National Assembly for Wales

Galw'r Aelodau i drefn.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Caroline Jones.

Diolch. Mae ein cynllun gweithredu economaidd yn cydnabod y rôl hollbwysig y bydd technolegau digidol yn ei chwarae yn y dyfodol, gyda digideiddio ac arloesi yn themâu allweddol yn y galwadau i weithredu. Rydym yn parhau i ymgysylltu â’r byd busnes i annog mabwysiadu technolegau, gan gynnwys deallusrwydd artiffisial.

Ddirprwy Weinidog, mae gan ddeallusrwydd artiffisial a dysgu peirianyddol rym i drawsnewid busnesau bach, ac eto nid yw'r mwyafrif o fusnesau yng Nghymru yn gwybod sut i harneisio ei bŵer. Nid ar gyfer cwmnïau technoleg mawr yn unig y mae dysgu peirianyddol; gall y caffi lleol ei ddefnyddio, i helpu i brosesu taliadau, ffurflenni TAW, ac awtomeiddio nifer fawr o dasgau. Gyda'r mwyafrif o offer yn ffynhonnell agored, hyd yn oed y data llais Cymraeg—diolch i brosiect Common Voice Mozilla—nid oes fawr o rwystrau rhag mynd i mewn i'r maes. Yr hyn sydd ei angen yw i fusnesau gael eu pwyntio i'r cyfeiriad iawn. Beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i hyrwyddo manteision deallusrwydd artiffisial a sicrhau ein bod yn arfogi perchnogion busnes yn y dyfodol â sgiliau i fanteisio ar dechnoleg i helpu eu busnesau?

Diolch ichi am y cwestiwn. Mae'r Aelod yn pregethu wrth y cadwedig ar hyn—rwy'n llwyr gydnabod manteision deallusrwydd artiffisial, ar y pen arloesol uchel, ond hefyd ar y pen llai dyrchafedig, bob dydd o redeg busnes a sefydliadau. Ac ers dod i'r gwaith, gwnaeth y gweithgaredd sy'n digwydd argraff fawr arnaf, wedi'i gyfarwyddo gan brifysgolion a busnesau eu hunain, yn ogystal â Llywodraeth Cymru. Credaf fod yna le inni gael trafodaeth ynghylch beth yw rôl y Llywodraeth, oherwydd mae'r arloesi'n digwydd er gwaethaf y Llywodraeth mewn llawer o achosion, ac nid o'i herwydd. Ond ceir pethau pwysig y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i geisio cynyddu'r niferoedd sy'n manteisio ar y technolegau hyn, ac rydym yn disgwyl yr adroddiad ar yr adolygiad gan yr Athro Phil Brown cyn bo hir i sicrhau ein bod yn canolbwyntio ar yr hyn y gallwn ei wneud.

Ond rwyf am ddyfynnu un enghraifft i'r Aelod, i'w sicrhau bod arferion da'n bodoli eisoes o fewn ei rhanbarth, sef Aurora International Consulting ym Mhort Talbot, sy'n defnyddio deallusrwydd artiffisial ar gyfer rheoli adeiladu. Maent wedi datblygu prosiect, a lansiwyd y mis diwethaf, i ddefnyddio deallusrwydd artiffisial ar gyfer y dadansoddiad risg a'r dadansoddiad o'r datganiad dull, a gynhyrchir yn awtomatig bellach, ac mae hynny nid yn unig yn cynhyrchu gwelliannau o ran diogelwch a chywirdeb, ond mae'n arbed 95 y cant o gost cydymffurfio, a bellach maent yn edrych i weld sut y gallant gyflwyno hyn yn rhyngwladol. Felly, mae angen inni edrych ar sut y gellir cymhwyso hyn yn ddomestig, ond hefyd ar sut y gall cwmnïau domestig ei ddatblygu yma a'i allforio dramor.

Yn wir, mae aros ar flaen y gad o ran arloesi technolegol yn hollbwysig ar gyfer llwyddiant busnes yng Nghymru, ac mae deallusrwydd artiffisial yn un o'r meysydd brwydr sy'n dod i'r amlwg o ran cystadleuaeth busnes, ac ar y llwyfan byd-eang, mae cwmnïau fel Sony yn cydnabod hyn. Ond yma yn ne Cymru, mae canolfan dechnoleg Sony UK ym Mhen-coed sydd wedi ennill gwobrau yn arwain y ffordd mewn perthynas â hyn ac mewn llawer o ffyrdd eraill, gan gynnwys mynd i'r afael â heriau gweithgynhyrchu modern a gwella prosesau drwy ddefnyddio'r dechnoleg rhyngrwyd pethau ddiweddaraf, gan ddwyn cynhyrchiant gweithgynhyrchu ynghyd mewn proses ddi-dor—yn un gweithrediad llyfn. Y llynedd, Weinidog, lansiwyd cyfleuster ymchwil a datblygu AMROC ym Mhen-coed, mewn cydweithrediad â phencadlys Sony a chyfleusterau eraill yn Japan. Ac fel y dywedodd Steve Dalton, y rheolwr gyfarwyddwr, ar y pryd,

Mae cael ein dewis i wneud y gwaith ymchwil hanfodol hwn fel partner cydweithredol gyda'n pencadlys yn rhoi Sony UK TEC ar y map, nid yn unig yng Nghymru, ond ar y llwyfan gweithgynhyrchu byd-eang, sy'n rhywbeth yr ydym yn haeddiannol falch ohono... Mae hefyd yn deyrnged i'n gweithlu medrus iawn sydd wedi gosod eu hunain ar wahân, diolch i'w gwybodaeth a'u galluoedd digyffelyb.

Felly, tybed a fyddai'r Dirprwy Weinidog, neu'r Gweinidog, neu'r ddau, yn derbyn gwahoddiad i ymweld â chanolfan dechnoleg Sony UK sydd wedi ennill gwobrau i weld sut y mae'r tîm anhygoel yn rhoi Cymru ar flaen y gad bellach yn y byd gweithgynhyrchu a thechnoleg fodern.

Diolch ichi am y cwestiwn. Mae'r Gweinidog newydd fy hysbysu ei fod eisoes wedi derbyn gwahoddiad i fynychu'r ffatri; byddai'n bleser mawr gennyf innau ddod hefyd. Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, fod yr Aelod yn hyrwyddwr gwych i bresenoldeb Sony ym Mhen-coed. Credaf fod yna gyfle gwirioneddol gyffrous. Mae'n un o'r pethau rwyf am geisio canolbwyntio arnynt yn y portffolio hwn—sut i harneisio'r arferion da sy'n bodoli yn y sector cyhoeddus a'r sector preifat. Oherwydd yn ne Cymru mae gennym ffynonellau gwych o ddata cyfoethog—yn y DVLA, yn Nhŷ'r Cwmnïau, yn y Swyddfa Ystadegau Gwladol—yng Nghymru, ochr yn ochr â'r enghraifft y mae'r Aelod newydd gyfeirio ati yn Sony, ac mewn mannau eraill. Sut y gallwn ddod â hwy at ei gilydd i harneisio'r pŵer hwnnw ar y cyd er mwyn rhoi rhyw fath o fantais yn y maes i Gymru? Felly, byddem wrth ein bodd yn dod, rwy'n siŵr, ac edrychaf ymlaen at drafod ymhellach gyda'r Aelod pa gyfleoedd eraill a allai godi.

Soniasoch yn gynharach, Ddirprwy Weinidog, beth yw rôl y Llywodraeth yn hyn, ac efallai mai un rôl yw rhoi sicrwydd. Rwyf wedi siarad â darparwyr rhyngrwyd am gysylltedd 5G yn yr ychydig fisoedd diwethaf yng nghyd-destun bargen ddinesig bae Abertawe, ac maent yn gwneud y pwynt fod y sector preifat a'r sector cyhoeddus angen creu galw am 5G, megis dulliau o ddefnyddio deallusrwydd artiffisial, er mwyn iddynt ymrwymo i fuddsoddi yn y dechnoleg sydd ei hangen. Ddoe ddiwethaf gwelais ddarn yn y cyfryngau ynglŷn â sut y gall deallusrwydd artiffisial ddehongli sganiau diagnostig canser yn fwy cywir ac yn gyflymach na meddygon ac wrth gwrs, iechyd a lles yw un o brif themâu y fargen ddinesig. Gyda'r adolygiad rydym newydd ei gael, credaf efallai fod yna ychydig o risg y bydd yn ergyd i hyder y sector preifat ar adeg pan ydym o ddifrif yn ceisio manteisio i'r eithaf ar gyfle euraid i fasnacheiddio deallusrwydd artiffisial. Felly, sut y gallwch sicrhau'r arloeswyr ym maes deallusrwydd artiffisial fod fy rhanbarth, gyda'i ddwy brifysgol wych, yn dal i fod yn lle da i fuddsoddi a masnacheiddio?

Byddwn yn trafod hyn ymhellach y prynhawn yma, rwy'n gwybod, ond gadewch inni ddatgysylltu'r fargen ddinesig oddi wrth yr agenda ddigideiddio ehangach. Nid yw'r ddau yr un peth. Mae un yn ffordd tuag at nod, a gadewch i ni ganolbwyntio ar y pen ehangach. Ar hyn o bryd, wrth gwrs, nid yw 5G yn rhywbeth sy'n cael ei ddatblygu ar raddfa fawr. Rydym wedi comisiynu Innovation Point i roi cyngor i Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut y gallwn fanteisio arno. Ceir pethau llawer llai dyrchafedig y gallwn eu gwneud i wneud i'r technolegau weithio. Er enghraifft, gellir pweru rhyngrwyd pethau drwy rwydwaith LoRaWAN, sef rhwydwaith amledd isel sy'n llawer mwy cyffredin a dydd i ddydd na 5G. Felly, mae yna bethau y gallwn eu gwneud yn awr gan ddefnyddio teclynnau llawer llai uwch-dechnoleg na 5G a gallant wneud gwahaniaeth gwirioneddol. Felly, gadewch inni ganolbwyntio ar yr hyn y gellir ei wneud tra ydym yn darganfod i ble mae hyn yn mynd nesaf, oherwydd mae'n amgylchedd sy'n newid yn gyflym.

Wrth gwrs. Mae'r amgylchedd wedi bod yn ystyriaeth allweddol wrth ddatblygu cynllun gweithredu economaidd. Mae amcanion allweddol y cynllun yn cynnwys yr ymgyrch tuag at dwf cynaliadwy, yr angen i wrthsefyll newid hinsawdd a hyrwyddo newid i economi carbon isel, glanach. Bydd cyflawni hyn yn hanfodol er mwyn cyflawni ein rhwymedigaethau o dan Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016.

Ychydig dros bythefnos yn ôl, cefais fy ngwahodd i siarad yn nigwyddiad Extinction Rebellion Caerdydd y tu allan i lyfrgell Caerdydd. Maent hwy, yn ogystal â'r streicwyr ysgol, yn ymgyrchu dros ddatgan ei bod hi'n argyfwng ar yr hinsawdd, ymhlith pethau eraill, i sicrhau bod yr holl bolisïau cyfredol ac yn y dyfodol yn gyson ag atal newid hinsawdd a dirywiad ecolegol. Rwy'n cefnogi amcanion yr ymgyrch—newid hinsawdd yw'r argyfwng mwyaf difrifol sy'n ein hwynebu yn y byd heddiw.

Weinidog, mae gan bolisi economaidd ran fawr i'w chwarae yn sicrhau bod yr amgylchedd yn cael ei ddiogelu, ac mae eich ochr eich hun wedi dweud bod methiant y Llywodraeth hon i gyflawni targedau allyriadau yn siomedig. Mae ynni'n rhan hanfodol o'n heconomi ac mae datgarboneiddio cyflym yn hanfodol. Nawr, cafwyd cynigion amrywiol ledled y byd ar gyfer bargeinion newydd gwyrdd. A ydych yn derbyn y dylai eich cynlluniau economaidd fod wedi bod yn fargen newydd werdd?

Wel, rwy'n credu bod y fargen newydd werdd fel teitl prosiect wedi ennyn diddordeb nid yn unig yn y DU, ond ledled y byd. Ond yma yng Nghymru, rydym eisoes yn cyflawni yn erbyn cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer twf cynaliadwy, ac mae'r cynllun gweithredu economaidd yn bendant yn fargen newydd werdd. Rydym yn cyflawni, a chredaf ei bod yn werth i'r Aelod gydnabod rhywfaint o'r manylion a geir yn y cynllun gweithredu economaidd, gan gynnwys ein hymrwymiad i fysiau allyriadau sero. Mae hynny'n dangos sut rydym yn cyflawni, gan gynnwys ein hymrwymiad i ynni adnewyddadwy 100 y cant ar gyfer y gwasanaeth metro—gan ddangos ein hymrwymiad unwaith eto.

Credaf hefyd ei bod yn bwysig cydnabod sut y mae ein buddsoddiadau mewn busnesau ledled Cymru yn cyfrannu at ddatgarboneiddio, gan gynnwys galwadau newydd i weithredu o fewn y cynllun gweithredu economaidd, ac mae un o ddim ond pump ohonynt yn ymwneud â datgarboneiddio. Nawr, buaswn yn gobeithio bod yr Aelod wedi mynegi ei safbwyntiau a'i syniadau ynglŷn â sut yr awn i'r afael â newid hinsawdd, gan fanteisio ar yr ymgynghoriad ar y cynllun drafft addasu i newid hinsawdd, a gyhoeddwyd ar gyfer ymgynghori ym mis Rhagfyr. Os nad yw'r Aelod eisoes wedi mynegi ei barn ar hynny, rwy'n siŵr fod yna gyfle o hyd i wneud hynny, er bod y dyddiad cau wedi mynd heibio. Ond rwyf hefyd yn falch iawn o ddweud, Lywydd, y bydd y Prif Weinidog yn lansio 'Cymru Carbon Isel' yfory, sef ein cynllun datgarboneiddio statudol cyntaf.

Yn fy rhanbarth i, Ysgrifennydd y Cabinet—neu Weinidog fel y'ch gelwir yn awr—mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi'r cynlluniau datblygu ar gyfer ffordd newydd o gyffordd 34 i Sycamore Cross ym Mro Morgannwg. Mae llawer o drigolion yn yr ardal honno'n cefnogi gwelliannau ffyrdd yn y seilwaith presennol, ond ni allant ddeall o gwbl pam eich bod yn argymell adeiladu traphontydd a ffyrdd newydd ar draws rhai o'r ardaloedd mwyaf sensitif i fyd natur ym Mro Morgannwg. A allwch egluro wrthyf fel y gallaf fynd yn ôl at fy etholwyr a deall, pan fyddwch yn ystyried yr amgylchedd, sut y mae Llywodraeth Cymru yn rhoi adnoddau tuag at brosiect a fyddai'n cael effaith ddinistriol ar y manteision amgylcheddol yn yr ardal benodol honno?

Wel, a gaf fi sicrhau'r Aelod sydd hefyd yn cefnogi ffordd liniaru'r M4, un rhaglen hanfodol y mae'r Llywodraeth yn ei hystyried ar hyn o bryd—y mae'r Prif Weinidog yn ei hystyried ar hyn o bryd—? A dylwn ddweud bod yn rhaid asesu pob ffordd. Rhaid i bob ffordd a adeiladir, Lywydd, gael ei hasesu yn erbyn proses ddiweddaraf yr arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru, proses a gefnogir gan y comisiynydd llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ac wrth gwrs, mae rhaglenni fel yr un a nodwyd gan yr Aelod yn agored i ymgynghoriad â'r cyhoedd ac rwy'n mawr obeithio y bydd aelodau o'r cyhoedd yn ardal fy nghyd-Aelod yn cyflwyno'u safbwyntiau pan fydd yr ymgynghoriad yn digwydd.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Diolch yn fawr, Lywydd. Nawr, yn ddiweddar rhoddodd Masnach a Buddsoddi Cymru sylw i'r costau cyflog a oedd 30 y cant yn is yng Nghymru o gymharu â rhannau eraill o'r DU. Ers hynny mae'r Llywodraeth wedi tynnu cyfeiriadau at gyflogau is oddi ar y cyfryngau cymdeithasol ac ati, a gallaf ddeall yn iawn pam y byddech am ymbellhau oddi wrth eich camgymeriad eich hun, ond a gaf fi ofyn beth yw'r camgymeriad a wnaed yma? Ai dim ond eich bod wedi dweud hyn? Oherwydd mae'n ymddangos bod cred fod cynnig cyflogau isel yn beth da yn dal i fod wrth wraidd meddylfryd y Llywodraeth.

Dim o gwbl. Os caf atgoffa'r Aelod na fûm yn gyfrifol am Masnach a Buddsoddi Cymru ers yr ad-drefnu ym mis Rhagfyr, ond gallaf ddweud wrth yr Aelod nad oedd unrhyw Weinidog yn cymeradwyo'r trydariad hwnnw. Roedd yn annerbyniol. Nid yw'n cynrychioli meddylfryd y Gweinidogion. Yn wir, lluniwyd y cynllun gweithredu economaidd i hybu twf cyflogau ac ansawdd swyddi ledled Cymru, a dyna'n union y ceisiwn ei wneud.

Yn anffodus, wrth gwrs, gollyngwyd y gath o'r cwd ac roedd awgrymu bod cyflogau isel yng Nghymru yn rhywbeth i'w ddathlu yn sarhad ar weithwyr Cymru, wrth gwrs. Y gwir amdani yw bod cyflogau yng Nghymru wedi aros ar lefel rhy isel ers yn llawer rhy hir. Nid wyf yn credu bod hynny'n adlewyrchu'n dda ar 20 mlynedd o Lywodraeth dan arweiniad Llafur. Ond un offeryn, yn sicr, ar gyfer codi cyflogau yng Nghymru yw'r ymgyrch i gyflwyno'r cyflog byw yn ehangach. Mae'r sector cyhoeddus yn ymgysylltu mewn modd cadarnhaol. Credaf fod cynghorau, a arweinir gan fy mhlaid i a'ch un chi, wedi rhoi camau cadarnhaol ar waith ar gyflwyno'r cyflog byw, ond mae economi gref yng Nghymru yn galw am sector preifat cryf, a gallai'r sector preifat elwa yn sicr o gael mwy o weithwyr ar y cyflog byw. Onid y gwir amdani, yn y sector preifat yng Nghymru, yw ein bod yn llusgo ymhell ar ôl rhannau eraill o'r DU o ran gweithredu'r cyflog byw?

Ac a gaf fi ddweud mai dyna'n union pam y gwnaethom gyflwyno'r contract economaidd fel rhan ganolog o'r cynllun gweithredu economaidd, i sicrhau bod gwaith teg yn ystyriaeth allweddol mewn unrhyw benderfyniad a wneir ynglŷn ag a ddylai busnes sicrhau cyllid Llywodraeth Cymru? O'r pedwar maen prawf yn y contract economaidd hwnnw, mae gwaith teg yn elfen allweddol. Mae'r Comisiwn Gwaith Teg yn cwblhau ei waith ar hyn o bryd. Byddwn yn mabwysiadu'r argymhellion. Nid oes gennyf amheuaeth y bydd y cyflog byw wedi bod yn ystyriaeth allweddol yn eu gwaith.

Ond gadewch i ni edrych ar y ffeithiau sy'n ymwneud â'r economi ers datganoli. Gadewch i ni ystyried cyflogaeth—mae ar lefelau uwch nag erioed. Gadewch i ni ystyried y gyfradd gyflogaeth—unwaith eto, mae ar lefelau uwch nag erioed a chynyddodd yn gyflymach yng Nghymru nag yn y DU dros gyfnod datganoli; mae 9.7 y cant yn uwch o'i gymharu â 4.2 y cant. Mae anweithgarwch yn yr economi bellach yn is yng Nghymru nag yn y DU yn ei chyfanrwydd—mae honno'n record a dyma'r tro cyntaf i hyn ddigwydd. Ar fusnesau â phencadlys yng Nghymru—oherwydd mae llawer o bobl yn dweud yn aml nad oes gennym bencadlysoedd yma—y ffaith amdani yw bod gennym nifer uwch nag erioed o fusnesau wedi'u sefydlu yma yng Nghymru gyda'u pencadlysoedd yma, ac yn wir, mae wedi cynyddu bron 15,000 yn ystod y chwe blynedd diwethaf yn unig. Mae cyfradd dechrau busnesau yn uwch yng Nghymru nag yn y DU yn ei chyfanrwydd. Ar ymchwil a datblygu mentrau busnes—gan fod llawer o bobl yn dweud yn aml nad ydym yn buddsoddi digon yn hynny—mewn gwirionedd, rhwng 1995 a 2017, roedd y cynnydd cyfartalog blynyddol yng Nghymru yn 8 y cant, ac mae hynny'n ddwywaith y gyfradd gyfartalog ar draws y DU. Mae allforion wedi codi. Mae cyfoeth aelwydydd wedi codi. Yn ddiamheuaeth, mae economi Cymru wedi gwella ers datganoli, ac yn enwedig yn ystod y 10 mlynedd diwethaf. Mae hynny'n rhywbeth y credaf y dylai Edwina Hart gael cydnabyddiaeth a chanmoliaeth amdano oherwydd fe fuddsoddodd amser ac egni enfawr i wneud yn siŵr ein bod yn symud oddi wrth ddad-ddiwydiannu drwy ganolbwyntio ar waith o ansawdd uwch sy'n talu'n dda. Nid yw'r gwaith hwnnw ar ben eto, a dyna pam y mae'r cynllun gweithredu economaidd mor hollbwysig.

Roedd honno'n rhestr hir iawn, ac nid wyf yn siŵr a oeddech yn ceisio cadarnhau yr hyn roeddwn yn ei ddweud, ond nid oedd lefelau cyflog yng Nghymru yn unman ar y rhestr honno. Wrth gwrs ei bod hi'n braf fod lefelau diweithdra yn gostwng, ond nid yw'n dangos y darlun cyfan. Mae gostyngiadau mewn cyfraddau anweithgarwch economaidd i'w croesawu, ond nid yw hynny'n dangos y darlun cyfan. Mae fy nghwestiynau heddiw'n ymwneud â lefelau cyflogau yng Nghymru, a gwyddom eu bod wedi bod yn rhy isel ers yn rhy hir, ac mae gennym y dathliad ymddangosiadol hwn o gyflogau isel yn y trydariad hwnnw, sydd bellach wedi'i ddileu.

Ond i ddychwelyd at y cyflog byw, dyma'r ffigurau: yn yr Alban yn awr, mae 3,000 o gyflogwyr wedi cofrestru fel cyflogwyr cyflog byw. Yn Lloegr, mae'r nifer yn 4,000. Yng Nghymru, mae'r gwahaniaeth yn go syfrdanol mewn gwirionedd: dim ond 120 o gwmnïau sydd gennym—y ffigurau mwyaf diweddar sydd gennyf yma—wedi'u cofrestru fel cwmnïau cyflog byw. Nawr, un gwahaniaeth, yn sicr, rhwng y sefyllfa yng Nghymru a'r Alban a Lloegr yw bod ganddynt sefydliadau wedi'u hariannu yn yr Alban a Lloegr sy'n mynd allan i ddarbwyllo ac annog cwmnïau sector preifat i gyflwyno'r cyflog byw, a dangos iddynt y byddai'n dda i'w busnesau pe baent yn dod yn gyflogwyr cyflog byw.

Onid yw'n bryd i Lywodraeth Cymru fuddsoddi go iawn? A gyda llaw, mae'n galonogol wrth gwrs fod yna gontractau y byddwch yn ymrwymo iddynt yn uniongyrchol, drwy gaffael yng Nghymru, fod cwmnïau'n cael eu hannog yn y ffordd honno, a'u cyfarwyddo, mewn gwirionedd, i dalu cyflog byw i weithwyr. Ond beth am yr holl gwmnïau eraill nad ydynt yn rhan o gontractau uniongyrchol gyda Llywodraeth Cymru? Onid yw'n bryd i chi fuddsoddi mewn sefydliadau fel Citizens UK yn Lloegr, Poverty Alliance yn yr Alban i wneud yn siŵr fod y neges yn mynd allan i gwmnïau yng Nghymru y byddai'n dda iddynt hwy, yn ogystal ag i weithwyr Cymru, pe bai mwy ohonynt yn talu'r cyflog byw?

Dylwn ddweud nad wyf yn meddwl fod gwahaniaeth barn rhwng yr Aelod a minnau ar gyfraddau cyflog: mae angen iddynt wella, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. Y ffordd yr awn ati i wneud hynny yw trwy gyflwyno'r contract economaidd yn fwy eang fel egwyddor ac yn ymarferol fel modd o wella ansawdd y gwaith a'r cyflog.

Nawr, nododd yr Aelod rai cyfryngau mewn mannau eraill sy'n cynyddu'r nifer sy'n derbyn y cyflog byw. Yma yng Nghymru, mae gennym Busnes Cymru gyda mwy na 200,000 o fusnesau o fewn eu cyrraedd—dyna wasanaeth rwyf wedi'i ddefnyddio'n bersonol yn ddiweddar. Rwyf wedi ysgrifennu at bob busnes ar ddau achlysur ynglŷn â Brexit, wedi cysylltu â 200,000, ond mae Busnes Cymru bellach yn gweithredu fel yr asiantaeth ar gyfer Llywodraeth Cymru i annog cymaint â phosibl yn y sector preifat i fabwysiadu'r cyflog byw.

Ond yn hytrach nag anogaeth yn unig, rwy'n credu bod rhaid ichi gynnig rhywbeth. Rhaid i chi gynnig rhywbeth, a'r rhywbeth hwnnw yw cyllid y Llywodraeth, a chymhwyso'r egwyddor o rywbeth am rywbeth yw'r modd mwyaf effeithiol o bell ffordd o newid ymddygiad a gwella cyfraddau cyflog. A dyna a welwn yng Nghymru, a dyna pam y mae incwm aelwydydd ar gynnydd yng Nghymru. Ond buaswn yn derbyn bod angen gwneud mwy o hyd. Dechreuasom o linell sylfaen ofnadwy ganol i ddiwedd y 1990au. Rydym wedi gwneud cynnydd aruthrol, ond drwy'r cynllun gweithredu economaidd a'r contract economaidd, byddwn yn mynd ymhellach eto.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.

Diolch, Lywydd. Y mis diwethaf, comisiynwyd Actica Consulting gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar y cyd i gynnal adolygiad cyflym dan arweiniad annibynnol o drefniadau ar gyfer darparu bargen ddinesig bae Abertawe, gwerth £1.3 biliwn. Rwy'n troi fy mhen yn awr at y Dirprwy Weinidog gan y gallaf weld mai dyna'r ffordd y mae'r drafodaeth yn mynd. Gwnaeth yr adroddiad saith argymhelliad i wella'r gallu i gyflawni canlyniadau'r fargen, a tybed, Ddirprwy Weinidog, a allech ddarparu crynodeb o'ch asesiad o ganfyddiadau ac argymhellion yr adroddiad.

Wel, am gyfle. Ceir cyfle pellach yn ddiweddarach gyda'r cwestiwn brys ar yr union bwnc hwn i fynd i'r afael â'r pethau hynny, felly efallai y caf roi crynodeb byr i chi a gallwn ei archwilio ychydig ymhellach.

Dyma adroddiad a gomisiynwyd ar y cyd gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, ac mae Alun Cairns a minnau'n cytuno ar y mater hwn, o leiaf. Ceir beirniadaeth o'r holl chwaraewyr yn y ddau adroddiad, ac yn hytrach nag oedi gyda hynny, credaf fod angen inni ailfeddwl a chanolbwyntio ar ble i fynd â hyn o'r fan hon. Ond mae yna amrywiaeth o argymhellion manwl defnyddiol iawn i bob ochr ynglŷn â sut y gallwn ail-raddnodi’r berthynas hon i gyflawni'r hyn yr hoffem iddi ei gyflawni.

Diolch i chi am eich ateb, Ddirprwy Weinidog, ac nid wyf yn anghytuno â dim a ddywedasoch. Rwyf am geisio nodi beth oedd eich asesiadau cychwynnol o'r argymhellion hynny ac efallai y gallech ymdrin â hynny. O ddarllen yr adroddiad fy hun, nodais fod yr argymhellion allweddol yn amlinellu'r angen am weithredu dros y pedwar mis nesaf. Nawr, camau i'r fargen ddinesig eu cyflawni yw'r rhain, ond tybed sut rydych chi a Llywodraeth Cymru yn mynd i gynorthwyo'r fargen ddinesig i gyflawni'r argymhellion hynny.

Yn sicr, cyfarfu Alun Cairns a minnau ag arweinwyr yr awdurdodau lleol eisoes ddydd Gwener. Cefais gyfarfod pellach ddydd Llun gyda'r ASau Cymreig a chyfarfod y bore yma ag Aelodau Cynulliad Cymru i roi gwybod iddynt beth y bwriadwn ei wneud nesaf.

Ein blaenoriaeth gyntaf yw adfer peth momentwm i'r prosiect hwn, felly rydym yn gweithio'n agos gyda'r fargen ddinesig i geisio cael dau o'r prosiectau dros y llinell cyn gynted â phosibl, sef ail gam Yr Egin yng Nghaerfyrddin ac ardal ddigidol y glannau yn Abertawe. I wneud hynny, mae'r cyfrifoldeb yn gorwedd yn bennaf ar y dinas-ranbarth; hwy fydd yn gorfod datblygu'r achos busnes a'i gael wedi'i gymeradwyo gennym ni a Llywodraeth y DU. Rydym wedi ymrwymo i weithio'n agos gyda hwy fel partneriaid, nid yn unig fel plismyn, sef y ffordd y sefydlwyd y fargen, i geisio cydweithio a gwneud yn siŵr ein bod yn cael y sicrwydd sydd ei angen i ryddhau'r arian ar gyfer y prosiectau hyn.

Diolch ichi, Ddirprwy Weinidog. Rwy'n falch eich bod chi ac Alun Cairns yn gweithio gyda'ch gilydd ar hyn, ac rwy'n falch eich bod yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau lleol am bethau yn ogystal. Ond buaswn yn ddiolchgar pe gallech hefyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r holl Aelodau, efallai drwy ddatganiadau, oherwydd mae gan bawb ohonom ddiddordeb yn hyn. Rwy'n falch fod yr adroddiad yn tynnu sylw at y cyfraniad cadarnhaol y gall y fargen ei wneud i hybu'r economi yn y rhan hon o Gymru. Rwy'n credu yn y fargen ddinesig fel dull o weithredu ac rwy'n falch ein bod yn symud tuag at sefyllfa lle bydd pob rhan o Gymru o fewn ôl-troed bargen twf.

Ond wrth symud ymlaen, Weinidog—ac efallai mai dyma pam y gofynnais i'r holl Aelodau gael y wybodaeth ddiweddaraf ar hyn—sut y byddwch yn sicrhau bod y materion a godwyd yn yr adroddiad hwn yn mynd i gael sylw gyda bargeinion twf eraill hefyd? Yr hyn rwy'n ei ofyn, Weinidog, yw bod yna faterion yn codi a heriau wedi'u hamlinellu yng nghyswllt bargen ddinesig bae Abertawe ac rwyf am sicrhau bod y Llywodraeth yn defnyddio ei dylanwad i sicrhau nad yw'r un camgymeriadau'n digwydd mewn bargeinion twf eraill. Rwy'n meddwl yn benodol am fargen twf canolbarth Cymru, sy'n datblygu, wrth gwrs.

Wel, roedd nifer o bwyntiau yno. Rydym wedi briffio Aelodau: cyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig llawn iawn gennym ddydd Gwener, cyhoeddwyd y ddau adroddiad ac fel y dywedais, rhoddwyd y papur briffio yn ei le ac rwy'n ateb cwestiynau arno y prynhawn yma. Os hoffai unrhyw Aelod gael rhagor o wybodaeth, rwy'n fwy na pharod i'w cyfarfod i'w briffio ar yr hyn rydym yn ei wneud. Credaf ei bod hi'n wirioneddol bwysig inni fod yn agored ar hyn, a dyna pam rydym wedi cyhoeddi'r adroddiadau llawn, er eu bod yn feirniadol o bob ochr.

O ran y gwersi a ddysgwyd ar gyfer prosiectau eraill, sefydlwyd y fargen ddinesig hon mewn ffordd nad oedd yn union yr un fath â bargeinion dinesig eraill, a chredaf mai dyna un o'r problemau a nodwyd gan yr adroddiadau: ymdrin â hyn ar sail prosiect, yn hytrach na rhoi ymreolaeth i'r dinas-ranbarth fabwysiadu dull rheoli portffolio. A thrwy fynnu bod pob prosiect yn gweithio drwy fodel pum achos y Trysorlys, maent wedi gosod bar llawer uwch i awdurdodau lleol ei oresgyn nag mewn prosiectau a ariannwyd yn gonfensiynol, naill ai drwy eu refeniw eu hunain neu drwy Lywodraeth Cymru. Mae rhai o'r awdurdodau lleol, a'r rhanbarth yn ei gyfanrwydd, wedi cael anhawster i gael y sgiliau a'r capasiti i allu mynd drwy'r model achos busnes trylwyr hwnnw, ac mae hynny wedi bod yn un o'r problemau a amlygwyd yn yr adroddiad. Felly, ar un ystyr, mae wedi'i sefydlu mewn ffordd a'i gwnaeth yn feichus ac yn anodd iddynt.

Sut y cymhwyswn hyn ar gyfer rhanbarthau eraill—. Gan fod y cyfrifoldeb dros y bargeinion dinesig bellach wedi symud o Swyddfa'r Cabinet, a'r rôl blismon honno, i'n hadran, rydym yn benderfynol y gallwn chwarae mwy o rôl partneriaeth. Mae'r Gweinidog a minnau'n benderfynol—ac rydym eisoes wedi cyfarfod â chadeiryddion yr holl fargeinion dinesig i wneud y pwynt hwn—ein bod yn awr, o dan y cynllun gweithredu economaidd, am ddatblygu strategaethau economaidd rhanbarthol. Rydym am wneud hynny mewn ysbryd o bartneriaeth a chydgynhyrchu, a dylem gymryd y bargeinion dinesig fel man cychwyn ar gyfer sut y datblygwn strategaeth ranbarthol gadarn gyda'n gilydd ar gyfer pob rhan o Gymru. Wrth wneud hynny, byddwn yn dysgu'r gwersi'n llawn o'r ddau adroddiad ac o sgyrsiau eraill.

