y gall ef ei roi o ran cymorth ar gyfer cynlluniau penodol. Ond, roeddech chi'n holi am bwysigrwydd tynnu sylw arbennig at y math o gymorth sydd ar gael a faint o arian a roddwyd ar gyfer hynny. Felly, rhoddwyd £50,000 ychwanegol ar gyfer iechyd meddwl gofalwyr di-dâl, fel enghraifft, ac roedd hynny'n cyd-daro ag wythnos genedlaethol y gofalwyr i sicrhau bod gofalwyr yn ymwybodol o'r cymorth penodol a oedd ar gael iddynt ac a oedd wedi ei dargedu iddynt.
Mae buddsoddiad arall wedi ymwneud â chynyddu maint cyfleusterau i gleifion mewnol ym maes iechyd meddwl, gan gydnabod yr heriau a geir yn ystod y cyfnod hwn, ac wrth gwrs cafwyd ehangu yn y cynllun cymorth iechyd meddwl i feddygon, sydd wedi ei ymestyn erbyn hyn i 60,000 o weithwyr gofal iechyd ledled Cymru. Maent wedi cael eu hysbysu am hyn i sicrhau eu bod yn ymwybodol bod y gwasanaeth hwn ar gael iddyn nhw nawr, o gofio'r pwysau y mae pobl yn eu hwynebu yn y sector gofal iechyd yn benodol.
4. Pa ddyraniadau ychwanegol fydd ar gael yn ystod y cylch cyllideb presennol i gefnogi y darn olrhain o’r strategaeth profi olrhain diogelu? OQ55375
4. What extra allocations will be available during the current budget round to support the tracking element of the test track and protect strategy? OQ55375
In the first supplementary budget passed by the Senedd last week, we allocated more than an extra £400 million to the NHS, including £57 million to support the Welsh Government's test, trace and protect strategy.
Yn y gyllideb atodol gyntaf a basiwyd gan y Senedd yr wythnos diwethaf, dyrannwyd mwy na £400 miliwn ychwanegol i'r GIG, gan gynnwys £57 miliwn i gefnogi strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer profi, olrhain a diogelu.
Diolch yn fawr iawn i chi am yr ymateb yna. Dwi'n fwy pryderus efo'r cwestiwn yma o ran yr arian y buaswn i'n licio gweld yn cael ei glustnodi ar gyfer llywodraeth leol yn benodol. Dŷn ni'n lwcus iawn yn Ynys Môn: mi oedd y sir yn rhan o'r gwaith datblygu cynnar ar y gwaith olrhain, ac yn rhan o'r peilot cenedlaethol ddiwedd mis Mai.
Ond, timau gwirfoddol sydd yna o fewn y cyngor yn gwneud y gwaith olrhain—gweithwyr sydd wedi cael eu tynnu o adrannau eraill i mewn i'r tîm olrhain. Yn amlwg, dydy hynny ddim yn gynaliadwy; bydd o ddim yn gynaliadwy wrth i'r cyngor fod eisiau dychwelyd i waith arferol. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad buan ynglŷn ag arian all gael ei glustnodi, a'i wneud yn glir i awdurdodau lleol, a fydd yn ychwanegol er mwyn iddyn nhw allu proffesiynoli hyn a chyflogi pobl yn benodol i wneud y gwaith yma? Achos, gwell inni fod yn onest, mi fyddwn ni angen y timau olrhain proffesiynol yma mewn cynghorau ledled Cymru am fisoedd lawer i ddod.
Thank you very much for that response. I am more concerned in terms of this question of the funding that I would like to see being allocated for local government specifically. We are very fortunate in Ynys Môn that the county was part of the early development work on the tracing system, and part of the national pilot at the end of May.
But, these are voluntary teams within the county doing the tracing work; they are staff from other departments that have been brought into the team. Clearly, that isn't sustainable; it won't be sustainable as the council seeks to return to business as usual. So, can I ask for an early statement on the funding that can be allocated clearly to local authorities, which will be additional, so that they can professionalise this and employ people specifically to do this work? Because, let's be honest, we will need these professional tracing teams in councils across Wales for many months to come.
I think that one of the real strengths of our approach here in Wales has been those very locally based teams of people doing the tracing work. I can say that I've had a number of discussions with the health Minister and with officials over the last week, looking at what funding will be needed in order to increase the size of that workforce, what the core size should be, and how we can ensure that there is surge capacity for that workforce as well, and there will be additional funding as part of that. Yes, I will be happy to provide that statement as soon as the details are confirmed.
Rwy'n credu mai un o gryfderau gwirioneddol ein dull ni o weithredu yma yng Nghymru yw'r timau lleol iawn hynny o bobl sy'n gwneud y gwaith olrhain. Gallaf ddweud fy mod i wedi cael nifer o drafodaethau gyda'r Gweinidog Iechyd a chyda swyddogion dros yr wythnos ddiwethaf, gan edrych ar y cyllid y bydd ei angen i gynyddu maint y gweithlu hwnnw, a thrafod beth ddylai'r maint craidd fod, a sut y gallwn ni sicrhau bod capasiti ymchwydd i'r gweithlu hwnnw hefyd, ac fe fydd arian ychwanegol yn rhan o hynny. Byddaf yn hapus i roi'r datganiad hwnnw cyn gynted ag y caiff y manylion eu cadarnhau.
5. A wnaiff y Gweinidog nodi'r cyllid ychwanegol a ddisgwylir o ganlyniad i wariant gan Lywodraeth y DU yn Lloegr mewn meysydd a ddatganolwyd i Gymru? OQ55346
5. Will the Minister indicate the additional funding that is expected as a result of spending by the UK Government in England in areas devolved to Wales? OQ55346
Measures announced by the UK Government since the budget are expected to result in consequentials for Wales of around £2.3 billion, some of which are as yet indicative. Welcome though this is, it's less than we have needed to meet the immediate needs generated by the COVID crisis.
Disgwylir i fesurau a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU ers y gyllideb arwain at symiau canlyniadol i Gymru o tua £2.3 biliwn, y mae rhai ohonyn nhw'n ddangosol hyd yma. Er bod hynny'n dderbyniol iawn, mae'n llai na'r hyn yr oedd ei angen arnom i ddiwallu'r anghenion uniongyrchol a achoswyd gan argyfwng COVID.
Can I thank the Minister for that response? Some of us are suspicious of the way that the Treasury in Westminster distributes consequential funding to Wales, and what they include has a substantial effect on the Welsh budget. Will the Minister publish the amount of money to be provided, and the Treasury's calculation that produced the total for the consequential moneys provided to Wales—what we used to know as 'show your workings'?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb yna? Mae rhai ohonom yn amheus o'r dull y mae'r Trysorlys yn San Steffan yn dosbarthu cyllid canlyniadol i Gymru, ac mae'r hyn y maen nhw'n ei gynnwys yn cael effaith sylweddol ar gyllideb Cymru. A wnaiff y Gweinidog gyhoeddi faint o arian sydd i'w ddarparu, a chyfrifiad y Trysorlys a gynhyrchodd y cyfanswm ar gyfer yr arian canlyniadol a roddwyd i Gymru—yr hyn yr oeddem yn arfer ei alw'n 'ddangos eich cyfrifiadau'?
Yes, I'd be very happy to. So, thus far, we've published details of the additional funding in the first supplementary budget, but we do expect the Treasury to publish its block grant transparency tables very shortly, showing the detail of allocations across all three devolved nations. I think that those transparency tables are important in understanding the workings out, as Mike Hedges says. There might be further consequentials this year, and I'm hoping for some news on that in the July economic statement next week. Then, following that, of course, we'd expect a further block grant transparency table outlining any additional allocations as a result of that.
Iawn, rwy'n hapus iawn i wneud hynny. Felly, hyd yma, rydym wedi cyhoeddi manylion yr arian ychwanegol yn y gyllideb atodol gyntaf, ond rydym yn disgwyl i'r Trysorlys gyhoeddi ei dablau tryloywder grant bloc yn fuan iawn, gan ddangos manylion dyraniadau ledled y tair gwlad ddatganoledig. Rwy'n credu bod y tablau tryloywder hynny'n bwysig o ran deall y cyfrifiadau, fel y mae Mike Hedges yn ei ddweud. Efallai y bydd symiau canlyniadol pellach i'w cael eleni, ac rwy'n gobeithio cael newyddion am hynny yn natganiad economaidd mis Gorffennaf yr wythnos nesaf. Yna, yn dilyn hynny, wrth gwrs, fe fyddem ni'n disgwyl tabl tryloywder grant bloc arall eto yn amlinellu unrhyw ddyraniadau ychwanegol o ganlyniad i hynny.
6. Pa ddyraniadau ychwanegol fydd ar gael gan Lywodraeth Cymru yn ystod y cylch cyllideb presennol i gefnogi'r sector gofal cymdeithasol? OQ55370
6. What additional allocations will be made available by the Welsh Government during the current budget round to support the social care sector? OQ55370
Social care plays a vital role in supporting some of the most vulnerable people in Wales. This work is more important than ever. We have allocated £40 million to support the extra costs of adult social care services and are providing payments of £500 to front-line Welsh social care staff.
Mae gofal cymdeithasol yn chwarae rhan hanfodol wrth gefnogi rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yng Nghymru. Mae'r gwaith hwn yn bwysicach nag erioed. Rydym wedi dyrannu £40 miliwn i gefnogi costau ychwanegol gwasanaethau gofal cymdeithasol i oedolion ac rydym yn rhoi taliadau o £500 i staff rheng flaen gofal cymdeithasol Cymru.
Thank you. I don't think it's wise to keep mentioning the £500, because that's actually scandalous—how that figure has actually materialised.
Now, the Welsh Government has confirmed extension of the adult social care element of the local authority hardship fund to cover the whole of June. Will you provide an extension for July and August to give certainty to our local authorities? Longer term assurances are needed also. An elderly mentally infirm home in Powys receives a weekly fee of £559, whereas, in Cardiff, the figure is £793.48. That's £12,192.96 more for every resident than in Powys over the course of the year. This variation across Wales is disgraceful. So, will you consider supporting an inquiry into this fee variation, and will you work with colleagues to see fairness in funding for homes across Wales? Diolch.
Diolch. Nid wyf yn credu ei fod yn beth doeth dal ati i sôn am y £500, oherwydd mae hynny'n warthus—sut mae'r ffigur hwnnw wedi dod i'r golwg mewn gwirionedd.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau bod yr elfen gofal cymdeithasol i oedolion yng nghronfa galedi awdurdodau lleol wedi cael ei hymestyn i gynnwys mis Mehefin ar ei hyd. A wnewch chi ganiatáu estyniad ar gyfer Gorffennaf ac Awst i roi sicrwydd i'n hawdurdodau lleol ni? Bydd angen sicrwydd yn y tymor hwy hefyd. Mae cartref i henoed sydd â gwendid meddwl ym Mhowys yn cael ffi wythnosol o £559, tra bo'r ffigur yng Nghaerdydd yn £793.48. Mae hynny'n £12,192.96 yn fwy i bob preswylydd nag ym Mhowys dros gwrs y flwyddyn. Mae'r amrywiad hwn ledled Cymru yn warthus. Felly, a wnewch chi ystyried cefnogi ymchwiliad i'r amrywiaeth hon o ran ffioedd, ac a wnewch chi weithio gyda chyd-Weinidogion i weld cyllid teg i gartrefi ledled Cymru? Diolch.
Thank you very much for raising that. You'll be aware that there has been an inter-ministerial group on paying for social care that has been meeting over the past number of years now to consider the ways forward. We're very aware of those differentials in the payment that is received in different areas. Some of it is very difficult, I think, to explain. That work is still ongoing despite the crisis, because we recognise how important it is that we gather all of the evidence that's needed so that decisions can be made about the appropriate way to pay for care in future.
But, in terms of the response to the immediate crisis, again, I have earmarked additional funding for social care in respect of the additional pressures that local authorities are facing, and we're starting to get those figures in for the claims thus far. So, I'll be able to understand what the pressure might be over this month and the next months to get a better idea of what's required.
Diolch yn fawr iawn ichi am godi'r pwynt hwnnw. Rydych chi'n siŵr o fod yn gwybod y cafwyd grŵp rhyng-weinidogol i drafod talu am ofal cymdeithasol sydd wedi bod yn cwrdd dros nifer o flynyddoedd erbyn hyn i ystyried y ffyrdd ymlaen. Rydym yn ymwybodol iawn o'r gwahaniaethau hynny yn y taliadau a geir mewn ardaloedd gwahanol. Mae rhywfaint o hyn yn anodd iawn ei esbonio, yn fy marn i. Mae'r gwaith hwnnw'n parhau er gwaethaf yr argyfwng, gan ein bod yn cydnabod pwysigrwydd casglu'r holl dystiolaeth sydd ei hangen fel y gellir gwneud penderfyniadau ynglŷn â'r ffordd gymwys o dalu am ofal yn y dyfodol.
Ond, o ran yr ymateb uniongyrchol i'r argyfwng, unwaith eto, rwyf wedi clustnodi cyllid ychwanegol ar gyfer gofal cymdeithasol oherwydd y pwysau ychwanegol sy'n wynebu awdurdodau lleol, ac rydym yn dechrau gweld y ffigurau hynny ar gyfer yr ceisiadau sydd wedi dod i law hyd yn hyn. Felly, fe fyddaf yn gallu deall beth allai'r pwysau fod dros y mis hwn a'r misoedd nesaf er mwyn cael gwell syniad o'r hyn sydd ei angen.
7. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith Covid-19 ar gyllidebau Cymru yn y dyfodol? OQ55355
7. What assessment has the Minister made of the impact of Covid-19 on future Welsh budgets? OQ55355
The pandemic is putting great pressure on our resources this year, and there are huge uncertainties about funding in future years. That's why, at last week's finance Ministers' quadrilateral, I pressed the Chief Secretary to announce how and when he will set spending plans for next year and beyond.
Mae'r pandemig yn rhoi pwysau mawr ar ein hadnoddau ni eleni, ac fe geir ansicrwydd mawr ynglŷn ag ariannu yn y blynyddoedd sydd i ddod. Dyna pam, yn ystod cyfarfod pedairochrog y Gweinidogion cyllid yr wythnos diwethaf, y rhoddais bwysau ar y Prif Ysgrifennydd i gyhoeddi sut a phryd y bydd yn pennu cynlluniau gwariant ar gyfer y flwyddyn nesaf a thu hwnt i hynny.
Thank you, Minister. As you know, eye-watering sums of money have come from the UK Government to help the Welsh economy during lockdown, as well as your own Government's repurposing and reimagining of existing budgets and funds. Anyone who manages a household budget can see that there will be a knock-on effect for future Welsh budgets and the services that they support. How deep will hard-working members of the Welsh public need to dig in terms of increased income tax in the next Senedd term? Thank you.
Diolch, Gweinidog. Fel y gwyddoch, fe ddaeth symiau o arian i dynnu dŵr o'r llygaid gan Lywodraeth y DU i helpu economi Cymru yn ystod y cyfnod cloi, yn ogystal â'ch Llywodraeth chi'n ail-greu ac yn ail-gynllunio cyllidebau a chronfeydd sy'n bodoli eisoes. Fe all unrhyw un sy'n rheoli cyllideb aelwyd weld y bydd effaith ganlyniadol ar gyllidebau Cymru yn y dyfodol a'r gwasanaethau y maen nhw'n eu cefnogi. Pa mor ddwfn y bydd yn rhaid i'r cyhoedd yng Nghymru fynd i'w pocedi o ran cyfradd uwch o dreth incwm yn nhymor nesaf y Senedd? Diolch.
Well, we've been very clear that we wouldn't increase Welsh rates of income tax over this entire Assembly term, and we stuck to that. But I do think it's a case for all parties, really, to set out what their intentions would be for Welsh rates of income tax ahead of the next Senedd elections so that members of the public can decide what they feel is right for them.
Wel, rydym wedi dweud yn eglur iawn na fyddem yn cynyddu cyfraddau treth incwm Cymru yn ystod y tymor Seneddol ar ei hyd, ac rydym wedi cadw at hynny. Ond rwy'n credu mai gwaith i bob plaid, mewn gwirionedd, yw nodi ei bwriadau ar gyfer cyfraddau treth incwm Cymru cyn yr etholiadau nesaf i'r Senedd er mwyn i'r cyhoedd allu barnu'r hyn sy'n gymwys yn eu golwg nhw.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu grantiau rhyddhad ardrethi busnes ar gyfer y sector di-elw yn ystod pandemig Covid-19? OQ55353
8. Will the Minister make a statement on the provision of business rates relief grants for the not-for-profit sector during the Covid-19 pandemic? OQ55353
Yes. The Welsh Government is providing £1.7 billion to help businesses and not‑for‑profit organisations in Wales during the coronavirus outbreak. This includes over £875 million for grants related to non-domestic rates. All not-for-profit organisations that meet the eligibility criteria will receive a grant of either £10,000 or £25,000.
Gwnaf. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi £1.7 biliwn i helpu busnesau a sefydliadau dielw yng Nghymru yn ystod yr achosion o'r coronafeirws. Mae hyn yn cynnwys dros £875 miliwn ar gyfer grantiau sy'n gysylltiedig ag ardrethi annomestig. Fe fydd pob sefydliad dielw sy'n bodloni'r meini prawf cymhwyster yn cael grant o naill ai £10,000 neu £25,000.
Thank you for your answer, Minister. If I can put, perhaps, an example to you of a not-for-profit childcare provider in Machynlleth in my constituency, with a rateable value of £12,000. They've contacted me to say that the vast majority of their income comes from charging fees for looked-after children as opposed to donations. They say that they are not eligible for the business rates relief grant—either the £10,000 or £25,000 rate—because they have received 100 per cent rate relief as a charity.
Business Wales seems to suggest that not-for-profit organisations and childcare providers that qualify for the 100 per cent small business rate relief should receive the £10,000 grant. So, there is some, I think, confusion as to why this particular business is excluded. Are you able to provide any clarification today on how the business rate relief grant scheme should work for the charitable and not-for-profit sector?
Diolch am eich ateb, Gweinidog. Os caf i, efallai, roi enghraifft ichi o ddarparwr gofal plant dielw ym Machynlleth yn fy etholaeth i, gyda gwerth ardrethol o £12,000. Maen nhw wedi cysylltu â mi i ddweud bod y mwyafrif helaeth o'u hincwm yn deillio o godi ffioedd am blant sy'n derbyn gofal yn hytrach na rhoddion. Maen nhw'n dweud nad ydyn nhw'n gymwys am y grant rhyddhad ardrethi busnes—ar y gyfradd £10,000 nac ar £25,000—gan eu bod nhw wedi cael rhyddhad ardrethi o 100 y cant fel elusen.
Mae'n ymddangos bod Busnes Cymru'n awgrymu y dylai sefydliadau dielw a darparwyr gofal plant sy'n gymwys i gael rhyddhad ardrethi busnesau bach o 100 y cant gael y grant £10,000. Felly, mae rhywfaint o ddryswch, yn fy marn i, o ran pam mae'r busnes arbennig hwn wedi cael ei eithrio. A wnewch chi roi rhywfaint o eglurhad heddiw ynglŷn â sut y dylai'r cynllun grant rhyddhad ardrethi busnes weithio i'r sector elusennol a dielw?
As I say, they have been included in our non-domestic rates related grant scheme. So, perhaps if you write to me with that specific case, I can look into it to make sure that we provide the correct advice.
Fel y dywedais, maen nhw wedi eu cynnwys yn ein cynllun grantiau ynglŷn ag ardrethi annomestig. Felly, efallai yr hoffech ysgrifennu ataf am yr achos penodol hwnnw, a gallaf innau edrych ar y mater i wneud yn siŵr ein bod ni'n rhoi'r cyngor cywir.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
That brings our morning's session to a close. We will reconvene at 14:15, and just to remind Members that they need to be present in the session for me to be able to call them for questions. So, make sure that you keep your cameras on if you are in the session, otherwise I can't see you to know that you are there to be called.
Mae hynny'n dod â'n sesiwn foreol ni i ben. Fe ddown ni at ein gilydd eto am 14:15, ac a gaf i atgoffa'r Aelodau fod yn rhaid iddyn nhw fod yn bresennol yn y sesiwn er mwyn i mi allu galw arnyn nhw i ofyn eu cwestiynau. Felly, gwnewch yn siŵr bod eich camerâu chi heb eu diffodd os ydych chi yn y sesiwn, oherwydd fel arall ni allaf weld eich bod chi yno i alw arnoch chi.
Felly, gwnaf i weld chi i gyd am chwarter wedi dau.
So, I will see you all at a quarter past two.
See you at 14:15.
Fe'ch gwelaf chi am 14:15.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:28.
Ailymgynullodd y Senedd am 14:15, gyda'r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
Plenary was suspended at 13:28.
The Senedd reconvened at 14:15, with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
Good afternoon, everybody. Welcome back after our break, and we return to our agenda with item 5, which is questions to the Minister for International Relations and the Welsh Language. Question 1 this afternoon is to be answered by the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism. Question 1—Mike Hedges.
Prynhawn da, bawb. Croeso yn ôl ar ôl ein toriad, a dychwelwn at ein hagenda gydag eitem 5, sef cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol. Mae cwestiwn 1 y prynhawn yma i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth. Cwestiwn 1—Mike Hedges.
1. A wnaiff y Gweinidog ddarparu diweddariad ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i gyhoeddiadau Cymraeg lleol yn ystod y pandemig? OQ55349
1. Will the Minister provide an update on Welsh Government support for local Welsh-medium publications during the Covid-19 pandemic? OQ55349
Minister, you need to unmute your phone. I can't hear you. Sorry, you need to put your mic on. No, try again. No, sorry, we're not hearing the Minister.
Gweinidog, mae angen ichi ddad-dawelu eich ffôn. Ni allaf eich clywed chi. Sori, mae angen i chi droi eich meicroffon ymlaen. Na, rhowch gynnig arall arni. Na, sori, nid ydym ni'n clywed y Gweinidog.
Is that all right now?
A yw hynny'n iawn nawr?
That's fine. Thank you, Minister. Sorry about that.
Mae hynny'n iawn. Diolch yn fawr, Gweinidog. Mae'n ddrwg gennyf i am hynny.
Sorry, it was the extension lead that got me into trouble.
Sori, y cebl estyn wnaeth achosi trafferth i mi.
Oh, right. There we go.
Oh, iawn. Dyna ni.
Diolch yn fawr iawn, Mike, am y cwestiwn yn Gymraeg, ac mi atebaf i yn yr un modd. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd cyhoeddiadau Cymraeg lleol wrth sicrhau bod pobl ym mhob rhan o Gymru yn gallu cael gafael ar wybodaeth a newyddion hanfodol yn ystod yr argyfwng iechyd cyhoeddus presennol. Rydyn ni’n gweithio'n agos gyda Chyngor Llyfrau Cymru a rhanddeiliaid eraill i gefnogi cyhoeddiadau yn ystod y cyfnod hwn.
Thank you very much, Mike, for that question and for asking it in Welsh, and I will answer in Welsh too. The Welsh Government recognises the importance of local Welsh-medium publications in ensuring that people in all parts of Wales have access to vital local news and information during this current public health crisis. We are working closely with the Books Council of Wales and other stakeholders to support publications during this period.
Diolch, Gweinidog. Pwysigrwydd cyhoeddiadau cyfrwng Cymraeg lleol—mae Julie James, Rebecca Evans a minnau'n hysbysebu'n effeithiol yn ein cyhoeddiad Cymraeg misol Wilia. Beth mae'r Gweinidog yn ei wneud i sicrhau parhad cyhoeddiadau o'r fath?
Thank you, Minister. The importance of local Welsh-medium publications—Julie James, Rebecca Evans and myself do advertise on a monthly basis in our monthly Welsh-language publication, Wilia. So, what's the Minister doing in order to ensure the continuation of such publications?
Wel, mae Wilia yn un o rwydwaith, os ydw i'n cofio'n iawn, o 52 o bapurau bro trwy Gymru sydd yn chwarae rhan allweddol i gysylltu cymunedau, yn enwedig mewn sefyllfa fel hon o argyfwng iechyd cyhoeddus. Rydyn ni'n eu cefnogi nhw drwy Mentrau Iaith Cymru, ac fel y dywedais i ar y dechrau, mae 52 o bapurau bro ac mae yna grant o £97,000 wedi cael ei gyllido i dargedu papurau bro yn y flwyddyn ariannol 2020-1.
Well, Wilia is one of a network of 52 papurau bro, if memory serves me correctly, and they're available throughout Wales, and they play a crucial role in linking and connecting communities, particularly in situations such as this public health crisis. We have supported them through the mentrau iaith, and as I said at the outset, there are 52 papurau bro, and there is a grant of £97,000 that has been budgeted in order to target assistance for papurau bro during the 2020-1 financial year.
Ddirprwy Weinidog, mae Hwb wedi bod yn elfen sylfaenol o addysg gartref yn ystod y tri mis diwethaf. Rwyf hyd yn oed yn dal i gael gohebiaeth gan rieni sydd ddim yn siarad Cymraeg ac sydd ddim yn teimlo eu bod nhw wedi bod mewn sefyllfa i helpu eu plant sy'n mynd i ysgolion cyfrwng Cymraeg. Fydd e'n bosib i chi siarad â'r Gweinidog Addysg am sut y gallai copïau o bapurau bro gael eu lanlwytho, efallai, fel adnoddau addysg ar gyfer rhieni a'u plant? Mae yna esiamplau da o sut mae geiriau ysgrifenedig a llafar yn swnio yn y fro ac, wrth gwrs, maen nhw'n mynd i fod yn adnoddau defnyddiol iawn i bob ysgol pan fyddant yn ystyried y cwricwlwm lleol newydd.
Deputy Minister, Hwb has been a fundamental part of home schooling over the past three months, but I still receive correspondence from non-Welsh-speaking parents who don't feel that they have been in a position to assist their children who attend Welsh-medium schools. So, would it be possible for you to speak to the education Minister as to how copies of papurau bro can be uploaded, perhaps, as educational resources for parents and their children? There are examples of how written and spoken words are used in particular areas and they will be very useful resources for every school, looking at the new local curriculum in particular.
Wel, mae'r papurau bro bellach—o leiaf eu hanner nhw, rydw i'n credu—yn cael eu cyhoeddi yn ddigidol, ac felly maen nhw ar gael ar-lein fel cyfrwng y gall pobl ei ddefnyddio. Fe fuaswn i'n annog y papurau bro i fanteisio ar gefnogaeth y cyngor llyfrau—ac felly trwy'r cyngor llyfrau, Llywodraeth Cymru—er mwyn galluogi mwy o bobl i allu manteisio ar ddeunydd digidol Cymraeg lleol. Diolch.
Well, the papurau bro—at least half of them now, I believe—are published digitally, and therefore they are available online online as a medium that people can turn to. I would encourage the papurau bro to take advantage of the support of the Welsh Books Council, and through the books council the Welsh Government, in order to enable more people to take advantage of digital material through the medium of Welsh at a local level. Thank you.
Thank you. Question 2 is again to be answered by the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism. Question 2—Russell George.
Diolch. Mae cwestiwn 2 i'w ateb eto gan y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth. Cwestiwn 2—Russell George.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am hyrwyddo canolbarth Cymru fel cyrchfan i dwristiaid? OQ55352
2. Will the Minister make a statement on the promotion of mid Wales as a tourist destination? OQ55352
I'm very pleased to make a statement about mid Wales because, as no doubt you know, Russell, I used to live there for 20 years, and in those days, of course, there was a lot of interest in promoting the identity of mid Wales. When it came to my role in tourism, I was very keen that we maintained mid Wales as a region.
Rwy'n falch iawn o wneud datganiad am y canolbarth oherwydd, fel y gwyddoch chi mae'n siŵr, Russell, roeddwn yn arfer byw yno am 20 mlynedd, ac yn y dyddiau hynny, wrth gwrs, roedd llawer o ddiddordeb mewn hyrwyddo hunaniaeth y canolbarth. Pan gefais ran i'w chwarae yn y diwydiant twristiaeth, roeddwn yn awyddus iawn inni gadw'r canolbarth fel rhanbarth.
Thank you, Minister. I very much welcome that answer. Tourism businesses, I think, are looking to the Welsh Government for some kind of aspirational timetable on when they can reopen their doors again—operating, of course, under social distancing guidance. In order to avoid irreversible damage to the mid-Wales economy—and I know you care about the mid-Wales economy as I do—what do you and the Welsh Government plan to do to promote mid Wales as a post-COVID tourist destination? Can you commit to putting a long-term package of financial support in place for the sector, which of course is continuing to be adversely affected and is likely to be for some time to come?
Diolch yn fawr, Gweinidog. Rwy'n croesawu'r ateb yna'n fawr. Credaf fod busnesau twristiaeth yn troi at Lywodraeth Cymru am ryw fath o amserlen uchelgeisiol ynghylch pryd y gallan nhw ailagor eu drysau eto—gan weithredu, wrth gwrs, yn ôl canllawiau cadw pellter cymdeithasol. Er mwyn osgoi niwed annileadwy i economi'r canolbarth—ac rwy'n gwybod eich bod yn poeni am economi'r canolbarth fel finnau—beth ydych chi a Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i hyrwyddo'r canolbarth fel cyrchfan i dwristiaid ar ôl cyfnod y COVID? A allwch chi ymrwymo i roi pecyn cymorth ariannol hirdymor ar waith ar gyfer y sector, sydd, wrth gwrs, yn parhau i ddioddef effeithiau andwyol, rhywbeth sy'n debygol o barhau am gryn amser eto?
Well, I'm pleased to say I look forward to discussing this with Steve Hewson, who represents mid Wales on our tourism conference, which is a regular fortnightly, and sometimes weekly, event that we hold. In the discussions that I've had with him, the whole question of mid Wales as a major centre for national events—and obviously Steve himself is a chief executive of the Royal Welsh Agricultural Society—that centre, although obviously not going to hold an event this year, remains a key focus for tourism. We must remember that so much of tourism is in fact not just leisure tourism—it's business tourism, it's people visiting other regions in order to share experiences. I'm certain that in this case mid Wales is in a very strong position because of the distinctive centres of events that we have there.
Wel, rwy'n falch o ddweud fy mod yn edrych ymlaen at drafod hyn gyda Steve Hewson, sy'n cynrychioli'r canolbarth ar ein cynhadledd dwristiaeth, sy'n ddigwyddiad rheolaidd yr ydym yn ei gynnal bob pythefnos, ac weithiau'n wythnosol. Yn y trafodaethau yr wyf wedi'u cael gydag ef, mae holl gwestiwn y canolbarth fel ardal greiddiol ar gyfer digwyddiadau cenedlaethol—ac yn amlwg mae Steve ei hun yn Brif Weithredwr Cymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru—mae'r ardal greiddiol honno, er nad yw'n mynd i gynnal digwyddiad eleni yn amlwg, yn parhau i fod yn ganolbwynt allweddol i dwristiaeth. Rhaid inni gofio nad yw llawer o dwristiaeth mewn gwirionedd yn dwristiaeth hamdden yn unig—mae'n dwristiaeth busnes, pobl yn ymweld â rhanbarthau eraill er mwyn rhannu profiadau. Rwy'n sicr, yn yr achos hwn, fod y canolbarth mewn sefyllfa gref iawn oherwydd y canolfannau digwyddiadau unigryw sydd gennym ni yno.
Thank you. We now turn to party spokespeople to question the Minister. The first this afternoon is Conservative spokesperson, Suzy Davies.
Diolch. Trown yn awr at lefarwyr y pleidiau i holi'r Gweinidog. Y cyntaf y prynhawn yma yw llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Os gallwch chi jest roi eiliad i fi—diolch.
Prynhawn da, Weinidog. Byddwn ni'n trafod agweddau mwy dadleuol ar y Gymraeg, siŵr o fod, yn y cwricwlwm newydd yn y cwestiynau yn ddiweddarach yn y ddadl y prynhawn yma, ac felly gadawaf hynny am y tro. Ond dwi am ofyn ichi am gyflwr eich gweledigaeth ar gyfer cyrraedd targed 2050, ac effaith y pandemig ar ddysgwyr y Gymraeg. Mae'r pandemig presennol wedi symud ffocws pobl o flaenoriaethau eraill. Fodd bynnag, nid yw'r gyllideb atodol wedi taro eich adran yn rhy galed, o bosib gan nad yw un y Gymraeg yn fawr yn y lle cyntaf, i fod yn deg. Felly, beth ydych chi wedi gorfod ei dorri, ac a yw'n effeithio fwyaf ar ddatblygu defnydd newydd o'r Gymraeg mewn lleoliadau addysg, busnes neu'r gymuned? Yn benodol, gyda mwy o deuluoedd yn gorfod goruchwylio dysgu eu plant gartref, sut mae toriadau'r gyllideb wedi effeithio ar y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol, y Mudiad Meithrin, y canolfannau trochi iaith yng Ngwynedd, lle cyrhaeddwyd toriadau o £100,000 y flwyddyn yn barod, a chefnogaeth benodol i deuluoedd nad ydynt yn siarad Cymraeg ond sydd â phlant mewn addysg gyfrwng Cymraeg?
Thank you, Deputy Presiding Officer. If you'll just give me a second—thank you.
Good afternoon, Minister. We'll be discussing more contentious aspects of the Welsh language in the debate on the new curriculum later this afternoon, so I'll leave that issue for the time being. But I do want to ask you about your vision for reaching the 2050 target, and the impact of the pandemic on learners of Welsh. The current pandemic has shifted people's focus from other priorities. However, the supplementary budget hasn't hit your department too hard, possibly because the Welsh language budget isn't particularly large in the first instance, to be fair. So, what have you had to cut, and does it have most impact on developing new use of the Welsh language in education, business or community settings? Specifically with more families having to oversee home learning, how are cuts in your budget impacting on the National Centre for Learning Welsh, Mudiad Meithrin, the language immersion centres in Gwynedd, where cuts of £100,000 per annum have already been in place, and specific support for families who don't speak Welsh but have children in Welsh-medium education?
Diolch yn fawr, Suzy. Mae hwn yn rhywbeth rŷn ni'n ymwybodol iawn ohono—bod yna beryglon na fydd pobl yn cael y cyfle i ymarfer eu Cymraeg nhw, yn arbennig os oes plant gyda nhw mewn ysgolion Cymraeg, ac maen nhw wedi cael tri mis nawr heb gyfle i siarad. Wrth gwrs, mae e'n grêt i weld bod plant wedi mynd nôl yr wythnos yma, ac wrth gwrs rŷn ni wedi bod yn glir bod yna lot o adnoddau ar gael ar Hwb i alluogi rhieni i helpu eu plant nhw. Yn ogystal â hynny, rŷn ni wedi sicrhau bod yna feddalwedd ar gael—meddalwedd yn rhad ac am ddim—sy'n helpu pobl i sillafu'n gywir, yn helpu gyda gramadeg ac ati. Felly, rŷn ni'n gobeithio y bydd hwnna hefyd yn helpu pobl.
O ran cyllid, rŷn ni, wrth gwrs, fel pob adran arall, wedi gorfod gwneud toriadau yn ein cyllid ni. Un o'r llefydd lle rŷn ni wedi gorfod gwneud y toriadau hynny ydy yn y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol. Wrth gwrs, doedd hi ddim yn bosibl i'r ganolfan roi gwersi yn y modd arferol. Hynny yw, roedd hi'n amhosib i bobl fynd i ddosbarthiadau. Ond beth rŷn ni wedi gweld yw bod pobl yn ymgymryd â'r gwersi yna ar-lein. Ac, a dweud y gwir, mae mwy ohonyn nhw'n debygol o droi i fyny am eu dosbarthiadau nhw ar-lein nag oedden nhw i droi lan i'r dosbarthiadau. Felly, mae'n ddiddorol gweld a fydd yna newid. Ac, wrth gwrs, wrth bod yn rhaid ichi ddatblygu adnoddau ar gyfer gwneud pethau ar-lein, mae yna gyfle hefyd inni ailfeddwl y ffordd rŷn ni'n rhoi'r adnoddau hynny.
Gwnaethoch chi ofyn am y Mudiad Meithrin. Wrth gwrs, rŷn ni'n cadw llygaid arnyn nhw'n aml. Mae hynny'n fater, wrth gwrs, ar gyfer y Gweinidog Addysg. Ac mae'r canolfannau trochi—wrth gwrs, mae'n drueni eu bod nhw wedi bod mewn sefyllfa lle nad oedd y trochi yna'n gallu digwydd. Ond, wrth gwrs, gobeithiwn nawr, wrth inni symud ymlaen at fis Medi, y byddwn ni'n gallu ailystyried hynny a rhoi mesurau mewn lle i sicrhau bod yna gyfle i ailafael, yn arbennig i'r rheini sydd mewn sefyllfa lle maen nhw'n awyddus i gael addysg Gymraeg ond bod angen yr help ychwanegol arnyn nhw.
Thank you very much, Suzy. This is something that we are highly aware of—that there are risks that people won't have the opportunity to practise their Welsh language skills, particularly if they have children in Welsh-medium education, and they will now have had three months without that opportunity to practise their Welsh. It's good to see that children have returned this week, and we have been clear that there are numerous resources available through Hwb in order to enable parents to help their children. In addition to that, we have ensured that there is software available, free of charge, which assists people to spell correctly, it assists with grammar and so on and so forth. So, we also hope that that will assist people.
In terms of funding, like every other department, we have had to make cuts in our budgets. One of the areas where we had to make those cuts was in the National Centre for Learning Welsh. Of course, it wasn't possible for the centre to provide lessons in the way that it usually would. It was impossible for people to attend classes, for example. But what we have seen is that people are undertaking those lessons online. And, to tell the truth, more people are likely to turn up to their classes online than they were to turn up to the physical classes. So, it is interesting to see whether change is afoot. And, of course, as you develop resources for working online, there is also an opportunity for us to rethink the way in which we provide those resources.
You asked about Mudiad Meithrin, well, we are keeping a very close eye on what is happening there, and that is an issue, of course, for the education Minister. And the immersion centres—it is a shame that they have been in a position where that immersion couldn't happen. But, of course, we hope now that, as we move forward to September, we will be able to reconsider that and put measures in place to ensure that there are opportunities to recommence these activities, particularly for those people who are eager to have Welsh-medium education but need that additional support.
Diolch am yr ymateb yna. Roeddwn i'n falch hefyd i glywed bod rhai pobl yn defnyddio'r broses lockdown fel cyfle i drosi bwriad annelwig yn weithred wirioneddol. Rwy'n gobeithio hynny, ond—wel, mae'n bosib colli arferion yn haws na'u creu nhw, a dyna pam yr hoffwn i wybod beth fydd y cynlluniau nawr ar gyfer creu cyfleoedd mwy dilys i ddysgwyr ddefnyddio'u sgiliau newydd mewn ffordd ystyrlon? Mae'r safonau yn gwneud rhywfaint o'r gwaith hwnnw ichi, rwy'n gwybod hynny, ond a fydd eich cyllideb bresennol, ac yn y tymor hir, yn caniatáu ichi flaenoriaethu'r bobl a all ddechrau defnyddio'r sgiliau newydd yn y gweithle?
Gan fod hwn yn gyfrifoldeb trawslywodraethol, beth ydych chi wedi bod yn ei ddweud wrth eich cydweithwyr yn yr adrannau addysg a'r economi am dri pheth yn benodol, sef cefnogaeth newydd—a allwch chi gynnig lleoliadau gofal plant sy'n cynnig darpariaeth Cymraeg neu ddwyieithog i gyflogi staff sydd wedi bod yn dysgu Cymraeg, gan dderbyn, wrth gwrs, yr angen i allu cynnig profiad o safon i'r plant; cefnogaeth am gynllun gweithredu addysg bellach a phrentisiaethau cyfrwng Cymraeg gan y Coleg Cymraeg Cenedlaethol; a sut i sicrhau bod cyrsiau hyfforddiant addysg athrawon cychwynnol yn datblygu sgiliau iaith Gymraeg ar gyfer pob darpar athro neu athrawes, achos mae hyn yn her ddifrifol, yn enwedig—
Well, thank you for that response. Yes, I was also pleased to hear that many people were using lockdown in terms of turning an ambiguous aspiration into reality, but it's easier to fall out of habits than it is to establish new ones. So, what opportunities will be available for learners to use their new skills in a meaningful way? Standards do some of that work for you, I know that, but will your current budget and your longer term budgets allow you to prioritise those people who could start to use their new skills in the workplace?
As this is a cross-governmental responsibility, what have you been telling your colleagues in the economy and education departments on three specific things: first, new support—can you offer childcare placements that offer bilingual opportunities or Welsh language opportunities to support staff who have been learning Welsh, whilst accepting the need to provide high-quality services for children; support for a further education and apprenticeship action plan through the medium of Welsh, through the Coleg Cymraeg Cenedlaethol; and how can you ensure that initial teacher training courses do develop Welsh language skills for all prospective teachers, because this is a serious challenge, particularly—
Can you come to a conclusion, please?
Allwch chi ddod at ddiweddglo, os gwelwch yn dda?
Wrth gwrs. A sut i wneud hynny heb atal neb rhag dod i mewn i'r proffesiwn.
Yes, of course. And how to do that without preventing anyone from entering the profession in the first place.
Roedd yna lot o gwestiynau yn fanna, Suzy, a dwi ddim yn meddwl y caf i gyfle i'w hateb nhw i gyd. Ond jest i godi rhai ohonyn nhw—wrth gwrs bydd angen inni ailystyried y ffordd rŷn ni'n rhoi cefnogaeth, a bydd yn rhaid inni ystyried sut ydyn ni'n gallu ailfeddwl rhoi cyfle i bobl siarad Cymraeg. Mae yna ffyrdd o wneud hynny ar-lein, a dwi'n gwybod bod yna lot o bethau arloesol yn cael eu gwneud gan y Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol.
O ran sgiliau a phwysigrwydd sgiliau Cymraeg—a dwi yn meddwl ei bod hi'n bwysig tanlinellu bod siarad Cymraeg yn sgìl ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth sy'n cael ei gydnabod gan Lywodraeth Cymru, ac y bydd yn dod yn bwynt pwysig yn y dyfodol o ran staffio yn Llywodraeth Cymru. Ac rŷn ni'n gobeithio y bydd hynny'n arwain y ffordd i fudiadau eraill ar draws Cymru, lle bydd yna gydnabyddiaeth bod siarad Cymraeg fel sgìl yn rhywbeth sydd yn dod â rhywbeth ychwanegol i swydd.
O ran gofal plant, dwi'n gwybod bod yna bobl yn gweithio ar hyn o bryd ar y broses o geisio cael gweithgareddau dros yr haf drwy gyfrwng y Gymraeg. Felly, mae gwaith yn cael ei wneud ar hynny ar hyn o bryd. Ac, wrth gwrs, o ran cyrsiau hyfforddiant, fe fyddwch chi'n ymwybodol nawr, Suzy, ei fod yn anghenraid nawr i bobl gael rhywfaint o ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, rhywfaint o wersi, os ydyn nhw eisiau bod yn athro. Felly, mae hwnna nawr yn rhan o'r cwricwlwm yna, os ydych chi eisiau hyfforddi i fod yn athro yng Nghymru.
Well, there was a whole host of questions there, Suzy, and I won't have an opportunity to answer them all. But just to pick up on some of them—of course we will need to reconsider the way that we provide support, and we will have to consider how we can think again about providing opportunities for people to practise their Welsh language skills. There are ways of doing that online, and I know that there is a lot of innovative work being done by the national centre.
In terms of skills and the importance of Welsh language skills—and I think it's important to highlight that speaking Welsh is a skill, and it's certainly something that's recognised within Welsh Government that will become more important in the future in terms of staffing within Welsh Government. And we hope that that will lead the way for other organisations across Wales, where there will be recognition that speaking Welsh as a skill is something that brings something additional to a post.
In terms of childcare, I do know that there are people working at the moment on the process of seeking to ensure that Welsh-medium summer activities are available. So, work is being done on that at the moment. And, in terms of training courses, you will be aware, Suzy, that it is a requirement now for students to have some Welsh language learning if they do want to become teachers. So, that is now part of that curriculum, if you do wish to train to become a teacher in Wales.
Suzy Davies.
Suzy Davies.
No, those were all my questions together, Dirprwy Lywydd.
Na, dyna oedd fy nghwestiynau i gyd gyda'i gilydd, Dirprwy Lywydd.
Okay, thank you. That was helpful then, thank you. Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Iawn, diolch. Roedd hynny'n ddefnyddiol felly, diolch. Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
Prynhawn da. Mae effaith economaidd y pandemig ar y diwydiant creadigol cyfrwng Cymraeg wedi bod yn anferthol, efo nifer o'r diwydiannau creadigol yn dibynnu ar ddod â pobl at ei gilydd. Rhain oedd y sectorau cyntaf i gau lawr, ac mae'n debyg maen nhw fydd ymhlith y rhai olaf i allu dychwelyd i lefel o weithgaredd sy'n fasnachol hyfyw. Mae o'n sector sylweddol iawn yma yn y gogledd, efo 14,000 o bobl yn gweithio i'r sector—sector cyfrwng Cymraeg a chyfrwng Saesneg, wrth gwrs—ond ar hyn o bryd does yna ddim arwydd bod yna gymorth pellach yn dod o San Steffan. Felly, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael efo'r Dirprwy Weinidog dros ddiwylliant am gymorth i'r sector creadigol cyfrwng Cymraeg, o gofio bod y Dirprwy Weinidog wedi dweud yr wythnos diwethaf ei fod o yn fodlon meddwl am ail-asesu'r cymorth sydd ar gael i'r celfyddydau?
Good afternoon. The economic impact of the pandemic on the Welsh-medium creative industries has been immense, with many creative industries reliant on bringing people together. These were some of the first sectors to close down and it’s likely that they will be among the last to be able to return to a level of activity that's commercially viable. It is a very significant sector here in north Wales, with 14,000 people working within it—that is the Welsh- and English-medium sectors, of course—but, at the moment, there is no sign that further support is to be provided from Westminster. So, what discussions have you had with the Deputy Minister for culture on support for the Welsh-medium creative sector, given that the Deputy Minister had stated last week that he was willing to consider reassessing the support available for the arts?
Dwi'n meddwl os ydych chi'n edrych ar beth mae cyngor y celfyddydau wedi ei wneud o ran eu cyllid nhw, maen nhw wedi ailstrwythuro'r cyllid, wedi deall bod yna greisis o ran y diwydiant, ac wedi sicrhau bod yna fodd i bobl ymgeisio ar gyfer arian trwy'r broses maen nhw wedi setio i fyny, a dwi'n ddiolchgar iawn bod Dafydd Elis-Thomas wedi arwain yn y gwaith yna. Ac, wrth gwrs, mae yna gyfle tu fewn i hynny i bobl sydd yn gweithio'n greadigol trwy gyfrwng y Gymraeg i gael access i'r arian yna. Dyw hynna ddim yn ddigon. Rŷn ni'n ymwybodol iawn bod yna greisis ymysg y celfyddydau ar hyn o bryd.
Ein gobaith, wrth gwrs, yw y bydd Llywodraeth San Steffan yn dod lan â phecyn newydd o arian, ac, os bydd hynny'n digwydd, fe fyddem ni'n obeithiol iawn y byddem ni'n gallu rhoi siâr sydd yn briodol i Gymru i geisio rhoi rhywbeth o'r newydd fydd yn sicrhau bod yna rywfaint o gymorth i'r sector. Mae'r sector yma wedi tyfu yn aruthrol dros y 10 mlynedd diwethaf yma. Mae tua 50,000 o bobl nawr ar draws Cymru yn gweithio yn y sector yma, ac felly fe fyddai hi'n druenus os byddem ni'n colli'r cyfle yma i adeiladu ar yr hyn oedd eisoes mewn lle. Ond, wrth gwrs, mae hi'n ergyd ar hyn o bryd, ac mae lot o swyddi yn y maes yma yn swyddi sydd ddim yn llawn amser; dŷn nhw ddim yn rhai lle mae pobl yn gallu dibynnu ar gyflog yn aml. Felly, wrth gwrs, rŷm ni'n ymwybodol iawn o hyn, ond yn gobeithio ac yn gwthio Llywodraeth Prydain i sicrhau y byddan nhw yn derbyn y sefyllfa yna, ac wedyn efallai yn rhoi arian i ni.
I think that if you look at what the arts council has done in terms of its funding, they've restructured that, they've understood that there is a crisis within the industry, and they have ensured that it's possible for people to apply for funding through the process that they've established. I'm very grateful that Dafydd Elis-Thomas has led on that work. And, of course, there is an opportunity within that for those working in the creative industries through the medium of Welsh to access that funding. That isn't sufficient. We are highly aware that there is a crisis in the arts at present.
Our hope, of course, is that the Westminster Government will bring forward a new package of funding, and, if that does happen, of course, we would be very hopeful that we could provide the appropriate Welsh share in order to provide new support, which would ensure that there is support available for this sector. This sector has grown immensely over the past 10 years. There are around 50,000 people across Wales working in the sector and it would be tragic if we were to miss this opportunity to build on what was already in place. But, of course, it is suffering at the moment, and many of the jobs in this sector are not full-time posts; they are not roles where individuals can rely on a regular salary. We're highly aware of all of this and we're hopeful and we are pushing the UK Government to ensure that they understand the situation and provide funding to us.
Wel, dwi'n falch iawn eich bod chi'n cydnabod ei bod hi yn argyfwng gwirioneddol ar y sector penodol yma a bod y sector cyfrwng Cymraeg yn rhan annatod ohono fo hefyd, ac y byddwch chi'n ymdrechu yn ddi-flino i wneud yn siŵr bod y sector yma yn cael cefnogaeth, boed yr arian yn dod o San Steffan ai peidio. Dwi'n credu bod angen buddsoddi yn y sector yma yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru os nad yw'r Torïaid yn San Steffan yn gweld y sector yn ddigon pwysig iddyn nhw fod yn ei gefnogi'n ariannol.
Mae darlledu cyhoeddus wedi bod yn bwysig iawn yn ystod y cyfnod cloi yma, onid ydy, efo niferoedd mawr yn troi at S4C ar gyfer cael arlwy drwy gyfrwng y Gymraeg, ac mae ganddo fo rôl arbennig ar gyfer cefnogi a chyfleu'r iaith Gymraeg i blant, wrth gwrs, â chanran fawr o blant mewn addysg cyfrwng Cymraeg yn dod o gartrefi lle dydy'r Gymraeg ddim yn cael ei siarad, ac yn troi yn eu miloedd at Cyw ac Ysgol Cyw ar S4C, ac, ers y cloi, mae gwylwyr teledu plant S4C wedi codi 182 y cant.
Mae yna le i ddatblygu ymhellach, ac yn enwedig i ddatblygu'r dimensiwn digidol addysgol, a chyfle i wneud hynny drwy gryfhau'r bartneriaeth rhwng Hwb ac S4C Clic. Felly, wnewch chi ymrwymo i symud y gwaith yma yn ei flaen cyn gynted â phosib—y gwaith partneriaeth yma rhwng Hwb ac S4C Clic?
Well, I'm very pleased that you have acknowledged that there is a very real crisis in this particular sector and that the Welsh-medium sector is an integral part of this, and that you will strive to ensure that this sector is given support, be there funding from Westminster or not. I do think that we need to invest in this sector directly, and that the Welsh Government needs to do that if the Tories in Westminster don't see the sector as being important enough for them to support financially.
Public service broadcasting has also been very important during this lockdown period, hasn't it, with large numbers turning to S4C for Welsh-medium output, and it has a particular role in supporting and conveying Welsh language culture to children. A large percentage of children in Welsh-medium education come from homes where the Welsh language isn't spoken, and they are turning in their thousands to Cyw and Ysgol Cyw on S4C. Since lockdown, viewership of S4C's programming for children has increased by 182 per cent.
Now, there is room for further development, and particularly to develop the educational digital elements, and there is an opportunity to do that through strengthening the partnership between Hwb and S4C Clic. So, will you commit to progressing with this work as soon as possible—this partnership work between Hwb and S4C Clic?
Diolch. Wel, yn sicr, dwi'n meddwl bod S4C wedi bod yn help aruthrol, yn arbennig i'r rheini sy'n dod o gartrefi di-Gymraeg, gan roi cyfle iddyn nhw wrando ar y Gymraeg, yn arbennig y plant ifanc hynny sydd yn cael cymaint o foddhad o wylio Cyw. Ac yn sicr, fel rhiant, dwi'n gwybod roedd hwnna yn ffordd i fi gael saib bach o bryd i'w gilydd pan oeddwn i'n gofalu am blant.
Ond jest i ddweud, o ran y dimensiwn digidol, rŷn ni'n ymwybodol iawn o bwysigrwydd Hwb, ac yn ceisio gweld sut y gallwn ni gysylltu yr hyn sy'n digwydd ar Hwb â'r adnodd digidol sydd ar gael trwy S4C. Rŷn ni eisoes wedi siarad gyda S4C ynglŷn â'r cwricwlwm newydd i weld pa adnoddau sydd ar gael iddyn nhw. Wrth gwrs, mae archif hir a hen gyda nhw efallai fyddai'n gallu cael ei addasu ar gyfer y cwricwlwm newydd. Felly, mae'r trafodaethau yna wedi bod yn mynd ymlaen eisoes, ac, yn sicr, bydd y rheini yn datblygu yn y dyfodol.
Thank you. Certainly, I think that S4C has been of great assistance, particularly to those from non-Welsh-speaking households, giving them an opportunity to listen to the Welsh language, particularly the younger children who get so much joy from watching Cyw. Certainly, as a parent, I know that that was a means for me to have a break from time to time when I was responsible for childcare.
But, just to say, in terms of the digital dimension, we are highly aware of the importance of Hwb and we will seek to see how we can link what is happening on Hwb with the digital resource available through S4C. We've already spoken to S4C about the new curriculum to see what resources are available. Of course, S4C has a large archive that could perhaps be adapted for the new curriculum. So, those discussions have been ongoing and they will certainly develop in the future.
Dwi'n siŵr y bydd rhieni di-Gymraeg yn benodol yn gwerthfawrogi gweld y datblygiadau yna. Rydym ni'n gwybod bod yna bryder, onid oes, nad ydyn nhw yn gallu cefnogi'u plant yn llawn yn ystod y cyfnod yma. Felly, i fynd â'r drafodaeth yna yn bellach, pa sgyrsiau ydych chi wedi'u cael efo'r Gweinidog Addysg ynglŷn â hyn, ynglŷn â'r pryderon penodol sydd yna ynghylch y sector cyfrwng Cymraeg, ac ydych chi'n teimlo bod angen strategaeth benodol ar gyfer addysg cyfrwng Cymraeg, efo canllawiau a hyfforddiant pwrpasol ar gyfer y gweithlu ar fedru defnyddio platfformau rhithiol yn llawn? Mae'n hanfodol, onid ydy, o ran caffael a defnydd iaith, i gael rhyngweithio uniongyrchol rhwng athro a disgybl—hyd yn oed yn bwysicach, efallai, pan ydym ni'n sôn am ddysgu iaith. A hefyd dwi'n credu bod angen i rieni wybod pa adnoddau sydd ar gael iddyn nhw a lle i fynd i chwilio amdanyn nhw. Felly, a fedrwch chi ymrwymo i hyrwyddo yr adnoddau hynny a'r gefnogaeth sydd ar gael ar gyfer y rhieni rheini sydd am gefnogi eu disgyblion, eu plant nhw, yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf?
I'm sure that non-Welsh-speaking parents specifically will appreciate those developments. We know that there is concern that they're unable to support their children fully during this period. So, to take that discussion a little further, what conversations have you had with the education Minister on this issue, on those specific concerns that exist around the Welsh-medium sector, and do you feel that there needs to be a specific strategy in place for Welsh-medium education, with guidance and meaningful training in place for the workforce so that they can use virtual platforms to their full potential? It's crucial, isn't it, in terms of language acquisition and usage to have that direct interaction between pupil and teacher—it's even more important, perhaps, when we're talking of learning a language. Also, I think that parents need to know what resources are available to them and how to access those resources. So, can you commit to promoting those resources and the support that is available for those parents who do want to support their children during the next weeks and months?
Wrth gwrs, dwi yn cwrdd â'r Gweinidog Addysg yn aml i drafod materion sy'n ymwneud ag addysg a'r Gymraeg, a dwi'n gwybod ei bod hi'n ymwybodol iawn o bwysigrwydd sicrhau bod yna gyfle gan blant i ymarfer eu Cymraeg nhw yn ystod y cyfnod anodd yma. Ond jest i ddweud bod canllawiau eisoes wedi mynd—nid yn unig o'r Llywodraeth, ond rŷn ni wedi gofyn i brifathrawon i ddosbarthu yr adnoddau hynny i'r plant tu fewn yr ysgolion yna. Dwi yn gwybod, er enghraifft, fy mod i fel rhiant wedi cael gwybodaeth trwy'r ysgol ynglŷn â pha adnoddau sydd ar gael, felly mae'n dda i wybod bod y system yna yn gweithio, ac felly bod y cyfarwyddyd rŷn ni'n ei roi wedi cyrraedd y rhieni, ac felly dwi yn obeithiol y bydd hynny yn datblygu. Ond jest i ddweud, wrth gwrs, dwi'n meddwl y bydd angen i'r athrawon i gyd ailystyried sut maen nhw yn dysgu yn rhithiol, ac i weld pa adnoddau sydd ar gael iddyn nhw. Ac, wrth gwrs, mae'n rhaid inni ystyried hwnna yn Gymraeg ac yn Saesneg hefyd.
Of course, I do meet the education Minister regularly to discuss issues related to education and the Welsh language. I know that she is highly aware of the importance of ensuring that children have an opportunity to practice their Welsh language skills during this difficult time. But I would say that guidance has already been provided—not just from Government, but we have also asked headteachers to distribute those resources to children within schools. I am aware, for example, that I, as a parent, have received information through the school as to what resources are available. So, it's good to know that that system is working and that the direction that we have provided has reached those parents. So, I am hopeful that that will develop. Just to say, of course, I do think that all teachers will need to reconsider how they teach virtually, and to see what resources are available to them. Of course, we have to consider that in the Welsh and the English-medium sectors.
Thank you. We turn to questions on the order paper, and questions 3, 4 and 5 will all be answered by the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism. So, question 3—Mark Isherwood.
Diolch. Trown at y cwestiynau ar y papur trefn, a bydd cwestiynau 3, 4 a 5 i gyd yn cael eu hateb gan y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth. Felly, cwestiwn 3—Mark Isherwood.
3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi twristiaeth yng Ngogledd Cymru? OQ55351
3. How is the Welsh Government supporting tourism in North Wales? OQ55351
Thank you for that question, Mark. Our package of support for the visitor economy and the tourism industry is the most generous in the United Kingdom. And, at 5 June, over £10 million had been awarded to tourism enterprises through our economic resilience fund. We estimate that this has safeguarded over 4,500 employees in the sector. And we are now in phase 2 of the fund, which is open, which will assist additional tourism businesses who access the funding.
Diolch am y cwestiwn yna Mark. Ein pecyn cymorth i'r economi ymwelwyr a'r diwydiant twristiaeth yw'r mwyaf hael yn y Deyrnas Unedig. Ac, ar 5 Mehefin, roedd dros £10 miliwn wedi'i ddyfarnu i fentrau twristiaeth drwy ein cronfa cadernid economaidd. Amcangyfrifwn fod hyn wedi diogelu dros 4,500 o weithwyr yn y sector. Ac rydym ni bellach yng ngham 2 y Gronfa, sy'n agored, a fydd yn cynorthwyo busnesau twristiaeth ychwanegol sy'n defnyddio'r cyllid.
Well, although small bed and breakfasts are a mainstay of local tourism economies across north Wales, they're ineligible for the Welsh Government's £10,000 business grant. When I raised this with the economy Minister, he referred to the eligibility checker for the second phase of the economic resilience fund. When it opened, they were ineligible. When I questioned him about this, he said he would have to understand why. I therefore wrote to him with their evidence. In his reply, like you, he said the support package in Wales is the most comprehensive and generous in the UK, yet grants are available to B&B operators in England and Scotland who do not qualify for other COVID-19 grant support, but operators in Wales have been denied equivalent grants. What, therefore, is your message for the genuine B&B business operators who have told me their finances have now run out and they can't go on any longer? I hope it's one of hope.
Wel, er bod busnesau gwely a brecwast bach yn un o brif gynheiliaid economïau twristiaeth lleol ar draws y gogledd, nid ydynt yn gymwys ar gyfer grant busnes £10,000 Llywodraeth Cymru. Pan godais y mater hwn gyda Gweinidog yr economi, cyfeiriodd at y gwiriwr cymhwysedd ar gyfer ail gam y gronfa cadernid economaidd. Pan agorodd, roeddent yn anghymwys. Pan holais ef am hyn, dywedodd y byddai'n rhaid iddo ddeall pam. Felly, ysgrifennais ato gyda'u tystiolaeth. Yn ei ateb, fel chithau, dywedodd mai'r pecyn cymorth yng Nghymru yw'r mwyaf cynhwysfawr a hael yn y DU, ond mae grantiau ar gael i weithredwyr gwely a brecwast yn Lloegr a'r Alban nad ydynt yn gymwys i gael mathau eraill o gymorth grant COVID-19, ond gwrthodwyd grantiau cyfatebol i weithredwyr yng Nghymru. Felly, beth yw eich neges i weithredwyr busnesau gwely a brecwast dilys sydd wedi dweud wrthyf fod eu harian wedi dod i ben erbyn hyn ac na allant barhau mwyach? Gobeithio ei fod yn un o obaith.
I am happy to review the situation, and I'd be very interested in seeing examples of the businesses that have approached you, so that our officials can talk to them about how we can meet their needs more effectively.