Llefarydd UKIP, David Rowlands.

Diolch, Lywydd. A allai Gweinidog y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am gynnydd parc uwch-dechnoleg Blaenau Gwent?

Gallaf. O ran menter y Cymoedd Technoleg yn gyffredinol, mae'r Dirprwy Weinidog a minnau'n gweithio agos iawn gyda'n gilydd i sicrhau bod y ganolfan ecsbloetio ddigidol genedlaethol yn cael ei datblygu mor gyflym ag y bo modd, ein bod yn denu mwy o gwmnïau technoleg fodurol yn arbennig i mewn i'r ardal, a'n bod yn defnyddio'r £100 miliwn a ddyrannwyd ar gyfer menter y Cymoedd Technoleg er lles gorau'r ardal.

Diolch i'r Gweinidog Cabinet am ei ateb. Fodd bynnag, ers y cyhoeddiad ar y parc a'r safle uwch-dechnoleg fodurol, tua 18 mis yn ôl, nid oes yr un uned ddiwydiannol wedi'i hadeiladu. A wnaiff y Gweinidog roi dyddiad pendant i bobl Blaenau Gwent a Glynebwy yn awr ar gyfer dechrau gwaith, a ffrâm amser hyd yn oed ar gyfer creu swyddi ar y safle o bosibl?

Wel, rydym eisoes wedi cymeradwyo datblygiad safle Rhyd-y-Blew. Rydym wedi cymeradwyo busnes ychwanegol ac unedau diwydiannol ysgafn yn The Works yng Nglynebwy. Bydd gwaith ailosod Techboard yn dechrau eleni. Ac rwy'n falch o allu dweud heddiw ein bod ar y blaen i'r proffil gwariant ar gyfer menter y Cymoedd Technoleg gwerth £100 miliwn, yn bennaf oherwydd y buddsoddiad yn y ganolfan ecsbloetio ddigidol genedlaethol, a allai fod wedi mynd i unrhyw le yn y byd—i Singapôr, i'r Almaen—ond yn lle hynny, dewisodd Thales ddod i Gymru.

Llefarydd—

Unwaith eto, diolch i'r Gweinidog am—

Na, fi sydd ar fai—nid oedd angen ymyriad.

Mae hynny'n iawn, Lywydd. Unwaith eto, diolch i'r Gweinidog am ei ateb, ond yn sgil canslo Cylchffordd Cymru, rwy'n nodi mai 179 o swyddi roedd ardal fenter Glynebwy yn gyfrifol amdanynt yn ystod y saith mlynedd y bu mewn bodolaeth. Does bosibl felly, Weinidog y Cabinet, nad yw'n bryd i Lywodraeth Cymru roi seilwaith yn ei le fel mater o frys—seilwaith ffisegol a gofodol—i greu swyddi a rhagolygon hirdymor mewn ardal y dywedir ei bod yn un o'r rhai tlotaf yng Nghymru, a'r DU yn wir. Yn dilyn ymlaen o hyn, Weinidog y Cabinet, a allwch roi'r newyddion diweddaraf i ni ynglŷn â'r cynhyrchwyr ceir, TVR, a'u bwriad i ddefnyddio'r safle?

Gallaf. Rwy'n falch o ddweud bod TVR yn gwneud cynnydd mawr ar geisio cymorth cyfalaf ar gyfer eu prosiect. Ac o ran seilwaith ffisegol, mae'r Aelod yn llygad ei le: mae JLL a llawer o rai eraill wedi nodi angen brys—nid yn unig yng Nglynebwy a Blaenau Gwent, ond ar draws Cymru—am unedau diwydiannol, yn rhannol o ganlyniad i'r ffaith bod cynifer o'r unedau a ddatblygwyd ac a adeiladwyd yn y 1980au yn cyrraedd diwedd eu hoes ddefnyddiol. Ac felly, dyna pam rydym yn buddsoddi cyfran enfawr o'r £100 miliwn mewn unedau diwydiannol sy'n briodol ar gyfer y mathau o fusnesau sydd eisiau lleoli yn y Cymoedd Technoleg. Dylwn ddweud wrth yr Aelod hefyd, mewn perthynas â'r ardal fenter, fy mod yn falch ein bod bellach wedi newid i strwythur llywodraethu newydd—bwrdd cynghori'r Cymoedd Technoleg—sy'n edrych yn benodol ar y cyfleoedd, nid yn unig o fewn y sector modurol, ond yn yr amgylchedd technoleg a digidol ehangach, i ddatblygu swyddi ym Mlaenau Gwent.

Wel, rydym yn manteisio ar bob cyfle i hyrwyddo sector modurol Cymru, ledled y DU a thramor, yn enwedig ar yr adeg heriol hon i'r diwydiant, gan ei bod yn hanfodol i economi Cymru ei fod yn parhau, ac yn tyfu yn y dyfodol, yn wir.

O'r gorau. Diolch. Weinidog, gwn eich bod wedi hyrwyddo'r sector diwydiannol modurol yn gadarn, a thanlinellir hynny o fewn y cynllun gweithredu economaidd, ac mae'n ddiwydiant pwysig yng Nghymru sy'n cynnwys tua 150 o gwmnïau, yn cyflogi bron 19,000 o bobl, yn hollbwysig—13 y cant o weithlu gweithgynhyrchu Cymru—yn creu dros £3 biliwn o refeniw, ac yn gweithgynhyrchu 30 y cant o'r 2.7 miliwn o injans a gynhyrchir yn y DU gyfan. Felly, Weinidog, pa gamau gweithredu y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hybu'r diwydiant modurol yng Nghymru wrth inni ymdopi â'r heriau ansicr a digynsail sy'n gysylltiedig ag anhrefn Brexit Llywodraeth Dorïaidd y DU sy'n dra niweidiol i weithgynhyrchu yng Nghymru?

A gaf fi ddiolch i Rhianon Passmore am ei chwestiwn a chydnabod ei diddordeb brwd yn y sector modurol yn ogystal? Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig i'r Aelodau ddechrau mis Mawrth a ddisgrifiai'r gweithgarwch parhaus i gefnogi'r sector modurol yng Nghymru. Ynghyd â fforwm modurol Cymru, rydym yn datblygu nifer o gamau gweithredu i gefnogi cynhyrchwyr ceir ledled Cymru, ac yn wir, yn gweithio'n agos iawn gyda'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ac adrannau eraill Llywodraeth y DU yn San Steffan i edrych ar gyfleoedd. Er bod hon yn adeg hynod o heriol i'r sector modurol yng Nghymru, mae'n werth cydnabod yn y pum mlynedd diwethaf, ein bod wedi gallu helpu busnesau yng Nghymru i fuddsoddi mwy na £200 miliwn i gefnogi mwy na 12,000 o swyddi, wrth i'r sector ymateb yn gyflym i ddadeni'r sector ceir yn y DU. Fodd bynnag, wrth gwrs, mae Brexit yn fygythiad mawr i'r camau breision a wnaed yn y blynyddoedd diwethaf, a dyna pam yr ydym wedi galw ar Lywodraeth y DU i negodi cytundeb a fydd yn sicrhau mynediad parhaus, llawn a dilyffethair i'r farchnad sengl.

Weinidog, mae ymchwiliad a gynhaliwyd gan Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi dangos y gallai Cymru elwa'n fawr o fwy o ddefnydd o geir trydan. Fodd bynnag, mynegodd y pwyllgor bryderon fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn araf yn dangos arweiniad ar y mater hwn. Aethant ymlaen i ddweud—neu'r cwestiwn yn hytrach yw, a yw'r £2 miliwn a gyhoeddwyd yn ddiweddar i wella'r seilwaith ar gyfer pwyntiau gwefru ceir trydan yn hwb ariannol digon mawr. Beth yw eich ymateb, Weinidog, i'r pryderon hyn a godwyd gan y pwyllgor? A pha sicrwydd y gallwch ei roi fod cymorth Llywodraeth Cymru yn ddigonol i hyrwyddo'r rhan hon o'n sectorau modurol?

Wel, mae gennym ddyletswydd i sicrhau nad yw pwrs y wlad ond yn buddsoddi mewn meysydd lle na cheir methiant yn y farchnad yn y cyswllt hwn, a'n bod yn buddsoddi mewn seilwaith priodol. Nawr, mae'n debygol iawn, yn y blynyddoedd i ddod, y byddwn yn gweld pwyntiau gwefru drwy anwythiad yn cael eu cyflwyno, a byddai hynny, wrth gwrs, yn datrys y broblem mewn perthynas â llawer o strydoedd lle ceir tai teras. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn edrych ar beth yw'r broblem heddiw, mewn meysydd lle na fydd y farchnad yn ymateb, a'n bod ninnau wedyn yn ymyrryd, a dyna'n union y mae ein cytundeb â Phlaid Cymru yn ceisio'i wneud.

Ond buaswn yn dweud fy mod yn credu bod Llywodraeth Cymru, ac yn wir, sector modurol Cymru ar flaen y gad o ran ymateb i'r cyfleoedd y mae'r newid i gerbydau trydan yn eu cynnig. Gadewch inni ystyried Aston Martin Lagonda, er enghraifft, ac rwy'n falch iawn o ddweud y byddant yn datblygu eu cerbydau trydan yng Nghymru. Mae hynny'n rhywbeth y dylem fod yn ei hyrwyddo a'i ganmol, ac mae hefyd yn rhywbeth sydd wedi digwydd o ganlyniad i weithio mor agos gyda Llywodraeth Cymru.

Rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod ein bod wedi defnyddio data ffonau symudol i lywio gwaith modelu trafnidiaeth. Rydym wedi comisiynu Trafnidiaeth Cymru i ddarparu diweddariad i'r data blaenorol, i ategu ffynonellau eraill, megis data tagfeydd, llif traffig a niferoedd teithwyr ar drafnidiaeth gyhoeddus, a bydd hyn yn gymorth inni ddeall patrymau teithio a datblygu ymyriadau amlfoddol ledled de Cymru, a thu hwnt yn wir.

Mae hynny'n ddiddorol iawn, ac rwy'n falch iawn o glywed ein bod yn defnyddio'r data sydd ar gael i olrhain yr anghenion trafnidiaeth yn y dyfodol ar gyfer yr ardal i'r dwyrain o Gaerdydd, rhwng Caerdydd a Chasnewydd, oherwydd yn amlwg, rydym yn wynebu problem fawr o ran tagfeydd yn y ddwy ddinas, ac ar hyn o bryd, ceir bwlch yn y map metro i'r gogledd-ddwyrain a'r dwyrain o Gaerdydd lle mae'n amlwg y bydd angen darpariaeth arnom yn y dyfodol. Ac yn eich ateb i Leanne Wood, dywedasoch, yn amlwg, fod y Llywodraeth wedi ymrwymo i wneud hyn. Felly, ar ôl cael yr holl ddata pwysig hwn o'r ffonau symudol, sut yn union rydych yn ei ddefnyddio i gomisiynu gwaith gan Trafnidiaeth Cymru a prifddinas-ranbarth Caerdydd i roi'r drafnidiaeth sydd ei hangen arnom ar waith ar unwaith i gael pobl allan o'u ceir, fel nad ydynt yn gwenwyno pob un ohonom â llygredd aer?

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Dylwn ddweud mai un ffynhonnell yn unig o wybodaeth a ddefnyddiwyd gennym i lywio ein gwaith modelu trafnidiaeth yw'r data ffonau symudol, ac nid yn unig gwaith modelu trafnidiaeth mewn perthynas â buddsoddiadau yn y ffyrdd a'r rheilffyrdd, ond hefyd mewn perthynas â gwasanaethau bysiau. Daw data arall a ddefnyddiwn o gyfweliadau ochr y ffordd, ac fel y dywedais yn gynharach, o arolygon teithwyr ar drafnidiaeth gyhoeddus, ac yn wir, o ddata tocynnau bysiau a threnau.

Rydym yn ei ddefnyddio i asesu faint y gellir ymestyn y metro ac i sicrhau bod y buddsoddiad mewn gwasanaethau estynedig yn cael ei fuddsoddi yn y lle cywir ar gyfer teithwyr a allai ac a fyddai'n defnyddio gwasanaethau metro yn hytrach na char preifat. Ond rydym hefyd yn defnyddio'r data hwnnw i gynllunio gwasanaethau bysiau yn y dyfodol ac i sicrhau bod y gwasanaethau bysiau presennol yn bodloni anghenion y teithwyr presennol.

Dylwn ddweud, fodd bynnag, yng Nghasnewydd—gwn nad oes yr un o'r ddau Aelod lleol yma eu hunain, ond maent wedi dweud wrthyf ar sawl achlysur na fydd annog pobl i newid o ddefnyddio ceir i fysiau yng Nghasnewydd ynddo'i hun yn lleihau tagfeydd ar yr M4, oherwydd i raddau helaeth, nid yw'r tagfeydd yng Nghasnewydd yn digwydd o ganlyniad i bobl yn defnyddio eu car preifat yn hytrach na'r bws, ond oherwydd na allant ddibynnu ar wasanaethau bysiau mewn llawer o achosion, gan fod gormod o dagfeydd yng Nghasnewydd, ac yn wir, ceir cred fod pobl sy'n defnyddio'r M4 ar hyn o bryd yn dod o dde neu ogledd Casnewydd ac yn defnyddio'r M4 i gyrraedd yr ochr arall. Nid yw hynny'n wir ychwaith, a dangosir hynny gan beth o'r gwaith modelu a'r data rydym wedi gallu ei gasglu.

Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi dysgu'r wers honno, ac rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd. O ran Caerdydd, credaf fod metro de Cymru yn cynnig cyfle gwych i gynyddu'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yn hytrach na char gan fod mwy a mwy o swyddi wedi'u lleoli yng nghanol Caerdydd. Ond yng Nghasnewydd, ceir nifer anghymesur o swyddi mewn parciau busnes ar hyd yr M4 fel y mae ar hyn o bryd, ac onid yw'r Gweinidog yn gywir i awgrymu, o leiaf, mai'r hyn sydd ei angen mewn gwirionedd i helpu pobl i fynd i'r gwaith o gwmpas Casnewydd, mewn car neu ar fws, yw bwrw ymlaen â'r gwaith o adeiladu ffordd liniaru'r M4?

Ynghyd â datblygiad y metro, a sicrhau bod gennym hefyd barcffyrdd digonol sy'n gallu gwasanaethu'r ddau beth. Credaf fod y buddsoddiad a wnawn yn Llan-wern, ac yn wir, ym mharcffordd Caerdydd yn dangos ein bod yn benderfynol o ddiwallu anghenion modurwyr a phobl sy'n defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, ac i annog newid moddol lle bynnag a phryd bynnag y bo modd.

Gwnaf. Bydd ffocws ar yr economi sylfaenol yn cefnogi ein hamcanion ehangach ar gyfer twf cynhwysol, yn cyfrannu at ddatblygiad economaidd sy'n seiliedig ar le ac yn helpu i hyrwyddo cwmnïau gwreiddiedig a chyfrifol.

Cwmnïau gwreiddiedig a chyfrifol—a gellir ymgorffori'r cwmnïau gwreiddiedig a chyfrifol hynny yn y strategaeth a grybwyllodd Leanne Wood yn gynharach mewn perthynas â budd amgylcheddol, yn enwedig lle byddant yn tyfu cadwyni cyflenwi lleol, o darddiad lleol, yn y sector sylfaenol, a all leihau olion traed carbon. Daeth cwmni tai Redrow i gyfarfod o Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yr wythnos diwethaf, a gofynasom iddynt a oeddent wedi gwneud unrhyw asesiad o'r effaith ar gadwyni cyflenwi lleol, a dywedasant nad oeddent wedi gwneud unrhyw asesiad o gwbl o'u heffaith ar gadwyni cyflenwi lleol. Felly, onid yw'n wir y gall cwmnïau sylfaenol, cwmnïau o darddiad lleol, gael effaith gadarnhaol iawn ar bolisi twf gwyrdd?

Diolch. Mae'n rhaid imi gydnabod rôl yr Aelod yn hyrwyddo cysyniad yr economi sylfaenol. Credaf ei bod yn bwysig hefyd ei fod yn canolbwyntio ar yr agwedd hon, nad yw'n agwedd a drafodir yn aml, ond credaf fod cryn botensial i'w gael.

Felly, ceir tair colofn wahanol i'n gwaith ar yr economi sylfaenol. Un yw'r gronfa arbrofol rydym wedi cytuno arni gyda Phlaid Cymru fel rhan o gytundeb y gyllideb, lle rydym yn edrych i weld a allwn gynyddu swm yr arian sydd ar gael ar ei chyfer. Yr ail yw twf cwmnïau gwreiddiedig a llenwi'r canol sydd ar goll. A'r drydedd, felly, yw prif ffrydio drwy'r sector cyhoeddus y gwersi o Preston a thu hwnt drwy gaffael, a dyna lle credaf y gallwn wneud cynnydd go iawn yn hyn o beth, oherwydd, drwy ddefnyddio'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus a sefydlwyd o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, gallwn eu herio i helpu'r agenda hon a fydd yn rhoi ystyr i holl egwyddorion ac ymagweddau Deddf cenedlaethau'r dyfodol. Rydym hefyd wedi sefydlu is-grŵp i'r bwrdd cynghori gweinidogol i'n herio ac i'n profi wrth inni ddatblygu ein syniadau ynglŷn â'r economi sylfaenol, a byddwn yn derbyn papur penodol ar dwf amgylcheddol a bioamrywiaeth yn ein cyfarfod nesaf, i weld sut y gallwn ymgorffori'r egwyddorion hynny yn y gwaith a wnawn. Buaswn yn croesawu cefnogaeth barhaus a mewnbwn a her gan yr Aelod wrth inni ddatblygu'r agenda hon.

Rhwng eich ateb chi, Weinidog, a chwestiwn Hefin David, credaf eich bod wedi sôn am bob agwedd ar fy nealltwriaeth o'r economi sylfaenol. Soniasoch am gaffael ar y diwedd, ac yn ystod cwestiynau'r llefarwyr yr wythnos diwethaf, gofynnais i'r Gweinidog Cyllid a chaffael ynglŷn â rôl werthfawr caffael wrth ddatblygu cadwyni cyflenwi lleol a thyfu economi sylfaenol Cymru, os yw hwnnw'n ymadrodd rydym am ei ddefnyddio. Felly, a allwch ddweud ychydig yn fwy wrthym, ymhelaethu rhywfaint, ar ran olaf eich ateb a dweud sut y bwriadwch sicrhau bod polisi caffael Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r diwydiannau lleol hyn, y diwydiannau gwyrdd hyn, gobeithio, sy'n ddiwydiannau ar gyfer heddiw ond hefyd yn ddiwydiannau ar gyfer y dyfodol?

Ie, mae'r Gweinidog Cyllid a minnau'n gweithio'n agos gyda'n gilydd ar hyn. Mae adolygiad o'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol ar waith ar hyn o bryd, ac wrth inni geisio ail-lunio hwnnw, rydym am sicrhau bod egwyddorion yr economi sylfaenol yn cael eu hymgorffori yn yr hyn a ddaw nesaf, ac rydym yn siarad â'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus ynglŷn â sut y gallant dreialu dulliau gwahanol, gan adeiladu ar brofiad Preston ac ardaloedd eraill lle cafwyd—rwyf wedi anghofio'r ymadrodd a ddefnyddiant. Mae wedi mynd o fy mhen—[Torri ar draws.] Adeiladu cyfoeth cymunedol—diolch yn fawr—gan weithio'n agos gyda'r Gweinidog yn ogystal â'r Gweinidog Cyllid. [Torri ar draws.] Yn hollol—di-dor. Adeiladu cyfoeth cymunedol, sy'n—. Defnyddir y ddau ymadrodd am ei gilydd—yr economi sylfaenol ac adeiladu cyfoeth cymunedol. Mae gan adeiladu cyfoeth cymunedol ffocws ychydig yn ehangach, gan y gall ganolbwyntio nid yn unig ar gaffael, ond ar eiddo a'r gweithlu ac agweddau eraill a fydd yn wahanol mewn ardaloedd gwahanol.

Mae'r buddsoddiad rydym wedi'i wneud ac yn parhau i'w wneud mewn seilwaith digidol yn golygu y bydd trigolion ledled canolbarth Cymru yn gallu manteisio'n llawn ar y cyfleoedd a gyflwynir gan gymdeithas ddigidol.

Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Mae'r grŵp defnyddwyr Which? wedi tynnu sylw'n ddiweddar at fater mynediad at arian parod ledled Cymru ac wedi nodi bod Cymru wedi colli 3 y cant o'i rhwydwaith peiriannau codi arian parod am ddim rhwng mis Gorffennaf a mis Tachwedd y llynedd. Ac wrth inni newid tuag at fod yn gymdeithas fwyfwy digidol, teimlaf fod pobl yn fy etholaeth wledig yn cael eu hanghofio ar y daith honno—yn enwedig ym Machynlleth, er enghraifft, lle gwelsom y banc olaf yn cau y llynedd, a'r rhan fwyaf o'r peiriannau codi arian parod gydag ef. Dau beiriant codi arian parod sydd ar ôl bellach—un yn y Co-op a'r llall yn y siop Spar leol. Felly, buaswn yn dweud bod mynediad at arian parod yn dal i fod yn gwbl angenrheidiol ar gyfer y miloedd o dwristiaid sy'n ymweld â chanolbarth Cymru bob blwyddyn, a tybed pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau ein bod yn rheoli'r newidiadau hyn i gymdeithas ddigidol mewn ffordd gynaliadwy? A beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, ynghyd ag eraill hefyd, rwy'n derbyn hynny, i ymyrryd pan fo angen er mwyn diogelu arian parod fel dull o dalu hefyd?

Diolch am y cwestiwn. Rydych wedi codi mater pwysig iawn. Nid yw hyn yn gyfyngedig i ganolbarth Cymru—mae'r broblem hon yr un mor fawr yn Llanelli ag y mae yn Sir Drefaldwyn. Dyma un o'r rhesymau pam fod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth yr Alban a Chymdeithas Frenhinol y Celfyddydau i ddatblygu banc cymunedol, gan ein bod yn cydnabod pwysigrwydd cyfleusterau bancio i gymunedau o hyd. Ac er bod y farchnad fasnachol wedi tynnu allan o'r gofod hwnnw, mae angen i'r Llywodraeth ymyrryd er mwyn llenwi'r bwlch yn sgil methiant y farchnad tra bo'r gymdeithas wrthi'n newid. Felly, rydym yn gweithio ar hynny ar hyn o bryd, a gobeithiwn, drwy hynny, y bydd modd inni sicrhau bod rhai cyfleusterau bancio cymunedol yn dychwelyd i'r stryd fawr, ac rwy'n fwy na pharod i wrando ar unrhyw syniadau sydd gan yr Aelod ynglŷn â pha waith pellach y dylem ei wneud.

Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ53628] yn ôl. Cwestiwn 8, felly—David Rees.

Mae ein hymagwedd gyffredinol at ddatblygu economaidd yng nghwm Afan a ledled Cymru wedi'i nodi yn y cynllun gweithredu economaidd, ond a gaf fi ddweud fy mod yn croesawu'n fawr y newyddion ddoe ynghylch caniatâd cynllunio ar gyfer parc antur cwm Afan?

Diolch am eich ateb, Brif Weinidog, ac rydych wedi mynd â rhan o fy nghwestiwn yn barod. Fel y gwyddoch, o bosibl, mae cwm Afan yn cynnwys rhai o ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru ac mae'r economi yno wedi dioddef yn sgil colli swyddi a busnesau. Nawr, fel roeddech yn llygad eich lle i'w nodi, hoffwn longyfarch cyngor Castell-nedd Port Talbot ar eu penderfyniad i gymeradwyo'r cais amlinellol ar gyfer parc gwyliau cwm Afan, prosiect a fydd yn dod â chyffro i'r gymuned. Bwriedir iddo ddefnyddio busnesau lleol a chyflogi pobl leol. Felly, gobeithio y bydd yn adfywio un agwedd ar y cwm, a chwm Llynfi gerllaw hefyd. Ond mae'r prosiect hwnnw hefyd yn seiliedig ar barc antur. Un o'r gweithgareddau mwyaf y gallwn eu cael yw beicio, ac fel y gwyddoch, mae cwm Afan hefyd yn cynnwys y cysylltiad rhwng twnnel y Rhondda, sy'n cysylltu'r ddau gwm a chwm Rhondda. Ond mae cwestiwn mawr i'w ddatrys o hyd ynghylch perchnogaeth y twnnel hwnnw fel y gallant geisio sicrhau cyfleoedd ariannu er mwyn dechrau ar y prosiect hwnnw, gan y byddai'n atyniad enfawr a fyddai'n cysylltu â pharc gwyliau cwm Afan. Nawr, Highways England sy'n berchen ar y twnnel hwnnw o hyd. Pa drafodaethau a gawsoch gyda Highways England a'r awdurdodau lleol i gymryd perchnogaeth ar y twnnel hwnnw fel y gallwn fwrw ymlaen â'n prosiect?

Credaf fod trafodaethau'n mynd rhagddynt. Yn wir, maent yn cynnwys swyddogion fy nghyfaill a fy nghyd-Aelod—y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth. Mewn perthynas â pharc antur cwm Afan a thwnnel y Rhondda, credaf fod gan y ddau ohonynt gryn botensial i fod yn gyfleoedd busnes cynaliadwy. Ond yn ychwanegol at hynny, rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod fod Llywodraeth Cymru, drwy Busnes Cymru, ers mis Ebrill 2015, wedi cefnogi bron i 1,000 o fentrau yng Nghastell-nedd Port Talbot. Yr union ffigur yw 980. Mae hynny wedi cynhyrchu buddsoddiad cyfunol o £7.4 miliwn a £33.8 miliwn mewn allforion, ac wedi creu mwy na 678 o swyddi newydd a mwy na 161 o fentrau newydd. Felly, mae ein cymorth i ardal fy nghyd-Aelod yn sicr, a byddwn yn parhau i weithio gyda chefnogwyr a hyrwyddwyr twnnel y Rhondda a pharc antur cwm Afan er mwyn sicrhau eu bod yn gynigion hyfyw.

Gwnaf. Mae gan yr economi sylfaenol rôl bwysig i'w chwarae o ran ein hymagwedd ehangach tuag at ddatblygu economaidd.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Fel y gwyddoch, rydym yn dal i wynebu heriau economaidd sylweddol yn ein cymunedau yn y Cymoedd, ac mae'r problemau a achosir gan dlodi yn parhau i fod yn gyson o ystyfnig mewn rhannau o fy etholaeth. Er bod diddordeb gennyf yn yr ateb a roesoch yn gynharach i Hefin David ynglŷn â'r economi sylfaenol, mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod yn benodol sut y gallai hyn helpu i ddarparu'r newid sylweddol yn yr amodau economaidd mewn ardaloedd fel cwm Rhymni uchaf, sydd wedi bod yn ystyfnig o ymwrthol i unrhyw fath o adfywiad economaidd. Rwy'n meddwl, er enghraifft, am waith Llywodraeth Cymru gyda Chyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, lle rydym yn buddsoddi mewn trawsnewid gofal yng nghwm Rhymni uchaf, ac a ydych yn ymwneud â'r gwaith hwnnw ac yn ystyried hynny fel rhan o drawsnewidiad cyffredinol yr economi sylfaenol y gallwn edrych arno yn y cymunedau hynny yn y Cymoedd.

Diolch. Rwyf wedi bod yn ofalus i osgoi termau fel 'trawsnewid' a 'newid sylweddol' mewn perthynas â'r economi sylfaenol. Credaf y bydd yr economi sylfaenol yn helpu. Bydd yn gwneud pethau'n well. Bydd yn cadw arian—arian sy'n bodoli eisoes—yn y cymunedau hynny ac yn ei atal rhag diferu allan. A bydd yn caniatáu inni harneisio grym gwario cyhoeddus yn enwedig i wella gwead y cymunedau hynny a'r profiad o fyw yno. Ni ddylem fod o dan unrhyw gamargraff o ran y math o broblemau economaidd anodd sy'n ein hwynebu yn y cymoedd hynny, ac ni fydd unrhyw ymyriad unigol yn darparu newid sylweddol yn fy marn i. Felly, credaf y dylem fod yn gymedrol o ran y rethreg a ddefnyddiwn mewn perthynas â hynny, ond credaf y gall wneud gwahaniaeth gwirioneddol.

A'r hyn sy'n dda amdano yw bod gennym bwerau i wneud hynny. Mae gennym yr adnoddau i wneud y gwaith hwn at ein defnydd, a dyna pam fod angen inni fwrw ymlaen â gwneud hynny. Mae hefyd yn bwysig ein bod yn uno mentrau sy'n bodoli eisoes gyda'i gilydd. Felly, mae gennym dasglu'r Cymoedd, ac rwy'n falch iawn fod Dawn Bowden wedi derbyn fy ngwahoddiad i ymuno â thasglu'r Cymoedd er mwyn cyfrannu at ei waith. Mae gennym hefyd brosiect Swyddi Gwell yn Nes at Adref, a bellach mae gennym waith yn mynd rhagddo o dan yr economi sylfaenol—y tair elfen wahanol a grybwyllais—gan gynnwys tyfu busnesau gwreiddiedig. Nid yw hon yn agenda ar gyfer y sector cyhoeddus yn unig; mae'n ymwneud â thyfu cwmnïau lleol cyfrifol a gwreiddiedig hefyd. A thrwy ddwyn yr holl elfennau gwahanol hynny ynghyd—. Cefais gyfarfod â swyddogion y bore yma ynglŷn â sut rydym yn cydlynu'r gwaith hwnnw o fewn Llywodraeth Cymru i sicrhau ein bod yn gydgysylltiedig, ac yn gwneud hynny mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol.

Fel rhan o waith tasglu'r Cymoedd, rwy'n cyfarfod ag arweinwyr pob awdurdod lleol a hoffwn ddefnyddio tasglu'r Cymoedd i geisio nodi arferion da sydd eisoes yn bodoli a'u hefelychu ar raddfa fwy. Rydym yn dweud yn aml nad yw arferion gorau yn teithio'n dda yng Nghymru. Mae hwn yn gyfle i nodi arferion da. Er enghraifft, yn Rhondda Cynon Taf, maent wedi bod yn gweithio ar ddod â chartrefi gwag yn ôl i ddefnydd, ac mae hwnnw'n brosiect y gallem ei efelychu ar raddfa fwy ar draws y Cymoedd gan ddefnyddio'r dull hwn o weithredu, ac o wneud hynny mewn modd deallus, defnyddio llafur lleol, busnesau bach a chanolig lleol—o bosibl, gallem edrych ar ôl-osod er mwyn gwella safonau amgylcheddol a sgiliau wrth inni wneud hynny. Felly, credaf fod hon yn agenda gyffrous ac y gall gael effaith wirioneddol ar ein cymunedau.

Ac, yn olaf, cwestiwn 10—Helen Mary Jones.

Bydd gwaith y tasglu'n cael ei fesur drwy ddefnyddio amrywiaeth o ddangosyddion allweddol, megis data cyflogaeth a dangosyddion sy'n ymwneud ag effeithiau ar iechyd a lles. Bydd gwerthuso ymrwymiadau allweddol a ddatblygir gan y tasglu a'u heffaith ar bobl ym mhob rhan o'r Cymoedd hefyd yn cyfrannu at y gwaith gwerthuso.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ateb. A all ddweud wrthyf p'un a yw'r tasglu bellach yn cynnwys dyffryn Aman a chwm Gwendraeth ai peidio? Bydd y Gweinidog yn gwybod, gystal â minnau, fod y sgwrs yn barhaus, ac y gall y cymoedd gorllewinol gael eu hanghofio weithiau. Mae hyn yn peri cryn bryder, yn amlwg, oherwydd, er y gall fod rhai gwahaniaethau diwylliannol, mae'r problemau cymdeithasol ac economaidd ym mhen uchaf dyffryn Aman yn debyg iawn i'r hyn a geir ym mhen uchaf cwm Rhymni, er enghraifft. Felly a all y Gweinidog ddweud wrthyf sut y bydd dyffryn Aman a chwm Gwendraeth yn cael eu cynnwys yn nhasglu'r Cymoedd, a sut yn benodol y bydd y gwaith hwnnw'n gwerthuso ac yn ymwneud â'r cymunedau hynny?

Wel, drwy fabwysiadu'r dull o weithredu a grybwyllais o ran mabwysiadu ymagwedd thematig ac edrych ar sut y gallwn efelychu'r arferion gorau presennol ar raddfa fwy, yn ogystal â chanolbwyntio ar yr economi sylfaenol fel rhan o dasglu'r Cymoedd, rwy'n gobeithio y gallwn ledaenu'r manteision y tu hwnt i'r canolfannau'n unig, ac i ben uchaf y Cymoedd ac ar hyd a lled y Cymoedd. Felly, er enghraifft, drwy waith ar yr economi sylfaenol, ni fydd hynny'n gyfyngedig i ôl troed presennol tasglu'r Cymoedd. Ac mae'n bwysig nad oes ffiniau caled i'r ôl troed. Felly, i ateb y cwestiwn penodol ynglŷn â dyffryn Aman a chwm Gwendraeth, mae hynny'n rhywbeth y gofynnais i fy swyddogion ddarparu cyngor i mi yn ei gylch yn ddiweddar. Mae gennyf fuddiant etholaethol yn hyn, felly ni fydd modd imi wneud penderfyniad terfynol ar y mater, ond mae'n rhywbeth y byddwn yn sicrhau eglurhad yn ei gylch cyn bo hir, gobeithio.

Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog. 

Y cwestiynau nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Brexit, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhianon Passmore.

Diolch, Lywydd. Weinidog, o ran—. Roedd yn amlwg, mae'n ddrwg gennyf, o'r Siambr hon yr wythnos diwethaf, ar ôl—

Mae angen ichi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn, os gwelwch yn dda.

O'r gorau.

Mae Llywodraeth Cymru a'i hasiantau yn asesu effaith a goblygiadau posibl Brexit ar bob agwedd ar gymdeithas yng Nghymru yn barhaus, gan gynnwys y celfyddydau a diwylliant, er mwyn sicrhau nad oes unrhyw ardal o Gymru, gan gynnwys Islwyn, ar ei cholled o ganlyniad i ymadawiad y DU o'r UE.

Diolch. Roedd yn glir o'r Siambr hon yr wythnos diwethaf, yn dilyn y datganiad pwysig gan Gadeirydd y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, fod consensws clir a beirniadol i'w gael yn y lle hwn a'r tu allan i'r anghytuno anhrefnus yn San Steffan fod yn rhaid i Gymru barhau, fel yr addawyd gan y rheini gyferbyn, i dderbyn yr un lefel o gyllid ag y byddai wedi'i chael pe bai'r DU wedi aros yn yr Undeb Ewropeaidd—yr un geiniog yn llai. A bydd pob un ohonom yn monitro hyn yn eiddgar. Pa drafodaethau, felly, y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU i ailadrodd wrthynt pa mor bwysig yw parhau cyllid i'r celfyddydau yn Islwyn?

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn atodol. Gwn fod llawer o sefydliadau yn ei hetholaeth wedi elwa o gyllid yr UE, gan gynnwys Sefydliad y Glowyr Coed Duon a sefydliadau eraill. Rydym wedi mynnu'n gyson y dylai Llywodraeth y DU gadw at ei haddewid na fyddai Cymru'n colli ceiniog o'r incwm y mae'n ei gael ar hyn o bryd gan yr UE ar ôl inni adael, ac mae hynny yr un mor wir o ran cyllid ar gyfer y celfyddydau a diwylliant ag y mae ar gyfer unrhyw agwedd arall ar y rhaglenni cyfredol.

Nid yw'n glir ar hyn o bryd, er enghraifft, mewn perthynas ag Ewrop Greadigol a rhaglenni eraill, a fyddwn yn parhau fel y DU i fod yn gymwys am hynny yn y tymor hwy. Pe ceid cytundeb, mae'n bosibl y gallai prosiectau barhau, ond nid yw'n sicr o gwbl yng nghyd-destun diffyg cytundeb y ceir mynediad at y rhaglenni hynny yn y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn darparu cyllid sylweddol i'r celfyddydau drwy Gyngor Celfyddydau Cymru, ac maent wedi gwneud eu dadansoddiad eu hunain o effaith Brexit ar sector y celfyddydau yng Nghymru. Ac mae'n ymwneud i raddau ag arian, wrth gwrs, ond ceir agweddau eraill sydd yr un mor bwysig mewn llawer o ffyrdd, yn ymwneud â chydweithredu Ewropeaidd, symudedd artistiaid, ac effaith rheoliadau ffiniol a thariffau ar bartneriaethau celfyddydol a diwylliannol trawsffiniol ledled yr Undeb Ewropeaidd.

Byddai Brexit 'dim bargen' yn drychinebus i Gymru, ond rydym yn gweithio hyd eithaf ein gallu ar barodrwydd, gan adeiladu ar y trefniadau a adroddwyd i'r Cynulliad ar 22 Ionawr. Mae hyn yn cynnwys cymorth i sefydliadau o'r gronfa bontio Ewropeaidd, gyda'r £1.7 miliwn yn ychwanegol a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf ar gyfer cydnerthedd busnes.

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Ac yn wir, fe fyddai Brexit 'dim bargen' yn drychinebus i Gymru, a dyna un o'r rhesymau pam y byddaf yn falch o orymdeithio ddydd Sadwrn dros bleidlais y bobl, i geisio atal trychineb pellach. [Torri ar draws.] Na, na; pleidlais y bobl ar fargen Brexit, gydag opsiwn i aros.

Fel y gwyddoch, un o fy mhrif bryderon mewn perthynas â Brexit yw'r effaith ar y cannoedd lawer o'n swyddi modurol yn Nhorfaen, ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth mai'r dewis gorau inni er mwyn diogelu'r swyddi modurol hynny yw aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Fodd bynnag, rwy'n deall wrth gwrs ei bod yn ddoeth paratoi ar gyfer 'dim bargen'. Felly, gyda hynny mewn golwg, a gaf fi ofyn pa gamau penodol rydych wedi bod yn eu cymryd fel Llywodraeth nid yn unig i weithio gyda Ford a Nissan a'u tebyg, ond i weithio gyda chwmnïau, fel y rhai yn fy etholaeth i, sy'n gweithio'n galed iawn i gynhyrchu rhannau ar gyfer ein cwmnïau modurol ar draws yr Undeb Ewropeaidd?

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn atodol. Mae wedi codi'r mater hwn gyda mi sawl gwaith yn y Siambr. Gwn pa mor hanfodol yw'r sector modurol yn ei hetholaeth ac mewn rhannau eraill o Gymru. Ceir llif cyson iawn o gyfathrebu—cyfathrebu dwy ffordd—rhwng Llywodraeth Cymru, Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth a swyddogion gyda chwmnïau sy'n gynhyrchwyr ceir, ond hefyd yn y cadwyni cyflenwi ledled Cymru. Fe fydd yn gwybod bod cyllid wedi'i ddarparu ar gyfer hyfforddiant sgiliau i rai o'r cyflogwyr mwy o faint yn y sector modurol. Manteisiais ar y cyfle mewn cyfarfod yn ddiweddar gyda Llywodraeth y DU ar barodrwydd ledled y DU i dynnu sylw at y ffaith, er ein bod yn gweld cwmnïau, cynhyrchwyr ceir, yn Lloegr—er enghraifft, Honda yn Swindon—yn gwneud penderfyniadau i ddadfuddsoddi, caiff effaith y math hwnnw o benderfyniad ei theimlo ledled y DU, gan gynnwys yng Nghymru, gan nifer o'r cadwyni cyflenwi sy'n bwydo i mewn i'r cwmni hwnnw. Ac mae nifer o gwmnïau'n dibynnu'n helaeth ar y math hwnnw o gadwyn gyflenwi ar gyfer eu busnes a phroffidioldeb.

Bydd wedi sylwi bod cyhoeddiad tariffau Llywodraeth y DU yn ystod yr wythnos neu 10 diwrnod diwethaf mewn perthynas â Brexit 'dim bargen', a ddisgrifiwyd gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain a llawer o undebau fel siom fawr iawn, yn amlwg yn dweud rhywbeth penodol ynglŷn â chydrannau ceir. Mewn gwirionedd, dylid canolbwyntio ar rwystrau di-dariff hefyd, fel y gall cwmnïau yng Nghymru a ledled y DU barhau i allforio cydrannau ceir mewn cadwyni cynhyrchu a chyflenwi sy'n fwyfwy cymhleth.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau, a llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar. 

Diolch, Lywydd. Weinidog Brexit, gyda phwy y cytunwch ynglŷn ag a ddylid cynnal ail refferendwm ar aelodaeth y DU o'r Undeb Ewropeaidd—y Prif Weinidog neu'r Gweinidog iechyd?

Roedd y Prif Weinidog yn glir iawn ddoe yn y Siambr ynghylch polisi Llywodraeth Cymru mewn perthynas â Brexit. Rydym o'r farn fod dau opsiwn ar gael ar gyfer y dyfodol. Un yw'r math o gytundeb rydym wedi bod yn ei ddisgrifio yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' ers dros ddwy flynedd, ac yn niffyg hynny, refferendwm.

Wel, roedd honno'n ymdrech dda i osgoi, ond ni wnaethoch ateb y cwestiwn mewn gwirionedd. Rydych yn gwbl iawn i ddweud bod y Prif Weinidog wedi dweud y byddai cynnal ail refferendwm yn peri rhwyg ac efallai na fyddai'n derfynol, a dywedodd yn gwbl glir nad yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi ail refferendwm o gwbl ar hyn o bryd. Ond wrth gwrs, mae hynny'n wahanol iawn i'r datganiadau gan y Gweinidog iechyd heddiw, sydd bellach yn ymgyrchu'n weithredol, mae'n ymddangos, dros bleidlais y bobl, fel y'i gelwir, i'r graddau ei fod yn trefnu dau fws o Lundain i Gaerdydd. A allwch ddweud wrthym ble mae hyn yn gadael cyfrifoldeb cyfunol Llywodraeth Cymru, a ydych o'r farn y dylai Gweinidog sy'n mynd yn groes i safbwynt y Llywodraeth ymddiswyddo, oherwydd yn amlwg—[Torri ar draws.]—yn amlwg, efallai fod y Gweinidog iechyd—[Torri ar draws.]—efallai fod y Gweinidog iechyd yn awyddus i drefnu bysiau, ond nid yw ar yr un bws â Llywodraeth Cymru?

Wel, mae hynny'n gamddisgrifiad llwyr o safbwynt y Gweinidog iechyd, trafodaeth y Prif Weinidog ddoe yn y Siambr a pholisi Llywodraeth Cymru, sydd, fel y dywedaf, yn hollol glir ac fe'i eglurwyd eto yn y Siambr ddoe gan y Prif Weinidog. Rydym wedi dweud yn glir iawn fod refferendwm yn un o'r opsiynau ar gyfer datrys hyn. Rydym hefyd wedi disgrifio'r math o gytundeb y credwn y dylem ei geisio, ac yn niffyg hynny, refferendwm yw'r ffordd o'i ddatrys. Rydym wedi galw am wneud paratoadau ar y sail honno. Nid oes unrhyw broblem yma; roedd y Prif Weinidog yn glir iawn ynglŷn â pholisi'r Llywodraeth ddoe.

Mae'r Prif Weinidog, fel roeddwn yn gwbl iawn i'w ddweud, yn gwbl glir ynghylch y mater hwn, ond ymddengys nad oes diddordeb gan y Gweinidog iechyd yn y mater hwn o gyfrifoldeb cyfunol. Ac a dweud y gwir, dylai unrhyw un nad yw'n barod i gadw at gyfrifoldeb cyfunol mewn unrhyw Lywodraeth ymddiswyddo. [Torri ar draws.] Gadewch imi—[Torri ar draws.] Gadewch imi eich atgoffa—[Torri ar draws.] Gadewch imi eich atgoffa o'r sefyllfa bresennol mewn perthynas ag ymadawiad y Deyrnas Unedig o'r Undeb Ewropeaidd. Mae Senedd y DU wedi gwrthod ail refferendwm, wedi gwrthod 'dim bargen', ac wedi gwrthod aelodaeth o unrhyw fath o undeb tollau yn llwyr. Un cytundeb yn unig a negodwyd gan yr Undeb Ewropeaidd: y cytundeb ymadael a negodwyd gan Brif Weinidog y DU. Mae'r cytundeb hwnnw'n cyflawni canlyniad y refferendwm, mae'n diogelu swyddi, mae'n diogelu trefniadau diogelwch ledled yr UE, ac yn wir, mae'n diogelu uniondeb y Deyrnas Unedig. Felly, pryd y bydd Llywodraeth Cymru yn deffro, yn derbyn y sefyllfa fel y mae, yn cefnogi Prif Weinidog y DU, fel rhan o dîm y DU, fel y gallwn gyflawni'r Brexit y pleidleisiodd pobl Cymru a'r Deyrnas Unedig o'i blaid?

A gaf fi roi ychydig bach o gyngor i'r Aelod? Os yw'n mynd i ddewis ymosod arnom ar sail cysondeb, awgrymaf ei fod yn edrych ychydig yn nes adref. A chredaf y byddai ychydig mwy o ffocws ar y lles cenedlaethol, yn hytrach na dim ond lles y blaid, wedi golygu na fyddai'r wlad hon yn y sefyllfa y mae ynddi yn awr, o dair blynedd o wastraffu amser, pan nad oedd ei Brif Weinidog yn gallu cynnig cytundeb sy'n ennyn cefnogaeth Tŷ'r Cyffredin, na chefnogaeth ei Chabinet, neu roi Ysgrifennydd Gwladol Cymru mewn sefyllfa lle gall bleidleisio'n gyson â'i record bleidleisio ei hun—gan bleidleisio dros ac yn erbyn 'dim bargen'. Cwbl anghyfrifol.

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

Weinidog, a ydych chi'n bersonol yn credu fod y Gweinidog iechyd yn iawn i alw am yr ail bleidlais?

Wel, fel rwyf newydd ei nodi, rwy'n gwbl glir fod polisi'r Llywodraeth ar hyn yn glir iawn. Mae Prif Weinidog Cymru a'r Gweinidog iechyd wedi ymateb ynglŷn â hyn. Nid oes unrhyw amheuaeth ynghylch polisi'r Llywodraeth ar hyn, fel y dywedais sawl gwaith yn barod heddiw.

Weinidog, rydym ni ar feinciau Plaid Cymru yn cymeradwyo Mr Gething am ei ddewrder, ac am fod yn barod i roi ei swydd yn y fantol er mwyn sefyll dros beth sydd orau i Gymru, ac i'r DU gyfan. Wrth gwrs, er mwyn gallu cynnal refferendwm, neu'n wir o ran safbwynt Prif Weinidog Cymru ynghylch dod i gytundeb, bydd angen ymestyn erthygl 50. A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym am ba hyd y cred Llywodraeth Cymru y dylid ymestyn erthygl 50, ac i ba ddiben?

Wel, rwy'n falch o weld yr Aelod bellach yn glir iawn ynghylch ei pholisi. Mae Plaid Cymru wedi arddel tri gwahanol bolisi mewn tri mis ar y cwestiwn hwn, felly mae'n dda ei chael yn egluro ei safbwynt. Credaf ei bod yn siomedig fod Prif Weinidog y DU wedi gofyn am estyniad hyd at ddiwedd mis Mehefin, ac yn amlwg mae hi'n mynd ar drywydd strategaeth sy'n gwbl anghyfrifol, o fwrw ymlaen doed a ddel. Rydym wedi nodi'n glir mai'r hyn a ddylai ddigwydd yn awr—ac rwyf wedi bod yn glir y bore yma, mewn sgyrsiau gyda Llywodraeth y DU mai'r hyn sydd angen ei weld yn digwydd yw newid strategaeth yn sylfaenol, fel bod y Prif Weinidog yn ceisio consensws llawer ehangach yn y Senedd, i adlewyrchu'r mathau o egwyddorion a amlinellwyd gan Lywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru yn 'Diogelu Dyfodol Cymru', un sy'n ymwneud â thrafodaethau trawsbleidiol, heb unrhyw linellau coch. Mae hynny'n golygu ailysgrifennu'r datganiad gwleidyddol a fyddai'n bosibl, pe bai'n mynd ar drywydd hynny, o fewn y ffrâm amser gyfredol sydd ar ôl ganddi ar gyfer estyniad. Ond heb newid strategaeth o'r fath, ni chredaf y bydd y ffrâm amser y mae hi wedi gofyn amdani yn ei llythyr at Donald Tusk heddiw yn ein harwain i unrhyw sefyllfa well nag yr ydym ynddi heddiw.

Weinidog, rhaid imi ddweud nad wyf yn deall pam y mae Llafur Cymru yn sefyll yn etholiadau'r Cynulliad os nad oes gan y blaid unrhyw awydd ffurfio polisi cydlynol ar fater mawr y dydd pan fyddant mewn Llywodraeth. Fe fyddwch yn gwybod bod yr UE wedi dweud nad yw ond yn fodlon caniatáu estyniad i erthygl yn 50 os yw diben gwneud hynny'n gwbl glir, ac mae hynny'n galw am amserlen sy'n gwneud synnwyr. Nawr, oni bai fy mod wedi'i fethu yn eich ateb, ni ddywedoch yn union pa mor hir y credwch y dylid ymestyn erthygl 50. Mae The Times wedi adrodd bod y Comisiwn Ewropeaidd yn annhebygol o dderbyn estyniad byr, oherwydd byddai'n frith o anawsterau cyfreithiol a gwleidyddol, ac mae Ffrainc yn annhebygol o gydsynio â hynny, sy'n golygu, os bydd Llafur yn galw—fel yr adroddir yn awr—am oedi byr yn unig, byddai hynny'n gwneud gadael yr UE mewn 11 diwrnod heb gytundeb yn ganlyniad tebygol iawn.

Weinidog, mae eich sefyllfa'n afresymegol, yn afreolaidd ac yn anghyfrifol. Ac rwy'n meddwl tybed a ydych o ddifrif ynghylch cynnig strategaeth synhwyrol allan o'r llanastr hwn, neu ai gwir nod Llafur yma yw gweithredu strategaeth tir llosg, drwy hwyluso Brexit 'dim bargen' trychinebus fel modd o roi Jeremy Corbyn mewn grym. Mae Plaid Cymru yn hollol glir ynghylch yr hyn a ddylai ddigwydd yn awr. Dylid ymestyn erthygl 50 am 21 mis fel y gellir cynnal refferendwm ar ddiwedd y cyfnod hwnnw, pan fyddwn yn gwybod beth y bydd hynny'n ei olygu—rhwng pa gytundeb bynnag a negodir yn y cyfamser, ac aros yn yr UE. Byddai hyn yn osgoi'r bygythiad o drychineb 'dim bargen', ac yn caniatáu amser i roi trefn ar y llanastr hwn, unwaith ac am byth, fel y mae Mr Gething yn amlwg yn ei ddeall. Ddoe, cyhuddodd Prif Weinidog Cymru Lywodraeth y DU o fethu darparu

unrhyw arweiniad, cyfrifoldeb cyfunol nac unrhyw reolaeth

dros Brexit. Weinidog, a yw'r un peth yn wir am eich Llywodraeth chi?

Wel, fe wnaf y pwynt yn glir i'r Aelod eto: yr hyn a ddywedais y bore yma wrth Lywodraeth y DU mewn cynhadledd ffôn yw bod angen newid sylfaenol yn y ffordd y mae Llywodraeth y DU yn edrych ar y cwestiwn hwn. Mae'r hyn a wnânt yn gwbl anghyfrifol. Os mai 30 Mehefin yw graddau'r estyniad, i'w ystyried gan yr UE—. Gyda llaw, wrth inni sefyll yma heddiw, nid yw'n glir fod hynny'n dderbyniol i'r Undeb Ewropeaidd hyd yn oed, felly gadewch i ni beidio â bod yn ddifater ynghylch y posibilrwydd o adael heb gytundeb ddiwedd yr wythnos nesaf. Credaf fod hynny'n rhywbeth y mae angen inni barhau i ganolbwyntio arno. Ond os mai dyna yw maint yr estyniad sydd ei angen, mae'n sicr yn bosibl ailnegodi datganiad gwleidyddol yn y ffrâm amser honno. A phe baem yn gwneud hynny, byddem yn ceisio gwneud hynny mewn ffordd sy'n adlewyrchu'r egwyddorion y mae ei phlaid hi hefyd wedi'i gefnogi yn 'Diogelu Dyfodol Cymru', a chredaf yn gryf, ac mae Llywodraeth Cymru'n credu bod mwyafrif o blaid hynny yn y Senedd ac yn sicr, ceir brwdfrydedd o blaid hynny yn yr Undeb Ewropeaidd. Ac fel y dywedais, ac fel y mae Llywodraeth Cymru wedi dweud dro ar ôl tro: os nad yw hynny'n bosibl, byddai angen refferendwm arall i ddatrys yr anghytundeb hwnnw.

Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.

Diolch yn fawr, Lywydd. Fel y gŵyr y Prif Weinidog, bellach mae Prif Weinidog y DU wedi gwneud cais ffurfiol i'r UE i ymestyn aelodaeth Prydain o'r UE tan 30 Mehefin, ond a fyddai'n cytuno nad penderfyniad gwleidyddol yn unig yw'r penderfyniad sydd i'w wneud, ond bod iddo oblygiadau cyfreithiol hefyd, ac mai'r cyngor a dderbyniodd y Comisiwn Ewropeaidd, os caniateir y DU i ymestyn ei haelodaeth y tu hwnt i 22 Mai, yw y bydd yn ofyniad cyfreithiol felly fod Prydain yn cymryd rhan yn etholiadau Senedd Ewrop? Ac o gofio bod 148 o etholaethau Llafur wedi pleidleisio dros adael yn y refferendwm a dim ond 84 wedi pleidleisio dros aros, a yw'n ddigynnwrf ynghylch y posibilrwydd hwnnw?

Yn sicr, mae'r cwestiwn ynghylch goblygiadau cyfreithiol estyniad yn un ystyriaeth y gwn ei bod yn fyw ym meddyliau partneriaid yn yr Undeb Ewropeaidd. Yn amlwg, mae yna bwynt pan fydd cyfansoddiad y Senedd newydd ar ddiwedd Mehefin/dechrau Gorffennaf, yn peri newid sylweddol iawn yn yr amgylchedd. A cheir pryderon, rwy'n credu, ynglŷn ag os yw'r DU yn aelod y tu hwnt i'r pwynt hwnnw heb fod wedi ethol Aelodau o Senedd Ewrop, gallai fod her i gyfansoddiad y Comisiwn newydd ac ati, sy'n teimlo i mi fel risg y byddent yn gyndyn iawn i'w chreu yn ymarferol. Felly, ceir cyfyngiadau go iawn i'r cwestiwn y buom yn ei drafod dros y 10 neu 15 munud diwethaf ynglŷn â'r estyniad a allai fod yn bosibl.

Pa gyngor a roddodd i Lywodraeth Cymru ar y pwynt hwn? Ai ei farn gyfreithiol os yw aelodaeth Prydain yn ymestyn y tu hwnt i 22 neu 23 Mai, yw y bydd rhwymedigaeth gyfreithiol arnom i gymryd rhan yn etholiadau Senedd Ewrop a fydd yn digwydd ym mhob un o aelod-wladwriaethau eraill yr UE ledled Ewrop?

Wel, nid wyf yn ateb cwestiynau yn rhinwedd fy swydd fel Cwnsler Cyffredinol, ond rwyf am ddatgan y fraint rwy'n tueddu i beidio â'i defnyddio fel arfer a hoffwn ei atgoffa nad wyf yn datgelu cyngor a roddaf i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â hyn.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ateb nad yw'n cynnig unrhyw oleuni, wrth gwrs. Ond os caf ddychwelyd at y cwestiwn a ofynnodd Lynne Neagle yn gynharach am effaith 'dim bargen' ar y diwydiant modurol yn ei hetholaeth hi, fel yr honnodd hi beth bynnag, a yw'r Cwnsler Cyffredinol wedi gweld heddiw, yn wir, fod Toyota wedi cyhoeddi eu bod yn mynd i ddechrau cynhyrchu cenhedlaeth newydd o geir hybrid yn eu ffatri yn Swydd Derby y flwyddyn nesaf, er gwaethaf y dirywiad yn y diwydiant ceir yn fyd-eang, ac y bydd y ceir hyn a gaiff eu hadeiladu ar gyfer Suzuki hefyd yn defnyddio injans a gynhyrchir yn ffatri Toyota yng Nglannau Dyfrdwy yng Nghymru—y cyfan er gwaethaf Brexit, wrth gwrs? Yn y cyfamser, mae Ford hefyd wedi cyhoeddi ei fod yn torri 5,000 o swyddi yn yr Almaen, sydd, wrth gwrs, â dim i'w wneud â Brexit, ac felly, beth sy'n digwydd yn y byd, yn sicr yn y byd modurol, yw bod y platiau tectonig yn newid a bod Ewrop, yn ei chyfanrwydd, yn mynd i ddioddef yn sgil ei dibyniaeth ar or-reoleiddio ac agweddau amddiffynnol mewnblyg, a phe baem ni ar y tu allan i'r gyfundrefn tollau a'r tariff allanol cyffredin, byddai gennym gyfle i fanteisio ar yr 85 y cant o'r economi fyd-eang nad yw'n rhan o'r Undeb Ewropeaidd ac sy'n ehangu, yn wahanol i'r Undeb Ewropeaidd, sy'n crebachu'n economaidd.

Wel, rydym yn byw mewn economi fyd-eang, sy'n newid yn drawiadol iawn. Dyna'r union bwynt. Dyna pam y credwn bod y farn sydd gan yr Aelod ynghylch gadael yr Undeb Ewropeaidd heb unrhyw gytundeb yn arbennig o drychinebus. Ar adeg pan fo pawb ohonom yn rheoli newid byd-eang, byddai ceisio'r math o newid trawmatig y mae ef yn ei argymell yn gwbl anghyfrifol. Lle bu—[Torri ar draws.] Lle bu enghreifftiau o fuddsoddi, fel y noda, maent yn deillio o waith dygn gan Lywodraeth Cymru, gan Ysgrifennydd yr economi, dros gyfnod hir o amser i sicrhau bod cwmnïau'n deall lefel yr ymrwymiad y mae Llywodraeth Cymru yn barod i'w wneud i gyflogwyr sylweddol yng Nghymru. A'r gwaith paratoi hwnnw yw'r union waith y mae angen iddo ddigwydd a pharhau i ddigwydd ar draws y DU er mwyn inni sicrhau bod effeithiau aflonyddgar Brexit yn cael eu lleihau, a lle gallwn annog busnesau i fuddsoddi, ein bod yn gallu gwneud hynny.

Mae blaenoriaethau Llywodraeth Cymru yn parhau'n ddigyfnewid. Rhaid i Lywodraeth y DU gael gwared ar 'dim bargen' ymyl dibyn a cheisio perthynas agos â'r UE a nodwyd gennym yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' gyda chyfranogiad mewn undeb tollau a'r farchnad sengl ynghyd ag aliniad deinamig â safonau cymdeithasol ac amgylcheddol yr Undeb Ewropeaidd, ynghyd â'i safonau ar gyfer y farchnad lafur.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw, ond rwyf am droi at flaenoriaeth arall. Ar Question Time ar y BBC yr wythnos diwethaf a nos Sul ar raglen Wales Live y BBC ac mewn sgyrsiau ar y strydoedd ac yn y caffis a'r tafarndai a chlybiau ledled Cymru ac â theuluoedd a chymdogion ac ar y cyfryngau gwrth-gymdeithasol, yn aml ceir agwedd fwy llym, mwy creulon a gwirioneddol afiach weithiau i'r ddadl ynghylch Brexit. Nawr, fel y gwelwn yma heddiw yn y Siambr, gwyddom fod angerdd yn perthyn i ddadl o'r fath pan fo cymaint yn y fantol, ond gallwch deimlo a chyffwrdd â'r dicter y mae pobl ar bob ochr i'r ddadl yn ei deimlo bellach—y rhai sy'n awyddus iawn i weld Brexit, y rhai sy'n awyddus iawn i osgoi ymyl dibyn, y rhai sy'n awyddus iawn i weld ail refferendwm. Mae'n deg dweud bod rhai i'w gweld yn hapus i gefnogi'r posibilrwydd o anghydfod sifil, sy'n gwbl anghyfrifol yn fy marn i ac yn drosedd yn ôl pob tebyg. Byddwch yn ofalus ynglŷn â'r hyn a ddymunwch.

Yn y wlad hon ac yn y DU, rydym yn datrys y materion hyn drwy ddulliau democrataidd, oherwydd, er mor ddiffygiol yw ein holl ddemocratiaethau, maent yn well o lawer na dewisiadau eraill fel anarchiaeth neu unbennaeth. Felly, fy nghwestiwn i'r Cwnsler Cyffredinol, a thrwyddo ef, i'r Llywodraeth gyfan, yw hwn: beth bynnag fo canlyniad yr wythnosau a'r misoedd nesaf, beth allwn ni a beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i atgyweirio'r rhaniadau cyrydol sydd wedi agor bellach yn ein cymunedau, i iachau'r berthynas a ddifrodwyd rhwng yr etholedig a'r  etholwyr ac i ailadeiladu gweledigaeth a rennir ar gyfer y dyfodol yng Nghymru y gall pawb ohonom ei chefnogi? Yn awr yn fwy nag erioed, mae angen y weledigaeth, yr uchelgais a'r arweinyddiaeth a all uno holl bobl Cymru.

Wel, credaf fod hwnnw'n gwestiwn hynod bwysig, os caf ddweud. Credaf fod y dadleuon ynghylch Brexit yn aml yn cymryd un o ddau lwybr gwahanol, onid ydynt? Un yw gwleidyddiaeth uchel yr hyn sy'n digwydd yn y Senedd, beth sy'n digwydd yn yr Undeb Ewropeaidd; a'r llall yw'r cwestiwn o baratoi ar gyfer canlyniadau gwahanol ac agweddau ymarferol ym mywydau bob dydd pobl ynglŷn â'r hyn sydd angen iddynt ei wneud, os ydynt yn rhedeg busnesau ac ati, i edrych ar hynny. A'r darn sy'n aml ar goll yw'r darn yn y canol sy'n disgrifio'r math o wlad rydym am fod ar ei ddiwedd, ac rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnom oll mewn swyddi arweiniol ag iddynt amlygrwydd cenedlaethol i gyfrannu at y darlun o ran sut yr hoffem i Gymru fod ar ôl Brexit.

Mae rhywfaint o hynny'n ymwneud â'r agwedd ymarferol. Felly, mae'r Llywodraeth yn rhoi cyllid tuag at gefnogi cydgysylltwyr cydlyniant cymunedol ledled Cymru, sy'n darparu ymyriadau ymarferol i leddfu pryderon, yn aml iawn, ar y pwynt hwn. Rydym wedi rhyddhau arian ar gyfer rheoli mentrau rhagweld troseddau casineb ac ati—felly, y pethau ymarferol. Ond hefyd ceir her arweiniad cenedlaethol i bob un ohonom, onid oes, i wneud yn siŵr ein bod yn ceisio cynnal y ddadl mewn ffordd sy'n dangos parch ac yn cydnabod y gall angerdd a theyrngarwch fod yn ddwfn, ond hefyd ein bod bob amser yn canolbwyntio ar wneud yn siŵr fod pawb sy'n byw yng Nghymru neu sydd am ddod i Gymru yn cydnabod ein bod, nid yn unig yn gymdeithas gynhwysol ond ein bod yn dathlu'r gwerth hwnnw fel elfen sylfaenol o'r hyn ydym fel cenedl.

Ni allwn gytuno mwy â'r teimladau a fynegwyd gan yr Aelod dros Ogwr. Nid oes yr un ohonom eisiau gweld sefyllfa o aflonyddwch sifil yn digwydd. Mewn ymateb i'r cwestiynau gan lefarydd y Ceidwadwyr, y credwn eu bod yn ddilys iawn, er tegwch, gallwn ddadlau ynghylch beth sy'n digwydd ar ben arall yr M4, ond cwestiynau'r Cynulliad yw'r rhain, a'r bore yma mae dau safbwynt wedi datblygu o fewn Llywodraeth Cymru, a chi yw Gweinidog Brexit, ac mae'n bwysig ein bod yn deall pa un yw'r safbwynt yr ydych chi fel Gweinidog Brexit yn ei gefnogi. A ydych yn cefnogi safbwynt Prif Weinidog Cymru, fel y'i nodwyd ddoe, y byddai ail bleidlais yn creu rhwyg, neu a ydych yn cefnogi'r Ysgrifennydd iechyd, sy'n dweud mai ail bleidlais yw'r hyn sydd ei angen, a geilw'r Aelod dros Flaenau Gwent hynny'n 'arweinyddiaeth egwyddorol'? Oherwydd os ydych yn darllen y datganiad i'r wasg a gyhoeddwyd gan yr Ysgrifennydd iechyd heddiw, mae'n procio'r Prif Weinidog i'w ddiswyddo o'r Llywodraeth oherwydd mae'n dweud nad yw'n siŵr a fydd yn y Llywodraeth ai peidio os yw'n cyflawni ei weithred ddydd Sadwrn. Felly, a allwch egluro heddiw pwy sy'n iawn—Prif Weinidog Cymru neu'r Ysgrifennydd iechyd? Mae'n gwestiwn eithaf syml.

Ac rwyf wedi'i ateb sawl gwaith, â phob parch.

Nac ydych.

Amlinellodd y Prif Weinidog bolisi Llywodraeth Cymru ddoe ac fe wnaf ei ailadrodd eto os nad yw'r Aelod yn glir beth ydyw. Mae'r Ysgrifennydd iechyd wedi dweud ei fod yn cefnogi refferendwm arall. Mae hynny'n rhan o safbwynt polisi Llywodraeth Cymru: os na allwn gael y cytundeb y buom yn dadlau drosto, refferendwm yw'r ffordd o ddatrys yr anghytundeb hwnnw.

Felly, rydych yn dweud bod Prif Weinidog Cymru yn anghywir.

Mae'r Gweinidog Addysg yn llwyr gefnogol i ailgyfeirio cyfredol fframwaith credydau a chymwysterau Cymru i'r fframwaith cymwysterau Ewropeaidd ochr yn ochr â'r Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon, er mwyn sicrhau cymharedd a chludadwyedd parhaus cymwysterau, ac er mwyn hwyluso symudedd dysgwyr a cheiswyr gwaith i ac o Gymru.

Rwy'n cytuno'n gyfan gwbl. Mewn gwirionedd, roedd y rhan fwyaf o'r hyn yr oeddwn am ei ddweud ar hynny—fod angen inni wneud yn siŵr fod gan bobl gymwysterau cyfwerth, y gall pobl symud o wlad i wlad er mwyn cyflawni gwaith medrus a bod y cymwysterau'n cael eu trin yn gyfartal. Mae hynny'n hynod o bwysig. Sut y mae Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda'r Gweinidog Addysg neu'r Llywodraeth yn San Steffan, yn mynd i sicrhau bod hynny'n digwydd? Hynny yw, ni allwn fod yn sicr ein bod yn mynd i gadw'r holl enwau bwyd daearyddol sy'n cael eu diogelu ar ôl inni ddod allan o'r Undeb Ewropeaidd. Rydym yn gobeithio y bydd yn digwydd; ni allwn warantu y byddwn yn eu cadw. Ni allwn warantu y byddwn yn eu cadw os gwnawn gytundebau ag Unol Daleithiau America. Ond y pwynt rwy'n ceisio ei wneud yw: sut y gallwn warantu bod ein cymwysterau—câi cymwysterau City & Guilds eu hystyried ymhlith y gorau yn y byd gan lawer iawn o bobl—yn dal i gael eu hystyried yn Ewrop fel rhai cyfwerth â chymwysterau Ewropeaidd?