Rwy'n hapus i adolygu'r sefyllfa, a byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld enghreifftiau o'r busnesau sydd wedi cysylltu â chi, er mwyn i'n swyddogion allu siarad â nhw am y modd y gallwn ni ddiwallu eu hanghenion yn fwy effeithiol.
4. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effeithiolrwydd darlledu yng Nghymru yn ystod pandemig Covid-19? OQ55367
4. What assessment has the Minister made of the effectiveness of broadcasting in Wales during the Covid-19 pandemic? OQ55367
Diolch yn fawr am y cwestiwn. Ac fe gaf i o hyd i'r ateb mewn dau funud. Dyma ni. Mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n agos gyda darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus a gydag Ofcom yng Nghymru yn ystod yr argyfwng iechyd cyhoeddus ar faterion darlledu sy'n effeithio ar Gymru, er gwaethaf y ffaith nad yw darlledu, wrth gwrs, wedi'i ddatganoli.
Thank you very much for that question. And I will find the answer in a few moments' time. Here we are. The Welsh Government has worked closely with the public service broadcasters and with Ofcom in Wales during this current public health crisis on broadcasting issues that affect Wales, despite the fact that broadcasting is not devolved.
Gweinidog, yn ystod y pandemig cyfredol hwn, mae cywirdeb darlledu yn gyson wedi ein siomi ni yma yng Nghymru. Mae pobl yn credu nad yw'r sefyllfa efo rheolau gwahanol Cymru yn cael digon o amlygrwydd gan ddarlledwyr gwasanaethau cyhoeddus Prydeinig, felly. Rydym ni yma yng Nghymru yn cael ein bwydo yn aml efo gwallau beunyddiol neu wybodaeth anghyflawn ynglŷn â'r gwahanol reolau COVID yng Nghymru o'u cymharu â Lloegr, er enghraifft. Nawr, fel rydych chi wedi ei ddweud, ar hyn o bryd mae'r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu yn cynnal ymchwiliad i ddatganoli darlledu i'r Senedd yma. Ond, yn y tymor byr, Dirprwy Weinidog, gyda'r pandemig yma yn dal ar waith, pa drafodaethau ydych chi'n eu cael gyda'r darlledwyr gwasanaeth cyhoeddus Prydeinig, y cyfryngau ehangach, ac, yn wir, Llywodraeth San Steffan, i sicrhau bod y negeseuon i bobl Cymru yn glir ac yn gywir?
Minister, during the current pandemic, the accuracy of broadcasting has consistently disappointed us here in Wales. People believe that the situation with different rules being in place for Wales is not being given enough prominence by public service broadcasters at a UK level. We in Wales are often fed with erroneous information, or incomplete information, as to the various different COVID rules in Wales as compared to England, for example. Now, as you've said, the Culture, Welsh Language and Communications Committee is currently undertaking an inquiry into the devolution of broadcasting to this Senedd. But, in the short term, Deputy Minister, with this pandemic still affecting us, what discussions are you having with the public service broadcasters in the UK, the wider media, and with the UK Government, to ensure that the messages conveyed to the people of Wales are clear and accurate?
Mae hwn yn fater i Ofcom, yn bendant, fel y corff rheoleiddio. Ac eto, gaf i ofyn am enghreifftiau? Bob tro rydym ni'n dod ar draws enghreifftiau fel Gweinidogion, neu fel swyddogion o'r Llywodraeth, rydym ni'n eu codi nhw'n uniongyrchol. Ond nid yng Nghymru y mae'r broblem. Mae'r broblem yn yr annealltwriaeth, mae gen i ofn, o gyfansoddiad y Deyrnas Unedig, yr annealltwriaeth o ystyr ac effaith datganoli gan ddarlledwyr sydd yn darlledu i Gymru o Loegr.
This is a matter for Ofcom as the regulator. And may I again ask for examples? Every time we come across examples as Ministers, or officials within Government, we raise them directly. But the problem does not lie in Wales. It is a problem in terms of a lack of understanding of the UK constitution, and of the impact of devolution, among broadcasters who broadcast in Wales from England.
Deputy Minister, as well as the large public sector broadcasters, there's a whole host of community and local and regional radio stations around Wales, and we've seen during the pandemic the vital role they play, both in raising the morale of people locally, but also as a news outlet. Do you think it's time that we recognised their contribution, perhaps through procurement and advertising and public service announcements as well, and information, as a key way of supporting these really important community advocates?
Dirprwy Weinidog, yn ogystal â darlledwyr mawr y sector cyhoeddus, mae llu o orsafoedd radio cymunedol a lleol a rhanbarthol ledled Cymru, ac rydym ni wedi gweld yn ystod y pandemig y rhan hanfodol y maen nhw'n ei chwarae, o ran codi calon pobl yn lleol, a hefyd fel ffynhonnell newyddion. A ydych chi'n credu ei bod yn bryd i ni gydnabod eu cyfraniad, efallai drwy gaffael a hysbysebu a chyhoeddiadau gwasanaeth cyhoeddus hefyd, a gwybodaeth, fel ffordd allweddol o gefnogi'r eiriolwyr cymunedol gwirioneddol bwysig hyn?
That question warms my heart, because in the dim and distant past, I was a director of one of these community stations, called Champion FM, in the north, and it was a very successful radio station, which is still operating. I have followed, with some concern, what has happened in terms of the ownership and control of some of our smaller stations. And I can see that there is a very strong argument for us ensuring that there is always support, which can be directed at arm's length to community radio. And I'm very happy to take another look at this and see if there's more direct support that we can give. But it has to be, in my view, at arm's length. It shouldn't be Welsh Government investing in radio stations, even if we had the money to do it.
Mae'r cwestiwn yna yn cynhesu fy nghalon, oherwydd yn y gorffennol pell, roeddwn yn gyfarwyddwr un o'r gorsafoedd cymunedol hyn, o'r enw Champion FM, yn y gogledd, ac roedd yn orsaf radio lwyddiannus iawn, sy'n dal i weithredu. Rwyf wedi dilyn, gyda pheth pryder, yr hyn sydd wedi digwydd o ran perchenogaeth a rheolaeth rhai o'n gorsafoedd llai. A gallaf weld bod dadl gref iawn o blaid sicrhau bod cefnogaeth wastad ar gael gennym ni, y gellir ei chyfeirio ar hyd braich at y diwydiant radio cymunedol. Ac rwy'n hapus iawn i edrych eto ar hyn i weld a oes cymorth mwy uniongyrchol y gallwn ei roi. Ond mae'n rhaid iddo fod ar hyd braich, yn fy marn i. Ni ddylai Llywodraeth Cymru fuddsoddi mewn gorsafoedd radio, hyd yn oed pe bai gennym yr arian i wneud hynny.
Thank you, Deputy Minister, I have listened with interest to the questions and answers from other people on this topic, and the reason I wanted to come in was to say that I've been contacted by a number of constituents who were very angry that they'd heard the wrong messages on the UK TV show This Morning, and were very concerned to ring in or text in to put them straight about what the position was here in Wales. I think there's no better evidence that the Welsh Government's message is getting out loud and clear in Wales than constituents ringing in to This Morning to tell them that their message is actually incorrect. So, would you agree with me, Deputy Minister, that that shows that the Welsh Government's message is getting out loud and clear here in Wales, even if there are difficulties getting the right message through to UK media?
Diolch, Dirprwy Weinidog, rwyf wedi gwrando gyda diddordeb ar y cwestiynau a'r atebion gan bobl eraill ar y pwnc hwn, a'r rheswm yr oeddwn i eisiau ymuno oedd i ddweud bod nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi a oedd yn ddig iawn eu bod wedi clywed y negeseuon anghywir ar y rhaglen This Morning ar deledu'r DU ac roeddent yn awyddus iawn i ffonio neu anfon neges destun i'w cywiro ynglŷn â beth oedd y sefyllfa yma yng Nghymru. Nid wyf yn credu bod gwell tystiolaeth bod neges Llywodraeth Cymru yn cael ei datgan yn glir yng Nghymru na chlywed am etholwyr yn ffonio This Morning i ddweud wrthyn nhw bod eu neges yn anghywir mewn gwirionedd. Felly, a fyddech yn cytuno â mi, Dirprwy Weinidog, fod hynny'n dangos bod neges Llywodraeth Cymru yn glir iawn yma yng Nghymru, hyd yn oed os oes anawsterau wrth gyfleu'r neges gywir i gyfryngau'r DU?
Thank you very much, Vikki, for providing us with that example. I didn't actually see that particular programme, but certainly I'll make sure that the communications people who work very hard to make sure that the Welsh Government's message is transmitted properly to the people of Wales are able to ensure that that message is also transmitted properly to stations received in Wales from outside, where the journalists and the presenters often don't have an understanding of the interesting complexity of the constitution of the United Kingdom.
Diolch yn fawr iawn Vikki am roi'r enghraifft yna inni. Ni welais y rhaglen benodol honno, ond yn sicr, byddaf yn sicrhau bod y bobl yn y maes cyfathrebu sy'n gweithio'n galed iawn i sicrhau bod neges Llywodraeth Cymru yn cael ei throsglwyddo'n briodol i bobl Cymru yn gallu sicrhau y caiff y neges honno hefyd ei throsglwyddo'n briodol i orsafoedd a dderbynnir yng Nghymru o'r tu allan, lle nad oes gan y newyddiadurwyr na'r cyflwynwyr ddealltwriaeth yn aml o gymhlethdod diddorol cyfansoddiad y Deyrnas Unedig.
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ailgyflwyno chwaraeon awyr agored ar gyfer plant a phobl ifanc yn dilyn Covid-19? OQ55366
5. Will the Minister provide an update on the reintroduction of outdoor sports for children and young people following Covid-19? OQ55366
Yes, I'm very happy to provide further information about outdoor sports and, indeed, the developments that we've seen over the last few weeks, where the opportunities for outdoor sports have been emphasised by the opening up of a number of sporting activities. And I have a list here, if I can locate it, of those: they include, increasingly, the sports for various courts, including tennis obviously, bowls and other external activities of that kind. And we are particularly interested in ensuring that young people are able to undertake physical activity because it is part of our responsibility as a Government to promote physical activity throughout the whole of Wales.
Gwnaf, rwy'n hapus iawn i roi rhagor o wybodaeth am chwaraeon awyr agored ac, yn wir, y datblygiadau yr ydym ni wedi'u gweld dros yr wythnosau diwethaf, lle mae'r cyfleoedd ar gyfer chwaraeon awyr agored wedi cael eu pwysleisio wrth i nifer o weithgareddau chwaraeon agor. Ac mae gennyf restr yma, os gallaf ddod o hyd iddi, o'r rheini: maen nhw'n cynnwys, yn gynyddol, y chwaraeon ar wahanol gyrtiau, gan gynnwys tennis yn amlwg, bowliau a gweithgareddau allanol eraill o'r math yna. Ac mae gennym ni ddiddordeb arbennig mewn sicrhau bod pobl ifanc yn gallu ymgymryd â gweithgarwch corfforol oherwydd y mae'n rhan o'n cyfrifoldeb fel Llywodraeth i hyrwyddo gweithgarwch corfforol ledled Cymru gyfan.
I've been contacted by a resident who coaches under-eights football, which is a non-contact sport, but football more generally is deemed to be a contact sport, so their coach feels that being allowed to resume practice, with social distancing measures in place, would be a great benefit to the children who take part. So, can any allowance be made for the resumption of outdoor football when it involves children and is non-contact?
Mae preswylydd wedi cysylltu â mi sy'n hyfforddi pêl-droed dan wyth oed, sy'n gamp ddigyswllt, ond ystyrir pêl-droed yn fwy cyffredinol yn gamp cyswllt, felly mae eu hyfforddwr yn teimlo y byddai cael ailafael mewn ymarfer, gyda mesurau cadw pellter cymdeithasol ar waith, o fudd mawr i'r plant sy'n cymryd rhan. Felly, a ellir ystyried ailddechrau pêl-droed awyr agored pan fydd yn cynnwys plant a phan fydd yn gêm ddigyswllt?
I'm willing to take another look at this and, of course, I will discuss it with Sport Wales, who are our main conduit for our relationship with the various governing bodies. And I can say that we already supported the reopening of—I mentioned tennis and bowling greens—basketball courts, golf driving ranges, cycling velodromes, athletics tracks and cricket nets. All these are now activities that have been reopened, but I will certainly ask the question whether it is possible to describe certain forms of other sports, such as football, as not being contact sports. I can see some difficulty there, knowing the way that my young grandson plays his football in the Vale, but I'm very happy to take a look at that. Thank you.
Rwy'n fodlon ailedrych ar hyn ac, wrth gwrs, byddaf yn ei drafod â Chwaraeon Cymru, sef ein prif gyfrwng ar gyfer ein perthynas â'r gwahanol gyrff llywodraethu. A gallaf ddweud ein bod eisoes wedi cefnogi ailagor—soniais am lawntiau tenis a bowlio—cyrtiau pêl-fasged, meysydd ymarfer golff, felodromau beicio, traciau athletau a rhwydi criced. Mae'r rhain i gyd bellach yn weithgareddau sydd wedi eu hailagor, ond byddaf yn sicr yn gofyn y cwestiwn a oes modd disgrifio mathau penodol o chwaraeon eraill, megis pêl-droed, fel rhai nad ydynt yn chwaraeon cyswllt. Rwy'n gallu gweld rhywfaint o anhawster, o wybod sut y mae fy ŵyr ifanc yn chwarae ei bêl-droed yn y Fro, ond rwy'n hapus iawn i edrych ar hynny. Diolch.
Thank you for your answer to Hefin David, Minister. I particularly want to make a plea actually for young female sports. I fear that there are going to be greater challenges for women's sports and female sports to come back after COVID-19. The Health and Social Care Committee did a very good report on physical sport and they identified very clearly the challenges, but particularly for girls and young women. Many of the sports that you've just mentioned—great that they've come back, they're outside sports—many of them do not appeal to young women, and I wonder if you would be prepared to bend your civil servants' minds toward what we could do to make fun, outdoor activity available to particularly the young teenagers who need to go out, they need to get fit, they need to actually just have social contact and a bit of fun after three or four very, very tough months for young people. I do worry that they will be left out of the equation going forward.
Diolch am eich ateb i Hefin David, Gweinidog. Rwy'n arbennig o awyddus i eiriol mewn gwirionedd dros chwaraeon menywod ifanc. Ofnaf y bydd mwy o heriau o ran ail-ddechrau chwaraeon menywod ar ôl COVID-19. Cyflwynodd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol adroddiad da iawn ar chwaraeon corfforol ac fe wnaethant nodi'n glir iawn yr heriau, yn enwedig i ferched a menywod ifanc. Nid yw llawer o'r chwaraeon yr ydych chi newydd sôn amdanyn nhw—gwych o beth eu bod wedi ailgychwyn, chwaraeon awyr agored ydyn nhw—nid yw llawer ohonyn nhw'n apelio at fenywod ifanc, a tybed a fyddech chi'n barod i droi sylw eich gweision sifil tuag at yr hyn y gallem ni ei wneud i sicrhau bod cgweithgareddau difyr, awyr agored ar gael yn arbennig i'r bobl ifanc hynny sydd angen mynd allan, mae angen iddyn nhw adennill eu ffitrwydd, mae angen iddyn nhw mewn gwirionedd gael cyswllt cymdeithasol ac ychydig o hwyl ar ôl tri neu bedwar mis anodd iawn, iawn i bobl ifanc. Rwy'n poeni y cânt eu hesgeuluso wrth inni fwrw ymlaen.
Well, we have a priority for increasing the participation especially of young women in various sports. We have supported netball, we've supported women's rugby, we've supported women's football and I will certainly take that as a mission during this public health crisis. Thank you.
Wel, mae gennym ni flaenoriaeth i gynyddu cyfranogiad menywod ifanc yn enwedig mewn chwaraeon amrywiol. Rydym ni wedi cefnogi pêl-rwyd, rydym ni wedi cefnogi rygbi menywod, rydym ni wedi cefnogi pêl-droed menywod a byddaf yn sicr yn ystyried hynny yn genhadaeth yn ystod yr argyfwng iechyd cyhoeddus hwn. Diolch.
6. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda busnesau Cymru ynghylch cysylltiadau masnach y DU yn y dyfodol? OQ55381
6. What discussions is the Welsh Government having with Welsh businesses regarding the future trade relations of the UK? OQ55381
Well, I'm really aware of the extremely challenging situation that many businesses in Wales are facing, especially as a result of COVID and Brexit, so I've formed a trade policy advisory group to help me determine the key trade challenges facing Wales. And this includes working with a number of representative bodies and holding sector meetings with businesses.
Wel, rwy'n ymwybodol iawn o'r sefyllfa hynod heriol y mae llawer o fusnesau yng Nghymru yn ei hwynebu, yn enwedig o ganlyniad i COVID a Brexit, felly rwyf wedi ffurfio grŵp cynghori ar bolisi masnach i'm helpu i ddarganfod yr heriau masnach allweddol sy'n wynebu Cymru. Mae hyn yn cynnwys gweithio gyda nifer o gyrff cynrychiadol a chynnal cyfarfodydd sector gyda busnesau.
Thank you, Minister. With the uncertainty surrounding UK trade, it's vital that businesses in Wales have strong voices championing them. Companies such as Tiny Rebel Brewery, in my constituency, have done a fantastic job in expanding the Welsh brand globally, with beers such as Cwtch and Clwb Tropica being sold around the world. With the added economic uncertainty because of COVID-19, we can't afford for Welsh businesses to face added pressures of increased tariffs. Throughout this time, businesses are adapting to circumstances. What support can the Welsh Government give to those businesses who have had existing networks of trade with other countries? And how can you support and encourage businesses who are looking to export products for the first time, to ensure Welsh companies continue to flourish in these most difficult of times?
Diolch yn fawr, Gweinidog. Gyda'r ansicrwydd ynghylch masnach y DU, mae'n hanfodol bod gan fusnesau yng Nghymru leisiau cryf yn eu hyrwyddo. Mae cwmnïau fel bragdy Tiny Rebel, yn fy etholaeth i, wedi gwneud gwaith gwych yn ehangu brand Cymru yn fyd-eang, ac mae cwrw fel Cwtch a Clwb Tropica yn cael eu gwerthu ledled y byd. Gyda'r ansicrwydd economaidd ychwanegol oherwydd COVID-19, ni allwn ni fforddio i fusnesau Cymru wynebu pwysau ychwanegol tariffau uwch. Drwy gydol y cyfnod hwn, mae busnesau'n addasu i amgylchiadau. Pa gefnogaeth all Llywodraeth Cymru ei rhoi i'r busnesau hynny yr oedd ganddynt rwydweithiau masnach gyda gwledydd eraill? A sut y gallwch chi gefnogi ac annog busnesau sy'n gobeithio allforio cynnyrch am y tro cyntaf, i sicrhau bod cwmnïau o Gymru yn parhau i ffynnu yn y cyfnod hynod o anodd hwn?
Thank you very much. And you're absolutely right: Tiny Rebel has been a great example of a company in Wales that has spread out overseas and is really flying the flag for our country abroad. Of course, a lot of the trade exports have been massively impacted by coronavirus. One of the things that we're doing now to address this issue is that we're having a complete refresh of our export strategy. So, that's hopefully going to be announced in the beginning of September. We're having consultations with business sectors at the moment just to make sure that we are testing out our ideas in that space. Certainly, we have a team of trade advisers in the Welsh Government who are there to lend a hand to people who are already exporting or those who would like to export. And, of course, we're trying to work also with the UK Government to use the networks that they also have in place. So, we're confident that we're starting to put the right things in place for once we're in a more settled situation, but obviously this is a very, very difficult time for exporters.
Diolch yn fawr iawn. Ac rydych chi'n llygad eich lle: mae Tiny Rebel wedi bod yn enghraifft wych o gwmni yng Nghymru sydd wedi ymestyn dramor ac sydd wir yn chwifio'r faner dros ein gwlad ni dramor. Wrth gwrs, effeithiwyd yn aruthrol ar lawer o'r allforion masnach gan y coronafeirws. Un o'r pethau yr ydym ni'n ei wneud nawr i fynd i'r afael â'r mater hwn yw adnewyddu ein strategaeth allforio yn llwyr. Felly, gobeithio y caiff honno ei chyhoeddi ddechrau mis Medi. Rydym yn ymgynghori â sectorau busnes ar hyn o bryd er mwyn gwneud yn siŵr ein bod yn profi ein syniadau yn y maes hwnnw. Yn sicr, mae gennym ni dîm o gynghorwyr masnach yn Llywodraeth Cymru sydd yno i roi help llaw i bobl sydd eisoes yn allforio neu'r rheini a hoffai allforio. Ac, wrth gwrs, rydym ni'n ceisio gweithio hefyd gyda Llywodraeth y DU i ddefnyddio'r rhwydweithiau sydd ganddyn nhw ar waith hefyd. Felly, rydym yn ffyddiog ein bod yn dechrau rhoi'r pethau cywir ar waith ar gyfer yr adeg pryd y byddwn mewn sefyllfa fwy sefydlog, ond yn amlwg mae hwn yn gyfnod anodd iawn i allforwyr.
I was very pleased to hear your response there in respect of the way that the Welsh Government is working positively and constructively with the UK Government in order to deliver the benefits that trade deals can amass to the Welsh economy. Clearly, there is work going on at pace with the EU, the US, the Japanese and many other Governments around the world, and I wonder to what extent the Welsh Government has the capacity to be able to contribute to all of those discussions at present. I appreciate we're in unusual circumstances and that people have to prioritise budgets, but I am keen to make sure that Wales has the strongest possible voice in those discussions. So, can you tell us, in terms of the capacity of your department, are you confident that it is sufficient to be able to make meaningful contributions to those wider discussions?
Roeddwn yn falch iawn o glywed eich ymateb o ran y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n gadarnhaol ac yn adeiladol gyda Llywodraeth y DU er mwyn sicrhau'r manteision y gall cytundebau masnach eu rhoi i economi Cymru. Yn amlwg, mae gwaith yn mynd ymlaen yn gyflym gyda'r UE, yr Unol Daleithiau, y Japaneaid a llawer o Lywodraethau eraill ledled y byd, a tybed i ba raddau y mae gan Lywodraeth Cymru y gallu i gyfrannu at yr holl drafodaethau hynny ar hyn o bryd. Rwy'n sylweddoli ein bod mewn amgylchiadau anarferol a bod yn rhaid i bobl flaenoriaethu cyllidebau, ond rwy'n awyddus i sicrhau bod gan Gymru'r llais cryfaf posib yn y trafodaethau hynny. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni, o ran capasiti eich adran, ydych chi'n ffyddiog bod hynny'n ddigon i allu cyfrannu'n ystyrlon at y trafodaethau ehangach hynny?
Well, because this is a whole new area—not just of course for the Welsh Government, but for the UK Government as well—we have massively increased, as has the UK Government, the number of people involved in this space in terms of trade, to make sure that, as you suggest, our voice is heard loud and clear. Not so much with the EU negotiations, where the approach and the discussions have been pretty random in terms of how we're able to contribute there, but I've got to say that when we're talking about the rest of the world, those negotiations and those discussions with the UK Government and our opportunity to feed into the negotiations has been a really constructive relationship. We've not only fed in, but we've actually seen the results of us feeding in, and so I think we've got to pay respect to the UK Government in this space, and I'm really pleased to see that that is happening. We hope, of course, to continue in that vein. We're waiting still, of course, for the concordat to be signed so that we'll have that on a formal basis, but to be fair to the UK Government, they're acting at the moment as if the concordat were in place. That is a formal structure for negotiation. And they also are having a refresh of their export strategy, so we are keeping an eye on that to make sure that whatever we do dovetails in with what they're doing as well.
Wel, oherwydd bod hwn yn faes hollol newydd—nid dim ond i Lywodraeth Cymru wrth gwrs, ond i Lywodraeth y DU hefyd—rydym ni wedi cynyddu'n aruthrol, fel y mae Llywodraeth y DU wedi gwneud, nifer y bobl sy'n ymwneud â'r maes hwn o ran masnach, er mwyn sicrhau, fel yr awgrymwch chi, fod ein llais yn cael ei glywed yn glir iawn. Nid yn gymaint o ran trafodaethau'r UE, lle mae'r dull o weithredu a'r trafodaethau wedi bod yn eithaf mympwyol o ran sut yr ydym yn gallu cyfrannu, ond mae'n rhaid i mi ddweud, pan fyddwn yn sôn am weddill y byd, bod y trafodaethau hynny a'r trafodaethau hynny gyda Llywodraeth y DU a'n cyfle i gyfrannu at y trafodaethau wedi bod yn berthynas adeiladol iawn. Nid yn unig yr ydym ni wedi cyfrannu, ond rydym ni wedi gweld canlyniadau'r ffaith ein bod ni'n cyfrannu, felly rwy'n credu bod yn rhaid i ni dalu teyrnged i Lywodraeth y DU yn y maes hwn, ac rwy'n falch iawn o weld bod hynny'n digwydd. Gobeithiwn, wrth gwrs, barhau yn yr ysbryd hwnnw. Rydym yn aros o hyd, wrth gwrs, i'r concordat gael ei lofnodi er mwyn i ni gael hynny'n ffurfiol, ond er mwyn bod yn deg â Llywodraeth y DU, maen nhw'n gweithredu ar hyn o bryd fel petai'r concordat ar waith. Mae hwnnw'n strwythur ffurfiol ar gyfer negodi. Ac maen nhw hefyd yn adnewyddu eu strategaeth allforio, felly rydym yn cadw llygad ar hynny i sicrhau bod beth bynnag a wnawn yn cydweddu â'r hyn y maen nhw'n ei wneud hefyd.
Minister, I appreciate the comments you're making regarding the concordat being effectively in place because of individuals' positions, but surely it's important that we need that concordat signed.
I have deep concerns over some of these agreements. For example, in the Japanese-UK discussions, the Japanese have already indicated that they want a six-week completion date. That puts a lot of pressure upon the process, and how can we be assured that the Welsh voice and the interest of Welsh citizens, in such a short timescale, are being delivered and met? And are you, therefore, in the room when discussions have been taking place? Do they report back to you? How can we have that assurance, and how can we scrutinise that deal?
Gweinidog, rwy'n gwerthfawrogi'r sylwadau yr ydych yn eu gwneud ynglŷn â bod y concordat mewn grym i bob pwrpas oherwydd sefyllfaoedd unigolion, ond onid yw hi'n bwysig inni fod y concordat hwnnw'n cael ei lofnodi.
Mae gennyf bryderon mawr ynghylch rhai o'r cytundebau hyn. Er enghraifft, yn y trafodaethau rhwng Japan a'r DU, mae'r Japaneaid eisoes wedi dweud eu bod eisiau dyddiad cwblhau o chwe wythnos. Mae hynny'n rhoi llawer o bwysau ar y broses, a sut allwn ni fod yn sicr bod llais Cymru a buddiannau dinasyddion Cymru, mewn cyn lleied o amser, yn cael eu cyflawni? Ac a ydych chi, felly, yn yr ystafell yn ystod trafodaethau? A ydynt yn adrodd yn ôl i chi? Sut allwn ni gael y sicrwydd hwnnw, a sut allwn ni graffu ar y cytundeb hwnnw?
Well, just to be clear that we're not just starting the negotiations here. We have been discussing with the UK Government since February and March, feeding into what we think those negotiating mandates should look like, and I'm glad to say that we've actually had an influence there. So, the text has been amended, for example, in relation to the Japanese text, to make sure that there's a reaffirmation of those commitments to the UN framework convention on climate change and the Paris agreement. That wasn't there before; it's there now because we pushed that. So, we've already had an impact, I think, in terms of the negotiating mandate.
We are intensely aware of the very short time frame in which we are working. The Japanese Parliament—the National Diet—needs that to be in place by the end of September. So, they've made it clear they want an agreement, really, by the end of July. So, those negotiations are happening at pace. We get a briefing before the negotiations start, and in fact we're having a briefing with Greg Hands, the Minister, tomorrow, and we get an update after the negotiations happen. So, that is a rhythm that we are very comfortable with.
Wel, i fod yn glir, nid dim ond dechrau'r trafodaethau yma yr ydym ni. Rydym ni wedi bod yn trafod gyda Llywodraeth y DU ers mis Chwefror a mis Mawrth, gan gyfrannu at yr hyn y credwn y dylai ffurf y mandadau negodi hynny fod, ac rwy'n falch o ddweud ein bod ni wedi cael dylanwad yn hynny o beth mewn gwirionedd. Felly, mae'r testun wedi cael ei ddiwygio, er enghraifft, mewn cysylltiad â'r testun Japaneaidd, i sicrhau bod yna gadarnhad o'r ymrwymiadau hynny i gonfensiwn fframwaith y Cenhedloedd Unedig ar newid yn yr hinsawdd a chytundeb Paris. Nid oedd hynny yno o'r blaen; mae yno nawr oherwydd inni wthio hynny. Felly, rydym ni eisoes wedi cael effaith, rwy'n credu, o ran y mandad negodi.
Rydym yn hynod ymwybodol o'r amserlen fer iawn yr ydym yn gweithio iddi. Mae ar Senedd Japan—y Diet Cenedlaethol—angen i hwnnw fod yn ei le erbyn diwedd mis Medi. Felly, maen nhw wedi ei gwneud hi'n glir eu bod eisiau cytundeb, mewn gwirionedd, erbyn diwedd mis Gorffennaf. Felly, mae'r trafodaethau hynny'n digwydd yn gyflym. Rydym ni'n cael sesiwn friffio cyn i'r trafodaethau ddechrau, ac mewn gwirionedd rydym ni'n cael sesiwn friffio gyda Greg Hands, y Gweinidog, yfory, ac rydym ni'n cael diweddariad ar ôl i'r trafodaethau ddigwydd. Felly, mae hynny'n drefniant yr ydym yn gyfforddus iawn ag ef.
Finally, question 7, Siân Gwenllian.
Yn olaf, cwestiwn 7, Siân Gwenllian.
7. Pa asesiad mae’r Gweinidog wedi ei wneud o effaith Bil y cwricwlwm arfaethiedig ar y Gymraeg? OQ55382
7. What assessment has the Minister made of the effect of the proposed curriculum Bill on the Welsh language? OQ55382
Mae asesiad effaith integredig wedi ei gwblhau ar y Bil cwricwlwm ac asesu. Mae hwn yn cynnwys asesiad o’i effaith ar yr iaith Gymraeg, ac fe gyhoeddwyd yr asesiad effaith integredig gyda’r Papur Gwyn ar y Bil ym mis Ionawr 2019.
An integrated impact assessment for the curriculum and assessment Bill has been undertaken. This includes an assessment of its impact on the Welsh language, and the integrated impact assessment was published alongside the White Paper on the Bill in January 2019.
Dwi'n gwybod mai'r peth olaf yr ydych chi eisiau ei weld ydy fod y cwricwlwm newydd yn cael effaith andwyol o ran uchelgais eich Llywodraeth chi i gyrraedd 1 miliwn o siaradwyr, neu, yn wir, yn tanseilio eich ymdrechion chi mewn unrhyw ffordd. Yn wir, byddai unrhyw Weinidog y Gymraeg am edrych am gyfleon i gryfhau'r Gymraeg drwy'r ddeddfwriaeth newydd yma. Ond os profir i chi y bydd gan y Bil yma ganlyniadau anfwriadol—unintended consequences—fydd yn niweidiol i'r Gymraeg, a fyddwch chi wedyn yn fodlon cefnogi ymdrechion i newid yr hyn fydd ar wyneb y Bil? Hynny yw, os daw hi'n glir yn ystod taith y Bil drwy'r Senedd y byddai'r Ddeddf yn niweidio eich uchelgais 1 miliwn o siaradwyr chi, a wnewch chi bwyso am newid?
I know that the last thing that you want to see is that the new curriculum would have a detrimental impact in terms of your Government's ambition to reach 1 million Welsh speakers, or, indeed, that it would undermine your efforts in any way. Indeed, any Minister for the Welsh language would seek the opportunity to strengthen the position of the Welsh language through this new legislation. But if it's proved to you that this Bill will have unintended consequences that will be damaging to the Welsh language, would you then be willing to support efforts to change what is on the face of the Bill? That is to say, if it becomes clear during the Bill's journey through the Senedd that the legislation would damage your 1 million Welsh speakers ambition, will you press for change?
Wel, fe fyddwn i jest yn dweud mod i yn cael trafodaethau eithaf dwys gyda'r Gweinidog Addysg ar y mater yma. Wrth gwrs, byddwn i'n gofidio'n enbyd pe byddai yna unrhyw achos lle byddai hynny'n cael effaith andwyol ar yr iaith Gymraeg. Felly, mae'n bwysig sicrhau ei bod hi'n bosibl parhau i drochi plant trwy gyfrwng y Gymraeg ac nad oes dim anawsterau yn y maes yna, a hefyd ein bod ni'n edrych ar y ffaith, erbyn 2050, ein bod ni eisiau gweld 40 y cant o'n plant ni'n cael addysg drwy gyfrwng y Gymraeg. Felly, mae'r materion yma'n cael eu codi ac, wrth gwrs, dwi'n gobeithio, pan fydd y Bil yn cael ei gyhoeddi mewn ffordd ffurfiol yn ystod yr wythnosau nesaf, y bydd pethau mewn lle lle y byddaf i'n gyfforddus gyda nhw ac, wrth gwrs, y bydd pobl sydd yn poeni am yr iaith Gymraeg yn gyfforddus gyda nhw hefyd.
Well, I would just say that I do have quite intensive discussions with the education Minister on this particular issue. Of course, I would be hugely concerned if there were to be any detrimental impact on the Welsh language. So, it is important to ensure that it's possible to continue to provide immersion education in the Welsh language and that there's no difficulty in that area, and that we also look at the fact that, by 2050, we want to see 40 per cent of our children in Welsh-medium education. So, these issues are raised and, of course, I do hope that, when the Bill is published formally over the next few weeks, things will be in place with which I will be comfortable, and so that those people who are concerned about the Welsh language are also comfortable with what's contained.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Gweinidog.
Item 6 on our agenda this afternoon is questions to the Senedd Commission. All the questions this afternoon will be answered by the Llywydd. Question 1, Helen Mary Jones.
Eitem 6 ar ein hagenda y prynhawn yma yw cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Bydd y Llywydd yn ateb pob cwestiwn y prynhawn yma. Cwestiwn 1, Helen Mary Jones.
1. Pa baratoadau y mae'r Comisiwn wedi eu rhoi ar waith o ran ymestyn masnachfraint etholiadau'r Senedd, er gwaethaf y pandemig coronafeirws? OQ55359
1. What preparations has the Commission put in place regarding the extension of the franchise for Senedd elections, despite the coronavirus pandemic? OQ55359
Ers 1 Mehefin, mae pobl ifanc a fydd yn 16 neu'n 17 oed pan gynhelir etholiad y Senedd y flwyddyn nesaf wedi cael cofrestru i bleidleisio. Mae'r Comisiwn wedi creu adnoddau addysg i helpu pobl ifanc i ddeall sut mae ein democratiaeth yn gweithio. Roedd y rhain ar gael ar Hwb—llwyfan dysgu ac addysgu digidol Llywodraeth Cymru—cyn dechrau'r cyfnod cofrestru ar 1 Mehefin, a bydd adnoddau ychwanegol sy'n briodol i'w defnyddio mewn nifer o leoliadau, gan gynnwys ar gyfer addysg gartref, yn cael eu hychwanegu'n fuan. Mae'r Comisiwn wedi ysgrifennu at ysgolion i gynnig y sesiynau allgymorth arferol ar-lein, gan sicrhau bod y tîm addysg ac ymgysylltu â phobl ifanc yn parhau i gynnig ymgysylltiad uniongyrchol yn ystod y cyfnod pandemig yma.
Since 1 June, young people who will be 16 or 17 years old when the Senedd elections next year are held can register to vote. The Commission has created education resources to help young people to understand how our democracy works. These were available on Hwb—the Welsh Government's digital learning and teaching platform—ahead of the opening of registration on 1 June, and additional resources appropriate for use in a number of settings, including for home schooling, will be added shortly. The Commission has written to schools to offer the usual online outreach services, ensuring that the education and engagement team continues to offer direct engagement during this pandemic period.
Diolch yn fawr, Llywydd. Thank you very much. It's very pleasing to see that there's been such progress on this work at such an incredibly difficult time, when the staff of the Commission have had so many pressures on them. It's also, of course, been very pleasing to see the Youth Parliament continuing its work. Have you been able to make or will you be able to make any assessment about what the registration rate is for that group of young people? Will we be able to know, perhaps by the autumn, where people are registering and where they're not, and might that then be a case for the Commission targeting its resources further if we find that, with particular groups of young people or in particular geographical areas, we haven't got the levels of registration that we would all wish to see?
Diolch yn fawr, Llywydd. Diolch yn fawr iawn. Mae'n braf iawn gweld bod cymaint o gynnydd wedi'i wneud ar y gwaith hwn ar adeg mor anodd, pan fo staff y Comisiwn wedi bod o dan gymaint o bwysau. Mae hefyd, wrth gwrs, wedi bod yn braf iawn gweld y Senedd Ieuenctid yn parhau â'i gwaith. A ydych chi wedi gallu gwneud neu a fyddwch yn gallu gwneud unrhyw asesiad ynghylch y gyfradd gofrestru ar gyfer y grŵp hwnnw o bobl ifanc? A gawn ni wybod, erbyn yr hydref efallai, ble mae pobl yn cofrestru a ble nad ydynt yn cofrestru, ac a allai hynny fod yn achos i'r Comisiwn dargedu ei adnoddau ymhellach os byddwn yn canfod, gyda grwpiau penodol o bobl ifanc neu mewn ardaloedd daearyddol arbennig, nad oes cymaint yn cofrestru ag y byddem i gyd yn dymuno ei weld?
Wel, mae hwnna'n bwynt ardderchog, ac, wrth gwrs, mi fyddwn ni eisiau cadw golwg ar lefel y cofrestru gan bobl ifanc. Mae hyn yn gyfnod heriol i bawb i wneud y gwaith hyn, ac yn enwedig i awdurdodau lleol, wrth gwrs, sy'n gyfrifol am y gwaith cofrestru yma'n ymarferol. Felly, rydym ni'n ceisio rhoi cymaint o hyblygrwydd i lywodraeth leol ag sy'n bosib yn yr amser sydd gyda ni ar hyn o bryd, ond, wrth i'r hydref agosáu a'r gaeaf, fe fydd yn rhaid i ni edrych ar y niferoedd sydd eisoes wedi cofrestru a gweld sut mae'r patrymau hynna'n datblygu. Lle mae angen gwneud gwaith pellach, mi fyddwn ni'n gweithio gyda Llywodraeth Cymru, y Comisiwn Etholiadol a llywodraeth leol i sicrhau bod y gwaith pellach yna'n cael ei wneud fel bod pob person ifanc yng Nghymru yn ymwybodol o'r hawl newydd fydd gyda nhw'r flwyddyn nesaf i bleidleisio yn etholiadau Senedd Cymru.
Well, that's an excellent point that you make. Of course, we will want to keep an eye on the level of registrations by young people. This is a challenging time for everyone as regards carrying out this work, and particularly for local authorities, who are responsible for this registration work on a practical level. So, we do seek to provide local government with as much flexibility as possible during this current time, but, as we move towards the autumn and winter, we will have to look at the numbers that have already registered and see how those patterns are emerging. Where further work is needed, we will work with the Welsh Government, the Electoral Commission and local government in order to ensure that that further work is done so that every young person in Wales is aware of the new right that they will have next year to vote in the Senedd Cymru elections.
2. Pa asesiad y mae'r Comisiwn wedi'i wneud o effaith y gwaharddiadau symud ar arferion gwaith yn y dyfodol ar gyfer Aelodau'r Senedd a staff y Comisiwn? OQ55356
2. What assessment has the Commission made of the impact of lockdown on future working practices for both Members of the Senedd and Commission staff? OQ55356
Mae Comisiwn y Senedd wedi bod yn rhoi blaenoriaeth i'r gwaith o sicrhau bod busnes y Senedd yn parhau a'i bod yn ddiogel i ddychwelyd i'r ystad wrth i gyfyngiadau gael eu llacio. Yng nghyfarfod diwethaf y Comisiwn, cafodd y Comisiynwyr eu diweddaru am y trefniadau oedd ar waith oherwydd pandemig COVID-19 ac am y paratoadau oedd ar y gweill i sicrhau y byddai'n ddiogel i ddychwelyd i'r ystad maes o law. Mae asesiad y Comisiwn o'r paratoadau hyn yn sail i benderfyniadau'r Pwyllgor Busnes am waith y Senedd.
The Senedd Commission has been prioritising the work of ensuring that Senedd business continues and that it's safe to return to the estate as restrictions are relaxed. In the last meeting of the Commission, the Commissioners were provided with an update on the arrangements in place because of the COVID-19 pandemic and on preparations to ensure that it would be safe to return to the estate in due course. The Commission's assessment of these preparations is informing Business Committee decisions on the Senedd's activities.
Thank you for that answer. I'd like to take this opportunity to pay tribute to all staff, both Commission and AMSS. They continue to provide the excellent levels of service we have come to expect, even in these trying times. It's clear that staff and Members of the Senedd can work effectively and remotely from home or elsewhere with all of the benefits of not fighting through traffic jams, fewer distractions, and getting more done in less time. Will the Commission now look to embed some of the lessons learnt from lockdown into ways of working for all, so that the Senedd can offer flexible, family-friendly and considerate ways of working for those that want and actually need them? Thank you.
Diolch am yr ateb yna. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i dalu teyrnged i'r holl staff, y Comisiwn a'r staff cymorth. Maen nhw’n parhau i ddarparu'r lefelau rhagorol o wasanaeth yr ydym wedi dod i'w disgwyl, hyd yn oed yn y cyfnod anodd hwn. Mae'n amlwg bod staff ac Aelodau'r Senedd yn gallu gweithio'n effeithiol ac o bell, o'u cartrefi neu fannau eraill, gyda'r holl fanteision o beidio gorfod brwydro drwy dagfeydd traffig, llai o bethau'n tynnu sylw oddi ar y gwaith, a'r gallu i wneud mwy mewn llai o amser. A fydd y Comisiwn yn awr yn ceisio ymgorffori rhai o'r gwersi a ddysgwyd o'r cyfyngiadau symud i ffyrdd pawb o weithio, fel y gall y Senedd gynnig dulliau gweithio hyblyg, meddylgar ac ystyriol o deuluoedd ar gyfer y rhai sydd eu heisiau a'u hangen mewn gwirionedd? Diolch.
Thank you for the question, Mandy Jones, and thank you also for your thanks for the considerable efforts by the staff of the Commission in making sure that our role as a Senedd in scrutinising Government and passing legislation has been undertaken effectively over the past few weeks. I've been bowled over by the efforts; so many of our staff have been able to achieve so much in difficult working circumstances—working from home, as we have been doing—to ensure that the work of our Senedd continues. So, my personal 'diolch' to them all as well, and I'm sure I speak on behalf of all of us in sharing your thanks, Mandy Jones for that.
And yes, we have worked with the frustrations of working remotely, but we've also seen many of the benefits of working remotely, both as a Senedd in our business and also in the work that our staff are able to do remotely. We'll learn the lessons from this and, I've no doubt, like many other aspects of life, our Senedd and the Commission will be working in different ways in the years to come because of the experiences of this time of pandemic. And there will be good that comes from this in terms of designing our future working lives.
Diolch am y cwestiwn, Mandy Jones, a diolch hefyd am ddiolch am ymdrechion sylweddol staff y Comisiwn i wneud yn siŵr bod ein swyddogaeth fel Senedd wrth graffu ar waith y Llywodraeth a phasio deddfwriaeth wedi cael ei wneud yn effeithiol dros yr wythnosau diwethaf. Rwyf wedi cael fy syfrdanu gan yr ymdrechion; mae cymaint o'n staff wedi gallu cyflawni cymaint mewn amgylchiadau gweithio anodd—gweithio o gartref, fel y buom ni yn ei wneud—sicrhau bod gwaith ein Senedd yn parhau. Felly, rwy'n diolch yn bersonol iddyn nhw i gyd hefyd, ac rwy'n siŵr fy mod yn siarad ar ran pawb ohonom ni wrth rannu eich diolch, Mandy Jones, am hynny.
A do, buom yn gweithio gyda'r rhwystredigaethau o weithio o bell, ond rydym hefyd wedi gweld llawer o'r manteision o weithio o bell, o ran busnes y Senedd a hefyd yn y gwaith y mae ein staff yn gallu ei wneud o bell. Byddwn yn dysgu'r gwersi o hyn ac nid oes amheuaeth gennyf, fel llawer agwedd arall ar fywyd, bydd ein Senedd a'r Comisiwn yn gweithio mewn ffyrdd gwahanol yn y blynyddoedd i ddod oherwydd profiadau'r cyfnod hwn o bandemig. A daw daioni o hyn o ran cynllunio ein bywydau gwaith yn y dyfodol.
3. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am y trefniadau i gefnogi busnes y Senedd wrth i'r cyfyngiadau symud gael eu llacio? OQ55376
3. Will the Commission make a statement on arrangements to support Senedd business as the lockdown is eased? OQ55376
Fel y gwyddoch, gyda chytundeb y Pwyllgor Busnes, bydd y Senedd yn treialu Cyfarfodydd Llawn hybrid ar 8 a 15 Gorffennaf. O dan y model yma, gall hyd at 20 o Aelodau gymryd rhan yn y Siambr, tra bydd gweddill yr Aelodau yn cymryd rhan o bell. Yn ogystal â datblygu technoleg a gweithdrefnau i ganiatáu i ni gynnal cyfarfodydd rhithwir a hybrid, mae staff Comisiwn y Senedd wedi datblygu system electronig o bleidleisio o bell, a bydd hyn yn caniatáu i'r Aelodau bleidleisio'n unigol o bell. Caiff hyn ei ddefnyddio am y tro cyntaf yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos nesaf.
As you know, with the agreement of the Business Committee, the Senedd will trial hybrid Plenary meetings on 8 and 15 July. Under this model, up to 20 Members can participate from the Siambr, whilst other Members will participate virtually. In addition to developing technologies and proceedings to allow us to support virtual and hybrid proceedings, Senedd staff have developed a remote voting application. This will enable Members to vote individually from remote locations. This will be used for the first time in Plenary next week.
Diolch yn fawr am hynny, a dwi'n gwerthfawrogi yr ymdrechion dŷch chi a'r Comisiwn a'i staff wedi eu gwneud i'n galluogi ni i weithio fel yr ydym ni. Mae'n fy nharo i, Llywydd, fel dwi'n edrych arnoch chi ar y sgrin, ac edrych ar Aelodau eraill o fy mlaen i, fod gennym ni gyfle fan hyn i ystyried nid jest sut dŷn ni'n trefnu ein busnes, ond sut rydym ni'n ystyried y busnes ei hun, a liciwn i pe baech chi, fel Llywydd, yn gallu defnyddio'r cyfle dŷn ni wedi'i gael yn ystod y cyfnod yma i arwain trafodaeth ymhlith Aelodau ac eraill amboutu sut dŷn ni'n trefnu busnes a'r math o fusnes dŷn ni'n ei drafod yn ein sesiynau Plenary ac mewn pwyllgorau, ac edrych, cyn bod y Senedd yma'n dod i ben, i brofi ffyrdd gwahanol o weithio, ffyrdd gwahanol o drefnu busnes, so, pan fydd hi'n dod i ddiwedd y Senedd yma, fe fyddwn ni wedi cael y cyfle i ystyried ffyrdd gwahanol o weithio cyn yr etholiadau nesaf.
Thank you very much. I appreciate the efforts that you, the Commission and the staff have made in enabling us to work as we do. It strikes me, Llywydd, as I look at you on the screen and look at other Members, too, that we have an opportunity here to consider not just how we arrange our business, but how we consider that business, and I would like you, as Llywydd, to use the opportunity that we've had during this period to lead a debate among Members and others in terms of how we arrange our business and the kind of business that we do discuss in our Plenary and committee sessions, and to look, before the end of this Senedd term, to test new ways of working, new ways of arranging business, so that when it comes to the end of this Senedd term, we will have had the opportunity to consider alternative ways of working before the next elections.
Well, diolch am y sylwadau hynny a'r cwestiwn. Dwi'n cytuno gyda chi ein bod ni'n gorfod gweithio mewn ffyrdd gwahanol ar hyn o bryd, a dwi'n edrych arnoch chi i gyd ar y sgrin o'm mlaen i mewn gwahanol fannau yng Nghymru, ac rŷm ni'n llwyddo i wneud y gwaith dydd i ddydd yr ydym ni'n cael ein hethol i'w wneud. Ond, mae'r pwynt rŷch chi'n ei wneud ynghylch nid yn unig sut rŷn ni'n cynnal y gwaith yma drwy dechnoleg gwybodaeth yn enwedig a chwrdd yn rhithwir, ond beth yw cynnwys y gwaith rŷn ni'n ei wneud, beth yw'n hagenda ni a sut mae'r busnes hynny'n cael ei gyflawni, a'r ffurfiau hynny. A dwi'n credu bod hyn yn rhoi cyfle i ni, ar ôl inni ddal ein gwynt o fod yn ymateb i'r pandemig ar hyn o bryd, edrych yn greadigol ar nid yn unig sut rŷm ni'n gwneud ein busnes, ond beth yw'n busnes ni, ac felly ein bod ni yn rhoi rhywfaint o ystyriaeth i hynny i gyd. Felly, dwi'n hapus i gymryd yr argymhelliad yna ac i ofyn nid yn unig i'r Pwyllgor Busnes ond i'r Comisiwn hefyd i edrych ar y gwersi pwysig sydd yn deillio allan o'r cyfnod yma, a sut gallwn ni feddwl am ein hagenda ni i'r dyfodol mewn ffordd sy'n adlewyrchu rhyw gymaint ar y profiadau rŷm ni wedi'u cael dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf yma.
Well, thank you for those comments and for the question. I do agree with you that we are having to work in very different ways at the moment, and I'm looking at you all on the screen in front of me in various locations across Wales, and we are succeeding to carry on with the day-to-day activity that we're elected to undertake. But, the point that you're making is about not only how we stage our work through IT and meeting virtually particularly, but the content of what we do and what our agenda looks like, and how that business is delivered. And I do think that this provides us with an opportunity, once we have been able to draw a breath in responding to the pandemic, to look creatively at not only how we carry out our business, but what our business is and should be, and to give some consideration to all of that. So, I am happy to take that recommendation forward and to ask not only the Business Committee, but the Commission to look at the important lessons that emerge from this period, and how we can think about our agenda for the future in a way that reflects somewhat on the experiences that we've had over the past weeks and months.
4. A wnaiff y Comisiwn roi arweiniad i Aelodau ar ailagor swyddfeydd etholaethol yn ddiogel? OQ55371
4. Will the Commission provide guidance to Members on the safe reopening of constituency offices? OQ55371
Mae dyletswydd ar yr Aelodau unigol i gadw staff ac ymwelwyr yn ddiogel yn eu swyddfeydd etholaethol a rhanbarthol, a nhw sy'n gyfrifol am benderfynu a ydynt wedi cymryd y camau priodol. Mae'r Comisiwn yn paratoi y dogfennau i ategu cyngor Llywodraeth Cymru mewn ffordd sydd wedi'i chynllunio i gynorthwyo'r Aelodau i gyflawni eu dyletswyddau fel cyflogwyr ac fel rheolwyr safle.
Individual Members are duty bound to keep employers and visitors safe in their constituency and regional offices, and they are responsible for deciding whether they have taken appropriate measures. The Commission is producing documents to supplement the Welsh Government's advice in a way that is designed to support Members to deliver their responsibilities as employers and controllers of premises.
Diolch, Llywydd. I will not be the only AM who feels that our constituents now wish to see our offices opened, so that advice surgeries can take place in person. Now, according to the 'Keep Wales safe at work' guidance issued by the Welsh Government, it states:
'All risks should be assessed, with meaningful discussion with staff'.
To date, however, I have only been asked to undertake a very simple and vague questionnaire from the Commission. So, is the Commission planning to undertake a risk assessment, guidance and advice to us as Members for a safe return, and for this to be soon? From what budget will the cost of safety precautions and social distancing measures be met? And why is it taking so long for any clear guidance to be issued by the Commission, especially when the Welsh Government has asked all employers and all other businesses to communicate with clarity and consistency? I believe that we, as Members, need that guidance. As regards the estate, particularly in Cardiff Bay, it does appear that you are taking all appropriate measures there, but yet, in our constituency offices, it does feel very much like we are on our own in this, and I don't find that acceptable as a Member. I want to be very dutiful to my staff in the first place, and my constituents as well. Thank you.
Diolch, Llywydd. Nid fi fydd yr unig un sy'n teimlo bod ein hetholwyr nawr eisiau gweld ein swyddfeydd yn agor, fel y gall cymorthfeydd cynghori ddigwydd wyneb yn wyneb. Nawr, mae canllawiau 'Diogelu Cymru yn y gwaith' a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru, yn nodi:
'Dylai pob risg gael ei hasesu, gan gynnal trafodaethau ystyrlon â staff'.
Hyd yn hyn, fodd bynnag, gofynnwyd imi gwblhau holiadur syml ac aneglur iawn gan y Comisiwn a dyna'r cwbl. Felly, a yw'r Comisiwn yn bwriadu cynnal asesiad risg, a rhoi canllawiau a chyngor i ni fel Aelodau ar gyfer dychwelyd yn ddiogel, ac a fydd hyn yn fuan? O ba gyllideb y bydd cost rhagofalon diogelwch a mesurau cadw pellter cymdeithasol yn cael eu talu? A pham y mae'n cymryd cymaint o amser i unrhyw ganllawiau clir gael eu cyhoeddi gan y Comisiwn, yn enwedig gan fod Llywodraeth Cymru wedi gofyn i bob cyflogwr a phob busnes arall gyfathrebu ag eglurder a chysondeb? Credaf fod angen y cyfarwyddyd hwnnw arnom ni, fel Aelodau. O ran yr ystâd, yn enwedig ym Mae Caerdydd, mae'n ymddangos eich bod yn cymryd pob mesur priodol yno, ond eto, yn ein swyddfeydd etholaethol, mae'n teimlo fel ein bod ar ein pennau ein hunain yn hyn o beth, ac nid wyf yn gweld hynny'n dderbyniol fel Aelod. Rwyf eisiau bod yn ofalus iawn o'm staff yn y lle cyntaf, a'm hetholwyr hefyd. Diolch.
As I said, constituency offices and regional offices are the responsibility of the elected Member, and the elected Member, of course, is responsible for their own staff issues as well. We will provide the guidance that's required and requested, but it is a matter for individual Members to decide when it is appropriate and safe to undertake any work that they wish to do from their offices. We are all, of course, under the general guidance of working from home if it is possible to do so, and the very vast majority of all our staff, both as individual Members and as Commission staff, have been able to effectively work from home to date. But if Members feel that more guidance is required to Members on reopening, even if they believe that that needs to be available to Members on a case-by-case basis, then, please, Members, contact the Commission and we'll provide that guidance in individual cases. But, I repeat that the conduct and the workplace of the regional and constituency office is a matter for individual Members. Also, in terms of the answer on costs, of course, some elements will fall to the Commission and its budget, but very many aspects of these costs that any Member may wish to claim for will be part of the responsibility of the remuneration board.
Fel y dywedais, yr Aelod etholedig sy'n gyfrifol am swyddfeydd etholaethol a swyddfeydd rhanbarthol, ac mae'r Aelodau etholedig, wrth gwrs, yn gyfrifol am faterion staff eu hunain hefyd. Byddwn yn darparu'r canllawiau sy'n ofynnol ac y gofynnir amdanynt, ond mater i Aelodau unigol yw penderfynu pryd y mae'n briodol ac yn ddiogel i wneud unrhyw waith y maen nhw'n dymuno'i wneud o'u swyddfeydd. Rydym ni i gyd, wrth gwrs, yn dilyn canllawiau cyffredinol gweithio o gartref os yw'n bosibl gwneud hynny, ac mae'r mwyafrif helaeth iawn o'n holl staff, fel Aelodau unigol ac fel staff y Comisiwn, wedi gallu gweithio'n effeithiol o gartref hyd yma. Ond os yw'r Aelodau'n teimlo bod angen mwy o arweiniad i'r Aelodau ynghylch ailagor, hyd yn oed os ydynt yn credu bod angen i hynny fod ar gael i'r Aelodau fesul sefyllfa unigol, yna, os gwelwch yn dda, Aelodau, cysylltwch â'r Comisiwn a byddwn yn darparu'r arweiniad hwnnw ar gyfer sefyllfaoedd unigol. Ond, dywedaf eto mai mater i Aelodau unigol yw rheolaeth a gweithle'r Swyddfa ranbarthol ac etholaethol. Hefyd, o ran yr ateb ar gostau, wrth gwrs, bydd rhai elfennau'n dod o dan y Comisiwn a'i gyllideb, ond bydd llawer iawn o agweddau ar y costau hyn y bydd unrhyw Aelod yn dymuno eu hawlio yn rhan o gyfrifoldeb y bwrdd taliadau.
5. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am ei allu i ailagor ystâd Senedd Cymru? OQ55378
5. Will the Commission make a statement on its ability to reopen the Welsh Parliament estate? OQ55378
Wrth gynllunio i ailagor yr ystâd, yn unol â'r camau i lacio rheolau'r cyfyngiadau symud, mae'r Comisiwn wedi cynnal asesiad risg cynhwysfawr, ac mae'n dilyn canllawiau Llywodraeth Cymru i gyflogwyr er mwyn rhoi trefniadau diogelwch ar waith. Ar 29 Mehefin, cytunodd y Pwyllgor Busnes y bydd y Senedd yn treialu Cyfarfodydd Llawn hybrid ar 8 a 15 Gorffennaf. O dan y model hwn, sy'n cadw at y rheolau ar gyfer cadw pellter cymdeithasol o 2 fetr, gall hyd at 20 o Aelodau gymryd rhan o'r Siambr, tra bod gweddill yr Aelodau yn cymryd rhan o bell.
In planning to reopen the estate in line with the easing of the lockdown rules, the Commission has undertaken comprehensive risk assessment and is following Welsh Government guidance for employers in order to implement safe arrangements. On 29 June, the Business Committee agreed that the Senedd will trial hybrid Plenary meetings on 8 and 15 July. Under this model, which maintains the 2m social distancing rules, up to 20 Members can participate from the Siambr while other Members participate virtually.
Thank you, Presiding Officer, for that answer. I, too, would like to put on record my thanks to the Commission staff and everyone who has obviously helped us, as Members, over the course of the last 12 weeks or more. But, I do think that it's a matter of urgency now that the Assembly parliamentary estate is reopened—in safe conditions, I might add—and I was pleased to hear that modelling work has gone on to that effect.
Can you confirm when the Commission will move from its current planning, of only 10 per cent of staff or Members returning to the estate, to a more normal figure—like we have in the education system—of 30 per cent, as I believe that is the Public Health Wales figure that can be used as a benchmark for return to work? And, if it does prove impossible to adapt some of the parliamentary estate, is the Commission actively looking, a bit like the Dublin Parliament has, at locating other facilities where greater engagement of Members can be achieved in a physical presence?
Diolch, Llywydd, am yr ateb yna. Hoffwn innau hefyd ddiolch ar goedd i staff y Comisiwn a phawb sydd yn amlwg wedi ein helpu ni, fel Aelodau, yn ystod y 12 wythnos diwethaf neu fwy. Ond, rwy'n credu ei bod yn fater o frys nawr bod ystâd Seneddol y Cynulliad yn cael ei hailagor—mewn amodau diogel byddwn yn ychwanegu—ac roeddwn yn falch o glywed bod y gwaith modelu wedi mynd rhagddo i'r perwyl hwnnw.
A allwch chi gadarnhau pryd y bydd y Comisiwn yn symud o'i gynllunio presennol, lle mai dim ond 10 y cant o'r staff neu'r Aelodau sy'n dychwelyd i'r ystâd, i ffigur mwy arferol—fel sydd gennym ni yn y system addysg—sef 30 y cant, gan fy mod yn credu mai dyna ffigur y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dweud y gellir ei ddefnyddio fel meincnod ar gyfer dychwelyd i'r gwaith? Ac, os yw'n profi'n amhosibl i addasu rhywfaint o'r ystâd Seneddol, a yw'r Comisiwn yn ystyried, fel y mae Senedd Dulyn wedi gwneud i raddau, troi at gyfleusterau eraill lle mae modd i Aelodau gyfarfod yn y cnawd?
Well, as I said in my previous answer to Janet Finch-Sanders, the general guidance is that people should work from home where they are able to do so. The very vast majority of Commission staff and elected Members' staff have been able to work from home effectively and continue to do so. We work as a Commission in tandem with the general guidance of the Welsh Government at this point. Therefore, with that guidance still in place, then the vast majority of our staff will continue to work from home until that is done.
But, we are, as I said, planning for the return of staff for the purposes of next week's hybrid Plenary. Then, we can accommodate up to 10 per cent of staff and Members to put that into operation. That decision on 10 per cent was taken by the Commission in its last meeting. As we've done all along, we will review the experiences that we have from week to week, and adjust as we go along.
In terms of the issue that we are currently bound by the 2m distancing legislation in Wales and therefore in our Chamber, we cannot accommodate more than a third of our Members—up to 20 Members—in the Chamber at any one point in time. We will learn from the experiences of the next few weeks as to how the hybrid Chamber and Zoom meetings work, and then we will reflect on those to see how we develop our work for the autumn term.
As it's dawning on all of us, we may well be subject to COVID regulations for the medium term. Therefore, in addition to short-term adjustments that we've done over the past few weeks, as both a Business Committee and as a Commission, we have to plan for a medium-term solution, and we will look at all ways of working into the future to ensure that the most effective way of undertaking our work is done on behalf of the people of Wales.
Wel, fel y dywedais yn fy ateb blaenorol i Janet Finch-Sanders, y canllawiau cyffredinol yw y dylai pobl weithio o gartref lle gallant wneud hynny. Mae mwyafrif helaeth staff y Comisiwn a staff yr aelodau etholedig wedi gallu gweithio gartref yn effeithiol ac maen nhw'n parhau i wneud hynny. Rydym yn gweithio fel Comisiwn un unol â chanllawiau cyffredinol Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Felly, gan fod y canllawiau hynny yn dal ar gael, yna bydd y mwyafrif llethol o'n staff yn dal i weithio gartref nes gwneir hynny.
Ond, fel y dywedais, rydym yn cynllunio ar gyfer dychweliad staff at ddibenion cyfarfod llawn hybrid yr wythnos nesaf. Wedyn, gallwn gynnig lle i hyd at 10 y cant o'r staff a'r Aelodau er mwyn rhoi hynny ar waith. Cafodd y penderfyniad hwnnw o 10 y cant ei wneud gan y Comisiwn yn ei gyfarfod diwethaf. Fel yr ydym ni wedi gwneud ar hyd yr amser, byddwn yn adolygu'r profiadau a gawn o wythnos i wythnos, ac yn addasu wrth inni fynd yn ein blaenau.
O ran y mater sy'n ein rhwymo ar hyn o bryd o ganlyniad i'r ddeddfwriaeth ymbellhau 2m yng Nghymru ac felly yn ein Siambr, ni allwn ni ddarparu ar gyfer mwy na thraean o'n haelodau—hyd at 20 o aelodau—yn y Siambr ar unrhyw un adeg. Byddwn yn dysgu o brofiadau'r wythnosau nesaf ynghylch sut y mae'r cyfarfodydd Siambr a Zoom hybrid yn gweithio, ac yna byddwn yn myfyrio ar y rheini i weld sut y byddwn yn datblygu ein gwaith ar gyfer tymor yr hydref.
Fel y daw'n amlwg i bob un ohonom ni, mae'n ddigon posibl y byddwn yn rhwym wrth reoliadau COVID dros y tymor canolig. Felly, yn ogystal â'r addasiadau tymor byr yr ydym wedi'u gwneud dros yr wythnosau diwethaf, fel Pwyllgor Busnes ac fel Comisiwn, mae'n rhaid inni gynllunio ar gyfer ateb tymor canolig, a byddwn yn edrych ar bob ffordd o weithio yn y dyfodol i sicrhau ein bod yn gweithio mor effeithiol ag y gallwn ni ar ran pobl Cymru.
Question 6 is Huw Irranca-Davies, but I am aware that he's having some technical problems. I just wonder whether IT have managed to sort that out for him. No, it doesn't look like it, so—
Cwestiwn 6 yw Huw Irranca-Davies, ond rwy'n ymwybodol ei fod yn cael problemau technegol. Tybed a yw y criw Technoleg Gwybodaeth wedi llwyddo i ddatrys hynny iddo. Na, nid yw'n edrych felly, felly—
Dirprwy Lywydd, he makes the case for us that Zoom meetings can be very, very effective, but when the technology lets us down then we're all let down by it.
Dirprwy Lywydd, mae'n dangos i ni fod cyfarfodydd Zoom yn gallu bod yn effeithiol iawn, iawn, ond pan fydd y dechnoleg yn ein siomi yna mae'n ein siomi ni i gyd.
Yes, I think so. So, I think we can transfer that, perhaps, for a written answer to Huw Irranca-Davies. I can't see that he's managed to jump back in. No, okay, so we'll move on. Thank you very much.
Ydy, rwy'n credu hynny. Felly, credaf y gallwn ni drosglwyddo hynny, efallai, i gael ateb ysgrifenedig i Huw Irranca-Davies. Ni allaf weld ei fod wedi llwyddo i ymuno eto. Na, iawn, felly fe symudwn ni ymlaen. Diolch yn fawr iawn.
Item 7 is the topical question, and it's to be answered by the Minister for Economy, Transport and North Wales. Jack Sargeant.
Eitem 7 yw'r cwestiwn amserol, a Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru sydd i'w ateb. Jack Sargeant.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y trafodaethau a gafwyd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn dilyn y cyhoeddiad am golli swyddi yn Airbus? TQ465
1. Will the Minister make a statement on discussions held between the Welsh and UK governments following the announcement of job losses at Airbus? TQ465
Thank you. Minister. Is the Minister there? It doesn't appear that the Minister is either picking this up—. So, we seem to be having quite a lot of problems with the technology this afternoon. I wonder whether we could postpone this and we'll sort out why the Minister is not able to communicate with us. So, if we could then go on to the next item on our agenda, which, again, I see—. I'm wondering whether there is a fault. Shall we have a five minute technical break just while we sort this out? So, we'll have five minutes and we'll reconvene in five minutes. Can you just wait so that broadcasting can switch everybody off and then we'll come back?
Diolch. Gweinidog. A yw'r Gweinidog yna? Nid yw'n ymddangos bod y Gweinidog yn clywed hyn—. Felly, mae'n ymddangos ein bod yn cael cryn dipyn o broblemau gyda'r dechnoleg y prynhawn yma. Tybed a allem ni ohirio hyn a byddwn yn datrys pam nad yw'r Gweinidog yn gallu cyfathrebu â ni. Felly, pe gallem ni felly fynd ymlaen at yr eitem nesaf ar ein hagenda, sydd, unwaith eto, fel y gwelaf—. Tybed a oes nam. A gawn ni seibiant technegol pum munud dim ond er mwyn inni ddatrys hyn? Felly, fe gymerwn ni bum munud a byddwn yn ailymgynnull ymhen pum munud. A oes modd i chi aros fel y gall y tîm darlledu ddiffodd pawb ac yna fe wnawn ni ailymgynnull?
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:22.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:23, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 15:22.
The Senedd reconvened at 15:23, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
It appears now that we're back on, broadcasting. So, Jack Sargeant's topical question was asked, Minister, and you're aware of it, so could you answer it and then we'll go back to Jack for his supplementary?
Mae'n ymddangos nawr ein bod ni'n ôl yn darlledu. Felly, gofynnwyd cwestiwn amserol Jack Sargeant, Gweinidog, ac rydych chi'n ymwybodol ohono, felly allech chi ei ateb ac wedyn dychwelwn at Jack am ei gwestiwn atodol?
Thank you, Deputy Presiding Officer. Last night's news is clearly devastating for all of the workers at Airbus in Broughton, their families, and the local communities surrounding the plant. Throughout the pandemic, we've called on the UK Government to work with us on a support package and to provide a clear route map to a recovery for the aerospace sector.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae newyddion neithiwr yn amlwg yn drychinebus i'r holl weithwyr yn Airbus ym Mrychdyn, eu teuluoedd, a'r cymunedau lleol sy'n amgylchynu'r gwaith. Drwy gydol y pandemig, rydym ni wedi galw ar Lywodraeth y DU i weithio gyda ni ar becyn cymorth ac i ddarparu trywydd clir i adferiad ar gyfer y sector awyrofod.
Thank you for that answer, Minister. I spoke earlier about the need for an aerospace bailout from the UK Conservative Government. That, unfortunately, is in their hands, and they must decide whether they act and support our communities or let us down once again. There are measures, however, that this Welsh Labour Government can take to continue to support the industry.
Minister, you'll be aware that employees at Airbus and their families will be extremely worried and wondering where to turn. We need a Welsh Government supporting and working with them and their unions immediately. Minister, can I ask you what your plans are for Airbus, for the supply chain, and for the wider local economy, and also what the UK Government must do to support our communities in north-east Wales?
Diolch ichi am yr ateb yna, Gweinidog. Siaradais yn gynharach am yr angen i Lywodraeth Geidwadol y Deyrnas Unedig gynnig achubiaeth i'r sector awyrofod. Mae hynny, yn anffodus, yn eu dwylo nhw, a rhaid iddyn nhw benderfynu a ydyn nhw yn gweithredu ac yn cefnogi ein cymunedau ynteu'n ein siomi unwaith eto. Mae yna fesurau, fodd bynnag, y gall y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru eu cymryd i barhau i gefnogi'r diwydiant.
Gweinidog, byddwch yn ymwybodol y bydd gweithwyr Airbus a'u teuluoedd yn bryderus iawn ac yn meddwl tybed ble i droi. Mae arnom ni angen Llywodraeth Cymru sy'n eu cefnogi nhw ac yn gweithio gyda nhw a'u hundebau ar unwaith. Gweinidog, a gaf i ofyn ichi beth yw eich cynlluniau ar gyfer Airbus, ar gyfer y gadwyn gyflenwi, ac ar gyfer yr economi leol yn ehangach, a hefyd yr hyn y mae'n rhaid i Lywodraeth y DU ei wneud i gefnogi ein cymunedau yn y gogledd-ddwyrain?
Can I thank Jack Sargeant for his supplementary question and say that we are determined to work with Governments in Westminster and in Flintshire, and across the region, to ensure that we get the best possible prospects for those people who are affected by today's announcement? Of course, we would wish to minimise the numbers that have been announced, and we will seek support from the UK Government in striving to achieve that.
As you'll be aware, Jack, we've invested millions upon millions of pounds in the Advanced Manufacturing Research Centre to ensure that we capture the Wing of Tomorrow programme, and that remains our long-term strategic aim to ensure that the future of wing making is secured for Broughton.
In the very short term, in order to create a bridge to the point where Airbus in Broughton has that strong future prospect—[Inaudible.]—has to be given by UK Government to supporting those workers with a prolonged furlough scheme so that, if at all possible, a shorter working week can be implemented at the site.
Now, in addition to this, recognising that aviation is a reserved matter, the UK Government should look very closely at recommendations made by the Aerospace Wales Forum and Airbus, and others, including the potential for an air scrappage scheme, which could stimulate activity within the aerospace sector. And also, the need to recognise that additional research and development funding is required for the sector.
Now, we are offering up a unique opportunity, with the advanced research and technology centre that is planned for the Deeside area. That gives the UK Government an opportunity, through the Ministry of Defence, to invest in the site, in that particular facility, and to ensure that we can capture and hold on to the best skilled people, possibly, within the sector.
A gaf i ddiolch i Jack Sargeant am ei gwestiwn atodol a dweud ein bod yn benderfynol o weithio gyda llywodraethau yn San Steffan ac yn Sir y Fflint, ac ar draws y rhanbarth, i sicrhau ein bod yn cael y rhagolygon gorau posib i'r bobl hynny y bydd cyhoeddiad heddiw yn effeithio arnyn nhw? Wrth gwrs, byddem yn dymuno lleihau'r niferoedd sydd wedi cael eu cyhoeddi, a byddwn yn ceisio cefnogaeth gan Lywodraeth y DU wrth ymdrechu i gyflawni hynny.
Fel y gwyddoch chi, Jack, rydym ni wedi buddsoddi miliynau ar filiynau o bunnau yn y Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch er mwyn sicrhau ein bod yn cyflawni rhaglen Adain Yfory, a dyna yw ein nod strategol hirdymor o hyd i sicrhau dyfodol y broses o wneud adenydd ym Mrychdyn.
Yn y tymor byr iawn, er mwyn creu pont i'r cyfnod lle mae gan Airbus ym Mrychdyn y dyfodol cadarn hwnnw—[Anhyglyw.]—yn gorfod cael ei roi gan Lywodraeth y DU i gefnogi'r gweithwyr hynny gyda chynllun ffyrlo hirfaith er mwyn gallu gweithredu, os yw hi'n bosib o gwbl, wythnos waith fyrrach ar y safle.
Nawr, yn ogystal â hyn, gan gydnabod bod hedfan yn fater a gadwyd yn ôl, dylai Llywodraeth y DU edrych yn agos iawn ar argymhellion a wnaed gan Fforwm Awyrofod Cymru ac Airbus, ac eraill, gan gynnwys y posibilrwydd ar gyfer cynllun sgrapio awyrennau, a allai ysgogi gweithgarwch o fewn y sector awyrofod. A hefyd, yr angen i gydnabod y ffaith bod angen cyllid ychwanegol ar gyfer ymchwil a datblygu ar gyfer y sector.
Nawr, rydym ni'n cynnig cyfle unigryw, gyda'r ganolfan ymchwil a thechnoleg uwch sydd ar y gweill ar gyfer ardal Glannau Dyfrdwy. Mae hynny'n rhoi cyfle i Lywodraeth y DU, drwy'r Weinyddiaeth Amddiffyn, fuddsoddi yn y safle, yn y cyfleuster penodol hwnnw, a sicrhau y gallwn ni ddenu a chadw'r bobl sydd â'r sgiliau gorau, o bosib, yn y sector.
Thank you. Mark Isherwood.
Diolch. Mark Isherwood.
I'll just unmute. Thank you. Yes, this is dreadful, dreadful news for north-east Wales and the wider region and economy. I attended a briefing last evening with Airbus, alongside north-east Wales Conservative MPs, who explained that they're facing the most serious global crisis in the history of our industry and that the more formalised announcements on where the job losses will fall will come tomorrow. I hope that you'll tell us what plans you have in place—I'm sure you have—for tomorrow to be ready to respond, once the gaps are filled in, and, obviously, building on the assurance that this will be focused on voluntary rather than compulsory redundancies.
We heard from Airbus that they are talking to the Department for Business, Energy and Industrial Strategy, and have been for some time, as well as yourselves, asking, in particular, for support for a shorter working week. I'd welcome your understanding of the position on that, at present, and what the Welsh Government's view might be.
Simon Hart, the Secretary of State, has said that there's been £10 billion' worth so far of UK investment in the aviation industry and that they'll keep doing that because they want it to survive. Again, I'd be interested to know what engagement you have, or will be having with your colleagues in BEIS regarding those comments.
And finally, if you could just mention the apprenticeship scheme. I know that Airbus has acknowledged positively the support that Welsh Government is providing for the apprenticeship scheme and that it's moving to staggered start dates and reduced class sizes. But, what could the Welsh Government do to support extended schemes in the future to enable new-start entrants to be hopefully there for recovery in the future?
Fe wna i droi fy meicroffon ymlaen. Diolch. Ydy, mae hyn yn newyddion hollol ofnadwy i'r gogledd-ddwyrain a'r rhanbarth a'r economi ehangach. Bûm mewn sesiwn friffio neithiwr gydag Airbus, ynghyd ag Aelodau Seneddol Ceidwadol y gogledd-ddwyrain, a eglurodd eu bod yn wynebu'r argyfwng byd-eang mwyaf difrifol yn hanes ein diwydiant ac y bydd cyhoeddiadau mwy ffurfiol yfory ynghylch ble collir y swyddi. Gobeithio y byddwch yn dweud wrthym ni pa gynlluniau sydd gennych ar waith—rwy'n siŵr bod gennych chi rai—ar gyfer yfory i fod yn barod i ymateb, unwaith y bydd y bylchau wedi'u cwblhau, ac, yn amlwg, adeiladu ar y sicrwydd y bydd hyn yn canolbwyntio ar ddiswyddiadau gwirfoddol yn hytrach na diswyddiadau gorfodol.
Clywsom gan Airbus eu bod yn siarad â'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, ac y buont yn gwneud hynny ers cryn amser, ac â chithau hefyd, yn gofyn yn benodol am gefnogaeth i wythnos waith fyrrach. Byddwn yn croesawu eich dealltwriaeth o'r sefyllfa yn hynny o beth, ar hyn o bryd, a beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru.
Mae Simon Hart, yr Ysgrifennydd Gwladol, wedi dweud bod y DU wedi buddsoddi gwerth £10 biliwn hyd yn hyn yn y diwydiant hedfan ac y byddan nhw'n parhau i wneud hynny oherwydd eu bod nhw eisiau iddo oroesi. Unwaith eto, byddai o ddiddordeb imi gael gwybod pa drafodaethau yr ydych chi'n eu cael, neu yr ydych chi wedi eu cael, gyda'ch cydweithwyr yn y Yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ynghylch y sylwadau hynny.
Ac yn olaf, pe gallech chi sôn am y cynllun prentisiaeth. Rwy'n gwybod fod Airbus wedi cydnabod yn gadarnhaol y gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei darparu ar gyfer y cynllun prentisiaeth ac y bydd yn cyflwyno dyddiadau dechrau cyfnodol ac yn lleihau maint dosbarthiadau. Ond, beth allai Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi cynlluniau estynedig yn y dyfodol i alluogi newydd-ddyfodiaid i fod yno, gobeithio, ar gyfer adferiad yn y dyfodol?
Can I thank Mark Isherwood for a number of constructive questions? And can I assure him, first of all, that I've been in very regular dialogue with Ministers within BEIS and the Wales Office? Indeed, weekly conversations have taken place during the course of the pandemic. I hope that they will continue once we're through this as well.
We haven't had the same degree of engagement with UK Treasury, and, of course, it's Treasury that will make the ultimate decision over whether to support Airbus workers with the financial support required to introduce a shorter working week. It is something that I've spoken with Ministers in BEIS and the Wales Office about, and I believe that we have unanimous support across Welsh Government and those departments in the UK Government for such an intervention. But it will require UK Treasury decisions to be made in a positive way, and I understand that they're considering this proposal at this present moment in time.
In addition, there are actions that the Welsh Government will be taking forward in the immediate future and in the short and longer and, indeed, medium term, including the creation of a rapid regional response team. That's up and running now. It will be operating on a cross-border basis as well. We'll be liaising with stakeholders right across north Wales and north-West England, recognising there is a huge issue concerning manufacturing on both sides of the border, not just aerospace, but other key sectors.
We'll also be hosting a summit, which will give many of the businesses within the supply chain an opportunity to determine what other prospects there are with other original equipment manufacturers within the aerospace industry. And, of course, we stand ready to support supply chain companies through the economic resilience fund.
Consultation on the specific number of jobs that will be announced at Broughton will take some time, as I'm sure you recognise, and we'll be working throughout that period with the company in making sure that anybody who finds themselves redundant following the consultation has support there through Working Wales to get training or further employment opportunities. As I've already said, the potential for an advanced technology and research centre will further attract investment into the Deeside area, and that is a vitally important facility.
Now, in terms of the apprenticeship provision at Airbus, we are proud to have supported thousands upon thousands of apprentices at Airbus. They are amongst the very best apprentices anywhere in the UK. It is a stellar scheme, and we are very proud of it, and we are pleased that we are able to be funding, right now, in these difficult times, completion of year 3 apprentices, and we are finding a model of supporting financially new starts. Mark Isherwood, I'm sure you're aware of our continuing target of creating 100,000 high-quality all-age apprenticeships. That will continue, in spite of coronavirus. We expect to meet that target, and we will do all we can to ensure that the maximum numbers can be delivered through Airbus.
A gaf i ddiolch i Mark Isherwood am nifer o gwestiynau adeiladol? Ac a gaf i ei sicrhau, yn gyntaf oll, y bûm yn trafod yn rheolaidd iawn gyda Gweinidogion Yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol a Swyddfa Cymru? Yn wir, rydym ni wedi bod yn trafod yn wythnosol yn ystod y pandemig. Gobeithio y byddant yn parhau unwaith y byddwn drwy hyn hefyd.
Nid ydym wedi cael yr un graddau o ymgysylltu â Thrysorlys y DU, ac, wrth gwrs, y Trysorlys fydd yn gwneud y penderfyniad terfynol ynghylch a ddylid cefnogi gweithwyr Airbus gyda'r cymorth ariannol sydd ei angen i gyflwyno wythnos waith fyrrach. Mae'n rhywbeth yr wyf wedi ei drafod gyda Gweinidogion Yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol a Swyddfa Cymru, a chredaf fod gennym ni gefnogaeth unfrydol ar draws Llywodraeth Cymru a'r adrannau hynny yn Llywodraeth y DU am ymyriad o'r fath. Ond bydd yn rhaid i benderfyniadau Trysorlys y DU gael eu gwneud mewn ffordd gadarnhaol, ac rwy'n deall eu bod yn ystyried y cynnig hwn ar hyn o bryd.
Hefyd, bydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu yn y dyfodol agos ac yn y tymor byr, y tymor hwy ac, yn wir, y tymor canolig, gan gynnwys creu tîm ymateb cyflym rhanbarthol. Mae hynny ar waith nawr. Bydd yn gweithredu ar draws y ffin hefyd. Byddwn yn cysylltu â rhanddeiliaid ledled gogledd Cymru a gogledd-orllewin Lloegr, gan gydnabod bod problem enfawr o ran gweithgynhyrchu ar ddwy ochr y ffin, nid yn unig o ran awyrofod, ond sectorau allweddol eraill.
Byddwn hefyd yn cynnal uwchgynhadledd, a fydd yn rhoi cyfle i lawer o'r busnesau yn y gadwyn gyflenwi weld pa ragolygon eraill sydd yna gyda gweithgynhyrchwyr offer gwreiddiol eraill o fewn y diwydiant awyrofod. Ac, wrth gwrs, rydym yn barod i gefnogi cwmnïau cadwyni cyflenwi drwy'r gronfa cadernid economaidd.
Bydd ymgynghori ar y nifer penodol o swyddi a fydd yn cael eu cyhoeddi ym Mrychdyn yn cymryd peth amser, fel yr ydych yn cydnabod, rwy'n siŵr, a byddwn yn gweithio drwy gydol y cyfnod hwnnw gyda'r cwmni i wneud yn siŵr bod unrhyw un sy'n cael ei ddiswyddo yn dilyn yr ymgynghoriad yn cael cymorth drwy Cymru'n Gweithio i gael hyfforddiant neu gyfleoedd cyflogaeth pellach. Fel yr wyf wedi'i ddweud eisoes, bydd y posibiliadau ar gyfer canolfan technoleg ac ymchwil uwch yn denu buddsoddiad pellach i ardal Glannau Dyfrdwy, ac mae hwnnw'n gyfleuster hanfodol bwysig.
Nawr, o ran y ddarpariaeth brentisiaethau yn Airbus, rydym yn falch o fod wedi cefnogi miloedd ar filoedd o brentisiaid yn Airbus. Maen nhw ymysg y prentisiaid gorau mewn unrhyw le yn y DU. Mae'n gynllun o'r radd flaenaf, ac rydym yn falch iawn ohono, ac rydym yn hapus ein bod yn gallu cyllido, ar hyn o bryd, yn y cyfnod anodd hwn, y rheini sydd yn eu trydedd flwyddyn i gwblhau eu prentisiaethau, ac rydym yn dod o hyd i fodel i roi cefnogaeth ariannol i'r rhai sy'n cychwyn o'r newydd. Mark Isherwood, rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o'n targed parhaus o greu 100,000 o brentisiaethau o ansawdd uchel i bob oed. Bydd hynny'n parhau, er gwaethaf y coronafeirws. Rydym yn disgwyl cyrraedd y targed hwnnw, a gwnawn bopeth a allwn ni i sicrhau y gellir darparu'r nifer mwyaf posib drwy Airbus.
Thank you, Minister, for your responses so far. It certainly is gut-wrenching news, and I very much align myself to the comments you made around looking at the four-day week and extending the furlough, and, certainly, the importance of the apprenticeship provision at Airbus. It's renowned and highly coveted across north Wales, and we really need to do everything we can to try and retain as much of those opportunities as possible.
Could you tell us a little bit more about what work you're looking at in relation to developing alternative works at the site? Clearly, there's reference in your statement issued earlier about maintenance, repair and overhaul work potentially being located on the site. You touched on research and innovation; I'm particularly keen to see, maybe, innovation around more environmentally friendly aspects of potential within that kind of technology and industry. It's certainly somewhere where we need to be pushing the sector. So, I'd like to hear about what your proposals are in terms of maybe trying to start to pursue some of those areas.
Also, of course, we have to remember—and I know you are aware of this, and you've already acknowledged this—that there's a big, big supply chain and a plethora of local businesses that are very dependent on the site at Broughton. So, could you tell us a little bit more about how you intend to engage with and support the wider supply chain that will be affected by these proposed redundancies?
And you'll be aware, I'm sure, that Plaid Cymru published last week our proposals for an economic renewal plan, which includes proposals such as a reskill Wales package, an employment guarantee scheme for young people, which clearly is part of a wider approach to the post-COVID development we'd like to see. I'm wondering whether you'd be willing to certainly look at and consider some of those as potential interventions from Government.
Finally, we're talking about, mostly, economic impacts and the impact on businesses and employment, but there will clearly be an emotional, well-being impact, and an impact on people's mental health, people who have already been furloughed for many months now facing the prospect, of course, of not potentially having a job to go back to. So, can you assure us that not only will the support be there in relation to business advice and support around finding jobs and reskilling, but also the support that people might need in terms of their emotional and mental health and well-being?
Diolch, Gweinidog, am eich atebion hyd yn hyn. Mae'n sicr yn newyddion torcalonus, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r sylwadau a wnaethoch chi ynghylch edrych ar yr wythnos bedwar diwrnod ac ymestyn y cynllun ffyrlo, ac, yn sicr, pwysigrwydd y ddarpariaeth brentisiaethau yn Airbus. Mae'n enwog ac yn nodedig iawn ar draws y gogledd, ac mae gwir angen i ni wneud popeth o fewn ein gallu i geisio cadw cymaint o'r cyfleoedd hynny â phosib.
Allwch chi ddweud ychydig bach mwy wrthym ni am y gwaith yr ydych yn edrych arno o ran datblygu gwaith arall ar y safle? Yn amlwg, mae cyfeiriad yn eich datganiad a gyhoeddwyd yn gynharach ynglŷn â gwaith cynnal a chadw, atgyweirio ac archwilio a allai gael ei leoli ar y safle. Fe wnaethoch chi gyfeirio at ymchwil ac arloesi; rwy'n arbennig o awyddus i weld, efallai, arloesi o ran posibiliadau ac agweddau mwy ecogyfeillgar yn y math hwnnw o dechnoleg a diwydiant. Mae'n sicr yn faes lle mae angen i ni fod yn gwthio'r sector iddo. Felly, hoffwn glywed beth yw eich cynigion o ran ceisio dechrau mynd ar drywydd rhai o'r meysydd hynny efallai.
Hefyd, wrth gwrs, mae'n rhaid inni gofio—ac rwy'n gwybod eich bod yn ymwybodol o hyn, ac rydych chi eisoes wedi cydnabod hyn—fod cadwyn gyflenwi fawr iawn a llu o fusnesau lleol sy'n ddibynnol iawn ar y safle ym Mrychdyn. Felly, a allech chi ddweud ychydig yn rhagor wrthym ni ynghylch sut yr ydych yn bwriadu ymgysylltu â'r gadwyn gyflenwi ehangach y bydd y diswyddiadau arfaethedig hyn yn effeithio arni a'i chefnogi?
A byddwch yn ymwybodol, rwy'n siŵr, fod Plaid Cymru wedi cyhoeddi yr wythnos diwethaf ein cynigion ar gyfer cynllun adnewyddu economaidd, sy'n cynnwys cynigion megis pecyn ailsgilio Cymru, cynllun gwarant cyflogaeth i bobl ifanc, sy'n amlwg yn rhan o agwedd ehangach at y datblygiadau yr hoffem eu gweld ar ôl COVID. Tybed a fyddech chi'n fodlon edrych ar, ac ystyried rhai o'r rhain fel ymyriadau posib gan y Llywodraeth.
Yn olaf, rydym yn sôn, yn bennaf, am effeithiau economaidd a'r effaith ar fusnesau a chyflogaeth, ond yn amlwg bydd effaith emosiynol a lles, ac effaith ar iechyd meddwl pobl, pobl sydd eisoes wedi bod ar ffyrlo ers misoedd lawer bellach yn wynebu'r posibilrwydd, wrth gwrs, na fydd swydd o bosib i ddychwelyd iddi. Felly, a allwch chi ein sicrhau nid yn unig y bydd cefnogaeth o ran cyngor busnes a chymorth i ddod o hyd i swyddi ac ailsgilio, ond hefyd y rhoddir y gefnogaeth y gallai fod ei hangen ar bobl o ran eu hiechyd a'u lles emosiynol a meddyliol?
Can I thank Llyr Gruffydd for his questions and perhaps answer that last one first? Because I think it's absolutely vital we recognise the mental and emotional toll that this could place many people under. It's absolutely vital, therefore, that the support we offer is not just concerned with employment matters and skills opportunities, but also support for mental and emotional health. I have to say that the company itself has shown remarkable responsibility over many years in providing support and advice for workers who face mental health issues, and we will ensure, through the Working Wales programme, that we take care of individuals who are facing particular emotional strains right now. Working Wales was set up with the purpose of ensuring that it identifies all of the challenges, all of the barriers that individuals face when they are out of work, and that we put in place guidance, advice and support for them to overcome each and every barrier, including mental health.
Llyr, you raised a number of questions about alternatives, and it is vitally important that we look for every possibility to invest in jobs and businesses within that geographical area, recognising that it will be some time before the aerospace sector fully recovers. The Advanced Manufacturing Research Institute will provide a unique opportunity for collaboration and co-location by a number of primes that are interested in research and development around particularly electronics and electronics repair work. That will be very complementary to the aerospace presence at Broughton.
We're also looking at some other complementary sectoral activity that could be introduced within the Deeside area, and of course you'll be aware of the Heathrow logistics hub potential for the Tata Steel site. That could prove to be vitally important in providing alternative work for these incredibly skilled individuals. We believe that there are around 150 businesses within the Airbus supply chain that could be affected by the announcement overnight. We've already had discussions with them, and we've asked the Wales aerospace forum to carry out an audit of the likely impact of the announcement by Airbus overnight. As I said to Mark Isherwood, we're looking at opportunities through the forthcoming summit to introduce a number of businesses within the supply chain to other major manufacturers that they could supply goods or services to.
A gaf i ddiolch i Llyr Gruffydd am ei gwestiynau ac efallai ateb yr un olaf yna yn gyntaf? Oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n gwbl hanfodol ein bod yn cydnabod y niwed meddyliol ac emosiynol y gallai hyn ei achosi i lawer o bobl. Mae'n gwbl hanfodol, felly, nad yw'r gefnogaeth a gynigiwn ni yn ymwneud â materion cyflogaeth a chyfleoedd sgiliau yn unig, ond hefyd â chymorth ar gyfer iechyd meddyliol ac emosiynol. Rhaid imi ddweud bod y cwmni ei hun wedi dangos cyfrifoldeb rhyfeddol dros flynyddoedd lawer o ran darparu cymorth a chyngor i weithwyr sy'n wynebu problemau iechyd meddwl, a byddwn yn sicrhau, drwy'r rhaglen Cymru'n Gweithio, ein bod yn gofalu am unigolion sy'n wynebu straen emosiynol penodol ar hyn o bryd. Sefydlwyd Cymru'n Gweithio gyda'r nod o sicrhau ei bod yn adnabod yr holl heriau, yr holl rwystrau sy'n wynebu unigolion pan fyddant yn ddi-waith, a'n bod yn rhoi canllawiau, cyngor a chymorth iddyn nhw i oresgyn pob rhwystr, gan gynnwys iechyd meddwl.
Llyr, fe wnaethoch chi grybwyll nifer o gwestiynau am ddewisiadau eraill, ac mae'n hanfodol bwysig ein bod yn chwilio am bob posibilrwydd i fuddsoddi mewn swyddi a busnesau yn yr ardal ddaearyddol honno, gan gydnabod y bydd hi'n gryn amser cyn i'r sector awyrofod adfer yn llwyr. Bydd y Sefydliad Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch yn cynnig cyfle unigryw ar gyfer cydweithio a chyd-leoli gyda nifer o gwmnïau blaenllaw sydd â diddordeb mewn ymchwil a datblygu yn ymwneud yn arbennig ag electroneg a gwaith atgyweirio electroneg. Bydd hynny'n ategu'r presenoldeb awyrofod ym Mrychdyn yn fawr.
Rydym ni hefyd yn ystyried a oes yna weithgarwch ategol mewn sector arall y gellid ei gyflwyno yn ardal Glannau Dyfrdwy, ac wrth gwrs byddwch yn ymwybodol o botensial canolfan logisteg Heathrow ar gyfer safle Tata Steel. Gallai hynny fod yn hanfodol bwysig wrth ddarparu gwaith arall i'r unigolion medrus iawn hyn. Credwn fod tua 150 o fusnesau o fewn cadwyn gyflenwi Airbus y gallai'r cyhoeddiad gael effaith arnynt dros nos. Rydym ni eisoes wedi bod yn trafod gyda nhw, ac rydym ni wedi gofyn i fforwm awyrofod Cymru gynnal archwiliad o effaith debygol cyhoeddiad Airbus dros nos. Fel y dywedais wrth Mark Isherwood, rydym yn edrych ar gyfleoedd drwy'r uwchgynhadledd sydd i ddod i gyflwyno nifer o fusnesau o fewn y gadwyn gyflenwi i weithgynhyrchwyr mawr eraill y gallent gyflenwi nwyddau neu wasanaethau iddynt.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I align myself with others that have commented. I think it's clearly disappointing news and a real blow for the aviation sector in Wales, and I think thoughts are with all those staff that have been affected. Some of the key questions have been asked, but I think it is concerning that the Welsh Government wrote to Ryanair to ask the airline to postpone a flight scheduled for this Friday from Cardiff Airport. If the Welsh Government don't allow flights, and don't believe that they should take place, then there's going to be an obvious knock-on effect for the aviation industry. So, it would be helpful if the Government could set out in this context what can be done in terms of changing the public health rules, as has been done in other parts of the country, the UK, to pass on a message that we're open for business here in Wales.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cytuno ag eraill sydd wedi gwneud sylwadau. Rwy'n credu ei fod yn newyddion siomedig ac yn ergyd drom i'r sector awyrennau yng Nghymru, ac rwy'n credu ein bod yn meddwl am yr holl staff hynny yr effeithiwyd arnynt. Gofynnwyd rhai o'r cwestiynau allweddol, ond rwy'n credu ei bod hi yn peri pryder bod Llywodraeth Cymru wedi ysgrifennu at Ryanair i ofyn i'r cwmni hedfan ohirio taith a drefnwyd ar gyfer y dydd Gwener hwn o Faes Awyr Caerdydd. Os na fydd Llywodraeth Cymru yn caniatáu hediadau, a ddim yn credu y dylai awyrennau hedfan, yna bydd effaith ganlyniadol amlwg ar y diwydiant awyrennau. Felly, byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Llywodraeth nodi yn y cyd-destun hwn yr hyn y gellir ei wneud o ran newid y rheolau iechyd cyhoeddus, fel sydd wedi digwydd mewn rhannau eraill o'r wlad, y DU, i drosglwyddo neges ein bod ni'n agored i fusnes yma yng Nghymru.
Can I thank Russell George for his question and say what I said at the press conference this morning—that we look forward to ensuring that Cardiff international airport strengthens its relationship with Ryanair, resumes flights as soon as possible, as soon as it is safe to do so? But we must also recognise that the UK Government's advice remains in place regarding foreign travel, and that only essential travel should take place, and that the UK Government's quarantine measures remain in place. So, I would urge all of those individuals who have purchased tickets—and I recognise that many purchased them several months ago—to think incredibly carefully before flying on Friday, and if possible not to do so, because we still have this terrible virus that we have to deal with. If air bridges can be created, and when the Foreign and Commonwealth Office changes its advice, then we will be celebrating the fact that we will be able to deliver more flights in and out of Cardiff Airport. But those two flights we would wish to see postponed for the time being. However, we are very supportive of Cardiff Airport's efforts to attract more airlines and to develop more routes in the long term.
A gaf i ddiolch i Russell George am ei gwestiwn a dweud yr hyn a ddywedais yn y gynhadledd i'r wasg y bore yma—ein bod yn edrych ymlaen at sicrhau bod maes awyr rhyngwladol Caerdydd yn cryfhau ei berthynas â Ryanair, yn ailddechrau hediadau cyn gynted â phosib, cyn gynted ag y bydd hi'n ddiogel gwneud hynny? Ond mae'n rhaid i ni hefyd gydnabod bod Cyngor Llywodraeth y DU yn parhau mewn grym ynglŷn â theithio tramor, ac mai dim ond teithio hanfodol y dylid ei wneud, a bod mesurau cwarantin Llywodraeth y DU yn parhau mewn grym. Felly, byddwn yn annog yr holl unigolion hynny sydd wedi prynu tocynnau—ac rwy'n cydnabod i lawer eu prynu sawl mis yn ôl—i feddwl yn hynod o ofalus cyn hedfan ddydd Gwener, ac os yn bosib, peidio â gwneud hynny, oherwydd mae'r feirws ofnadwy hwn gennym ni o hyd y mae'n rhaid inni ymdrin ag ef. Os gellir creu pontydd awyr, a phan fydd y Swyddfa Dramor a Chymanwlad yn newid ei chyngor, yna byddwn yn dathlu'r ffaith y byddwn yn gallu darparu mwy o hediadau i mewn ac allan o Faes Awyr Caerdydd. Ond byddem yn hoffi gweld gohirio'r ddau ehediad yna am y tro. Fodd bynnag, rydym ni'n gefnogol iawn i ymdrechion Maes Awyr Caerdydd i ddenu mwy o gwmnïau hedfan ac i ddatblygu mwy o deithiau yn y tymor hir.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Gweinidog.
Item 8 on our agenda this afternoon is the statement by the Minister for the Environment, Energy and Rural Affairs on the climate emergency, and I call on the Minister for rural affairs, Lesley Griffiths.
Eitem 8 ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig am yr argyfwng hinsawdd, a galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Throughout the coronavirus pandemic, we have maintained momentum in our response to the climate emergency. This includes new, multimillion investments in flood and coastal erosion risk management, emergency response capability, active travel schemes, low-emission vehicles, superfast broadband in rural areas, tree planting and a further round of the circular economy fund.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Drwy gydol pandemig y coronafeirws, rydym ni wedi cynnal momentwm yn ein hymateb i'r argyfwng hinsawdd. Mae hyn yn cynnwys buddsoddiadau newydd, gwerth sawl miliwn o bunnau mewn rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol, gallu ymateb i argyfyngau, cynlluniau teithio llesol, cerbydau allyriadau isel, band eang cyflym iawn mewn ardaloedd gwledig, plannu coed a rownd arall o'r gronfa economi gylchol.
In April I made a commitment to provide a further statement to outline how we will go further and faster in pursuit of a zero-carbon Wales to deliver prosperity and equality, as well as clean air, water and land. We will achieve this by strengthening the resilience of our natural and built environments to the impact of a changing climate and by enabling an economic transformation that will displace our reliance on fossil fuels, creating the industries and the jobs of the future.
We have begun work to create a national forest for Wales, launching our community woodlands fund, a fourfold increase in woodland creation budget. We will continue to engage with the Welsh farming sector to understand how we can work with them to expand the role they play in maintaining and growing Wales's carbon stores.
We remain on track to meet our goal of investing £350 million in flood and coastal erosion risk. In April we announced a £60 million investment program for 2020-1, in addition to £14 million in funding to repair flood defences and transport infrastructure damaged during the intense storms that affected thousands of people across Wales earlier this year. During the pandemic, we've also established a new programme to address the risk to our communities from coal tips.
Our action on fuel poverty has supported thousands of households to improve their health and to offer protection against rising energy costs through investment of more than £300 million. Whilst the COVID-19 pandemic has caused disruption to the installation of energy efficiency measures within people's homes, I intend to provide a further statement in September to announce new plans and delivery mechanisms to realise even greater benefits for equality, for emissions, for local supply chains and jobs.
Welsh Government is also investing directly through the innovative housing programme, designed to test new approaches to building social and affordable housing that meets the highest environmental standards. The 1,400 homes being delivered in the first three years of the programme include 76 in Ruthin, which we hope will be the first in the UK to deliver net zero, whole-life carbon and are being built using Welsh timber. Over 600 more futureproof homes will be built in the coming year.
During the pandemic, we have seen a significant increase in both walking and cycling, and a dramatic increase in home working, which have significantly reduced emissions. To support communities to lock in positive travel habits, Welsh Government has provided £15 million of new funding for local authorities across Wales to reallocate road space, building on record levels of investment in active travel last year.
Wales has been a leader in the UK and globally in the shift to a circular economy. This year we've consulted on our strategy to achieve zero waste and have expanded the circular economy fund for business. The first round of grants saw investment in Welsh businesses to divert 6,000 tonnes of waste from landfill, saving more than 4,000 tonnes of carbon dioxide.
Wales is home to world-leading research to address the emissions from carbon-intensive industries, including steel and aviation. Working with our regional skills partnerships, we are working to ensure all regions of Wales have the skills needed for the adoption and expansion of emerging low-carbon technology.
In response to the pandemic, Wales has provided the most generous support package for business anywhere in the UK. However, we have made this support conditional on companies signing up to the Welsh Government economic contract, including a commitment to decarbonisation.
Public sector leadership in this area is vital. I will be publishing a Welsh public sector net zero reporting guide to help us understand the emissions footprint of Welsh public bodies, identify priority sources of emissions and monitor progress towards reaching our goal of a carbon neutral public sector by 2030. Our Welsh Government energy service has invested more than £96 million in public sector renewable energy projects, which over their lifetime will deliver 1 million tonnes of carbon savings and over £280 million of financial savings. The publication of the Welsh Government energy service's annual report today showcases our progress in the last year.
Earlier this year, we published our policy to require all new energy installations to include an element of local ownership to share more widely the benefits of our energy transition. In 2018, we reached 780 MW of community and locally-owned renewable energy capacity, and we remain on track to achieve 1 GW by 2030.
Alongside our support for renewables, Welsh Government's policy objective is to avoid the continued extraction of fossil fuels in all its forms. Today, I am launching a consultation on our draft coal policy to support a responsible transition. As we end our reliance on coal, on which Wales's modern economy was built, we look to the contribution Wales can make to the marine energy revolution. We've invested in 10 marine energy projects, which have secured more than £100 million of European investment, in both north and south Wales.
I have described some of the important progress being made in Wales, and in the coming weeks we will publish a Welsh Government engagement plan, setting out how we will engage all communities and industries in Wales to strengthen our collective efforts. This will include our plans for a digital Climate Week for Wales in November to support the development of our next all-Wales low-carbon plan for 2021 to 2026.
I hope all Members of the Senedd will encourage all public bodies, businesses and communities in Wales to be part of creating a truly all-Wales plan to overcome the climate emergency, supporting our economy to recover from the impact of COVID-19, creating new industries and jobs, to deliver a prosperous, healthier and more equal Wales. Diolch.
Ym mis Ebrill, gwnes ymrwymiad i ddarparu datganiad pellach i amlinellu sut y byddwn yn gwneud mwy ac yn gweithredu ynghynt i sicrhau Cymru ddi-garbon er mwyn darparu ffyniant a chydraddoldeb, yn ogystal ag aer, dŵr a thir glân. Byddwn yn cyflawni hyn drwy gryfhau cydnerthedd ein hamgylcheddau naturiol ac adeiledig i wrthsefyll effaith hinsawdd sy'n newid a thrwy alluogi trawsnewidiad economaidd a fydd yn disodli ein dibyniaeth ar danwyddau ffosil, gan greu diwydiannau a swyddi'r dyfodol.
Rydym ni wedi dechrau gweithio i greu coedwig genedlaethol i Gymru, gan lansio ein cronfa coetiroedd cymunedol, sy'n gynnydd pedwarplyg yn y gyllideb ar gyfer creu coetiroedd. Byddwn yn parhau i ymgysylltu â sector ffermio Cymru er mwyn deall sut y gallwn ni weithio gyda nhw i ehangu eu swyddogaeth o ran cynnal a chynyddu storfeydd carbon Cymru.
Rydym ni ar y trywydd cywir o hyd i gyflawni ein nod o fuddsoddi £350 miliwn i ymdrin â pherygl llifogydd ac erydu arfordirol. Ym mis Ebrill cyhoeddwyd rhaglen fuddsoddi £60 miliwn ar gyfer 2020-1, yn ogystal â £14 miliwn o arian i atgyweirio amddiffynfeydd llifogydd a'r seilwaith trafnidiaeth a ddifrodwyd yn ystod y stormydd dwys a effeithiodd ar filoedd o bobl ledled Cymru yn gynharach eleni. Yn ystod y pandemig, rydym ni hefyd wedi sefydlu rhaglen newydd i fynd i'r afael â'r perygl y mae tomennydd glo yn eu peri i'n cymunedau.
Mae'r modd yr ydym ni wedi gweithredu ynglŷn â thlodi tanwydd wedi helpu miloedd o gartrefi i wella eu hiechyd a chynnig amddiffyniad rhag costau ynni uwch drwy fuddsoddi mwy na £300 miliwn. Er bod pandemig COVID-19 wedi amharu ar y gwaith o osod mesurau effeithlonrwydd ynni yng nghartrefi pobl, rwy'n bwriadu darparu datganiad pellach ym mis Medi i gyhoeddi cynlluniau a dulliau cyflawni newydd i wireddu hyd yn oed mwy o fuddion ar gyfer cydraddoldeb, ar gyfer allyriadau, ar gyfer cadwyni cyflenwi a swyddi lleol.
Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn buddsoddi'n uniongyrchol drwy'r rhaglen tai arloesol, a gynlluniwyd i brofi dulliau newydd o adeiladu tai cymdeithasol a fforddiadwy sy'n bodloni'r safonau amgylcheddol uchaf. Mae'r 1,400 o gartrefi sy'n cael eu darparu yn nhair blynedd gyntaf y rhaglen yn cynnwys 76 yn Rhuthun, a'r gobaith yw mai hwn fydd y datblygiad cyntaf yn y DU i fod â gwerth net di-garbon ar hyd ei oes, ac fe gaiff y tai eu hadeiladu gan ddefnyddio coed o Gymru. Caiff mwy na 600 o gartrefi addas at y dyfodol eu hadeiladu yn y flwyddyn i ddod.
Yn ystod y pandemig, rydym ni wedi gweld cynnydd sylweddol mewn cerdded a beicio, a chynnydd sylweddol iawn mewn gweithio o gartref, sydd wedi lleihau allyriadau'n sylweddol. Er mwyn cefnogi cymunedau i barhau ag arferion teithio cadarnhaol, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £15 miliwn o arian ychwanegol i awdurdodau lleol ledled Cymru er mwyn iddynt aildrefnu ffyrdd, gan adeiladu ar y buddsoddiad mwyaf erioed mewn teithio llesol y llynedd.
Bu Cymru ar flaen y gad yn y DU ac yn fyd-eang yn y newid i economi gylchol. Eleni rydym ni wedi ymgynghori ar ein strategaeth i sicrhau dyfodol diwastraff ac rydym ni wedi ehangu'r gronfa economi gylchol ar gyfer busnesau. Yn ystod y gyfres gyntaf o grantiau, gwelwyd buddsoddiad mewn busnesau yng Nghymru i ddargyfeirio 6,000 o dunelli o wastraff o safleoedd tirlenwi, gan arbed mwy na 4,000 o dunelli o garbon deuocsid.
Mae Cymru'n gartref i ymchwil sy'n arwain y byd o ran mynd i'r afael â'r allyriadau o ddiwydiannau carbon-ddwys, gan gynnwys dur ac awyrennau. Gan weithio gyda'n partneriaethau sgiliau rhanbarthol, rydym yn gweithio i sicrhau bod gan bob rhanbarth yng Nghymru y sgiliau sydd eu hangen i fabwysiadu ac ehangu technoleg carbon isel sy'n dod i'r amlwg.
Mewn ymateb i'r pandemig, mae Cymru wedi darparu'r pecyn cymorth mwyaf hael i fusnesau yn unrhyw le yn y DU. Fodd bynnag, rydym ni wedi gwneud y cymorth hwn yn amodol ar gwmnïau yn ymuno â chontract economaidd Llywodraeth Cymru, gan gynnwys ymrwymiad i ddatgarboneiddio.
Mae arweinyddiaeth y sector cyhoeddus yn y maes hwn yn hanfodol. Byddaf yn cyhoeddi canllaw adrodd di-garbon net ar gyfer y sector cyhoeddus yng Nghymru i'n helpu i ddeall ôl-troed allyriadau cyrff cyhoeddus Cymru, nodi ffynonellau allyriadau sy'n cael blaenoriaeth a monitro cynnydd tuag at gyrraedd ein nod o gael sector cyhoeddus sy'n niwtral o ran carbon erbyn 2030. Mae gwasanaeth ynni Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi mwy na £96 miliwn mewn prosiectau ynni adnewyddadwy yn y sector cyhoeddus, a fydd, dros eu hoes, yn sicrhau miliwn o dunelli o arbedion carbon a thros £280 miliwn o arbedion ariannol. Mae cyhoeddi adroddiad blynyddol gwasanaeth ynni Llywodraeth Cymru heddiw yn dangos ein cynnydd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf.
Yn gynharach eleni, fe wnaethom ni gyhoeddi ein polisi i'w gwneud hi'n ofynnol i bob gosodiad ynni newydd gynnwys elfen o berchnogaeth leol i rannu manteision ein trawsnewidiad ynni yn ehangach. Yn 2018, llwyddasom i gyrraedd capasiti o 780 MW o ynni adnewyddadwy cymunedol a lleol, ac rydym yn dal ar y trywydd iawn i gyflawni 1 GW erbyn 2030.
Ynghyd â'n cefnogaeth ar gyfer ynni adnewyddadwy, amcan polisi Llywodraeth Cymru yw osgoi parhau i gloddio tanwydd ffosil yn ei holl ffurfiau. Heddiw, rwy'n lansio ymgynghoriad ar ein polisi glo drafft i gefnogi trawsnewid cyfrifol. Wrth inni roi terfyn ar ein dibyniaeth ar lo, yr adeiladwyd economi fodern Cymru arno, rydym yn edrych ar y cyfraniad y gall Cymru ei wneud i'r chwyldro ynni morol. Rydym ni wedi buddsoddi mewn 10 o brosiectau ynni'r môr, sydd wedi sicrhau mwy na £100 miliwn o fuddsoddiad Ewropeaidd, yn y gogledd a'r de.
Rwyf wedi disgrifio rhywfaint o'r cynnydd pwysig sy'n cael ei wneud yng Nghymru, ac yn ystod yr wythnosau nesaf byddwn yn cyhoeddi cynllun ymgysylltu Llywodraeth Cymru, sy'n amlinellu sut y byddwn yn ymgysylltu â phob cymuned a diwydiant yng Nghymru i gryfhau ein hymdrechion ar y cyd. Bydd hyn yn cynnwys ein cynlluniau ar gyfer wythnos hinsawdd ddigidol i Gymru ym mis Tachwedd er mwyn cefnogi'r gwaith o ddatblygu ein cynllun carbon isel nesaf ar gyfer Cymru gyfan ar gyfer 2021 i 2026.
Rwy'n gobeithio y bydd holl Aelodau'r Senedd yn annog pob corff cyhoeddus, busnes a phob cymuned yng Nghymru i fod yn rhan o greu cynllun Cymru gyfan i oresgyn yr argyfwng hinsawdd, gan gefnogi ein heconomi i ymadfer ar ôl effaith COVID-19, gan greu diwydiannau a swyddi newydd, er mwyn creu Cymru lewyrchus, iachach a mwy cyfartal. Diolch.
Thank you, Minister, for your statement this afternoon on this very important subject, obviously building on the announcement that you as a Government made last year, supported, I believe, by all the parties in the Assembly at that time. I'd like to touch on, first of all, your point in your statement around resilience, and, obviously, with the COVID crisis, you've had to make some reallocations within your budget. The regulatory body that, obviously, oversees much of this work is Natural Resources Wales. They've had a realignment in their budget of some £7.5 million. How confident are you that the regulator—? And I've been as critical of NRW as anyone, but, if they haven't got the tools to do the job, it's going to be very challenging for them to build that resilience into either flood prevention or other fields of the environment. So, how confident are you, with that budget cut, that they will be able to meet the expectations you're placing on them to make improvements in this area and live up to your expectations?
I'd also like to point out about Government delivery, when it comes to tree planting, which is another part of your statement that has been constantly raised time and time again, last year, only 80 hectares of fresh tree planting was undertaken in Wales, against a target of 2,000 hectares. Your statement, obviously, is littered with various commitments, various goals, various objectives—on something that is as simple as tree planting, which has been such a longstanding commitment of this Government for the last 10 years plus, each year, it has been getting worse and worse for tree planting in Wales, it has. So, how confident can we be as Assembly Members—and, indeed, the people of Wales when they're reading your statement—that you're going to be able to deliver on those commitments when something as plain as this target that the Government itself set itself has been missed by a country mile? I think we need to have real confidence that you're able to step up to the plate on that front.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma ar y pwnc pwysig iawn hwn, sy'n amlwg yn adeiladu ar y cyhoeddiad a wnaethoch chi fel Llywodraeth y llynedd, a gefnogwyd, mi gredaf, gan bob plaid yn y Cynulliad ar y pryd. Hoffwn grybwyll, yn gyntaf oll, eich sylw yn eich datganiad ynghylch cydnerthedd, ac, yn amlwg, gyda'r argyfwng COVID, rydych chi wedi gorfod gwneud peth ailddyrannu o fewn eich cyllideb. Y corff rheoleiddio sydd, yn amlwg, yn goruchwylio llawer o'r gwaith hwn yw Cyfoeth Naturiol Cymru. Maen nhw wedi gweld cwtogi eu cyllideb o ryw £7.5 miliwn. Pa mor ffyddiog ydych chi fod y rheoleiddiwr—? Ac rwyf wedi bod yr un mor feirniadol o Cyfoeth Naturiol Cymru â neb, ond, os nad oes ganddynt yr offer i wneud y gwaith, mae'n mynd i fod yn heriol iawn iddyn nhw gwblhau gwaith atal llifogydd neu waith mewn meysydd eraill o'r amgylchedd mewn modd cydnerth. Felly, pa mor ffyddiog ydych chi, gyda'r toriad hwnnw yn y gyllideb, y byddant yn gallu bodloni'r disgwyliadau yr ydych yn eu gosod arnyn nhw i wneud gwelliannau yn y maes hwn ac i fodloni eich disgwyliadau?
Hoffwn hefyd dynnu sylw at ddarpariaeth y Llywodraeth, o ran plannu coed, sy'n rhan arall o'ch datganiad a grybwyllwyd droeon, y llynedd, dim ond 80 o hectarau o goed ffres a blannwyd yng Nghymru, o'i gymharu â tharged o 2,000 o hectarau. Mae eich datganiad, yn amlwg, yn frith o ymrwymiadau amrywiol, nodau amrywiol, amcanion amrywiol—ynglŷn â rhywbeth sydd mor syml â phlannu coed, a fu'n ymrwymiad mor hir gan y Llywodraeth hon ers y 10 mlynedd diwethaf a mwy, bob blwyddyn, mae wedi bod yn gwaethygu ac yn gwaethygu o ran plannu coed yng Nghymru. Felly, pa mor ffyddiog y gallwn ni fod fel Aelodau Cynulliad—ac, yn wir, pobl Cymru pan fyddant yn darllen eich datganiad—y byddwch yn gallu cyflawni'r ymrwymiadau hynny pan fethwyd yn drychinebus i gyflawni rhywbeth mor glir â'r targed hwn y mae'r Llywodraeth ei hun wedi'i osod iddo ei hun? Rwy'n credu bod angen i ni fod yn ffyddiog iawn y gallwch chi gyflawni yn hynny o beth.
Thank you. [Interruption.] No. No, sorry—you've had more than two minutes, and it's a minute for a contribution. So, thanks, and there's a couple of questions in there. So, Lesley Griffiths.
Diolch. [Torri ar draws.] Na. Na, mae'n ddrwg gennyf—rydych chi wedi cael mwy na dwy funud, a chaniateir munud i bob cyfraniad. Felly, diolch, ac mae ambell gwestiwn yn y fan yna. Felly, Lesley Griffiths.
Thank you, Andrew R.T. Davies, for your questions. Clearly, we are in a position we don't want to be in relation to having to repurpose and reset our budget in light of the COVID-19 pandemic, and I absolutely understand people's concerns around the budget of Natural Resources Wales. I think you will have heard me say in my oral Assembly questions session last week that we are continuing to work with NRW; I met with the chair and chief executive last week to look at what flexibility we are able to offer them to make sure that they can fulfil all their statutory duties and, as you say, the things that they are responsible for on our behalf. We are making sure they have that flexibility. There are ongoing discussions between officials and NRW, as well as myself and the chair and chief executive, and I do hope, as we go through the year, I will be able to provide that assurance to Members.
In relation to forestry, you are quite right, we have not been, and are still not, in a position that I would want to be when it comes to the number of fresh trees that we are planting. You'll be aware of the strategy that we set out around increasing woodland by at least 2,000 hectares per year from 2020 to 2030, and we are building up to that. As you say, last year was disappointing. A lot of that was due to the timing of the rural development programme funding, and the funds that we made available last year will support tree planting in the upcoming planting season this winter that's coming up now. Last year, we did fund the replanting of 1,500 hectares of trees to restock existing woodland.
We have taken some significant steps to increase the amount of woodland by launching a new window of Glastir woodland creation. That's had a fourfold increase this year in the budget to £8 million, so I hope that shows the commitment, and I hope that gives you confidence that that funding is available. I think it's really important we work with our partners to make sure we fulfil our targets. You'll be aware that we've also begun to establish a national forest for Wales, which was a First Minister's manifesto commitment, and, just last week, we launched a new scheme to create new woodlands near local communities.
So, Government can't do it on its own, and I would hope that we will all encourage people to have a look at those new woodland schemes that we've had. We've got a number of demonstration projects this year, and that includes a £2.1 million community woodland scheme, which, as I mentioned, was launched last week.
Diolch, Andrew R.T. Davies, am eich cwestiynau. Yn amlwg, rydym ni mewn sefyllfa nad ydym ni eisiau bod ynddi o ran gorfod ail-greu ac ailosod ein cyllideb yng ngoleuni pandemig COVID-19, ac rwy'n deall yn llwyr bryderon pobl ynghylch cyllideb Cyfoeth Naturiol Cymru. Credaf y byddwch wedi fy nghlywed yn dweud yn fy sesiwn gwestiynau llafar yn y Cynulliad yr wythnos diwethaf ein bod yn parhau i weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru; fe wnes i gyfarfod â'r Cadeirydd a'r Prif Weithredwr yr wythnos diwethaf i edrych ar ba hyblygrwydd y gallwn ei gynnig iddyn nhw i wneud yn siŵr y gallant gyflawni eu holl ddyletswyddau statudol ac, fel y dywedwch chi, y pethau y maen nhw yn gyfrifol amdanynt ar ein rhan. Rydym yn gwneud yn siŵr bod ganddyn nhw yr hyblygrwydd hwnnw. Mae trafodaethau'n parhau rhwng swyddogion a Cyfoeth Naturiol Cymru, yn ogystal â fi a'r Cadeirydd a'r Prif Weithredwr, ac rwy'n gobeithio, wrth inni fynd drwy'r flwyddyn, y byddaf yn gallu rhoi'r sicrwydd hwnnw i'r Aelodau.
O ran coedwigaeth, rydych chi yn llygad eich lle, nid ydym ni wedi bod, ac nid ydym ni eto, mewn sefyllfa yr ydym ni eisiau bod ynddi o ran nifer y coed ffres yr ydym yn eu plannu. Byddwch yn ymwybodol o'r strategaeth yr ydym yn ei gosod o ran cynyddu coetiroedd gan o leiaf 2,000 o hectarau y flwyddyn o 2020 hyd 2030, ac rydym ni yn gweithio i gyrraedd hynny. Fel y dywedwch chi, roedd y llynedd yn siomedig. Roedd llawer o hynny oherwydd amseriad cyllid y cynllun datblygu gwledig, a bydd yr arian a oedd ar gael gennym ni y llynedd yn cefnogi plannu coed yn y tymor plannu sydd i ddod y gaeaf hwn sydd ar ein gwarthaf nawr. Y llynedd, fe wnaethom ni ariannu ailblannu 1,500 o hectarau o goed i ailstocio coetiroedd presennol.
Rydym ni wedi cymryd camau sylweddol i gynyddu faint o goetiroedd sydd gennym ni drwy lansio ffenest newydd o greu coetiroedd drwy Glastir. Mae hynny wedi bod yn gynnydd pedwarplyg eleni yn y gyllideb i £8 miliwn, felly gobeithio bod hynny'n dangos yr ymrwymiad, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n rhoi hyder i chi fod yr arian hwnnw ar gael. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn gweithio gyda'n partneriaid i sicrhau ein bod yn cyflawni ein targedau. Byddwch yn ymwybodol ein bod hefyd wedi dechrau sefydlu coedwig genedlaethol i Gymru, a oedd yn un o ymrwymiadau maniffesto y Prif Weinidog, ac, yr wythnos diwethaf, lansiwyd cynllun newydd i greu coetiroedd newydd ger cymunedau lleol.
Felly, ni all y Llywodraeth wneud hynny ar ei phen ei hun, ac rwy'n gobeithio y byddwn i gyd yn annog pobl i edrych ar y cynlluniau coetir newydd hynny yr ydym ni wedi'u gweithredu. Mae gennym ni nifer o brosiectau arddangos eleni, ac mae hynny'n cynnwys cynllun coetir cymunedol £2.1 miliwn a lansiwyd, fel y crybwyllais, yr wythnos diwethaf.
Well, tree planting wasn't disappointing, Minister—it's quite embarrassing, to be frank. But there we are. And there's a lot of catching up to be done, and I'm not convinced that the current trajectory that you're offering is going to be enough. But I hadn't appreciated that we're limited to such an extent on time, so I'll have to move on.