Wel, ar hyn o bryd, mae Cymwysterau Cymru yn gweithio ar adroddiad mewn perthynas â hyn. Fe'i cyflwynir i'r Gweinidog Addysg, y gwn y bydd yn gwneud cyhoeddiadau ar y pwynt hwnnw. Credaf fod bwriad ar hyn o bryd i gyhoeddi'r adroddiad terfynol dros yr haf. Ond o ran y trefniadau yn y dyfodol, yn amlwg mae hyn yn rhan o'r trafodaethau sy'n mynd rhagddynt rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Yn amlwg, fel gyda llawer o'r pethau hyn, mae'n dibynnu a oes cytundeb ai peidio. Yn amlwg, yng nghyd-destun cytundeb, mae yna fframwaith y gellir ei barhau yn y tymor byr fan lleiaf. Mewn senario 'dim bargen', mae'n fater o sicrhau cydymffurfiaeth â gofynion yr aelod-wladwriaeth unigol mewn perthynas â chydnabyddiaeth i gymwysterau, ac rwy'n siŵr y byddai pawb ohonom yn cytuno y byddai honno'n sefyllfa y byddem eisiau gallu ei hosgoi am y rhesymau sy'n sail i gwestiwn yr Aelod.

Hoffwn ddod at hyn o'r ochr arall, os caf, oherwydd, ar hyn o bryd wrth gwrs, gall athro neu athrawes wedi cymhwyso sy'n dod o'r Undeb Ewropeaidd weithio yma heb fod angen unrhyw hyfforddiant pellach, ond yn y bôn, mae angen i athrawon sydd wedi cymhwyso o rannau eraill o'r byd ailhyfforddi. Pan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, mae yna gwestiwn gwirioneddol yn codi wedyn ynglŷn ag a fydd yn anghyfreithlon i wahaniaethu yn erbyn athrawon wedi cymhwyso o wledydd eraill. Rwy'n meddwl tybed beth fyddai eich barn ar hyn ac a fyddwch yn siarad gyda'r Gweinidog Addysg, efallai, am yr angen i adolygu'r sefyllfa honno, yn enwedig o ystyried y cwricwlwm newydd, lle gallai cymwysterau'r athrawon eraill hynny o dramor fod yn fwy perthnasol nag y maent ar hyn o bryd?

Mae'n amlwg yn waith arwyddocaol mewn perthynas â chyfansoddiad cymwysterau gweithlu'r sector cyhoeddus ledled Cymru yn gyffredinol, gan gynnwys y sector addysg, a dyna oedd sail llawer o'r sylwadau a gyflwynwyd gennym yng nghyd-destun Brexit yn enwedig i Lywodraeth y DU a thu hwnt. Ond mae hwn yn faes lle mae gwaith yn bendant ar y gweill ar hyn o bryd. Gwn fod y Gweinidog Addysg yn gweithio ar y cwestiynau hyn ar hyn o bryd.

Mae’r cyfnod cyflawni ar gyfer prosiectau sy’n cael eu hariannu drwy raglenni presennol cronfeydd strwythurol yr Undeb Ewropeaidd yn dod i ben, fel y gwyddoch chi, yn 2023, felly rydyn ni tua hanner ffordd i gyflawni’r rhaglenni. Felly, mae’r rhan fwyaf o’r prosiectau yn dal i fynd yn eu blaen ar hyn o bryd.

Mae yna gryn bryder am ddyfodol prosiect arloesol Ffarm Moelyci yn fy etholaeth i. Mae ymddiriedolaeth Cwm Harry dros ddwy flynedd i mewn i brosiect tair blynedd sy’n cael ei arwain gan brifysgol yn yr Almaen fel rhan o raglen INTERREG, sy’n cynnwys 11 partner mewn pump o wledydd yn Ewrop. Mae’r prosiect wedi archebu peiriant prosesu biomas mawr ac ar fin gwario degau o filoedd o bunnau yn yr economi leol. Fel yr oeddech chi’n ei ddweud, mi oedd yna addewid y byddai prosiectau sydd wedi cael eu cymeradwyo yn cael arian petai Brexit yn digwydd. Ond mae Cwm Harry yn dweud wrthyf fi fod yr holl brosiect ym Moelyci o dan gwmwl oherwydd maen nhw wedi cael ar ddeall nad ydy’r sicrwydd yna ddim yno bellach. A fedrwch chi roi eglurder am y sefyllfa? Oes yna brosiectau eraill dan fygythiad, a beth fedrwch chi fel Llywodraeth ei wneud i helpu?

Diolch am y cwestiwn pellach hwnnw. Rwyf yn gwybod bod yr Aelod wedi ysgrifennu’n benodol ataf i ynglŷn â’r cwestiwn penodol hwnnw. Mae'r swyddogion ar hyn o bryd yn edrych mewn i fanylion y sefyllfa honno, a byddaf i’n ysgrifennu nôl atoch chi maes o law am hynny’n benodol.

Ond yn fwy cyffredinol, yng nghyd-destun gadael heb gytundeb, mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi cynnig garantî o ariannu unrhyw brosiect sydd wedi cael ei gadarnhau cyn diwedd y flwyddyn nesaf, ac felly bydd cyfle i wario y tu hwnt i hynny tuag at 2023. Felly, mewn egwyddor, petasem ni’n gadael heb gytundeb neu gyda chytundeb, dylai fod dim newid o fewn y trefniadau presennol i’r rheini sydd yn barod yn derbyn arian o fewn cyfnodau y rhaglenni sydd wedi cael eu derbyn yn barod.

Mae trafodaethau ar hyn o bryd yn digwydd rhwng y Llywodraeth yma, rhwng y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, a Llywodraeth y Deyrnas Unedig ynglŷn â’r manylion sut mae’r garantî hynny’n gweithio yn ymarferol. Un o’r pethau rŷn ni’n sicr eisiau sicrhau yw bod yr un hyblygrwydd yn perthyn i’r ymroddiad dros gyfnod o flynyddoedd ag sy’n berthnasol ar hyn o bryd. Ond o ran yr hyn mae’r Aelod yn gofyn amdano’n benodol, rwyf yn hapus i ateb y llythyr sydd eisoes wedi’i anfon ataf.

Gweinidog, dwi’n siŵr y byddwch yn ymwybodol bod prosiectau yn sir Benfro sydd wedi derbyn arian Ewropeaidd yn brosiectau amrywiol sydd yn amrywio’n enfawr, o fynd i’r afael â diweithdra ymhlith pobl ifanc a chefnogi arloesedd arbenigol ymhlith busnesau bach, i brosiectau seilwaith ac ehangu’r diwydiant twristiaeth. Mae'n bwysig bod unrhyw raglenni ariannu olynol yn galluogi cymunedau i gymryd rhan lawn mewn penderfyniadau gwario. Ond a all y Gweinidog gadarnhau y bydd unrhyw gynlluniau newydd yn sicrhau bod arian yn cael ei dargedu at feysydd penodol, neu a oes gan Lywodraeth Cymru strategaeth benodol mewn golwg i ailffocysu ar agweddau eraill o bolisi cyhoeddus?

Wel, diolch i’r Aelod am y cwestiwn hynny a'r gydnabyddiaeth bod cymunedau ar draws Cymru wedi manteisio ar ariannu o’r Undeb Ewropeaidd dros ein cyfnod fel Aelodau. Mae’r cyfraniad i’n heconomi a’n cymdeithas ni, a sectorau ar draws Cymru, o’r arian hyn wedi bod yn bwysig iawn. O ran yr hyn a ddigwyddith yn y dyfodol, mae cwestiwn ar hyn o bryd o beth yw ymroddiad a phenderfyniadau’r Llywodraeth yn San Steffan ar hyn. Rŷn ni, wrth gwrs, fel bydd yr Aelod yn gwybod, yn gwasgu am ymroddiad penodol y bydd y penderfyniadau ar y math o gynlluniau yma’n dal i gael eu cymryd yma yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru ac na fydd llai o arian ar gael ar gyfer hynny. Er gwaethaf pwyso am hynny ers amser ar bob cyfle rŷn ni’n ei gael, dyw’r ddau addewid hynny ddim wedi cael eu rhoi yn ddiflewyn ar dafod. Felly, mae’r cwestiwn yna’n dal yn un rŷn ni’n gwthio amdano fe.

Ond, wrth gwrs, mae’r cwestiwn o gefnogaeth ranbarthol ychydig yn ehangach na hynny—y shared prosperity fund mae’r Llywodraeth San Steffan yn ei alw fe. Mae amryw o ffynonellau eraill, felly mae’r cwestiwn o beth ddaw yn olynol ar hyn o bryd o dan ystyriaeth. Mae’r Llywodraeth wedi sefydlu pwyllgor llywio, dan gadeiryddiaeth Huw Irranca-Davies, sy’n edrych ar delivery mechanisms ar gyfer y dyfodol—yr union fath o gwestiwn mae'r Aelod yn ei ofyn: sut y gallwn ni ddelifro pethau ar lawr gwlad mewn ffyrdd gwahanol yn y dyfodol? Efallai ei fod e hefyd yn gwybod bod y Llywodraeth wedi comisiynu prosiect o'r OECD sy'n edrych ar sut mae hyn yn digwydd mewn gwledydd eraill a chael arfer orau rhyngwladol er mwyn inni gael tystiolaeth, o dan y strwythur, ar gyfer cynlluniau yn y dyfodol. Bydd rhan o'r gwaith hwn yn adrodd eleni a rhan, rwy'n credu, y flwyddyn nesaf.

Fe gafodd y Prif Weinidog, Gweinidogion eraill a finnau gyfarfod gydag arweinwyr llywodraeth leol ym mis Ionawr i weld sut oedd awdurdodau lleol yn paratoi ar gyfer ymadael â’r Undeb Ewropeaidd ym mhob sefyllfa bosib. Mae cyfarfodydd eraill wedi bod rhwng Gweinidogion ac arweinwyr yr wythnos hon. Rhaid i awdurdodau lleol, ar ben hyn, hefyd asesu eu paratoadau eu hunain. Mae Swyddfa Archwilio Cymru, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, wedi asesu’r sector cyhoeddus yn gyffredinol. 

Yn ddiweddar ysgrifennais at nifer o awdurdodau lleol yn gofyn iddynt am fanylion eu cynlluniau Brexit, ac yn arbennig, pa asesiad yr oeddent wedi'i wneud o effaith Brexit 'dim bargen' ar eu gwariant, eu darpariaeth o wasanaethau a materion perthnasol eraill. Mewn ymateb, dywedodd un cyngor wrthyf, a dyfynnaf yn uniongyrchol, mai'r ateb byr yw,

dim, neu ddim o unrhyw sylwedd o leiaf.

Mae cynghorau eraill ar gam mwy datblygedig, gyda chabinetau eisoes wedi derbyn ac wedi trafod adroddiadau Brexit, fel y dywedwch. Felly a ydych yn pryderu bod rhai awdurdodau lleol i'w gweld ar ei hôl hi? Pa fecanweithiau monitro sydd gennych ar waith? Ar yr adeg hwyr hon, pa gynlluniau sydd gennych i sicrhau bod yr holl awdurdodau lleol mor barod ag y gallant fod?

Wel, dyna gwestiwn da iawn. Wrth gwrs, roedd Swyddfa Archwilio Cymru yn nodi bod y gwaith yr oeddent wedi'i wneud ddiwedd y llynedd yn dangos rhywfaint o amrywioldeb rhwng awdurdodau lleol. Rhaid imi ddweud, nid wyf yn siŵr mai dyna yw'r darlun yn awr, felly rwy'n bryderus i glywed yr ymateb hwnnw y cyfeiriodd yr Aelod ato.

Mae yna nifer o heriau yma. Drwy gronfa bontio'r UE, rydym wedi darparu arian i gronfeydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru—symiau cymharol fach, a bod yn onest—ar gyfer darparu rhyw fath o rannu arferion gorau ac i ddatblygu pecyn cymorth fel bod awdurdodau unigol yn gallu asesu drostynt eu hunain pa mor barod ydynt, ac mae honno'n wybodaeth gyhoeddus o ran y dangosfyrddau a roesant at ei gilydd.

Mewn perthynas ag adnoddau awdurdodau unigol, cyhoeddodd y Gweinidog llywodraeth leol ragor o arian yr wythnos diwethaf i bob awdurdod lleol yng Nghymru er mwyn cynyddu eu capasiti o ran parodrwydd ar gyfer paratoadau Brexit yn gyffredinol. Yn y pen draw mae'n gwestiwn i awdurdodau lleol fodloni eu hunain yn ei gylch wrth gwrs, ond o gadw mewn cof yr hyn a nododd Swyddfa Archwilio Cymru yn yr adroddiad hwnnw, un o'r camau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd mewn ymateb i hynny yw cefnogi gweithgareddau rhwng Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a'r academi i adeiladu capasiti ar gyfer craffu ar y penderfyniadau gwleidyddol a wneir mewn awdurdodau lleol ledled Cymru. Roedd ei gwestiwn yn ymwneud â gweithrediadau, ond roedd hefyd yn ymwneud ag arweiniad gwleidyddol a chraffu gwleidyddol. Mae sioeau teithiol wedi'u cynnal, neu ar fin cael eu cynnal ar gyfer awdurdodau yn Abertawe ac mewn dau leoliad arall—fe atgoffaf fy hun o'r ddau leoliad arall—ac maent ar y gweill ar hyn o bryd. Felly, rydym yn gobeithio'n fawr y bydd hynny'n cynyddu capasiti'r rhai sy'n craffu ar benderfyniadau gwleidyddol mewn llywodraeth leol ynghylch y penderfyniadau hyn.

Efallai mai'r enghraifft de facto orau o baratoadau llywodraeth Leol ar gyfer Brexit yng Nghymru yw bargen twf gogledd Cymru a chais twf gogledd Cymru, yn seiliedig ar gyllid uniongyrchol ac anuniongyrchol gan y ddwy Lywodraeth, ond hefyd datganoli mewnol i fod yn gyfwerth â'r hyn a ddatganolwyd gan Lywodraeth y DU i Bwerdy Gogledd Lloegr. Deallwyd y byddai penawdau telerau'n cael eu cytuno rhwng y Llywodraethau a'r bwrdd twf erbyn diwedd mis Chwefror, ond ni chlywyd dim yn gyhoeddus ers hynny. A allwch roi'r newyddion diweddaraf, felly, ar y sefyllfa bresennol yn hynny o beth?

Mae arnaf ofn na allaf wneud hynny, ond fe ysgrifennaf at yr Aelod ynglŷn â hynny.

Rwyf wedi trafod pwysigrwydd cynnal masnach ddilyffethair rhwng Cymru ac Iwerddon gyda Gweinidogion o Weriniaeth Iwerddon, gan gynnwys yn y cyfarfod diwethaf o'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig, a gobeithiaf yn fawr iawn y caf gyfarfod â fy swyddog cyfatebol yn Llywodraeth Iwerddon i adeiladu ar y berthynas agos sy'n bodoli'n barod rhwng Cymru ac Iwerddon.

Darllenais fod yna besimistiaeth enfawr ar y ddwy ochr i ffin Iwerddon, ac rwy'n bryderus ynglŷn ag edrych gyda chi beth allai'r effaith bosibl fod ar ein masnach ag Iwerddon oherwydd gwyddom ein bod yn allforio gwerth dros £1 biliwn o nwyddau i Iwerddon, a daw'r rhan fwyaf o allforion Iwerddon drwy Abergwaun, Penfro a Chaergybi i rannau eraill o Ewrop. Felly, mae honno'n un agwedd enfawr ar y sefyllfa, ei bod yn anodd iawn deall sut y bydd y cyfan yn gweithio, o gofio bod 'dim bargen' yn bosibilrwydd, neu gytundeb ateb cyflym, cytundeb swyddi a'r economi, neu os yw'r cyhoedd yn penderfynu peidio â gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'n ymddangos i mi ei bod yn hynod bwysig ein bod yn parhau i gynnal perthynas fasnach dda a chysylltiadau eraill da gyda'n cymydog agosaf. Roeddwn yn meddwl tybed pa mor anodd yw hynny, o gofio ei bod yn ymddangos nad oes gan Lundain fawr o syniad lle mae Cymru nac Iwerddon.

Wel, mae'r cwestiwn yn ymwneud ag ansicrwydd mewn perthynas â'r hyn a fydd yn digwydd nesaf, a dyna, yn amlwg,yw'r cyd-destun cyffredinol ar gyfer yr holl drafodaethau a'r holl fyfyrio. Roeddwn yng Nghaergybi ychydig wythnosau yn ôl, yn siarad â'r awdurdodau porthladd yno. Yn amlwg, un o'r newidynnau mwyaf yn yr hyn a fydd yn digwydd iddynt ar ôl i ni adael yr Undeb Ewropeaidd yw'r ymateb yn Nulyn, yn y porthladd yno, o ran seilwaith ac archwiliadau'r ffin ac ati. Mae hwnnw'n fater o bwys, fel y mae'r cwestiwn yn amlwg yn ei gydnabod.

Wrth gwrs, mae yna ddimensiynau eraill i hyn. Fel y soniais yn fy ymateb i gwestiwn cynharach, gwelsom gyhoeddi cynigion Llywodraeth y DU ar gyfer tariffau pe baem yn cael Brexit 'dim bargen' ac mae iddynt ddimensiwn sy'n effeithio ar fasnach ag Iwerddon, yn benodol mewn perthynas â mewnforion cig eidion, ac mae'r polisi hwnnw, wrth gwrs, hefyd yn cynnwys ymrwymiad i sicrhau na fydd unrhyw archwiliadau tollau ar y ffin â'r Weriniaeth, sy'n awgrymu i mi nad yw'n drefniant hirdymor cynaliadwy mewn cyd-destun lle nad oes perthynas dollau ehangach fel arall, ac wrth gwrs, gall fod yn her bosibl i ni yma yng Nghymru. Os yw'n haws cludo nwyddau o'r Weriniaeth i Ogledd Iwerddon heb dariffau ac oddi yno i Brydain, gall hynny fod yn her i'r llwybr masnach uniongyrchol o Iwerddon i Gymru. Felly, credaf fod angen i'r dimensiynau hyn fod—. Ceir llawer o ganlyniadau anfwriadol i rai o'r penderfyniadau polisi hyn, felly rydym yn effro iawn i rai o'r heriau posibl a allai ein hwynebu yn y cyd-destun hwnnw.

O ystyried adroddiadau bod Grŵp Protest a Gweithredu Uniongyrchol Brexit, a arweinir gan ffigurau a gymerodd ran ym mhrotestiadau tanwydd 2000, yn bygwth amharu ar fasnach Iwerddon drwy yrru'n araf ar yr A55 ddydd Gwener a gwarchae yng Nghaergybi a Doc Penfro ddydd Sadwrn, beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau cyn lleied o aflonyddu â phosibl?

Gwn fod y Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn ymwneud â'r mater hwn eisoes mewn perthynas â'r pryderon a godwyd gan yr Aelod.

Cynhaliwyd trafodaethau rheolaidd ar bob agwedd ar gynllunio ar gyfer Brexit 'dim bargen', sy'n cynnwys Gweinidogion, swyddogion Llywodraeth Cymru, ac arweinwyr sefydliadau iechyd a gofal cymdeithasol. Cafwyd ymgysylltu rheolaidd hefyd â phartneriaid allweddol a Llywodraethau ar draws y DU.

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb. Mae gennyf bryderon penodol ynglŷn â'r gweithlu gofal a chanran y staff a gyflogir mewn cartrefi gofal ar hyn o bryd sy'n ddinasyddion yr Undeb Ewropeaidd. Nawr, wrth gwrs, byddant yn cael caniatâd i aros, ond mae yna gwestiynau gwirioneddol o ran y croeso y byddant yn ei deimlo a ph'un a fyddant yn dewis parhau i wneud hynny, yn enwedig ar ôl Brexit 'dim bargen' a'r amgylchedd gelyniaethus posibl y cyfeiriodd Huw Irranca-Davies ato yn gynharach.

Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r Gweinidog iechyd ynglŷn â sut y gallwn roi sicrwydd i'r rhan hon o'r gweithlu y bydd croeso mawr iddynt yma yng Nghymru o hyd, ond hefyd ynglŷn â'r posibilrwydd o recriwtio o'r tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd os oes rhaid, mewn ffordd fwy cydgysylltiedig a chydlynol nag a wnaethom yn y gorffennol? Yn y gorffennol, cawsom wahanol fyrddau iechyd yn mynd, er enghraifft, i Ynysoedd y Philipinos i recriwtio nyrsys a chystadlu yn erbyn ei gilydd, ac nid yw hynny i'w weld yn gwneud llawer o synnwyr. Felly, a yw'n gallu rhoi rhywfaint o sicrwydd i ni heddiw fod yna feddwl hirdymor ar waith ynglŷn â sut y diogelwn y gweithlu gofal, yn enwedig, o ran sicrhau, fel y dywedais, fod y bobl sydd gyda ni ar hyn o bryd yn teimlo eu bod yn cael croeso, ond hefyd o ran meddwl sut y gallai fod angen i ni gael gweithwyr yn eu lle os bydd Brexit caled yn digwydd?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Yn amlwg mae'n bwynt pwysig iawn.

O ran y gweithlu gofal cymdeithasol yn gyffredinol, mae cyfansoddiad y gweithlu hwnnw, yn amlwg, wedi bod yn un o'r problemau y mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi canolbwyntio arnynt. Rydym wedi cyflawni gwaith ymchwil i ganfod beth yw'r lefelau cyflogaeth tebygol o fewn y sector o'r Undeb Ewropeaidd, ac yn amlwg, maent yn weddol sylweddol. Mae'n un o'r sectorau lle rydym, yn fy nhrafodaethau uniongyrchol gyda chadeirydd y Pwyllgor Cynghori ar Ymfudo, ac yn y sylwadau ffurfiol y bydd y Llywodraeth yn eu gwneud i Lywodraeth y DU, wedi nodi problem y gweithlu gofal cymdeithasol fel un sy'n galw am ddull penodol o weithredu o ran amddiffyniad drwy'r polisi mewnfudo. Nid yw'r cynigion presennol yn y Papur Gwyn y mae'r Llywodraeth wedi'i gyflwyno yn gwneud dim i gefnogi'r gweithlu gofal cymdeithasol, ac mae hynny'n bwysig o safbwynt y gweithlu, ond mae hefyd yn bwysig o safbwynt cynaliadwyedd y gweithlu ac felly, darpariaeth gwasanaethau i bobl sy'n aml yn agored iawn i niwed.

Hefyd, mae trafodaethau'n mynd rhagddynt mewn perthynas â'r ffordd orau o sicrhau bod gweithwyr gofal cymdeithasol yn gallu deall y mecanwaith ar gyfer ennill statws preswylydd sefydlog o dan gynnig Llywodraeth y DU. Ac rydym hefyd wedi sicrhau bod arian ar gael i Gymdeithas y Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol i edrych ar y cynlluniau ar gyfer cydnerthedd yn y gweithlu yn fwy cyffredinol yn y tymor hwy.

O ran sicrhau bod y gweithlu gofal cymdeithasol o'r UE yn teimlo bod croeso iddynt, yn sicr, mae hwnnw'n ddimensiwn hanfodol bwysig i hyn i gyd, ac rwy'n gobeithio y bydd pob un ohonom yn manteisio ar y cyfle hwn i'w gwneud yn gwbl glir i weithwyr, ym mhob rhan o'n gwasanaethau cyhoeddus, sy'n byw yma ac sy'n dod o'r Undeb Ewropeaidd, ein bod yn eu croesawu, ac y byddwn yn parhau i'w croesawu fel rhan bwysig o wasanaethau cyhoeddus Cymru a'r gymdeithas Gymreig.

Ac yn olaf, cwestiwn 9, David Rees.

Er nad yw'n bosibl lliniaru effeithiau gadael heb gytundeb yn llwyr, rydym yn gwneud popeth a allwn i baratoi ar gyfer y posibilrwydd hwn. Mae staff ar draws y sefydliad wedi cael cyfarwyddiadau i flaenoriaethu'r gwaith hwn, ac rydym wedi llenwi 127 o swyddi ychwanegol sy'n gysylltiedig â Brexit, gyda 53 pellach i ddilyn.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol.

Nawr, tra ein bod ni yma, naw niwrnod sydd ar ôl cyn y dyddiad cyfreithiol rydym i fod i adael yr UE, ac eto nid ydym yn gwybod a fyddwn yn gadael yr UE gyda chytundeb, heb gytundeb, neu estyniad efallai. Ac rwy'n siŵr fod y llanastr rydym yn ei weld yn deillio o Lywodraeth anhrefnus yn San Steffan. Ond mae'n rhaid i chi, fel Llywodraeth Cymru, reoli'r llanastr hwnnw yma yng Nghymru. Nawr, rydych newydd ddweud bod gennych 124 o weithwyr ychwanegol, gydag oddeutu 50 arall y tu hwnt i hynny; a yw hynny'n mynd i fod yn ddigon ar gyfer dydd Gwener nesaf os byddwn yn gadael heb gytundeb? Beth fydd goblygiadau hynny i waith arall Llywodraeth Cymru? A allwn sicrhau y gallwn ddarparu'r gwasanaethau y bydd pobl Cymru eu hangen ac yn parhau i fod eu heisiau yn dilyn Brexit heb gytundeb? Oherwydd, yn anffodus, o ystyried y sefyllfa ar hyn o bryd, y llanastr rydym yn ei weld, mae hwnnw'n bosibilrwydd cryf iawn.

Wel, mae'r Aelod yn fy ngwahodd i ddweud, 'Peidiwch â phoeni, bydd popeth yn iawn ar y diwrnod', ac nid wyf am ddweud hynny, oherwydd nid ydym mewn sefyllfa i gynnig y lefel honno o sicrwydd. 

Mewn perthynas â pharodrwydd yn gyffredinol, rydym wedi bod yn ofalus i fod yn benodol ynglŷn â'r hyn y credwn yw'r sefyllfaoedd mewn perthynas â lefelau gwahanol o barodrwydd, oherwydd credaf mai dyna'r ffordd fwyaf defnyddiol o roi dealltwriaeth i bobl Cymru o'r hyn rydym yn ei wneud, yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud, a beth yw ein disgwyliadau, er enghraifft, os ydych yn berchennog busnes. Felly, rydym wedi ceisio bod yn benodol iawn mewn perthynas â'r cyngor rydym yn ei roi.

Ar fater adnoddau'r Llywodraeth i fynd i'r afael â hyn, mae adnoddau'r Llywodraeth yn amlwg dan bwysau mewn perthynas â pharatoi ar gyfer Brexit. Mae hynny'n wir yng Nghymru; mae'n wir ym mhob rhan o'r DU, oherwydd mae hwn yn faich ychwanegol nad ydym, yn sicr yma yng Nghymru, yn ei groesawu. O fewn y cyd-destun o wneud hynny, rydym wedi bod yn recriwtio, fel y bydd yn gwybod yn rhinwedd ei swydd fel Cadeirydd y pwyllgor perthnasol, niferoedd sylweddol—yn amlwg, llawer llai nag mewn rhannau eraill o'r DU, am resymau amlwg. A yw hynny'n golygu cadw pobl rhag gwneud pethau pwysig eraill? Ydy. A fyddai'n well gennym beidio â gorfod gwneud hynny? Byddai. Ond yn y cyd-destun rydym ynddo, hyd nes y byddwn yn gwybod nad yw 'dim bargen' yn ganlyniad posibl—ac yn sicr nid ydym yn agos at hynny wrth i mi sefyll yma heddiw—bydd yn rhaid i ni barhau i ddefnyddio'r adnoddau sydd gennym i sicrhau ein bod yn gallu lliniaru eithafion gwaethaf 'dim bargen' lle gallwn geisio wneud hynny. Ond hoffwn bwysleisio i'r Aelod ein bod wedi bod yn glir nad yw'n bosibl lliniaru effaith 'dim bargen' yn gyfan gwbl yn y tymor byr na'r tymor hir.

Diolch yn fawr iawn, Gwnsler Cyffredinol. Diolch.

Eitem 3 ar yr agenda yw'r cwestiynau amserol. Bydd y cwestiwn amserol cyntaf heddiw yn cael ei ateb gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Joyce Watson.

Ie, diolch. Mae hwn yn amlwg yn newyddion siomedig iawn i'r cwmni, i'r gweithlu, eu cleientiaid a chadwyn gyflenwi ehangach adeiladu yng Nghymru. Rydym yn barod i wneud popeth a allwn i gefnogi'r gweithwyr drwy waith tasglu rwyf wedi galw am ei sefydlu ar unwaith.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog, ond rwy'n gofidio fwyaf am y gweithlu a'u teuluoedd, a'r rheini sydd ar eu colled drwy'r gadwyn gyflenwi gyfan. Mae'n rhaid ei fod yn gyfnod gofidus iawn iddynt. Hefyd, mae angen sicrhau bod unrhyw brentisiaid sydd wedi cael eu dal yn hyn i gyd yn cael eu cefnogi, ac mae Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu wedi nodi eu bod yn barod i helpu, ac maent wedi helpu mewn sefyllfaoedd eraill tebyg.

Pan fo cwmni mawr fel Dawnus yn mynd i ddwylo'r gweinyddwyr, mae'n rhoi busnesau lleol, llai o faint mewn perygl, a gallai gael effaith ddinistriol ar yr economïau lleol hynny. Gwyddom eu bod yn cyflogi 700 o bobl yn uniongyrchol, ac mae hwnnw'n nifer mawr ynddo'i hun, ond mae yna nifer bosibl sy'n llawer mwy o fewn yr ardal leol, fel rwyf newydd ei ddisgrifio. Nid niferoedd o bobl yn unig yw'r rhain, ond teuluoedd go iawn sy'n cael eu heffeithio gan y methiant hwn. Felly, rwy'n awyddus i wybod pa gymorth sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i'r holl gwmnïau a gweithwyr yr effeithiwyd arnynt gan y newyddion gofidus hwn.

Hefyd, ar yr ochr arall i hyn, yn fy etholaeth, Canolbarth a Gorllewin Cymru, roedd Dawnus dan gytundeb i adeiladu ysgol gynradd cyfrwng Saesneg ar gyfer 360 o ddisgyblion ac ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg ar gyfer 150 o ddisgyblion yn y Trallwng, yn ogystal â'r ysgol newydd yn lle Ysgol Bro Hyddgen ym Machynlleth. Roedd disgwyl i ysgol gynradd cyfrwng Saesneg y Trallwng gael ei chwblhau ym mis Medi eleni. Ond roeddent hefyd dan gytundeb yn fy ardal i ddarparu ffordd gyswllt Chimneys gwerth £1.1 miliwn a chynllun datblygu yn Abergwaun, ac mae'r gwaith hwnnw bellach wedi'i ohirio. Felly, Weinidog, a gaf fi ofyn pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda'r diwydiant i sicrhau y bydd y prosiectau hyn a grybwyllais yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, a'r rhai eraill a gontractiwyd i Dawnus, yn cael eu parhau'n llwyddiannus, fel y gallwn dawelu meddyliau'r bobl sy'n disgwyl i'r prosiectau hynny gael eu cyflawni, a'r rhai sy'n disgwyl cael eu cyflogi ganddynt?

A gaf fi ddiolch i Joyce Watson am ei chwestiynau ac ymuno â hi i gydymdeimlo'n ddwys â'r nifer fawr o bobl, y nifer fawr o deuluoedd yr effeithir arnynt gan y newyddion gofidus hwn, ac a fydd yn cael cymorth gan y tasglu? Mae gennym hanes profedig o gynnull tasgluoedd ar gyfer Virgin, Schaeffler, Tesco a busnesau eraill sydd wedi colli adnoddau dynol, ac rwy'n hyderus y byddwn yn gallu dod o hyd i lawer o gyfleoedd gwaith mewn mannau eraill yn y sector.

Cododd yr Aelod nifer o bwyntiau pwysig, gan gynnwys dyfodol prentisiaid a busnesau a gâi eu cyflogi gan brosiectau amrywiol drwy'r gadwyn gyflenwi. Nawr, gallaf gadarnhau ein bod wedi ymgysylltu â Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu ac y byddwn yn gweithio gyda hwy i nodi lleoliadau newydd ar gyfer cynifer o'r prentisiaid â phosibl, fel y gallant gwblhau eu fframweithiau a mynd ymlaen i gael gwaith hirdymor cynaliadwy o fewn y sector.

Hefyd, gwnaeth yr Aelod bwynt pwysig iawn pan ddywedodd nad de Cymru yn unig sy'n cael ei effeithio gan yr her hon, ond canolbarth Cymru a gogledd Cymru, y Gymru drefol a'r Gymru wledig yn ogystal. Felly, mae'r her yn un genedlaethol, a dyna pam y bydd y tasglu'n mynd i'r afael â hyn drwy ymyriadau ar draws y wlad os bydd angen.

Byddwn yn gweithio gyda'r gweinyddwr yn ogystal ag asiantaethau partner a'r sector preifat i sicrhau'r canlyniad gorau posibl i bawb yr effeithiwyd arnynt. Byddwn hefyd yn gweithio gyda llywodraeth leol ar y nifer o raglenni ysgolion, cynlluniau amddiffyn rhag llifogydd a phrosiectau seilwaith i sicrhau bod arian cyhoeddus yn cael ei amddiffyn a'n bod yn gallu datblygu cynifer o'r prosiectau â phosibl drwy is-gontractwyr neu drwy drefniadau amgen. Mae hwn yn gyfnod gofidus iawn i lawer o fusnesau a llawer o deuluoedd, ond mae Llywodraeth Cymru a Banc Datblygu Cymru, wrth gwrs, yn barod i helpu lle bynnag y gallwn.