You talk a good game very often, and you've been doing so on the circular economy for a number of years now. This Government could have introduced a deposit-return scheme years ago if it had wished to do, but you haven't. We're still waiting for decisions on banning single-use plastic. We're still waiting on decisions to be done around introducing greater producer responsibility. So, give us a date, Minister. Tell us when we will see these being implemented instead of being talked about, as you have been doing for the last 10 years.
I welcome the reference to 76 houses, of course—the net zero carbon homes—being built in Ruthin, as you can imagine. But, of course, we're way behind the curve on an international level in that respect. So, what's happening to mainstream these housing techniques and these kinds of houses into the developments that are happening, and not still being referred to as these novel projects that you can flag up in oral statements now and again?
Could you tell us what role the Welsh Government will be playing to support the proposed tidal lagoon that's been announced today at Mostyn? I'd like to understand the role that Government is playing to make that a reality, particularly following the bad news in relation to the Swansea Bay tidal lagoon. We need to look now to Mostyn to try and unlock some of that potential that we know we have around the Welsh coast.
And, finally, the Welsh Government's energy service. Well, it's all about scale and pace, isn't it, and I've raised this with you before. What plans have you got to ramp up some of this work, because, since its establishment in 2018, of course, this Parliament has declared a climate emergency. So, in the meantime, has its work intensified? Because we know that achieving a 20 per cent efficiency saving across Welsh domestic housing stock will need to target 870,000 households, at a cost of £5 billion. So, are we still going to bump along, or are we serious about the transitional change that we need to see?
Wel, nid oedd plannu coed yn siomedig, Gweinidog—mae'n eithaf cywilyddus, a bod yn onest. Ond dyna ni. Ac mae llawer o waith dal i fyny i'w wneud, ac nid wyf yn argyhoeddedig y bydd y llwybr presennol yr ydych chi'n ei gynnig yn ddigon. Ond doeddwn i ddim wedi sylweddoli ein bod ni'n gyfyngedig i'r fath raddau ar amser, felly bydd yn rhaid i mi symud ymlaen.
Rydych chi'n siarad yn huawdl yn aml iawn, ac rydych chi wedi bod yn gwneud hynny ynghylch yr economi gylchol ers sawl blwyddyn bellach. Gallai'r Llywodraeth hon fod wedi cyflwyno cynllun dychwelyd blaendal flynyddoedd yn ôl pe bai wedi dymuno gwneud hynny, ond nid ydych chi wedi gwneud hynny. Rydym ni'n dal i aros am benderfyniadau ar wahardd plastig untro. Rydym ni'n dal i aros i benderfyniadau gael eu gwneud ynghylch cyflwyno mwy o gyfrifoldeb i gynhyrchwyr. Felly, rhowch ddyddiad inni, Gweinidog. Dywedwch wrthym ni pryd y byddwn yn gweld y rhain yn cael eu gweithredu yn hytrach na chael eu trafod, fel yr ydych chi wedi bod yn ei wneud dros y 10 mlynedd diwethaf.
Croesawaf y cyfeiriad at 76 o dai, wrth gwrs—y cartrefi di-garbon net—sy'n cael eu hadeiladu yn Rhuthun, fel y gallwch ddychmygu. Ond, wrth gwrs, rydym ni ymhell ar ei hôl hi yn rhyngwladol yn hynny o beth. Felly, beth sy'n digwydd i wneud y technegau hyn o godi tai a'r mathau hyn o dai yn agweddau creiddiol o'r datblygiadau sydd ar y gweill, yn hytrach na chyfeirio atyn nhw o hyd fel y prosiectau newydd hyn y gallwch chi eu crybwyll mewn datganiadau llafar nawr ac yn y man?
A allwch chi ddweud wrthym ni pa swyddogaeth fydd gan Lywodraeth Cymru wrth gefnogi'r morlyn llanw arfaethedig a gyhoeddwyd heddiw ym Mostyn? Hoffwn ddeall swyddogaeth y Llywodraeth o ran gwireddu hynny, yn enwedig yn dilyn y newyddion drwg mewn cysylltiad â morlyn llanw Bae Abertawe. Mae angen inni edrych nawr ar Fostyn i geisio rhyddhau rhywfaint o'r potensial hwnnw yr ydym ni'n gwybod sydd gennym ni o amgylch arfordir Cymru.
Ac, yn olaf, gwasanaeth ynni Llywodraeth Cymru. Wel, mae'n ymwneud â graddfa a chyflymder, onid yw, ac rwyf wedi codi hyn gyda chi o'r blaen. Pa gynlluniau sydd gennych chi i gynyddu rhywfaint o'r gwaith hwn, oherwydd, ers ei sefydlu yn 2018, wrth gwrs, mae'r Senedd hon wedi datgan argyfwng hinsawdd? Felly, yn y cyfamser, a yw ei waith wedi dwysáu? Oherwydd rydym ni'n gwybod y bydd angen targedu 870,000 o aelwydydd, ar gost o £5 biliwn, er mwyn sicrhau arbediad effeithlonrwydd o 20 y cant ar draws stoc tai domestig Cymru. Felly, a ydym yn dal i fynd i lusgo'n traed, ynteu a ydym o ddifrif ynghylch y newid trosiannol y mae angen inni ei weld?
Diolch, Llyr, for those questions. In response to the deposit scheme and the single use, both of those sit within the portfolio of Hannah Blythyn. I'm certainly aware that the deposit scheme—the issue around ensuring there weren't perverse outcomes was very important, and one of the reasons that we hadn't taken that forward. But I'm sure the Deputy Minister will be able to provide you with a date, as you request, in due course.
Around the—. The circular economy is very important, and you'll be aware of the £6.5 million fund that was launched earlier this year to illustrate the approach that we're developing in the context of the strategy, as it's obviously designed to support the wider use of recycled material. And I know the Waste and Resources Action Programme has awarded the first capital grants under the £6.5 million fund that I referred to to Welsh manufacturers. But, as I say, that sits within Hannah Blythyn's portfolio.
I thought it was very exciting to hear about the tidal lagoon in Mostyn. I've always thought that was something that could be taken forward, and it has lots of other benefits apart from energy; you'll be aware of the impact it could have on flooding, for instance. So, my officials will continue to work very closely in relation to that. Tomorrow, myself and, I think, Ken Skates are also attending a marine energy summit. And, just this morning, I met with Innogy energy, who, as you'll be aware, are expanding the windfarm off the coast of north Wales. And we spoke this morning, following the devastating news, as you referred to, yesterday in relation to Airbus, about looking to see if workers of Airbus have got those transferable skills that might be required. I think it's really important that we have a look at that. As you know, around the Wales energy service, I brought forward a report today, which will fully bring you up to date with all the issues to which you refer.
Diolch, Llyr, am y cwestiynau yna. Mewn ymateb i'r cynllun blaendal a phlastig untro, mae'r ddau ohonynt yn rhan o bortffolio Hannah Blythyn. Rwy'n sicr yn ymwybodol bod y cynllun blaendal—roedd y mater yn ymwneud â sicrhau nad oedd canlyniadau annisgwyl yn bwysig iawn, ac yn un o'r rhesymau nad oeddem ni wedi bwrw ymlaen â hynny. Ond rwy'n siŵr y gall y Dirprwy Weinidog roi dyddiad i chi, fel yr ydych chi'n gofyn amdano, maes o law.
Ynghylch y—. Mae'r economi gylchol yn bwysig iawn, a byddwch yn ymwybodol o'r gronfa £6.5 miliwn a lansiwyd yn gynharach eleni i ddangos y dull gweithredu yr ydym yn ei ddatblygu yng nghyd-destun y strategaeth, gan ei bod yn amlwg wedi'i chynllunio i gefnogi'r defnydd ehangach o ddeunydd wedi'i ailgylchu. Ac rwy'n gwybod bod Rhaglen Weithredu'r Cynllun Gwastraff ac Adnoddau wedi dyfarnu'r grantiau cyfalaf cyntaf o dan y gronfa £6.5 miliwn y cyfeiriais ati i weithgynhyrchwyr Cymru. Ond fel yr wyf yn ei ddweud, mae hynny'n rhan o bortffolio Hannah Blythyn.
Roeddwn yn credu ei bod hi'n gyffrous iawn clywed am y morlyn llanw ym Mostyn. Rwyf bob amser wedi credu bod hynny'n rhywbeth y gellid ei ddatblygu, ac mae ganddo lawer o fuddion eraill ar wahân i ynni; byddwch yn ymwybodol o'r effaith y gallai ei chael ar lifogydd, er enghraifft. Felly, bydd fy swyddogion yn parhau i weithio'n agos iawn gyda golwg ar hynny. Yfory, byddaf i a Ken Skates, rwy'n credu, hefyd yn mynd i uwchgynhadledd ynni'r môr. A'r bore yma, cyfarfûm ag Innogy energy, sydd, fel y gwyddoch chi, yn ehangu'r fferm wynt oddi ar arfordir y gogledd. A buom yn siarad y bore yma, yn dilyn y newydd trychinebus, fel y cyfeiriasoch chi ato, ddoe yng nghyswllt Airbus, ynghylch edrych i weld a oes gan weithwyr Airbus y sgiliau trosglwyddadwy hynny y gallai fod eu hangen. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar hynny. Fel y gwyddoch chi, ynghylch gwasanaeth ynni Cymru, cyflwynais adroddiad heddiw, a fydd yn rhoi'r diweddaraf ichi am yr holl faterion yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw.
Whilst we acknowledge and welcome all the green projects you've outlined in your report, Minister, I have to return to the subject that R.T. Davies mentioned earlier on, and that's the business of tree planting. I'm not going to go into the details of it; I've got the details in front of me now. You have given a fairly comprehensive answer to R.T.'s question, but I have to say that we can't have any meaningful discussion on the mitigation of climate change without addressing our record on tree planting in Wales. And we have to look at the other aspects of tree planting—their effect on stemming floods, which are having a devastating effect on many communities in Wales, often outlined in contributions to Plenary debates, and, again, said to be another manifestation of global warming, although there's no scientific evidence that this is a man-made phenomenon.
But we have to say that the Minister for economy and infrastructure and skills has emphasised that recovery from the COVID-19 pandemic in Wales is to be a green-led economy. Now, surely, trees, and all the environmentally friendly products that can be produced from the timber they yield, must play an important part in that new, green economy. Woodlands provide many of the things we need and use—construction materials, paper pulp and woodchip, packaging and pallets, as well as wood fuel for power plants. Timber and wood products also offer a cost-effective and valuable alternative to fossil-fuel-rich materials, such as steel and concrete. And there are, of course, all the by-products of the forest: non-timber products, such as game, honey, berries, fungi—the list is quite endless. It could be said the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 demands that you produce the forests that you have already said that you would produce.
Er ein bod yn cydnabod ac yn croesawu'r holl brosiectau gwyrdd yr ydych chi wedi'u hamlinellu yn eich adroddiad, Gweinidog, mae'n rhaid i mi ddychwelyd at y pwnc y soniodd R.T. Davies amdano'n gynharach, sef plannu coed. Ni wnaf fanylu yn ei gylch; mae gennyf i'r manylion o'm blaen nawr. Rydych chi wedi rhoi ateb eithaf cynhwysfawr i gwestiwn R.T., ond rhaid imi ddweud na allwn gael unrhyw drafodaeth ystyrlon ar liniaru newid yn yr hinsawdd heb fynd i'r afael â'n record ar blannu coed yng Nghymru. Ac mae'n rhaid inni edrych ar agweddau eraill plannu coed—eu heffaith ar arafu llifogydd, sy'n cael effaith ddinistriol ar lawer o gymunedau yng Nghymru, a amlinellir yn aml wrth gyfrannau at ddadleuon yn y cyfarfod llawn, ac, unwaith eto, y dywedir eu bod yn amlygiad arall o gynhesu byd-eang, er nad oes unrhyw dystiolaeth wyddonol mai ffenomen o waith dyn yw hon.
Ond mae'n rhaid i ni ddweud bod Gweinidog yr economi a seilwaith a sgiliau wedi pwysleisio mai'r modd o adfer o bandemig COVID-19 yng Nghymru yw drwy ganolbwyntio ar yr economi werdd. Nawr, yn sicr, rhaid i goed, a'r holl gynnyrch ecogyfeillgar y gellir eu cynhyrchu o'r pren y maent yn ei gynhyrchu, chwarae rhan bwysig yn yr economi werdd, newydd honno. Mae coetiroedd yn darparu llawer o'r pethau yr ydym eu hangen ac yn eu defnyddio—deunyddiau adeiladu, mwydion papur a naddion pren, pecynnu a phaledi, yn ogystal â thanwydd coed ar gyfer gweithfeydd pŵer. Mae coed a chynnyrch pren hefyd yn cynnig dewis cost-effeithiol a gwerthfawr yn lle deunyddiau llawn tanwydd ffosil, megis dur a choncrid. Ac mae yna, wrth gwrs, holl sgil-gynhyrchion y goedwig: cynhyrchion nad ydynt yn goed, megis helgig, mêl, aeron, ffyngau—mae'r rhestr yn eithaf hirfaith. Gellid dweud bod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn mynnu eich bod yn creu'r coedwigoedd yr ydych chi eisoes wedi dweud y byddech yn eu creu.
I would never say that we are planting enough trees, and it is incredibly disappointing to have had last year's figures. But I hope that the policies we're bringing forward, the funding I referred to in my answer to Andrew—that we've increased it fourfold—shows the commitment to doing that. Also, you'll be aware of our agricultural scheme that we will be bringing forward; there's 'Sustainable Farming and our Land'—that has particular focus around planting more trees. So, it's really important that we continue to have those discussions with our farmers to make sure that any barriers—. And I've always found, talking about tree planting to farmers, that they're very keen to find opportunities to be able to help us with our tree-planting targets, but sometimes there have been barriers put in place—with the common agricultural policy, for instance. So, we do have—. There's an opportunity, post-EU transition, to make sure that our new agricultural scheme does support us.
I agree with you about—. We've made it very clear that our recovery from COVID-19 should be a green recovery. And I think using Welsh timber for housing is an area that the Minister for Housing and Local Government is always talking to me about—she wants to see more Welsh timber used. You mentioned all the benefits of producing more timber, so that's an area that, again, we are working on. I also think, on the green recovery, we need to lock in people's behaviours as well. You will have heard me say on previous occasions during the pandemic that we've seen more people cycling and walking, and more people working from home, and that's helped us reduce our carbon emissions and we need to lock in that behaviour. So, I outlined various schemes that we're bringing forward and significant funding to enable that to happen.
Ni fyddwn byth yn dweud ein bod yn plannu digon o goed, ac mae'n anhygoel o siomedig cael ffigurau'r llynedd. Ond rwy'n gobeithio bod y polisïau yr ydym ni yn eu cyflwyno, y cyllid y cyfeiriais ato yn fy ateb i Andrew—ein bod wedi ei gynyddu bedair gwaith drosodd—yn dangos yr ymrwymiad i wneud hynny. Hefyd, byddwch yn ymwybodol o'n cynllun amaethyddol y byddwn yn ei gyflwyno; dyna 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir'—sy'n canolbwyntio'n benodol ar blannu mwy o goed. Felly, mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn parhau i gael y trafodaethau hynny gyda'n ffermwyr i wneud yn siŵr bod unrhyw rwystrau—. Ac rwyf bob amser wedi canfod, wrth siarad am blannu coed gyda ffermwyr, eu bod yn awyddus iawn i ddod o hyd i gyfleoedd i allu ein helpu ni gyda'n targedau plannu coed, ond weithiau crëwyd rhwystrau—gyda'r polisi amaethyddol cyffredin, er enghraifft. Felly, mae gennym ni—. Mae cyfle, ar ôl gadael yr UE, i wneud yn siŵr bod ein cynllun amaethyddol newydd yn ein cefnogi.
Cytunaf â chi ynghylch—. Rydym ni wedi ei gwneud hi'n glir iawn y dylai ein hadferiad o COVID-19 fod yn adferiad gwyrdd. Ac rwy'n credu bod defnyddio coed o Gymru ar gyfer tai yn faes y mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol bob amser yn siarad â mi amdano—mae hi eisiau gweld mwy o goed Cymru'n cael eu defnyddio. Fe wnaethoch chi sôn am yr holl fanteision o gynhyrchu mwy o goed, felly mae hwnnw'n faes yr ydym ni, unwaith eto, yn gweithio arno. Rwyf hefyd yn credu, o ran yr adferiad gwyrdd, fod angen inni sicrhau fod arferion da pobl yn parhau. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud o'r blaen yn ystod y pandemig ein bod wedi gweld mwy o bobl yn beicio ac yn cerdded, a mwy o bobl yn gweithio o gartref, ac mae hynny wedi ein helpu i leihau ein hallyriadau carbon ac mae angen i ni sicrhau fod yr arferion hynny yn parhau. Felly, amlinellais gynlluniau amrywiol yr ydym yn eu cyflwyno a chyllid sylweddol i alluogi hynny i ddigwydd.
Can I also thank the Minister for her statement? Can I start off by saying that I have serious concerns about how climate change is affecting the weather? Anyone who went to school in the 1970s will remember almost continual drizzle. Now, when it rains, we have torrential rain and flooding. There have been more British floods this year than the first 50 years of the last century, putting it into some sort of context. Carbon burns and forms carbon dioxide, which traps heat. We know about greenhouse gases; we know that Venus is hotter than Mercury despite it being a lot, lot further away. Can I ask people just to study the science, not make things up?
Does the Minister agree that we need more tree soak-away areas and to widen the rivers and streams and put bends in them to reduce the risk of flooding? On trees, I think it’s quite straightforward: we set area targets and make someone responsible in each area for achieving those targets. Setting a target for Wales is never going to be achieved, because it’s everybody’s responsibility and nobody’s.
We need to plan to deal with the changes in weather and its effect on lots of communities, including my own. We also need to reduce the greenhouse gases being released because that’s just going to make it worse. It affects all of our communities; it affects all of us, and it’s something that we are expected to do something about.
A gaf i hefyd ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad? A gaf i ddechrau drwy ddweud bod gennyf bryderon difrifol am y ffordd y mae newid yn yr hinsawdd yn effeithio ar y tywydd? Bydd unrhyw un a aeth i'r ysgol yn y 1970au yn cofio glaw mân parhaus bron. Nawr, pan fydd hi'n bwrw glaw, bydd hi'n tywallt y glaw ac rydym ni'n gweld llifogydd. Bu mwy o lifogydd ym Mhrydain eleni nag yn hanner can mlynedd cyntaf y ganrif ddiwethaf, i'w roi mewn rhyw fath o gyd-destun. Mae carbon yn llosgi ac yn ffurfio carbon deuocsid, sy'n dal gwres. Gwyddom am nwyon tŷ gwydr; rydym yn gwybod bod y blaned Gwener yn boethach na'r blaned Mercher er ei bod yn llawer, llawer pellach i ffwrdd. A gaf i ofyn i bobl astudio'r wyddoniaeth yn unig, ac nid dyfeisio pethau?
A yw'r Gweinidog yn cytuno bod arnom ni angen mwy o ardaloedd coed i amsugno dŵr ac i ehangu'r afonydd a'r nentydd a rhoi troeon ynddynt i leihau'r perygl o lifogydd? O ran coed, rwy'n credu ei fod yn eithaf syml: rydym yn gosod targedau ardal ac yn gwneud rhywun yn gyfrifol ym mhob ardal am gyflawni'r targedau hynny. Nid yw gosod targed i Gymru byth yn mynd i gael ei gyflawni, oherwydd ei fod yn gyfrifoldeb i bawb a neb.
Mae angen inni gynllunio i ymdrin â'r newidiadau yn y tywydd a'i effaith ar lawer o gymunedau, gan gynnwys fy un i. Mae angen hefyd inni leihau'r nwyon tŷ gwydr sy'n cael eu rhyddhau oherwydd mae hynny'n mynd i'w wneud yn waeth. Mae'n effeithio ar ein cymunedau i gyd; mae'n effeithio ar bob un ohonom ni, ac mae'n rhywbeth y mae disgwyl i ni wneud rhywbeth yn ei gylch.
Thank you, Mike Hedges. I think you’re quite right about the weather. It’s hard to believe that it was only during February recess when the First Minister and I were visiting areas, particularly around the Rhondda, that had been devastated by storm Dennis. The previous week, I’d been visiting Llanrwst up in north Wales that had been devastated by storm Ciara. And then, if we needed to be reminded that it’s not just in the winter, I think it was two weeks ago today, around Pentre again, that we had, I think it was, in 15 minutes, a month’s worth of rain. So, we are clearly seeing a pattern.
I went to school in the 1970s and I certainly remember lots of people referring to rain 'spitting', but we don’t see that now, you’re right: we have these torrential rain storms, unfortunately. So, we do need to look at our flooding defences. We’ve put significant funding into flood defences, but we don’t just want to see concrete; we want to see those natural solutions as well, and obviously trees form part of that. And you’re right: it is everybody’s responsibility. Government can’t do it on its own and we all need to look at how we can plant more trees. And that’s why I’m excited about the Local Places for Nature funding, because I think the impact of £10,000 just on a local area could be very significant. So, we need to do all we can to encourage that.
You’re quite right, again, about individuals. So, I hope Members will have picked up about our low-carbon heroes, and that, as we look towards the COVID-19 pandemic, we want to hear from people on how they changed their lifestyle during the COVID pandemic to see how we can achieve that carbon-neutral public sector, for instance, that we all want to see. And I referred to more people walking, more people cycling, more people working from home. One of the stories I’ve been told this week from someone is that they haven’t bought any new clothes or furniture; they’ve upcycled and recycled in a way that they haven’t done before. We’re seeing more people growing their own vegetables. So, I think it would be really good to capture all those stories and then, hopefully, make people realise that it’s about all of us changing our behaviour. And we are going to ask a great deal of people, but in order to make a difference, we are going to have to change our lifestyles.
Diolch, Mike Hedges. Rwy'n credu eich bod yn llygad eich lle ynghylch y tywydd. Mae'n anodd credu mai dim ond yn ystod toriad mis Chwefror y bu'r Prif Weinidog a minnau'n ymweld ag ardaloedd, yn enwedig o amgylch y Rhondda, a gafodd eu distrywio gan storm Dennis. Yr wythnos flaenorol, bûm yn ymweld â Llanrwst yn y gogledd a welodd ddifrod yn sgil storm Ciara. Ac yna, os oedd angen ein hatgoffa nad yn y gaeaf yn unig y mae hyn yn digwydd, rwy'n credu mai pythefnos yn ôl i heddiw oedd hi, o amgylch Pentre eto, lle cawsom ni, mewn chwarter awr, yr hyn oedd yn cyfateb i fis o law. Felly, mae'n amlwg ein bod yn gweld patrwm.
Es i i'r ysgol yn y 1970au ac rwy'n sicr yn cofio llawer o bobl yn cyfeirio at law mân, ond ni welwn ni hynny nawr, rydych chi'n iawn: rydym ni'n gweld y stormydd glaw anhygoel hyn, yn anffodus. Felly, mae angen inni edrych ar ein hamddiffynfeydd rhag llifogydd. Rydym ni wedi buddsoddi cyllid sylweddol mewn amddiffynfeydd rhag llifogydd, ond nid ydym ni eisiau gweld concrid yn unig; rydym ni eisiau gweld yr atebion naturiol hynny hefyd, ac yn amlwg mae coed yn rhan o hynny. Ac rydych chi'n gywir: mae'n gyfrifoldeb ar bawb. Ni all y Llywodraeth wneud hynny ar ei phen ei hun ac mae angen i bob un ohonom ni edrych ar sut y gallwn ni blannu mwy o goed. A dyna pam yr wyf i'n gyffrous ynghylch y cyllid Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, oherwydd rwy'n credu y gallai dim ond £10,000 gael effaith sylweddol iawn ar ardal leol. Felly, mae angen inni wneud popeth a allwn ni i annog hynny.
Rydych chi yn llygad eich lle, unwaith eto, ynghylch unigolion. Felly, gobeithio y bydd Aelodau wedi sylwi ar ein harwyr carbon isel, a'n bod, wrth inni edrych tuag at bandemig COVID-19, eisiau clywed gan bobl ynglŷn â sut y gwnaethon nhw newid eu ffordd o fyw yn ystod y pandemig COVID i weld sut y gallwn ni gyflawni'r sector cyhoeddus niwtral hwnnw o ran carbon, er enghraifft, yr ydym ni i gyd eisiau ei weld. A chyfeiriais at fwy o bobl yn cerdded, mwy o bobl yn beicio, mwy o bobl yn gweithio o gartref. Un o'r straeon a glywais yr wythnos hon gan rywun, yw nad ydyn nhw wedi prynu unrhyw ddillad neu ddodrefn newydd; maen nhw wedi bod yn uwchgylchu ac yn ailgylchu mewn ffordd nad ydyn nhw wedi ei wneud o'r blaen. Rydym ni'n gweld mwy o bobl yn tyfu eu llysiau eu hunain. Felly, rwy'n credu y byddai'n beth da iawn crisialu'r holl straeon hynny ac yna, gobeithio, gwneud i bobl sylweddoli ei fod yn ymwneud â phob un ohonom ni yn newid ein hymddygiad. Ac rydym ni'n mynd i ofyn llawer iawn gan bobl, ond er mwyn gwneud gwahaniaeth, bydd yn rhaid inni newid ein ffordd o fyw.
Minister, I notice that the Future Generations Commissioner for Wales devoted a lot of her recent report to housing and noted that less than half of the new homes that we need to build each year are currently being built, and emissions from the housing sector, although down by nearly a third since 1990, that decrease has slowed considerably in recent years. So, it seems to me that we need to set a target that’s much more ambitious for new house building and we need to build better. So, will you now look at this and work with your colleague Julie James to ensure that it receives both the policy and the financial priority needed to make housing fit for a cleaner environment?
Gweinidog, sylwaf fod Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru wedi neilltuo llawer o'i hadroddiad yn ddiweddar i sôn am dai, gan grybwyll bod llai na hanner y cartrefi newydd y mae angen inni eu hadeiladu bob blwyddyn yn cael eu codi ar hyn o bryd, a bod allyriadau'r sector tai, er bod gostyngiad o bron i draean ers 1990, wedi arafu'n sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, mae'n ymddangos i mi fod angen i ni osod targed sy'n llawer mwy uchelgeisiol ar gyfer adeiladu tai newydd ac mae angen i ni adeiladu'n well. Felly, a wnewch chi edrych ar hyn nawr a gweithio gyda'ch cyd-Aelod, Julie James, i sicrhau bod hyn yn cael y polisi a'r flaenoriaeth ariannol sydd eu hangen er mwyn sicrhau bod tai yn addas ar gyfer amgylchedd glanach?
Thank you, David Melding. And, yes, I'm certainly very happy to speak to my ministerial colleague, the Minister for Local Government and Housing. As I say, we do talk quite a lot about housing, and she's very keen to use more timber. I mentioned, and I referred to the innovative housing programme. We've also obviously had the consultation on Part L and Part F of the building regulations and what we want to avoid is expensive retrofitting down the line. We know that, in order to retrofit the current housing stock—. We know we've got some of the oldest housing stock in Wales and that requires energy efficiency measures. We need to avoid that at all costs. We need to make sure that the houses we're building now don't have those sorts of problems. These are discussions that I do have continually with the housing Minister.
I hope, when I was the housing Minister, we made some significant strides, and I know the Minister is talking to developers about how we can do that going forward, but those are ongoing discussions. Decarbonising the housing stock has to be a priority for the Welsh Government and it is for me and it is for Julie James. And I know she's made it very clear, in her response to the affordable housing review, that the expectation is that social housing providers will lead the way in terms of building the next generation of homes for Wales and that they're built to near-zero-carbon standards.
Diolch yn fawr, David Melding. Ac ydw, rwy'n sicr yn fodlon iawn siarad â'm cyd-Weinidog, y Gweinidog Llywodraeth Leol a Thai. Fel y dywedais, rydym yn siarad cryn dipyn am dai, ac mae hi'n awyddus iawn i ddefnyddio mwy o goed. Soniais am hyn, a chyfeiriais at y rhaglen tai arloesol. Yn amlwg rydym hefyd wedi ymgynghori ar Ran L a Rhan F o'r rheoliadau adeiladu a'r hyn yr ydym ni eisiau ei osgoi yw gwaith ôl-osod drud yn y dyfodol. Gwyddom, er mwyn gwneud gwaith ôl-osod yn y stoc dai bresennol—. Gwyddom fod gennym ni rywfaint o'r stoc dai hynaf yng Nghymru a bod angen mesurau effeithlonrwydd ynni ar gyfer hynny. Mae angen inni osgoi hynny ar bob cyfrif. Mae angen i ni wneud yn siŵr nad oes gan y tai yr ydym ni'n eu hadeiladu nawr y mathau hynny o broblemau. Mae'r rhain yn drafodaethau yr wyf yn eu cael yn barhaus gyda'r Gweinidog tai.
Rwy'n gobeithio, pan oeddwn yn Weinidog tai, inni wneud rhai camau breision, a gwn fod y Gweinidog yn siarad â datblygwyr ynghylch sut y gallwn ni wneud hynny yn y dyfodol, ond mae'r rheini'n drafodaethau sy'n parhau. Mae'n rhaid i ddatgarboneiddio'r stoc dai fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac mae'n fater i mi ac i Julie James. A gwn ei bod wedi ei gwneud hi'n glir iawn, yn ei hymateb i'r adolygiad o dai fforddiadwy, mai'r disgwyl yw y bydd darparwyr tai cymdeithasol yn arwain y ffordd o ran adeiladu'r genhedlaeth nesaf o gartrefi i Gymru a'u bod wedi'u hadeiladu i safonau sy'n agos at fod yn ddi-garbon.
Sticking with housing then, for the time being, that's absolutely right, and the social housing that's being built is of a much better standard than most of the private sector that's on offer. And that's why, it seems to me, that having consulted on Part L, I would urge the Government to get on with actually implementing a much higher standard of Part L so that we only have homes built to zero-carbon standards in the future. Because otherwise we're going to simply have to retrofit the houses that are being built today, as was pointed out by John Gummer in his frustration last week over the lack of seriousness with which the Prime Minister seems to be taking this climate emergency.
I completely agree that we have to have a green recovery and not simply go back to our old ways. So, not only do we need to decarbonise our housing stock, but we need to decarbonise our transport, and reallocating road space to active travel is very welcome—this £15million you mentioned in your statement. But I also would like to ask you how we're going to decarbonise our food system, because, at the moment, our food system is organised to suit the large supermarkets. For example, eggs laid in north Wales currently have to travel all the way to Norwich to be packaged by a large supermarket, into their boxes, and then they go back to north Wales to be sold as Welsh eggs. This is really obviously very, very expensive of carbon emissions and we need—
Gan aros gyda thai felly, am y tro, mae hynny'n hollol gywir, ac mae'r tai cymdeithasol sy'n cael eu hadeiladu o safon llawer gwell na'r rhan fwyaf o'r tai sector preifat sydd ar gael. A dyna pam, y mae'n ymddangos i mi, ar ôl ymgynghori ar Ran L, y byddwn yn annog y Llywodraeth i fwrw ymlaen i weithredu safon llawer uwch o Ran L fel mai dim ond cartrefi wedi'u hadeiladu i safonau di-garbon sydd gennym ni yn y dyfodol. Oherwydd fel arall byddwn yn gorfod gwneud gwaith ôl-osod mewn tai sy'n cael eu hadeiladu heddiw, fel y dywedodd John Gummer yn ei rwystredigaeth yr wythnos diwethaf ynglŷn â'r ffaith nad yw Prif Weinidog y DU yn cymryd yr argyfwng hinsawdd hwn o ddifrif yn ôl pob golwg.
Rwy'n cytuno'n llwyr fod yn rhaid inni gael adferiad gwyrdd, ac nid dychwelyd i'n hen ffyrdd. Felly, nid yn unig y mae angen inni ddatgarboneiddio ein stoc dai, ond mae angen inni ddatgarboneiddio ein trafnidiaeth, ac mae aildrefnu ffyrdd ar gyfer teithio llesol i'w groesawu'n fawr—y £15 miliwn a grybwyllwyd gennych chi yn eich datganiad. Ond hoffwn hefyd ofyn i chi sut ydym ni'n mynd i ddatgarboneiddio ein system fwyd, oherwydd, ar hyn o bryd, mae ein system fwyd wedi'i threfnu er budd yr archfarchnadoedd mawr. Er enghraifft, ar hyn o bryd mae wyau a gaiff eu dodwy yn y gogledd yn gorfod teithio'r holl ffordd i Norwich i gael eu pecynnu gan archfarchnad fawr, yn eu bocsys, ac yna maent yn mynd yn ôl i'r gogledd i gael eu gwerthu fel wyau o Gymru. Mae hyn yn amlwg iawn, yn ffynhonnell ddrud iawn o allyriadau carbon, ac mae arnom ni angen—
Can you come to a conclusion please?
Allwch chi ddod at ddiweddglo os gwelwch yn dda?
—a food system that is much more localised, so that people can buy local food from local producers and there are far fewer food miles. So, I wonder if you could tell us how we're going to do that. Thank you.
—system fwyd sy'n llawer mwy lleol, fel bod pobl yn gallu prynu bwyd lleol gan gynhyrchwyr lleol a bod llawer llai o filltiroedd bwyd. Felly, tybed a allech chi ddweud wrthym ni sut yr ydym ni'n mynd i wneud hynny. Diolch.
Thank you, Jenny. So, around the Part L consultation, as I said, the current consultation does outline our proposals to improve the energy efficiency of new dwellings in Wales from 2020 to 2025. I mentioned in my previous answer that we want to ensure that we don't build houses that do need retrofitting in 25 years or 50 years down the line. This year, we will make a significant and necessary step change in our energy and carbon performance in new housing. Our preferred option is a 37 per cent saving on current carbon emissions, and those proposals include fabric performance, as well as an increased role for renewables and/or low-carbon heating systems.
I mentioned in my statement that we are proposing phasing out the use of high-carbon fossil fuels, and we want to move to a cleaner way of heating our homes with the introduction of low-carbon heating, and, of course, renewable energy generation is very important. When I was speaking to Inergy this morning—. Those community benefits are very important to me and you'll be aware of the targets that we set.
Food miles is, again, an area where I think we've made real improvements during the COVID-19 pandemic. People have really appreciated our local Welsh food and drink producers in a way that, perhaps, they hadn't done before, and what we want to do is lock in that behaviour. So, we have a variety of schemes that we're promoting and supporting to ensure that we continue to do that.
I know that you're very interested in horticulture, and again, that's an area—. It's only 1 per cent of the agricultural sector, and it would be good if we could produce more of our fruit and veg in Wales, and I'm looking at ways that we can do that. I know that you and I have had many discussions about that, but I hope to bring some announcements to the Senedd later this year.
Diolch, Jenny. Felly, o ran yr ymgynghoriad Rhan L, fel y dywedais, mae'r ymgynghoriad presennol yn amlinellu ein cynigion i wella effeithlonrwydd ynni anheddau newydd yng Nghymru o 2020 hyd 2025. Soniais yn fy ateb blaenorol ein bod ni eisiau sicrhau nad ydym yn adeiladu tai y mae angen ôl-osod cyfarpar ynddyn nhw 25 mlynedd neu 50 mlynedd yn ddiweddarach. Eleni, byddwn yn gwneud newid sylweddol ac angenrheidiol yn ein perfformiad o ran ynni a charbon mewn tai newydd. Y dewis a ffefrir gennym ni yw arbediad o 37 y cant ar allyriadau carbon presennol, ac mae'r cynigion hynny'n cynnwys perfformiad o ran adeiladwaith, yn ogystal â swyddogaeth gynyddol i systemau gwresogi adnewyddadwy a/neu wres carbon isel.
Crybwyllais yn fy natganiad ein bod yn cynnig diddymu'n raddol y defnydd o danwyddau ffosil carbon uchel, ac rydym ni eisiau newid i ffordd lanach o wresogi ein cartrefi drwy gyflwyno system wresogi carbon isel, ac, wrth gwrs, mae cynhyrchu ynni adnewyddadwy yn bwysig iawn. Pan oeddwn yn siarad ag Inergy y bore yma—. Mae'r manteision cymunedol hynny yn bwysig iawn i mi a byddwch yn ymwybodol o'r targedau y gwnaethom ni eu gosod.
Mae milltiroedd bwyd, unwaith eto, yn faes lle yr wyf yn credu ein bod ni wedi gwneud gwelliannau gwirioneddol yn ystod pandemig COVID-19. Mae pobl wedi gwerthfawrogi'n fawr ein cynhyrchwyr bwyd a diod lleol o Gymru mewn ffordd nad oedden nhw, efallai, wedi gwneud o'r blaen, a'r hyn yr ydym ni eisiau ei wneud yw sicrhau fod yr arferion hynny yn parhau. Felly, mae gennym ni amrywiaeth o gynlluniau yr ydym yn eu hyrwyddo ac yn eu cefnogi i sicrhau ein bod yn parhau i wneud hynny.
Rwy'n gwybod bod gennych chi ddiddordeb mawr mewn garddwriaeth, ac unwaith eto, mae hwnnw'n faes—. Dim ond 1 y cant o'r sector amaethyddol ydyw, a byddai'n dda pe gallem ni gynhyrchu mwy o'n ffrwythau a'n llysiau yng Nghymru, ac rwy'n edrych ar ffyrdd y gallwn ni wneud hynny. Rwy'n gwybod eich bod chi a minnau wedi cael llawer o drafodaethau am hynny, ond rwy'n gobeithio gallu gwneud ambell gyhoeddiad yn y Senedd yn ddiweddarach eleni.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Gweinidog.
Item 9 on our agenda is the debate on the Statutory Instrument Consent Memorandum on the Direct Payments to Farmers (Legislative Continuity) Act 2020 (Consequential Amendments) Regulations 2020, and I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move that motion. Lesley Griffiths.
Eitem 9 ar ein hagenda yw'r ddadl ar y Memorandwm Cydsyniad Offeryn Statudol ar Reoliadau Deddf Taliadau Uniongyrchol i Ffermwyr (Parhad Deddfwriaethol) 2020 (Diwygiadau Canlyniadol) 2020, a galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig y cynnig hwnnw. Lesley Griffiths.
Cynnig NDM7340 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd yn cytuno, yn unol ag Rheol Sefydlog 30A.10, i'r Ysgrifennydd Gwladol wneud Rheoliadau Deddf Taliadau Uniongyrchol i Ffermwyr (Parhad Deddfwriaethol) 2020 (Diwygiadau Canlyniadol) 2020, yn unol â'r drafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno 4 Mai 2020.
Motion NDM7340 Rebecca Evans
To propose that the Senedd agrees, in accordance with Standing Order 30A.10, that the Secretary of State makes The Direct Payments to Farmers (Legislative Continuity) Act 2020 (Consequential Amendments) Regulations 2020, in accordance with the draft laid in Table Office on 4 May 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. The Direct Payments to Farmers (Legislative Continuity) Act 2020 (Consequential Amendments) Regulations 2020 (the regulations) make consequential amendments required because the EU law governing the 2020 direct payment scheme for farmers, established under the common agricultural policy, was incorporated into UK law on exit day, rather than at the end of the implementation period.
Regulations 2, 3 and 4 make consequential amendments to the Interpretation Act 1978, the Statutory Instruments Act 1946, and the Legislation (Wales) Act 2019 to ensure that the Direct Payments to Farmers (Legislative Continuity) Act 2020 and EU legislation incorporated into domestic law under that Act are treated in the same way as EU legislation incorporated into domestic law under the European Union (Withdrawal) Act 2018.
It should be noted that the territorial extent and application of the regulations is UK wide, with provisions having different application depending on the legislation being amended. By way of example, the changes made by the regulations to the Legislation (Wales) Act 2019 extend to England and Wales and apply in relation to Wales. The Interpretation Act 1978's extent is UK wide. The Statutory Instruments Act 1946 extends to England, Wales and Scotland, with elements applying to Northern Ireland.
I believe that it is appropriate and proportionate to deal with the amendments in these regulations due to the territorial extent of the enactments being amended. Furthermore, making the necessary consequential amendments in one instrument helps to promote the accessibility of the law during this period of change. I note that the Legislation, Justice and Constitution Committee considered the regulations on 18 May and come to the conclusion. Diolch.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae Rheoliadau Deddf Taliadau Uniongyrchol i Ffermwyr (Parhad Deddfwriaethol) 2020 (Diwygiadau Canlyniadol) 2020 (y rheoliadau) yn gwneud diwygiadau canlyniadol sy'n ofynnol oherwydd y cafodd cyfraith yr UE sy'n llywodraethu cynllun taliadau uniongyrchol 2020 i ffermwyr, a sefydlwyd o dan y polisi amaethyddol cyffredin, eu hymgorffori yng nghyfraith y DU ar y diwrnod ymadael, yn hytrach nag ar ddiwedd y cyfnod gweithredu.
Mae Rheoliadau 2, 3 a 4 yn gwneud diwygiadau canlyniadol i Ddeddf Dehongli 1978, Deddf Offerynnau Statudol 1946, a Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 i sicrhau bod Deddf Taliadau Uniongyrchol i Ffermwyr (Parhad Deddfwriaethol) 2020 a deddfwriaeth yr UE a ymgorfforir mewn cyfraith ddomestig o dan y Ddeddf honno yn cael eu trin yn yr un modd ag y mae deddfwriaeth yr UE a ymgorfforir mewn cyfraith ddomestig o dan Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018.
Dylid nodi bod rhychwant a chymwysiad tiriogaethol y Rheoliadau yn rhai'r DU gyfan, a bod gan ddarpariaethau wahanol gymhwysiad yn dibynnu ar y ddeddfwriaeth sy'n cael ei diwygio. Er enghraifft, mae'r newidiadau a wnaed gan y rheoliadau i Ddeddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 yn ymestyn i Gymru a Lloegr ac yn berthnasol i Gymru. Mae cwmpas Deddf Dehongli 1978 yn un i'r DU gyfan. Mae Deddf Offerynnau Statudol 1946 yn berthnasol i Gymru, Lloegr a'r Alban, gydag elfennau sy'n berthnasol i Ogledd Iwerddon.
Rwy'n credu ei bod yn briodol ac yn gymesur ymdrin â'r diwygiadau yn y rheoliadau hyn oherwydd rhychwant tiriogaethol y deddfiadau sy'n cael eu diwygio. At hynny, mae gwneud y diwygiadau canlyniadol angenrheidiol mewn un offeryn yn helpu i hyrwyddo hygyrchedd y gyfraith yn ystod y cyfnod hwn o newid. Rwy'n sylwi bod y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a Chyfansoddiad wedi ystyried y rheoliadau ar 18 Mai ac wedi dod i'r casgliad. Diolch.
Thank you. Can I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw?
Diolch. A gaf i alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a Chyfansoddiad, Mick Antoniw?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I intend to keep my remarks this afternoon brief, but I do wish to welcome the fact that the Welsh Government has tabled a motion for debate on this statutory instrument consent memorandum. The reasons for this is that it is an important point of principle that the Senedd makes a decision on whether to permit UK Ministers to amend primary legislation in devolved areas.
As a committee we considered the memorandum at our meeting on 18 May 2020, and we laid our report on 2 June. Now, as the Minister has said, the regulations that are the subject of the memorandum ensure that the Direct Payments to Farmers (Legislative Continuity) Act 2020 and the EU legislation incorporated into domestic law under that Act are treated in the same way as EU legislation incorporated into domestic law under the European Union (Withdrawal) Act 2018. So, as stated in our report, we are content with the memorandum.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwyf i am gadw fy sylwadau yn fyr y prynhawn yma, ond hoffwn i groesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno cynnig ar gyfer dadl ar y memorandwm cydsyniad offeryn statudol hwn. Y rhesymau am hyn yw ei bod yn bwynt pwysig o egwyddor bod y Senedd yn gwneud penderfyniad ynghylch a ddylid caniatáu i Weinidogion y DU ddiwygio deddfwriaeth sylfaenol mewn meysydd sydd wedi'u datganoli.
Fel pwyllgor, fe wnaethom ni ystyried y memorandwm yn ein cyfarfod ar 18 Mai 2020, ac fe wnaethom ni gyflwyno ein hadroddiad ar 2 Mehefin. Nawr, fel y dywedodd y Gweinidog, mae'r rheoliadau sy'n destun y memorandwm yn sicrhau bod y Ddeddf Taliadau Uniongyrchol i Ffermwyr (Parhad Deddfwriaethol) 2020 a deddfwriaeth yr UE sydd wedi ei hymgorffori mewn cyfraith ddomestig o dan y Ddeddf honno yn cael eu trin yn yr un modd â deddfwriaeth yr UE sydd wedi ei hymgorffori mewn cyfraith ddomestig o dan Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018. Felly, fel y nodwyd yn ein hadroddiad, rydym yn fodlon â'r memorandwm.
Thank you. The Minister, to reply.
Diolch. Y Gweinidog, i ymateb.
I'll just say thank you to the Chair and to the committee for their comments.
Hoffwn i ddiolch i'r Cadeirydd ac i'r pwyllgor am eu sylwadau.
Thank you. So, the proposal is to agree the motion. Does any Member object? I don't see any objections, therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Felly, y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nid wyf yn gweld unrhyw wrthwynebiadau, felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 10 on our agenda this afternoon is the Economy, Infrastructure and Skills Committee debate on the effects of COVID-19 on Wales's economy, infrastructure and skills, and I call on the Chair of the committee to move the motion. Russell George.
Eitem 10 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar effeithiau COVID-19 ar economi, seilwaith a sgiliau Cymru, a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i gynnig y cynnig. Russell George.
Cynnig NDM7341 Russell George
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiadau Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: 'Effaith COVID-19: Crynodeb o'r canfyddiadau cychwynnol', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 4 Mehefin 2020, ac 'Effaith COVID-19: Sgiliau— canfyddiadau cynnar', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 19 Mehefin 2020.
Motion NDM7341 Russell George
To propose that the Senedd:
Notes the reports of the Economy, Infrastructure and Skills Committee: 'The impact of COVID-19: Summary of initial findings', which was laid in the Table Office on 4 June 2020, and 'The impact of COVID-19: Skills—early findings', which was laid in the Table Office on 19 June 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I move the motion in my name. I'd like to thank the Presiding Officer for allowing this debate earlier than would have taken place in most circumstances.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a chynigiaf y cynnig yn fy enw i. Hoffwn i ddiolch i'r Llywydd am ganiatáu'r ddadl hon yn gynharach nag a fyddai wedi digwydd o dan y rhan fwyaf o amgylchiadau.
Thankfully, Deputy Presiding Officer, due to the hard work of our NHS staff and because Welsh citizens have played their part and stayed at home, we have, we hope, passed the high-water mark. However, as the tide recedes, it is, of course, revealing an economic emergency, which is why I requested this earlier debate. Yesterday's announcement from Airbus is part of that unfolding emergency. I know everyone in this Chamber will want to be thinking about the people affected and will want to be reassured that the Welsh and UK Governments are straining every area to protect our key industries and the jobs that they provide. I also think about those who were affected by the Laura Ashley closures in my own constituency. Airbus, of course, is a big player in north-east Wales's skills sector, and so, as well as job losses, we'll be losing valuable training opportunities, and the pandemic and economic emergency will have an ongoing effect for the whole of Wales's skills sector and transport network, so it's important that this debate focuses on these areas as well.
Deputy Presiding Officer, the committee took evidence from a range of stakeholders, including business leaders, unions, training and transport providers on the effects of the pandemic on Wales's economy, infrastructure and skills, and we have released two reports and issued a number of letters outlining several issues that need, in our view, urgent attention. However, more positively, our work has uncovered opportunities that we as a committee think need to be seized on in order to rebuild our economy. Last month, we saw a record drop in the UK's GDP, and this drop is, of course, a natural consequence of asking people to stay at home. Ground will be regained as we come out of lockdown—of course, that is what we hope. However, even with a bounce-back, we're sadly facing an unprecedented recession. That's the sad likelihood, and, in light of this impending recession, it is vital that the Government acts swiftly to save businesses and jobs. Business leaders warned us about areas of the economy that will need more specific help than others in terms of a sectorial approach and to ensure that support is targeted correctly. A new round of business support is a good opportunity to fill in the gaps in the original COVID support. Although the original offer was very much welcomed, there were, of course, gaps especially felt by smaller businesses and microbusinesses as they fell through some of those gaps. As the Government develops its response to the recession, these businesses, we hope, as a committee, will not be failed again.
Last week's announcement about start-up funding was, of course, a step in the right direction for smaller businesses. When asked about the economy, the Minister told us that he wanted to 'build it back better'. This is a great aspiration, and, whilst the economy is in grave danger, support can be targeted to help rebalance and grow targeted sectors. To ensure that the Government is seizing this opportunity, I would like the Minister to set out what 'build it back better' means to him and what the Government will be doing to achieve this goal.
As Wales unlocks, reopening the economy in a safe way will also be key. Union representatives told the committee that they supported the Welsh Government's inclusion of the 2m rule in regulations, but they were worried about its enforcement, and the Government, I think, needs to explain how safety will be ensured, particularly in the light of the recent outbreaks we've seen at some food plants across the country.
Diolch, Dirprwy Lywydd, i waith caled ein staff yn y GIG ac oherwydd bod dinasyddion Cymru wedi chwarae eu rhan ac wedi aros gartref, rydym ni, gobeithio, wedi pasio'r marc dŵr uchel. Fodd bynnag, wrth i'r llanw gilio, wrth gwrs, mae'n datgelu argyfwng economaidd, a dyna pam y gofynnais am y ddadl gynharach hon. Mae cyhoeddiad Airbus ddoe yn rhan o'r argyfwng hwnnw sy'n datblygu. Rwy'n gwybod y bydd pawb yn y Siambr hon yn awyddus i feddwl am y bobl y mae hyn yn effeithio arnyn nhw ac yn dymuno sicrwydd bod Llywodraethau Cymru a'r DU yn tynnu ar bob maes i warchod ein diwydiannau allweddol a'r swyddi y maen nhw'n eu darparu. Rwyf i hefyd yn meddwl am y rhai yr effeithiwyd arnyn nhw yn sgil cau Laura Ashley yn fy etholaeth i fy hun. Mae Airbus, wrth gwrs, yn chwaraewr mawr yn y sector sgiliau yn y gogledd-ddwyrain, ac felly, yn ogystal â cholli swyddi, byddwn yn colli cyfleoedd hyfforddi gwerthfawr, a bydd y pandemig a'r argyfwng economaidd yn cael effaith barhaus ar sector sgiliau a rhwydwaith trafnidiaeth Cymru gyfan, felly mae'n bwysig bod y ddadl hon yn canolbwyntio ar y meysydd hyn hefyd.
Dirprwy Lywydd, cymerodd y pwyllgor dystiolaeth gan amrywiaeth o randdeiliaid, gan gynnwys arweinwyr busnes, undebau, darparwyr hyfforddiant a thrafnidiaeth ynghylch effeithiau'r pandemig ar economi, seilwaith a sgiliau Cymru, ac rydym wedi rhyddhau dau adroddiad ac wedi dosbarthu nifer o lythyrau yn amlinellu nifer o faterion sydd angen sylw brys, yn ein barn ni. Fodd bynnag, yn fwy cadarnhaol, mae ein gwaith wedi datgelu cyfleoedd yr ydym ni fel pwyllgor o'r farn y mae angen manteisio arnyn nhw er mwyn ailadeiladu ein heconomi. Fis diwethaf, fe wnaethom ni weld y gostyngiad mwyaf erioed yng nghynnyrch domestig gros y DU, ac mae'r gostyngiad hwn, wrth gwrs, yn ganlyniad naturiol o ofyn i bobl aros gartref. Byddwn yn adennill tir wrth i'r cyfyngiadau symud gael eu llacio—wrth gwrs, dyna yr ydym yn ei obeithio. Fodd bynnag, hyd yn oed wrth i bethau wella, rydym yn anffodus yn wynebu dirwasgiad digynsail. Dyna'r tebygolrwydd trist, ac, o ystyried y dirwasgiad hwn sydd ar ddod, mae'n hanfodol bod y Llywodraeth yn gweithredu'n gyflym i achub busnesau a swyddi. Cawsom ein rhybuddio gan arweinwyr busnes am feysydd o'r economi y bydd angen cymorth mwy penodol arnyn nhw nag eraill o ran dull sector a sicrhau bod cymorth yn cael ei dargedu'n gywir. Mae cylch newydd o gymorth busnes yn gyfle da i lenwi'r bylchau yn y cymorth COVID gwreiddiol. Er bod y cynnig gwreiddiol wedi ei groesawu'n fawr, roedd bylchau, wrth gwrs, a oedd yn arbennig o amlwg i fusnesau llai a microfusnesau wrth iddyn nhw ddisgyn drwy rai o'r bylchau hynny. Wrth i'r Llywodraeth ddatblygu ei hymateb i'r dirwasgiad, ni fydd y busnesau hyn, rydym yn gobeithio, fel pwyllgor, yn cael eu hesgeuluso eto.
Roedd y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf am gyllid i fusnesau newydd, wrth gwrs, yn gam i'r cyfeiriad iawn i fusnesau llai. Pan ofynnwyd am yr economi, dywedodd y Gweinidog wrthym ei fod yn dymuno 'ei ailadeiladu yn well'. Mae hwn yn ddyhead mawr, ac er bod yr economi mewn perygl dybryd, gellir targedu cymorth i helpu i ailgydbwyso a thyfu sectorau targed. Er mwyn sicrhau bod y Llywodraeth yn bachu ar y cyfle hwn, hoffwn i'r Gweinidog nodi beth y mae 'ei ailadeiladu yn well' yn ei olygu iddo fe a'r hyn y bydd y Llywodraeth yn ei wneud i gyrraedd y nod hwn.
Wrth i Gymru ddatgloi, bydd ailagor yr economi mewn ffordd ddiogel hefyd yn allweddol. Dywedodd cynrychiolwyr undebau wrth y pwyllgor eu bod yn cefnogi'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi cynnwys y rheol 2m mewn rheoliadau, ond eu bod yn poeni am ei gorfodi, a bod angen i'r Llywodraeth, rwy'n credu, egluro sut y bydd diogelwch yn cael ei sicrhau, yn enwedig yn rhinwedd yr achosion diweddar yr ydym wedi eu gweld mewn rhai gweithfeydd bwyd ledled y wlad.
As the economy and skills sector are intertwined, bad news for the economy is, sadly, bad news for skills. As I come on to skills, I think I'd first like to acknowledge the key role that the health and social care apprentices have played in an effort to contain and respond to the pandemic. Witnesses were keen to tell us how apprentices had stepped up to the challenge over these last few months and how much effort they'd been putting into the national response, and I'm sure that Members would want to join me in commending these efforts. However, this additional workload will be taking a toll on apprentices' health and well-being, and the Government must support all of our apprentices through these times, and the committee heard that many apprentices have been furloughed and that some apprentices have been laid off. Being furloughed and, of course, being laid off will have consequences for their own well-being.
Looking forward to the future, I am concerned, and as a committee we were concerned, about the looming spike in youth unemployment. The committee heard evidence that employers will be looking for experience, so people leaving education this summer will be at a disadvantage in an already depressed labour market. So, as a period of unemployment is likely to scar a young person's future, the Government, I think, must intervene by developing skills support to give young people the experience they need to compete. However, there is also an opportunity here. The skills sector can be used to help stimulate economic growth and train people for high-skill and high value-added jobs.
As Wales emerges from the lockdown, maintaining safety and managing with much reduced fare revenue is going to be a huge challenge for the public transport operators. Sadly, the ONS data on coronavirus deaths shows public transport drivers are particularly at risk from the pandemic. And public confidence in safety, of course, is also important. Transport Focus's research indicates that around a third of passengers will not return to public transport until they feel safe, and, to maintain safe social distancing, buses and trains will be limited to around 10 per cent to 20 per cent of their normal capacity. In fact, bus operators told us that that means a double-decker that usually carries 70 passengers will only be able to carry 20. Taxis and private hire vehicles do not lend themselves to social distancing for obvious reasons, and union representatives felt drivers should be given black cab-style screens to protect themselves and encourage passenger confidence. Although local public transport will be operating at reduced capacity, their overheads will largely remain the same, causing financial pressures for operators. Bus operators told us that clarity on the future of funding for public transport providers is urgently needed. Transport Focus's polling said that nearly half of public transport users are planning to use their cars more, so I think this is a real issue to the committee. Public confidence in services and public transport capacity will be a key to avoid increased congestion and carbon dioxide emissions and reduced air quality, and a short-term switch to car travel would become regular behaviour. However, as with the economy and skills sector, there are also opportunities here as well. People are open to the idea of active travel. I think we've all seen many more people walking and running and cycling during the lockdown period. Bike shops are selling out across the UK and Europe, so the Government needs to act to maintain that momentum and support the modal change to ensure that as many people as possible choose active travel over their cars.
To sum up my opening comments, Deputy Presiding Officer, although the health emergency is, we hope, under control, it has been replaced by an economic emergency and the Government must spend as much effort tackling that as the virus. Whilst I support the Minister's aspiration to build back better, we really need to see details of what that actually means. These are truly unprecedented times and we are presented with a huge challenge. However, with that challenge comes a unique set of opportunities to redesign our economy, our transport network and our skills sector for the better, and the Government of course must seize these opportunities. I look forward to the contribution from Members this afternoon.
Gan fod yr economi a'r sector sgiliau yn cydblethu, mae newyddion drwg i'r economi, yn anffodus, yn newyddion drwg i sgiliau. Wrth i mi sôn am sgiliau, rwy'n credu yr hoffwn i'n gyntaf gydnabod y rhan allweddol y mae'r prentisiaid iechyd a gofal cymdeithasol wedi'i chwarae mewn ymdrech i gyfyngu'r pandemig ac ymateb iddo. Roedd y tystion yn awyddus i ddweud wrthym sut yr oedd prentisiaid wedi ymateb i'r her dros yr ychydig fisoedd diwethaf a faint o ymdrech yr oedden nhw wedi bod yn ei rhoi i'r ymateb cenedlaethol, ac rwy'n siŵr y byddai'r Aelodau yn dymuno ymuno â mi i gymeradwyo'r ymdrechion hyn. Fodd bynnag, bydd y llwyth gwaith ychwanegol hwn yn effeithio ar iechyd a lles y prentisiaid, ac mae'n rhaid i'r Llywodraeth gefnogi pob un o'n prentisiaid drwy'r amseroedd hyn, a chlywodd y pwyllgor fod llawer o brentisiaid wedi eu rhoi ar ffyrlo a bod rhai prentisiaid wedi eu diswyddo. Bydd bod ar ffyrlo ac, wrth gwrs, cael eu diswyddo yn effeithio ar eu lles eu hunain.
Gan edrych i'r dyfodol, rwy'n pryderu, ac fel pwyllgor rydym ni'n pryderu, ynghylch y cynydd sydyn sy'n dod i'r amlwg mewn diweithdra ymhlith pobl ifanc. Clywodd y pwyllgor dystiolaeth y bydd cyflogwyr yn chwilio am brofiad, felly bydd pobl sy'n gadael addysg yr haf hwn dan anfantais mewn marchnad lafur sydd eisoes yn isel. Felly, gan fod cyfnod o ddiweithdra yn debygol o adael craith ar ddyfodol person ifanc, mae'n rhaid i'r Llywodraeth, yn fy marn i, ymyrryd drwy ddatblygu cymorth sgiliau i roi'r profiad i bobl ifanc sydd ei angen arnyn nhw i gystadlu. Fodd bynnag, mae cyfle yma hefyd. Gellir defnyddio'r sector sgiliau i helpu i ysgogi twf economaidd a hyfforddi pobl ar gyfer swyddi sgiliau uchel â gwerth ychwanegol uchel.
Wrth i Gymru lacio'r cyfyngiadau symud, bydd cynnal diogelwch a rheoli gyda llawer llai o refeniw tocynnau yn her enfawr i'r gweithredwyr trafnidiaeth gyhoeddus. Yn anffodus, mae data'r Swyddfa Ystadegau Gwladol ynghylch marwolaethau coronafeirws yn dangos bod gyrwyr trafnidiaeth gyhoeddus yn arbennig o agored i'r risg o'r pandemig. Ac mae hyder y cyhoedd mewn diogelwch, wrth gwrs, yn bwysig hefyd. Mae ymchwil Transport Focus yn dangos na fydd tua thraean o deithwyr yn dychwelyd i drafnidiaeth gyhoeddus nes eu bod yn teimlo'n ddiogel, ac, er mwyn cynnal trefniadau cadw pellter cymdeithasol diogel, bydd bysiau a threnau yn cael eu cyfyngu i ryw 10 y cant i 20 y cant o'u capasiti arferol. Yn wir, dywedodd gweithredwyr bysiau wrthym fod hynny'n golygu y bydd bws deulawr sydd fel arfer yn cludo 70 o deithwyr dim ond yn gallu cludo 20. Nid yw tacsis na cherbydau hurio preifat yn addas ar gyfer cadw pellter cymdeithasol am resymau amlwg, ac roedd cynrychiolwyr undebau o'r farn y dylid rhoi sgriniau ar ddull cabiau du i'r gyrwyr i'w hamddiffyn eu hunain ac i hybu hyder teithwyr. Er y bydd trafnidiaeth gyhoeddus leol yn gweithredu ar lai o gapasiti, bydd eu gorbenion yn aros yr un fath i raddau helaeth, gan achosi pwysau ariannol i weithredwyr. Dywedodd gweithredwyr bysiau wrthym fod angen eglurder ar frys ynghylch dyfodol y cyllid ar gyfer darparwyr trafnidiaeth gyhoeddus. Dywedodd gwasanaeth pleidleisio Transport Focus fod bron i hanner y defnyddwyr trafnidiaeth gyhoeddus yn bwriadu defnyddio eu ceir yn fwy, felly rwy'n credu bod hwn yn fater o bwys i'r pwyllgor. Bydd hyder y cyhoedd mewn gwasanaethau a chapasiti trafnidiaeth gyhoeddus yn allweddol i osgoi mwy o dagfeydd ac allyriadau carbon deuocsid ac ansawdd aer is, a byddai newid tymor byr i deithio mewn ceir yn datblygu i fod yn ymddygiad rheolaidd. Fodd bynnag, yn yr un modd â'r economi a'r sector sgiliau, mae cyfleoedd ar gael yma hefyd. Mae pobl yn agored i'r syniad o deithio llesol. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi gweld llawer mwy o bobl yn cerdded ac yn rhedeg a beicio yn ystod cyfnod y cyfyngiadau symud. Mae siopau beiciau yn gwerthu eu holl stoc ledled y DU ac Ewrop, felly mae angen i'r Llywodraeth weithredu i gynnal y momentwm hwnnw a chefnogi'r newid moddol i sicrhau bod cynifer o bobl ag sy'n bosibl yn dewis teithio llesol yn lle eu ceir.