Diolch yn fawr am y sylw olaf hwnnw, oherwydd un o'r cwestiynau roeddwn am eu gofyn, wrth gwrs, oedd bod hyn yn wahanol i Tesco neu Virgin—mae hwn yn gwmni y mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi ynddo, ac felly, drwy alluogi Dawnus i fodoli am ddwy neu dair blynedd arall, rhaid gofyn a ydych wedi caniatáu iddynt ymrwymo i rai cytundebau, yn sgil y ffaith bod y cwmni wedi'i ganiatáu i fodoli ac i ymrwymo i'r cytundebau hynny.

Ond rwyf am ddechrau gyda rhai cwestiynau ynghylch benthyciad Llywodraeth Cymru a'r £1.5 miliwn sy'n weddill ar hwnnw. Rydym yn sôn am weinyddiaeth yma, nid diddymiad, felly bydd yn cymryd cryn dipyn o amser a gorchymyn llys cyn y byddwch yn gallu cael eich arian allan ohono. A allwch gadarnhau mai taliad sefydlog sydd gennych yn hytrach na thaliad arnawf, a gwerth yr asedau y gwarantwyd hwnnw yn eu herbyn, er mwyn inni gael syniad bras o faint sydd ar gael ar gyfer credydwyr eraill pan fyddwch chi a'r banciau wedi cael eich talu.

Yn ein datganiad ysgrifenedig cynharach, fe gyfeirioch chi at wanhau sefyllfa ariannol Dawnus. A ydym yn gwybod faint o arian sy'n ddyledus i'r cwmni? A pham, yn benodol, fod yr hyder a ddangoswyd ynddynt mewn cynllun adfer yn 2016 wedi profi'n ddi-sail? Oherwydd, yn ôl pob tebyg, roedd hynny'n dibynnu, i ryw raddau, ar sicrhau bod unrhyw ddyledion a oedd yn ddyledus ar y pwynt hwnnw'n cael eu talu'n gyflym a bod unrhyw ddyledion yn y dyfodol yn cael eu talu'n gyflym. Yn ôl pob tebyg, credaf y bydd elfen o'r hyder y mae cyrff cyhoeddus eraill, megis cynghorau, wedi'i ddangos yn y cwmni hwn yn seiliedig yn rhannol ar y golau gwyrdd a roesoch i Dawnus yn ôl yn 2016, ac rwy'n meddwl tybed a ydych yn cytuno bod hynny'n wir neu a ddylai pob corff cyhoeddus ddibynnu 100 y cant ar eu diwydrwydd dyladwy eu hunain, yn hytrach na disgwyl i Lywodraeth Cymru roi arwydd o hyder mewn cwmnïau penodol.

A allwch chi gadarnhau, yn benodol, nad yw cyllid Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru ar gyfer datblygiad Kingsway yn Abertawe wedi cael ei effeithio? Gwn fod y cyngor yn chwilio am gontractwr newydd, yn amlwg, i ymgymryd â'r gwaith, ond os yw'r cyllid hwnnw mewn perygl mewn unrhyw ffordd, mae hwnnw'n fater eithaf difrifol.

Ac yna, fy nghwestiwn olaf, a oedd yn ymwneud â'r gweithlu a chadwyni cyflenwi: soniasoch y gallai'r banc datblygu gamu i mewn os bydd angen, ond a fyddwch yn gofyn i gwmnïau'r gadwyn gyflenwi edrych ar eu banciau eu hunain yn gyntaf, neu a yw hwn yn gynnig agored, i bob pwrpas, ar gyfer cwmnïau sydd â phroblemau'n ymwneud â llif arian parod yn unig? Nid wyf yn gofyn i chi eu hachub os nad ydynt yn gwmnïau cynaliadwy, ond a yw hwnnw'n gynnig agored neu a yw'n gynnig amgen i'r hyn y gallai'r banciau fod yn barod i'w wneud?

Diolch. A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiynau? Er tegwch i'r busnesau is-gontractio sydd ynghlwm wrth hyn drwy'r gadwyn gyflenwi, credaf fod llawer ohonynt eisoes wedi ymgysylltu â'u banciau, ond bydd Banc Datblygu Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda Llywodraeth Cymru drwy'r tasglu i ganfod unrhyw angen ychwanegol a allai godi.

Ni allaf wneud sylwadau ar y dyledwyr eraill ar hyn o bryd, ond mewn perthynas â'r cwestiwn penodol ar y prosiect Kingsway, deallaf nad effeithir ar gyllid Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru. Fodd bynnag, byddaf yn ceisio sicrwydd ar hynny, ac yn amlwg, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fyddaf wedi cael cadarnhad.

O ran y buddsoddiad a wnaed gan Lywodraeth Cymru drwy'r benthyciad masnachol o £3.5 miliwn, rhoddwyd £3.5 miliwn o arian cyfatebol gan fanc y busnes ei hun,  o dan yr un telerau ac amodau, yn ogystal â'r un lefel o sicrwydd a chymorth er mwyn helpu'r busnes a'i weithwyr, fel y dywedais eisoes, drwy gyfnod anodd iawn mewn perthynas â'i lif arian parod. Nawr, hyd yma, rydym wedi derbyn £2 miliwn yn ôl, ac rydym yn hyderus y bydd telerau'r benthyciad yn golygu y bydd yr arian sy'n weddill yn cael ei ad-dalu maes o law. Ond credaf ei bod yn hollol gywir, ar hyn o bryd, y dylem ganolbwyntio ar y gweithwyr ac ar is-gontractwyr a chyflenwyr sydd, yn ddiau, wedi'u heffeithio'n wael gan y datblygiadau yn Dawnus. Felly, rydym yn amlwg yn canolbwyntio ein sylw ar sicrhau bod cyn lleied o effeithiau â phosibl yn deillio o dranc y cwmni, o ran cymunedau lleol a'r economi genedlaethol. Credaf ei bod yn bwysig dweud, o ran cymorth blaenorol Llywodraeth Cymru—ac nid wyf am ymddiheuro am gefnogi'r cwmni yn y gorffennol i sicrhau y gallent gyflawni prosiectau ac i sicrhau y gallent fynd ymlaen i gyflogi 700 o bobl—fod proses diwydrwydd dyladwy estynedig a dwys yn digwydd cyn bod contractau'n cael eu llofnodi, ac rwy'n hyderus iawn fod y contractau hynny wedi cael eu llofnodi'n ddidwyll ac yn y gred y gallai'r cwmni eu cyflawni a'u cwblhau.

Ni fyddaf yn ailadrodd y cwestiynau a godwyd eisoes, ond dywedaf eto fy mod yn rhannu'r pryderon a godwyd am y gweithlu ac ati. Roedd hwn yn gwmni pwysig iawn, wrth gwrs, yng Nghymru. Cwmni Cymreig balch, enw Cymraeg cryf, sy'n adlewyrchu'r doniau gwirioneddol a oedd yn bodoli o fewn y cwmni. Yr hyn sydd yn bennaf ar ein meddyliau heddiw yw galwad am bob cymorth i'r doniau o fewn y cwmni, a'r rheini sy'n gysylltiedig ag ef fel is-gontractwyr. Mae pryderon wedi'u codi gan fy nghyd-Aelodau, Bethan Jenkins a Dai Lloyd yn ne-orllewin Cymru lle roedd y cwmni wedi'i leoli, ond rydych yn iawn, mae'r pryderon yn rhai sy'n cyffwrdd â Chymru gyfan, ac roedd Dawnus yn gysylltiedig â rhai contractau allweddol yn fy etholaeth i yn ogystal.

Felly, rydym yn pryderu am y staff a gyflogir yn uniongyrchol, ac mae miliynau o bunnoedd yn ddyledus i'r is-gontractwyr wrth gwrs. Rwyf wedi siarad gydag un, cwmni da iawn yn fy etholaeth, ac mae £175,000 yn ddyledus iddo. I gwmni bach, mae hynny'n llawer o arian. Os gallwch esbonio, naill ai yn awr neu dros y dyddiau a'r wythnosau nesaf, y camau sy'n cael eu cymryd i sicrhau'r swm mwyaf o arian y gellir ei ad-dalu i'r is-gontractwyr hynny, a hefyd y gwaith sy'n cael ei wneud i sicrhau bod yr is-gontractwyr hynny'n cael cymorth i barhau â'r prosiectau roedd Dawnus yn gysylltiedig â hwy mewn gwahanol rannau o Gymru—. Cwestiwn allweddol arall i mi wrth symud ymlaen yw beth sy'n cael ei wneud i edrych ar y posibilrwydd o ganiatáu i'r gweithwyr a gyflogwyd yn uniongyrchol gan Dawnus gael eu trosglwyddo—yn unol â Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) 1981—i gontractwyr a fydd yn parhau â'r gwaith ar gytundebau amrywiol mewn gwahanol rannau o Gymru, oherwydd, wrth gwrs, byddai hynny'n rhoi rhywfaint o ddiogelwch i'r gweithwyr hynny.

Ychydig o gwestiynau allweddol wrth edrych yn ôl: rydych wedi cadarnhau eich bod wedi gweithio gyda'r banc a Dawnus ei hun pan ddaethoch yn ymwybodol fod y cwmni'n wynebu anawsterau. A allech ddisgrifio'r hyn a ddigwyddodd tuag at y diwedd, a pham nad oedd yn bosibl i chi rannu mwy o wybodaeth a allai fod wedi galluogi amryw o gyrff cyhoeddus ac eraill i baratoi ychydig mwy? Hefyd, efallai y gallech gadarnhau a oedd yna fuddsoddwr a oedd yn barod i gamu i mewn a buddsoddi yn Dawnus a allai, o bosibl, fod wedi achub y cwmni.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Deallaf fod yna fuddsoddwr, o bosibl, a oedd yn barod i gamu i mewn. Fodd bynnag, er gwaethaf pob ystyriaeth a chredaf ei bod yn deg dweud, ymdrechion gorau pawb, roedd Dawnus wedi'i dynghedu i fethu. Mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ein hymdrechion yn awr ar sut y gallwn sicrhau bod y busnesau a allai gael eu heffeithio gan y digwyddiad hwn yn cael eu cefnogi drwy gyfnod cythryblus iawn a sut y gallwn sicrhau bod cynifer â phosibl o aelodau o staff yn dod o hyd i waith amgen.

Bydd y tasglu'n ymdrin â mater trosglwyddo gweithwyr yn unol â Rheoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) 1981. Mewn perthynas â rhai o'r contractau hynny a rhai o'r busnesau hynny a allai gael eu heffeithio'n uniongyrchol gan dranc Dawnus, mae dadansoddiad cychwynnol o gredydwyr y gadwyn gyflenwi yn dangos bod oddeutu 455 o gyflenwyr Cymru wedi cael eu heffeithio. Mae cyfanswm y gwerth sy'n ddyledus i'r gadwyn gyflenwi yng Nghymru oddeutu £6 miliwn. Bydd swyddogion yn parhau i fonitro ac adolygu wrth i wybodaeth newydd gan y gweinyddwr ddod i law. Ond mae'n dangos pa mor hanfodol bwysig yw sicrhau bod y banc datblygu yn rhan annatod o waith y tasglu wrth symud ymlaen.

Roedd Dawnus yn fy etholaeth i mewn gwirionedd, yn Abertawe. Roedd yn fusnes adeiladu canolig ei faint, ac rydym angen busnesau preifat canolig eu maint yng Nghymru. Roedd y ffaith ei fod yn cyflogi 700 yn ei wneud yn gyflogwr mawr, yn Nwyrain Abertawe o leiaf. Ac os edrychwch ar y rhestr o gwmnïau yng Nghymru, cafodd ei enwi yn rhestr y 50 uchaf yn y Western Mail hyd nes y rhestr ddiwethaf. Bydd yn ergyd drom i economi Dwyrain Abertawe, ond rwy'n ymwybodol o'r cymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi ac fel y gwyddoch, gofynnais i chi am y lefel honno o gefnogaeth dros 12 mis yn ôl, ac rwy'n falch iawn eich bod wedi'i darparu, hyd yn oed os nad oedd yn ddigon yn y pen draw. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig ein bod yn ceisio diogelu cwmnïau Cymreig cynhenid, canolig eu maint, ac ni allech gael cwmni mwy Cymreig na Dawnus.

Hoffwn gytuno â phopeth a ddywedodd Joyce Watson am y gweithlu, ac nid wyf am ei ailadrodd. Mae gennyf ddau gwestiwn. Soniasoch am roi cymorth; a fydd yr un lefel o gymorth ag a ddarperir i Virgin Media ar hyn o bryd, ac a ddarparwyd i staff Tesco, yn cael ei ddarparu i staff presennol Dawnus? Gwn nad yw mor syml â phe bai pawb ar yr un safle, ond lle bynnag y maent, bydd angen y cymorth hwnnw arnynt. Ac a dalwyd yr holl arian a oedd yn ddyledus iddo i Dawnus yn y pen draw am y gwaith a wnaeth yn Sierra Leone?

Ni allaf wneud sylwadau ar y pwynt olaf a godwyd gan yr Aelod, ond buaswn yn hapus i ysgrifennu ato pan fydd y wybodaeth ar gael fel y gallwn ateb y cwestiwn hwnnw, ond gallaf sicrhau'r Aelod y bydd y tasglu'n cynnig yr un lefel o gymorth i'r bobl yr effeithiwyd arnynt gan y digwyddiadau diweddaraf yn Dawnus ag a gynigiwyd i staff Tesco, Virgin a chwmnïau eraill sydd wedi cael eu cefnogi gan wahanol dasgluoedd.

Nawr, mae'r Aelod yn gwneud pwynt hynod bwysig, ac rwy'n credu y dylem gydnabod am eiliad fod y cwmni yn un o'n mentrau canolig eu maint mwyaf balch yng Nghymru ac am y rheswm hwnnw, unwaith eto, nid wyf yn ymddiheuro am yr holl ymdrech a aeth i sicrhau bod y cwmni'n gweithredu'n gryf. Ond mae heddiw'n adeg hynod o drist i'r rheini a gâi eu cyflogi gan Dawnus ac rwy'n siŵr fod meddyliau pawb gyda'r gweithwyr, ac yn wir, gyda'r cwmnïau yn y gadwyn gyflenwi.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog.

Bydd yr ail gwestiwn amserol y prynhawn yma yn cael ei ateb gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Suzy Davies.

Diolch. Mae'r adroddiad yn darparu sylfaen gadarn sy'n golygu y gall Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, a'r partneriaid rhanbarthol, fwrw ymlaen yn gyflym â'r gwaith o gyflwyno'r fargen ddinesig. Byddwn yn cydweithio'n agos ag arweinwyr pob awdurdod lleol i ystyried sut y gellir gweithredu'r argymhellion.

Diolch yn fawr iawn i chi am yr ateb hwnnw. Rwy'n siŵr y byddwch yn cofio, mae bron i ddwy flynedd bellach ers y cyhoeddiad gwreiddiol, a byddwch yn cofio bod Aelodau eraill, gan gynnwys Mike Hedges a minnau, wedi codi nifer o weithiau yn y Siambr hon i ddweud pa mor anodd yw hi wedi bod i ni, fel Aelodau Cynulliad—yr Aelodau Cynulliad perthnasol, sydd â buddiant yn hyn—i sicrhau unrhyw ddeialog ystyrlon gydag aelodau'r hyn a oedd yn fwrdd cysgodol ar y pryd. Nid yw hynny'n cyd-fynd yn llwyr ag egwyddorion craidd y fframwaith llywodraethu da mewn llywodraeth leol. Felly, rwy'n croesawu'r adolygiad hwn, sydd wedi tawelu rhai o'r pryderon roeddem ni, yr Aelodau Cynulliad sydd â buddiant, yn clywed amdanynt ers peth amser heb unrhyw ffordd realistig o'u hegluro neu'n wir, eu herio. Mae pawb ohonom eisiau i'r fargen hon weithio, felly mae hon wedi bod yn ddogfen ddefnyddiol iawn heddiw.

Croesawaf y cadarnhad a roesoch yn gynharach eich bod yn credu bod rhan 2 Yr Egin a phrosiect digidol glannau Abertawe bron â chroesi'r llinell, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraethau'n gweithio gyda'i gilydd yn awr i sicrhau bod hynny'n digwydd. Tybed a allwch roi syniad i ni o amserlen a fydd yn gam i wrthdroi unrhyw hyder a gollwyd mewn prosiectau portffolio yn ddiweddar—nid o reidrwydd yn gysylltiedig â'r ddau brosiect hwn.

Mae fy mhrif gwestiynau, fodd bynnag, yn ymwneud â llywodraethu, ac unwaith eto, mae'r oedi cyn cael model llywodraethu cydlynol at ei gilydd wedi bod yn destun ambell i gwestiwn yn y Siambr hon. Mae'n ymddangos bod diffygion ynghlwm wrth y model hwnnw o hyd, gyda'r pedwar arweinydd cyngor yn aelodau o'r bwrdd strategaeth yn ogystal â'r cyd-bwyllgor heb y waliau Tsieineaidd angenrheidiol a'r gwiriadau a'r archwiliadau i'w diogelu, mewn gwirionedd, rhag cyhuddiadau o wrthdaro buddiannau. Mae'n ymddangos nad oes gan y cyngor arweiniol, Sir Gaerfyrddin, gapasiti i ymdrin â'r gwaith, felly tybed a allwch chi ddweud wrthym beth y byddwch yn ei ddisgwyl oddi wrth y cyfarwyddwr newydd, a fydd yn cael ei benodi i ymgymryd â'r rôl arweinyddiaeth hon. A fydd yn gyfarwyddwr annibynnol? Pa fath o gefndir a phrofiad y byddwch yn disgwyl iddynt eu cael? Ac a allwch gadarnhau na fydd yr un Lywodraeth yn cymryd rhan yn y broses benodi ar gyfer y swydd honno—ac mai'r bwrdd fydd gwneud hynny? A hefyd, o gofio'r hyn a ddywedasoch mewn ymateb i gwestiynau gan Russell George yn gynharach, ynglŷn â'r ffaith nad yw pob model yr un fath, a allwch gadarnhau pam eich bod wedi dewis rhyw fath o fodel Caerdydd, gyda chyfarwyddwr, er mwyn ceisio datrys y broblem a nodwyd yn yr adolygiad? Nid wyf yn dweud ei fod yn benderfyniad gwael, ond mae gennyf ddiddordeb yn eich ateb i'r cwestiwn hwnnw.

Mae argymhelliad 3 yn dweud y dylid sefydlu cynllun integredig sicrwydd a chymeradwyaeth arfer gorau yn eithaf cyflym. Felly, hoffwn wybod pa brosesau risg a sicrwydd sydd ar waith ar hyn o bryd. Oherwydd, drwy gyd-ddigwyddiad, ymddengys bod adolygiad mewnol wedi cael ei wneud—yn ôl cyfarwyddiadau'r bwrdd, mae'n debyg. Oherwydd rydym yn sôn am bedwar arweinydd cyngor yma; ni ddylai'r cysyniad o risg a sicrwydd fod yn newydd iddynt. Felly, pa resymau a roddwyd i'r rhai a gynhaliodd yr adolygiad annibynnol am y methiant i gael—wel, yr hyn sy'n ymddangos fel methiant i gael—proses risg a sicrwydd synhwyrol ar waith ar hyn o bryd? Ac yn arbennig, pa broses a ddefnyddiwyd i benodi aelodau'r bwrdd strategaeth a sut y cafodd risg y broses honno ei hasesu? Pam fod diffyg eglurder ynghylch faint y bydd angen i'r cynghorau ei fenthyca? Beth oedd y problemau a nodwyd wrth baratoi cynllun ariannol? Un o'r rhesymau nad yw'r Llywodraethau wedi cymeradwyo'r cynllun gweithredu yw oherwydd nad oes cynllun ariannol. A chredaf fod rôl y sector preifat—hwy yw'r prif arianwyr yn hyn, wedi'r cyfan—yn parhau i fod yn rhy fach a heb fawr o ddylanwad, ac eithrio, yn ôl pob golwg, yn yr un man lle cawsom gwestiwn ynghylch gwrthdaro buddiannau. Os gallwch ddefnyddio'r cwestiynau enghreifftiol hynny i egluro eich safbwyntiau ar y system gyfredol ar gyfer risg a sicrwydd, buaswn yn ddiolchgar. Diolch.

Diolch i chi am y cwestiynau hynny. Credaf mai'r peth gorau fyddai cyfeirio nifer ohonynt tuag at y dinas-ranbarth. Mae hwn, wedi'r cyfan, yn brosiect lleol. Nid yw hwn yn brosiect y mae Llywodraeth Cymru wedi'i noddi. Mae'n brosiect sydd wedi dod o'r rhanbarth, ac mae Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn ei ariannu ar y cyd, ac maent wedi rhoi sicrwydd y bydd yr arian yn cael ei wario'n dda ac y cydymffurfir â'r strategaeth. Felly, mae llawer o'r cwestiynau manwl rydych yn eu holi ynghylch penodi'r bwrdd strategaeth a'r cynllun ariannol ac ati yn rhai nad wyf mewn sefyllfa i'w hateb; rheini yw'r cwestiynau y mae'r fargen ddinesig ei hun i'w hateb. Oherwydd, os ydym o ddifrif eisiau gwneud penderfyniadau'n seiliedig ar leoedd, rhaid i'r cyfrifoldeb a'r atebolrwydd aros yn lleol. Er ei fod wedi bod yn wahanol iawn tan nawr, credaf fod angen i'n rôl newid, fel y nodais yn gynharach, i fod yn fwy o bartneriaeth ac yn llai o rôl plismon. Ond nid yw'r fargen ddinesig, fel y mae wedi'i chyfansoddi ar hyn o bryd, fel y'i cynlluniwyd gan Lywodraeth y DU, yn rhoi'r rôl honno i ni'n benodol.

O ran yr amserlen, rydym yn gobeithio'n fawr y gallwn gael y prosiectau hyn dros y llinell. Ond fel y dywedais, mae'n rhaid i hyn ddod gan y dinas-ranbarth ei hun. Mae Alun Cairns a minnau wedi mynegi ein gobaith wrth arweinwyr y cynghorau—a chyfarfuom â hwy yr wythnos diwethaf—y byddem yn hoffi llif o brosiectau, gyda momentwm. Felly, os gallwn gael y ddau gyntaf dros y llinell cyn diwedd mis Ebrill fan bellaf, hoffem gael mwy cyn yr haf a chyn diwedd y flwyddyn. Fodd bynnag, mae'n werth nodi bod yr adolygiad annibynnol a gomisiynwyd ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn rhoi'r holl brosiectau ar lefel risg goch. Nawr, mae hwn yn ganfyddiad arwyddocaol iawn, wedi'i nodi ar ddiwedd yr atodiad yn yr adroddiad, ond tynnodd fy sylw yn sicr. Felly, nid wyf yn credu y gallwn gadarnhau unrhyw derfynau amser yn gyfrifol hyd nes y gallwn fod yn sicr y gall y cyd-fwrdd ddysgu gwersi, ac y bydd yr achosion yn ddigon cadarn i fodloni'r profion sydd gennym ar waith.

Gofynasoch am rôl y cyfarwyddwr a phwy fydd yn penodi i'r swydd honno, a rôl Llywodraeth Cymru. Ac rydych yn hollol gywir—mae hwn yn benodiad lleol; nid yw hon yn rôl ar gyfer Llywodraeth Cymru. Buaswn yn gobeithio ac yn disgwyl iddynt hysbysebu'r rôl honno, a chredaf fod y person a gaiff ei benodi i'r rôl honno yn hanfodol bwysig. Mae'r adolygiad annibynnol yn ei gwneud yn glir y dylai'r person hwn fod yn rhywun o statws cyfartal i brif weithredwr er mwyn herio a chraffu. Ac i fod yn deg, o'r tri adroddiad sydd bellach wedi'u cyhoeddi—adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, adroddiad Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, a'r adroddiad annibynnol, a gomisiynwyd ar y cyd gan y pedwar awdurdod lleol ac a gyflawnwyd gan eu harchwilwyr mewnol eu hunain—credaf mai hwnnw yw'r adroddiad mwyaf trwyadl ohonynt a'r mwyaf llym ei feirniadaeth. Ac rwy'n credu bod angen rhoi rhywfaint o glod i'r dinas-ranbarth am gomisiynu hwnnw eu hunain—y sector cyhoeddus a gyflawnodd hwnnw, nid ymgynghorwyr sector preifat—ac maent wedi'i gyhoeddi. Felly, maent wedi bod yn gwbl agored yn eu beirniadaeth ohonynt eu hunain, ac mae ei ddarllen yn brofiad anghysurus, ond i roi'r clod y maent yn ei haeddu iddynt, rwy'n credu eu bod wedi gwneud hynny a bellach mater iddynt hwy yw dysgu'r gwersi o'r adroddiad hwnnw yn llawn a'u rhoi ar waith. Felly, gobeithiaf fy mod wedi atebais y cwestiynau a ofynnodd yr Aelod.

Nid wyf am ailadrodd yr hyn a drafodwyd eisoes, ond fel y soniais ddoe yn ystod y datganiad busnes, o'm safbwynt i, mae'n peri pryder fod argymhelliad cyntaf yr adolygiad annibynnol hwn yn ceisio annog, a dyfynnaf, 'sgrysiau wyneb yn wyneb uniongyrchol a rheolaidd' rhwng y rhanbarth, Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru. Mae'r rhain yn bethau sylfaenol, onid ydynt? A ydych yn siomedig ei bod wedi cymryd tîm adolygu i ddweud hynny wrthych? Fel y mae, ni luniwyd strwythur y fargen ddinesig a'r berthynas rhwng y rhanbarth, Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar gyfer cyflawni. Mae'n llawer rhy fiwrocrataidd, fel y clywsom, ac mae'n ymddangos yn wrthwynebus ar adegau. A ydych yn cytuno â'r asesiad hwnnw hefyd?

Fel rydych wedi'i ddweud, rydym angen gweld llawer mwy o ddull partneriaeth lle mae'r Llywodraethau'n gweithio gyda thîm y fargen ddinesig i weithio drwy unrhyw broblemau, oherwydd clywsom—yn sicr, fe glywais i—arweinwyr awdurdodau lleol yn y rhanbarth yn mynegi eu rhwystredigaethau ar eu hochr hwy. Mae tîm y fargen ddinesig wedi galw'n gyson am ryddhau arian gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar gyfer y ddau brosiect mwyaf datblygedig: datblygiad glannau Abertawe a datblygiad Yr Egin yng Nghaerfyrddin. Mae'r adolygiad yn adleisio'r farn honno, gan argymell y dylai ddigwydd ar unwaith.

Mae angen i ni sicrhau felly fod cyllid Llywodraeth yn llifo cyn gynted â phosibl. Mae'n sefyllfa chwerthinllyd lle mae datblygiad Yr Egin yng Nghaerfyrddin eisoes wedi'i adeiladu, wedi'i agor yn swyddogol a bron â bod wedi'i lenwi, ac eto nid yw Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi rhyddhau'r cyllid. Mae'r cyllid roeddent yn bwriadu ei flaenlwytho bellach mewn perygl o beidio â chael ei ôl-lwytho hyd yn oed. Mae tîm y fargen ddinesig, yn ddealladwy, yn dweud, 'Faint yn fwy o brawf sydd ei angen arnoch? Rhyddhewch yr arian'. Ond yn lle hynny, mae'r prosiect yn dal i fod wedi'i glymu yn y trafodaethau rhwng y rhanbarth a'r Llywodraethau. A wnewch chi ymrwymo yn awr i ryddhau'r cyllid hwnnw ar gyfer y ddau brosiect fel mater o frys?

Cwestiwn pellach: mae argymhelliad 5 yn yr adolygiad annibynnol hwn yn sôn am yr angen, fel y clywsom, i benodi cyfarwyddwr portffolio cyn diwedd mis Ebrill 2019 i ddarparu cyngor annibynnol i'r bwrdd. A yw hyn yn realistig, o ystyried ein bod yn nesu at ddiwedd mis Mawrth yn awr—diwedd mis Mawrth 2019, y tro diwethaf i mi edrych?

Ac yn olaf, mae'r ddadl ynghylch y gwaharddiadau ym Mhrifysgol Abertawe yn hongian uwchben y fargen ddinesig, felly a gaf fi ofyn: pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda'r brifysgol ar hyn? Yn amlwg, gorau po gyntaf y caiff y mater ei ddatrys er mwyn gwella hyder yn y fargen ddinesig.

Diolch i chi am y cwestiynau hynny. Rwyf am geisio eu hateb yn eu tro. Mewn sawl ffordd, credaf fod sylwadau'r Aelod yn gwaethygu'r broblem rydym wedi bod yn ei gweld, yn yr ystyr fod canfyddiad gwahanol iawn wedi bod o'r ffordd y mae'r fargen ddinesig yn cael ei gweithredu yn dibynnu ar ba ran o'r M4 rydych yn dod ohoni. Felly, mae'r Aelod yn ailadrodd llawer o bethau rwyf wedi'u clywed o gyfeiriad y fargen ddinesig, sy'n safbwynt gwahanol i'r safbwynt yn yr adroddiadau a safbwynt y Llywodraethau. Felly, er enghraifft, mae'n ailadrodd yr alwad i ryddhau'r arian yn gynnar er mwyn galluogi'r prosiectau hyn i fynd rhagddynt, ond ni allwn ryddhau arian hyd nes y bydd achos busnes priodol wedi'i gytuno a'i gyflwyno. Felly, credaf fod hynny'n anghyfrifol—galw am gymeradwyo arian cyhoeddus yn y modd hwn heb roi'r gwiriadau a'r archwiliadau priodol yn eu lle. 

Mae hefyd yn dweud: pam nad yw'r gwahanol bartïon yn siarad â'i gilydd? Wel, nid wyf yn siŵr a yw wedi cael cyfle i ddarllen y ddau adroddiad yn iawn, ond buaswn yn awgrymu y byddai'n werth treulio amser ar hynny, oherwydd mae'n ymdrin â llawer o'r pwyntiau y mae'n eu codi. Felly, er enghraifft, ar dudalen 13 yr adroddiad annibynnol gan yr awdurdodau lleol, mae'n dweud, ac rwy'n dyfynnu, fod 'yr achosion busnes wedi'u cyflwyno i Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn gynamserol, gan olygu bod Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi cyflawni gwiriadau diwydrwydd dyladwy y byddent yn disgwyl i'r swyddfa ranbarthol fod wedi'u cyflawni, sy'n gwneud y broses yn hyd yn oed yn fwy rhwystredig.'

A chredaf mai dyna sydd wrth wraidd y mater hwn, y dylid gwneud llawer o'r heriau a'r trylwyredd, y mae'r adroddiad, a luniwyd gan Sir Benfro, yn honni nad oedd ar waith, ar lefel leol ac ni wnaed hynny ar y lefel leol. Mae'r achosion wedyn yn cael eu hanfon at y gwahanol Lywodraethau, sy'n gorfod eu gwrthod oherwydd nad ydynt yn barod, sy'n creu camddealltwriaeth a thensiwn pellach ac yn tanio'r elfen o amheuaeth a welwyd. Pe bai ganddynt y set sgiliau a'r dull portffolio wedi'i wreiddio, byddent yn gallu cyflawni'r gwiriadau hynny ar ei gilydd, yn hytrach na'u rhoi i ni i'w harchwilio a chyflwyno'r achosion busnes yn gynamserol, a chredaf mai dyna oedd wrth wraidd y broblem mewn gwirionedd. Felly, mae'n ddyletswydd arnom yn awr i ailosod y ffordd y mae'r fargen hon wedi cael ei gweithredu i roi'r cyfle gorau iddi lwyddo ac i helpu'r awdurdodau lleol i gynnal y gwiriadau hynny eu hunain.

Mae'n crybwyll, unwaith eto, fel y gwnaeth ddoe, y ffaith bod yr Egin wedi'i lenwi ac wedi agor yn swyddogol a'r ffaith nad yw'r cyllid wedi'i ryddhau. Unwaith eto, deallaf fod y cyllid y fargen ddinesig ar gyfer cam 2 o'r Egin. Cam 1 yr Egin sydd wedi agor a'i lenwi, nid cam 2. Felly, credaf fod camddealltwriaeth yno ynghylch pa brosiectau rydym yn sôn amdanynt.

Mae'n gofyn a fydd cyfarwyddwr portffolio yn ei le erbyn diwedd mis Ebrill 2019. A yw hynny'n realistig? Nid wyf yn credu ei fod yn realistig. Gallem fwrw ymlaen â phenodi rhywun wrth gwrs, ond credaf ei bod yn hollbwysig penodi'r person cywir i'r swydd hon. Felly, credaf y dylem fod yn fwy hael yn y ffordd yr edrychwn ar y terfyn amser hwnnw a awgrymwyd.

Mae hefyd yn gofyn a ydym wedi trafod gyda'r brifysgol. Wrth gwrs, nid yw'r brifysgol yn bartneriaid yn y fargen ddinesig; maent yn bartneriaid yn rhai o'r prosiectau o fewn y fargen ddinesig. A gan ein bod bellach yn symud tuag at ddull portffolio, mater i'r fargen ddinesig eu hunain yw penderfynu sut y maent yn addasu ac yn newid yr ystod gyfredol o brosiectau sydd ganddynt yn eu portffolio ac a yw'r un awch yno o hyd i fwrw ymlaen â hwy ai peidio ac a allant basio'r profion sy'n parhau i fod ar waith ai peidio.

Ac yn olaf, Mike Hedges.

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Ni fyddaf yn ailadrodd unrhyw beth y mae Dai Lloyd neu Suzy Davies wedi'i ddweud, ond a gaf fi ddweud ein bod wedi siarad fel un yn aml ar hyn drwy gydol yr amser? Nid oes llawer o faterion eraill y gallwch ddweud hynny amdanynt. Ond rydym wedi sefyll gyda'n gilydd mewn gwirionedd oherwydd ein bod yn sylweddoli pa mor wirioneddol bwysig yw hyn i economi dinas ranbarth bae Abertawe. A fydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu'r holl gymorth angenrheidiol i ddinas-ranbarth bae Abertawe? Ac os ydym am gynyddu'r gwerth ychwanegol gros yng Nghymru, a yw'r Gweinidog yn derbyn bod angen i ni ddatblygu mwy o swyddi medrus iawn ar gyflogau uchel, sef yr hyn y mae bargen ddinesig bae Abertawe yn ceisio'i wneud? Mae'n golygu cael swyddi sy'n talu mwy i gynyddu ein gwerth ychwanegol gros.

Ie, yn wir. O ran darparu'r holl gymorth angenrheidiol, rydym o ddifrif eisiau i hyn lwyddo. Mae Llywodraeth y DU eisiau i hyn lwyddo. Mae'r Aelodau yma eisiau iddo lwyddo. Mae awdurdodau lleol eisiau iddo lwyddo. Mewn rhai ffyrdd, nid yw o anghenraid wedi'i greu i lwyddo yn y strwythurau rydym wedi'u rhoi ar waith, yn y modd y mynnwyd cael y model busnes pum achos, y mae'r awdurdodau lleol wedi cael trafferth i ymateb iddo—y lefel honno o graffu a thrylwyredd. Credaf mai'r peth pwysig yn awr—. Ac rwy'n pwysleisio, yn yr holl adroddiadau, maent wedi pwysleisio bod beirniadaeth o bob ochr yma.

Cawsom gyfarfod da iawn gydag arweinwyr yr awdurdodau lleol ddydd Gwener, ac ynddo pwysleisiais—ac roeddem yn unfrydol—nad oes dim i'w ennill o pwyntio bysedd yma. Yn amlwg, os ydym eisiau iddo lwyddo mae angen i ni fwrw ymlaen, dysgu'r gwersi, ailffurfio. Dyna'n sicr yw ysbryd Llywodraeth Cymru—ac yn yr holl sgyrsiau rwyf wedi'u cael gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Llywodraeth y DU hefyd—wrth fynd ati i gyflawni hyn. Ond yn y pen draw, mae hwn yn brosiect dan arweiniad lleol. Felly, o ran yr holl gymorth angenrheidiol, byddwn yn rhoi pob cymorth a allwn iddo, ond hefyd, yn ysbryd partneriaeth, mae'n rhaid i'r arweinyddiaeth ddod o'r ardal leol, ac nid oddi wrthym ni. Ond mae'n rhaid i ni edrych arno mewn ysbryd o ddatblygu cynlluniau economaidd rhanbarthol a gweithio arnynt gyda'n gilydd yn gyfartal ac fel rwy'n dweud, symud oddi wrth y model plismon tuag at y model partneriaeth.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Weinidog.

Datganiad 90 eiliad yw eitem 4. Vikki Howells.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'r mis hwn yn nodi pymtheg mlynedd ar hugain o flynyddoedd ers dechrau streic y glowyr 1984-85. Cafodd y streic effaith sylweddol ar gymunedau glofaol ledled y DU, gan gynnwys y rheini yma yng Nghymru, a chan gynnwys y rhai rwy'n eu cynrychioli yng Nghwm Cynon. Yn wir, wrth dyfu fyny mewn pentref fel Cwmbach, lle yr effeithiwyd yn uniongyrchol ar lawer o fy ffrindiau a fy nghymdogion gan y streic, roedd yn amhosibl i mi a chenhedlaeth gyfan o bobl ifanc a menywod, yn ogystal â'r glowyr a'r teuluoedd eu hunain, beidio â chael ein siapio a'n mowldio gan ei heffeithiau.

Ni ddechreuodd y streic yng Nghymru, ond erbyn 14 Mawrth, roedd pob pwll glo yn ne Cymru ar streic, ac o'r 21,500 o lowyr yn ne Cymru, cymerodd gymaint â 99.6 y cant ohonynt ran yn y streic. Yn rhyfeddol, roedd 93 y cant yn dal i fod ar streic flwyddyn gyfan yn ddiweddarach. Mae'r ffigur hwnnw'n llawer uwch na ffigurau mewn ardaloedd eraill, sy'n dyst i benderfyniad ac undod y glowyr a'u cymunedau. Eto i gyd, mae hefyd yn adlewyrchiad o faint roedd eu trefi a'u pentrefi yn dibynnu ar y pyllau glo. Dioddefodd y glowyr a'u teuluoedd galedi nas gwelwyd o'r blaen, ac eto mae haneswyr wedi ysgrifennu am yr ymdeimlad o gymuned a grëwyd, ac nid yn yr ardaloedd glofaol yn unig. Rwy'n siŵr ein bod i gyd yn gyfarwydd â'r ffilm ysbrydoledig Pride, a adroddai stori o'r fath. Yng Nghwm Cynon, roedd grŵp cymorth y glowyr wedi gefeillio ag Islington a chymuned Dwrcaidd Llundain. Dywedodd y glowyr fod gan Lywodraeth y DU gynllun hirdymor i anrheithio eu diwydiant, ac wrth i ni nodi dechrau eu brwydr, ni allwn ond ystyried pa mor graff yr oeddent.

Diolch.

Yr eitem nesaf yw cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 5 ar ein hagenda yw dadl ar Gyfnod 4 y Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru), a galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig y cynnig.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae’n bleser gen i gyflwyno Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru) i’r Cynulliad Cenedlaethol er mwyn ei gymeradwyo. Dwi'n gobeithio, yn wir, y bydd yr Aelodau’n cefnogi'r Bil y prynhawn yma, achos mi fydd y Bil yn cryfhau rôl yr ombwdsmon er mwyn diogelu’r rheini sydd fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas ni, gwella cyfiawnder cymdeithasol, ac, wrth gwrs, sicrhau gwelliannau i wasanaethau cyhoeddus a’r gwaith o ymdrin â chwynion.

Heddiw yw penllanw proses a ddechreuodd nôl yn 2015 pan wnaeth Pwyllgor Cyllid y pedwerydd Cynulliad, o dan gadeiryddiaeth Jocelyn Davies, gynnal ymchwiliad i ystyried ymestyn pwerau’r ombwdsmon. Ar ran Pwyllgorau Cyllid y pedwerydd a’r pumed Cynulliad, hoffwn i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at yr amryw ymgynghoriadau sydd wedi helpu i lywio a ffurfio'r Bil yma sydd ger ein bronnau ni heddiw.

Hefyd, mi hoffwn i ddiolch i’r Aelodau am ymdrin â’r ddeddfwriaeth hon mewn ffordd adeiladol a chydweithredol—y Bil cyntaf i fynd drwy’r Cynulliad dan law pwyllgor, a hynny oherwydd yr awydd sydd gan bob un ohonom ni i sicrhau bod yr oedolion sydd fwyaf agored i newid, sy’n aml yn fwyaf dibynnol ar ein gwasanaethau cyhoeddus, yn teimlo’n hyderus yn gwneud cwyn i’r ombwdsmon a bod ganddyn nhw'r hawl i ymateb teg i’r gŵyn honno. 

Dwi’n ddiolchgar i bwyllgorau’r Cynulliad sydd wedi bod yn gyfrifol am graffu ar y Bil, sef y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, ac yn arbennig y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau o dan gadeiryddiaeth John Griffiths. Mae’r gwaith craffu hwn wedi gwella’r Bil. Er enghraifft, erbyn hyn mae’r Bil yn sicrhau ei bod hi'n ofynnol i’r ombwdsmon ymgynghori â phersonau penodedig, fel comisiynwyr, wrth gynnal ymchwiliadau ar ei liwt ei hun; mae'r Bil nawr yn ei gwneud yn ofynnol i’r ombwdsmon gadw cofrestr o’r holl gwynion sy’n dod i law, ac mae'r Bil hefyd yn cryfhau’r dyletswyddau a’r cyfrifoldebau sy’n cael eu rhoi ar yr ombwdsmon mewn perthynas â’r iaith Gymraeg.

Yng Nghyfnod 2, fe wnaeth yr Aelodau fynegi pryderon am atebolrwydd yr ombwdsmon at y dyfodol. A chyn y bleidlais heddiw, hoffwn i roi sicrwydd i'r Aelodau fy mod i wedi cynnal trafodaethau agoriadol gyda Chadeiryddion y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ynghylch trefniadau goruchwylio presennol y Cynulliad, a sut y bydd modd eu cryfhau yn y dyfodol drwy ein cyfrifoldebau ar gyfer penodi'r ombwdsmon, craffu ar amcangyfrif adroddiad blynyddol a chyfrifon yr ombwdsmon ac, wrth gwrs, y ddyletswydd i adolygu gweithrediad y Ddeddf.  

Nawr, mae’r camau nesaf o ran gweithredu’r Bil yn cynnwys cael Cydsyniad Brenhinol a chychwyn, neu commencement, gan Weinidogion Cymru, gan weithio gyda’r ombwdsmon i sicrhau ei fod e wedi ymgynghori’n helaeth cyn i’r darpariaethau ddod i rym. Mae hefyd yn ofynnol i’r Ysgrifennydd Gwladol wneud y diwygiadau canlyniadol angenrheidiol i Ddeddfau Senedd y Deyrnas Unedig. Mae hyn yn ymdrin â gallu'r ombwdsmon i weithio ar y cyd ag ombwdsmyn yr Alban a Gogledd Iwerddon, a rhai darpariaethau mewn perthynas â'r rheoliad cyffredinol ar ddiogelu data—y GDPR—sydd y tu hwnt i gymhwysedd y Cynulliad hwn. A tra bod rhai materion ymarferol fel yna i weithio drwyddyn nhw, mae swyddfa Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi nodi ei bod yn fodlon delio â’r ddeddfwriaeth ganlyniadol angenrheidiol ac, wrth gwrs, mae hynny i’w groesawu yn fawr iawn.

Mae wedi bod yn siwrnai hir i gyrraedd cam 4 fel ag yr ŷn ni wedi ei gyrraedd e heddiw, a dwi’n gofyn yn garedig i Aelodau’r Cynulliad hwn gefnogi Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru).

Diolch i'r Aelod cyfrifol am ei holl waith caled ac am y ffordd gydsyniol ac amhleidiol y mae wedi gweithio gyda phleidiau eraill drwy broses y Bil. Mae wedi bod yn un o'r achlysuron prin lle mae pob plaid wedi cytuno at ei gilydd ar ddarn o ddeddfwriaeth. Fodd bynnag, wrth gwrs, roeddwn yn siomedig fod y gwelliannau a gynigais i yn aflwyddiannus.

Mae'r ombwdsmon yn chwarae rôl hanfodol yn sicrhau bod unrhyw aelod o'r cyhoedd sy'n credu eu bod wedi dioddef anghyfiawnder drwy gamweinyddu neu fethiant gwasanaeth gan gorff cyhoeddus yn gallu gwneud cwyn gyda'r sicrwydd y bydd eu cwyn yn cael ei thrin gan yr ombwdsmon yn deg ac yn annibynnol. I'r perwyl hwn, rydym yn croesawu'r estyniad i'w bwerau o fewn y Bil hwn, ond wrth gwrs, mae mwy o bŵer yn dod â mwy o gyfrifoldeb yn ei sgil.

Roedd ein gwelliannau aflwyddiannus yng Nghyfnod 3 yn cynnwys un i sicrhau bod yr ombwdsmon yn ystyried adnoddau cynghorau tref a chymuned wrth baratoi eu gweithdrefn ymdrin â chwynion enghreifftiol ac un arall i sicrhau bod yr ombwdsmon yn ystyried egwyddorion Nolan sy'n berthnasol i'r safonau moesegol a ddisgwylir gan ddeiliaid swyddi cyhoeddus wrth ymgymryd ag ymchwiliadau i gwynion yn erbyn cyrff cyhoeddus. Rydym yn teimlo y byddai'r rhain wedi cryfhau'r Bil.

Fel y dywedais yng Nghyfnod 3, roedd Un Llais Cymru, sy'n cynrychioli cynghorau tref a chymuned yng Nghymru, wedi ysgrifennu ataf yn dweud bod ganddynt bryderon am y weithdrefn gwynion enghreifftiol. Hefyd, nodwyd bod y rhan fwyaf o gynghorau tref a chymuned yng Nghymru yn anhygoel o fach ac yn cyflogi un clerc yn unig a fyddai, fel arfer, neu'n debygol o fod yn gweithio ar sail ran-amser. Ers hynny, rwyf hefyd wedi derbyn gohebiaeth oddi wrth Gymdeithas Cynghorau Lleol Gogledd a Chanolbarth Cymru, sy'n cyfeirio at y weithdrefn gwyno enghreifftiol ar wefan Cyngor Tref y Trallwng ac mae'n argymell y dylai cynghorau tref ymdrin â'u cwynion eu hunain yn y lle cyntaf lle maent yn dymuno mabwysiadu cod i'r perwyl hwn.

Nodaf fod yr Aelod cyfrifol wedi dweud yng Nghyfnod 3 ei fod

'wedi cynnwys rhai sylwadau ar y mater hwn yn y memorandwm esboniadol diwygiedig i'r Bil'

a'i fod o'r farn

'fod hynny'n rhoi sylw digonol i'r pryderon a fynegwyd'.

Gobeithiwn felly y bydd yn cael ei brofi'n gywir yn hyn o beth.

Nodaf hefyd ei ddatganiad yng Nghyfnod 3, ei fod

'wedi sicrhau serch hynny fod y memorandwm esboniadol diwygiedig bellach yn nodi'n eglur fod gofyn i'r ombwdsmon a'r awdurdodau rhestredig roi sylw dyledus i egwyddorion Nolan wrth ddal swyddi cyhoeddus neu weithio yn y sector cyhoeddus.'

Rydym yn parhau i fod o'r farn fod hyn yn allweddol pan fo cwynion i'r ombwdsmon yn ymwneud yn aml â materion lle mae ymddygiad honedig swyddogion yn rhan annatod ohonynt a fan lleiaf, dylid ystyried tystiolaeth a gyflwynwyd i'r ombwdsmon gan y cyfryw swyddogion mewn perthynas â'r cwynion hyn yng nghyd-destun gwrthdaro buddiannau posibl. Fodd bynnag, rydym yn gyffredinol gefnogol i'r Bil hwn sydd ger ein bron heddiw ac rydym yn croesawu'n arbennig yr agweddau ar y Bil sy'n caniatáu i'r ombwdsmon gychwyn ymchwiliadau ar ei liwt ei hun, a'r agweddau sy'n cynyddu nifer y ffyrdd y gall pobl gwyno, yn hytrach nag ysgrifennu'n unig, gan greu proses gwyno fwy hygyrch. Diolch.

Rwy'n datgan buddiant fel cynghorydd sir. Ni fyddaf yn cefnogi'r ddeddfwriaeth hon. Yng Nghatalwnia, maent yn gwleidydda drwy farnwriaeth—yr unoliaethwyr, hynny yw. Ac yn Llafur Cymru, rydym yn gwleidydda drwy dribiwnlys. Mewn gwirionedd, mae'r modd y camddefnyddir y system yn debyg iawn mewn egwyddor. Teimlaf fod gennym system ombwdsmon sy'n brin o uniondeb, yn brin o atebolrwydd ar ran yr ombwdsmon ei hun, sy'n gorchymyn pobl i gadw'n dawel, sy'n gwrthod datgelu negeseuon e-bost ac sy'n gweithredu gyda diffyg tegwch a diffyg tryloywder sylfaenol.

Rwyf eisiau rhoi enghraifft o ymchwiliad cyfrinachol gan yr ombwdsmon i chi, ac fe gafodd y person a oedd yn cael ei archwilio'n gyfrinachol alwad ffôn a negeseuon testun gan Aelod sy'n gwasanaethu yn y Cynulliad hwn ar ôl trafod yr achos gyda'r ombwdsmon. Nawr, gwn fod hynny'n wir am mai fi oedd y person hwnnw. Cefais y negeseuon testun; cefais yr alwad ffon; cefais y drafodaeth ac fe'm rhybuddiwyd i beidio â herio'r ombwdsmon. Dywedwyd wrthyf na allwn ennill, ac rwy'n credu, wrth edrych yn ôl, mewn ystyr ffeithiol, fod hynny'n gywir, ond yn gwbl anghywir yn foesol. Pan gynhaliwyd tribiwnlys—ac rwy'n sôn am degwch y system yn y fan hon—ni chaniatawyd i mi gyflwyno'r negeseuon testun hynny fel tystiolaeth o ddiffyg tryloywder, diffyg tegwch yn y system. Defnyddir yr ombwdsmon llywodraeth leol yng Nghymru fel arf gwleidyddol i gael gwared ar y synnwyr, i atal pobl rhag gofyn cwestiynau, ac mae'n ffordd o geisio rheoli gwleidyddion. Byddaf yn gwrthwynebu'r ddeddfwriaeth hon oherwydd defnyddir swydd yr ombwdsmon—ac efallai na fydd rhai pobl eisiau clywed hyn, o edrych ar yr ymatebion o amgylch yr ystafell—defnyddir swydd yr ombwdsmon mewn ffordd hynod o annemocrataidd, ac ni fyddaf yn cefnogi'r ddeddfwriaeth hon.

A gaf fi alw ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i siarad?

Wel, hoffwn gofnodi fy niolch i'r Aelod cyfrifol, Llyr Gruffydd, a'r Pwyllgor Cyllid a'u swyddogion cynorthwyol am eu hamser a'u gwaith dros y flwyddyn ddiwethaf. Mae'r Pwyllgor Cyllid wedi gweithio'n adeiladol iawn gyda Llywodraeth Cymru, mewn gwirionedd, i sicrhau bod y Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru) sydd gennym ger ein bron heddiw, yn ddeddfwriaeth effeithiol a chadarn a fydd yn helpu i gryfhau gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru ac yn cefnogi atebolrwydd cyhoeddus. Gobeithiaf y bydd yr Aelodau'n gallu ei gefnogi. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol am graffu'n fanwl ar y Bil yn ogystal â chofnodi fy niolch i'r Aelodau a oedd yn rhan o'r Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn y pedwerydd Cynulliad, a oedd yn allweddol iawn yn y broses o baratoi'r gwaith sylfaenol ar gyfer y Bil hwn. Y tu hwnt i'r Siambr hon, hoffwn ddiolch i bawb ledled Cymru sydd wedi cyfrannu at ddatblygu'r Bil hwn drwy ymchwiliadau ac ymgynghoriadau amrywiol, a gynhaliwyd yn ddiweddar ac yn ystod y pedwerydd Cynulliad.

Drwy gydol yr amser y bu'r Cynulliad Cenedlaethol yn ystyried y Bil hwn, mae gwerth gwasanaeth yr ombwdsmon wedi bod yn glir iawn. Mae swyddfa'r  ombwdsmon yn helpu'r bobl a gafodd gam gan wasanaethau ac nad ydynt wedi derbyn y lefel o wasanaeth y mae ganddynt yr hawl i'w ddisgwyl. Bydd y Bil hwn yn cefnogi mynediad at wasanaethau’r ombwdsmon i bobl sy'n agored i niwed, gan gynnwys, am y tro cyntaf, y rheini a gafodd gam gan gwmnïau gofal iechyd preifat. Mae'n rhoi pwerau newydd i'r ombwdsmon ymchwilio i broblemau systemig ar ei liwt ei hun lle ceir tystiolaeth o broblemau eang, ailadroddus a dwfn, a bydd hefyd yn caniatáu i'r ombwdsmon chwarae rôl arweiniol yn gwella safonau ymdrin â chwynion ar draws y sector cyhoeddus. Dylai hyn arwain at fwy o gwynion yn cael eu datrys ar y pwynt cyswllt cyntaf yn hytrach na bod pobl yn gorfod troi at yr ombwdsmon, a bydd y Bil hwn yn ei gwneud yn haws i bobl wneud cwynion i'r ombwdsmon pan fo angen uwchgyfeirio materion. Mae'r diwygiadau helaeth a wnaeth y Pwyllgor Cyllid i'r Bil ers ei gyflwyno yn sicrhau y bydd yn cyflawni'r nodau hyn yn effeithiol ac y bydd yn cynnal goruchafiaeth y prosesau cwynion a gytunwyd gan y Cynulliad Cenedlaethol.

Wrth wraidd y Bil hwn, mae'r egwyddor fod prosesau cwyno effeithiol ac iach yn ffynhonnell allweddol o adborth ar gyfer cyrff cyhoeddus ac yn sbardun i wella'r gwasanaethau a gynigiwn i bobl Cymru. Yn yr ysbryd hwnnw, gobeithiaf y bydd yr Aelodau'n cefnogi Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru) heddiw, gan sicrhau y bydd Cymru yn parhau i fod ar flaen y gad mewn perthynas â deddfwriaeth ombwdsmon a chynorthwyo ein gwasanaethau cyhoeddus i fod yn ymatebol i anghenion pobl Cymru.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i Mark Isherwood am ei gyfraniad a'r ffordd y mae wedi cymryd rhan yn y broses hon? Rydych yn iawn: rwyf wedi cydnabod rhai o'r materion a godwyd gennych i raddau a gobeithio y bydd y memorandwm esboniadol diwygiedig, fel y nodoch chi, yn cadarnhau'r hyn y credaf yw'r sefyllfa ac rwy'n siŵr fod hynny'n wir. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei chyfraniad hefyd ac unwaith eto, am y cydweithrediad a gawsom gyda swyddogion y Llywodraeth wrth ymdrin â'r ddeddfwriaeth hon?

O ran sylwadau Neil McEvoy, rwy'n siomedig ei fod wedi defnyddio'r cyfle hwn i wneud rhai o'r pwyntiau a wnaeth, er bod ganddo berffaith hawl i wneud hynny. Nid wyf am wneud sylwadau ar unrhyw achosion unigol. Gwyddom fod yna ffyrdd i bobl ddilyn trywydd unrhyw bryderon a allai fod ganddynt. Ni allwn anghytuno mwy â'i gyhuddiad fod yr ombwdsmon yn brin o uniondeb, yn brin o atebolrwydd ac yn brin o dryloywder. Yr hyn sydd wedi fy siomi fwyaf yw'r ffaith nad oedd gan yr Aelod unrhyw ddiddordeb yng nghyfnodau blaenorol y Bil hwn, lle gallai fod wedi cyflwyno gwelliannau i newid unrhyw ddiffygion yn y gyfraith. Dewisodd beidio â gwneud hynny. Bu'n eistedd ar ei ddwylo tra oedd ganddo gyfle i gyflwyno gwelliannau i'r Bil hwn, newidiadau i'r Bil hwn, a fyddai efallai wedi dechrau mynd i'r afael â rhai o'r pryderon a gododd. Ni wnaeth hynny, felly, yn amlwg, nid oedd yn peri cymaint â hynny o bryder iddo. Felly, mae'n flin gennyf ei fod wedi dewis eistedd ar ei ddwylo a dod yma i siarad yn orchestol ger ein bron. Ac rwy'n siŵr y bydd pawb ohonom yn gweld drwy hynny.

Dwi eisiau felly ategu, os caf i, y diolchiadau y gwnes i’n flaenorol i bawb—neu bron pawb—sydd wedi ymgysylltu â’r broses yma. A dwi eisiau diolch yn arbennig, os caf i, i holl staff y Comisiwn, yn enwedig y clercod, y tîm clercio a thîm cyfreithiol y Pwyllgor Cyllid, am eu cefnogaeth aruthrol nhw a’u holl waith nhw i ddod â ni i’r pwynt yma yn y broses. A gyda hynny o eiriau, a gaf i ofyn i Aelodau gefnogi’r Bil y prynhawn yma, a thrwy hynny agor pennod newydd yng ngwaith yr Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus yng Nghymru ac yn y gefnogaeth a’r warchodaeth sydd yna i drigolion Cymru, yn enwedig y rheini, wrth gwrs, sy'n fwyaf dibynnol ar ein gwasanaethau cyhoeddus ni?

Diolch. Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, rhaid cynnal pleidlais wedi'i chofnodi ar gynigion Cyfnod 4, felly gohiriaf y pleidleisio ar y cynnig hwn tan y cyfnod pleidleisio.

Eitem 6 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: diweddariad ar y cynllun gweithredu ffonau symudol, a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Russell George.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig yn fy enw i. Mae'r adroddiad sydd ger ein bron heddiw yn edrych ar y cynnydd a wnaed ar gynllun gweithredu ffonau symudol Llywodraeth Cymru, ac mae'n dilyn ymchwiliad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn 2017 i'r seilwaith digidol yng Nghymru, pan argymhellwyd gennym y dylai Llywodraeth Cymru wneud ymrwymiadau pendant i gydweithio â Llywodraeth y DU, rheoleiddwyr a'r diwydiant i wella cysylltedd digidol a chefnogi'r seilwaith sydd ei angen ar gyfer sicrhau signal ffonau symudol gwell.

Gwyddom i gyd fod cysylltedd symudol bellach yn wasanaeth hanfodol i'r bobl sy'n byw ac yn gweithio yng Nghymru, fel y mae dŵr a thrydan. Gwyddom oll pa mor ddiflas yw bod heb ein ffonau am ddwy awr neu ddiwrnod, neu efallai mewn rhai achosion—mae Suzy Davies newydd sibrwd wrthyf—mae'n hyfryd; mae'n dibynnu ar sut yr edrychwch arno. Ond mae Cymru'n dal i lusgo ar ôl rhannau eraill o'r DU mewn pethynas â signal, ac felly mae hwn wedi bod yn rhan bwysig o waith craffu'r pwyllgor.

Edrychodd ein hadroddiad diweddaru ar yr hyn a gyflawnwyd gan Lywodraeth Cymru ers ei gynllun gweithredu ffonau symudol, a lansiwyd ym mis Hydref 2017, a gwnaethom 10 o argymhellion. Nawr, hoffwn allu dweud yr hyn rwy'n mynd i'w ddweud nesaf wrth agor pob dadl ar ran Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau: rwy'n croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn ein holl argymhellion a naws gadarnhaol yr ymateb yn gyffredinol.

Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn dechrau drwy bwysleisio bod telathrebu'n fater a gadwyd yn ôl, ac nad yw'n meddu ar yr holl ddulliau o wella signal ffonau symudol. Buaswn yn ymateb i hynny mewn dwy ffordd. Er bod hynny'n wir, Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, a gyflwynodd y cynllun gweithredu ffonau symudol, felly nid yw'n afresymol i'r pwyllgor a'r rhanddeiliaid fynnu bod y camau gweithredu hynny a gynlluniwyd yn cael eu darparu ar frys. Ac yn ail, mae'n amlwg fod gan Lywodraeth Cymru nifer o ddulliau at ei defnydd. Felly, rwy'n canolbwyntio fy sylwadau agoriadol ar y meysydd lle mae Llywodraeth Cymru yn meddu ar y dulliau a all osod y cyflymder, yn enwedig mewn perthynas â chynllunio ac ardrethi busnes, a thrwy gydweithio â darparwyr i ddarparu atebion mewnlenwi ar gyfer cysylltedd mewn ardaloedd sy'n anodd eu cyrraedd.

Ar gynllunio, gwnaeth y pwyllgor ddau argymhelliad: un ar ganllawiau arferion gorau ac un ar ganiatáu i uchder mastiau fod yn uwch o dan y gyfundrefn gynllunio a ganiateir. Roedd yn amlwg yn dda iawn gweld y cyhoeddiad y mis diwethaf fod y rheolau sy'n ymwneud ag uchder mastiau yng Nghymru wedi'u llacio o'r diwedd fel nad oes rhaid i fastiau hyd at 25m fynd drwy'r broses caniatâd cynllunio lawn. Mae hyn yn golygu, o'r mis nesaf ymlaen, y bydd y rheolau yng Nghymru bellach yn cyd-fynd â'r rhai yn Lloegr a'r Alban. Mae hyn yn rhywbeth yr argymhellodd y pwyllgor gyntaf yn ei adroddiad ar y seilwaith digidol yn 2017, pan ddywedasom y dylai Llywodraeth Cymru

'ddiwygio’r drefn gynllunio i gefnogi buddsoddiadau mewn cysylltedd digidol, yn
arbennig er mwyn caniatáu i fastiau gael eu gosod sy’n sicrhau darpariaeth ar
gyfer ardal ddaearyddol ehangach.'

Dywedasom hefyd y dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda gweithredwyr ac awdurdodau cynllunio i sicrhau bod cynlluniau'n cael eu cyfleu'n glir i'r cymunedau yr effeithir arnynt, a bod manteision allweddol cysylltedd symudol yn cael eu hybu'n weithredol. Er bod signal ffonau symudol wedi cynyddu yng Nghymru ers 2017, canfu ein hadroddiad fod y rôl roedd y cynllun gweithredu wedi'i chwarae yn y gwelliant yn aneglur, a galwasom ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio ei dulliau datganoledig i droi'r fantol ar hyfywedd masnachol o blaid buddsoddiad pellach mewn rhai ardaloedd problemus.

Roeddem hefyd yn argymell bod Llywodraeth Cymru'n parhau i ymgysylltu â gweithredwyr ffonau symudol a rhanddeiliaid eraill i sicrhau'r arferion gorau a chynnwys hynny yn y cod diwygiedig a chyfunol o arferion gorau a nodyn cyngor technegol 19. Dywedodd y Llywodraeth y bydd yn ystyried adolygiad o TAN 19 pan fydd gwaith pellach ar y rheoliadau hawliau datblygu a ganiateir a'r fframwaith datblygu cenedlaethol wedi'i gwblhau, a dynododd fod y gwaith hwnnw'n annhebygol o ddechrau tan 2020.

Er fy mod yn deall yr angen i wneud y gwaith hwn mewn trefn resymegol, mae angen inni symud cyn gynted â phosibl ar hyn. Y neges glir gennym ni ar y pwyllgor a chan y diwydiant oedd bod angen gweithredu'n gyflym i sicrhau nad yw Cymru'n llusgo ymhellach ar ei hôl hi. Dengys ffigurau diweddaraf Ofcom, ar bron bob mesur o signal ffonau symudol, fod Cymru y tu ôl i gyfartaledd y DU. Felly, ar gyfer cysylltedd 4G daearyddol gan y pedwar gweithredwr ffonau symudol fel ei gilydd, rydym ar 57 y cant, o'i gymharu â chyfartaledd y DU o 66 y cant. Sylwaf o ymateb y Llywodraeth ei bod yn credu bod lle i gyfuno TAN 19 a'r cod ymarfer yn un ddogfen, a mabwysiadu'r dull a ddefnyddir yn Lloegr drwy gael darparwyr ffonau symudol i arwain ar y gwaith hwn.

Yn amlwg o ran cynllunio bydd angen sicrhau cydbwysedd bob amser rhwng yr angen am orsafoedd i ddarparu signal a phryderon y gymuned leol ynglŷn â'r dirwedd, ond rhaid inni gydnabod disgwyliadau 90 y cant o bobl sy'n defnyddio ffonau symudol y dylent gael cysylltedd symudol llawn.

Ceir bylchau parhaus yn y cysylltedd nid yn unig rhwng Cymru a gwledydd eraill y DU, ond hefyd rhwng ardaloedd gwledig ac ardaloedd trefol yng Nghymru. Rwy'n ymwybodol iawn o hyn, wrth gwrs, yn fy etholaeth i, Sir Drefaldwyn. Bu'r pwyllgor yn ystyried sut y gallai ymrwymiad trawsrwydweithio gwledig helpu mewn ardaloedd lle mae'r signal yn wan, er ein bod yn cydnabod na fydd yn helpu os ydych mewn man gwan lle na cheir rhwydwaith i drawsrwydweithio arni, a'r rhwystredigaeth o golli signal. Serch hynny, roeddem yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru barhau i lobïo darparwyr ffonau symudol am fynediad cyfanwerthu gwledig, ac os nad ydynt yn ymateb yn gadarnhaol, dylai Llywodraeth Cymru alw ar Lywodraeth y DU i wneud hyn yn orfodol drwy Ofcom, fel rhan o'r pecyn o fesurau i gynyddu cysylltedd. Rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru yn mynd ar drywydd y mater hwn, ac mae'n galonogol eu bod yn parhau i bwyso am hyn.

O ran ein hargymhelliad y dylai Llywodraeth Cymru ymgysylltu â gweithredwyr ffonau symudol ar rinweddau rhyddhad ardrethi busnes, mae'n galonogol hefyd fod y Llywodraeth yn dweud ei bod yn edrych ar rôl cynllun cymorth ardrethi annomestig fel rhan o'r ymyriadau i fynd i'r afael â mannau gwan penodol.

Wrth gwrs, tra ydym yn ceisio unioni'r problemau gyda signal 4G, mae'r siarad eisoes wedi dechrau ar symud ymlaen i gyflwyno'r genhedlaeth nesaf o gysylltedd symudol, 5G, a chrybwyllwyd hynny mewn cyfraniadau a chwestiynau yn gynharach heddiw. Mae manteision 5G, i ddarparu band eang cyflymach a gwell—[Torri ar draws.] Fe'i cymeraf mewn eiliad, os caf, Suzy.

Iawn, o'r gorau.

—a'r potensial i chwyldroi'r sectorau gweithgynhyrchu, trafnidiaeth a gofal iechyd, mae edrych ymlaen mawr at hynny. Ond mae 5G yn annhebygol o ymestyn signal rhwydweithiau symudol, gan ei fod yn ymwneud mwy â chynyddu capasiti'r rhwydwaith nag ymestyn ei gyrhaeddiad. Ac nid yw'r dechnoleg ar gyfer 5G yn elwa'n uniongyrchol o'r newid yn y rheolau datblygu a ganiateir, gan fod rhwydweithiau 5G yn debygol o weld mwy o ddefnydd o orsafoedd bach, gan wneud uchder mastiau'n llai o broblem. Ond mae'n dal yn bwysig, er hynny, inni ofyn beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i baratoi Cymru ar gyfer 5G. Mae angen inni sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn barod ar gyfer 5G. Felly, yn amlwg byddai gennym ddiddordeb mewn clywed barn y Gweinidog ar yr hyn y gellid ei wneud i fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd technoleg 5G ar gyfer Cymru. Fe gymeraf ymyriad gan Suzy Davies.