I grynhoi fy sylwadau agoriadol, Dirprwy Lywydd, er bod yr argyfwng iechyd, gobeithio, wedi ei reoli, fe'i disodlwyd gan argyfwng economaidd ac mae'n rhaid i'r Llywodraeth wario cymaint o ymdrech i fynd i'r afael â hynny ag â'r feirws. Er fy mod i'n cefnogi dyhead y Gweinidog i ailadeiladu'n well, mae gwir angen i ni weld manylion yr hyn y mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd. Mae hwn yn gyfnod gwirioneddol digynsail ac mae her enfawr wedi ei chyflwyno i ni. Fodd bynnag, gyda'r her honno daw cyfres unigryw o gyfleoedd i ailgynllunio ein heconomi, ein rhwydwaith trafnidiaeth a'n sector sgiliau er gwell, ac mae'n rhaid i'r Llywodraeth wrth gwrs fanteisio ar y cyfleoedd hyn. Edrychaf ymlaen at gyfraniad yr Aelodau y prynhawn yma.
I thank the committee for their reports, as they've shone a helpful light on the economic response to the COVID crisis from the Welsh Government and the UK Government, and also how partners, like local government and Business Wales, have really stepped up to help businesses and employers and employees through these unprecedented and difficult times. It is worth noting, of course, that our Government in Wales has really stepped up to the mark, providing the most generous package of support across the UK and trying to fill some of the gaps left by the UK Government support. This has really shown the positive difference that devolution can make, though we do still have gaps. In respect of the UK Government's support and putting aside the gaps, we have to acknowledge the scale of investment, not least in the furlough scheme, but I'd strongly urge our Welsh Government Ministers to join other devolved Governments and, indeed, the UK Labour frontbench calls for extending the furlough and support for particular sectors, including, by the way, aviation, but also parts of our tourism and hospitality sectors, and our arts and cultural sectors, too.
Now, this is the moment when the Prime Minister needs to show that he really is a Prime Minister for the whole of the United Kingdom, not just a Prime Minister for England. The 'Build, build, build' programme announced this week is small, small, small and, indeed, is currently England, England, England only. So, I hope the Prime Minister will take the opportunity to work with Welsh Government to identify Welsh priorities for UK investment right now in Wales, including support for aviation, and that should include, as well, major long overdue UK investment in steel, in Wales marine and tidal renewables, and in a new generation of automotive production and more. It should make good the decade-long UK underinvestment in rail infrastructure in Wales, and support for Welsh Government to boost the skills and apprenticeships and job schemes for young people in Wales and much more. There is a real opportunity for the UK Government.
This is a time for bold decisions on the scale of the post-war Attlee Labour Government and with all Governments across the UK working together. Indeed, let us have that UK COVID response emergency budget before the summer break, which can respond to the scale of the crisis and also give the Prime Minister the real opportunity to show that Wales is not some afterthought from a desk in Westminster.
Now, returning to the current support for business and jobs, the committee has done sterling work in identifying the gaps, and I recognise these from my own constituency cases, including that of Chris, who runs a gym. He took over a derelict former club, turned it into a home not just for the gym, but for a thriving group of families with children with special needs, and as the base for a local football club and more. But he's missed out on all the support, including the recent welcome changes that drop the VAT threshold to £50,000. It left him just a few thousand pounds short of the threshold for qualifying. So, I just wonder, Minister, if there can be some flexibility for Business Wales to work with small businesses that they know, to avoid these heartbreaking narrow misses?
In giving evidence to the committee, some of the obvious gaps that were highlighted included the self-employed people who didn't have recent accounts, businesses that don't operate out of a property as such and companies that are not VAT registered. I know that Welsh Government has continued to tweak and adjust the support to respond to some of these gaps, and I'd be grateful if Ministers could keep on listening, keep being flexible, to respond to these ongoing concerns, but also to keep engaging with the UK Treasury to respond to and fill these gaps on a UK-wide basis. The UK Treasury has incredibly deep pockets, and, indeed, they've recently discovered the location of the allusive magic money tree, which Conservative Chancellors argued for a decade of austerity simply did not exist. I'm glad they've found it.
We've just experienced the sharpest economic downturn since the third quarter of 1979. The Bank of England economist Andy Haldane suggests that we could be on track for a v-shaped recovery with faster than expected regrowth, although he wraps his projection with many, many economic health warnings. It could go very differently indeed.
We certainly now know already that places that have faced long-term structural challenges—deep-seated social and economic disadvantage—will be the most vulnerable. So, we need the investment hereon to redouble its focus on those areas, including those places and people in my constituency of Ogmore, where the benefits will be greatest for the poorest of investment, where we can lift people the highest, and where we level up through activist Government intervention, rather than the free market devil take the hindmost. So, let's make this COVID economic response one that levels up across the UK, levels up in Wales and levels up in Ogmore, with Governments at all levels playing their part. I thank the committee for their reports, because they are useful in directing some of those efforts. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch i'r pwyllgor am eu hadroddiadau, gan eu bod wedi darparu darlun defnyddiol o'r ymateb economaidd i argyfwng COVID gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, a hefyd o sut y mae partneriaid, fel llywodraeth leol a Busnes Cymru, wedi camu i'r adwy yn wirioneddol i helpu busnesau a chyflogwyr a gweithwyr yn ystod y cyfnod anodd a digynsail hwn. Dylid nodi, wrth gwrs, fod ein Llywodraeth yng Nghymru wedi camu i'r adwy yn wirioneddol, gan ddarparu'r pecyn cymorth mwyaf hael ledled y DU a cheisio llenwi rhai o'r bylchau a ddaeth i'r amlwg o ran cefnogaeth Llywodraeth y DU. Mae hyn wedi dangos yn wirioneddol y gwahaniaeth cadarnhaol y gall datganoli ei wneud, er bod gennym ni fylchau o hyd. O ran cefnogaeth Llywodraeth y DU ac o roi'r bylchau o'r neilltu, mae'n rhaid i ni gydnabod maint y buddsoddiad, yn enwedig yn y cynllun ffyrlo, ond byddwn i'n annog Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn gryf i ymuno â galwadau Llywodraethau datganoledig eraill ac, yn wir, mainc flaen Llafur y DU i ymestyn y ffyrlo a'r cymorth i sectorau penodol, gan gynnwys, gyda llaw, y diwydiant hedfan, ond hefyd rhannau o'n sectorau twristiaeth a lletygarwch, a'n sectorau celfyddydau a diwylliant hefyd.
Nawr, dyma'r adeg pan fo angen i Brif Weinidog y DU ddangos ei fod yn wirioneddol yn Brif Weinidog y Deyrnas Unedig gyfan, nid dim ond yn Brif Weinidog Lloegr. Mae'r rhaglen 'adeiladu, adeiladu, adeiladu' a gyhoeddwyd yr wythnos hon yn fach, bach, bach ac, yn wir, ar hyn o bryd yn Lloegr, Lloegr, Lloegr yn unig. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn manteisio ar y cyfle i weithio gyda Llywodraeth Cymru i nodi blaenoriaethau Cymru ar gyfer buddsoddiad y DU yng Nghymru ar hyn o bryd, gan gynnwys cymorth i'r diwydiant hedfan, a dylai hynny gynnwys, yn ogystal, fuddsoddiad mawr hir ei aros gan y DU mewn dur, mewn ynni adnewyddadwy morol a llanw yng Nghymru, ac mewn cynhyrchu awtomataidd cenhedlaeth newydd, a mwy. Dylai hyn wneud yn iawn am y tanfuddsoddiad dros ddegawd gan y DU yn y seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru, a chefnogi Llywodraeth Cymru i roi hwb i'r cynlluniau sgiliau a phrentisiaethau a swyddi ar gyfer pobl ifanc yng Nghymru a llawer mwy. Mae yna gyfle gwirioneddol i Lywodraeth y DU.
Mae hwn yn amser am benderfyniadau beiddgar ar raddfa'r Llywodraeth Lafur Attlee ar ôl y rhyfel a gyda phob Llywodraeth ledled y DU yn gweithio gyda'i gilydd. Yn wir, rhowch y gyllideb frys honno i ni ar gyfer ymateb i argyfwng y DU cyn toriad yr haf, a all ymateb i raddfa'r argyfwng a rhoi cyfle gwirioneddol hefyd i'r Prif Weinidog ddangos nad yw Cymru ryw ôl-ystyriaeth o ddesg yn San Steffan.
Nawr, gan ddychwelyd at y cymorth presennol ar gyfer busnesau a swyddi, mae'r pwyllgor wedi gwneud gwaith rhagorol i nodi'r bylchau, ac rwy'n cydnabod y rhain o achosion yn fy etholaeth i fy hun, gan gynnwys achos Chris, sy'n rhedeg campfa. Cymerodd hen glwb adfeiliedig, a'i droi yn gartref nid yn unig i'r gampfa, ond ar gyfer grŵp llewyrchus o deuluoedd â phlant ag anghenion arbennig, ac fel canolfan ar gyfer clwb pêl-droed lleol a mwy. Ond mae wedi colli allan ar yr holl gymorth, gan gynnwys y newidiadau a groesawyd yn ddiweddar sy'n gostwng y trothwy TAW i £50,000. Fe'i gadawodd ef ychydig o filoedd o bunnau o dan y trothwy ar gyfer cymhwyso. Felly, tybed, Gweinidog, a oes modd cael rhywfaint o hyblygrwydd i Busnes Cymru weithio gyda busnesau bach y mae'n ymwybodol ohonyn nhw, er mwyn osgoi'r achosion torcalonnus hyn o fethu â chyrraedd y trothwy ond o ryw ychydig?
Wrth roi tystiolaeth i'r pwyllgor, roedd rhai o'r bylchau eglur a ddaeth i'r amlwg yn cynnwys y bobl hunan-gyflogedig nad oedd ganddyn nhw gyfrifon diweddar, busnesau nad ydyn nhw'n gweithredu o safle fel y cyfryw a chwmnïau nad ydyn nhw wedi eu cofrestru ar gyfer TAW. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi parhau i fireinio ac addasu'r cymorth i ymateb i rai o'r bylchau hyn, a byddwn i'n ddiolchgar pe gallai Gweinidogion barhau i wrando, parhau i fod yn hyblyg, i ymateb i'r pryderon parhaus hyn, ond hefyd i barhau i ymgysylltu â Thrysorlys y DU i ymateb i'r bylchau hyn a'u llenwi ledled y DU gyfan. Mae gan Drysorlys y DU bocedi anhygoel o ddwfn, ac, yn wir, yn ddiweddar maen nhw wedi darganfod lleoliad y goeden arian hud cudd, yr oedd Canghellor y Ceidwadwyr yn dadlau dros ddegawd o galedi nad oedd yn bodoli. Rwy'n falch eu bod nhw wedi dod o hyd iddi.
Rydym ni newydd brofi'r dirywiad economaidd meinaf ers trydydd chwarter 1979. Mae economegydd Banc Lloegr Andy Haldane yn awgrymu y gallem ni fod ar y trywydd iawn ar gyfer adferiad ar ffurf v, gydag adfywiad cyflymach na'r disgwyl, er ei fod yn amgylchynu ei ragamcaniad â llawer iawn o rybuddion iechyd economaidd. Gallai fod yn wahanol iawn yn wir.
Yn sicr, rydym ni eisoes yn gwybod erbyn hyn mai lleoedd sydd wedi wynebu heriau strwythurol hirdymor—anfantais gymdeithasol ac economaidd ddwfn—fydd y rhai mwyaf agored i niwed. Felly, mae angen y buddsoddiad arnom ni yma i gynyddu ein pwyslais ar yr ardaloedd hynny, gan gynnwys y lleoedd a'r bobl hynny yn fy etholaeth i yn Ogwr, lle bydd y manteision ar eu huchaf i'r buddsoddiad tlotaf, lle byddwn yn gallu codi pobl fwyaf, a lle rydym ni'n cyrraedd lefel uwch drwy ymyrraeth gan Lywodraeth weithredol, yn hytrach na bod diafol y farchnad rydd yn cymryd yr hyn sy'n weddill. Felly, gadewch i ni sicrhau bod yr ymateb economaidd hwn i COVID yn un sy'n cyrraedd lefel uwch ledled y DU, sy'n cyrraedd lefel uwch yng Nghymru ac yn cyrraedd lefel uwch yn Ogwr, gyda Llywodraethau ar bob lefel yn chwarae eu rhan. Diolch i'r pwyllgor am eu hadroddiadau, gan eu bod yn ddefnyddiol o ran cyfeirio rhai o'r ymdrechion hynny. Diolch, Dirprwy Lywydd.
The Wales Tourism Alliance, the Federation of Small Businesses Wales and CBI Wales told the committee that the tourism and hospitality industries would be disproportionately affected. I submitted an urgent written question to the First Minister on 30 April, asking him to respond to calls for a specific plan to support tourism businesses in Wales and for consideration to be given to models of international best practice that would help our rural and coastal tourism businesses to survive. Other than a holding response, no reply has yet been received.
The Wales Tourism Alliance told the committee that, although the support provided by Government at all levels had been quite generous, some businesses have fallen through the gaps, particularly wedding venues, bed and breakfasts and guest accommodation. Small bed and breakfasts are a mainstay of many local economies across north Wales—real businesses providing essential income for their owners. However, they have been unable to access the Welsh Government's £10,000 business grant, because the criteria states that they must be eligible for small business rates relief, but the rules say that they cannot be unless they provide accommodation for more than six persons.
When I questioned the economy Minister about this, he stated that the eligibility criteria checker for the second phase of the economic resilience fund, for new applications, would open mid-June. Having got their hopes up, when it opened, bed and breakfast businesses told me that, according to the checker, they were still not eligible. When I again questioned the economy Minister about this, he stated that he would have to understand why they were not eligible. I therefore wrote to him with evidence from legitimate bed and breakfast businesses in north Wales, detailing their ineligibility for this or any other scheme. In his reply last week, he claimed that the support package in Wales is the most comprehensive and generous in the UK. In reality, grants are available to bed and breakfast operators in England and Scotland who did not qualify for any other COVID-19 grant support schemes, but operators in Wales have been denied access to equivalent grants. As one told me:
'We're already £7,400 in debt in the past three months, and we've lost out on around £28,000' worth of sales in this time. This is a total emergency and grant help is needed.'
The Wales Tourism Alliance told the committee that changed Welsh Government requirements for self-catering properties to qualify for business grants were being used to penalise bona fide businesses. Although the local government Minister told Members that, if a self-catering business can prove that they are a legitimate business, the authority has the discretion to pay the grant, the Federation of Small Businesses Wales stated that some local authorities have been sending e-mails out, saying, 'This isn't discretionary. We've been mandated to do this by Welsh Government.'
I was contacted by a large number of legitimate holiday letting businesses whose experience with this was causing real hardship. They wrote that the guidance from the Welsh Government clearly discriminates against holiday letting businesses, and that there was no consultation with the industry. I have since successfully represented many of these businesses in north-west Wales, although it took interventions over many weeks before councils reviewed their applications and used their discretion to award them business grants.
Then, two weeks ago, I was contacted by a legitimate holiday letting business in Flintshire that had been told that their grant application had been unsuccessful because all of the Welsh Government's additional qualifying criteria have to be met. You must despair.
The committee's recommendation that the Welsh Government should revisit changes made to the guidance for non-domestic business rate relief and ensure that they are neither penalising legitimate businesses nor increasing the workload on local authorities is therefore pivotal.
On 15 May, the Confederation of Passenger Transport presented a proposal to Welsh Government that would enable operators to ramp up bus services with full costings for all Welsh bus operators. In correspondence last week, however, the industry states that they have still not received a considered official response, and Wales is now the only country in the United Kingdom that has not agreed funding for transport operators to begin to ramp up services to cover costs for additional services.
The committee's recommendation that the Welsh Government should inform the committee of its assessment of the current availability of buses and trains in Wales and whether this is sufficient to ensure effective socially distanced public transport services can be provided and give details of any action being taken to ensure that there is sufficient capacity is therefore also pivotal.
Dywedodd Cynghrair Twristiaeth Cymru, Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru a CBI Cymru wrth y pwyllgor y byddai effaith anghymesur ar y diwydiannau twristiaeth a lletygarwch. Cyflwynais i gwestiwn ysgrifenedig brys i'r Prif Weinidog ar 30 Ebrill, yn gofyn iddo ymateb i alwadau am gynllun penodol i gefnogi busnesau twristiaeth yng Nghymru ac i ystyried modelau rhyngwladol o arfer gorau a fyddai'n helpu ein busnesau twristiaeth gwledig ac arfordirol i oroesi. Ar wahân i ymateb dros dro, nid wyf wedi cael ateb hyd yn hyn.
Er y bu'r cymorth a ddarparwyd gan y Llywodraeth ar bob lefel yn eithaf hael, dywedodd Cynghrair Twristiaeth Cymru wrth y pwyllgor fod rhai busnesau wedi llithro drwy'r rhwyd, yn enwedig lleoliadau priodas, llety gwely a brecwast a llety gwesteion. Mae lleoedd gwely a brecwast bach yn asgwrn cefn i lawer o economïau lleol ledled y gogledd—busnesau gwirioneddol sy'n darparu incwm hanfodol i'w perchnogion. Fodd bynnag, nid ydyn nhw wedi gallu derbyn grant busnes Llywodraeth Cymru gwerth £10,000, oherwydd bod y meini prawf yn datgan bod yn rhaid iddyn nhw fod yn gymwys i dderbyn rhyddhad ardrethi i fusnesau bach, ond mae'r rheolau yn dweud na ellir gwneud hynny oni bai eu bod yn darparu llety i fwy na chwe pherson.
Pan holais Gweinidog yr economi ynglŷn â hyn, dywedodd y byddai'r gwiriwr meini prawf cymhwysedd ar gyfer ail gam y gronfa cadernid economaidd, ar gyfer ceisiadau newydd, yn agor ganol mis Mehefin. Ar ôl codi eu gobeithion, pan agorodd, dywedodd busnesau gwely a brecwast wrthyf i, yn ôl y gwiriwr, nad oedden nhw'n gymwys o hyd. Pan holais Gweinidog yr economi ynglŷn â hyn eto, dywedodd y byddai'n rhaid iddo ddeall pam nad oedden nhw'n gymwys. Felly ysgrifennais ato gyda thystiolaeth gan fusnesau gwely a brecwast dilys yn y gogledd, yn nodi eu bod yn anghymwys ar gyfer y cynllun hwn ac unrhyw gynllun arall. Yn ei ateb yr wythnos diwethaf, honnodd mai'r pecyn cymorth yng Nghymru yw'r mwyaf cynhwysfawr a hael yn y DU. Mewn gwirionedd, mae grantiau ar gael i fusnesau gwely a brecwast yn Lloegr a'r Alban nad oedden nhw'n gymwys ar gyfer unrhyw gynlluniau cymorth grant COVID-19 eraill, ond mae cwmnïau yng Nghymru wedi eu hamddifadu o'r cyfle i gael grant cyfatebol. Fel y dywedodd un wrthyf i:
Mae dyled o £7,400 gennym ni eisoes yn y tri mis diwethaf, ac rydym ni wedi colli gwerth tua £28,000 o werthiannau yn ystod y cyfnod hwn. Mae hyn yn argyfwng llwyr ac mae angen cymorth grant.
Dywedodd Cynghrair Twristiaeth Cymru wrth y pwyllgor fod gofynion newydd Llywodraeth Cymru er mwyn i eiddo hunanddarpar fod yn gymwys ar gyfer grantiau busnes yn cael eu defnyddio i gosbi busnesau dilys. Er y dywedodd y Gweinidog llywodraeth leol wrth yr Aelodau, os gall busnes hunanddarpar brofi ei fod yn fusnes dilys, fod gan yr awdurdod ddisgresiwn i dalu'r grant, dywedodd Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru fod rhai awdurdodau lleol wedi bod yn anfon negeseuon e-bost, gan ddweud, 'Nid yw hyn yn ddewisol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ein cyfarwyddo i wneud hyn.'
Cysylltodd llawer o fusnesau llety gwyliau dilys â mi a oedd mewn caledi gwirioneddol yn sgil hyn. Fe wnaethon nhw ysgrifennu bod y canllawiau gan Lywodraeth Cymru yn gwahaniaethu'n glir yn erbyn busnesau llety gwyliau, ac na fu unrhyw ymgynghori â'r diwydiant. Ers hynny rwyf i wedi cynrychioli'n llwyddiannus lawer o'r busnesau hyn yn y gogledd-orllewin, er i hyn alw am ymyriadau dros wythnosau lawer cyn i gynghorau adolygu eu ceisiadau a defnyddio eu disgresiwn i ddyfarnu grantiau busnes iddyn nhw.
Yna bythefnos yn ôl, fe wnaeth busnes llety gwyliau dilys yn Sir y Fflint gysylltu â mi ar ôl iddo gael gwybod bod ei gais am grant wedi bod yn aflwyddiannus oherwydd bod yn rhaid bodloni holl feini prawf cymhwyso ychwanegol Llywodraeth Cymru. Mae'n rhaid i chi anobeithio.
Mae argymhelliad y pwyllgor y dylai Llywodraeth Cymru ailystyried y newidiadau a wnaed i'r canllawiau ar gyfer rhyddhad ardrethi busnesau annomestig a sicrhau nad ydyn nhw'n cosbi busnesau dilys nac yn cynyddu llwyth gwaith yr awdurdodau lleol yn hollbwysig felly.
Ar 15 Mai, cyflwynodd y Cydffederasiwn Cludiant Teithwyr gynnig i Lywodraeth Cymru a fyddai'n galluogi gweithredwyr i gynyddu'r gwasanaethau bysiau gyda chostau llawn i holl weithredwyr bysiau Cymru. Fodd bynnag, mewn gohebiaeth yr wythnos diwethaf, dywed y diwydiant nad ydyn nhw wedi cael ymateb swyddogol ystyriol hyd yn hyn, ac erbyn hyn mai Cymru yw'r unig wlad yn y Deyrnas Unedig nad yw wedi cytuno ar gyllid i weithredwyr trafnidiaeth i ddechrau cynyddu gwasanaethau i dalu am gostau gwasanaethau ychwanegol.
Mae argymhelliad y pwyllgor y dylai Llywodraeth Cymru hysbysu'r pwyllgor am ei hasesiad o'r gwasanaethau bysiau a threnau sydd ar gael yng Nghymru ar hyn o bryd ac a yw hyn yn ddigonol i sicrhau bod modd darparu gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus effeithiol sy'n cadw pellter cymdeithasol, a rhoi manylion am unrhyw gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod digon o gapasiti ar gael, yn hollbwysig hefyd felly.
I'm very grateful to have had the opportunity to participate in the evidence sessions that have led to this report, and, like other Members, I'm very grateful for the evidence that we've received. I think we must be fair and say—. At the beginning of my contribution, I want to say that the emergency response that the Welsh Government has taken was broadly welcomed by most of our witnesses. Of course, things aren't perfect; there was an acknowledgement that there were gaps, and I think the Minister understands that himself. But there was a sense that there had been some real co-operation with the sector and with social partners and that this had been something of a—to use a bit of a cliché—team Wales effort. But, I know that the Minister understands that there is a lot more to do, and our evidence proves that.
I want today, Dirprwy Lywydd, to make some general comments in response to the three reports and then to highlight some particular things in the areas of skills. We know—the evidence was really clear to us—that there are going to be some businesses that will require longer term support. Those might include some transport providers, they will certainly include some hospitality businesses, that may not be able to partially open or may not be able to open profitably. They will certainly include businesses in the culture sector, things like cinemas and theatres where, again, even if social distancing allows them to open, they can't open and make any money, and that will apply to some other tourist attractions too.
It's really important for these businesses—they acknowledge that they've received, many of them, short-term support—to know now what the longer term plans are so that they can plan. And I'm sure that none of us in this Senedd would want to lose some of those crucial parts of our tourism and hospitality infrastructure that will be so important for our economy as we recover.
We acknowledge, of course, that some of that support should come from the UK Government, and I want to ask the Minister again today about what progress he's had in asking for more flexible furlough support for some of those businesses that might not otherwise survive, that can't open, and particularly whether he can raise again the issue of those people who were changing jobs at the time. If there are to be changes to the furlough scheme, that would be the time to give some kind of recompense to the new-start furlough citizens who just were so unfortunate to be changing jobs at that time.
Looking further at hospitality businesses, we have, of course, supported Welsh Government's cautious approach to lifting the lockdown. We feel that it's the right thing to do. From the point of view of businesses, it would, of course, have been catastrophic to lift the lockdown too quickly and then see a spike and lead to another lockdown again. But I hope that the Minister understands that it's very difficult for some of the business owners that have been talking to me in recent days to see that McDonald's is open and people are eating their meals in the McDonald's car park and sometimes leaving a hideous mess afterwards, but good-quality local Welsh hospitality businesses have yet to be able to take advantage of those opportunities that some outside opening may be able to provide.
I know that the Minister is aware that local authorities are looking at how they might facilitate this with road closures, with extensions of pavements. I've been speaking, for example, to Ceredigion council. There is, of course, a complex pattern around licensing and around planning, and I want to ask the Minister today to commit to working closely with local authorities so that we can open up some of those spaces, while of course acknowledging the points that the First Minister made earlier—that that has to be done in such a way that doesn't, for example, negatively impact on people who are blind and partially sighted.
If I might briefly turn, then, Dirprwy Lywydd, to some of the points in the skills report specifically. Russell George has already referred to our recommendation around health and care apprentices. What those people, many of them young people, have done in the last few months is nothing short of extraordinary, and we do want to ask the Welsh Government to be aware of the need to protect their welfare and to ensure that they are given the support they need to get over what might, for some of them, have been complex and traumatic.
Recommendations 3 and 4 of the skills report that focus on work experience and youth unemployment are incredibly important. Those of us who are old enough to remember what happened to the Welsh economy in the 1980s will remember that there was a whole lost generation in many of our communities, who, having had a year or 18 months out of work, never really recovered, never made up that economic gap. We must not allow that to happen to those individuals, but we also cannot afford, as a nation, to waste those talents. That's therefore incredibly important that Welsh Government come forward with some really far-reaching schemes to address those issues.
Our recommendation 8 asks the Welsh Government to link up the skills agenda to economic development, to business support, and to business improvement, and, of course, crucially, to the fair work agenda. This is what needs to change now. The Welsh Government has done, I think, on the whole, a pretty good job in terms of emergency response, but now we have to, as the Minister often says, build back better, and that means building up in a joined-up manner.
I would say, Dirprwy Lywydd, that this crisis has shown us who we actually need when it comes to our workforce. We need carers, we've needed shop workers, we've needed delivery drivers, we've needed healthcare staff. Much of this, of course, work that tends to be done by women. Now, we've tended, in the past, to refer to those people as 'low skilled', and I don't know if anybody else in this Chamber has had the opportunity of looking after a sick or disabled relative themselves, but I can certainly tell you that the people—on the whole, women—who do that work are anything other than low skilled, having tried to do it myself to support family members. We need to change—
Rwy'n ddiolchgar iawn o fod wedi cael y cyfle i gymryd rhan yn y sesiynau tystiolaeth sydd wedi arwain at yr adroddiad hwn, ac, fel Aelodau eraill, rwy'n ddiolchgar iawn am y dystiolaeth yr ydym ni wedi'i chael. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn deg a dweud—. Ar ddechrau fy nghyfraniad, hoffwn i ddweud bod ymateb brys Llywodraeth Cymru wedi ei groesawu ar y cyfan gan y rhan fwyaf o'n tystion. Wrth gwrs, nid yw pethau'n berffaith; cafwyd cydnabyddiaeth fod diffygion, ac rwy'n credu bod y Gweinidog yn deall hynny ei hun. Ond roedd yna ymdeimlad y cafwyd rhywfaint o gydweithredu â'r sector ac â phartneriaid cymdeithasol ac y bu hyn yn rhywfaint o—i ddefnyddio ystrydeb—yn ymdrech tîm Cymru. Ond, gwn fod y Gweinidog yn deall bod llawer mwy i'w wneud, ac mae ein tystiolaeth yn profi hynny.
Hoffwn i heddiw, Dirprwy Lywydd, wneud rhai sylwadau cyffredinol mewn ymateb i'r tri adroddiad ac wedyn tynnu sylw at rai pethau penodol ym meysydd sgiliau. Rydym ni'n gwybod—roedd y dystiolaeth yn eglur iawn i ni—y bydd angen cymorth tymor hirach ar rai busnesau. Gallai'r busnesau hynny gynnwys rhai darparwyr trafnidiaeth, byddan nhw yn sicr yn cynnwys rhai busnesau lletygarwch, na fyddan nhw o bosibl yn gallu agor yn rhannol neu efallai na fyddan nhw yn gallu agor yn broffidiol. Byddan nhw yn sicr yn cynnwys busnesau yn y sector diwylliant, pethau fel sinemâu a theatrau lle, unwaith eto, hyd yn oed os bydd cadw pellter cymdeithasol yn caniatáu iddyn nhw agor, ni fyddan nhw'n gallu agor a gwneud unrhyw arian, a bydd hynny'n berthnasol i rai atyniadau twristaidd eraill hefyd.
Mae'n wirioneddol bwysig i'r busnesau hyn—maen nhw'n cydnabod eu bod nhw, llawer ohonyn nhw, wedi cael cymorth tymor byr—wybod yn awr beth yw'r cynlluniau tymor hirach er mwyn iddyn nhw allu cynllunio. Ac rwy'n siŵr na fyddai neb ohonom ni yn y Senedd hon yn dymuno colli rhai o'r rhannau hollbwysig hynny o'n seilwaith twristiaeth a lletygarwch a fydd mor bwysig i'n heconomi wrth i ni adfer.
Rydym yn cydnabod, wrth gwrs, y dylai rhywfaint o'r cymorth hwnnw ddod oddi wrth Lywodraeth y DU, a hoffwn i ofyn i'r Gweinidog unwaith eto heddiw am ba gynnydd y mae wedi ei wneud wrth ofyn am gymorth ffyrlo mwy hyblyg i rai o'r busnesau hynny na fyddan nhw'n goroesi o bosibl fel arall, na allant agor, ac yn benodol a oes modd iddo godi unwaith eto fater y bobl hynny a oedd yn newid swyddi ar y pryd. Os bydd newidiadau i'r cynllun ffyrlo, bryd hynny fyddai'r adeg i roi rhyw fath o ad-daliad i'r dinasyddion sydd ar ffyrlo mewn swyddi newydd a oedd mor anffodus i fod yn newid swyddi ar y pryd.
Gan edrych yn fanylach ar fusnesau lletygarwch, rydym ni, wrth gwrs, wedi cefnogi dull gofalus Llywodraeth Cymru o godi'r cyfyngiadau symud. Rydym ni o'r farn mai dyna'r peth priodol i'w wneud. O safbwynt busnesau, byddai, wrth gwrs, wedi bod yn drychinebus codi'r cyfyngiadau symud yn rhy gyflym ac yna gweld pig arall gan arwain at gyfyngiadau symud eto. Ond rwy'n gobeithio bod y Gweinidog yn deall ei bod yn anodd iawn i rai o'r perchnogion busnes sydd wedi bod yn siarad â mi yn ystod y dyddiau diwethaf gweld bod McDonald's ar agor a bod pobl yn bwyta eu prydau ym maes parcio McDonald's ac weithiau yn gadael llanast erchyll wedyn, ond nid yw busnesau lletygarwch safonol lleol Cymru wedi gallu manteisio hyd yn hyn ar y cyfleoedd hynny y gall rhai sydd ar agor y tu allan eu darparu.
Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn ymwybodol bod awdurdodau lleol yn edrych ar sut y gallen nhw hwyluso hyn drwy gau ffyrdd ac ymestyn palmentydd. Rwyf i wedi bod yn siarad â Chyngor Ceredigion er enghraifft. Mae yna, wrth gwrs, batrwm cymhleth o ran trwyddedu ac o ran cynllunio, a hoffwn i ofyn i'r Gweinidog heddiw ymrwymo i weithio'n agos gydag awdurdodau lleol er mwyn i ni allu agor rhai o'r lleoedd hynny, gan gydnabod, wrth gwrs, y pwyntiau a wnaeth y Prif Weinidog yn gynharach—fod yn rhaid gwneud hynny mewn modd nad yw, er enghraifft, yn cael effaith negyddol ar bobl sy'n ddall ac yn rhannol ddall.
Os caf i droi yn fyr, felly, Dirprwy Lywydd, at rai o'r pwyntiau yn yr adroddiad sgiliau yn benodol. Mae Russell George wedi cyfeirio eisoes at ein hargymhelliad ynghylch prentisiaid iechyd a gofal. Mae'r hyn y mae'r bobl hynny, llawer ohonyn nhw yn bobl ifanc, wedi ei wneud yn ystod y misoedd diwethaf yn anhygoel a dweud y lleiaf, ac mae arnom ni eisiau gofyn i Lywodraeth Cymru fod yn ymwybodol o'r angen i warchod eu lles a sicrhau eu bod yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnyn nhw i ymdopi â'r hyn a allai, i rai ohonyn nhw, fod yn brofiad cymhleth a thrawmatig.
Mae argymhellion 3 a 4 yr adroddiad sgiliau sy'n canolbwyntio ar brofiad gwaith a diweithdra ymhlith pobl ifanc yn hynod o bwysig. Bydd y rhai hynny ohonom ni sy'n ddigon hen i gofio'r hyn a ddigwyddodd i economi Cymru yn y 1980au yn cofio bod cenhedlaeth gyfan a esgeuluswyd mewn llawer o'n cymunedau, nad oedden nhw, ar ôl cael blwyddyn neu 18 mis o fod yn ddiwaith, byth yn adfer mewn gwirionedd, byth yn cau y bwlch economaidd hwnnw. Rhaid i ni beidio â gadael i hynny ddigwydd i'r unigolion hynny, ond ni allwn ni ychwaith fforddio gwastraffu'r doniau hynny, fel cenedl. Felly, dyna pam ei bod hi'n hynod o bwysig bod Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cynlluniau gwirioneddol bellgyrhaeddol i fynd i'r afael â'r materion hynny.
Mae argymhelliad 8 o'n heiddo yn gofyn i Lywodraeth Cymru gysylltu'r agenda sgiliau â datblygu economaidd, cymorth i fusnesau, a gwella busnesau, ac, wrth gwrs, yn hollbwysig, â'r agenda gwaith teg. Dyma'r hyn y mae angen ei newid nawr. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud, yn fy marn i, ar y cyfan, waith eithaf da o ran ymateb brys, ond nawr mae'n rhaid i ni, fel y mae'r Gweinidog yn ei ddweud yn aml, ailadeiladu yn well, ac mae hynny'n golygu datblygu mewn ffordd gydgysylltiedig.
Byddwn i'n dweud, Dirprwy Lywydd, fod yr argyfwng hwn wedi dangos i ni pwy sydd ei angen arnom ni mewn gwirionedd o ran ein gweithlu. Mae angen gofalwyr arnom ni, bu angen gweithwyr siopau arnom ni, bu angen gyrwyr cludo nwyddau arnom ni, bu angen staff gofal iechyd arnom ni. Mae tuedd i lawer o'r gwaith hwn, wrth gwrs, gael ei wneud gan fenywod. Nawr, mae tuedd, yn y gorffennol, wedi bod i gyfeirio at y bobl hynny yn rhai 'â sgiliau isel', ac nid wyf yn gwybod a oes unrhyw un arall yn y Siambr hon wedi cael cyfle i ofalu am berthynas sâl neu anabl eu hunain, ond gallaf i ddweud wrthych yn sicr fod y bobl—menywod ar y cyfan—sy'n gwneud y gwaith hwnnw yn unrhyw beth ond â sgiliau isel, ar ôl ceisio ei wneud fy hun i gefnogi aelodau o'r teulu. Mae angen i ni newid—
Can you come to a conclusion, please?
A wnewch chi ddod i gasgliad, os gwelwch yn dda?
My apologies, Dirprwy Lywydd.
Rwy'n ymddiheuro, Dirprwy Lywydd.
No, no, it's fine. Carry on.
Na, na, mae'n iawn. Parhewch.
We need to ensure that we change our mindset there, and when we talk about building back better, we've talked a lot about big infrastructure projects, but we also need to think about that work, that work that women do—the caring, the shop work, all of that. We need to value that work, we need to upskill those workers, and we need to pay them a decent living wage.
The Minister will have heard the evidence given by Chwarae Teg and others to the Equality, Local Government and Communities Committee yesterday, and I hope that he'll commit today to building a more equal society for women and a more equal economy for women being at the centre of his rebuilding plans.
I have other things to say, but the Dirprwy Lywydd has quite rightly ran out of patience. So, I'll draw my remarks to a close by once again saying how glad I am to have participated in this process and to commend these reports to the Senedd.
Mae angen i ni sicrhau ein bod yn newid ein meddylfryd yn hynny o beth, ac wrth i ni sôn am ailadeiladu yn well, rydym ni wedi siarad yn helaeth am brosiectau seilwaith mawr, ond mae angen i ni hefyd feddwl am y gwaith hwnnw, y gwaith hwnnw y mae menywod yn ei wneud—y gwaith gofalu, y gwaith siop, hynny i gyd. Mae angen i ni werthfawrogi'r gwaith hwnnw, mae angen i ni wella sgiliau y gweithwyr hynny, ac mae angen i ni dalu cyflog byw gweddus iddyn nhw.
Bydd y Gweinidog wedi clywed y dystiolaeth a roddwyd gan Chwarae Teg ac eraill i'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ddoe, ac rwy'n gobeithio y bydd yn ymrwymo heddiw i adeiladu cymdeithas fwy cyfartal i fenywod ac y bydd economi fwy cyfartal i fenywod yn ganolog i'w gynlluniau ailadeiladu.
Mae gen i bethau eraill i'w dweud, ond mae amynedd y Dirprwy Lywydd wedi darfod, a hynny'n gwbl briodol. Felly, fe wnaf i ddirwyn fy sylwadau i ben drwy ddweud unwaith eto pa mor falch wyf i o fod wedi cymryd rhan yn y broses hon a chymeradwyo'r adroddiadau hyn i'r Senedd.
Thank you very much. Rhianon Passmore.
Diolch yn fawr iawn. Rhianon Passmore.
Thank you, Deputy Llywydd. I read with both alarm and agreement that the committee has considerable concerns about what it sees as one of the defining longer term challenges of this deadly pandemic: a likely dramatic spike in youth unemployment, a spike that, without action by Welsh Government, threatens to scar and stunt the employment prospects of a generation of young people and frustrate the national recovery.
Sadly, this is not new to us. As the Member for Islwyn, I know that the spectre of mass youth unemployment will ascend—[Inaudible.]—throughout the communities that I represent. I was politicised as a teenager by the devastation that was brought to us by the callous Tory economic policies of the Thatcher Government. I was sent to this Senedd by the people of Islwyn, following the ongoing devastation brought to the Islwyn valleys by the continuation of Thatcherite policies under the smokescreen of austerity, and the cruel and callous disinvestment ideology of the anti-public sector Cameron Government, well criticised by the United Nations.
So, today, Islwyn faces a future potentiality of further economic hardship from the callous C-19 pandemic and the trade drop-off of EU exit. As such, it is imperative that the UK Government does not slash and burn public services and its funding in dealing with the deficit post C-19.
Deputy Llywydd, I support the committee's third recommendation, namely that the
'Welsh Government must take action to ensure high quality structured work experience opportunities, especially for people from deprived backgrounds, are part of Wales’ recovery plan.'
As Professor Ewart Keep from the department of education at Oxford warned the committee, the 'huge looming issue' of youth unemployment as tens of thousands of college and university students graduate this summer is stark. These young people face a labour market that has seen a collapse in demand, with a third of Wales's workforce furloughed or taking advantage of the Government's self-employment assistance scheme.
Deputy Llywydd, while on some key matters there may be consensus in the Senedd, there remains a critical and fundamental need for an effective inter-governmental systemic mechanism for the devolved nations. This missing infrastructure has never been more needed. Without effective working between the UK Government and the Welsh Government, and the UK then investing to meet the real needs of the people of Wales, we will once again return to a forgotten generation of young women and men. It is right that the Welsh Government is firmly requesting of the UK Treasury that the needs of Wales are met, both now during this pandemic, but also with mechanisms for the future, sustainable for future pandemics, crises and times of national challenge. And in parallel to the multiplicity of current Welsh Government interventions and Wales-only support packages during COVID, it is clear that Wales's First Minister and Minister for economy have a clear direction, drive and determination to both safeguard and protect the health and economic needs of our people to ensure that Wales is a place where nobody is left behind, and when the storm of COVID leaves us, a brighter, healthier and greener Wales is rebuilt, revealed and rediscovered. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Darllenais â braw a chytundeb fod gan y pwyllgor bryderon sylweddol ynghylch yr hyn y mae'n ei ystyried yn un o'r heriau tymor hirach sy'n diffinio'r pandemig marwol hwn: cynnydd sydyn sylweddol tebygol mewn diweithdra ymhlith pobl ifanc, cynnydd sydyn sydd, heb weithredu gan Lywodraeth Cymru, yn bygwth creithio ac atal rhagolygon cyflogaeth cenhedlaeth o bobl ifainc a llesteirio'r adferiad cenedlaethol.
Yn anffodus, nid yw hyn yn newydd i ni. Fel yr Aelod dros Islwyn, rwy'n gwybod y bydd ysbryd diweithdra torfol ymhlith pobl ifanc yn codi—[Anhyglyw.]—drwy'r cymunedau yr wyf i'n eu cynrychioli. Dechreuais i fod yn wleidyddol yn fy arddegau yn sgil y dinistr a ddaeth i ni drwy bolisïau economaidd Torïaidd dideimlad Llywodraeth Thatcher. Cefais fy anfon i'r Senedd hon gan bobl Islwyn, yn dilyn y dinistr parhaus a ddaeth i gymoedd Islwyn drwy barhad polisïau Thatcheraidd o dan gochl cynni, ac ideoleg dadfuddsoddi creulon a dideimlad Llywodraeth gwrth-sector cyhoeddus Cameron, a feirniadwyd yn briodol gan y Cenhedloedd Unedig.
Felly, heddiw, mae Islwyn yn wynebu posibilrwydd o fwy o galedi economaidd yn y dyfodol yn sgil pandemig dideimlad C-19 a cholledion masnachol ymadael â'r UE. Felly, mae'n hollbwysig nad yw Llywodraeth y DU yn torri ac yn difa gwasanaethau cyhoeddus a'i chyllid i ymdrin â'r diffyg ar ôl C-19.
Dirprwy Lywydd, rwy'n cefnogi trydydd argymhelliad y Pwyllgor, sef bod:
Rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd camau i sicrhau bod cyfleoedd profiad gwaith strwythuredig o ansawdd uchel, yn enwedig i bobl o gefndiroedd difreintiedig, yn rhan o gynllun adfer Cymru.
Fel y dywedodd yr Athro Ewart Keep o'r adran addysg yn Rhydychen wrth rybuddio'r pwyllgor, mae'r 'broblem enfawr sydd ar y gorwel' o ddiweithdra ymhlith pobl ifanc wrth i ddegau ar filoedd o fyfyrwyr coleg a phrifysgol raddio yr haf hwn yn llwm. Mae'r bobl ifanc hyn yn wynebu marchnad lafur sydd wedi gweld cwymp yn y galw, gyda thraean o weithlu Cymru ar ffyrlo neu'n manteisio ar gynllun cymorth hunan-gyflogaeth y Llywodraeth.
Dirprwy Lywydd, er efallai fod consensws yn y Senedd ar rai materion allweddol, mae'r angen hanfodol a sylfaenol am ddull systemig rhyng-lywodraethol effeithiol yn parhau ar gyfer y gwledydd datganoledig. Ni fu erioed fwy o angen am y seilwaith coll hwn. Heb fod gweithio effeithiol rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, a bod y DU wedyn yn buddsoddi i ddiwallu anghenion gwirioneddol pobl Cymru, byddwn unwaith eto yn gweld cenhedlaeth anghofiedig o fenywod a dynion ifanc. Mae'n briodol bod Llywodraeth Cymru yn gofyn yn gadarn i Drysorlys y DU ddiwallu anghenion Cymru, yn awr yn ystod y pandemig hwn, ond hefyd gyda dulliau ar gyfer y dyfodol, sy'n gynaliadwy ar gyfer achosion o bandemig, argyfyngau ac adegau o her genedlaethol yn y dyfodol. Ac yn gyfochrog â lluosogrwydd ymyriadau cyfredol Llywodraeth Cymru a phecynnau cymorth i Gymru yn unig yn ystod COVID, mae'n amlwg bod gan Brif Weinidog Cymru a Gweinidog yr economi gyfeiriad, ysgogiad a phenderfyniad clir i ddiogelu ac amddiffyn anghenion iechyd ac economaidd ein pobl er mwyn sicrhau bod Cymru yn fan lle nad oes neb yn cael ei adael ar ôl, a phan fydd storm COVID yn ein gadael, bydd Cymru ddisgleiriach, iachach a gwyrddach yn cael ei hailadeiladu, ei datgelu a'i hailddarganfod. Diolch.
Can I first congratulate the Chair and the members of the EIS committee for their work in identifying the necessary steps that may be necessary to restart and reinvigorate the economy post COVID-19, which are contained in all of their 34 recommendations? Before I go into the report, I wish to make the point that we are still unaware of the situation surrounding the co-prosperity fund. That fund will supposedly take the place of the EU structural fund. As this fund will play a major part in how Wales will recover from the COVID crisis, we must all in this Chamber support the Minister in his efforts to secure a commitment from the UK Government as to how and when these funds will be allocated.
The report acknowledges that there has been broad-based support for the actions taken by both the UK and Welsh Governments in response to the COVID-19 pandemic. In particular, they pointed out the comment from Josh Miles from the Federation of Small Businesses that, thankfully, we had the Development Bank of Wales and Business Wales, which were able to respond quickly and effectively to the crisis.
There should be no doubt that COVID-19 may change the way we live and work forever, but we just do not know at this time by exactly how much. We must realise that, with so many imponderables, it is difficult for any Government to plan future economic strategies. The Minister for the economy has stated that the big strategic aims of fair work, decarbonisation, reducing regional economic inequalities have not changed, but we know some things will have to change, and it is important that these are identified and discussed and acted upon as soon as possible.
Wales has the highest proportion of businesses applying for the CJRS and the highest proportion of buy-in for UK Government schemes. Sadly, Wales and its people will once again be one of the regions that may suffer some of the highest number of job losses due to the pandemic.
There is one area, however, where I believe the Welsh Government could look to implement recovery strategies at this present time. It is said that upgrading of skills is one of the fastest ways of ensuring those who have lost their jobs will not stay unemployed for long periods. We believe the Welsh Government should, with urgency, look to establishing large-scale training centres. I would ask the Government to look at facilities at St Athan, where suitable buildings and even accommodation are available as the Ministry of Defence scales down its operations on the site. The Welsh Government could look to establish a Welsh national skills centre, building on, not replacing, those facilities that already exist. This could put Wales at the forefront of a revolution in providing skilled people ready work in the high-skilled sector. Such a high-profile facility would help attract investors in the high-tech industries, building, of course, on the establishment of the Aston Martin facility in St Athan.
So, can I add my own recommendation to the 34 already outlined by the Economy, Infrastructure and Skills Committee? Build a high-tech centre for vocational skills, if not at St Athan, then in some other part of Wales.
A gaf i yn gyntaf longyfarch y Cadeirydd ac aelodau Pwyllgor yr Economi Seilwaith a Sgiliau am eu gwaith yn nodi'r camau angenrheidiol a all fod yn angenrheidiol i ailgychwyn ac ailfywiogi'r economi ar ôl COVID-19, sydd wedi eu cynnwys yn eu 34 o argymhellion? Cyn i mi sôn am yr adroddiad, hoffwn i wneud y pwynt nad ydym ni'n ymwybodol o hyd o'r sefyllfa o ran y gronfa ffyniant gyffredin. Yn ôl pob sôn, bydd y gronfa honno yn disodli cronfa strwythurol yr UE. Gan y bydd y gronfa hon yn chwarae rhan bwysig yn y ffordd y bydd Cymru yn ymadfer ar ôl yr argyfwng COVID, mae'n rhaid i bob un ohonom ni yn y Siambr hon gefnogi'r Gweinidog yn ei ymdrechion i sicrhau ymrwymiad gan Lywodraeth y DU ynghylch sut a phryd y caiff yr arian hwn ei ddyrannu.
Mae'r adroddiad yn cydnabod y cafwyd cefnogaeth eang i'r camau a gymerwyd gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru mewn ymateb i bandemig COVID-19. Yn benodol, fe wnaethon nhw dynnu sylw at yr hyn a ddywedodd Josh Miles o Ffederasiwn y Busnesau Bach, sef bod gennym ni, diolch byth, Banc Datblygu Cymru a Busnes Cymru, a oedd yn gallu ymateb yn gyflym ac yn effeithiol i'r argyfwng.
Ni ddylai fod unrhyw amheuaeth ei bod yn bosib y bydd COVID-19 yn newid y ffordd yr ydym yn byw ac yn gweithio am byth, ond ar hyn o bryd nid ydym yn gwybod faint yn union. Mae'n rhaid i ni sylweddoli, gyda chynifer o bethau na allwn ragdybio, ei bod yn anodd i unrhyw Lywodraeth gynllunio strategaethau economaidd ar gyfer y dyfodol. Mae Gweinidog yr economi wedi dweud nad yw'r nodau strategol mawr o waith teg, datgarboneiddio, lleihau anghydraddoldeb economaidd rhanbarthol, wedi newid, ond rydym yn gwybod y bydd yn rhaid i rai pethau newid, ac mae'n bwysig bod y rhain yn cael eu nodi a'u trafod ac y gweithredir arnyn nhw cyn gynted â phosibl.
Yng Nghymru y mae'r gyfran uchaf o fusnesau sy'n gwneud cais am y Cynllun Cadw Swyddi yn sgil Coronafeirws a'r gyfran uchaf o bobl sy'n gwneud ceisiadau i gynlluniau Llywodraeth y DU. Yn anffodus, bydd Cymru a'i phobl unwaith eto yn un o'r rhanbarthau a all ddioddef rhai o'r colledion swyddi mwyaf yn sgil y pandemig.
Fodd bynnag, mae un maes lle yr wyf i'n credu y gallai Llywodraeth Cymru ystyried rhoi strategaethau adfer ar waith ar hyn o bryd. Dywedir mai gwella sgiliau yw un o'r ffyrdd cyflymaf o sicrhau na fydd y rhai sydd wedi colli eu swyddi yn aros yn ddiwaith am gyfnodau hir. Rydym ni'n credu y dylai Llywodraeth Cymru, ar fyrder, ystyried sefydlu canolfannau hyfforddi ar raddfa fawr. Byddwn i'n gofyn i'r Llywodraeth ystyried cyfleusterau yn Sain Tathan, lle mae adeiladau addas a hyd yn oed llety ar gael wrth i'r Weinyddiaeth Amddiffyn leihau ei gweithrediadau ar y safle. Gallai Llywodraeth Cymru ystyried sefydlu canolfan sgiliau genedlaethol i Gymru, gan adeiladu ar y cyfleusterau hynny sy'n bodoli eisoes, nid eu disodli. Gallai hyn roi Cymru ar flaen y gad o ran y chwyldro i ddarparu gwaith parod i bobl fedrus yn y sector sgiliau uwch. Byddai cyfleuster mor amlwg yn helpu i ddenu buddsoddwyr yn y diwydiannau uwch-dechnoleg, gan ategu, wrth gwrs, sefydliad cyfleuster Aston Martin yn Sain Tathan.
Felly, a gaf i ychwanegu fy argymhelliad fy hun i'r 34 a amlinellwyd eisoes gan Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau? Adeiladu canolfan uwch-dechnoleg ar gyfer sgiliau galwedigaethol, os nad yn Sain Tathan, yna rywle arall yng Nghymru.
Thank you. Alun Davies.
Diolch. Alun Davies.
I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer, and I'm grateful to the committee as well for the work that it's been doing on this. I think all of us have enjoyed the opportunity of reading through the reports of the committee and are grateful to both them and the staff and witnesses for the contributions that they've made.
We need to look hard at how we're going to ensure that the economic shock that we are seeing at the moment isn't simply an economic shock again for the poorest people in this country. We've seen from previous recessions that it is the poorest people, the poorest communities, that suffer the worst impact of these recessions, and we've seen economic shocks in the past have a dramatic impact on not simply the people who live in these communities today, but their children and grandchildren as well. Generations, as I think has already been described, are still feeling the effect of Thatcher's war against the Valleys of south Wales. We need to be able to look hard at how we do that. We are seeing at the moment the headlines of some really terrible job losses, and we've been discussing Airbus already today. But we're also seeing job losses taking place on a daily basis—smaller in number, but an enormous number of people and families and communities affected. I've seen in my own constituency numbers of people who are already being threatened with redundancy. The impact of COVID isn't going to be seen in the autumn—it's already being seen today.
I agree very much with the points that Huw Irranca-Davies made about the UK Government needing to extend the furlough scheme into the autumn. And I think we've all agreed, over the past two months, that the economic impact of UK Government schemes is something that we have appreciated, and it's been good to see the Welsh and UK Governments working together over the previous months. In that context, the Prime Minister's speech yesterday was all the more disappointing. It seemed to be a UK Government walking away from the people of this country, unable and unwilling to deliver the support that business and industry need. No cash in Wales, no investment for Wales, not a care for Wales—walking away from our key industries, our key employers and our people at a time when they needed that support.
So, I want to see the Welsh Government stepping up to the mark. We did it after the 2008 recession, of course, and saved many tens of thousands of jobs, and we need a real new deal, not the fake new deal that the UK Government were talking about yesterday, but a deal with the ambition and the vision that will invest in people and places. We need to see, I believe, for the Heads of the Valleys, for example, a jobs plan, an industrial strategy for the Heads of the Valleys, delivering on some of the conversations that we've already had, Minister, through the Tech Valleys scheme, investing in the strategic sites, whether it's Rhyd y Blew or Rassau or any of the other industrial estates across the A465 corridor—a jobs plan that brings together the skills and training with investment in connectivity. It's finally time that rail infrastructure was devolved. We saw yesterday that the UK Government are simply not going to invest in our railways. We need to do it ourselves and we need to ensure the devolution of rail infrastructure to let us do that.
But let me say this, Minister: I very much agree with what the Welsh Government's saying about 'build back better', but we need to have something left to build back upon, and we need to be able to have a clear priority—jobs, jobs, jobs. We need to protect existing employment. We need to protect our existing industrial base. We need to be able to protect town centres and industrial estates together. This is the biggest challenge we've faced as a Senedd, as a parliamentary democracy, in 20 years, the biggest challenge the Welsh Government has faced in two decades, and we need the ambition, the vision and the agility to meet that challenge. I want to see the Welsh Government using all the financial instruments and tools available to it, together with that rooted commitment to our communities. I've seen the Minister walk and stride through communities in his own constituency in north Wales and mine in the Valleys of south Wales. I know his commitment to those places and I know his commitment to our people. This is the challenge now, to make that commitment real.
Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd, ac rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgor hefyd am y gwaith y mae wedi bod yn ei wneud ar hyn. Rwy'n credu bod pob un ohonom ni wedi mwynhau'r cyfle i ddarllen trwy adroddiadau'r pwyllgor ac rydym yn ddiolchgar iddyn nhw a'r staff a'r tystion am y cyfraniadau y maen nhw wedi eu gwneud.
Mae angen i ni edrych yn fanwl ar sut yr ydym yn mynd i sicrhau nad yw'r ysgytwad economaidd yr ydym yn ei weld ar hyn o bryd yn ddim ond ysgytwad economaidd unwaith eto i'r bobl dlotaf yn y wlad hon. Rydym ni wedi gweld o ddirwasgiadau blaenorol mai'r bobl dlotaf, y cymunedau tlotaf, sy'n dioddef effaith waethaf y dirwasgiadau hyn, ac rydym ni wedi gweld ysgytwadau economaidd yn y gorffennol yn cael effaith ddramatig nid yn unig ar y bobl sy'n byw yn y cymunedau hyn heddiw, ond ar eu plant a'u hwyrion hefyd. Mae cenedlaethau, fel sydd wedi ei ddisgrifio eisoes, rwy'n credu, yn dal i deimlo effaith rhyfel Thatcher yn erbyn Cymoedd y de. Mae angen i ni allu edrych yn fanwl ar sut yr ydym yn gwneud hynny. Ar hyn o bryd, rydym yn gweld yn y penawdau rai colledion swyddi gwirioneddol ofnadwy, ac rydym ni wedi bod yn trafod Airbus yn barod heddiw. Ond rydym ni hefyd yn gweld swyddi yn cael eu colli yn ddyddiol—mae'r nifer yn llai, ond mae'n cael effaith ar nifer enfawr o bobl a theuluoedd a chymunedau. Rwyf i wedi gweld yn fy etholaeth fy hun lawer o bobl sydd eisoes yn cael eu bygwth â diswyddiadau. Nid fydd effaith COVID i'w gweld yn yr hydref—mae'n cael ei gweld yn barod heddiw.
Rwy'n cytuno yn llwyr â'r pwyntiau a wnaeth Huw Irranca-Davies ynghylch yr angen i Lywodraeth y DU ymestyn y cynllun ffyrlo i'r hydref. Ac rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi cytuno, yn ystod y ddeufis diwethaf, fod effaith economaidd cynlluniau Llywodraeth y DU yn rhywbeth yr ydym ni wedi ei gwerthfawrogi, ac mae wedi bod yn dda gweld Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn gweithio gyda'i gilydd dros y misoedd blaenorol. Yn y cyd-destun hwnnw, roedd araith Prif Weinidog y DU ddoe yn peri hyd yn oed mwy o siom. Roedd yn ymddangos bod Llywodraeth y DU yn troi cefn ar bobl y wlad hon, yn methu ac yn amharod i ddarparu'r cymorth sydd ei angen ar fusnes a diwydiant. Dim arian yng Nghymru, dim buddsoddiad i Gymru, dim gofal am Gymru—troi cefn ar ein diwydiannau allweddol, ein cyflogwyr allweddol a'n pobl ar adeg pan oedd angen y cymorth hwnnw arnyn nhw.
Felly, rwy'n awyddus i weld Llywodraeth Cymru yn camu i'r adwy. Fe wnaethom ni hynny ar ôl dirwasgiad 2008, wrth gwrs, ac achub degau ar filoedd o swyddi, ac mae angen bargen newydd wirioneddol arnom ni, nid y fargen newydd ffug yr oedd Llywodraeth y DU yn sôn amdani ddoe, ond bargen sydd â'r uchelgais a'r weledigaeth a fydd yn buddsoddi mewn pobl a lleoedd. Mae angen i ni weld, yn fy marn i, ar gyfer Blaenau'r Cymoedd, er enghraifft, gynllun swyddi, strategaeth ddiwydiannol ar gyfer Blaenau'r Cymoedd, sy'n gwireddu rhai o'r sgyrsiau yr ydym ni wedi eu cael eisoes, Gweinidog, trwy'r cynllun Cymoedd Technoleg, ac yn buddsoddi yn y safleoedd strategol, boed yn Rhyd y Blew neu Rasa neu unrhyw un o'r ystadau diwydiannol eraill ar hyd coridor yr A465—cynllun swyddi sy'n dwyn ynghyd y sgiliau a'r hyfforddiant â buddsoddiad mewn cysylltedd. Mae'n bryd i'r seilwaith rheilffyrdd gael ei ddatganoli o'r diwedd. Fe wnaethom ni weld ddoe nad yw Llywodraeth y DU yn mynd i fuddsoddi yn ein rheilffyrdd o gwbl. Mae angen i ni wneud hynny ein hunain ac mae angen i ni sicrhau bod y seilwaith rheilffyrdd yn cael ei ddatganoli er mwyn i ni allu gwneud hynny.
Ond gadewch i mi ddweud hyn, Gweinidog: rwy'n cytuno yn llwyr â'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddweud am 'ailadeiladu yn well', ond mae angen i rywbeth fod yn weddill i ni allu ailadeiladu arno, ac mae angen i ni allu bod â blaenoriaeth glir—swyddi, swyddi, swyddi. Mae angen i ni ddiogelu cyflogaeth bresennol. Mae angen i ni ddiogelu ein sylfaen ddiwydiannol bresennol. Mae angen i ni allu diogelu canol trefi ac ystadau diwydiannol gyda'i gilydd. Dyma'r her fwyaf i ni ei hwynebu fel Senedd, fel democratiaeth seneddol, mewn 20 mlynedd, yr her fwyaf y mae Llywodraeth Cymru wedi ei hwynebu ers dau ddegawd, ac mae angen yr uchelgais, y weledigaeth a'r ystwythder arnom ni i ateb yr her honno. Rwy'n awyddus i weld Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r holl offer a dulliau ariannol sydd ar gael iddi, ynghyd â'r ymrwymiad sefydledig hwnnw i'n cymunedau. Rwyf i wedi gweld y Gweinidog yn cerdded ac yn crwydro trwy gymunedau yn ei etholaeth ei hun yn y gogledd a fy etholaeth i yng Nghymoedd y de. Rwy'n gwybod am ei ymrwymiad i'r lleoedd hynny, ac rwy'n gwybod am ei ymrwymiad i'n pobl. Dyma'r her nawr, i wneud yr ymrwymiad hwnnw yn wirionedd.