Diolch yn fawr iawn, Russell. Soniasoch am 5G yno. Wrth gwrs, dyna dechnoleg arall sy'n cynnwys lefel o faes electromagnetig. Yn amlwg, ceir canllawiau sy'n bodoli eisoes ar bobl sy'n sensitif i hyn, i gyfyngu ar eu cysylltiad ag ef, ond wrth i'r Llywodraeth edrych ar gyflwyno 5G—a chytunaf yn llwyr â manteision hyn—tybed a roddir ystyriaeth i gwestiynau iechyd posibl yn rhan o'r broses honno.

Diolch i Suzy Davies am yr ymyriad. Mae'n dechnoleg eithaf newydd sydd eto i gael ei chyflwyno. Yn sicr, mae aelodau o'r pwyllgor wedi cael aelodau o'r cyhoedd yn cysylltu â ni ynglŷn â'r cwestiwn hwnnw, ond mae'r canllawiau swyddogol yn dweud nad oes unrhyw risg i iechyd pobl nac anifeiliaid. Dyna'r canllawiau swyddogol a ddarperir. Ond yn amlwg, byddai gennyf ddiddordeb yn ymateb y Gweinidog i'r pwynt hwnnw yn ogystal.

Os ydym i sicrhau cysylltedd yng Nghymru sy'n cymharu â'r DU yn ei chyfanrwydd, mae angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy gyda'r dulliau sydd ar gael iddi yn fy marn i, felly galwaf ar y Gweinidog i nodi unrhyw feysydd lle mae Llywodraeth Cymru yn arwain y ffordd. Gadewch inni ddarganfod lle mae Llywodraeth Cymru yn arwain y ffordd i holl wledydd y DU. Edrychaf ymlaen at glywed barn cyd-Aelodau a'r Gweinidog, ac wrth gwrs rwy'n cymeradwyo'r adroddiad hwn i'r Cynulliad.

Hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd am ei sylwadau agoriadol. O'r hyn a gofiaf, ni chymerais ran yn yr ymchwiliad llawn, ond roeddwn yno ar gyfer diwedd y gwaith, ac mae'n amlwg yn fater pwysig sy'n effeithio ar bawb ohonom. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn edrych tua'r dyfodol ac yn edrych ar ffyrdd o ddatblygu seilwaith. Fodd bynnag, ceir bylchau enfawr yn y cysylltedd ledled Cymru, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, ac nid yw hynny'n syndod i neb. Ceir ardaloedd yn fy rhanbarth, yn enwedig yn y Cymoedd gogleddol a Gŵyr, lle nad yw'r signal yn ddigon da, ac ymddengys bod rhai ardaloedd wedi taro wal o ran y modd y gellir eu cysylltu. Mae angen cofio, wrth symud ymlaen, nad ydym yn anghofio cymunedau nad ydynt wedi'u lleoli'n berffaith wrth sefydlu rhwydweithiau 5G. Dylai fod dosbarthiad teg ledled Cymru er mwyn caniatáu cyfle i ardaloedd sydd heb eu datblygu'n ddigonol ddal i fyny.

Rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig nodi nad oes gan rannau helaeth o Gymru signal 4G digonol hyd yn oed ar draws pedwar rhwydwaith neu fwy, felly gellid ystyried bod unrhyw sôn am 5G yn gynamserol iawn mewn rhai ardaloedd o'r wlad. Nid na ddylid datblygu 5G, ond mae angen inni sefydlu datblygiad 4G cyn inni symud ymlaen o bosibl.

O ran cysylltedd gwell ar lefel ehangach, ymddengys bod Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd wedi taro wal o ran band eang cyflym a chyflym iawn. Rwyf innau hefyd wedi gofyn cwestiynau yn y lle hwn o'r blaen ar faterion capasiti. Mewn rhannau o Gymru, yn enwedig ardaloedd lle ceir lefelau uchel o hunangyflogaeth, gwyddom y gall diogelwch economaidd pobl ddibynnu ar eu cysylltedd. Mae'n golygu a yw busnes yn llwyddiannus ai peidio, felly mae gwir angen inni fynd i'r afael â sut y gall busnesau oresgyn y rhwystr penodol hwn.

Rhaid i ni sicrhau bod cyfres lawn o opsiynau cysylltedd ar gael, gan wneud yn siŵr fod y dechnoleg bresennol yn cael ei chyflwyno'n deg ledled Cymru. O ran 5G, rwy'n bryderus o hyd fod perygl y gallem gael ein gadael ar ôl, felly credaf y byddai'n ddefnyddiol cael rhywfaint o eglurder gan y Llywodraeth yma heddiw ynglŷn â sut y maent yn integreiddio cynlluniau cyflawni 5G gyda'r gwaith presennol o wella 4G ar draws rhwydweithiau lluosog.

Roedd hyn yn ddiddorol iawn, mater cysylltedd yn yr oes fodern, a daeth rhai pethau'n amlwg ac rwyf am ganolbwyntio arnynt. Un ohonynt oedd yr elfen rhannu mastiau, lle nad oes rhaid ichi ddal ati, dro ar ôl tro, i osod mastiau gwahanol i gael yr un canlyniad os rhennir un mast gan gwmnïau. Dywedodd y Gweinidog wrthym yn y trafodaethau a gawsom ei bod wedi cael trafodaethau gyda phobl yn y Swyddfa Gartref fel y byddent yn gwneud peth gwaith diogelu ar gyfer y dyfodol ar y mastiau hynny. Clywsom gan EE eu bod yn datblygu 40 o safleoedd newydd, ac roedd eraill yn datblygu eu safleoedd, a'u bod yn barod i rannu mastiau yn y safleoedd hynny. Felly, credaf ei bod yn bwysig inni wneud hynny, oherwydd clywsom, ac fe gododd Suzy Davies hyn yn awr, fod pobl yn pryderu am y goblygiadau i iechyd o godi mastiau lluosog ar safleoedd lluosog. Felly, efallai y byddai hynny'n mynd beth o'r ffordd i helpu gyda hynny.

Yr hyn sy'n rhaid inni ei wneud yw sicrhau bod yr holl gymunedau'n symud ymlaen gyda'i gilydd yma. Ni allwn gael pobl wedi'u gadael ar ôl yn yr hyn sydd bellach yn oes ddigidol. Rwyf wedi cael negeseuon e-bost gan bobl sydd mewn gwirionedd yn mynd i rywle i ffwrdd o'u cartref er mwyn gallu cael rhywfaint o gysylltedd, er mwyn gallu gwneud hynny. Rwyf wedi clywed am bobl yn eistedd yn eu ceir gyda'u plant fel y gallant gwblhau eu gwaith cartref. Yn bendant, nid yw hynny'n foddhaol. Ac rydym yn gwybod bod pobl yn symud mwy a mwy i wneud popeth ar eu ffonau, a llawer llai ar eu cyfrifiaduron, ac mae'n debyg ein bod i gyd yn euog o wneud hynny.

Gwn o brofiad, wrth gynrychioli fy ardal i yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, fod yna ddigon o fannau gwan, ac mae gennyf ddau ffôn, ac maent ar ddau rwydwaith gwahanol, ond nid yw hynny'n sicrhau bod gennyf signal llawn lle bynnag rwy'n mynd. A hyd yn oed pe bai gennyf yr holl rwydweithiau a'r holl ffonau i fynd gyda hwy, buaswn yn dal i gael mannau gwan. Felly, mae gwir angen inni wneud rhywbeth ynglŷn â hynny.

Rydym wedi clywed gan y darparwyr, ac maent wedi gofyn i'r Gweinidog ostwng ardrethi busnes, a dywedodd y Gweinidog yn hollol gywir fod yn rhaid i hynny wneud synnwyr masnachol, na allwn ostwng ardrethi busnes oni bai fod rhywbeth i'w adennill o'r cymhorthdal hwnnw—oherwydd bydd yn gymhorthdal i fusnes preifat—i roi rhywbeth yn ôl i'r gymuned honno. Ac o ran mentrau bach a chanolig—a dyna yw'r rhan fwyaf o'r busnesau sydd yn fy ardal i—rhaid iddynt gael cysylltedd i ddim ond dechrau hyd yn oed. Ond os ydym yn gofyn iddynt dyfu a datblygu, nid oes unrhyw ffordd y gellir gwneud hynny mewn oes ddigidol heb y cysylltedd cyflym sy'n rhaid iddynt ei gael er mwyn i hynny ddigwydd.

Mae pwysigrwydd cysylltedd symudol wedi tyfu fwyfwy dros y blynyddoedd diwethaf, gyda perchnogaeth ar ffonau symudol yng Nghymru dros 90 y cant ymhlith oedolion—ac yn fy mhrofiad i, gallai fod hyd yn oed yn uwch ymhlith plant. O'r defnyddwyr ffonau symudol hyn yng Nghymru, mae 57 y cant yn dweud eu bod yn defnyddio ffôn symudol i fynd ar-lein. Felly, mae pwysigrwydd cysylltedd o'r fath wedi cynyddu'n aruthrol dros gyfnod cymharol fyr o amser. Y cwestiwn wedyn yw: a yw'r diwydiant wedi cadw i fyny gyda'r datblygiadau hyn? Ar gyfer Cymru, yn anffodus, rhaid ateb nad yw wedi gwneud hynny. Dengys ystadegau mai gennym ni y mae'r cysylltedd gwaethaf yn y DU. Mae'n peri pryder, felly, i ddarllen yn ymateb Llywodraeth Cymru i argymhelliad 4 o adroddiad pwyllgor yr economi a'r seilwaith fod Ofcom yn ymgynghori ar eu rhwymedigaethau. Mae eu cynnig presennol yn gosod rhwymedigaethau cysylltedd ar gyfer Cymru ar 83 y cant, er bod rhwymedigaethau cysylltedd ar gyfer Lloegr a Gogledd Iwerddon wedi'u gosod ar 90 y cant. Yn sicr mae hyn yn sarhad ar Gymru. A allwn fod yn sicr y bydd Llywodraeth Cymru yn ddigon grymus yn ei thrafodaethau ag Ofcom, ac nad yw'n mynnu dim sy'n llai na chydraddoldeb â rhannau eraill o'r DU?

Rydym i gyd yn gwybod bod gan y drefn gynllunio ran allweddol i'w chwarae o ran y signal ffonau symudol ledled Cymru. Mae'n hanfodol felly fod y drefn gynllunio mor hyblyg a chydnaws ag y bo modd, gan adlewyrchu topograffeg a dosbarthiad y boblogaeth yng Nghymru. Roedd yr holl weithredwyr ffonau symudol o'r farn y gallai codi'r uchder a ganiateir ar gyfer mastiau o 15 i 30m gael effaith ddramatig ar signal, ac mae'n dda gweld bod Llywodraeth Cymru wedi cytuno bellach i ganiatáu mastiau 25m, er nad rhai 30m. Ac fel y nododd Joyce Watson, mae'n hollbwysig fod y mastiau hyn yn cael eu rhannu. Deallwn gan y gweithredwyr y bydd mastiau uwch yn caniatáu mwy o rannu. Felly, bydd yn bwysig i Lywodraeth Cymru wneud yn siŵr eu bod yn gweithredu'r hyn y dywedant eu bod yn ei weithredu.

Mae pawb ohonom yn gwybod bod gan y drefn gynllunio ran allweddol i'w chwarae yn y signal ffonau symudol ledled Cymru. Mae'n hanfodol felly fod y cynlluniau—. Mae'n ddrwg gennyf.

Os yw Cymru i gael rhwydwaith ffonau symudol sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, mae'n bosibl y bydd yn rhaid iddi bwyso ar ddulliau arloesol o ymdrin â llawer o'r mannau gwan sy'n bodoli yn awr. Dylai Llywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i annog arloesi o'r fath. Mae pwysigrwydd ein gwasanaethau brys a'u gallu i achub bywydau yn dibynnu ar raglen cyfathrebu symudol y gwasanaethau brys—ESMCP. Mae wedi cael cymorth gan y Swyddfa Gartref i ddarparu cyllid ar gyfer mastiau mewn ardaloedd lle nad yw'n ymarferol i ddarparwyr gwasanaethau wneud hynny. O ystyried y sylw gan EE eu bod yn cyrraedd terfynau hyfywedd masnachol o ran buddsoddiad uniongyrchol, dylai Llywodraeth Cymru edrych ar bob cyfle posibl i rannu rhai o gyfleusterau'r ESMCP. Gan fod sylwadau EE yn amlwg yn ymwneud â thopograffi Cymru, a ddylem edrych ar sut y mae rhannau o'r Alban yn ymdopi â chyfyngiadau topograffaidd tebyg?

Yn gryno, mae'n rhaid cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud gwaith rhagorol ar gyflwyno cysylltedd rhyngrwyd dros gyfnod byr o amser, ond rhaid inni weld yr un cadernid mewn perthynas â'r rhwydwaith symudol, a fydd yn chwarae rhan gynyddol mewn cysylltedd dros y blynyddoedd nesaf. Rhaid inni gydnabod bod 5G, yr arloesedd newydd nesaf i'r rhwydwaith ffonau symudol, yn ehangu'n gyflym. Rhaid i Gymru fod yn barod i gofleidio'r arloesedd diweddaraf hwn. Ni allwn gael ein gweld yn llusgo ar ei hôl hi o ran mabwysiadu'r dechnoleg newydd hon. Yn wir, os ydym yn mynd i ddenu diwydiannau uwch-dechnoleg i Gymru, mae'n hanfodol ein bod ar flaen y gad yn darparu technolegau o'r fath.

Fel aelod o bwyllgor yr economi, rwy'n falch iawn o siarad yn y ddadl hon heddiw ar y cynllun gweithredu ffonau symudol wrth gwrs. Ddirprwy Weinidog, mae'n rhywbeth y gwn ei fod yn effeithio ar fusnesau yn fy etholaeth, a rhywbeth rwy'n teimlo'n wirioneddol angerddol yn ei gylch mewn gwirionedd. Felly, rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn pob un o'r argymhellion yn adroddiad y pwyllgor, ac mae rhai o'r Aelodau eisoes wedi cyfeirio atynt. Rwy'n credu ei fod yn dangos pa mor ddifrifol yw Llywodraeth Cymru ynglŷn â gweithio gyda'i gilydd i sicrhau nad ydym yn syrthio'n fyr o'n huchelgais i ddod yn arweinydd 5G byd-eang, ond gyda hynny mewn golwg, rydym yn gwybod bod y gystadleuaeth yn ffyrnig ar y llwyfan byd-eang, a bod y DU gyfan ar ei hôl hi, yn anffodus, ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef.

Lywydd, mae chwe gwlad eisoes wedi mabwysiadu technoleg 5G, ac maent yn cynnwys yr Unol Daleithiau, Japan a Tsieina, i enwi ond rhai ohonynt. Nawr, siaradais am awtomatiaeth a 5G mewn datganiad y llynedd, ond rwyf am ddilyn llwybr ychydig yn wahanol heddiw, ac rwyf am ganolbwyntio ar yr effaith y gall 5G ei chael a dau beth yn benodol: cerbydau awtonomaidd a gofal iechyd o bell. Nawr gall rhwydweithiau 5G ymateb yn ddigon cyflym i gydlynu ceir hunan-yrru, naill ai gyda cheir yn siarad â rheolwr canolog ar groesffordd, neu geir sy'n cyfathrebu'n uniongyrchol â'i gilydd. Rydym yn meddwl weithiau fod y math hwn o dechnoleg flynyddoedd i ffwrdd, a milltiroedd i ffwrdd o fod yn realiti, ond mewn gwirionedd, rydym eisoes yn gweld cwmnïau sy'n gwneud Tesla yn gwneud camau enfawr yn y farchnad hon. Mae cwmnïau ac arbenigwyr eraill eisoes yn trafod sut y gallai technoleg 5G arwain at beidio â chael goleuadau traffig ar y strydoedd—mae ceir yn croesi, ond nid ydynt yn taro yn erbyn ei gilydd. Pan fydd gan bob car synwyryddion a chamerâu, gallent gynnwys deunydd fideo parhaus hefyd. Nawr, os ceir damwain anffodus fe fyddwch yn gallu gweld fideo o bob ongl, nid yn unig o'r ceir sy'n rhan ohoni, ond o'r holl geir yn yr un ardal ar yr un pryd.

Gan symud at ofal iechyd o bell, gwyddom y gallai cael 5G yn iawn ganiatáu i feddygon gyflawni triniaethau o bell. Mae'r oedi amser mor eithriadol o fach fel y gallai meddygon ddefnyddio robotiaid i'ch trin o 1,000 o filltiroedd i ffwrdd. Gellir trin pobl mewn mannau pell ar draws y byd gan arbenigwyr o lle bynnag y bônt, rhywbeth sy'n eithaf rhyfeddol yn fy marn i.

Felly, Lywydd, sut rydym yn gwneud yr hyn sydd i'w weld yn perthyn i'r dyfodol yn realiti heddiw? Nawr, mae'n bosibl, oherwydd gwyddom fod gwledydd eraill eisoes yn arwain y ffordd, fel y dywedais eisoes. Mae'n golygu bod yn rhaid inni ofyn cwestiynau anodd ac ailystyried sut y buom yn cyflwyno datblygiadau technoleg yn y gorffennol yma yng Nghymru ac yn y DU. A ddylem aros mewn gwirionedd tan fod pawb ar 4G, a wynebu'r risg y bydd rhai ardaloedd penodol yn colli cyfle i fod yn arloeswyr 5G? Nawr, i fod yn glir, rwyf am i bob rhan o'r wlad hon gael y cysylltedd gorau, ond rwyf hefyd am inni neidio ar y cyfleoedd sydd ar gael yn y presennol.

Nid yw fy nghenhedlaeth i'n gyfarwydd â byd heb dechnoleg, felly nid oes unrhyw reswm pam na ddylai fod gennym 5G yn ein bywydau. Fel Llywodraeth, fel gwlad, dylem fod yn gwneud prosiectau 4G a 5G ar yr un pryd, ochr yn ochr â sicrhau bod gennym ddinasoedd a chanolfannau gigabit fel yr awgrymais yn y gorffennol. Lywydd, cafwyd llawer o drafod yn y Siambr, ac mae'n aml yn ymwneud ag edrych tua'r dyfodol. Ond rydym allan o gysylltiad os credwn mai felly y mae gyda 5G, oherwydd mae 5G gyda ni, mae'r dyfodol yma nawr. Diolch.

Y Dirprwy Weinidog i ymateb i'r ddadl—Lee Waters.

Diolch yn fawr. Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan am natur adeiladol y cyfraniadau a diolch yn arbennig i'r pwyllgor am y gwaith ystyriol a diwyd a wnaethant ar eu hymchwiliad ac am eu hadroddiad. Gwn y cafwyd cyfraniadau nodedig i waith y pwyllgor gan bobl nad ydynt yn aelodau o'r pwyllgor mwyach, felly credaf fod angen inni ddiolch iddynt hwy hefyd. [Torri ar draws.] Rwy'n sôn amdanaf fy hun, ydw. [Chwerthin.]

Mae gallu defnyddio eich dyfeisiau symudol i gael mynediad at y rhyngrwyd, fel y dywedodd llawer o'r Aelodau, yn rhan hanfodol o fywyd modern, ac mae hynny'n mynd i fod yn fwy felly wrth i ryngrwyd pethau a 5G ddatblygu'n gyflym, a dyna pam y credwn fod angen i Lywodraeth y DU reoleiddio hyn fel cyfleustod allweddol. Ond nid yw'n digwydd. Nid yw'r polisi telathrebu wedi'i ddatganoli, ac Ofcom, fel y rheoleiddiwr, a Llywodraeth y DU sydd â'r prif ddulliau at eu defnydd ar gyfer gwella signal ffonau symudol a chapasiti. Ac rwy'n credu bod mwy y gallai Ofcom a Llywodraeth y DU ei wneud i wella cysylltedd symudol yng Nghymru. A soniodd Bethan Sayed am fand eang—cafodd ei dynnu i mewn i'r ddadl hon yn daclus—lle mae Llywodraeth Cymru wedi dangos yr hyn y gall ei wneud, er nad yw wedi'i ddatganoli. Ond er mwyn cyrraedd y rhan sy'n weddill o'r boblogaeth lle rydym yn cael trafferth, mae gofyn i'r DU weithio ar y cyd—mae'r un peth yn wir am ffonau symudol. Yn amlwg, mae ein topograffi a dwysedd poblogaeth yn creu heriau. Mae darparu'r cysylltedd angenrheidiol yn galw am fwy o seilwaith symudol nag y byddai mewn rhannau eraill o'r DU, ac adlewyrchir hynny yn y lefelau cysylltedd presennol.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf.

Gwn ei fod yn gwneud pwynt smala ynglŷn â bod yn aelod blaenorol o'r pwyllgor, ond a all nodi unrhyw faterion yn yr adroddiad hwn ac unrhyw safbwyntiau sydd ganddo sydd wedi newid o ganlyniad i ddod yn Weinidog yn y Llywodraeth? A yw ei safbwynt wedi newid yn sylweddol o ganlyniad i'r profiad hwnnw?

Wel, credaf fod y ffaith bod yr adroddiad wedi'i dderbyn yn llawn yn awgrymu fy mod wedi fy argyhoeddi gan y dadansoddiad a'r dystiolaeth a glywais gan y pwyllgor, ac i fod yn deg, nid wyf yn meddwl bod unrhyw beth a ddywedodd y Gweinidog ar y pryd—Julie James—pan roddodd dystiolaeth i ni, yn wahanol i'r hyn y mae'r Llywodraeth yn ei ddweud yn awr. Rwy'n fwy na pharod i gyfaddef pan wyf wedi newid fy meddwl neu newid fy marn, ond yn yr achos hwn, credaf ei fod yn fwy o esblygiad di-dor.

Mae'r darlun wedi gwella dros y blynyddoedd diwethaf o ganlyniad i gyflwyniadau masnachol parhaus y gweithredwyr rhwydwaith symudol, ond ceir meysydd sylweddol o hyd, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, lle nad oes signal ffonau symudol dibynadwy. Ac rwy'n bryderus iawn fod Ofcom, yn eu hymgynghoriad ar ddyfarnu sbectrwm newydd i baratoi'r ffordd ar gyfer 5G, yn argymell targedau is o lawer i Gymru na rhannau eraill o'r DU. Yn Lloegr a Gogledd Iwerddon, maent yn bwriadu ei gwneud yn ofynnol i 90 y cant o'r boblogaeth gael eu cynnwys, ac yng Nghymru maent yn pennu targed o 83 y cant. Ac fel y dywedodd David Rowlands yn gywir, mae hynny'n amlwg anghyfiawn, a bydd yn parhau'r heriau presennol a'r anfanteision sydd gan Gymru o ran darparu data a gwasanaethau digidol. Gofynnodd David Rowlands i'r Llywodraeth fod yn rymus, ac rydym wedi cyflwyno ymateb i'r ymgynghoriad i Ofcom, ac rydym wedi anfon at y pwyllgor er mwyn iddynt allu gweld hwnnw ar y cam hwn, er mwyn iddynt allu trefnu eu dicter cyfiawn yn ogystal, i geisio cael hyn wedi'i newid.

Mae gan Ofcom a Llywodraeth y DU rôl ganolog o ran mynd i'r afael â llawer o'r pwyntiau a godwyd yn adroddiad y pwyllgor, ac mae'r opsiwn sbectrwm yn gyfle prin i wneud gwahaniaeth go iawn i wella cysylltedd symudol yng Nghymru. Dyna pam rydym yn eu hannog i ailystyried, ac rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor yn ymuno â'r Llywodraeth i ategu'r alwad honno.

Wedi dweud hynny, ceir meysydd lle gall Llywodraeth Cymru weithredu i wneud gwahaniaeth ac rydym yn ymrwymedig i wneud popeth a allwn. Rydym yn croesawu'r her a gwaith craffu'r pwyllgor i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud cymaint ag y gallwn, pan allwn wneud hynny, ac i chi roi proc adeiladol i ni o bryd i'w gilydd pan fyddwch yn credu y gallem wneud rhagor. Credaf fod hynny'n rhan ddefnyddiol o'r gwaith craffu y mae'r lle hwn yn bodoli ar gyfer ei wneud.

Mae'r cynllun gweithredu yn canolbwyntio ar naw maes allweddol lle gall Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei dulliau. Yn rhai o'r meysydd hyn, ein rôl yw hwyluso, ac mewn eraill gallwn ymyrryd yn fwy uniongyrchol. Rydym wedi gwneud cynnydd mewn nifer o feysydd allweddol. Rydym wedi cyflwyno dogfen newydd 'Polisi Cynllunio Cymru', sy'n annog awdurdodau cynllunio a gweithredwyr ffonau symudol i weithio ar y cyd. O 1 Ebrill, bydd uchder y mastiau o dan hawl datblygu a ganiateir yn codi o 15m i 25m, neu 20m mewn tirweddau a ddiogelir. Mae hwnnw'n gynnydd ychwanegol sylweddol, heb fod angen caniatâd cynllunio. Os yw darparwyr ffonau symudol eisiau ac yn gallu cyfiawnhau mastiau uwch, gallant fynd drwy'r broses gynllunio i roi hawl i gymunedau ddweud eu dweud, a chredwn fod hynny'n iawn.

Mae'r fframwaith datblygu cenedlaethol sydd ar y ffordd yn debygol o ddarparu polisïau mwy rhagweithiol ar gyfer awdurdodau cynllunio lleol a'r diwydiant er mwyn iddynt allu gweithredu mewn ardaloedd lle mae'r signal yn gyfyngedig neu lle nad oes signal o gwbl. Clywais yr hyn a ddywedodd Russell George am TAN 19, a gallaf adrodd i'r Siambr fod ein swyddogion wedi cyfarfod â'r diwydiant ddoe ac wedi cael sgwrs adeiladol iawn. Pan gwblheir y fframwaith datblygu cenedlaethol yn yr haf, byddwn yn gofyn i'r diwydiant gydgynhyrchu canllaw arferion gorau. Ond fel y dywedwn, mae'n dal yn agored iddynt wneud fel y maent wedi'i wneud yn Lloegr a chymryd yr awenau. Ond byddwn yn gwneud yr hyn a allwn i weithio gyda hwy ar hynny.

Ar 5G, rydym wedi comisiynu Innovation Point i nodi a datblygu hyd at dri phrosiect strategol, a disgwyliwn i'r gwaith hwn gael ei gwblhau cyn hir. I'r Aelodau a dynnodd sylw at y pryderon iechyd, rwyf innau hefyd fel Aelod etholaeth wedi cael yr ohebiaeth honno, ac rwy'n credu ei bod hi'n iawn ein bod yn wyliadwrus ynghylch y dechnoleg newydd hon wrth iddi ymddangos. Ar hyn o bryd rydym yn cael cyngor gan Iechyd Cyhoeddus Cymru a Public Health England ar hyn ac rydym yn cadw llygad ar hynny. Mae 5G yn dal i fod yn dechnoleg sydd ar gam cynnar iawn, ac fe wnawn yn siŵr, wrth iddi gael ei chyflwyno, y bydd yn parhau i gydymffurfio â'r canllawiau a'r safonau y byddem yn disgwyl iddi gydymffurfio â hwy. Mae'n bwysig ein bod yn cadw hyder y cyhoedd wrth ei wneud.

Gan symud ymlaen, mae Trafnidiaeth Cymru drwy eu contract rheilffyrdd wedi comisiynu Gwasanaethau Rheilffyrdd Trafnidiaeth Cymru i sicrhau gwell cysylltedd symudol ar y rhwydwaith rheilffyrdd. Drwy fod yn berchen ar y rhwydwaith rheilffyrdd bellach, mae gennym gyfle i ddefnyddio'r tir ar gyfer mastiau ac ar gyfer gwella cysylltedd. Bydd mastiau a ariennir o bwrs y wlad a adeiladir o dan y contract cyfathrebu newydd ar gyfer y gwasanaethau brys yn cael eu diogelu ar gyfer y dyfodol drwy ddefnyddio sylfeini mastiau mwy o faint a thyrau cadarn sy'n gallu cynnal gweithredwyr lluosog, fel y nododd Joyce Watson. Rydym yn datblygu dull mwy lleol o wella cysylltedd symudol mewn parthau gweithredu symudol penodol. Yno, gallwn dargedu ymyriadau megis rhyddhad ardrethi busnes lle credwn fod achos dros weithredu lle na fyddai'r farchnad yn gweithredu fel arall.

Rydym yn ymgysylltu ag awdurdodau lleol a'r gweithredwyr i ddatblygu achos busnes ar gyfer buddsoddiad gan y sector cyhoeddus mewn seilwaith symudol ac rydym ar hyn o bryd yn datblygu cynigion ar gyfer cynllun cymorth ardrethi annomestig lle gellir ei gyfuno ag ymyriadau eraill megis seilwaith a ariennir o bwrs y wlad yn y parthau a gweithio gydag awdurdodau lleol ar sut y gellid defnyddio'r system gynllunio i annog defnydd o seilwaith i mewn i barthau gweithredu symudol. Felly mae yna gamau ymarferol y gallwn eu rhoi ar waith ac sydd eisoes ar y gweill.

Droeon dros y blynyddoedd diwethaf rydym wedi mynegi ein cred y dylai trawsrwydweithio symudol sy'n canolbwyntio ar ardaloedd gwledig chwarae rôl ganolog yn gwella cysylltedd symudol mewn mannau sy'n rhannol wan. Mae Ofcom wedi nodi parodrwydd i edrych ar hynny, fel y mae Llywodraeth y DU. Yn amlwg, nid yw'n ddelfrydol, oherwydd, mewn ardal wledig, os ydych yn trawsrwydweithio, bydd eich galwad yn cael ei cholli a byddai'n rhaid ichi ailgysylltu â gweithredwr arall, ond ar hyn o bryd mae eich galwad yn cael ei cholli ac nid yw'n cysylltu ag unrhyw un, felly, yn amlwg, fe fyddai'n welliant.

Felly, Lywydd, yn gyffredinol, rwy'n credu ein bod wedi gwneud cynnydd da. Rydym yn gweithio mewn partneriaeth. Nid yw'r prif ddulliau yn ein dwylo ni ond nid ydym wedi defnyddio hynny fel esgus i beidio â gwneud unrhyw beth. Ond rwy'n siŵr fod rhagor y gallwn ei wneud ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Aelod i nodi hynny, fel y gallwn fynd ati gyda'n gilydd i wella'r gwasanaeth ar gyfer pobl Cymru.

Cadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl—Russell George.

Diolch i chi, Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Aelodau am gymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma? Ar ddechrau'r ddadl, nododd Bethan Sayed y bobl yn y mannau gwan hynny wrth gwrs. Ac er y bydd rhai pobl a allai fod yn gwylio'r ddadl hon yn sgrechian ar y sgrin, ac yn dweud, 'Arhoswch funud, ni allwn gael unrhyw signal o gwbl, pam eich bod yn sôn am 5G?', wrth gwrs, gall un dechnoleg ategu'r llall. Nid yw'n gystadleuaeth rhwng y ddwy, ac wrth gwrs, doedd Bethan ddim yn awgrymu hynny hyd yn oed. Rwy'n falch iawn fod Bethan wedi nodi hynny. A'r hyn y gallaf ei ddweud wrth y bobl yn y mannau gwan hynny yw bod y pwyllgor yn sicr yn gwrando arnynt, ac yn bendant, fy marn i yw y dylai'r ardaloedd hynny fynd yn syth o fod yn fannau gwan i'r dechnoleg ddiweddaraf. Dyna ddylai ddigwydd.

Tynnodd Joyce Watson sylw at nifer o feysydd. Un maes y cyfeiriodd ato, wrth gwrs, yw ei bod yn bwysig i fusnesau gael cysylltedd. Mae hynny'n bwysig tu hwnt—nad ydym yn cael ein gadael ar ôl a bod gan fusnesau gysylltedd da. Ac rwy'n cael fy atgoffa o enghraifft y cyngor a roddir i ffermwyr, o safbwynt iechyd a diogelwch, i gadw eu ffonau symudol yn eu pocedi bob amser—peidiwch â'i adael yn y tractor, oherwydd, os byddwch yn cael damwain, efallai na fyddwch yn gallu cael gafael arno. Ond pa ddefnydd yw'r cyngor hwnnw os nad oes gennych signal, sydd mor aml yn wir mewn ardaloedd gwledig iawn lle mae ffermwyr yn gweithio ar eu pen eu hunain?

Credaf fod Joyce Watson a David Rowlands hefyd wedi crybwyll mastiau uwch a'r angen i weithredwyr rannu seilwaith yn ogystal. Mae gweithredwyr yn gwneud hynny, sydd i'w groesawu, a'r hyn y maent yn ei ddweud wrthym yw eu bod yn fwy tebygol o rannu os yw'n haws iddynt gael mastiau uwch. Wel, nawr ein bod yn gweld y newid hwnnw yn y drefn gynllunio, byddwn yn cadw llygad agos ar y gweithredwyr ffonau symudol i weld eu bod yn gwneud hynny.

Soniodd David Rowlands hefyd—fel y gwnaeth y Dirprwy Weinidog—am arwerthiant sbectrwm 700 MHz Ofcom, ac rwy'n meddwl bod y Dirprwy Weinidog wedi gosod her i'r pwyllgor lobïo Ofcom hefyd i godi'r bar yn y maes hwn o ran gwneud yn siŵr ein bod yn cael chwarae teg gyda gweddill y DU. Ac rydym wedi gwneud hynny. Gallaf ddweud hynny. Ddirprwy Weinidog, rydym wedi ysgrifennu llythyr tebyg iawn at ymgynghoriad Ofcom, ar hyd yr un llinellau â'ch llythyr chi at Ofcom.