The first thing that I want to say as a member of the committee was we heard overwhelming support from the Federation of Small Businesses, the Trades Union Congress and the Confederation of British Industry as to their satisfaction with the level of engagement with the Welsh Government and Welsh officials—I think it's worth saying that at the outset—and all the work that went behind that, in making sure that all the numerous schemes that were put into place immediately, in a very, very short time frame, were put forward through mechanisms that people could both apply to and receive the funds from that.
I'm not going to rehearse all the gaps that we've heard about; other people have already done that. But I listened closely yesterday to this 'build, build, build' announcement from the UK Government and immediately the one thing that struck me, apart from the very obvious that there are no consequentials so therefore there's no new money, so there's no care for Wales, was this old-fashioned idea again that you can bring out of a crisis jobs that actually only look at, really, one sector of the economy, and therefore you miss large numbers of people who need help out of those schemes immediately. And it's fairly obvious, if you look at the stats on construction, that means women will be left behind, because they don't feature in that economy anyway. The highest figure you will find is 11 per cent and, on site, it's simply 1 per cent. So, that isn't actually going to build much in the way of employment for those people outside of that.
Having said all of that, we have seen, in the very recent past, the agility of companies in Wales to step up and immediately put in processes and systems to deliver those things that we've needed, from ventilators to masks, or handwashes. So, they've been innovative and they've been fleet of foot in that innovation, and I think it's alluded to here in these recommendations. It's that, I think, that we could do to drive the economy forward as we come out.
The other sector, of course, that's been fleet of foot—and it's not capital investment that's needed—is the care sector, and Helen Mary quite rightly pointed to that. Evidence is already emerging about the impact of coronavirus on some individuals, and the ongoing care needs that those individuals will have. And that, really, is just in the first wave. I'm not wishing for a second wave; nobody is. But if we see a repeat of that, unfortunately we're also going to see greater needs within the care sector. So, we need some revenue investment as well as capital investment to take us out and take us forward. And it has been noted—quite rightly noted—that those are the people that we ultimately need to take society forward in times of extreme need. It is the case that they've been undervalued in the past, both within society's ways of thinking about people in the care sector but also in the remuneration that they've received for doing those jobs. So, I suppose my plea to you today, going forward, is to look for those individuals in terms of their training, their status, and let's not—. When we're talking about building back better, let's at least understand that those people who need us to build back better for them in their employment actually receive that recognition in all aspects.
And, of course, the other area that would have been addressed now, but it isn't, because we're in this particular time and space, is the bus services in Wales. There would have been a Bill finding its way through the Welsh Parliament at the moment, and there would have been many more people journeying through particularly my area in Wales on buses. That, sadly, is not the case at the moment, and, whilst I am really concerned that we don't leave people behind, I'm equally concerned that we don't literally leave them behind, stuck in rural Wales with no form of transport, because so many people— particularly people who don't have funds and young people, disabled people, elderly residents and free bus pass holders—rely on that mode of transport.
Y peth cyntaf yr wyf i eisiau ei ddweud fel aelod o'r pwyllgor oedd ein bod wedi clywed cefnogaeth aruthrol gan Ffederasiwn y Busnesau Bach, Cyngres yr Undebau Llafur a Chydffederasiwn Diwydiant Prydain o ran eu boddhad â lefel yr ymgysylltu â Llywodraeth Cymru a swyddogion Cymru—rwy'n credu ei bod hi'n werth dweud hynny o'r dechrau—a'r holl waith a oedd y tu ôl i hynny, wrth sicrhau bod yr holl gynlluniau niferus a roddwyd ar waith ar unwaith, mewn cyfnod byr iawn o amser, wedi eu cyflwyno drwy ddulliau y gallai pobl wneud cais iddynt a chael yr arian o hynny.
Dydw i ddim yn mynd i ailadrodd yr holl fylchau yr ydym ni wedi clywed amdanyn nhw; mae pobl eraill eisoes wedi gwneud hynny. Ond gwrandewais yn astud ddoe ar y cyhoeddiad 'adeiladu, adeiladu, adeiladu' hwn gan Lywodraeth y DU ac, ar unwaith, yr un peth a'm trawodd i, ar wahân i'r hyn a oedd yn amlwg iawn, sef nad oes unrhyw symiau canlyniadol felly nid oes arian newydd, felly nid oes unrhyw ofal am Gymru, oedd y syniad hen ffasiwn hwn unwaith eto y gallwch chi ddod â swyddi allan o argyfwng nad ydyn nhw ond yn edrych, mewn gwirionedd, ar un sector o'r economi, ac felly rydych yn colli niferoedd mawr o bobl y mae angen cymorth arnyn nhw o'r cynlluniau hynny ar unwaith. Ac mae'n weddol amlwg, os edrychwch chi ar yr ystadegau ar adeiladu, bod hynny'n golygu y bydd menywod yn cael eu gadael ar ôl, oherwydd nad ydyn nhw'n rhan o'r economi honno beth bynnag. Y ffigur uchaf y byddwch yn ei weld yw 11 y cant ac, ar y safle, dim ond 1 y cant ydyw. Felly, nid yw hynny mewn gwirionedd yn mynd i adeiladu llawer o ran cyflogaeth ar gyfer y bobl hynny y tu allan i hynny.
Wedi dweud hynny i gyd, rydym ni wedi gweld, yn y gorffennol diweddar iawn, ystwythder cwmnïau yng Nghymru i gamu ymlaen a rhoi prosesau a systemau ar waith ar unwaith i gyflawni'r pethau hynny yr oedd eu hangen arnom, o awyryddion i fygydau, neu hylif golchi dwylo. Felly, maen nhw wedi bod yn arloesol ac maen nhw wedi bod yn gyflym i arloesi, ac rwy'n credu y cyfeirir ato yma yn yr argymhellion hyn. Dyna, rwy'n credu, y gallem ni ei wneud i ysgogi'r economi yn ei blaen wrth i ni ddod allan o hyn.
Y sector arall, wrth gwrs, a fu'n gyflym—ac nid buddsoddiad cyfalaf sydd ei angen—yw'r sector gofal, a chyfeiriodd Helen Mary yn gwbl briodol at hynny. Mae tystiolaeth eisoes yn dod i'r amlwg am effaith y coronafeirws ar rai unigolion, a'r anghenion gofal parhaus a fydd gan yr unigolion hynny. Ac, mewn gwirionedd, yn y don gyntaf yn unig y mae hynny. Dydw i ddim eisiau ail don; does neb eisiau hynny. Ond os gwelwn ni ail don, yn anffodus rydym ni hefyd yn mynd i weld mwy o anghenion yn y sector gofal. Felly, mae angen rhywfaint o fuddsoddiad refeniw arnom ni yn ogystal â buddsoddiad cyfalaf i fynd â ni allan a'n symud ni yn ein blaenau. Ac mae wedi ei nodi—wedi ei nodi'n gwbl briodol—mai'r rhai hynny yw'r bobl y mae eu hangen arnom i fynd â chymdeithas yn eu blaen yn y pen draw mewn cyfnod o angen eithafol. Mae'n wir eu bod wedi'u tanbrisio yn y gorffennol, nid yn unig o ran y modd y mae cymdeithas yn meddwl am bobl yn y sector gofal ond hefyd o ran y tâl y maen nhw wedi'i gael am wneud y swyddi hynny. Felly, mae'n debyg mai fy mhle i chi heddiw, wrth symud ymlaen, yw edrych ar ôl yr unigolion hynny o ran eu hyfforddiant, eu statws, a gadewch i ni beidio â—. Pan fyddwn ni'n sôn am adeiladu'n ôl yn well, beth am i ni o leiaf ddeall bod y bobl hynny sydd angen i ni adeiladu'n ôl yn well ar eu cyfer nhw yn eu cyflogaeth yn cael y gydnabyddiaeth honno ym mhob agwedd.
Ac, wrth gwrs, y maes arall a fyddai wedi cael sylw nawr, ond nad yw, oherwydd ein bod ni yn y cyfnod penodol hwn, yw'r gwasanaethau bws yng Nghymru. Byddai Bil wedi bod yn mynd ar ei hynt drwy Senedd Cymru ar hyn o bryd, a byddai llawer mwy o bobl wedi bod yn mynd ar daith, yn enwedig drwy fy ardal i yng Nghymru ar fysus. Yn anffodus, nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd, ac, er fy mod yn wirioneddol bryderus nad ydym yn gadael pobl ar ôl, rwyf yr un mor bryderus nad ydym yn llythrennol yn eu gadael ar ôl, yn gaeth yng Nghymru wledig heb unrhyw fath o drafnidiaeth, oherwydd bod cynifer o bobl—yn enwedig pobl heb arian a phobl ifanc, pobl anabl, trigolion oedrannus a phobl sydd â thocyn bws am ddim—yn dibynnu ar y math hwnnw o drafnidiaeth.
Can you come to a conclusion, please?
A wnewch chi ddod i ddiweddglo, os gwelwch yn dda?
Thank you. I am.
Diolch. Mi ydw i.
Good.
Da iawn.
So, I would request an update, really, Minister, on your thinking, if you can't deliver that Bill, on what you're going to do regarding bus services or public transport in mid and west Wales.
Felly, rwy'n gofyn am ddiweddariad, mewn gwirionedd, Gweinidog, ar eich syniadau, os na allwch chi gyflawni'r Bil hwnnw, ar yr hyn yr ydych chi'n mynd i'w wneud ynghylch gwasanaethau bysiau neu gludiant cyhoeddus yn y canolbarth a'r gorllewin.
Thank you. Can I now call the Minister for Economy, Transport and North Wales, Ken Skates?
Diolch. A gaf i alw yn awr ar Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru, Ken Skates?
Thank you, Dirprwy Lywydd, and can I begin by thanking the committee Chair, Russell George, and its members for its work producing both incredibly valuable reports? And I'd also like to thank those who were able to provide evidence via video link in what has become, of course, the new norm for holding meetings at present. Of course, ordinarily, the Welsh Government would have formally responded to committee reports ahead of debates, but I recognise that the will to debate these important reports ahead of recess means that the Government will not be able to formally respond until next month, as requested.
There are 42 recommendations in total across both reports, so, unfortunately, I'll be unable to cover every one of them but, Deputy Presiding Officer, what I would say is that I think it's valuable reading both reports alongside the recently published UK Treasury Committee report on the UK Government's support for businesses and the economy, because there is some parallel concern across all three reports.
Dirprwy Lywydd, and committee members, what I can say regarding the two reports that have been produced by the EIS committee is that we have acted swiftly and decisively to help protect Welsh businesses from the impact of coronavirus. Our £1.7 billion business support package—it's the equivalent of 2.6 per cent of our gross value added—complements other UK schemes, and it means that companies in Wales have access to the most generous offer of help anywhere in the United Kingdom, as Huw Irranca-Davies identified.
We deliberately designed our Wales-only £500 million economic resilience fund to plug the gaps left by the UK Government's package of business support, and this is because we want to support as many businesses, as many jobs, as we can possibly do so during this incredibly challenging time.
We also know that our approach is working. Data from a recent Office for National Statistics survey indicates that, of all of the UK nations, Wales has by far—by far—the highest percentage of businesses to have applied for and accessed coronavirus-related business grants. The survey found that the figure for businesses accessing support in Wales is 32 per cent of the 260,000 businesses that we have. That contrasts with just 14 per cent of businesses accessing direct Government support in England, 21 per cent in Scotland and 24 per cent in Northern Ireland.
So, as a result of the £0.5 billion economic resilience fund, including, of course, Development Bank of Wales support, we've been able to help close to 8,000 businesses with more than £200 million of support that simply wouldn't have been available elsewhere, and that has led to tens of thousands of jobs being saved. Now, on Monday, we reopened the next phase of the economic resilience fund, providing more opportunities for microbusinesses, small and medium-sized enterprises and large businesses to apply for funding. We'll also be extending our support to non-VAT-registered companies and businesses that started after March 2019.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddechrau drwy ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor, Russell George, a'i aelodau am ei waith i gynhyrchu y ddau adroddiad hynod werthfawr? A hoffwn i hefyd ddiolch i'r rhai y bu'n bosibl iddyn nhw roi tystiolaeth drwy gyswllt fideo yn yr hyn sydd, wrth gwrs, wedi dod yn norm newydd ar gyfer cynnal cyfarfodydd ar hyn o bryd. Wrth gwrs, fel arfer, byddai Llywodraeth Cymru wedi ymateb yn ffurfiol i adroddiadau'r pwyllgor cyn y dadleuon, ond rwy'n cydnabod bod yr ewyllys i drafod yr adroddiadau pwysig hyn cyn y toriad yn golygu na fydd y Llywodraeth yn gallu ymateb yn ffurfiol tan fis nesaf, yn unol â'r cais.
Ceir cyfanswm o 42 o argymhellion rhwng y ddau adroddiad, felly, yn anffodus, ni fyddaf yn gallu ymdrin â phob un ohonyn nhw, ond, Dirprwy Lywydd, yr hyn y byddwn i yn ei ddweud yw fy mod i'n credu ei bod yn werthfawr darllen y ddau adroddiad ochr yn ochr â'r hyn a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Bwyllgor Trysorlys y DU am gymorth Llywodraeth y DU ar gyfer busnesau a'r economi, oherwydd mae rhai pryderon cyffelyb yn y tri adroddiad.
Dirprwy Lywydd, ac aelodau'r pwyllgor, yr hyn y gallaf i ei ddweud ynglŷn â'r ddau adroddiad sydd wedi'u llunio gan bwyllgor yr economi, seilwaith a sgiliau yw ein bod wedi gweithredu'n gyflym ac yn bendant i helpu i amddiffyn busnesau Cymru rhag effaith y coronafeirws. Mae ein pecyn cymorth i fusnesau gwerth £1.7 miliwn—mae'n cyfateb i 2.6 y cant o'n gwerth ychwanegol crynswth—yn ategu cynlluniau eraill yn y DU, ac mae'n golygu bod cwmnïau yng Nghymru yn gallu cael at y cynnig mwyaf hael o gymorth yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, fel y nododd Huw Irranca-Davies.
Aethom ati yn fwriadol i gynllunio ein cronfa cadernid economaidd gwerth £500 miliwn ar gyfer Cymru yn unig i lenwi'r bylchau a adawyd gan becyn cymorth busnes Llywodraeth y DU, ac mae hyn oherwydd ein bod yn dymuno cefnogi cynifer o fusnesau, cynifer o swyddi, ag y gallwn yn ystod y cyfnod hynod heriol hwn.
Gwyddom hefyd fod ein dull yn gweithio. Mae data o arolwg diweddar gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos, o holl wledydd y DU, mai yng Nghymru o bell ffordd—o bell ffordd—y mae'r ganran uchaf o fusnesau sydd wedi gwneud cais am grantiau busnes sy'n gysylltiedig â'r coronafeirws, a'u cael. Canfu'r arolwg mai'r ffigur ar gyfer busnesau sy'n cael cymorth yng Nghymru yw 32 y cant o'r 260,000 o fusnesau sydd gennym ni. Mae hynny'n cyferbynnu â dim ond 14 y cant o fusnesau sy'n cael cymorth uniongyrchol gan y Llywodraeth yn Lloegr, 21 y cant yn yr Alban a 24 y cant yng Ngogledd Iwerddon.
Felly, o ganlyniad i'r gronfa cadernid economaidd gwerth £0.5 biliwn, gan gynnwys, wrth gwrs, cymorth gan Fanc Datblygu Cymru, rydym wedi gallu helpu yn agos i 8,000 o fusnesau gyda mwy na £200 miliwn o gymorth na fyddai wedi bod ar gael yn un man arall, ac mae hynny wedi arwain at arbed degau o filoedd o swyddi. Nawr, ddydd Llun, fe wnaethom ailagor cam nesaf y gronfa cadernid economaidd, gan roi mwy o gyfleoedd i ficrofusnesau, busnesau bach a chanolig ac i fusnesau mawr wneud cais am arian. Byddwn hefyd yn ymestyn ein cymorth i gwmnïau a busnesau nad ydynt wedi'u cofrestru ar gyfer TAW a ddechreuodd ar ôl mis Mawrth 2019.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Now, with regard to Mark Isherwood's question about support for the tourism sector, I can confirm that, through the first phase of the economic resilience fund, more than £11 million of support has been provided to tourism and hospitality businesses. It's saved more than 4,000 jobs, and that support would not have been available elsewhere in the UK. And we're also providing £5 million specifically to support start-up firms that have yet to be helped by the UK Government's self-employment support scheme. Now, our grant scheme, which was launched just last week, will support 2,000 start-ups with grants of £2,500 each, and, of course, this comes ahead of the UK Government formally responding to the UK Treasury Committee's recommendations for filling those gaps that EIS members have identified. And I think this is a really important point, because there are still many gaps that exist right across the UK and which require the attention of UK Government, including, for example, the need to lengthen the job retention scheme for specific sectors—for tourism, culture and aerospace—and those gaps were highlighted by many Members, including Helen Mary Jones and Mark Isherwood.
Now, the JRS, the job retention scheme, has been a lifeline for many businesses, but the UK Government must—absolutely must— avoid a cliff edge when it comes to ending the furlough and self-employment schemes. And I think that we would all accept that the full impact of coronavirus on the economy will not be revealed until the autumn, when these are scheduled to be wound down. Now, yesterday, we also heard, as Members have pointed out, the Prime Minister re-announce various infrastructure projects, and adopt the promise that we have been making for some months to build back better. Now, to us in Welsh Government, that means investing in green, fair growth. It means investing in businesses that commit to the economic contract that we now have with thousands upon thousands of enterprises in Wales. It means doing precisely as Alun Davies has articulated, in investing in places that need levering up, investing in people who have not enjoyed the fruits of growth during the period of de-industrialisation. It means creating, in my view, a gender-neutral political economy that is less white and less favourable to people and places that are already affluent and powerful. And building back better also means building a future together. And I've been incredibly grateful for the ideas and the advice from Members across the Chamber.
Now, as Rhianon Passmore said, the recovery cannot see a return of austerity measures. Conversely, the recovery should see multiple benefits stem from a green-led economic recovery, one that creates local jobs, contributes to decarbonisation, builds a foundational economy, provides skills, tackles fuel poverty, and provides better, greener homes. However, we must equally recognise that there is a crucial need for a people-based recovery in the face of significant expected unemployment, underemployment and economic inactivity in Wales and across the UK over the next 12 months. And, as I mentioned a few weeks ago, we're developing a comprehensive package of support that will allow people to upskill and find new employment, so we can protect a generation from the scarring effects of unemployment. And we're ready to use £40 million of economic resilience funding to do just this.
I think we'll also need to refashion and reprioritise the apprenticeship programme, further education and university offerings, and the committee notes the action taken to ensure the financial stability of the apprenticeship network, and I very much welcome this. It's enabled training providers to respond positively to the COVID crisis, introducing online learning and keeping-in-touch strategies. Enabling apprenticeship recruitment is integral to the recovery, like considering a comprehensive suite of support for people facing redundancy, those made unemployed, and employees needing to upskill. This includes offering access to working well services for individuals, to give them advice and guidance on a range of opportunities available to them, and to help them overcome whatever personal challenges and barriers they face in finding and securing work.
We'll increase access to personalised learning accounts and support through our ReAct and employability skills programmes, as well as our Jobs Growth Wales programme, which provides valuable work opportunities for young people who may not have relevant work experience. And, as a number of Members have identified this afternoon, young people have been identified as the most at risk of long-term unemployment as a result of coronavirus. So, our investment will naturally be prioritised for under-25s. We'll also prioritise support for those furthest from the labour market, including disabled people, those with low skills, and individuals from a BAME background. Now, to date, our community employability programmes have supported 48,000 people, 18,000 of whom have moved into employment, and, in response to coronavirus, delivery has been adapted to help 400 people find employment since April of this year.
Our regional skills partnerships continue to provide us with a strategic regional view of priorities for skills, based on labour market intelligence and informed by employer need. And we've commissioned these partnerships to produce bi-monthly reports to capture employer-led intelligence across the regions of Wales to provide insight into the impact of coronavirus across sectors and industry clusters.
And, just briefly, the ambition of Welsh Government remains to create a sustainable, integrated public transport network, including community transport, as Joyce Watson has identified, right across Wales. We've already spent £29 million on a hardship fund for the bus sector, helping operators to maintain core services. And the recent announcement by my colleague, the Deputy Minister, confirming initial funding of £15.4 million to local authorities to introduce measures to improve the safety and conditions for sustainable and active travel modes in response to the coronavirus crisis demonstrates our prompt intent.
Llywydd, as mentioned earlier, I look forward to formally responding in full next month, but, in the meantime, I would like to thank again all Members for their contributions.
Nawr, o ran cwestiwn Mark Isherwood ynghylch cymorth i'r sector twristiaeth, gallaf gadarnhau bod mwy na £11 miliwn o gymorth wedi'i ddarparu i fusnesau twristiaeth a lletygarwch drwy gam cyntaf y gronfa cadernid economaidd. Mae wedi arbed mwy na 4,000 o swyddi, ac ni fyddai'r cymorth hwnnw wedi bod ar gael mewn mannau eraill yn y DU. Ac rydym hefyd yn darparu £5 miliwn yn benodol i gefnogi cwmnïau sy'n cychwyn, nad ydyn nhw hyd yn hyn wedi cael cymorth gan gynllun cymorth hunan-gyflogaeth Llywodraeth y DU. Nawr, bydd ein cynllun grant, a lansiwyd yr wythnos diwethaf, yn cefnogi 2,000 o fusnesau newydd gyda grantiau o £2,500 yr un, ac, wrth gwrs, mae hyn yn dod cyn i Lywodraeth y DU ymateb yn ffurfiol i argymhellion Pwyllgor Trysorlys y DU ar gyfer llenwi'r bylchau hynny a nodwyd gan aelodau pwyllgor yr economi, seilwaith a sgiliau. Ac rwy'n credu bod hwn yn bwynt pwysig iawn, gan fod llawer o fylchau yn dal i fodoli ledled y DU ac sy'n gofyn am sylw Llywodraeth y DU, gan gynnwys, er enghraifft, yr angen i ymestyn y cynllun cadw swyddi ar gyfer sectorau penodol—ar gyfer twristiaeth, diwylliant ac awyrofod—ac amlygwyd y bylchau hynny gan nifer o Aelodau, gan gynnwys Helen Mary Jones a Mark Isherwood.
Nawr, mae'r cynllun cadw swyddi, wedi bod yn achubiaeth i lawer o fusnesau, ond mae'n rhaid i Lywodraeth y DU—yn gyfan gwbl—osgoi ymyl clogwyn pan ddaw'n fater o roi terfyn ar gynlluniau ffyrlo a hunan-gyflogaeth. Ac rwy'n credu y byddem ni i gyd yn derbyn na fydd effaith lawn y coronafeirws ar yr economi yn cael ei datgelu tan yr hydref, pan fo'r rhain wedi'u hamserlennu i gael eu dirwyn i ben. Nawr, ddoe, clywsom hefyd, fel y mae Aelodau wedi'i nodi, y Prif Weinidog yn ailgyhoeddi gwahanol brosiectau seilwaith, ac yn mabwysiadu'r addewid yr ydym ni wedi bod yn ei wneud ers rhai misoedd i adeiladu'n ôl yn well. Nawr, i ni yn Llywodraeth Cymru, mae hynny'n golygu buddsoddi mewn twf gwyrdd a theg. Mae'n golygu buddsoddi mewn busnesau sy'n ymrwymo i'r contract economaidd sydd gennym erbyn hyn gyda miloedd ar filoedd o fentrau yng Nghymru. Mae'n golygu gwneud yr union beth y mae Alun Davies wedi'i fynegi, sef buddsoddi mewn lleoedd y mae angen hwb arnyn nhw, buddsoddi mewn pobl nad ydyn nhw wedi mwynhau canlyniadau twf yn ystod y cyfnod o ddad-ddiwydiannu. Mae'n golygu creu, yn fy marn i, economi wleidyddol niwtral o ran rhyw sy'n llai gwyn ac yn llai ffafriol i bobl a lleoedd sydd eisoes yn gefnog ac yn bwerus. Ac mae adeiladu yn ôl yn well hefyd yn golygu adeiladu dyfodol gyda'n gilydd. Ac rwyf wedi bod yn hynod ddiolchgar am y syniadau a'r cyngor gan Aelodau ar draws y Siambr.
Nawr, fel y dywedodd Rhianon Passmore, ni all yr adferiad weld mesurau cyni yn dychwelyd. I'r gwrthwyneb, dylai'r adferiad weld manteision lluosog yn deillio o adferiad economaidd gwyrdd, un sy'n creu swyddi lleol, yn cyfrannu at ddatgarboneiddio, yn adeiladu economi sylfaenol, yn darparu sgiliau, yn mynd i'r afael â thlodi tanwydd, ac yn darparu cartrefi gwell, gwyrddach. Fodd bynnag, mae'n rhaid i ni gydnabod hefyd fod angen hanfodol am adferiad ar sail pobl yn wyneb y diweithdra, tangyflogaeth ac anweithgarwch economaidd sylweddol a ddisgwylir yng Nghymru a ledled y DU dros y 12 mis nesaf. Ac, fel y soniais ychydig wythnosau yn ôl, rydym ni'n datblygu pecyn cymorth cynhwysfawr a fydd yn caniatáu i bobl uwchsgilio a dod o hyd i swyddi newydd, er mwyn i ni allu gwarchod cenhedlaeth rhag effeithiau diweithdra sy'n creu craith. Ac rydym ni'n barod i ddefnyddio £40 miliwn o gyllid cadernid economaidd i wneud yr union beth hwnnw.
Rwy'n credu y bydd angen i ni hefyd ailwampio ac ailflaenoriaethu cynigion y rhaglen brentisiaethau, addysg bellach a phrifysgolion, ac mae'r pwyllgor yn nodi'r camau a gymerwyd i sicrhau sefydlogrwydd ariannol y rhwydwaith prentisiaethau, ac rwy'n croesawu hyn yn fawr. Mae wedi galluogi darparwyr hyfforddiant i ymateb yn gadarnhaol i'r argyfwng COVID, gan gyflwyno strategaethau dysgu ar-lein a chadw mewn cysylltiad. Mae galluogi recriwtio ar gyfer prentisiaethau yn rhan annatod o'r broses adfer, fel ystyried cyfres gynhwysfawr o gymorth i bobl sy'n wynebu colli eu swyddi, y rhai a ddiswyddwyd, a gweithwyr y mae angen iddyn nhw uwchsgilio. Mae hyn yn cynnwys cynnig mynediad at wasanaethau gweithio'n dda ar gyfer unigolion, rhoi cyngor ac arweiniad iddyn nhw ar ystod o gyfleoedd sydd ar gael iddyn nhw, a'u helpu i oresgyn pa bynnag heriau a rhwystrau personol y maen nhw'n eu hwynebu wrth ddod o hyd i waith chael swydd.
Byddwn yn cynyddu mynediad at gyfrifon dysgu personol a chymorth drwy ein rhaglenni ReAct a sgiliau cyflogadwyedd, yn ogystal â'n rhaglen Twf Swyddi Cymru, sy'n darparu cyfleoedd gwaith gwerthfawr i bobl ifanc nad oes ganddyn nhw brofiad gwaith perthnasol o bosibl. Ac, fel y mae nifer o Aelodau wedi nodi y prynhawn yma, mae pobl ifanc wedi'u nodi fel y rhai sy'n wynebu'r risg fwyaf o ddiweithdra hirdymor o ganlyniad i'r coronafeirws. Felly, yn naturiol bydd ein buddsoddiad yn cael ei flaenoriaethu ar gyfer rhai dan 25 oed. Byddwn hefyd yn blaenoriaethu cymorth i'r rhai hynny sydd bellaf oddi wrth y farchnad lafur, gan gynnwys pobl anabl, y rhai â sgiliau isel, ac unigolion o gefndir pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Nawr, hyd yma, mae ein rhaglenni cyflogadwyedd cymunedol wedi cefnogi 48,000 o bobl, 18,000 ohonyn nhw wedi symud i mewn i gyflogaeth, ac, mewn ymateb i'r coronafeirws, mae'r ddarpariaeth wedi'i haddasu i helpu 400 o bobl i gael gwaith ers mis Ebrill eleni.
Mae ein partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn parhau i roi darlun rhanbarthol strategol i ni o'r blaenoriaethau ar gyfer sgiliau, yn seiliedig ar wybodaeth am y farchnad lafur ac wedi'u llywio gan angen y cyflogwyr. Ac rydym wedi comisiynu'r partneriaethau hyn i gynhyrchu adroddiadau bob dau fis i gasglu gwybodaeth a arweinir gan gyflogwyr ar draws rhanbarthau Cymru er mwyn darparu gwybodaeth ar effaith y coronafeirws ar draws sectorau a chlystyrau diwydiant.
Ac, yn fyr, uchelgais Llywodraeth Cymru o hyd yw creu rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus integredig, cynaliadwy, gan gynnwys trafnidiaeth gymunedol, fel y nododd Joyce Watson, ar draws Cymru gyfan. Rydym ni eisoes wedi gwario £29 miliwn ar gronfa caledi ar gyfer y sector bysiau, gan helpu gweithredwyr i gynnal gwasanaethau craidd. Ac mae'r cyhoeddiad diweddar gan fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog, yn cadarnhau cyllid cychwynnol o £15.4 miliwn i awdurdodau lleol i gyflwyno mesurau i wella diogelwch ac amodau ar gyfer mathau cynaliadwy a llesol o deithio mewn ymateb i argyfwng y coronafeirws, yn dangos ein bwriad prydlon.
Llywydd, fel y crybwyllwyd yn gynharach, edrychaf ymlaen at ymateb yn ffurfiol ac yn llawn fis nesaf, ond, yn y cyfamser, hoffwn ddiolch eto i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau.
Diolch. Russell George, Cadeirydd y pwyllgor, i ymateb i'r ddadl. Russell George.
Thank you. Russell George, the committee Chair, to reply to the debate. Russell George.
Thank you, Llywydd, and can I thank all Members who took part in this debate today? It's particularly good that Members who are not part of our committee took part in this debate, and I just thought that showed how important it was that we had this debate perhaps earlier than we would perhaps have expected in the past.
I particularly thought Huw Irranca-Davies's comments were correct around devolution. Devolution presents us with the opportunity of reacting to Wales-specific needs—that's what devolution is intended to do. And, as Huw Irranca said that, I thought about how Wales is a small business economy, and how we need to support small businesses, in perhaps particularly a different way to perhaps how businesses may be supported in other parts of the UK.
Can I also thank others who took part in the debate as well, as I look through my notes? Mark Isherwood correctly pointed out the need for speed, in terms of support from Welsh Government and local authorities—something that, in evidence to our committee, was highlighted by a number of witnesses. And the holiday let sector as well was something that was raised quite extensively with our committee, which we've incorporated into our report. Mark Isherwood also pointed out that support for the bus industry is vital, and we are still waiting for confirmation from Welsh Government in terms of details for the level of support towards the bus industry. And, since this report was published, we have since taken this matter up with the Minister separately.
Helen Mary Jones, of course, points out about the long-term plan being important across the board, and points out correctly the issues about the potential youth unemployment issue that is, sadly, looming. Professor Keep gave us evidence, and gave us the stark warning of huge issues looming. And I think the issue in terms of youth unemployment is something that is going to be particularly important to our committee work going forward.
David Rowlands—thank you for your contribution. You correctly pointed out issues around the need for more clarity around the shared prosperity funds—that's quite right. And you also, David, acknowledged the good work of the Development Bank of Wales and Business Wales, and I think we've acknowledged that in our report. It is also right to say and put on record the thanks to all the staff working in both those organisations, who have no doubt been under considerable pressure over the recent time.
Alun Davies correctly pointing out, of course, that it's often the poorest people who are hit during this particular pandemic, and correctly talking about the size of the challenge. I think you referred to the biggest challenge perhaps even since devolution. But what did strike me was what you said, Alun, in terms of building back better: to do that, you do need to have something to build back upon.
And I thank Joyce Watson for her contribution. I think Helen Mary Jones also highlighted these issues in terms of being fair in terms of where support is targeted. We know that the construction industry and infrastructure projects are often focused towards men, and care work is towards women, and we've got to be fair about how Government support is levelled.
Looking through my notes, I think I should also say that I'm very grateful to the Minister for making sure that he has had his diary free to come to committee when we've asked him to. So, I thank the Minister for that. It was quite a comprehensive report. David Rowlands, I think, pointed out that we had 34 recommendations in total. But I should like to thank all the witnesses who gave evidence, both verbally and in writing, to us, and I should also like to point out thanks for the excellent support from the committee team and the research staff, as well as the support from the IT and broadcasting teams and their wider support also, who provided excellent support for us. So, can I thank all who contributed towards our debate this afternoon? Thank you very much. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd, ac a gaf i ddiolch i'r holl Aelodau a gymerodd ran yn y ddadl hon heddiw? Mae'n arbennig o dda bod Aelodau nad ydyn nhw'n rhan o'n pwyllgor wedi cymryd rhan yn y ddadl hon, ac roeddwn i'n meddwl bod hynny'n dangos pa mor bwysig yr oedd hi ein bod wedi cael y ddadl hon efallai yn gynharach nag y byddem wedi'i ddisgwyl efallai yn y gorffennol.
Roeddwn i'n meddwl bod sylwadau Huw Irranca-Davies yn arbennig, yn gywir ynghylch datganoli. Mae datganoli yn rhoi cyfle i ni ymateb i anghenion sy'n benodol i Gymru—dyna'r hyn y bwriedir i ddatganoli ei wneud. Ac, fel y dywedodd Huw Irranca, meddyliais am sut y mae Cymru yn economi busnesau bach, a sut y mae angen i ni gynorthwyo busnesau bach, mewn ffordd sy'n wahanol iawn efallai i sut y gall busnesau gael eu cynorthwyo mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig.
A gaf i hefyd ddiolch i eraill a gymerodd ran yn y ddadl, wrth i mi edrych drwy fy nodiadau? Tynnodd Mark Isherwood sylw yn briodol at yr angen am gyflymder, o ran cymorth gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol—rhywbeth a amlygwyd, mewn tystiolaeth i'n pwyllgor ni, gan nifer o dystion. Ac roedd y sector gwyliau gosod hefyd yn rhywbeth a godwyd yn eithaf helaeth gyda'n pwyllgor, ac rydym wedi cynnwys hyn yn ein hadroddiad. Tynnodd Mark Isherwood sylw hefyd at y ffaith fod cymorth i'r diwydiant bysiau yn hanfodol, ac rydym yn dal i aros am gadarnhad gan Lywodraeth Cymru o ran manylion am lefel y cymorth tuag at y diwydiant bysiau. Ac, ers i'r adroddiad hwn gael ei gyhoeddi, rydym wedi codi'r mater hwn gyda'r Gweinidog ar wahân ers hynny.
Mae Helen Mary Jones, wrth gwrs, yn tynnu sylw ar y ffaith bod y cynllun hirdymor yn bwysig yn gyffredinol, ac yn nodi'n gywir y materion ynglŷn â'r broblem bosibl o ddiweithdra ymhlith pobl ifanc sydd, yn anffodus, ar y gorwel. Rhoddwyd tystiolaeth i ni gan yr Athro Keep, a rhoddodd y rhybudd moel i ni fod problemau enfawr ar y gorwel. Ac rwy'n credu bod y broblem o ran diweithdra ymhlith pobl ifanc yn rhywbeth a fydd yn arbennig o bwysig i waith ein pwyllgor ni wrth symud ymlaen.
David Rowlands—diolch i chi am eich cyfraniad. Fe wnaethoch chi dynnu sylw yn briodol at faterion yn ymwneud â'r angen am fwy o eglurder ynghylch y cronfeydd ffyniant cyffredin—mae hynny'n hollol iawn. Ac fe wnaethoch chi hefyd, David, gydnabod gwaith da Banc Datblygu Cymru a Busnes Cymru, ac rwy'n credu ein bod ni wedi cydnabod hynny yn ein hadroddiad. Mae hefyd yn iawn i ddweud ac i gofnodi diolch i'r holl staff sy'n gweithio yn y ddau sefydliad hynny, sydd, heb os, wedi bod o dan bwysau sylweddol yn y cyfnod diweddar.
Mae Alun Davies yn nodi'n gywir, wrth gwrs, mai'r bobl dlotaf yn aml sy'n cael eu taro yn ystod y pandemig arbennig hwn, ac mae'n sôn yn gywir am faint yr her. Rwy'n credu i chi gyfeirio at yr her fwyaf efallai ers datganoli hyd yn oed. Ond yr hyn a'm trawodd i oedd yr hyn a ddywedasoch chi, Alun, o ran adeiladu yn ôl yn well: i wneud hynny, mae angen i chi fod â rhywbeth i adeiladu arno.
A diolch i Joyce Watson am ei chyfraniad. Rwy'n credu bod Helen Mary Jones hefyd wedi tynnu sylw at y materion hyn o ran bod yn deg o ran ble mae cymorth yn cael ei dargedu. Rydym ni'n gwybod bod y diwydiant adeiladu a phrosiectau seilwaith yn aml yn canolbwyntio ar ddynion, ac mae gwaith gofal yn canolbwyntio ar fenywod, ac mae'n rhaid i ni fod yn deg ynghylch sut y caiff cymorth y Llywodraeth ei wastatáu.
Wrth edrych drwy fy nodiadau, rwy'n credu y dylwn i hefyd ddweud fy mod i'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am sicrhau bod ei ddyddiadur yn rhydd er mwyn iddo ddod i'r pwyllgor pan ein bod wedi gofyn iddo wneud hynny. Felly, diolch i'r Gweinidog am hynny. Roedd yn adroddiad eithaf cynhwysfawr. David Rowlands ddywedodd, rwy'n credu, bod gennym ni gyfanswm o 34 o argymhellion. Ond hoffwn ddiolch i'r holl dystion a roddodd dystiolaeth, ar lafar ac yn ysgrifenedig, i ni, a hoffwn nodi hefyd ein diolch am y gefnogaeth ardderchog gan dîm y pwyllgor a'r staff ymchwil, yn ogystal â'r gefnogaeth gan y timau TG a darlledu a'u cefnogaeth ehangach nhw hefyd, a roddodd gefnogaeth ardderchog i ni. Felly, a gaf i ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein dadl y prynhawn yma? Diolch yn fawr iawn. Diolch yn fawr.
Y cynnig yw i nodi yr adroddiad. Oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld nac yn clywed gwrthwynebiad, ac felly, mae’r cynnig wedi ei dderbyn.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? I don't see or hear any objections, and therefore, the motion is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 3, 4 ac 8 yn enw Darren Millar, gwelliant 2 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 5, 6 a 7 yn enw Neil McEvoy. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliannau 3 a 4 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendments 1, 3, 4 and 8 in the name of Darren Millar, amendment 2 in the name of Rebecca Evans, and amendments 5, 6 and 7 in the name of Neil McEvoy. If amendment 2 is agreed amendments 3 and 4 will be deselected.
Yr eitem nesaf o fusnes yw dadl Plaid Cymru ar y cwricwlwm newydd arfaethedig. Dwi'n galw ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig.
The next item is the Plaid Cymru debate on the proposed new curriculum. I call on Siân Gwenllian to move the motion.
Cynnig NDM7342 Siân Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn datgan cefnogaeth gyffredinol i bwrpas y cwricwlwm newydd arfaethedig, sef galluogi dysgwyr i ddatblygu fel:
a) dysgwyr uchelgeisiol, galluog, sy'n barod i ddysgu gydol eu bywydau;
b) cyfranwyr mentrus, creadigol sy'n barod i chwarae rhan lawn mewn bywyd a gwaith;
c) dinasyddion egwyddorol, gwybodus yng Nghymru a'r byd; ac
d) unigolion iach, hyderus sy’n barod i fyw bywyd cyflawn fel aelodau gwerthfawr o gymdeithas.
2. Yn cytuno bod cyflwyno’r cwricwlwm newydd yn cynnig cyfle hanesyddol i unioni sawl anghyfiawnder strwythurol yng Nghymru.
3. Yn croesawu cydnabyddiaeth Llywodraeth Cymru bod cyfrifoldeb ar lywodraeth gwlad i gymryd camau penodol i sicrhau bod y cwricwlwm yn gwarantu gwaelodlin o ddarpariaeth i bobl ifanc ar draws Cymru fel mater o hawliau dynol sylfaenol ac yn croesawu y bydd rhai elfennau o’r cwricwlwm newydd yn orfodol o ganlyniad.
4. Yn cytuno y dylai’r elfennau gorfodol o’r cwricwlwm gynnwys:
a) hanes pobl ddu a phobl o liw; a
b) hanes Cymru.
5. Yn cytuno y dylai’r cwricwlwm newydd gefnogi pob dysgwr i fod yn rhugl yn y Gymraeg a’r Saesneg, ond nad oes angen i’r Saesneg gael ei chynnwys yn y rhestr o elfennau gorfodol er mwyn cyflawni’r nod hwn.
Motion NDM7342 Siân Gwenllian
To propose that the Senedd:
1. Declares its general support for the purpose of the proposed new curriculum, which is to enable learners to develop as:
a) ambitious, capable learners, ready to learn throughout their lives;
b) enterprising, creative contributors, ready to play a full part in life and work;
c) ethical, informed citizens of Wales and the world; and
d) healthy, confident individuals, ready to lead fulfilling lives as valued members of society.
2. Agrees that introducing the new curriculum offers a historic opportunity to right many structural injustices in Wales.
3. Welcomes the Welsh Government’s recognition that government has a responsibility to take specific steps to ensure that the curriculum guarantees a baseline of provision for young people across Wales as a matter of basic human rights and welcomes that some elements of the new curriculum will be mandatory as a result.
4. Agrees that the mandatory elements of the curriculum should include:
a) black and people of colour history; and
b) the history of Wales.
5. Agrees that the new curriculum should support all learners to be fluent in Welsh and English, but that English does not need to be included in the list of mandatory elements in order to achieve this aim.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae’r misoedd diwethaf wedi gorfodi bob un ohonom ni i gymryd golwg o’r newydd ar yr hyn sydd bwysicaf i ni. Mae hefyd, yn anffodus, wedi amlygu’r anghyfiawnder a’r anghyfartaledd sydd wrth wraidd ein cymdeithas ni o hyd.
Cyn hir, mi fyddwn ni, fel deddfwrfa, yn ymgymryd â’r gwaith pwysig o graffu ar un o’r darnau pwysicaf o ddeddfwriaeth i ddod gerbron y Senedd yma yn ei hanes—deddfwriaeth fydd yn rhoi’r cyfle i ni fynd ati efo llechen lân am y tro cyntaf i ddeddfu i greu cwricwlwm addysg ysgolion pwrpasol i Gymru.
At ei gilydd, mae’r weledigaeth gyffredinol sy’n sail i gyflwyno’r cwricwlwm newydd yn un yr ydym ni ym Mhlaid Cymru yn cyd-fynd â hi. Mae’n cynnig cyfle i wireddu sawl uchelgais ac i gyflawni sawl nod clodwiw. Ar drothwy cyhoeddi’r Bil cwricwlwm ac asesu wythnos nesaf, mi oeddem ni’n teimlo y byddai hi'n amserol manteisio ar y cyfle heddiw i gael trafodaeth benodol ar y cyfleoedd fydd y ddeddfwriaeth yn ei chynnig i unioni anghyfiawnder ac i greu Cymru sy’n fwy cynhwysol i bawb.
Prynhawn yma, dwi am ganolbwyntio ar y tri pheth y mae angen i'r cwricwlwm newydd ei wneud. Mae yna fwy na thri pheth wrth gwrs, ac yn ystod taith y Bil drwy'r Senedd, bydd cyfle inni wyntyllu elfennau pwysig eraill, megis iechyd meddyliol a lles emosiynol. Ond dwi am roi ffocws heddiw ar dair elfen.
Yn gyntaf, rhaid i'r cwricwlwm newydd sicrhau bod y genhedlaeth nesaf o blant a phobl ifanc yng Nghymru yn dysgu am hanes pobl ddu a phobl o liw, er mwyn atal hiliaeth a hyrwyddo amrywiaeth ddiwylliannol. Yn ail, rhaid iddo fo warantu bod pob disgybl yn dysgu am hanes Cymru, er mwyn cael y cyfle i allu gweld y byd drwy ffenestr y wlad y maen nhw'n astudio ac yn byw ynddi hi. Ac yn drydydd, rhaid iddo fo ein symud ni at sefyllfa lle mae bod yn rhugl yn ein dwy iaith genedlaethol yn dod yn norm, nid yn eithriad, drwy sicrhau bod y cwricwlwm yn prysuro ac yn hwyluso twf addysg cyfrwng Cymraeg.
Thank you very much, Llywydd. The past few months have forced each and every one of us to look afresh at what is most important to us. It has also, unfortunately, highlighted the injustice and inequality that still pervade our society.
Before too long, we, as a legislature, will undertake the important work of scrutinising one of the most important pieces of legislation to come before this Senedd in its history—legislation that will give us an opportunity to wipe the slate clean for the first time and to create a curriculum that is tailor-made for Wales.
Generally speaking, the vision underpinning the introduction of the new curriculum is one that we in Plaid Cymru agree with. It provides opportunities to realise a number of ambitions and to deliver many laudable aims. As we approach the publication of the curriculum and assessment Bill next week, we felt that it was timely to take this opportunity today to have a focused debate on the opportunities provided by the legislation to right injustice and to create a Wales that is more inclusive for all.
This afternoon, I want to focus on the three things that the new curriculum needs to deliver. There are more than three things, of course, and during the Bill's journey through the Senedd, we will have an opportunity to discuss other important elements, such as mental and emotional health and well-being. But I want to focus today on three elements.
First of all, the new curriculum must ensure that the next generation of children and young people in Wales learn about the history of BAME people in order to prevent racism and to promote cultural diversity. Secondly, it must guarantee that every pupil learns about Welsh history, so that they have the opportunity to see the world through the prism of the country in which they study and grow. And thirdly, it must move us towards a situation where fluency in both our national languages becomes the norm rather than the exception, by ensuring that the curriculum facilitates and hastens the growth of Welsh-medium education.
Mae'r Llywodraeth eisoes wedi derbyn bod yn rhaid gwneud rhai elfennau o'r cwricwlwm yn statudol mewn deddfwriaeth er mwyn gwarantu bod materion yn cael sylw haeddiannol ac yn cael eu cyflwyno i bob disgybl yn ddiwahân. Mae'n sefyll i reswm mai cyfrifoldeb llywodraeth gwlad ydy rhoi trefniadau cadarn ar waith mewn deddfwriaeth i ddiogelu plant. Ac mae'r Gweinidog i'w llongyfarch felly am ei phenderfyniad i sicrhau y bydd addysg rhyw a pherthnasau iach yn cael ei hystyried yn fater o hawliau dynol sylfaenol yng Nghymru yn y dyfodol.
Ond lle mae'r rhesymeg dros ddilyn trywydd cwbl wahanol gydag addysgu hanes pobl ddu a phobl o liw? Ble mae'r rhesymeg mewn peidio cymhwyso'r un ystyriaethau a'r un meini prawf i'r materion hyn hefyd? Fe glywais i'r barnwr Ray Singh yn dweud yn ddiweddar nad ydy'r drefn wirfoddol o ddysgu am y materion yma wedi gweithio ac, o ganlyniad, fod hanes pobl ddu a phobl o liw, yn ôl ei asesiad o, yn absennol o wersi ysgol i bob pwrpas. Rŵan, dwi yn prysuro i ddweud mai problem systematig ydy hon, ac nid bai ysgolion nac athrawon unigol, fel y cyfryw, ydy hyn.
Ond mae nifer o arbenigwyr yn y maes, gan gynnwys Cyngor Hil Cymru, wedi dadlau bod yn rhaid gwneud hanes BAME yn orfodol, fel rhan o hanes Cymru, yn ein hysgolion ni. A'r wythnos diwethaf, mi gawson ni'r dystiolaeth ddiweddaraf eto, mewn rhes o adroddiadau, o'r angen hwn. Ac yn yr adolygiad, a gomisiynwyd gan y Prif Weinidog, i ddeall effaith anghymesur COVID-19 ar bobl BAME yng Nghymru, fe gafwyd argymhellion pendant yn galw am weithredu, yn ddi-oed, i gynnwys hanes ac addysg BAME a'r Gymanwlad yng nghwricwlwm cenedlaethol Cymru 2022 ar gyfer disgyblion cynradd ac uwchradd.
Mae'r neges yn glir: mae'n rhaid i Lywodraeth fod wrth y llyw, yn gwneud popeth yn ei gallu i waredu hiliaeth o'n cymdeithas. Does bosib nag ydym ni yn mynd i ddirprwyo rhywbeth sydd mor allweddol i'n hymdrechion i waredu hiliaeth o'n cymdeithas i bob corff llywodraethol unigol, neu i weithgor dan oruchwyliaeth Estyn. Does bosib nad dyna'r ffordd fwyaf effeithiol o fynd o'i chwmpas hi. Mi fyddaf i, felly, yn erfyn ar yr Aelodau hynny sydd o'r un farn â mi i wrthod gwelliant y Llywodraeth yn enw Rebecca Evans. Gyda llaw, mi fyddwn ni yn gwrthod y gwelliannau eraill hefyd am eu bod nhw, yn ein barn ni, yn tynnu oddi ar brif neges ein cynnig ni.
Mi ydwyf i, fel sawl un arall ar draws y Siambr, wedi sôn droeon am yr achos cryf sydd dros gynnwys hanes Cymru fel rhan neilltuol a statudol o'r cwricwlwm, yn ei holl ffurf ac yn ei holl amrywiaeth, wrth reswm. Felly, ni wnaf amlhau geiriau ynglŷn â hynny, dim ond i ddweud bod y drefn bresennol wedi methu â rhoi ffocws priodol ar hanes Cymru ac wedi gwadu cenedlaethau o blant rhag cael dealltwriaeth gyflawn am hanes ein gwlad ein hunain. Hawl pob person ifanc yng Nghymru ydy cael cyfle i allu dirnad a gwerthfawrogi'r byd o'n cwmpas drwy lens y genedl. A'n dyletswydd ni, fel Aelodau o brif gorff democrataidd Cymru, yw ei warantu.
Ac i gloi, dwi am droi at y drydedd elfen gwnes i sôn amdani hi. Bydd y bwriad i wneud y Saesneg yn statudol ymhob cyfnod dysgu yn golygu bod pob disgybl hyd at saith oed yn derbyn addysg Saesneg yn awtomatig, oni bai fod llywodraethwyr yr ysgol yn optio allan fesul un. Bydd hefyd felly yn rhoi mwy o gyfrifoldeb i lywodraethwyr ysgolion dros bolisi iaith ysgolion unigol ac yn tanseilio rôl strategol awdurdodau lleol wrth gynllunio addysg Gymraeg, gan gynnwys yn y gorllewin, sydd wedi arwain y ffordd efo polisïau trochi iaith.
Byddai deddfu i wneud y Saesneg yn orfodol yn groes i'r gydnabyddiaeth sydd wedi datblygu a'i meithrin yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf yma, sef y gydnabyddiaeth yna nad maes chwarae gwastad ydy hi rhwng y Gymraeg a'r Saesneg. Er bod y ddwy ohonyn nhw, wrth gwrs, yn ieithoedd cenedlaethol, mae'r gefnogaeth a'r gynhaliaeth sydd eu hangen arnyn nhw yn dra gwahanol. Dwi'n croesawu'r gydnabyddiaeth honno yng ngwelliant y Ceidwadwyr, ond yn gresynu bod Llywodraeth Cymru yn methu'r pwynt efo hyn.
Fe ddylai'r cwricwlwm newydd fod o gymorth i siroedd Gwynedd, Môn, Ceredigion a sir Gâr, lle sefydlwyd y Gymraeg yn norm yn y cyfnod sylfaen, a chefnogi lledaenu'r arfer orau hwnnw yn ehangach ar draws y wlad. Ond yn hytrach, mae o'n peryglu hynny ac, efallai yn anfwriadol, mae yna berygl iddo fo gael ei danseilio.
I grynhoi, felly, Llywydd, mi ddylem ni, fel gwladwriaeth fod yn ymyrryd lle mae cryfhau cydraddoldeb a hawliau sylfaenol ein dinasyddion ni yn y cwestiwn. Fe ddylem ni ymyrryd lle mae'r status quo yn methu, ac mi ddylem ni ymyrryd lle mae'r dystiolaeth mor gryf y byddai'n esgeulus i ni beidio â gwneud hynny. Mae'n rhaid gweithredu ar lefel genedlaethol lle mae gwneud hynny yn greiddiol i greu newid yng Nghymru. Dwi'n edrych ymlaen i glywed y ddadl a chyfraniadau fy nghyd-seneddwyr ar y pwnc pwysig yma.
The Government has already accepted that certain elements of the curriculum should be made statutory within legislation in order to guarantee that certain elements are given deserved attention and delivered to all pupils without exception. It stands to reason that it's the responsibility of national government to put robust provision in place in legislation to safeguard children. And the Minister is therefore to be congratulated on her decision to ensure that sex and healthy relationship education is treated as an issue of basic human rights in Wales in the future.
But where is the rationale for taking an entirely different course with the teaching of the history of our BAME communities? Where is the rationale in not applying the same considerations and the same criteria to these issues too? I heard the judge Ray Singh say recently that the voluntary approach to teaching these subjects hasn't worked and, as result, BAME history, according to his assessment, was all but absent from school lessons. Now, I do hasten to say that this is a systematic and systemic problem and it's not the fault of schools or individual teachers.
But many experts, including Race Council Cymru, have argued that BAME history must be made mandatory, as part of Welsh history, in our schools. And last week, we received the latest evidence in a long list of reports of this need. And in the review, commissioned by the First Minister, to understand the disproportionate impact of COVID-19 on BAME people in Wales, there were specific recommendations calling for action to be taken, without delay, to include the history of BAME communities and the Commonwealth in the curriculum for Wales 2022, for both secondary and primary school pupils, as a matter of urgency.
The message is clear: the Government must take the reins and must do everything within its power to eradicate racism from our society. Surely we're not going to delegate something that is so crucially important in our attempts to eradicate racism from our society to every school governing body or to a working group overseen by Estyn. Surely that is not the best approach. I, therefore, urge all those Members who agree with me to reject the Government amendment, tabled in the name of Rebecca Evans. And, by the way, we will reject all other amendments too, because, in our view, they detract from the main message of our motion.
I, like many others across this Chamber, have often highlighted the strong case for the inclusion of Welsh history as a statutory element of the curriculum in all its forms and in all its diversity, of course. Therefore, I won't rehearse all of those issues, but I will say that the current system has failed to provide an appropriate focus on Welsh history and has denied a generation of children the full understanding of their own nation's history. Every young person in Wales has a right to understand his or her surroundings through the lens of his or her own nation. And it's our duty, as the elected Members of the main democratic body in Wales, to guarantee that that is the case.
And to conclude, I want to turn to the third element that I mentioned. The intention to make English statutory in all stages of learning will mean that every pupil up to the age of seven will receive English language education automatically, unless school governors opt out on an individual basis. It will also place more responsibility on school governors over the individual school's language policy and will undermine the strategic role of local authorities in planning Welsh-medium education, including in the west of Wales, which has been in the vanguard in terms of immersion policy.
Legislating to make English compulsory would be contrary to the understanding that has developed and been nurtured in Wales over the past few years, that recognition that the playing field for Welsh and English is not a level one. Although both, of course, are national languages, the support and advocacy required differs. I welcome the acknowledgment of that in the Welsh Conservative amendment, but I do regret the fact that the Welsh Government seems to have missed the point entirely on this.
The new curriculum should assist the counties of Gwynedd, Anglesea, Ceredigion and Carmarthenshire, where the Welsh language is established as a norm in the foundation phase, and should support the rolling out of that best practice more widely across the country. But rather, it puts that at risk and, perhaps, there is a risk that that could be undermined, albeit not a deliberate act.
To summarise, therefore, Llywydd, we as a state should intervene where strengthening equality and the fundamental rights of our citizens is in the question. We should intervene where the status quo is failing, and we should intervene where the evidence is so strong that it would be negligent for us not to do so. We must act at a national level where that action is so crucial to the creation of change here in Wales. I look forward to hearing and listening to the debate and the contribution of my fellow parliamentarians on this important issue.
Dwi wedi dewis yr wyth gwelliant i'r cynnig. Os caiff gwelliant 2 ei gymeradwyo, yna bydd gwelliannau 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol. Dwi'n galw ar Suzy Davies, felly, nawr i gynnig gwelliannau 1, 3, 4 ac 8 yn enw Darren Millar. Suzy Davies.
I have selected the eight amendments to the motion. If amendment 2 is agreed, amendments 3 and 4 will be de-selected. I call on Suzy Davies to move amendments 1, 3, 4 and 8, tabled in the name of Darren Millar. Suzy Davies.
Gwelliant 1—Darren Millar
Dileu pwynt 2 a rhoi yn ei le:
Yn cytuno y gall y cwricwlwm newydd, os yw'n llwyddo yn ei amcanion, helpu i ddatblygu dinasyddion hyderus, sy'n gyd-gyfrifol, a fydd yn rhagweithiol wrth fynd i'r afael ag anghyfiawnder o bob ffynhonnell.
Amendment 1—Darren Millar
Delete point 2 and replace with:
Agrees that the new curriculum, if it succeeds in its aims, can help develop a confident, mutually responsible citizenry who will be proactive in tackling injustice from all sources.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ym mhwynt 4, dileu is-bwyntiau 4(a) a 4(b) a rhoi yn eu lle:
hanes Cymru; hanesion y Deyrnas Unedig a Gweriniaeth Iwerddon; a hanesion rhannau eraill o'r byd, a bod:
(i) pob un o'r uchod i gynnwys hanes pobl dduon a phobl o liw; a
(ii) pob un o'r uchod yn cael eu rhoi mewn cyd-destun;
addysgu sgiliau achub bywyd, fel y nodwyd yn flaenoriaeth gan y Senedd Ieuenctid.
Amendment 3—Darren Millar
In point 4, delete sub-points 4(a) and 4(b) and replace with:
the histories of Wales; the histories of the United Kingdom and the Republic of Ireland; and histories of other parts of the world, and that:
(i) all the above to include black and people of colour history; and
(ii) all the above to be contextualised;
the teaching of life saving skills, as identified as a priority by the Youth Parliament.
Gwelliant 4—Darren Millar
Dileu pwynt 5 a rhoi yn ei le:
Yn cytuno y dylai'r cwricwlwm newydd gefnogi pob dysgwr i fod yn rhugl yn y Gymraeg a'r Saesneg, gan sicrhau bod cymorth ar gyfer dysgu Cymraeg yn ystyried yr effaith fanteisiol a geir eisoes yn sgil y ffaith bod dysgwyr o dan ddylanwad amgylcheddol amlycach i’r Saesneg.
Amendment 4—Darren Millar
Delete point 5 and replace with:
Agrees that the new curriculum should support all learners to be fluent in Welsh and English, ensuring that support for Welsh learning takes into account the already advantageous effect of learners’ greater environmental exposure to English.
Gwelliant 8—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i ailystyried y dyddiad cychwyn ar gyfer gweithredu'r cwricwlwm newydd i ddarparu ar gyfer oedi wrth ei baratoi oherwydd Covid-19.
Amendment 8—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Calls on Welsh Government to commit to reconsidering the commencement date for the implementation of the new curriculum to accommodate delays in preparation due to Covid-19.
Cynigiwyd gwelliannau 1, 3, 4 ac 8.
Amendments 1, 3, 4 and 8 moved.
Diolch, Llywydd, and yes, I move the amendments. Can I thank Plaid for bringing this debate forward? It's a big subject and I appreciate that they want to just focus on a couple of aspects today. So, this will be something of a speedy run-through of some of the issues raised by the motion and the amendments. But I think we can pin down the basics in supporting points 1 and 3, and I hope that's taken on board.
Our first amendment is really just a request to Members to consider the limits of what 'structural injustices' might mean. Delyth Jewell referred to this in an article over the weekend, and we might find that we share her analysis—I don't know yet. But I would like us to, even now, start thinking about speaking beyond our relationship with the state, if you like: standing up to the bully; putting yourself in the shoes of others; and becoming more emotionally literate and empathetic. These matter in tiny ways—y pethau bychain—in daily, human interaction, part of the social glue that is slowly becoming unstuck in an increasingly digital set of relationships in our lives, and an environment where people are afraid of the consequences of expressing different opinions. These strikes me as new societal drivers, so I'm not sure if 'structural' captures all that, because, like you, I want to see generations of young people think about this and to consider and maybe accept responsibility to be proactive about fairness in different ways in daily life, and not just headline issues or through political power.
We tabled our amendment 4 as the original point 4 reads as if these two histories—the history of Wales and the history of black people and people of colour—might be mutually exclusive, and I know this wasn't the intention. Plaid knows that we agree with both these points. But this ask for contextualisation is quite a big deal. I mean, how ridiculous is it that I can be asked, in complete seriousness, by a young friend, seeing a double-decker bus in Swansea for the first time, 'Is that where the black people used to sit?' This is in Swansea. This curriculum is supposed to help raise our children as critical thinkers, problem solvers, and to understand that there is never one perspective on anything. As David Melding tweeted—channelling his 1066 and All That—
'Sir Thomas Picton was a bad man and a brilliant general.'
There is so much to unpick in that one sentence, but you need to examine context to even begin to do that, and that's why the histories of Wales cannot be taught in isolation from the histories of these islands particularly, but the world more widely, or without understanding that what we see or what we think we see in our stories is happening because of what went before or what is happening elsewhere.
Now, I've included the teaching of life-saving skills here as a mandatory part of the curriculum, partly because the idea had cross-party support in the last Assembly, including from the Minister when she was in opposition, and for my legislative proposals, which had cross-party support in this Senedd/Assembly, but mainly because life-saving skills topped our own Youth Parliament's poll of life skills, with managing stress coming in just behind. So, it's their priority life skill.
With amendment 5, we are treading cautiously here as we haven't seen the Bill yet and don't know what it will say on the point made by Plaid. But Siân is right—it is self-evident that our children will be exposed to more English influencers and that, if we are serious about bilingualism, how Welsh is taught must acknowledge and accommodate that, but our languages are equal under the law and the Bill is a piece of law.
We support amendment 5 and amendment 6, which chimes so well with our own long-standing trilingual Wales policy.
Amendment 7 is difficult to disagree with but difficult to deliver when teacher recruitment is a source of deep concern.
So, finally, to amendment 8, the Welsh Conservatives invited views of all schools in Wales about the effect of lockdown on preparations for the curriculum, and the headline findings are pretty stark: just under half of schools said they were doing no development work at all, with the remainder only doing some. Seventy six per cent of teachers told us that this period was having a negative effect on their preparation, with all planned work for the summer cancelled, and, when asked the open question, 'What support could Welsh Government offer at this time to support your curriculum development?', by far the majority response was, 'Delay its implementation'—not its introduction, but its implementation. Leaders' plans to give this curriculum a year's dry run are dashed and gone because of COVID, and teachers want the curriculum and they want to do it well. So, they want to do justice to your policy, basically, Minister, and so I hope that, in listening to this debate today, you'll hear the urge and give a signal today that you're listening. Diolch.
Diolch, Llywydd, ac ydw, rwy'n cynnig y gwelliannau. A gaf i ddiolch i Blaid Cymru am ddod â'r ddadl hon gerbron? Mae'n bwnc mawr ac rwy'n gwerthfawrogi eu bod eisiau canolbwyntio ar un neu ddau o agweddau heddiw. Felly, rhestr gyflym fydd hon o rai o'r materion a godwyd gan y cynnig a'r gwelliannau. Ond rwy'n credu y gallwn ni nodi'r pethau sylfaenol wrth gefnogi pwyntiau 1 a 3, ac rwy'n gobeithio y caiff hynny ei dderbyn.
Y cyfan y mae ein gwelliant cyntaf yn ei wneud mewn gwirionedd yw gofyn i'r Aelodau ystyried terfynau yr hyn y gallai 'anghyfiawnderau strwythurol' ei olygu. Cyfeiriodd Delyth Jewell at hyn mewn erthygl dros y penwythnos, ac efallai y byddwn yn canfod ein bod yn rhannu ei dadansoddiad—wn i ddim eto. Ond hoffwn i ni, hyd yn oed nawr, ddechrau meddwl am siarad y tu hwnt i'n perthynas â'r wladwriaeth, os mynnwch chi: gwrthsefyll y bwli; rhoi eich hun yn esgidiau pobl eraill; a dod yn fwy llythrennog yn emosiynol ac yn empathetig. Mae'r rhain o bwys mewn ffyrdd bach iawn—y pethau bychain—mewn rhyngweithio dynol bob dydd, yn rhan o'r glud cymdeithasol sy'n araf ddadlynu mewn cyfres gynyddol ddigidol o gydberthnasoedd yn ein bywydau, ac amgylchedd lle mae pobl yn ofni canlyniadau mynegi safbwyntiau gwahanol. Mae'r rhain yn fy nharo fel ysgogiadau cymdeithasol newydd, felly nid wyf yn siŵr a yw 'strwythurol' yn cyfleu hynny i gyd, oherwydd, fel chithau, rwyf innau eisiau gweld cenedlaethau o bobl ifanc yn meddwl am hyn ac yn ystyried ac efallai yn derbyn cyfrifoldeb i fod yn rhagweithiol ynghylch tegwch mewn gwahanol ffyrdd mewn bywyd bob dydd, ac nid dim ond y prif faterion neu drwy rym gwleidyddol.
Fe wnaethom gyflwyno ein gwelliant 4 fel y mae'r pwynt 4 gwreiddiol yn nodi fel pe byddai'r ddau hanes hyn—hanes Cymru a hanes pobl dduon a phobl o liw—yn annibynnol ar ei gilydd, a gwn nad dyna oedd y bwriad. Mae Plaid Cymru yn gwybod ein bod yn cytuno â'r ddau bwynt hyn. Ond mae'r cais hwn i roi cyd-destun yn fater pwysig iawn. Hynny yw, pa mor wirion yw hi y gallaf gael fy holi, yn gwbl ddifrifol, gan gyfaill ifanc, wrth weld bws deulawr yn Abertawe am y tro cyntaf, 'Ai dyna ble'r oedd y bobl dduon yn arfer eistedd?' Mae hyn yn Abertawe. Mae'r cwricwlwm hwn i fod i helpu i fagu ein plant fel meddylwyr beirniadol, datryswyr problemau, ac i ddeall nad oes byth un safbwynt ar unrhyw beth. Fel y trydarodd David Melding—gan sianelu ei 1066 and All That—:
Roedd Syr Thomas Picton yn ddyn drwg ac yn gadfridog penigamp.
Mae cymaint i'w ddeall yn yr un frawddeg honno, ond mae angen i chi archwilio cyd-destun i hyd yn oed ddechrau gwneud hynny, a dyna pam na ellir dysgu hanes Cymru ar wahân i hanes yr ynysoedd hyn yn arbennig, ond y byd yn fwy eang, na heb ddeall bod yr hyn a welwn ni neu'r hyn yr ydym ni'n credu a welwn ni yn ein straeon yn digwydd oherwydd yr hyn a ddigwyddodd o'r blaen neu'r hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill.
Nawr, rwyf wedi cynnwys addysgu sgiliau achub bywyd yn y fan yma yn rhan orfodol o'r cwricwlwm, yn rhannol oherwydd bod y syniad wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol yn y Cynulliad diwethaf, gan gynnwys gan y Gweinidog pan oedd hi yn yr wrthblaid, ac ar gyfer fy nghynigion deddfwriaethol, a gafodd gefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd/Cynulliad hwn, ond yn bennaf oherwydd bod sgiliau achub bywyd wedi cyrraedd brig arolwg ein Senedd Ieuenctid ni ein hunain o sgiliau bywyd, a rheoli straen yn ail. Felly, hwn yw eu blaenoriaeth o ran sgiliau bywyd.
O ran gwelliant 5, rydym ni'n troedio'n ofalus yn y fan yma gan nad ydym ni wedi gweld y Bil hyd yn hyn ac nid ydym ni'n gwybod beth fydd yn ei ddweud am y pwynt a wnaeth Plaid Cymru. Ond mae Siân yn iawn—mae'n amlwg iawn y bydd ein plant yn agored i fwy o ddylanwadwyr o Loegr ac, os ydym ni o ddifrif am ddwyieithrwydd, mae'n rhaid i'r modd y caiff y Gymraeg ei haddysgu gydnabod a darparu ar gyfer hynny, ond mae ein hieithoedd yn gydradd o dan y gyfraith ac mae'r Bil yn ddarn o gyfraith.
Rydym ni'n cefnogi gwelliant 5 a gwelliant 6, sy'n cyd-fynd mor dda â'n polisi tairieithog hirsefydlog ein hunain ar gyfer Cymru.
Mae'n anodd anghytuno â gwelliant 7 ond mae'n anodd ei gyflawni pan fo recriwtio athrawon yn destun pryder mawr.
Felly, yn olaf, at welliant 8, gwahoddodd y Ceidwadwyr Cymreig farn pob ysgol yng Nghymru ynghylch effaith y cyfyngiadau symud ar baratoadau ar gyfer y cwricwlwm, ac mae'r prif ganfyddiadau'n eithaf llwm: dywedodd ychydig o dan hanner yr ysgolion nad oedden nhw'n gwneud unrhyw waith datblygu o gwbl, ac roedd y gweddill yn gwneud dim ond ychydig. Dywedodd saith deg chwech y cant o athrawon wrthym fod y cyfnod hwn yn cael effaith negyddol ar eu paratoi, a'r holl waith a gynlluniwyd ar gyfer yr haf wedi'i ganslo, a, phan ofynnwyd y cwestiwn agored iddyn nhw, 'Pa gefnogaeth y gallai Llywodraeth Cymru ei chynnig ar hyn o bryd i gefnogi eich gwaith datblygu cwricwlwm?', ymateb y mwyafrif, o bell ffordd, oedd, 'Gohirio ei weithredu'—nid ei gyflwyno ond ei weithredu. Mae cynlluniau arweinyddion i dreialu'r cwricwlwm hwn dros gyfnod o flwyddyn wedi'u chwalu ac maen nhw wedi mynd oherwydd COVID, ac mae athrawon eisiau'r cwricwlwm ac maen nhw eisiau ei wneud yn dda. Felly, maen nhw eisiau gwneud cyfiawnder â'ch polisi, yn y bôn, Gweinidog, ac felly, wrth wrando ar y ddadl hon heddiw, rwy'n gobeithio y byddwch chi'n clywed yr alwad hon ac yn rhoi arwydd heddiw eich bod yn gwrando. Diolch.
I call on the Minister for Education to move formally amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans.
Galwaf ar y Gweinidog Addysg i gynnig gwelliant 2 yn ffurfiol, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.
Gwelliant 2—Rebecca Evans
Dileu pwyntiau 4 a 5 a rhoi yn eu lle:
Yn cydnabod bod canllawiau Dyniaethau y Cwricwlwm Newydd i Gymru yn 'hyrwyddo dealltwriaeth o’r amrywiaeth ethnig a diwylliannol yng Nghymru' ac yn 'galluogi dysgwyr i ymroi i weithredu cymdeithasol fel dinasyddion cyfranogol, gofalgar o’u cymunedau lleol, cenedlaethol a byd-eang.'
Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i:
a) gweithio gydag Estyn er mwyn sicrhau bod eu hadolygiad o hanes Cymru yn rhoi ystyriaeth lawn i hanes, hunaniaeth a diwylliant pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig Cymru a thu hwnt, a
b) sefydlu gweithgor i oruchwylio’r gwaith o ddatblygu adnoddau dysgu, ac adnabod bylchau yn yr adnoddau neu’r hyfforddiant presennol yn ymwneud â chymunedau, cyfraniadau a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig.
Yn cytuno y dylai’r cwricwlwm newydd gefnogi pob dysgwr i ddysgu Cymraeg a Saesneg.
Amendment 2—Rebecca Evans
Delete points 4 and 5 and replace with:
Recognises that the new Curriculum for Wales Humanities guidance 'promotes an understanding of the ethnic and cultural diversity within Wales' and 'enables learners to take committed social action as participative citizens of their local, national and global communities.'
Welcomes the Welsh Government’s commitment to:
a) work with Estyn to ensure that their review of Welsh history takes full account of Welsh, and wider, BAME history, identity and culture; and
b) establishing a working group to oversee the development of learning resources, and identify gaps in current resources or training related to BAME communities, their contributions and experiences.
Agrees that the new curriculum should support all learners to learn Welsh and English.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Formally move.
Rwy'n cynnig yn ffurfiol.
Diolch. I call on Neil McEvoy to move amendments 5, 6 and 7, tabled by him.
Diolch. Galwaf ar Neil McEvoy i gynnig gwelliannau 5, 6 a 7, a gyflwynwyd ganddo fe.
Gwelliant 5—Neil McEvoy
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y cwricwlwm yn darparu ar gyfer dysgu Cymraeg a bod hyn yn cael ei ategu gan fuddsoddiad i sicrhau bod cyrsiau trochi dwys yn y Gymraeg ar gael yn rhwydd i athrawon a disgyblion fel ei gilydd.
Amendment 5—Neil McEvoy
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to ensure that the curriculum makes provision for learning Welsh and that this is accompanied by investment to make Welsh language intensive immersion courses freely available for teachers and pupils alike.
Gwelliant 6—Neil McEvoy
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar y cwricwlwm newydd i sicrhau bod pob disgybl yn dysgu iaith dramor fodern o flwyddyn 1 yn yr ysgol.
Amendment 6—Neil McEvoy
Add as new point at end of motion:
Calls on the new curriculum to ensure that every pupil is taught a modern foreign language from year 1 of school.
Gwelliant 7—Neil McEvoy
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn credu mai'r ffordd orau o roi'r cwricwlwm newydd ar waith yn llwyddiannus yw drwy leihau maint dosbarthiadau i lai na 20 o ddisgyblion.
Amendment 7—Neil McEvoy
Add as new point at end of motion:
Believes that implementing the new curriculum successfully can be best achieved by cutting class sizes to under 20 pupils.
Cynigiwyd gwelliannau 5, 6 a 7.
Amendments 5, 6 and 7 moved.
Diolch, Llywydd. A million speakers by 2050: so, how do we do it? The only way is radical and transformational investment in the Welsh language.
Diolch, Llywydd. Miliwn o siaradwyr erbyn 2050: felly, sut ydym ni am wneud hynny? Yr unig ffordd yw trwy fuddsoddi yn radical ac yn drawsnewidiol yn yr iaith Gymraeg.
Y Gymraeg ydy'r pedwerydd iaith i mi ei dysgu, a'r unig ffordd i ddysgu iaith yw trochi.
Welsh is the fourth language that I've learned, and the only way to learn a language is through immersion.
So, Welsh is the fourth language that I've learned, and the only way to do it is immersion, really. Immersion courses should be freely available to everyone: for pupils, for teachers, so teachers can be upskilled. Otherwise, I don't really see us achieving the target. We need to build up skill bases. If we look at, maybe, refugees, they come to Wales and they get given free English lessons. Well, they should be taught Welsh as well because we live in Wales.
The next amendment, amendment 6, talks about modern foreign languages and we really, really should be teaching languages from year 1 on. There is no excuse. Again, we need to upskill staff to be able to do that. In the Netherlands and all around the world—many places—it's very common for people to be multilingual through their education systems. I remember going to Spain and watching seven-year-olds do geography through the medium of English. It was really interesting.
On the issue of class sizes, the last speaker touched on this, but what I want to do and what the Welsh National Party wants to do is to put smaller class sizes back on the agenda. As a former teacher, I know the absolutely massive effect and huge difference, more culturally in the classroom, really, and especially with better relationships, when you teach classes under the size of 20, and I think that is something we should be aiming for.
I'm just clicking on the screen now to the motion itself, and I wish I'd amended this, really, because if you look at point 4, you've got
'a) black and people of colour history; and
b) the history of Wales'
and the plight—. Speakers have talked about the BAME community. Well, black, brown, people of colour are part of Welsh history. We are Welsh history. We help make it, and I think there are seriously unintended consequences, or there could be seriously unintended consequences, with the wording of the motion. Maybe I should have added 'as part of', but I didn't, but I wish I had done now. I remember being in a meeting once with Betty Campbell, and she was labelled 'a BME', and Betty said, 'I ain't no BME. I'm Welsh.' And I think we must never forget that. I think never, ever forget that. I identify as Welsh and happen to have brown skin, and what I want to see is a fully inclusive history of Wales, where we automatically learn about every community that makes up our country, and, when my son grows up, I want him learning about Llywelyn Ein Llyw Olaf, I want him learning about Sycharth and the court of Owain Glyndŵr, I want him learning about the castles, and Dolbadarn, for example, and about Tŷ Morgan, and not just the Battle of Hastings, the Magna Carta, and Henry VIII.
Let's touch back again on the race issue, because I think if we're going to seriously address the issue of race, then we need to address the matter institutionally. Look at the BBC, and ask anyone out there how many journalists of colour they see in Wales? How many journalists of colour do they take on their training programmes? How many women, for that matter? How many disabled people? Well, the BBC are so embarrassed, they won't even say, because I have asked, but they will not release the figures, probably because they're so embarrassing.
If we look at the Senedd itself, during lockdown, if you were an MS of colour, you were half as likely to be chosen to pose a question to the First Minister as a white Member. Now, these are institutional matters of discrimination that the institution must address, because they're not being addressed. I think what we need to talk about, really, as well, are the barriers still there, preventing people of colour from being part of Welsh history.
Just to recap, we're never going to have, by 2050, a country with a million Welsh speakers, where people can converse in English or Welsh, until we have those immersion courses. It's a really, really fundamental thing. If anyone votes against it, it's a shocking state of affairs, really, because I don't see how anybody can seriously vote against pre-immersion classes in the Welsh language for people who live in Wales. It's our right, and it should be there already.
We do need to upskill people. The economy would be much more nimble, much more able to be successful if we had better language skills. And, of course, the final point there on the class sizes: we need to start talking about reducing class sizes until we get under 20. So, those are my amendments, and diolch yn fawr.
Felly, Cymraeg yw'r bedwaredd iaith yr wyf i wedi'i dysgu, a'r unig ffordd o wneud hynny yw drwy drochi, mewn gwirionedd. Dylai cyrsiau trochi fod ar gael yn rhad ac am ddim i bawb: i ddisgyblion, i athrawon, er mwyn i athrawon allu gwella eu sgiliau. Fel arall, dydw i ddim wir yn ein gweld ni'n cyrraedd y targed. Mae angen i ni ddatblygu sylfeini sgiliau. Os edrychwn ni, efallai, ar ffoaduriaid, maen nhw'n dod i Gymru ac mae nhw'n cael gwersi Saesneg am ddim. Wel, fe ddylen nhw gael eu dysgu i siarad Cymraeg hefyd am ein bod ni'n byw yng Nghymru.
Mae'r gwelliant nesaf, gwelliant 6, yn sôn am ieithoedd tramor modern a dylem ni, mewn gwirionedd, fod yn addysgu ieithoedd o flwyddyn 1 ymlaen. Nid oes unrhyw esgus. Unwaith eto, mae angen i ni wella sgiliau staff er mwyn gallu gwneud hynny. Yn yr Iseldiroedd ac ym mhob cwr o'r byd—llawer o leoedd—mae'n gyffredin iawn i bobl fod yn amlieithog drwy eu systemau addysg. Rwy'n cofio mynd i Sbaen a gwylio plant saith oed yn gwneud daearyddiaeth trwy gyfrwng y Saesneg. Roedd yn ddiddorol iawn.
O ran maint dosbarthiadau, crybwyllodd y siaradwr diwethaf hyn, ond yr hyn yr wyf i eisiau ei wneud a'r hyn y mae'r Welsh National Party eisiau ei wneud yw rhoi dosbarthiadau llai yn ôl ar yr agenda. Fel cyn-athro, rwy'n gwybod am yr effaith enfawr a'r gwahaniaeth anferth, yn fwy diwylliannol yn yr ystafell ddosbarth, mewn gwirionedd, ac yn enwedig gyda gwell cydberthnasoedd, pan eich bod yn addysgu dosbarthiadau o lai nag 20, ac rwy'n credu y dylem ni fod â'r nod hwnnw.
Rwy'n clicio ar y sgrin nawr i'r cynnig ei hun, ac rwy'n difaru na wnes i wella hwn, mewn gwirionedd, oherwydd os edrychwch chi ar bwynt 4, mae gennych chi
'a) hanes pobl dduon a phobl o liw; a
b) hanes Cymru'
a'r trafferthion—. Mae siaradwyr wedi sôn am y gymuned BAME. Wel, du, brown, mae pobl o liw yn rhan o hanes Cymru. Ni yw Hanes Cymru. Rydym ni'n helpu i'w wneud, ac rwy'n credu bod yna ganlyniadau anfwriadol difrifol, neu gallai fod canlyniadau anfwriadol difrifol, gyda geiriad y cynnig. Efallai y dylwn i fod wedi ychwanegu 'yn rhan o', ond wnes i ddim, ond byddai'n dda gennyf pe bawn i wedi gwneud hynny nawr. Rwy'n cofio bod mewn cyfarfod unwaith gyda Betty Campbell, a chafodd hi ei labelu yn 'BME', ac fe ddywedodd Betty, 'I ain't no BME. I'm Welsh.' Ac rwy'n credu na ddylem ni byth, byth anghofio hynny. Rwyf i'n uniaethu fel Cymro a, digwydd bod, mae gen i groen brown, a'r hyn yr wyf i eisiau ei weld yw hanes cwbl gynhwysol o Gymru, lle byddwn yn dysgu yn awtomatig am bob cymuned sydd yn ffurfio ein gwlad, a, phan fydd fy mab yn tyfu i fyny, rwyf eisiau iddo ddysgu am Llywelyn Ein Llyw Olaf, rwyf eisiau iddo ddysgu am Sycharth a llys Owain Glyndŵr, rwyf eisiau iddo ddysgu am y cestyll, a Dolbadarn, er enghraifft, ac am Dŷ Morgan, ac nid dim ond Brwydr Hastings, y Magna Carta, a Harri'r VIII.
Gadewch i ni fynd yn ôl eto at y mater o hil, oherwydd rwy'n credu os ydym ni'n mynd i fynd i'r afael o ddifrif â'r mater o hil, yna mae angen i ni fynd i'r afael â'r mater yn sefydliadol. Edrychwch ar y BBC, a gofynnwch i unrhyw un allan yna sawl newyddiadurwr o liw y maen nhw'n ei weld yng Nghymru? Sawl newyddiadurwr o liw y maen nhw'n eu derbyn ar eu rhaglenni hyfforddi? Faint o fenywod, o ran hynny? Faint o bobl anabl? Wel, mae'r BBC yn teimlo cymaint o gywilydd, dydyn nhw ddim hyd yn oed yn fodlon dweud, oherwydd rwyf wedi gofyn, ond wnawn nhw ddim rhyddhau’r ffigurau, mae'n debyg oherwydd eu bod nhw mor gywilyddus.
Os edrychwn ni ar y Senedd ei hun, yn ystod y cyfyngiadau symud, os oeddech chi yn AS o liw, roeddech chi hanner mor debygol o gael eich dewis i ofyn cwestiwn i'r Prif Weinidog o'i gymharu ag Aelod gwyn. Nawr, mae'r rhain yn faterion sefydliadol o wahaniaethu y mae'n rhaid i'r sefydliad fynd i'r afael â nhw, oherwydd nid ydyn nhw'n cael sylw. Rwy'n credu mai'r hyn y mae angen i ni siarad amdano, mewn gwirionedd, hefyd, yw'r rhwystrau sy'n dal i fod yno, yn atal pobl o liw rhag bod yn rhan o hanes Cymru.
Dim ond i ailadrodd, ni fydd gennym ni byth, erbyn 2050, wlad sydd â miliwn o siaradwyr Cymraeg, lle gall pobl sgwrsio yn Gymraeg neu yn Saesneg, nes bod y cyrsiau trochi hynny gennym. Mae'n beth gwirioneddol sylfaenol. Os bydd unrhyw un yn pleidleisio yn ei erbyn, mae'n sefyllfa frawychus, mewn gwirionedd, oherwydd nid wyf yn gweld sut y gall unrhyw un bleidleisio'n ddifrifol yn erbyn dosbarthiadau cyn-trochi yn y Gymraeg i bobl sy'n byw yng Nghymru. Dyma ein hawl ni, a dylai fod yno'n barod.
Mae angen i ni wella sgiliau pobl. Byddai'r economi yn llawer mwy ystwyth, yn llawer mwy abl i lwyddo pe byddai gennym ni sgiliau iaith gwell. Ac, wrth gwrs, y pwynt olaf yn y fan yna ar faint dosbarthiadau: mae angen i ni ddechrau trafod lleihau maint dosbarthiadau hyd nes y cawn ni'r ffigwr o dan 20. Felly, dyna fy ngwelliannau i, a diolch yn fawr.
There's no doubt that the teaching of all of our history is so much better today than it has been in the past, and there is some superb teaching practice that goes on throughout the country. The problem for us is that it isn't consistent. We can ensure that that best practice can benefit every child, wherever they live. With the development of the new curriculum, we've got the opportunity to join the front runners in progressive education and to teach all pupils a wider range of history, including Welsh history, which should be inclusive of black, Asian, minority ethnic history makers in and from Wales, because, put simply, that history is Welsh history. And I want to see history taught from a women's and a working class perspective, too. When it comes to history, we must include all of it—the good, the bad and the ugly. We need to talk about empire, we need to talk about Penrhyn castle's links to plantations in Jamaica, the copper works in the Greenfield valley in Holywell that produced manillas used to buy slaves, or Swansea's Grenfell family, who were deeply involved in the slave trade in El Cobre, Cuba. We need to talk about the positive contribution of our BAME communities. Whitewashing Wales's industrial legacy by omitting the role of Tiger bay's uniquely diverse community perpetuates ignorance. The seamen and workers from over 50 countries who settled in the community as a result of the bustling docks are central to the development of the industrial south of Wales. But as much as this is a matter of representation, it's also a matter of protecting minority groups in Wales. In the same vein as the Minister's decision to make sex and relationships education statutory, this, too, is about protecting people and understanding minorities. It will provide opportunities to challenge racism and xenophobia, and, as recent work from Show Racism the Red Card shows, that is essential.
As racism and religious discrimination grows in schools, we can also see the effects in our criminal justice system. Wouldn't greater understanding make a difference to notorious cases like that of the Cardiff three: three black men wrongfully convicted of murder in 1987, right on the Senedd's doorstep? It's known as one of the worst miscarriages of justice in the history of the British criminal justice system, yet the disproportionate representation of black people in our prison population, the underrepresentation of BAME people in positions of authority, and the poor treatment of BAME people at the hands of the police in too many cases are not confined to history. The statistics show how much of a problem this still is today. Embedding anti-racism in the curriculum could be one small but significant step to be taken to abolish systemic and structural discrimination in Wales. It's the duty of our legislature and our Government to ensure that it's enshrined in law.
We cannot overlook the uncomfortable elements of our history and, indeed, our present simply because they might make us feel awkward. Being honest, open and prepared to listen, challenge and take action to change the position of people who face discrimination will make us, as a nation, more aware of elements of prejudice and inequality in our society and communities that need to be rectified. Plaid Cymru believes that this new curriculum offers us a chance to correct many structural injustices in Wales, and I hope that opportunity won't be missed.
Does dim amheuaeth bod dysgu ein hanes ni i gyd yn gymaint gwell heddiw nag y bu yn y gorffennol, ac mae arferion addysgu gwych yn digwydd ar hyd a lled y wlad. Y broblem i ni yw nad yw'n gyson. Gallwn ni sicrhau bod yr arfer gorau hwnnw yn gallu bod o fudd i bob plentyn, ble bynnag y mae'n byw. Gyda datblygiad y cwricwlwm newydd, mae gennym ni gyfle i ymuno â'r rhai hynny sydd ar y blaen ym maes addysg flaengar ac addysgu ystod ehangach o hanes i bob disgybl, gan gynnwys hanes Cymru, a ddylai gynnwys hanes pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru ac o Gymru, oherwydd, yn syml iawn, yr hanes hwnnw yw hanes Cymru. Ac rwyf eisiau gweld hanes yn cael ei addysgu o safbwynt menywod a'r dosbarth gweithiol, hefyd. Pan ddaw i hanes, mae'n rhaid i ni gynnwys y cyfan i gyd—y da, y drwg a'r hyll. Mae angen i ni siarad am ymerodraeth, mae angen i ni siarad am gysylltiadau Castell Penrhyn â phlanhigfeydd yn Jamaica, y gwaith copr yn Nyffryn Maesglas yn Nhreffynnon a gynhyrchodd freichledau a ddefnyddiwyd i brynu caethweision, neu deulu Grenfell Abertawe, a fu'n ymwneud yn ddwfn â'r fasnach gaethweision yn El Cobre, Ciwba. Mae angen i ni siarad am gyfraniad cadarnhaol ein cymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. Mae gwyngalchu etifeddiaeth ddiwydiannol Cymru drwy hepgor cyfraniad cymuned unigryw Tiger Bay yn golygu bod yr anwybodaeth yn parhau. Mae'r morwyr a'r gweithwyr o dros 50 o wledydd a ymsefydlodd yn y gymuned o ganlyniad i'r dociau prysur yn ganolog i ddatblygiad de diwydiannol Cymru. Ond er cymaint y mae hwn yn fater o gynrychiolaeth, mae hefyd yn fater o amddiffyn grwpiau lleiafrifol yng Nghymru. Yn yr un modd â phenderfyniad y Gweinidog i wneud addysg rhyw a pherthnasoedd yn statudol, mae hyn hefyd yn ymwneud â diogelu pobl a deall lleiafrifoedd. Bydd yn cynnig cyfleoedd i herio hiliaeth a senoffobia, ac, fel y dengys gwaith diweddar yr ymgyrch Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth, mae hynny'n hanfodol.
Wrth i hiliaeth a gwahaniaethu ar sail crefydd dyfu mewn ysgolion, gallwn hefyd weld yr effeithiau yn ein system cyfiawnder troseddol. Oni fyddai mwy o ddealltwriaeth yn gwneud gwahaniaeth i achosion drwg-enwog fel un Tri Caerdydd: tri dyn du a gafwyd yn euog yn anghyfiawn o lofruddiaeth yn 1987, yn union ar garreg drws y Senedd? Fe'i hadnabyddir fel un o'r achosion gwaethaf o anghyfiawnder yn hanes system cyfiawnder troseddol Prydain, ac eto nid yw'r gynrychiolaeth anghymesur o bobl dduon ym mhoblogaeth ein carchardai, y tangynrychiolaeth o bobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig mewn swyddi o awdurdod, a thriniaeth wael pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig gan yr heddlu mewn gormod o achosion wedi'u cyfyngu i hanes. Mae'r ystadegau'n dangos faint o broblem yw hyn o hyd heddiw. Gallai ymwreiddio gwrth-hiliaeth yn y cwricwlwm fod yn un cam bach ond arwyddocaol i'w gymryd i ddileu gwahaniaethu systemig a strwythurol yng Nghymru. Mae'n ddyletswydd ar ein deddfwrfa a'n Llywodraeth i sicrhau y caiff ei ymgorffori yn y gyfraith.
Ni allwn ddiystyru elfennau anghyfforddus ein hanes nac, yn wir, ein presennol, dim ond oherwydd y gallen nhw wneud i ni deimlo'n lletchwith. Bydd bod yn onest, yn agored ac yn barod i wrando, herio a chymryd camau i newid sefyllfa pobl sy'n wynebu gwahaniaethu yn ein gwneud ni, fel cenedl, yn fwy ymwybodol o elfennau o ragfarn ac anghydraddoldeb yn ein cymdeithas a'n cymunedau, y mae angen eu hunioni. Mae Plaid Cymru yn credu bod y cwricwlwm newydd hwn yn cynnig cyfle i ni unioni llawer o anghyfiawnderau strwythurol yng Nghymru, ac rwy'n gobeithio na chaiff y cyfle ei golli.
I support amendment 2, as tabled by Rebecca Evans, and particularly as the Member of the Senedd for Islwyn, I support her wish to insert,
'agrees that the new curriculum should support all learners to learn Welsh and English.'
Wales is a proud and historical multilingual nation of many languages from across the Commonwealth and beyond. In law, we are a bilingual nation, with Welsh and English enjoying equal status, but many of our schoolchildren speak many more languages, and in my teacher training and wider teaching I was highly privileged to have experienced schools with over 34 languages spoken and the rich tapestry of cultural benefit that this has interwoven within the schools. For the communities of Islwyn, it is our inclusive approach that benefits all our communities and makes us the Welsh nation that we are. The majority of my Islwyn constituents are proud Welsh citizens who speak English fluently, with a growing, vibrant Welsh-medium base supported by our Welsh Labour Government. It is this tapestry of choices that we value to maintain the equality we cherish in education.
So, therefore, it is really disappointing to me to see Plaid Cymru seemingly sow division with the provocative assertion that English does not need to be included in the list of mandatory elements in order to achieve the aim that all learners be fluent in English and Welsh. Rather, this feels rather more myopic and divisive an attitude I also wholeheartedly agree with amendment 2 where it states:
'Welcomes the Welsh Government's commitment to:
'a) work with Estyn to ensure that their review of Welsh history takes full account of...BAME history, identity and culture; and
'b) establishing a working group to oversee the development of learning resources, and identify gaps in current resources or training related to BAME communities, their contributions and experiences.'
The Black Lives Matter campaign has been both a tragic and sadly still-needed development, still raising consciousness throughout our world and horrifically underscored, unbelievably just last week, by the abhorrent, shocking death of two black sisters, allegedly not prioritised and selfie-snapped dead with metropolitan police officers.
In Wales, we ourselves know that, despite our strong ethos and equality-based policy division, there is still much to do across society. We will not stop, like Show Racism the Red Card and others, making strides to eliminate racism and prejudice, because it is part of our DNA. Indeed, in Wales's own capital city hall, there has been a well-publicised public debate about the appropriateness of one of the statues in its marble hall—a hall decorated with statues of Welsh heroes voted for by the Welsh public in the twentieth century. The statue of Sir Thomas Picton of Haverfordwest, who died at Waterloo, is now denounced for cruelty: a slave owner and colonial governor of Trinidad. Just that one statue, sat in a marble hall of Welsh male heroes, embodies and truly personifies the shifting sands of time—nuanced, often difficult aspects of our collective history to face, of racial abuse and prejudice that we, as a Welsh nation together, have a duty to educate our future generations about.
I have full confidence that the proposed new curriculum for Wales, post-COVID, developed by the Welsh Government, will be a rich, vibrant, valuable tapestry, confidently woven, to ensure that we develop our most precious resource—self-confident, skilled, thoughtful and emotionally intelligent citizens for Wales and for our world. Diolch.
Rwy'n cefnogi gwelliant 2, fel y'i cyflwynwyd gan Rebecca Evans, ac yn arbennig fel yr Aelod o'r Senedd dros Islwyn, rwy'n cefnogi ei dymuniad i fewnosod,
'yn cytuno y dylai'r cwricwlwm newydd gefnogi pob dysgwr i ddysgu Cymraeg a Saesneg.'
Mae Cymru yn wlad sy'n falch o fod yn amlieithog yn hanesyddol gan gynnwys nifer o ieithoedd o bob cwr o'r Gymanwlad a thu hwnt. Yn ôl y gyfraith, rydym ni'n wlad ddwyieithog, gyda'r Gymraeg a'r Saesneg yn mwynhau statws cyfartal, ond mae llawer o'n plant ysgol yn siarad llawer mwy o ieithoedd, ac yn fy hyfforddiant athrawon i ac addysgu ehangach bu'n fraint fawr i mi gael ysgolion profiadol gyda thros 34 o ieithoedd yn cael eu siarad a'r tapestri cyfoethog o fudd diwylliannol sydd wedi plethu o fewn yr ysgolion. O ran cymunedau Islwyn, ein hymagwedd gynhwysol ni sydd o fudd i bob un o'n cymunedau ac sy'n ein gwneud yn genedl y Cymry fel yr ydym ni. Mae'r mwyafrif o'm hetholwyr yn Islwyn yn ddinasyddion Cymru balch sy'n siarad Saesneg yn rhugl, gyda sylfaen Gymraeg fywiog sy'n tyfu ac yn cael ei chefnogi gan ein Llywodraeth Lafur yng Nghymru. Y tapestri hwn o ddewisiadau yr ydym yn ei werthfawrogi er mwyn cynnal y cydraddoldeb yr ydym yn ei goleddu mewn addysg.
Felly, mae'n wirioneddol siomedig i mi weld Plaid Cymru yn ôl pob golwg yn creu rhaniad gyda'r haeriad pryfoclyd nad oes angen cynnwys y Saesneg yn y rhestr o elfennau gorfodol er mwyn cyrraedd y nod bod pob dysgwr yn rhugl yn y Gymraeg a'r Saesneg. Yn hytrach, mae hyn yn teimlo fel agwedd braidd yn unllygeidiog ac yn un sy'n peri rhwyg ac rwyf hefyd yn cytuno'n llwyr â gwelliant 2 lle mae'n datgan:
'Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i:
'a) weithio gydag Estyn i sicrhau bod ei adolygiad o hanes Cymru yn rhoi ystyriaeth lawn i... hanes, hunaniaeth a diwylliant pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig; a
'b) sefydlu gweithgor i oruchwylio'r gwaith o ddatblygu adnoddau dysgu, a nodi bylchau mewn adnoddau neu hyfforddiant presennol sy'n gysylltiedig â chymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, eu cyfraniadau a'u profiadau.'
Mae'r ymgyrch Mae Bywydau Du o Bwys wedi bod yn ddatblygiad trasig yn ogystal ag yn ddatblygiad y mae ei angen o hyd yn anffodus, i barhau i godi ymwybyddiaeth ledled ein byd ac wedi'i ail-bwysleisio yn ddychrynllyd, yn anhygoel yr wythnos diwethaf, gan farwolaeth wrthun, arswydus dwy chwaer ddu, yr honnir nad yw wedi'i flaenoriaethu a thynnwyd hunluniau ohonynt yn farw gan swyddogion yr Heddlu Metropolitan.
Yng Nghymru, rydym ni ein hunain yn gwybod, er gwaethaf ein hethos cryf a'n his-adran polisi yn seiliedig ar gydraddoldeb, fod llawer i'w wneud o hyd ar draws cymdeithas. Ni fyddwn yn rhoi'r gorau iddi, fel Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth ac eraill, gymryd camau breision i ddileu hiliaeth a rhagfarn, oherwydd mae'n rhan o'n DNA. Yn wir, yn neuadd prifddinas Cymru, cafwyd dadl gyhoeddus sydd wedi bod yn amlwg iawn am briodoldeb un o'r cerfluniau yn ei neuadd farmor—neuadd sydd wedi'i haddurno â cherfluniau o arwyr Cymru y pleidleisiwyd drostynt gan y cyhoedd yng Nghymru yn yr ugeinfed ganrif. Mae cerflun Syr Thomas Picton o Hwlffordd, a fu farw yn Waterloo, bellach yn cael ei gondemnio am greulondeb: perchennog caethweision a llywodraethwr trefedigaethol yn Trinidad. Mae'r un cerflun hwnnw, sy'n eistedd mewn neuadd farmor yn cynnwys arwyr gwrywaidd Cymru, yn ymgorffori ac yn wirioneddol ymgnawdoli sut mae pethau yn newid dros amser—agweddau ag arlliw penodol, sy'n aml yn anodd o'n hanes ar y cyd i'w wynebu, o gam-drin hiliol a rhagfarn, y mae dyletswydd arnom ni, fel cenedl o Gymry gyda'n gilydd, i addysgu cenedlaethau'r dyfodol amdanyn nhw.
Rwy'n gwbl ffyddiog y bydd y cwricwlwm newydd arfaethedig i Gymru, ôl-COVID, a ddatblygwyd gan Lywodraeth Cymru, yn dapestri cyfoethog, bywiog, gwerthfawr, wedi'i blethu'n hyderus, er mwyn sicrhau ein bod yn datblygu ein hadnodd mwyaf gwerthfawr—dinasyddion hunanhyderus, medrus, meddylgar a deallus yn emosiynol ar gyfer Cymru a'n byd. Diolch.
Since devolution, statistics have shown that the Welsh education system, once the envy of many, has become—and I make no excuse in using this hackneyed phrase—a race to the bottom. We can therefore well understand the current education Minister's desire to drastically improve the standard of education now being achieved in Welsh schools, and it is true to say that the tenacity and sheer commitment that she brings to her role cannot be denied. But, one has to ask: is the new curriculum—indeed, is it another new curriculum or should we call it a modus operandi—the answer? This is especially true if it is in any way based on Donaldson principles.
I feel that we are justified in asking this question, given that these same principles were applied to Scottish education and have all but ruined its once vaunted reputation as an educational model. Educational standards in Scotland are widely regarded to have plummeted over the last decade or so. One of Scotland's foremost educational experts, Professor Lindsay Paterson from the University of Edinburgh, is fairly scathing of the so-called curriculum for excellence introduced in Scotland in 2010. He says that it has been a disaster for educational attainment because it lacked academic rigour and was a general dumbing down of the curriculum. Most worrying of all, he also points out that it has led to a widening of educational inequality.
In Wales, the ending of SATs and the school league tables was, I believe, a move in the dumbing down of education. How can we be sure that our pupils are being taught well and achieving the levels expected if we do not have regular testing? There was a time when there were full tests in every subject at the end of every school term. Yes, they were internally set and marked, but they were a very effective way of measuring a child's achievements.
Since devolution, we have seen Minister after Minister, and with each change a new set of policies introduced. What has been the result of these changes? More schools in special measures than ever before and, except for a few exceptions, lower academic achievements year on year. Indeed, in Torfaen, we have even had the educational department itself in special measures. I believe that everyone in this Chamber would agree that things have to change. But, given that it may take over a decade for the true results of this new curriculum to take effect, it is a very real gamble that we are taking with our future generations. Let us hope that it will not be a repeat of that disastrous policy introduced by an ill-informed former Prime Minister, who insisted that, what the country needed was 50 per cent of its population to be university educated; a policy that led to two decades of the virtual abandonment of vocational education, where former technical colleges, which had, for the most part, provided an excellent training facility for vocational skills, were converted to universities for anything but vocational education.
Minister, I sincerely hope that the measures you are putting in place will be the salvation of the education system in Wales, because we cannot afford to let down our future generations for another two decades. The future of the Welsh economy will depend on the skills that young people will acquire. I believe that the Welsh Government has made a very real commitment to improve the quality of both further and higher education, particularly addressing vocational apprenticeships. I hope that the foundation of these education establishments, the schools' educational programme, will adequately equip our youngsters for both of these institutions.
Ers datganoli, mae ystadegau wedi dangos bod system addysg Cymru, a oedd unwaith yn destun eiddigedd i lawer, wedi dod yn—ac nid wyf yn gwneud unrhyw esgus dros ddefnyddio'r ymadrodd ystrydebol hwn—ras i'r gwaelod. Gallwn felly ddeall awydd y Gweinidog addysg presennol i wella'n sylweddol safon yr addysg sy'n cael ei gyflawni ar hyn o bryd yn ysgolion Cymru, ac mae'n wir i ddweud na ellir gwadu'r dycnwch na'r ymrwymiad llwyr y mae hi'n eu harddangos yn ei swydd. Ond mae'n rhaid i rywun ofyn: ai'r cwricwlwm newydd—yn wir, a yw'n gwricwlwm newydd arall neu a ddylem ni ei alw'n modus operandi—yw'r ateb? Mae hyn yn arbennig o wir os yw'n seiliedig mewn unrhyw ffordd ar egwyddorion Donaldson.
Teimlaf fod cyfiawnhad i ni ofyn y cwestiwn hwn, o gofio bod yr un egwyddorion wedi'u cymhwyso i addysg yr Alban a'u bod wedi difetha yr hyn a oedd unwaith yn yn fodel addysgol mawr ei glod. Ceir barn eang fod safonau addysgol yn yr Alban wedi dirywio'n aruthrol dros y degawd diwethaf. Mae un o arbenigwyr addysg mwyaf blaenllaw yr Alban, yr Athro Lindsay Paterson o Brifysgol Caeredin, yn eithaf deifiol o'r hyn a elwir y cwricwlwm ar gyfer rhagoriaeth, a gyflwynwyd yn yr Alban yn 2010. Dywed ei fod wedi bod yn drychineb i gyrhaeddiad addysgol oherwydd ei fod yn ddiffygiol o ran manylrwydd academaidd a'i fod yn gorsymleiddio'r cwricwlwm yn gyffredinol. Yr hyn sy'n peri'r pryder mwyaf yw ei fod hefyd yn tynnu sylw at y ffaith ei fod wedi arwain at fwy o anghydraddoldeb addysgol.
Yng Nghymru, mae rhoi'r gorau i'r TASau a thablau cynghrair ysgolion, yn fy marn i, wedi gorsymleiddio addysg. Sut gallwn ni fod yn sicr bod ein disgyblion yn cael eu haddysgu'n dda ac yn cyrraedd y lefelau a ddisgwylir os nad oes gennym brofion rheolaidd? Roedd yna adeg pan oedd profion llawn ym mhob pwnc ar ddiwedd pob tymor ysgol. Oedden, roedden nhw'n cael eu gosod a'u marcio'n fewnol, ond roedden nhw'n ffordd effeithiol iawn o fesur cyflawniadau plentyn.
Ers datganoli, rydym ni wedi gweld Gweinidog ar ôl Gweinidog, a chyda phob newid mae cyfres newydd o bolisïau wedi eu cyflwyno. Beth fu canlyniad y newidiadau hyn? Mwy o ysgolion yn destun mesurau arbennig nag erioed o'r blaen ac, ar wahân i rai eithriadau, cyflawniad academaidd is flwyddyn ar ôl blwyddyn. Yn wir, yn Nhorfaen, mae hyd yn oed yr adran addysgol ei hun wedi bod yn destun mesurau arbennig. Credaf fod pawb yn y Siambr hon yn cytuno bod yn rhaid i bethau newid. Ond, o gofio y gallai gymryd dros ddegawd i ganlyniadau gwirioneddol y cwricwlwm newydd hwn ddod i rym, mentro ar hap ydym ni mewn gwirionedd gyda chenedlaethau'r dyfodol. Gadewch i ni obeithio na fydd yn ailadrodd y polisi trychinebus hwnnw a gyflwynwyd gan gyn-Brif Weinidog anwybodus, a fynnodd mai'r hyn yr oedd y wlad ei angen oedd 50 y cant o'i phoblogaeth i gael addysg prifysgol; polisi a arweiniodd at ddau ddegawd o gefnu mwy neu lai ar addysg alwedigaethol, lle'r oedd cyn-golegau technegol, a oedd, gan fwyaf, wedi darparu cyfleuster hyfforddi rhagorol ar gyfer sgiliau galwedigaethol, yn cael eu troi'n brifysgolion ar gyfer unrhyw beth heblaw am addysg alwedigaethol.
Gweinidog, rwyf yn gobeithio'n ddiffuant y bydd y mesurau yr ydych yn eu rhoi ar waith yn achubiaeth i'r system addysg yng Nghymru, oherwydd ni allwn fforddio siomi cenedlaethau'r dyfodol am ddau ddegawd arall. Bydd dyfodol economi Cymru yn dibynnu ar y sgiliau y bydd pobl ifanc yn eu meithrin. Credaf fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud ymrwymiad gwirioneddol i wella ansawdd addysg bellach ac addysg uwch, yn enwedig o ran mynd i'r afael â phrentisiaethau galwedigaethol. Gobeithiaf y bydd sylfaen y sefydliadau addysg hyn, rhaglen addysgol yr ysgolion, yn arfogi ein pobl ifanc yn ddigonol ar gyfer y ddau sefydliad hyn.
'Education is...the soul of a society as it passes from one generation to another.'
Those are the words of G.K. Chesterton, and it's true: the lessons we teach our children and young people should reflect our society's values, and they should be rooted in the stories of our past—the good and the bad.
Whilst there is a lot that Plaid Cymru welcomes in the new curriculum, we feel fervently that the way history is taught should include a mandatory element to consider key moments in our nation's history. If every child in Wales does not learn about these moments, we could impoverish generations of young people and rob them of a sense of their own identity. That is as true for moments like the drowning of Capel Celyn and the Merthyr Rising as it is for the history of Tiger Bay and the 1919 race riots.
The current plans are predicated on teaching children about their local history. I welcome that. But we also need to remember that there is no such thing as merely local history; history that is devoid of any link with the wider national or international context. As well as learning about our native history, the new curriculum should cover the role that Wales has played in the history of the world. The coal that spilt so many miners' blood in Senghenydd and Abertillery was used to power the engines of empire, and the evil of slavery soaked into the sinews of Welsh society too. We know, for example, that the Pennant family, owners of the Penrhyn estate, were also owners of one of the biggest estates in Jamaica, and some of the profit derived directly from slavery is invested in Welsh infrastructure.
More recent shadows also trouble our door. This week, the 'Cofiwch Dryweryn' mural near Aberystwyth was vandalised with a swastika and a symbol for white power. It was quickly daubed over, a swift message given that there is no welcome for racism or hatred in our communities, but we also can't ignore that those hateful symbols were drawn there in the first place. We need to teach children about the uglier sides of history to ensure that things like that don't happen.
But, there are also so many stories of courage and resilient diversity centering on the BAME communities of Wales. These aren't only stories of oppression. Our children should learn about people from the myriad communities that make up Wales who have played key roles in the episodes of our shared history. Because who we are is shaped by who we were and molded by the lessons we've learned and some of the lessons we have yet to learn.
'Education is...the soul of a society as it passes from one generation to another.'
Geiriau G.K. Chesterton yw'r rhain, ac maen nhw'n wir: dylai'r gwersi yr ydym yn eu dysgu i'n plant a'n pobl ifanc adlewyrchu gwerthoedd ein cymdeithas, a dylen nhw fod wedi'u gwreiddio yn straeon ein gorffennol—y da a'r drwg.
Er bod llawer y mae Plaid Cymru yn ei groesawu yn y cwricwlwm newydd, rydym ni'n teimlo'n angerddol y dylai'r ffordd y caiff hanes ei addysgu gynnwys elfen orfodol sy'n ystyried adegau allweddol yn hanes ein cenedl. Os nad yw pob plentyn yng Nghymru yn dysgu am yr adegau hyn, gallem amddifadu cenedlaethau o bobl ifanc a'u hatal rhag cael synnwyr o'u hunaniaeth eu hunain. Mae hynny mor wir am ddigwyddiadau fel boddi Capel Celyn a Therfysg Merthyr ag y mae am hanes Tiger Bay a therfysgoedd hil 1919.
Mae'r cynlluniau presennol yn seiliedig ar addysgu plant am eu hanes lleol. Rwyf yn croesawu hynny. Ond mae angen i ni gofio hefyd nad oes y fath beth â hanes lleol yn unig; hanes heb unrhyw gysylltiad â'r cyd-destun cenedlaethol neu ryngwladol ehangach. Yn ogystal â dysgu am ein hanes brodorol, dylai'r cwricwlwm newydd gwmpasu'r rhan y mae Cymru wedi'i chwarae yn hanes y byd. Defnyddiwyd y glo a gollodd waed cymaint o lowyr yn Senghennydd ac Abertyleri i bweru peiriannau'r ymerodraeth, ac fe dreiddiodd caethwasiaeth i ewynnau cymdeithas Cymru hefyd. Fe wyddom, er enghraifft, bod teulu Pennant, perchnogion ystâd Penrhyn, hefyd yn berchenogion ar un o'r ystadau mwyaf yn Jamaica, ac mae peth o'r elw a ddeilliodd yn uniongyrchol o gaethwasiaeth wedi ei fuddsoddi yn seilwaith Cymru.
Mae cysgodion mwy diweddar hefyd yn achos pryder. Yr wythnos hon, cafodd y murlun 'Cofiwch Dryweryn' ger Aberystwyth ei fandaleiddio gyda swastika a symbol pŵer gwyn. Fe baentiwyd drostynt yn gyflym, gan roi neges brydlon nad oes croeso i hiliaeth na chasineb yn ein cymunedau, ond ni allwn ychwaith anwybyddu'r ffaith fod y symbolau atgas hynny wedi eu paentio yno yn y lle cyntaf. Mae angen i ni ddysgu plant am agweddau mwy hyll ein hanes er mwyn sicrhau nad yw pethau o'r fath yn digwydd.
Ond, ceir hefyd gymaint o straeon o ddewrder ac amrywiaeth gydnerth wedi'u canoli ar gymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig Cymru. Nid straeon am ormes yn unig yw'r rhain. Dylai ein plant ddysgu am bobl cymunedau fyrdd sy'n ffurfio Cymru ac sydd wedi chwarae rhannau allweddol ym mhenodau ein hanes cyffredin. Oherwydd caiff pwy ydym ni ei ffurfio gan bwy oeddem ni a'u lunio gan y gwersi yr ydym ni wedi eu dysgu a rhai o'r gwersi yr ydym eto i'w dysgu.
Mae cymaint i blant Cymru ymfalchïo ynddo, cymaint i lefain drosto, cymaint i deimlo edifeirwch amdano. Ond, eu straeon nhw ydy'r rhain i gyd, ac er mwyn dysgu o'n hanesion ni fel cenedl mae'n rhaid i blant Cymru ddeall haenau yr hanesion hynny. Wedi'r cwbl, mae'r gair 'Cymru' yn golygu plethiant, cymysgedd, pobl yn byw gyda'i gilydd. Palimpsest o straeon amryw, amryliw ydyn ni oll. Ac os ydyn ni, fel deddfwriaethwyr, am ddysgu gwers arall o hanes ein gwlad, pwysigrwydd a bregusrwydd tynged yr iaith ydy'r wers honno.
Gwnes i ddechrau'r araith fer hon gyda geiriau G.K. Chesterton oedd yn dweud mai enaid cenedl yw ei addysg. Wel, os taw addysg yw ein henaid, ein calon ydy ein hiaith. Fel mae’r hen ddihareb yn dweud, 'cenedl heb iaith, cenedl heb galon'. Dyna'n hetifeddiaeth. Os ydyn ni am weld twf yn y Gymraeg ac nid llithro nôl, mae angen inni ddiogelu statws yr iaith yn ein cwricwlwm. Mae gosod addysg cyfrwng Saesneg fel yr opsiwn rhagosodedig i blant hyd at 7 mlwydd oed yn gam niweidiol sy’n groes i bolisi'r Llywodraeth o hybu'r iaith. Ac os bydd gan fyrddau llywodraethwyr unigol y pŵer i wneud penderfyniadau ar y cwricwlwm, gall hyn arwain at amddifadu rhai disgyblion rhag cael y cyfle i ddysgu'r iaith.
Mae angen arweiniad cenedlaethol ar addysg genedlaethol. Os bydd yr iaith yn cael ei cholli, bydd colled i bob un ohonom ni, nage dim ond y rhai sy'n siarad Cymraeg, ac ni ddaw hi nôl. Felly, rwyf yn erfyn ar y Llywodraeth: byddwch yn wyliadwrus; cefnogwch ein cynnig; cefnogwch blant Cymru; a chefnogwch ein hiaith.
There is so much for the children of Wales to take pride in, so much to weep for, so much to regret. But, these are all their stories, and in order to learn from our own histories as a nation, then the children of Wales have to understand those histories. After all, the word 'Cymru' means a mixture, people coming together. Diverse stories of multiple colours—that's what we all are. And if we, as legislators, want to learn another lesson from our nation's history, it's the importance and fragility of the fate of our language—that's what that lesson should be.
I started this brief speech with the words of G.K. Chesterton, who said that the soul of a nation is its education. Well, if education is our soul, our heart is our language. As the old saying goes, 'Cenedl heb iaith, cenedl heb galon'—a nation without language is a nation without heart. That is our heritage. If we want to see growth in the Welsh language rather than seeing a slip back, we need to safeguard the status of the language in our curriculum. Placing English-medium education as the predestined option for children up to the age of seven is a damaging step that is contrary to the Government's policy of promoting the language. If individual governing bodies will have the ability to take decisions on the curriculum, this could lead to some pupils being deprived of the opportunity to learn the language.
National education requires national leadership. If the Welsh language is lost, then each and every one of us will lose out, not only those who speak Welsh, and it will not return. So, I urge the Government: be watchful; support our motion; support the children of Wales; and support our language.
I must say I was rather disturbed by the language of Siân Gwenllian in introducing this debate, because she seemed to me to see the teaching of history not as something that is nuanced, complex, requires interpretation and isn't black and white, but merely as an opportunity to propagandise for her particular world view on an issue of modern-day complexity that requires very subtle and sensitive handling. And I'm sorry to say that the attitude that she seemed to evince in her speech is actually being followed, at the moment, in our schools in Wales.
I was recently sent, by a concerned parent from south Wales, some homework that was set for a seven-year-old child, about which this parent was very concerned. Because it had risen as a result of the George Floyd case and was based upon stuff that was published by Black Lives Matter. It included a photograph of a small child holding a Black Lives Matter poster, and various questions were asked that were to be answered. And then, the comment from the teacher at the end of it went like this, and I'm quoting here, because the child was asked to make a video:
'So, please put all your energy into this and make your speech count. This is such an important topic, it doesn't just happen far away in America, but it's true for our own friends.'
Well, now, this isn't education, this is activism, because if you look at the George Floyd case, and if there is evidence here of racism in the police forces in America, you will find that the picture is much more complex than the headlines would have us believe. The FBI statistics for 2016 show that 2,870 black people were murdered in that year, but 2,570 of the people who murdered them were also black. Three thousand, four hundred and ninety-nine white people were murdered, but 2,854 of those murderers were white. So, the overwhelming majority of murders actually take place by people of the same ethnicity in the United States. And if you take the figures between 2015 and 2019, black people accounted for 26.4 per cent of all those killed by the US police. Well, almost double that figure—50.3 per cent—were white. But, equally, whilst black Americans account for just 12 per cent of the population, they're responsible for 52.5 per cent of all murders, with the vast majority of their victims being black. So, if we're going to try to make out of the George Floyd case—[Inaudible.]—for racism in the whole of western society, I think that we're doing a substantial disservice.
Of course, if we relate this back to what has happened in history before, the same kind of slanting and distortion might take place. History has to be seen, if it's to be taught correctly, in the context of its time, and, as David Melding pointed out, Sir Thomas Picton, of course, he was a creature of his time. Slavery: nobody supports slavery today, and Britain was absolutely instrumental in the eradication of slavery in the western world.
Sir Thomas More, a great historical figure, canonised in my lifetime, believed in the burning of heretics. You know, should we remove all images of Sir Thomas More because he believed in barbaric execution? There's a movement to remove the statue of Constantine the Great from in front of York Minster cathedral. Constantine the Great was the man who made the Roman empire Christian, but, of course, the Roman empire was based on slaves, and Constantine the Great owned many slaves himself.
We have to have a sense of perspective. That's what history, surely, is all about. History should not be taught as a means of propaganda in schools. The teaching of history in schools should be inclusive, of course, and black and ethnic minorities do play a part, as Neil McEvoy has very convincingly pointed out in his speech, in our history, and that should be appropriately dealt with. But the whole history of the UK, of Wales and the wider world should be taught, including individuals who made history, whatever their ethnic background and whatever we may think, reading backwards retrospectively, of their behaviour with a twenty-first century view of it.
Slavery itself is a complicated subject to teach, because, yes, we know all about the American civil war and about the horrors of slavery in the south, but it's not just a case of whites enslaving blacks. There were 171 black slave owners in South Carolina in the census of 1860, and the largest of them was William Ellison Jr, who was himself a former slave, who had become a successful businessman, and he himself owned 63 black slaves. So, yes, history is complicated, and young people should be taught this, and what they should be taught most of all is to question what they're being told and how to differentiate between propaganda and fact. What is fact is itself a very difficult thing to determine in history—
Mae'n rhaid i mi ddweud bod iaith Siân Gwenllian wedi fy anesmwytho braidd wrth iddi gyflwyno'r ddadl hon, oherwydd roedd hi'n ymddangos i mi ei bod hi'n gweld dysgu hanes nid fel rhywbeth ag arlliw penodol, cymhleth, sy'n gofyn am ddehongliad ac nad yw'n ddu a gwyn, ond fel dim ond cyfle i greu propaganda ar gyfer y ffordd benodol y mae hi'n gweld y byd o ran mater o gymhlethdod cyfoes sy'n gofyn am ymdriniaeth gynnil a sensitif iawn. Ac mae'n ddrwg gen i ddweud bod yr agwedd a arddangoswyd ganddi yn ei haraith yn cael ei dilyn mewn gwirionedd, ar hyn o bryd, yn ein hysgolion yng Nghymru.
Anfonwyd ataf yn ddiweddar, gan riant pryderus o dde Cymru, gwaith cartref a oedd wedi'i osod ar gyfer plentyn saith mlwydd oed, ac roedd y rhiant hwn yn bryderus iawn yn ei gylch. Oherwydd roedd wedi codi o ganlyniad i achos George Floyd ac yn seiliedig ar ddeunydd a gyhoeddwyd gan Mae Bywydau Du o Bwys. Roedd yn cynnwys ffotograff o blentyn bach yn dal poster Mae Bywydau Du o Bwys, a gofynnwyd amryw o gwestiynau i'w hateb. Ac yna, roedd y sylw gan yr athro ar y diwedd yn rhywbeth fel hyn, ac rwy'n dyfynnu yn y fan yma, gan y gofynnwyd i'r plentyn wneud fideo:
Felly, rhowch eich holl egni i hyn a gwneud i'ch araith gyfrif. Mae hwn yn bwnc mor bwysig, ac nid yw'n digwydd ddim ond ymhell i ffwrdd yn America, ond mae'n wir i'n ffrindiau ninnau hefyd.
Wel, nawr, nid addysg yw hyn, ond gweithredaeth, oherwydd os edrychwch chi ar achos George Floyd, ac os oes tystiolaeth yn y fan yma o hiliaeth yn yr heddlu yn America, fe welwch fod y darlun yn llawer mwy cymhleth nag yr hoffai'r penawdau i ni ei gredu. Mae ystadegau'r FBI ar gyfer 2016 yn dangos bod 2,870 o bobl dduon wedi eu llofruddio yn y flwyddyn honno, ond roedd 2,570 o'r bobl a oedd wedi eu llofruddio hefyd yn ddu. Cafodd tair mil, pedwar cant, naw deg a naw o bobl wyn eu llofruddio, ond roedd 2,854 o'r llofruddion hynny yn wyn. Felly, mae mwyafrif llethol y llofruddiaethau yn cael eu cyflawni mewn gwirionedd gan bobl o'r un ethnigrwydd â'i gilydd yn yr Unol Daleithiau. Ac os cymerwch chi'r ffigurau rhwng 2015 a 2019, roedd pobl dduon yn cyfrif am 26.4 y cant o bob un o'r rheini a laddwyd gan heddlu UDA. Wel, roedd bron dwbl y ffigur hwnnw—50.3 y cant—yn wyn. Ond, yn yr un modd, er mai dim ond 12 y cant o boblogaeth America sy'n ddu, maen nhw'n gyfrifol am 52.5 y cant o'r holl lofruddiaethau, gyda mwyafrif helaeth o'r dioddefwyr yn ddu. Felly, os ydym ni'n mynd i geisio cymryd o achos George Floyd—[Anghlywadwy]—ar gyfer hiliaeth yn y gymdeithas orllewinol gyfan, rwy'n credu ein bod yn gwneud anghymwynas sylweddol.
Wrth gwrs, os ydym yn cysylltu hyn yn ôl i'r hyn sydd wedi digwydd mewn hanes o'r blaen, gallai'r un math o ogwyddo ac ystumio ddigwydd. Mae'n rhaid i hanes gael ei weld, os yw am gael ei addysgu'n iawn, yng nghyd-destun ei gyfnod, ac, fel y dywedodd David Melding, Syr Thomas Picton, wrth gwrs, roedd yn greadur ei gyfnod. Caethwasiaeth: nid oes unrhyw un yn cefnogi caethwasiaeth heddiw, ac roedd Prydain yn gwbl allweddol o ran dileu caethwasiaeth yn y byd gorllewinol.
Roedd Syr Thomas More, ffigwr hanesyddol blaenllaw, a gafodd ei ganoneiddio yn ystod fy oes i, yn credu mewn llosgi camgredwyr. A ddylem ni gael gwared ar yr holl ddelweddau o Syr Thomas More oherwydd ei fod yn credu mewn dienyddio barbaraidd? Ceir mudiad i gael gwared ar y cerflun o Gystennin Fawr o flaen Cadeirlan Caerefrog. Cystennin Fawr oedd y dyn a wnaeth droi'r ymerodraeth Rufeinig yn Gristnogol, ond, wrth gwrs, roedd yr ymerodraeth Rufeinig wedi'i seilio ar gaethwasiaeth, ac roedd Cystennin Fawr ei hun yn berchen ar lawer o gaethweision.
Mae'n rhaid i ni gael synnwyr o bersbectif. Dyna beth yw hanes, does bosib. Ni ddylid dysgu hanes fel modd o bropaganda mewn ysgolion. Dylai addysgu hanes mewn ysgolion fod yn gynhwysol, wrth gwrs, ac mae lleiafrifoedd du ac ethnig yn chwarae rhan, fel y mae Neil McEvoy wedi ei ddweud yn argyhoeddiadol iawn yn ei araith, yn ein hanes, a dylid ymdrin â hynny'n briodol. Ond dylid addysgu holl hanes y Deyrnas Unedig, Cymru a'r byd ehangach, gan gynnwys unigolion a wnaeth hanes, beth bynnag oedd eu cefndir ethnig a beth bynnag yr ydym ni'n ei feddwl, gan ddarllen wrth edrych yn ôl, am eu hymddygiad gyda safbwynt yr unfed ganrif ar hugain ohono.
Mae caethwasiaeth ei hun yn bwnc cymhleth i'w addysgu, oherwydd, ydym, rydym ni'n gwybod popeth am ryfel cartref America ac am erchyllterau caethwasiaeth yn y de, ond mae'n fwy na mater o bobl wyn yn caethiwo pobl dduon. Roedd 171 o berchenogion duon ar gaethweision yn Ne Carolina yng nghyfrifiad 1860, a'r mwyaf ohonyn nhw oedd William Ellison Jr, a oedd ei hun yn gyn-gaethwas, a oedd wedi dod yn ddyn busnes llwyddiannus, ac roedd ef ei hun yn berchen ar 63 o gaethweision duon. Felly, ydy, mae hanes yn gymhleth, a dylid addysgu hyn i bobl ifanc, a'r hyn y dylid ei addysgu yn fwyaf oll yw cwestiynu'r hyn a ddywedir wrthynt a sut i wahaniaethu rhwng propaganda a ffeithiau. Mae beth sy'n ffaith ynddo'i hun yn anodd iawn ei bennu mewn hanes—
You are out of time, Neil Hamilton. Can you bring your comments to a conclusion?
Mae eich amser wedi dod i ben, Neil Hamilton. A allwch chi ddod â'ch sylwadau i ddiweddglo?
Yes, I will finish on that point. Thank you.
Gwnaf, fe orffennaf ar y pwynt yna. Diolch.
I'll be supporting amendment 2, because I think it more eloquently captures the task ahead of us: to make our education system more relevant to today's young people and the challenges they will have to grapple with in the troubled worlds they will inherit from us. I'm grateful to Show Racism the Red Card, not only for the work they've been doing with schools over the last decade, but also for their most recent survey on racism in Wales. It's a useful reminder of the extent of the challenges ahead for us. These will not be resolved by simplistic slogans or reassuring words, which will not resolve the centuries of racism embedded in our history.
From this racism in Wales survey, we know at least two thirds of respondents have witnessed or suffered from some form of racism. So, getting to grips with our colonial past, the atrocities committed in our name, will be a painful journey for all of us.
Today is the anniversary of the death of Christopher Kapessa, a 13-year-old boy drowned in the River Cynon. The Crown Prosecution Service says there's no public interest to bring a manslaughter charge against whichever pupil pushed him into the river, but I think that everything we've heard about George Floyd and many other miscarriages of justice reinforce the importance of ensuring that we are dealing with all crimes equitably and that we have to address the unconscious discrimination that infects most of us.
I think the complexities of this challenge were very carefully addressed in a recent Channel 4 series called The School That Tried to End Racism, and it really illustrated how difficult it was for both the white and the non-white 11 and 12-year-olds, but particularly the white pupils. It isn't just about skin colour. Discrimination on the basis of nationality and religion also feature in the Show Racism the Red Card survey as significant causes of racism, particularly in our secondary schools. So, for that reason alone, it is very important that all pupils are involved in the religion, values and ethics curriculum, because we need all pupils to embrace those values and ethics and an understanding of each other's religions, or none.
At the cross-party group on faith I attended yesterday, some representatives of faith schools were anxious about what the new curriculum means for their mission. I would say to them that religion is a journey not an event, and reflects the values and customs of our societies. When Pope Francis visited Paraguay in 2015, he balanced the apology he made for the crimes of the Catholic church committed against the indigenous people during the colonial conquest of the Americas with high praise for the Jesuit missions that flourished during the sixteenth and seventeenth centuries there. I have had the privilege to visit what remains of those wonderful missions of Paraguay, and I'd like all Welsh people to learn about that almost utopian society where art, music and economic prosperity flourished, inspired by the values and ethics of the Jesuits.
We need a new curriculum that properly prepares pupils for the complex and rich tapestry of our heritage, and the part that Wales must play in steering our world away from war and self-destruction. We need an education system that equips them to play their part in our global village, where we live and die from the same pandemic and the same climate emergency. Not to change would mean we would not be complying with article 29 of the United Nations Convention on the Rights of the Child to prepare the child for responsible life in a free society in a spirit of understanding, peace, tolerance, equality of the sexes and friendships amongst all people's ethnic, national and religious groups.
Byddaf yn cefnogi gwelliant 2, oherwydd credaf ei fod yn cyfleu'r dasg sydd o'n blaenau yn fwy huawdl: gwneud ein system addysg yn fwy perthnasol i bobl ifanc heddiw a'r heriau y bydd yn rhaid iddyn nhw fynd i'r afael â hwy yn y byd cythryblus y byddan nhw'n ei etifeddu gennym ni. Rwy'n ddiolchgar i Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth, nid yn unig am y gwaith y maen nhw wedi bod yn ei wneud gydag ysgolion dros y degawd diwethaf, ond hefyd am eu harolwg diweddaraf ar hiliaeth yng Nghymru. Mae'n ddefnyddiol i'n hatgoffa o faint yr heriau sydd o'n blaenau. Ni fydd y rhain yn cael eu datrys drwy sloganau gor-syml na eiriau calonogol, na fyddant yn datrys y canrifoedd o hiliaeth sydd wedi'u gwreiddio yn ein hanes.
O'r arolwg hwn o hiliaeth yng Nghymru, gwyddom fod o leiaf dwy ran o dair o'r ymatebwyr wedi bod yn dyst i ryw fath o hiliaeth neu wedi ei ddioddef. Felly, bydd mynd i'r afael a'n hanes trefedigol, yr erchyllterau a gyflawnwyd yn ein henw ni, yn daith boenus i bob un ohonom ni.
Mae heddiw yn nodi blwyddyn ers marwolaeth Christopher Kapessa, bachgen 13 oed a foddodd yn yr Afon Cynon. Mae Gwasanaeth Erlyn y Goron yn dweud nad oes unrhyw fudd cyhoeddus i ddwyn cyhuddiad o ddynladdiad yn erbyn pa bynnag ddisgybl a'i gwthiodd i'r afon, ond rwy'n credu bod popeth yr ydym wedi ei glywed am George Floyd a llawer o gamweddau cyfiawnder eraill yn ategu pwysigrwydd sicrhau ein bod yn ymdrin â phob trosedd yn deg a bod yn rhaid i ni fynd i'r afael â'r gwahaniaethu anymwybodol sy'n wir am y rhan fwyaf ohonom ni.
Rwy'n credu bod cymhlethdodau yr her hon wedi cael sylw gofalus iawn mewn cyfres ddiweddar ar Channel 4 o'r enw The School That Tried to End Racism, ac roedd wir yn dangos pa mor anodd oedd hi i'r disgyblion 11 a 12 mlwydd oed gwyn a'r rhai nad oedden nhw'n wyn, ond yn enwedig y disgyblion gwyn. Nid yw'n ymwneud â lliw croen yn unig. Mae gwahaniaethu ar sail cenedligrwydd a chrefydd hefyd yn cael sylw yn yr arolwg Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth fel achosion arwyddocaol o hiliaeth, yn enwedig yn ein hysgolion uwchradd. Felly, am y rheswm hwnnw'n unig, mae'n bwysig iawn bod pob disgybl yn ymwneud â'r cwricwlwm crefydd, gwerthoedd a moeseg, oherwydd mae angen i bob disgybl gofleidio'r gwerthoedd hynny a'r foeseg honno yn ogystal â dealltwriaeth o grefyddau ei gilydd, neu ddim crefydd.
Yn y grŵp trawsbleidiol ar ffydd y bûm ynddo ddoe, roedd rhai cynrychiolwyr ysgolion ffydd yn bryderus ynghylch yr hyn y mae'r cwricwlwm newydd yn ei olygu i'w cenhadaeth. Byddwn i'n dweud wrthyn nhw mai taith yw crefydd, nid digwyddiad, ac mae'n adlewyrchu gwerthoedd ac arferion ein cymdeithasau. Pan ymwelodd Pope Francis â Pharaguay yn 2015, fe wnaeth gydbwyso'r ymddiheuriad a wnaeth am droseddau'r Eglwys Gatholig yn erbyn y bobl frodorol yn ystod concwest trefedigaethol cyfandiroedd America gyda chanmoliaeth uchel o'r cenadaethau Jeswit a ffynnodd yn ystod yr unfed ganrif ar bymtheg a'r ail ganrif ar bymtheg yno. Rwyf wedi cael y fraint o ymweld â'r hyn sydd ar ôl o'r cenadaethau gwych hynny yn Paraguay, a hoffwn i holl bobl Cymru ddysgu am y gymdeithas sydd bron yn wtopaidd lle'r oedd celfyddyd, cerddoriaeth a ffyniant economaidd yn ffynnu, wedi'i hysbrydoli gan werthoedd a moeseg y Jeswitiaid.
Rydym ni angen cwricwlwm newydd sy'n paratoi disgyblion yn briodol ar gyfer tapestri cymhleth a chyfoethog ein treftadaeth, a'r rhan y mae'n rhaid i Gymru ei chwarae wrth lywio ein byd i ffwrdd oddi wrth rhyfel a hunan-ddinistr. Rydym ni angen system addysg sy'n eu galluogi i chwarae eu rhan yn ein pentref byd-eang, lle'r ydym ni'n byw ac yn marw o'r un pandemig a'r un argyfwng hinsawdd. Byddai peidio â newid yn golygu na fyddem yn cydymffurfio ag erthygl 29 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn i baratoi'r plentyn ar gyfer bywyd cyfrifol mewn cymdeithas rydd mewn ysbryd o ddealltwriaeth, heddwch, goddefgarwch, cydraddoldeb rhwng y rhywiau a chyfeillgarwch ymhlith grwpiau ethnig, cenedlaethol a chrefyddol pawb.
The Minister for Education, Kirsty Williams.
Y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams.
Thank you very much, Presiding Officer. I'd like to begin by thanking Siân Gwenllian and Plaid Cymru for the opportunity to discuss the proposed new curriculum. As Members will know, the curriculum and assessment Bill, subject to the determination by the Llywydd, is scheduled to be introduced ahead of the summer recess. Plaid Cymru are correct to recognise the new curriculum as a historic opportunity, and it's historic because it will provide us with the chance to establish an approach to a curriculum that has, for the very first time, been created by teachers, practitioners, education experts and academics in Wales for the learners of Wales. The principles and the tenets of the new curriculum are recognised internationally, and the Organisation for Economic Co-operation and Development is very supportive of our approach, describing Wales as, and I quote,
'on the path to transform the way children learn'.
The Bill seeks to establish the curriculum for Wales framework, the legislative underpinnings to provide a level of consistency and equity for learners whilst giving schools and settings flexibility to deliver engaged and specific learning opportunities. It emphasises that, within a national framework, schools and practitioners are best placed to make decisions about the needs of and the opportunities for their specific learners, including choosing topics and activities that will best support their learning. Listing content at a national level in no way guarantees meaningful learning, only that certain topics are covered to a varying extent. Instead, the curriculum for Wales guidance articulates what concepts and essence of learning should underpin a range of different topics and activities.
Education needs to be about so much more than a list. It requires the innovation and the creativity of practitioners to bring learning alive for children, and through this Bill Wales will put the needs of its learners first, and central, and motivate and engage practitioners and teachers to support them.
The curriculum for Wales guidance, which I published in January, sets out the essence of learning. Neither the Bill nor its associated documents will prescribe a full list of specific topics or activities. However, we will need to continue to work with partners to help provide learning resources to support schools in this challenging but critical endeavour.
Turning first to an area where I feel strongly that we need to improve as well as develop our understanding, and to improve the way we support learning, the recent events in America, indeed, across the world, have reminded us all of the importance of all aspects of our history. The First Minister announced last week that we will indeed work with Estyn to ensure that their review of Welsh history takes full account of black, Asian, minority ethnic history, identity and culture.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Siân Gwenllian a Phlaid Cymru am y cyfle i drafod y cwricwlwm newydd arfaethedig. Fel y bydd yr Aelodau yn gwybod, disgwylir i'r Bil cwricwlwm ac asesu, yn amodol ar benderfyniad y Llywydd, gael ei gyflwyno cyn toriad yr haf. Mae Plaid Cymru yn gywir i gydnabod y cwricwlwm newydd fel cyfle hanesyddol, ac mae'n hanesyddol oherwydd y bydd yn rhoi cyfle i ni sefydlu dull o weithredu cwricwlwm sydd, am y tro cyntaf, wedi ei greu gan athrawon, ymarferwyr, arbenigwyr addysg ac academyddion yng Nghymru ar gyfer dysgwyr Cymru. Caiff egwyddorion a chredoau'r cwricwlwm newydd eu cydnabod yn rhyngwladol, ac mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd yn gefnogol iawn o'n hymagwedd, gan ddisgrifio Cymru fel bod, ac rwy'n dyfynnu:
ar y llwybr i drawsnewid y ffordd y mae plant yn dysgu.
Mae'r Bil yn ceisio sefydlu fframwaith cwricwlwm i Gymru, y sail ddeddfwriaethol i ddarparu lefel o gysondeb a thegwch i ddysgwyr wrth roi hyblygrwydd i ysgolion a lleoliadau ddarparu cyfleoedd dysgu ymgysylltiol a phenodol. Mae'n pwysleisio, o fewn fframwaith cenedlaethol, mai ysgolion ac ymarferwyr sydd yn y sefyllfa orau i wneud penderfyniadau am anghenion eu dysgwyr penodol a'r cyfleoedd ar eu cyfer, gan gynnwys dewis pynciau a gweithgareddau a fydd yn cefnogi eu dysgu orau. Nid yw rhestru cynnwys ar lefel genedlaethol yn gwarantu dysgu ystyrlon mewn unrhyw ffordd, dim ond bod pynciau penodol yn cael eu cynnwys i raddau amrywiol. Yn hytrach, mae canllawiau cwricwlwm Cymru yn mynegi pa gysyniadau a hanfodion dysgu ddylai fod yn sail i amrywiaeth o wahanol bynciau a gweithgareddau.
Mae angen i addysg ymwneud â chymaint mwy na rhestr. Mae angen arloesedd a dawn greadigol ymarferwyr i ddod â dysgu yn fyw i blant, a thrwy'r Bil hwn bydd Cymru yn rhoi anghenion ei dysgwyr yn gyntaf, ac yn ganolog, ac yn ysgogi ac yn ennyn diddordeb ymarferwyr ac athrawon i'w cefnogi.
Mae canllawiau cwricwlwm Cymru, a gyhoeddwyd gennyf ym mis Ionawr, yn nodi hanfodion dysgu. Ni fydd y Bil na'i ddogfennau cysylltiedig yn pennu rhestr lawn o bynciau na gweithgareddau penodol. Fodd bynnag, bydd angen i ni barhau i weithio gyda phartneriaid i helpu i ddarparu adnoddau dysgu i gefnogi ysgolion yn yr ymdrech heriol ond hollbwysig hon.
Gan droi'n gyntaf at faes lle'r wyf i'n teimlo'n gryf fod angen i ni wella yn ogystal â datblygu ein dealltwriaeth, ac i wella'r ffordd yr ydym yn cefnogi dysgu, mae'r digwyddiadau diweddar yn America, ar draws y byd yn wir, wedi ein hatgoffa i gyd o bwysigrwydd pob agwedd ar ein hanes. Cyhoeddodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf y byddwn wir yn gweithio gydag Estyn i sicrhau bod eu hadolygiad o hanes Cymru yn rhoi ystyriaeth lawn i hanes, hunaniaeth a diwylliant pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig.
We have announced that we are also establishing a working group to oversee the development of learning resources and to identify gaps in current resources and training. I believe that it's important, in that work, that that looks a lot wider than simply the subject of history. Instead, I want that to be a truly cross-curricular endeavour, including positive role models and learning through our wider cultural environment, including BAME contributions in Wales to literature, media, sport, the economy. It has to be about so much more than just the subject of history. But, of course, it will build on Black History Month and the ongoing discussions and consultation with stakeholders and the race council for Wales, on areas where their knowledge and expertise will help shape direction and provide solutions to particular issues.
Now, within the curriculum for Wales, we will legislate for its purposes, and one of the four purposes is that learners should develop as ethical, informed citizens of Wales and the world who are knowledgeable about their culture, their community and society and the world, now and in the past, and to respect the needs and rights of others as members of a diverse society.
The under-representation of BAME communities in the education workforce is also an issue that I want to actively seek to redress. We have set up a project to specifically look at the issues around recruitment into initial teacher education programmes and into the workforce more generally. We have commissioned the Education Workforce Council to undertake a review of the data that is available to support the development of our new policies in this area, and we're also engaging with the relevant stakeholders, such as the race and faith forum and the Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales. Our engagement with other stakeholders will increase as the project progresses, and we will use the data and intelligence provided by stakeholders to develop policies to strategically address what is a chronic shortage of BAME representatives in the education workforce. I want our children to see their communities reflected in those that stand at the front of their classes.
As mentioned, guidance for the new curriculum highlights the importance of drawing on local and national contexts across learning. In particular, it provides that practitioners should support learners to develop an authentic sense of cynefin, building knowledge of different cultures and histories, allowing them to develop a strong sense of individual identity and understanding how that is connected and shaped by wider world influences. Guidance for the humanities area of learning and experience refers to the need for consistent exposure to the stories of learners' locality and the story of Wales, as well as to the story of the wider world, to enable learners to develop an understanding of the complex, pluralistic and diverse nature of our nation and of other societies.
The humanities area of learning and experience will also provide opportunities for learners to learn about their heritage and sense of place through a study of Wales and their cynefin. Crucially, as has been mentioned a number of times this afternoon, it will allow learners to develop an inquiring and questioning mind, and will explore and investigate the world—past, present and future—for themselves. Contemplating different perspectives, including BAME in the context of Welsh cultures, will help promote an understanding of the ethnic and cultural diversity within Wales. And taken together, these experiences will help learners appreciate the extent to which they are part of a wider international community, fostering a sense of belonging that can encourage them to contribute positively to their communities, including recording videos about why black lives matter. I'm confident that this will build better learning and knowledge than prescribing this simply as a topic that has to be covered within the curriculum within a single subject.
I will now turn to the other issue raised by Plaid, and I want to begin by reaffirming my support for Welsh-medium education and also recognise the important work done in our schools and settings that provide Welsh immersion. My aspirations for the Welsh language are unchanged and, as I stated in launching the White Paper consultation, this Bill will enable Welsh immersion to continue, giving it a secure legal footing and strengthening its position as a key component of us reaching our aspirations, as a tried and tested pedagogical approach—an approach that my own children have benefited from.
I have spoken to Siân individually on this issue of immersion previously, and I recognise that she has concerns about this particular aspect of the Bill. I think, indeed, and I hope, that Siân would accept that we're all coming to this from the same place, which is to support Welsh immersion education. And I can assure everyone—fellow Members of the Senedd and, indeed, stakeholders—that I will look to continue to discuss and to engage on these issues during the passage of the Bill through the Senedd, so that we can ensure that we can all have confidence that the aspiration of a bilingual nation is delivered.
So, in conclusion, Llywydd, I'd like to once again thank colleagues for their contribution to this debate, and I look forward, with your permission, to formally introducing the Bill shortly.
Rydym ni wedi cyhoeddi ein bod ni hefyd yn sefydlu gweithgor i oruchwylio'r gwaith o ddatblygu adnoddau dysgu ac i nodi bylchau presennol mewn adnoddau a hyfforddiant. Rwy'n credu ei bod yn bwysig, yn y gwaith hwnnw, fod hynny yn edrych yn ehangach o lawer na dim ond y pwnc hanes. Yn hytrach, rwyf i'n awyddus i hynny fod yn ymdrech wirioneddol drawsgwricwlaidd, gan gynnwys esiamplau da cadarnhaol a dysgu trwy ein hamgylchedd diwylliannol ehangach, gan gynnwys cyfraniadau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru i lenyddiaeth, y cyfryngau, chwaraeon, yr economi. Mae'n rhaid iddo ymwneud â chymaint mwy na'r pwnc hanes yn unig. Ond, wrth gwrs, fe fydd yn adeiladu ar Fis Hanes Pobl Dduon a'r trafodaethau a'r ymgynghori parhaus â rhanddeiliaid a chyngor hil Cymru, ar feysydd lle bydd eu gwybodaeth a'u harbenigedd yn helpu i lywio cyfeiriad a darparu atebion i faterion penodol.
Nawr, o fewn y cwricwlwm i Gymru, byddwn yn deddfu ar ei ddibenion, ac un o'r pedwar diben yw y dylai dysgwyr ddatblygu yn ddinasyddion egwyddorol, gwybodus yng Nghymru a'r byd sy'n gwybod am eu diwylliant, eu cymuned a'u cymdeithas a'r byd, yn awr ac yn y gorffennol, ac yn parchu anghenion a hawliau pobl eraill fel aelodau o gymdeithas amrywiol.
Mae tangynrychiolaeth cymunedau duon Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn y gweithlu addysg hefyd yn fater yr hoffwn i fynd ati i geisio'i gywiro. Rydym ni wedi sefydlu prosiect i edrych yn benodol ar y materion sy'n ymwneud â recriwtio i raglenni addysg gychwynnol athrawon ac i'r gweithlu yn fwy cyffredinol. Rydym ni wedi comisiynu Cyngor y Gweithlu Addysg i gynnal adolygiad o'r data sydd ar gael i gefnogi datblygiad ein polisïau newydd yn y maes hwn, ac rydym ni hefyd yn ymgysylltu â'r rhanddeiliaid perthnasol, megis y fforwm hil a ffydd a Thîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid Cymru. Bydd ein hymgysylltiad â rhanddeiliaid eraill yn cynyddu wrth i'r prosiect fynd rhagddo, a byddwn yn defnyddio'r data a'r wybodaeth a ddarperir gan randdeiliaid i ddatblygu polisïau i fynd i'r afael yn strategol â'r prinder cronig o gynrychiolwyr duon Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn y gweithlu addysg. Rwyf i'n dymuno i'n plant weld eu cymunedau yn cael eu hadlewyrchu yn y rhai hynny sy'n sefyll o'u blaen eu dosbarthiadau.
Fel sydd wedi ei grybwyll, mae'r canllawiau ar gyfer y cwricwlwm newydd yn tynnu sylw at bwysigrwydd defnyddio cyd-destunau lleol a chenedlaethol ym mhob rhan o ddysgu. Yn benodol, mae'n nodi y dylai ymarferwyr gefnogi dysgwyr i ddatblygu ymdeimlad dilys o gynefin, gan ddatblygu gwybodaeth o wahanol ddiwylliannau a hanesion, eu galluogi i ddatblygu ymdeimlad cryf o hunaniaeth unigol a deall sut y mae hynny wedi ei gysylltu a'i ffurfio gan ddylanwadau ehangach y byd. Mae canllawiau ar gyfer maes dysgu a phrofiad y dyniaethau yn cyfeirio at yr angen am amlygiad cyson i straeon ardal y dysgwyr a stori Cymru, yn ogystal â stori'r byd ehangach, er mwyn galluogi dysgwyr i ddatblygu dealltwriaeth o natur gymhleth, amlblwyfol ac amrywiol ein cenedl a chymdeithasau eraill.
Bydd maes dysgu a phrofiad y dyniaethau hefyd yn rhoi cyfleoedd i ddysgwyr ddysgu am eu treftadaeth a'u hymdeimlad o le drwy astudiaeth o Gymru a'u cynefin. Yn hollbwysig, fel sydd wedi ei grybwyll sawl gwaith y prynhawn yma, bydd yn caniatáu i ddysgwyr ddatblygu meddwl sy'n holi ac yn cwestiynu, a bydd yn archwilio ac yn ymchwilio i'r byd—yn y gorffennol, y presennol a'r dyfodol—eu hunain. Bydd ystyried gwahanol safbwyntiau, gan gynnwys rhai pobl dduon acc Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng nghyd-destun diwylliannau Cymru, yn helpu i hyrwyddo dealltwriaeth o'r amrywiaeth ethnig a diwylliannol sydd yng Nghymru. At ei gilydd, bydd y profiadau hyn yn helpu dysgwyr i werthfawrogi faint y maen nhw'n rhan o gymuned ryngwladol ehangach, gan feithrin ymdeimlad o berthyn a all eu hannog i gyfrannu'n gadarnhaol at eu cymunedau, gan gynnwys recordio fideos ynglŷn â pham mae bywydau pobl dduon yn bwysig. Rwy'n hyderus y bydd hyn yn arwain at ddysgu a gwybodaeth well na rhagnodi hyn yn ddim mwy na thopig y mae'n rhaid ei gynnwys yn y cwricwlwm mewn pwnc unigol.
Rwyf i am droi yn awr at y mater arall a godwyd gan Plaid, a hoffwn i ddechrau trwy ail-ddatgan fy nghefnogaeth i addysg cyfrwng Cymraeg a chydnabod hefyd y gwaith pwysig sy'n cael ei wneud yn ein hysgolion a'n lleoliadau sy'n darparu rhaglenni trochi yn y Gymraeg. Nid yw fy nyheadau ar gyfer y Gymraeg wedi newid, ac fel y dywedais i wrth lansio'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn, bydd y Bil hwn yn galluogi rhaglenni trochi Cymraeg i barhau, gan roi sylfaen gyfreithiol gadarn iddo a chryfhau ei sefyllfa fel elfen allweddol o gyrraedd ein dyheadau, fel dull gweithredu addysgeg sydd wedi ei brofi—dull y mae fy mhlant i fy hun wedi elwa arno.
Rwyf i wedi siarad â Siân yn unigol ynghylch y mater trochi yn y gorffennol, ac rwy'n cydnabod bod ganddi bryderon ynghylch yr agwedd benodol hon ar y Bil. Rwy'n credu, yn wir, ac rwy'n gobeithio, y byddai Siân yn derbyn ein bod ni i gyd yn dod i hyn o'r un lle, sef cefnogi addysg drochi yn y Gymraeg. A gallaf i sicrhau pawb—cyd-Aelodau o'r Senedd ac, yn wir, rhanddeiliaid—y byddaf i'n ceisio parhau i drafod ac ymgysylltu ar y materion hyn yn ystod hynt y Bil trwy'r Senedd, er mwyn i ni allu sicrhau ein bod ni i gyd yn gallu bod yn hyderus bod y dyhead o fod yn wlad ddwyieithog yn cael ei wireddu.
Felly, i gloi, Llywydd, hoffwn i ddiolch unwaith eto i fy nghyd-Aelodau am eu cyfraniad at y ddadl hon, ac rwy'n edrych ymlaen, gyda'ch caniatâd, at gyflwyno'r Bil yn ffurfiol cyn bo hir.
I've been notified of one request for an intervention. Darren Millar. Darren, you need to unmute yourself.
Rwyf i wedi cael gwybod am un cais am ymyriad. Darren Millar. Darren, mae angen i chi ddad-dawelu eich meicroffon.
Apologies. Thank you, Llywydd. I just wanted to reflect on some of the comments that have been made by Members, if I may. I'm delighted to see that there's consensus that we need to change things in terms of the curriculum and the content of our history lessons here in Wales and, of course, of the need to improve access to resources to enable us to deliver on this ambition to develop 1 million Welsh speakers by 2050. I think these are wonderful aims, and our education system must be geared up to delivering them.
A reference was made by Jenny Rathbone earlier to a recent meeting of the cross-party group on faith, and that cross-party group discussed at some length changes to the religious education curriculum, which, of course, is going to be renamed and rebranded 'religion, ethics and values'. And whilst there's a great deal of optimism that that presents a great opportunity going forward, there are some concerns about the ability of the sector, if you like—the faith sector—to be able to respond to the ongoing consultation that's taking place at the moment. Because of the fact that everyone's been in lockdown, lots of organisations and groups haven't been able to meet, including local standing advisory councils on religious education.
So, I would hope that the Minister is able to reflect on that and perhaps provide a short extension to enable people to fully consider the Welsh Government's proposals and respond more fully to them in order that you can pick up on any of the issues that are raised, because I do think that there is concern that, if things continue at pace, then there may be problems when it comes to actually implementing significant change going forward.
Ymddiheuriadau. Diolch, Llywydd. Roeddwn i eisiau myfyrio ar rai o'r sylwadau y mae Aelodau wedi eu gwneud, os caf i. Rwy'n falch iawn o weld bod consensws bod angen i ni newid pethau o ran y cwricwlwm a chynnwys ein gwersi hanes yma yng Nghymru ac, wrth gwrs, yr angen i wella mynediad i adnoddau er mwyn ein galluogi i gyflawni'r uchelgais hwn i ddatblygu miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Rwy'n credu bod y rhain yn amcanion gwych, ac mae'n rhaid i'n system addysg fod yn barod i'w cyflawni.
Cyfeiriodd Jenny Rathbone yn gynharach at gyfarfod diweddar y grŵp trawsbleidiol ar ffydd, ac fe wnaeth y grŵp trawsbleidiol hwnnw drafod yn helaeth newidiadau i'r cwricwlwm addysg grefyddol, sydd, wrth gwrs, yn mynd i gael ei ailenwi a'i ail-frandio yn 'crefydd, moeseg a gwerthoedd'. Ac er bod llawer iawn o optimistiaeth bod hynny'n cynnig cyfle gwych yn y dyfodol, mae yna rai pryderon ynghylch gallu'r sector, os mynnwch chi—y sector ffydd—i allu ymateb i'r ymgynghoriad parhaus sy'n digwydd ar hyn o bryd. Gan fod pawb wedi bod dan gyfyngiadau symud, nid yw llawer o sefydliadau a grwpiau wedi gallu cyfarfod, gan gynnwys cynghorau ymgynghorol sefydlog lleol ar addysg grefyddol.
Felly, rwyf i'n gobeithio bod y Gweinidog yn gallu myfyrio ar hynny a darparu estyniad byr efallai i alluogi pobl i ystyried cynigion Llywodraeth Cymru yn llawn ac ymateb yn llawnach iddyn nhw er mwyn i chi allu ymdrin ag unrhyw faterion a godir, gan fy mod i yn credu bod pryder, os bydd pethau yn parhau ar garlam, yna mae'n bosibl y bydd problemau o ran gweithredu newid sylweddol mewn gwirionedd yn y dyfodol.
Siân Gwenllian nawr i ymateb i'r ddadl.
Siân Gwenllian to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn, a diolch i bawb am eu cyfraniadau y prynhawn yma. Dwi yn meddwl ei bod hi yn amserol iawn inni gael y drafodaeth yma cyn i'r Bil ddechrau ar ei daith drwy'r Senedd. Ac, yn sicr, mi fydd gennym ni faterion eraill y byddem ni hefyd eisiau edrych arnyn nhw wrth i'r cwricwlwm fynd yn ei flaen, gan gynnwys y materion roedd Darren Millar yn eu codi ynglŷn ag addysg yn ymwneud efo gwahanol grefyddau, a'r materion roedd Suzy yn sôn amdanyn nhw o ran sgiliau bywyd ac, yn sicr, materion yn ymwneud efo llesiant ac iechyd meddyliol ac emosiynol ein plant a pobl ifanc ni—i gyd yn feysydd pwysig iawn inni fod yn craffu arnyn nhw wrth inni symud yn ein blaenau.
Ond y prynhawn yma, wrth gwrs, roeddem ni yn canolbwyntio ar rai agweddau penodol. Wrth gwrs, mae'n rhaid gwneud y pwynt wrth gwrs fod hanes pobl ddu a phobl o liw yn rhan o hanes Cymru. Dwi'n eistedd fan hyn rŵan yn y Felinheli. Lawr y lôn, mae castell Penrhyn, ac mi oedd Leanne Wood a Delyth Jewell yn sôn am hyn—castell Penrhyn a gafodd ei adeiladu gan y teulu Pennant, a oedd wedi gwneud eu harian, wrth gwrs, allan o'r diwydiant siwgr, a oedd yn dibynnu ar gaethwasiaeth. Doeddwn i ddim yn gwybod yr hanes yna pan oeddwn i'n tyfu i fyny yn y Felinheli yn y 1950au a'r 1960au. Doedd yna neb yn siarad am hynny, am y cefndir hwnnw, ac roedd hynny yn ein hamddifadu ni i gyd, onid oedd, fel plant, o ddealltwriaeth o'r hanes o'n cwmpas ni, ond hefyd dealltwriaeth o hanes am rannau eraill o'r byd, lle roedd yna orthrwm wedi bod yn digwydd. A dim ond yn ddiweddar iawn mae'r ardal yma wedi dechrau siarad am hynny i gyd.
A pheidiwn â gadael i'r math yna o sefyllfa ddigwydd eto. Roeddwn i yn gwybod mwy am wragedd Harri'r VIII nag oeddwn i am hanes beth oedd yn digwydd efo'r teulu Pennant. Ac wrth gwrs mae yna arfer dda. Mae yna esiamplau gwych o athrawon sydd wedi bod yn cyflwyno y math o hanes y byddwn i wedi eisiau i mi ei gael, ac mae pethau wedi gwella ers y cyfnod pan oeddwn i yn yr ysgol. Ond does yna ddim cysondeb yn aml iawn, a dylen ni ddim gorfod dibynnu ar bocedi o esiampl dda.
Ac mae'n awduron ni a'n artistiaid ni hefyd wedi bod yn ein goleuo ni i'r hyn sydd wedi bod yn digwydd yn ein hanes ni, a ninnau efallai ddim yn ymwybodol ohonyn nhw. A buaswn i'n eich cyfeirio chi gyd at waith Manon Steffan Ros am sefyllfa y teulu Pennant yng nghastell Penrhyn, a'r ddealltwriaeth ddofn mae hi wedi llwyddo i greu—ond dim ond yn 2018 roedd hi'n creu'r gwaith yna. Mae hwnna yn rhan bwysig iawn o'n dealltwriaeth ni wrth inni symud ymlaen.
Felly, jest yn sydyn ynglŷn ag ochr y Gymraeg a'r trochi, dwi yn derbyn bod y Gweinidog yn cytuno'n llwyr efo pwysigrwydd trochi ieithyddol, ac efallai mai canlyniadau cwbl anfwriadol sydd yn digwydd yn fan hyn efo'r ddeddfwriaeth. Dwi'n ddiolchgar iawn am eich cynnig chi inni fedru trafod ac i geisio ffurf o eiriad gobeithio fydd yn cyflawni'r hyn mae'r ddwy ohonon ni eisiau ei weld yn digwydd, sef gweld ein dinasyddion ni yn tyfu i fyny yn bobl ddwyieithog, a chyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr. Wedyn, diolch yn fawr iawn i chi am hynny.
Felly, mae'r Bil yn cychwyn ar ei daith yn go fuan. Mi gawn ni i gyd gyfrannu i'r gwaith pwysig yna rŵan o graffu. Mi gawn ni i gyd geisio gwneud yn siŵr bod y ddeddfwriaeth yma yn mynd i greu y newidiadau strwythurol sydd eu hangen. Dwi yn credu bod angen i rai materion fod yn orfodol ar wyneb y Bil, er mwyn creu y newidiadau strwythurol, er mwyn gwaredu hiliaeth, er enghraifft, o'n cymdeithas ni. Dwi'n credu ei fod o yn rhy benagored fel mae o ar hyn o bryd, ond mi gawn ni'r drafodaeth yna wrth symud ymlaen. Ac mae yna rai pethau yn barod mae'r Gweinidog yn ei weld yn ddigon pwysig i fod ar flaen y Bil, yn ymwneud efo addysg rhyw ac addysg perthnasoedd iach, a dwi'n cyd-fynd yn llwyr efo hynny. Fy nadl i ydy mae angen i faterion eraill o bwysigrwydd mawr gael eu gosod mewn statud hefyd, er mwyn cael cysondeb ar draws Cymru.
Thank you very much, and I thank everyone for their contributions this afternoon. I do think that it's very timely for us to have this debate before the Bill begins its journey through the Senedd. And, certainly, we will have other issues that we will also wish to scrutinise as the curriculum progresses, including the issues that Darren Millar raised on education related to various religions, and the issues that Suzy mentioned in terms of life skills and, certainly, issues around well-being and the mental and emotional health of our children and young people—they are all very important areas that we will be scrutinising as we make progress.
But this afternoon, of course, we were focused on some specific aspects. One must make the point that of course the history of black people and people of colour is part of Welsh history. I sit here in Felinheli. Down the road, there is Penrhyn castle, and Leanne Wood and Delyth Jewell mentioned this—Penrhyn castle was built by the Pennant family, who made their money, of course, from the sugar industry, which relied on slavery. Now, I wasn't aware of that history when I was growing up in Felinheli in the 1950s and 1960s. Nobody discussed those issues, nobody discussed the background to them, and that deprived us all, didn't it, as children, of an understanding of the history around us, but also an understanding of history about other parts of the world where there had been oppression. It’s only very recently that this area has started to discuss all of those issues.
Let us not allow that kind of situation to be repeated. I knew more about the wives of Henry VIII than I knew about the history of what had happened with the history of the Pennant family. And of course there is good practice. There are excellent examples of teachers who have been introducing the kind of history that I would have aspired to have had, and things have improved since my time as a pupil. But there is no consistency very often and we shouldn't have to rely on pockets of good practice.
Our authors and our artists have also been enlightening us as to what has happened in our history, whilst we perhaps weren't aware of those events. I would refer you all to the work of Manon Steffan Ros, who wrote about the Pennant family and Penrhyn castle, and the deep understanding that she has created, but that was only in 2018. But that, of course, is an important part of our wider understanding as we move forward.
So, just very briefly on the Welsh language and immersion education, I do accept that the Minister agrees entirely on the importance of immersion education in terms of the learning of languages, and perhaps we are looking here at entirely unintended consequences with the legislation. I'm very grateful for your offer that we may discuss this further and seek a wording that will, hopefully, deliver what we both want to see delivered, namely seeing our citizens growing up as bilingual citizens and reaching that target of a million Welsh speakers. So, thank you very much for that.
So, the Bill begins its journey soon. Let us all contribute to this important work of scrutinising the Bill. Let us all seek to ensure that this legislation will create those structural changes that we need to see. I do believe that certain issues need to be compulsory and included on the face of the Bill in order to create the structural changes, in order to eradicate racism from our society. And I do believe that it's too open-ended as it stands, but we will have that debate as we make progress with the Bill. There are certain things that the Minister's already identified as being important enough to be placed on the face of the Bill, related to sex and healthy relationships education, and I agree with her entirely on that. My argument is that there are other issues of huge importance that should also be placed in statute too, in order to have consistency across Wales.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei wella? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Felly, mae yna wrthwynebiad, a dwi'n gohirio'r eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections, and I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
A dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio.
And that bring us to voting time.
And, as indicated on the agenda, today's votes will be conducted in accordance with Standing Order 34.11. Each political group may nominate one member of the group to carry the same number of votes as there are members of the group, and, in the case of a political group with an Executive role, the nominee will carry the same number of votes as there are members of that group, plus any other members of the Government. Members who do not belong to a group or grouping will vote for themselves. I'll conduct the votes by roll call.
Ac, fel y nodir ar yr agenda, cynhelir y pleidleisiau heddiw yn unol â Rheol Sefydlog 34.11. Caiff pob grŵp gwleidyddol enwebu un aelod o'r grŵp i gario'r un nifer o bleidleisiau ag sydd o aelodau o'r grŵp, ac yn achos grŵp gwleidyddol sydd â swydd Weithredol, bydd gan yr enwebai yr un nifer o bleidleisiau ag sydd o aelodau o'r grŵp hwnnw, yn ogystal ag unrhyw aelodau eraill o'r Llywodraeth. Bydd Aelodau nad ydyn nhw'n perthyn i grŵp neu grwpiad yn pleidleisio drostyn nhw eu hunain. Byddaf i'n cynnal y bleidlais drwy alw'r gofrestr.
Ac, felly, mae'r bleidlais gyntaf ar ddadl Plaid Cymru ar y cwricwlwm newydd arfaethedig, a dwi'n galw am bleidlais yn gyntaf ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Ar ran y grŵp Llafur, felly, a'r Llywodraeth, Carwyn Jones, sut ydych chi'n bwrw'r 30 pleidlais?
And, therefore, the first vote is on the Plaid Cymru debate on the proposed new curriculum, and I call for a vote first of all on the unamended motion, tabled in the name of Siân Gwenllian. On behalf of the Labour group and the Government, Carwyn Jones, how do you cast your 30 votes?
Yn erbyn, Llywydd.
Against, Llywydd.
Ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw'ch 10 pleidlais?
On behalf of the Welsh Conservatives, Darren Millar, how do you cast your 10 votes?
Against.
Yn erbyn.
Ar ran Plaid Cymru, Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw'r naw pleidlais?
On behalf of Plaid Cymru, Siân Gwenllian, how do you cast your nine votes?
O blaid.
In favour.
Ac ar ran Plaid Brexit, Mark Reckless, sut ydych chi'n bwrw'r pedair pleidlais?
And on behalf of the Brexit Party, Mark Reckless, how do you cast your four votes?
Against.
Yn erbyn.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Yn erbyn, Llywydd.
Against, Llywydd.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
Abstain.
Ymatal.
Canlyniad y bleidlais, felly, yw bod naw o blaid y cynnig, un yn ymatal, 46 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The result of the vote, therefore, is that there are nine in favour of the motion, one abstention, 46 against, and therefore the motion is not agreed.
Cynhaliwyd y bleidlais ar NDM7342 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote on NDM7342 held in accordance with Standing Order 34.11.
Carwyn Jones ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: Yn erbyn (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: Yn erbyn (10)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: O blaid (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Yn erbyn (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton – Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy – Annibynnol: Ymatal
Carwyn Jones on behalf of the Labour Group and the Government: Against (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: Against (10)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: For (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Against (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton – United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy – Independent: Abstain
Gwrthodwyd y cynnig.
Motion not agreed.
Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Carwyn Jones, sut ydych chi'n bwrw'r 30 pleidlais?
The next vote is on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. On behalf of the Labour group and the Government, Carwyn Jones, how do you cast your 30 votes?
Yn erbyn.
Against.
Y Ceidwadwyr Cymreig—Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw'r 10 pleidlais?
The Welsh Conservatives—Darren Millar, how do you cast your 10 votes?
In favour.
O blaid.
Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw'r naw pleidlais?
Siân Gwenllian, how do you cast your nine votes?
Yn erbyn.
Against.
Plaid Brexit—Mark Reckless, sut ydych chi'n bwrw'r pedair pleidlais?
Brexit Party—Mark Reckless, how do you cast your four votes?
Abstain.
Ymatal.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Against.
Yn erbyn.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
Yn erbyn.
Against.
Canlyniad y bleidlias, felly, yw bod 10 o blaid, pedwar yn ymatal, 42 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
The result of the vote, therefore, is that there were 10 in favour, four abstentions and 42 against, and therefore the amendment is not agreed.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 1 i NDM7342 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote on amendment 1 to NDM7342 held in accordance with Standing Order 34.11.
Carwyn Jones ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: Yn erbyn (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (10)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: Yn erbyn (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Ymatal (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton – Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy – Annibynnol: Yn erbyn
Carwyn Jones on behalf of the Labour Group and the Government: Against (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (10)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: Against (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Abstain (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton – United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy – Independent: Against
Gwrthodwyd y gwelliant.
Amendment not agreed.
Y bleidlais nesaf, ar welliant 2—gwelliant 2 wedi ei gyflwyno yn enw Rebecca Evans. Ac, os derbynnir gwelliant 2, bydd gwelliannau 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol. Felly, gwelliant 2 Rebecca Evans. Ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Carwyn Jones, sut ydych chi'n bwrw'r 30 pleidlais?
The next vote is on amendment 2. Amendment 2 is tabled in the name of Rebecca Evans, and, if amendment 2 is agreed, amendments 3 and 4 will be deselected. Therefore, amendment 2 in the name of Rebecca Evans. On behalf of the Labour group and Government, Carwyn Jones, how do you cast your 30 votes?
O blaid.
In favour.
Y Ceidwadwyr Cymreig—Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw'r 10 pleidlais?
The Welsh Conservatives—Darren Millar, how do you cast your 10 votes?
Against.
Yn erbyn.
Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw'r naw pleidlais?
Siân Gwenllian, how do you cast your nine votes?
Yn erbyn.
Against.
Plaid Brexit—Mark Reckless, pedair pleidlais.
Brexit Party—Mark Reckless, how do you cast your four votes?
Abstain.
Ymatal.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Against.
Yn erbyn.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
Yn erbyn.
Against.
Canlyniad y bleidlais yna yw bod 30 o blaid, pedwar yn ymatal, 22 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 2 wedi ei dderbyn. Mae gwelliannau 3 a 4 yn cael eu dad-ddethol.
The result of that vote is that there were 30 in favour, four abstentions, and 22 against, and therefore amendment is agreed, and amendments 3 and 4 are deselected.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 2 i NDM7342 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote on amendment 2 to NDM7342 held in accordance with Standing Order 34.11.
Carwyn Jones ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: Yn erbyn (10)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: Yn erbyn (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Ymatal (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton – Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy – Annibynnol: Yn erbyn
Carwyn Jones on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: Against (10)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: Against (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Abstain (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton – United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy – Independent: Against
Derbyniwyd y gwelliant.
Amendment agreed.
Cafodd gwelliannau 3 a 4 eu dad-ddethol.
Amendments 3 and 4 deselected.
Gwelliant 5 yw'r gwelliant nesaf i gael ei bleidleisio arno. Gwelliant 5 wedi ei gyflwyno yn enw Neil McEvoy. Ac felly ar ran y blaid Lafur a'r Llywodraeth, Carwyn Jones, sut ydych chi'n bwrw'r 30 pleidlais?
That brings us to amendment 5. Amendment 5 is tabled in the name of Neil McEvoy. And on behalf of the Labour group and the Government, Carwyn Jones, how do you cast your 30 votes?
Yn erbyn.
Against.
Y Ceidwadwyr Cymreig—Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw'r 10 pleidlais?
The Welsh Conservatives—Darren Millar, how do you cast your 10 votes?
In favour.
O blaid.
Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw naw pleidlais Plaid Cymru?
Siân Gwenllian, on behalf of Plaid Cymru, how do you cast your nine votes?
Yn erbyn.
Against.
Plaid Brexit—sut ydych chi'n bwrw'r pedair pleidlais? Mark Reckless.
Brexit Party—how do you cast your four votes? Mark Reckless.
In favour.
O blaid.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Against.
Yn erbyn.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
O blaid.
In favour.
Canlyniad y bleidlais yw bod 15 o blaid, neb yn ymatal, 41 yn erbyn, ac felly mae gwelliant 5 wedi ei wrthod.
The result of the vote is as follows: there were 15 in favour, no abstentions, and 41 against, and therefore amendment 5 is not agreed.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 5 i NDM7342 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote on amendment 5 to NDM7342 held in accordance with Standing Order 34.11.
Carwyn Jones ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: Yn erbyn (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (10)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: Yn erbyn (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: O blaid (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton – Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy – Annibynnol: O blaid
Carwyn Jones on behalf of the Labour Group and the Government: Against (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (10)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: Against (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: For (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton – United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy – Independent: For
Gwrthodwyd y gwelliant.
Amendment not agreed.
Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 6, yn enw Neil McEvoy. Ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Carwyn Jones, sut ydych chi'n bwrw'r 30 pleidlais?
The next vote is on amendment 6, tabled in the name of Neil McEvoy. On behalf of the Labour group and Government, Carwyn Jones, how do you cast your 30 votes?
Yn erbyn.
Against.
Y Ceidwadwyr Cymreig—Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw'r 10 pleidlais?
The Welsh Conservatives—Darren Millar, how do you cast your 10 votes?
In favour.
O blaid.
Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw naw pleidlais Plaid Cymru?
Siân Gwenllian, how do you cast the nine votes of Plaid Cymru?
Yn erbyn.
Against.
Mark Reckless, sut ydych chi'n bwrw pedair pleidlais Plaid Brexit?
Mark Reckless, how do you cast the four votes of the Brexit Party?
In favour.
O blaid.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
In favour.
O blaid.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
O blaid.
In favour.
O blaid gwelliant 6, felly, mae 16, neb yn ymatal, mae 40 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi ei wrthod.
So, there were 16 in favour of amendment 6, no abstentions, and there were 40 against, and therefore the amendment is not agreed.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 6 i NDM7342 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote on amendment 6 to NDM7342 held in accordance with Standing Order 34.11.
Carwyn Jones ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: Yn erbyn (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (10)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: Yn erbyn (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: O blaid (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton – Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: O blaid
Neil McEvoy – Annibynnol: O blaid
Carwyn Jones on behalf of the Labour Group and the Government: Against (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (10)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: Against (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: For (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton – United Kingdom Independence Party: For
Neil McEvoy – Independent: For
Gwrthodwyd y gwelliant.
Amendment not agreed.
Y bleidlais nesaf yw gwelliant 7, yn enw Neil McEvoy. Y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Carwyn Jones, sut ydych chi'n bwrw'r 30 pleidlais?
The next vote is on amendment 7, in the name of Neil McEvoy. On behalf of the Labour group and Government, Carwyn Jones, how do you cast your 30 votes?
Yn erbyn.
Against.
Y Ceidwadwyr Cymreig—Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw'r 10 pleidlais?
The Welsh Conservatives—Darren Millar, how do you cast your 10 votes?
Abstain.
Ymatal.
Plaid Cymru—Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw'r naw pleidlais?
Plaid Cymru—Siân Gwenllian, how do you cast your nine votes?
Yn erbyn.
Against.
Plaid Brexit—Mark Reckless, sut ydych chi'n bwrw'r pedair pleidlais?
Bexit Party—Mark Reckless, how do you cast your four votes?
Abstain.
Ymatal.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Against.
Yn erbyn.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
O blaid.
In favour.
Canlyniad y bleidlais yw bod un o blaid, fod 14 yn ymatal a bod 41 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 7 wedi ei wrthod.
The result of the vote is that there was one in favour, there were 14 abstentions and 41 against. And therefore, amendment 7 is not agreed.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 7 i NDM7342 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote on amendment 7 to NDM7342 held in accordance with Standing Order 34.11.
Carwyn Jones ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: Yn erbyn (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: Ymatal (10)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: Yn erbyn (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Ymatal (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton – Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy – Annibynnol: O blaid
Carwyn Jones on behalf of the Labour Group and the Government: Against (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: Abstain (10)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: Against (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Abstain (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton – United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy – Independent: For
Gwrthodwyd y gwelliant.
Amendment not agreed.
Y bleidlais nesaf yw pleidlais ar welliant 8, a gwelliant 8 wedi'i gyflwyno yn enw Darren Millar. Grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Carwyn Jones, sut ydych yn bwrw'r 30 o bleidleisiau?
The next vote is a vote on amendment 8, tabled in the name of Darren Millar. On behalf of the Labour group and Government, Carwyn Jones, how do you cast your 30 votes?
Yn erbyn.
Against.
Plaid Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar, sut ydych yn bwrw 10 pleidlais?
On behalf of the Welsh Conservative group, Darren Millar, how do you cast your 10 votes?
In favour.
O blaid.
Siân Gwenllian, sut ydych bwrw naw pleidlais Plaid Cymru?
Siân Gwenllian, how do you cast the nine votes of Plaid Cymru?
Yn erbyn.
Against.
Mark Reckless, sut ydych yn bwrw pedair pleidlais Plaid Brexit?
Mark Reckless, how do you cast the Brexit Party's four votes?
In favour.
O blaid.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Against.
Yn erbyn.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
O blaid.
In favour.
Canlyniad y bleidlais, felly, yw bod 15 o blaid, fod neb yn ymatal a bod 41 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 8 wedi ei wrthod.
The result of the vote is that there were 15 in favour, there were no abstentions and there were 41 against. And therefore, amendment 8 is not agreed.
Cynhaliwyd y bleidlais ar welliant 8 i NDM7342 yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote on amendment 8 to NDM7342 held in accordance with Standing Order 34.11.
Carwyn Jones ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: Yn erbyn (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: O blaid (10)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: Yn erbyn (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: O blaid (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton – Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy – Annibynnol: O blaid
Carwyn Jones on behalf of the Labour Group and the Government: Against (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: For (10)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: Against (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: For (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton – United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy – Independent: For
Gwrthodwyd y gwelliant.
Amendment not agreed.
Mae hynny'n ein gadael ni gyda'r bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
That brings us to the vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7342 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn datgan cefnogaeth gyffredinol i bwrpas y cwricwlwm newydd arfaethedig, sef galluogi dysgwyr i ddatblygu fel:
a) dysgwyr uchelgeisiol, galluog, sy'n barod i ddysgu gydol eu bywydau;
b) cyfranwyr mentrus, creadigol sy'n barod i chwarae rhan lawn mewn bywyd a gwaith;
c) dinasyddion egwyddorol, gwybodus yng Nghymru a'r byd; ac
d) unigolion iach, hyderus sy’n barod i fyw bywyd cyflawn fel aelodau gwerthfawr o gymdeithas.
2. Yn cytuno bod cyflwyno’r cwricwlwm newydd yn cynnig cyfle hanesyddol i unioni sawl anghyfiawnder strwythurol yng Nghymru.
3. Yn croesawu cydnabyddiaeth Llywodraeth Cymru bod cyfrifoldeb ar lywodraeth gwlad i gymryd camau penodol i sicrhau bod y cwricwlwm yn gwarantu gwaelodlin o ddarpariaeth i bobl ifanc ar draws Cymru fel mater o hawliau dynol sylfaenol ac yn croesawu y bydd rhai elfennau o’r cwricwlwm newydd yn orfodol o ganlyniad.
4. Yn cydnabod bod canllawiau’r Cwricwlwm Newydd i Gymru o ran y Dyniaethau yn “hyrwyddo dealltwriaeth o’r amrywiaeth ethnig a diwylliannol yng Nghymru” ac yn “galluogi dysgwyr i ymroi i weithredu cymdeithasol fel dinasyddion cyfranogol, gofalgar o’u cymunedau lleol, cenedlaethol a byd-eang.”
5. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i:
a) gweithio gydag Estyn er mwyn sicrhau bod eu hadolygiad o hanes Cymru yn rhoi ystyriaeth lawn i hanes, hunaniaeth a diwylliant pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig Cymru a thu hwnt; a
b) sefydlu gweithgor i oruchwylio’r gwaith o ddatblygu adnoddau dysgu, ac adnabod bylchau yn yr adnoddau neu’r hyfforddiant presennol yn ymwneud â chymunedau, cyfraniadau a phrofiadau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig.
6. Yn cytuno y dylai’r cwricwlwm newydd gefnogi pob dysgwr i ddysgu Cymraeg a Saesneg.
Motion NDM7342 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Declares its general support for the purpose of the proposed new curriculum, which is to enable learners to develop as:
a) ambitious, capable learners, ready to learn throughout their lives;
b) enterprising, creative contributors, ready to play a full part in life and work;
c) ethical, informed citizens of Wales and the world; and
d) healthy, confident individuals, ready to lead fulfilling lives as valued members of society.
2. Agrees that introducing the new curriculum offers a historic opportunity to right many structural injustices in Wales.
3. Welcomes the Welsh Government’s recognition that government has a responsibility to take specific steps to ensure that the curriculum guarantees a baseline of provision for young people across Wales as a matter of basic human rights and welcomes that some elements of the new curriculum will be mandatory as a result.
4. Recognises that the new Curriculum for Wales Humanities guidance “promotes an understanding of the ethnic and cultural diversity within Wales” and “enables learners to take committed social action as participative citizens of their local, national and global communities.”
5. Welcomes the Welsh Government’s commitment to:
a) work with Estyn to ensure that their review of Welsh history takes full account of Welsh, and wider, BAME history, identity and culture; and
b) establishing a working group to oversee the development of learning resources, and identify gaps in current resources or training related to BAME communities, their contributions and experiences.
6. Agrees that the new curriculum should support all learners to learn Welsh and English.
Ac felly, ar ran y grŵp Llafur a'r Llywodraeth, Carwyn Jones, sut ydych yn bwrw 30 o bleidleisiau?
On behalf of the Labour group and Government, Carwyn Jones, how do you cast your 30 votes?
O blaid.
In favour.
Ceidwadwyr Cymreig, Darren Millar, sut ydych chi'n bwrw 10 o bleidleisiau?
On behalf of the Welsh Conservatives, Darren Millar, how do you cast your 10 votes?
Abstain.
Ymatal.
Siân Gwenllian, sut ydych chi'n bwrw naw pleidlais?
Siân Gwenllian, how do you cast your nine votes?
Yn erbyn.
Against.
Plaid Brexit, Mark Reckless, sut ydych chi'n bwrw pedair pleidlais?
Brexit Party, Mark Reckless, how do you cast your four votes?
Abstain.
Ymatal.
Gareth Bennett.
Gareth Bennett.
Against.
Yn erbyn.
Neil Hamilton.
Neil Hamilton.
Against.
Yn erbyn.
Neil McEvoy.
Neil McEvoy.
Yn erbyn.
Against.
Canlyniad y bleidlais, felly, yw bod 30 o blaid, fod 14 yn ymatal a bod 12 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
The result of the vote is as follows: there were 30 in favour, 14 abstentions and 12 against. And therefore, the motion as amended is agreed.
Cynhaliwyd y bleidlais ar gynnig NDM7342 fel y'i diwygiwyd yn unol â Rheol Sefydlog 34.11.
Vote on motion NDM7342 as amended held in accordance with Standing Order 34.11.
Carwyn Jones ar ran Grŵp Llafur a’r Llywodraeth: O blaid (30)
Darren Millar ar ran Grŵp y Ceidwadwyr: Ymatal (10)
Siân Gwenllian ar ran Grŵp Plaid Cymru: Yn erbyn (9)
Mark Reckless ar ran Grŵp Plaid Brexit: Ymatal (4)
Gareth Bennett – Annibynnol: Yn erbyn
Neil Hamilton – Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yn erbyn
Neil McEvoy – Annibynnol: Yn erbyn
Carwyn Jones on behalf of the Labour Group and the Government: For (30)
Darren Millar on behalf of the Conservative Group: Abstain (10)
Siân Gwenllian on behalf of the Plaid Cymru Group: Against (9)
Mark Reckless on behalf of the Brexit Party Group: Abstain (4)
Gareth Bennett – Independent: Against
Neil Hamilton – United Kingdom Independence Party: Against
Neil McEvoy – Independent: Against
Derbyniwyd y cynnig wedi'i ddiwygio.
Motion as amended agreed.
A dyna ni yn cyrraedd diwedd ein trafodion ni am y dydd heddiw. Diolch yn fawr i bawb.
And that brings today's proceedings to a close. Thank you all very much.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:32.
The meeting ended at 18:32.