Siaradodd Jack Sargeant a David Rowlands am 5G a bod yn barod ar gyfer 5G. Mae'r dechnoleg hon yn dal i fod heb ei chyflwyno eto, ond mae'n bwysig ein bod yn barod ar gyfer 5G. Nid yw'n rhy bell yn y dyfodol. Ac rwy'n meddwl, yn amlwg, fod angen 5G ar gyfer awtomatiaeth a deallusrwydd artiffisial, meysydd y mae'r Dirprwy Weinidog yn frwd yn eu cylch, yn ogystal ag aelodau'r pwyllgor. Felly, mae hwn yn faes pwysig. Nid ydym am fod y genedl olaf yn y DU i fabwysiadu'r dechnoleg hon a'r olaf i fod yn barod ar gyfer 5G. Hoffwn osod yr her: pam na allwn fod ar y blaen i unrhyw genedl arall yn y DU? Pam na allwn arwain y ffordd y tro hwn yn hytrach na bod ar ei hôl hi fel rydym wedi bod mewn agweddau eraill o gysylltedd symudol?

Yn olaf, hoffwn ddiolch i'r holl randdeiliaid a roddodd dystiolaeth, naill ai ar lafar neu'n ysgrifenedig. Diolch i aelodau'r pwyllgor. Diolch i'r tîm clercio a'r tîm integredig am eu cymorth hefyd, a'r rhai a gymerodd ran yn y ddadl heddiw. Hoffwn hefyd ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ddiolch i'w hun. [Chwerthin.] Ond rwy'n cymeradwyo ein hadroddiad heddiw i'r Cynulliad.

Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yna. 

Sy'n dod â ni at yr eitem nesaf a'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Gradd ar Wahân? Effaith Brexit ar Addysg Uwch ac Addysg Bellach', a dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Lynne Neagle. 

Diolch ichi, Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl hon heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Gradd ar Wahân?', sy'n trafod effaith Brexit ar addysg uwch ac addysg bellach. Bydd Aelodau'r Siambr hon yn gwbl ymwybodol o fy safbwyntiau ar Brexit, ond ar ddechrau'r ddadl hon, mae'n bwysig i mi bwysleisio fy mod yn cyfrannu y prynhawn yma fel Cadeirydd y pwyllgor. Mae'r sylwadau y byddaf yn eu gwneud yn deillio o'r adroddiad sy'n seiliedig ar dystiolaeth a gytunwyd gennym fel pwyllgor trawsbleidiol, a bydd y safbwyntiau y byddaf yn eu mynegi yn adlewyrchu'r argymhellion a wnaethom gyda'n gilydd.

Mae'n anodd gwybod ble i ddechrau dadl ar effaith Brexit pan fo cymaint yn dal yn aneglur, ond nid wyf am inni ganolbwyntio ein trafodaethau ar i ba raddau rydym yn cytuno â Brexit neu ar y pleidleisiau sy'n digwydd yn Senedd y DU. Yn hytrach, ein nod wrth gyflwyno'r ddadl hon heddiw yw trafod yr effaith bosibl y gallai Brexit ei chael ar fyfyrwyr a darparwyr addysg yng Nghymru, yn seiliedig ar y dystiolaeth a gawsom gan arbenigwyr yn y maes a'r rhai ar y rheng flaen.

Roedd hwn yn ymchwiliad heriol a ystyriwyd mewn cyd-destun a oedd, ac sydd o hyd, yn newid yn barhaus. Oherwydd y tirlun newidiol hwn a'r ansicrwydd ynghylch Brexit, ni ddaeth nifer o faterion arwyddocaol yn gliriach hyd nes i'r ymchwiliad fynd rhagddo. Mae'r ffordd y gwnaethom ein gwaith a siâp y casgliadau a'r argymhellion yn yr adroddiad yn adlewyrchu'r ansicrwydd hwn.

Daeth y pwyllgor i dri chasgliad bras. Casgliad 1: byddai Brexit gweddol ffafriol hyd yn oed o dan y cynlluniau presennol yn ei gwneud yn ofynnol i'r sector addysg uwch addasu a newid yn ei feysydd gwaith pwysicaf, a bydd angen i'r sector addysg bellach hefyd, gyda'u cyrff staff a myfyrwyr rhyngwladol llawer llai, ymateb i newidiadau sy'n gysylltiedig â Brexit yn eu heconomïau lleol. Casgliad 2: er gwaethaf gwarantau ariannol y Trysorlys, byddai senario 'dim bargen' yn dal i aflonyddu'n sylweddol ar y ddau sector, ac yn aflonyddu'n ddwfn iawn ar y sector addysg uwch. Casgliad 3: gwelsom mai ychydig o gyfleoedd a fyddai'n deillio o Brexit i'r naill sector fel y llall yn y tymor byr, ac roedd y rhai a nodwyd yn codi'n unig yng nghyd-destun gwneud y gorau o Brexit.

O fewn y tri maes bras hwn a'r materion allweddol a ddaeth i'r amlwg, gwnaeth y pwyllgor 12 o argymhellion. Rwy'n falch fod y Gweinidog wedi gallu derbyn pob un o'r 12 argymhelliad naill ai'n llawn, yn rhannol neu mewn egwyddor. Fodd bynnag, ers cyhoeddi'r adroddiad ym mis Rhagfyr 2018, mae'r tebygolrwydd o Brexit 'dim bargen' a'r angen o ganlyniad i hynny am gynlluniau Llywodraeth Cymru clir a rhagweithiol i liniaru'r effaith ar staff, myfyrwyr a darparwyr wedi cynyddu'n sylweddol. Felly roeddem yn pryderu, mewn perthynas â nifer o'r argymhellion, na ddarparodd ymateb cychwynnol y Llywodraeth ddigon o eglurder, neu ei bod wedi methu ymateb i'r holl argymhellion penodol a wnaed.

Gyda chymaint yn dal i fod yn aneglur, rhaid inni ei wneud yn nod cyffredin i leihau cymaint â phosibl o'r ansicrwydd i staff a myfyrwyr. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am y wybodaeth ychwanegol a ddarparwyd yr wythnos diwethaf, sy'n rhoi eglurder pellach ar nifer o bwyntiau. Bydd y pwyllgor yn ystyried y wybodaeth ychwanegol hon ochr yn ochr â'i hymateb i'r ddadl heddiw.

Nid wyf yn bwriadu mynd drwy bob un o'r 12 argymhelliad heddiw; yn hytrach, byddai'n well gennyf ganolbwyntio fy sylwadau ar dri o'r meysydd allweddol a geir yn yr adroddiad: mewnfudo myfyrwyr a staff, effaith Brexit ar raglenni UE megis Erasmus+, a bodloni galwadau diwydiant am sgiliau ar ôl Brexit.

Yn gyntaf, mewnfudo myfyrwyr a staff: roedd cyfyngiadau mewnfudo newydd ar gyfer staff a myfyrwyr o'r UE yn fater allweddol a ystyriwyd yn ystod yr ymchwiliad. Roedd y dystiolaeth a gawsom yn dangos y byddai newid o'r status quo mewnfudo presennol i system fwy cyfyngedig yn effeithio'n andwyol ar brifysgolion. I leihau ansicrwydd, mae angen cyn lleied â phosibl o newid i'r rheolau sy'n rheoli symudiad staff a myfyrwyr o'r UE.

Roeddem hefyd yn cydnabod nad yw mewnfudo myfyriwr yn gyfyngedig i fyfyrwyr yr UE. Mae'r pwyllgor yn credu felly y dylid dwyn y rheolau mewnfudo ar gyfer myfyrwyr o'r UE a myfyrwyr rhyngwladol eraill at ei gilydd yn un set o reolau ar gyfer pob myfyriwr rhyngwladol sy'n dod i Gymru. Wrth dynnu sylw at yr egwyddor y dylai fod cyn lleied o aflonyddu â phosibl ar staff a myfyrwyr, roedd y pwyllgor yn ymwybodol mai mater i eraill yw pennu manylion y rheolau. Ein barn glir, fodd bynnag, yw y dylai Cymru allu pennu ei chyfeiriad ei hun ar hyn.

Felly, ein hargymhelliad oedd y dylai Llywodraeth Cymru fynnu pwerau gweithredol, drwy Fil Mewnfudo y DU, sy'n caniatáu iddi wneud rheolau mewnfudo gwahanol yn benodol ar gyfer myfyrwyr a staff academaidd yng Nghymru. Mae'n bwysig nodi bod hyn yn wahanol i geisio cymhwysedd deddfwriaethol dros fewnfudo. Ers cyhoeddi'r adroddiad, mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi ei Phapur Gwyn yn ymgynghori ar system fewnfudo'r DU yn y dyfodol, ac mae wedi cyflwyno ei Bil Mewnfudo. Ymddengys bod y Bil hwn yn rhoi pŵer i'r Ysgrifennydd Gwladol ddiddymu cyfraith rhyddid i symud yn y DU. Mae hyn yn golygu, pe bai Brexit 'dim bargen' yn digwydd, nad oes raid dod â rhyddid i symud i ben ar unwaith.

Oherwydd y camau hyn ar lefel y DU, efallai na fydd angen yr argymhelliad penodol a wnaed gan y pwyllgor mwyach, ond mae'r egwyddorion sy'n sail iddo yn parhau'n bwysig. Yn ei hymateb diweddar, amlinellodd y Gweinidog y gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud yn ceisio cyfrannu at, a llywio datblygiad polisi mewnfudo yn y DU. Mae'n destun pryder, fodd bynnag, fod safbwynt y Llywodraeth ar hyn yn dal i'w weld yn un o 'aros a gweld' cyn penderfynu ar reolau gwahaniaethol, yn hytrach na mabwysiadu ymagwedd ragweithiol, fel yr argymhellwyd gennym. Nodwn fod Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymgysylltu â'r Swyddfa Gartref i dynnu sylw at ei phrif amcanion ar gyfer y sector addysg uwch. Er ein bod yn croesawu'r dull hwn o weithredu, fel pwyllgor, byddwn yn monitro hyn yn ofalus ac yn gofyn am ddiweddariadau rheolaidd ar gynnydd.

Yn olaf ar y pwynt hwn, nodwn gyhoeddiad yr adroddiad ar fewnfudo yng Nghymru gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru ddydd Llun. Nid yw'r pwyllgor wedi cael cyfle i ystyried hwn, ond nodwn nad yw'n canolbwyntio ar fyfyrwyr. Byddwn yn ystyried ei gynnwys wrth inni fonitro gwaith parhaus Llywodraeth Cymru.

Trof yn awr at effaith Brexit ar raglenni fel Erasmus+ a Horizon. Mewn tystiolaeth lafar ac ysgrifenedig a gafodd y pwyllgor, cafwyd consensws llwyr ynglŷn â gwerth a phwysigrwydd lleoliadau symudedd rhyngwladol i fyfyrwyr a staff. Er mai un yn unig o sawl cynllun symudedd yw Erasmus+, clywsom yn eglur y byddai parhau i gymryd rhan ynddo ar ôl Brexit 'yn dal i fod yn fuddiol iawn'.

Ac fel yr amlinellodd yr adroddiad, mae'r pwyllgor yn credu bod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i gadw cyfranogiad Erasmus+. Fodd bynnag, mae myfyrwyr angen sicrwydd, yn enwedig er mwyn cadarnhau na fyddant yn wynebu unrhyw darfu ariannol i'w symudedd yn y tymor byr ac os oes Brexit 'dim bargen' yn digwydd. Mae argymhelliad 7 yn adroddiad y pwyllgor yn nodi sut y credwn y gall Llywodraeth Cymru helpu i sicrhau hyn. Felly roeddem yn pryderu nad oedd ymateb Llywodraeth Cymru yn cynnig unrhyw sicrwydd yn hyn o beth i fyfyrwyr sy'n disgwyl mynd ar leoliad, neu y gofynnir iddynt ymgymryd â lleoliad symudedd rhyngwladol yn 2019-20. Fel rydym wedi amlinellu eisoes, rhaid cael ffocws eglur ar leihau ansicrwydd i fyfyrwyr a darparwyr ac rydym yn annog y Llywodraeth i wneud hynny.

Y trydydd maes i ganolbwyntio arno heddiw yn bodloni gofynion sgiliau ar ôl Brexit. Roedd y dystiolaeth a ddaeth i law yn ystod yr ymchwiliad yn paentio darlun clir iawn fod colegau addysg bellach, drwy eu ffocws mwy lleol a'u cwricwla seiliedig ar sgiliau, yn arbennig o sensitif i gryfder eu heconomïau lleol a'u cyflogwyr. Mae ganddynt rôl allweddol hefyd yn bodloni'r galw am sgiliau. Mae bron yn anochel, felly, y bydd unrhyw effeithiau economaidd negyddol sy'n deillio o Brexit hefyd yn effeithio'n negyddol ar y sector addysg bellach, a bydd angen i golegau addysg bellach ymateb i unrhyw newidiadau yn y galw am sgiliau sy'n deillio o Brexit.

Mae'r pwyllgor yn credu'n gryf fod rôl sylfaenol gan golegau i'w chwarae mewn unrhyw gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella sgiliau gweithwyr mewn sectorau economaidd a allai fod yn agored i risg yn sgil Brexit. Mae argymhelliad 11 yn yr adroddiad yn galw felly ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i weithio ar y cyd gyda'r sector addysg bellach ar ddatblygu a chyhoeddi cynllun i nodi ac ymateb i unrhyw newid yn y gofynion sgiliau. Rydym yn croesawu ymateb y Gweinidog sy'n nodi bod cynigion ar gyfer prosiectau sgiliau a ariennir drwy arian pontio yr UE yn cael eu paratoi ac y bydd y system sgiliau yng Nghymru yn y dyfodol yn seiliedig ar alw. Mae'r wybodaeth ychwanegol a ddarparwyd gan y Gweinidog yr wythnos diwethaf hefyd yn rhoi manylion pellach am y gwaith sy'n cael ei gyflawni a'r cynigion sy'n cael eu datblygu. Mae'r ymateb ychwanegol hwn yn awgrymu bod nodau Llywodraeth Cymru a'r pwyllgor yr un fath yn y bôn yn y cyswllt hwn, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr.

Hoffwn wneud un pwynt i gloi mewn perthynas ag argymhelliad 12 y pwyllgor sy'n ymwneud ag ariannu argymhellion adolygiad Reid. Croesawn yn fawr iawn gyhoeddiad y Gweinidog yr wythnos diwethaf o £6.6 miliwn ychwanegol i gefnogi ymchwil addysg uwch. Rydym yn credu bod ymchwil ac arloesedd yn hanfodol bwysig i ffyniant Cymru a bod rhaid i Lywodraeth Cymru wneud popeth yn ei gallu i ariannu gweddill argymhellion adolygiad Reid.

I gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn dynnu sylw at un o'r negeseuon allweddol o'r ymchwiliad: yn ddi-os bydd effaith Brexit yn hynod o aflonyddgar ar y sector addysg uwch a'r sector addysg bellach. Er ein bod yn cydnabod y ceir themâu cyffredin ar draws y ddau sector, rydym yn ymwybodol iawn y bydd effaith Brexit ar y ddau yn wahanol iawn. Wrth geisio gwneud popeth a allwn i helpu i liniaru unrhyw amharu, mae'n hanfodol nad ydym yn cyfuno'r effeithiau amlwg iawn ar ein prifysgolion â'r effeithiau ar ein colegau, sydd ar y cyfan, yn fwy lleol. Rwyf am wneud ymrwymiad clir iawn i'r ddau sector heddiw y byddwn, fel pwyllgor, yn parhau i fonitro'n agos y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i ddiogelu addysg yng Nghymru rhag effeithiau Brexit ym mha ffurf bynnag y bydd. Diolch.

A gaf fi ddiolch i Lynne Neagle a fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor yn ogystal â staff y pwyllgor, a'r Gweinidog wrth gwrs, am eu rhan yn yr ymchwiliad hwn? Rwy'n gobeithio bod yr Aelodau'n teimlo bod yr adroddiad yn ddiddorol. Ni chawsom gyfle i glywed gan y Gweinidog addysg ynglŷn â pharodrwydd yr adran ar gyfer Brexit yn y sesiwn faith a gawsom yn weddol ddiweddar, felly mae hwn yn gyfle i edrych ar hyn yn fanylach.

Er nad oes amheuaeth y bydd Brexit yn aflonyddu ar ein sector addysg uwch ac yn ergyd ariannol iddo, rwy'n meddwl mai'r hyn a'm trawodd fwyaf yn yr ymchwiliad yw ei fod wedi cydnabod yr heriau ac am fwrw ati i'w goresgyn, hyd yn oed yn cyfnod hwn o ansicrwydd. Roedd yna ymdeimlad gwirioneddol y byddai enw da ein sefydliadau addysg uwch yn ddigon cryf i wrthsefyll rhyferthwy'r storm sydd o'n blaenau, ond eu bod yn debyg o fod angen rhywfaint o gymorth gwleidyddol i hyrwyddo gwerth yr ased craidd hwnnw.

Nid oes gennyf broblem gydag ymrwymo i'r adroddiad hwn oherwydd y modd y fframiodd ei argymhellion. Un o'r cwestiynau sydd wedi dod yn fwyfwy anodd i'w hateb—neu a fydd yn anos i'w hateb ar ôl Brexit—yw pam y dylid trin staff a myfyrwyr sydd wedi dod o'r UE yn wahanol i staff a myfyrwyr o wledydd eraill o hyn ymlaen. Rhagoriaeth ein hymchwil a'n cynnig academaidd ddylai fod yn brif bwynt gwerthu i ni, ochr yn ochr â hygyrchedd i'r rheini a fyddai'n cael budd o brofiad prifysgol ni waeth beth fo'u cefndir—fel rwy'n dweud, dylai fod yn bwynt gwerthu, nid y gall unigolion o rai gwledydd gael mantais ariannol dros unigolion o wledydd eraill drwy'r grant ffioedd dysgu blaenorol, a dyna pam rwy'n tynnu sylw'r Aelodau at y chwe argymhelliad cyntaf yn arbennig, lle rydym yn gofyn i Lywodraeth Cymru archwilio pam fod myfyrwyr o'r UE yn dewis dod i Gymru, ac adrodd yn awr ar waddol Cymru Fyd-eang a bod yn glir ynghylch ei disgwyliadau ar gyfer Cymru Fyd-eang II hefyd, oherwydd credaf fod yn rhaid iddynt fod wedi'u cysylltu.

Byddwn yn colli myfyrwyr o'r UE. Rwy'n sicr o hynny. Felly, mae angen i'n prifysgolion archwilio eu pwyntiau gwerthu unigryw a defnyddio beth bynnag y gall Cymru Fyd-eang II ei gynnig i gyd-fynd â'u strategaethau twf a chynnal a chadw eu hunain, a bydd hynny'n golygu bod Llywodraeth Cymru'n siarad unwaith eto â sefydliadau addysg uwch i wneud yn siŵr fod Cymru Fyd-eang II yn gydnaws â blaenoriaethau strategol y prifysgolion yn yr amgylchedd newydd heriol hwn—oherwydd mae'n fwy heriol. Rydym eisoes wedi gweld gostyngiad o 10 y cant yn nifer y myfyrwyr o'r UE sy'n astudio yma pan fu cynnydd o 2 y cant mewn rhannau eraill o'r DU, a chlywsom hefyd, er gwaethaf hynny—er gwaethaf hynny—fod dibyniaeth tymor byr i dymor canolig y sector ar ffrydiau ariannu'r UE ar gyfer rhaglenni yn gymharol uchel, a dyna pam roeddwn yn credu bod argymhelliad 1 yn ddiddorol iawn, ac rwy'n derbyn, fel y soniodd Lynne yn gynharach, efallai na fydd angen hwnnw yn awr, ond rwy'n dal i gredu ei fod yn rhywbeth i ofyn i ni'n hunain: a ellid archwilio ein pwerau sy'n gysylltiedig â'r maes addysg datganoledig er mwyn dyfeisio ffordd o ddefnyddio rheolau gwahanol ar gyfer caniatáu i fyfyrwyr a staff tramor ddod yma.

Yn ogystal â Cymru Fyd-eang, clywsom dystiolaeth hefyd fod angen i Lywodraeth Cymru fwrw ati yn awr i gyflawni argymhellion adolygiad Reid, ac rwy'n croesawu'r cyhoeddiad o £6 miliwn. Nid yw'n arbennig o glir pam y bu'r polisi yn llyffethair yn hyn o beth. Os oes angen i'n prifysgolion werthu rhagoriaeth, arloesedd ac arbenigedd er mwyn denu'r cyllid, y staff a'r myfyrwyr y bydd eu hangen arnynt, ni all polisi Llywodraeth eu rhoi o dan anfantais. Roedd yr Athro Reid—wel, roedd yn datgan yr amlwg, mewn gwirionedd, pan ddywedodd fod angen i'n prifysgolion symud oddi wrth ddibyniaeth ar arian yr UE a dod yn fwy cystadleuol er mwyn ennill cyllid yn y DU, a dylai fod yn achos pryder o hyd fod gennym fwlch ymchwil ac arloesedd eisoes, na all fynd yn fwy. Beth bynnag fo'r gŵyn gyfiawn ynglŷn â diffyg eglurder y DU ynghylch pethau fel y gronfa ffyniant, nid yw'n esbonio'r bwlch cyllido na'r arafwch ar Reid, ond rwy'n falch fod pethau wedi symud ymlaen yno.

Rwy'n falch hefyd ynglŷn ag ymrwymiad y Prif Weinidog na fydd unrhyw gyllid rhanbarthol yn y dyfodol yn diflannu i mewn i'r pot cyffredinol ac y bydd yn parhau'n amlflwydd o ran ei natur. Awgryma hynny y gall ei wneud ar gyfer gwasanaethau eraill hefyd, ond efallai mai rhywbeth at ddiwrnod arall yw hynny. Mae'n drueni er hynny nad oedd dim yn gynharach yn y gyllideb ar gyfer 2019-20 er gwaethaf y swm canlyniadol Barnett. Fe'm trawodd ei fod yn rhoi ychydig bach o fantais i'r Alban drosom drwy eu bod yn cael cyhoeddiadau cynnar.

Yn olaf, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi £6.2 miliwn i CCAUC a £3.5 miliwn i Cymru Fyd-eang i'w helpu i ymateb i heriau Brexit, ac er ei bod yn hollol gywir mai mater iddynt hwy yw sut y byddant yn ei wario ac ar beth, buaswn i, yn sicr, yn hoffi cael ychydig bach mwy o fanylion ynglŷn â beth yn union y maent wedi'i wario arno, oherwydd yn achos CCAUC, ymddengys ei fod yn ymwneud â phrifysgolion yn cael arian ychydig bach yn gynharach nag y byddent yn ei gael. Wel, sut y maent yn mynd i'w ddefnyddio? A gyda Cymru Fyd-eang, mae'n amodol ar drafodaethau sy'n parhau â Prifysgolion Cymru, sy'n golygu efallai na fydd wedi'i wario hyd yn oed, ac eto, gallem fod yn gadael ymhen 10 diwrnod. Felly, dyna'r rhan orau o £10 miliwn y mae ei effeithiolrwydd yn parhau i fod yn dipyn o ddirgelwch, ar adeg pan ydym yn wynebu ansicrwydd, a hoffwn i o leiaf gael rhywfaint o sicrwydd ynglŷn â sut y gwariwyd hwnnw. Diolch.

Wel, nid wyf yn siŵr os gallwn ddweud ein bod yn croesawu dadl arall am Brexit, ond credaf ei bod yn bwysig inni ei drafod mewn perthynas ag addysg. Ond dyma ni unwaith eto, yn sôn am y mater pwysig hwn. Nid wyf am fynd i'r afael â llawer o fanylion yr adroddiad pwyllgor hwn. Rwy'n siŵr y bydd llawer ohonom wedi darllen yr adroddiad ac wedi gwrando ar gyflwyniad Lynne Neagle fel Cadeirydd, ond ceir llawer o faterion yno i ni i fynd ar eu trywydd, beth bynnag yw ein plaid.

Mae'n nodi llwybrau clir iawn i gynnig rhywfaint o sicrwydd ac adeiladu gwytnwch yn y sector, wrth i ni wynebu'r hyn a allai fod yn gyfnod ansicr ac aflonyddgar iawn yn ein bywydau mewn perthynas ag addysg uwch yn arbennig. Rwy'n credu bod y sector prifysgolion wedi bod yn glir, felly rhaid inni ymateb yn yr un ffordd. Mae sefyllfa bresennol Brexit yn mynd i fod yn rhwystr difrifol i ddenu pobl i'r DU i astudio a gweithio yn ein sectorau addysg uwch. Mae hyn yn mynd i fod yn wir mewn agweddau eraill ar yr economi, a drafodwyd gennym yn fanwl yma, ond yn enwedig mewn addysg uwch, ac yn bersonol, rwy'n bryderus iawn ynglŷn â'r effeithiau tymor byr a mwy hirdymor y gallai hyn eu cael ar ein heconomi.

Mae Llywodraeth Cymru wedi gweithredu newidiadau ysgubol i gymorth i fyfyrwyr dros y blynyddoedd diwethaf. Cafwyd peth dryswch y credaf fod Suzy Davies wedi cyfeirio ato'n gynharach, ac nid wyf yn meddwl bod hynny wedi'i gyfleu i'n partneriaid Ewropeaidd yn arbennig o dda mewn perthynas â newidiadau i'r cymorth hwnnw ac yn benodol, cael gwared ar y grant ffioedd dysgu. Ond ym mhroses bresennol Brexit, mae Prydain wedi troi'n gyff gwawd rhyngwladol. Roeddwn yn y Pwyllgor Rhanbarthau a dyna'r agwedd a wynebwn yn ddyddiol; pwysleisio mai Cymraes oeddwn i ac roedd ceisio datgysylltu fy hun oddi wrth rai o'r penderfyniadau a wnaed yn arbennig o anodd. Ond mae The Washington Post wedi dweud bod llanastr Brexit, o'r Unol Daleithiau, fel gwylio gwlad yn dadlau gyda'i hun mewn ystafell wag tra'n ceisio saethu ei hun yn ei throed. Nawr, dychmygwch beth mae ein partneriaid Ewropeaidd yn teimlo, y rhai sy'n dod yma'n rheolaidd i astudio ac i gymryd rhan yn ein sefydliadau addysg uwch bywiog.

Mae gennyf ddiddordeb arbennig yn argymhelliad 1 sy'n ymwneud â'r modd yr ymdrinnir â rhyddid i symud a statws mewnfudo dinasyddion 27 gwlad yr UE sy'n gweithio ac yn astudio mewn addysg uwch. Buaswn yn cefnogi hyn, gan fod yr ansicrwydd, gyda'r modd y mae rhai gwleidyddion wedi bod yn chwarae gyda'r mater hwn—yn chwarae gyda bywydau pobl fel pêl-droed wleidyddol rad—yn gwbl warthus. Ac yn rhyfedd ddigon, nid oes yr un ohonynt wedi trafferthu dod i'r Siambr i drafod yr adroddiad hwn heddiw. Mae yna bobl sydd wedi ymrwymo i'r wlad hon ac sy'n cyfrannu ati a dylai eu statws fod yn sefydlog, ac ni ddylid cwestiynu hynny.

Rwyf hefyd yn bryderus ynghylch colli partneriaethau UE posibl, megis Erasmus+ a Horizon 2020, ac nid mewn addysg uwch yn unig; rwyf wedi siarad llawer ag arweinwyr yn y sector addysg bellach na fyddai eu pobl ifanc wedi gallu mynd i lawer o'n prifddinasoedd Ewropeaidd fel arall ac sydd wedi defnyddio'r potensial hwnnw oherwydd Erasmus+—a dim ond oherwydd Erasmus+. Ni fyddent wedi cael y cyfle hwnnw fel arall, ac ni allwn danbrisio'r dylanwad hwnnw ar fywyd person ifanc, ar sut y byddant yn ffurfio cysylltiadau yn y dyfodol, sut y byddant yn meddwl am weithio dramor am y tro cyntaf. Os nad ydynt yn cael cyfle o'r fath drwy Erasmus+, efallai ein bod yn cyfyngu ar ddyheadau rhai mannau yng Nghymru lle mae dyheadau eisoes ar bwynt isel.

Mae'r Gweinidog wedi dweud yn y gorffennol fod sefydliadau addysg uwch yn ymreolaethol, ond ni chredaf y bydd hynny'n wir mewn perthynas â Brexit, a buaswn yn gobeithio y byddai'r Gweinidog yn ymrwymo i gychwyn strategaeth liniaru a chyfarfod bwrdd crwn gydag is-gangellorion i sicrhau bod sefydliadau addysg uwch yn gweithredu ar y cyd. Credaf fod arweinyddiaeth yn hyn o beth yn gwbl hanfodol. Ac os nad yw'r Gweinidog am ei wneud o bosibl, pam na all y pwyllgor ei wneud? Pam na wnewch chi wynebu'r cyfrifoldeb a ddaw yn sgil arddel y safbwyntiau hyn a chreu strategaeth yn hyn o beth?

Mewn perthynas ag argymhelliad 2, rwy'n credu bod diffyg eglurder yn perthyn i'r ymateb hwn ac ymddengys ei fod yn rhoi'r cyfrifoldeb ar y prifysgolion gyda dim ond ymrwymiad i ofyn i CCAUC ymgysylltu. Nid yw'n ymddangos mai dyma gonglfaen yr argymhelliad fel y gofynnai'r ddogfen hon amdani.

Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhellion eraill i raddau helaeth, ac edrychaf ymlaen at gael rhagor o fanylion am rai o'r rhain. Gwn y bydd pwyllgor yr economi rwy'n aelod ohono yn dyfeisio argymhellion tebyg o bosibl mewn perthynas ag adolygiad Graeme, ond hefyd amlygrwydd Cymru a'i chyfranogiad mewn cyfleoedd ariannu ymchwil ledled y DU. Rhaid inni wneud i hynny weithio.

Mae Prifysgol Caerdydd wedi galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU i warantu symudedd myfyrwyr y DU yn yr UE ac i ymrwymo i weld pa gymorth y gellid ei wneud i barhau i ehangu cyfranogiad myfyrwyr rhyngwladol o blith pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig. Rwyf wedi dweud hyn o'r blaen; rwyf am ddatgan buddiant yn hynny o beth. Mae fy ngŵr o India, a phe na bai wedi dod yma, ni fuaswn wedi ei gyfarfod. Felly, wyddoch chi, rhaid inni annog mwy o fyfyrwyr rhyngwladol i ddod i Gymru, hyd yn oed os mai er mwyn hwyluso cysylltiadau rhyngddiwylliannol ar lefel bersonol yn unig y gwnawn hynny. [Chwerthin.] Gallwch weld bod y dadleuon hyn ar Brexit yn rhywbeth rwy'n eu mwynhau'n fawr yma heddiw.

Rwy'n cellwair, ond credaf fod hwn yn fater gwirioneddol bwysig, oherwydd po fwyaf o integreiddio rydym yn ei ganiatáu rhwng gwahanol ddiwylliannau, rhwng gwahanol wledydd, y mwyaf cyfoethog fyddwn ni fel cenedl, fel pobl, a chredaf fod hynny'n rhan annatod o'r broblem gyda Brexit. Os gwnawn elynion o'n gilydd, sut y gallwn weithio gyda'n gilydd er budd ein cenedl yn y dyfodol? Gwelsom beth a ddigwyddodd yn Seland Newydd yn ddiweddar, ond rydym wedi gweld ymateb rhyfeddol pobl Seland Newydd i ymosodiad o'r fath. Credaf mai'r broblem sydd gennym yw bod addysg uwch yn feicrocosm o gymdeithas, a rhaid inni ei drin fel ffordd inni allu cefnogi'r sector, ond hefyd sut y bydd hynny wedyn yn treiddio drwy ein bywydau mewn amryw o ffyrdd gwahanol.

Roeddwn am ddweud, 'Wel, roeddwn i'n arfer dysgu myfyrwyr rhyngwladol addysg uwch, yn hanu o'r UE ac o'r tu allan i'r UE,' ac roeddwn yn mynd i ddweud am y berthynas wych oedd gennyf gyda'r myfyrwyr hynny, ond nid oeddwn am fynd gam ymhellach wedyn, yn sgil beth oedd Bethan Sayed yn ei ddweud. [Chwerthin.]

Roedd y myfyrwyr a gyfrannai at fy nghyrsiau yn dod ag amrywiaeth eang o wahanol brofiadau a chefndiroedd, a gallwch weld mewn un ystafell ddosbarth, boed yn hanu o'r Undeb Ewropeaidd neu o'r tu hwnt i'r Undeb Ewropeaidd, y gwerth y mae'r myfyrwyr hyn yn ei gyfrannu i'n heconomi, ac wrth gwrs, hefyd—mae Prifysgolion Cymru wedi comisiynu ymchwil—maent yn dod ac yn gwario arian yma, ac mae iddynt werth uniongyrchol i'r economi rydym yn dibynnu arni.

Roeddwn am ganolbwyntio ar argymhellion 1, 2 a 7. O ran argymhelliad 1, yn yr ymateb mae'r Gweinidog wedi dweud 'derbyn mewn egwyddor' i'r hyn y cydnabu Suzy Davies ei fod yn ddull go arloesol o weithredu, a dylem weld a allwn fynd â hyn ymhellach beth bynnag—mynd ati'n rhagweithiol i fynnu pwerau gweithredol i Weinidogion Cymru dros reolau mewnfudo gofodol wahanol ar gyfer myfyrwyr a staff academaidd. Rwy'n meddwl bod honno'n ymagwedd arloesol, ac mae'n cydnabod y math o setliad datganoli yr hoffem ei weld ar y cyd yn y dyfodol, ar wahân i Michelle Brown, wrth gwrs, nad yw'n cefnogi argymhelliad 1 yn ôl ei habsenoldeb heddiw. Credaf y gallwn fod yn eithaf arloesol ynglŷn â hyn. Byddai Suzy Davies yn dweud—nid wyf yn bod yn wleidyddol er mwyn bod yn wleidyddol, ond rhaid imi nodi beth y mae'r Gweinidog yn ei ddweud yn ei hymateb i argymhelliad 1:

'Ein nod yw sicrhau nad yw economi Cymru yn cael ei heffeithio’n andwyol
gan system mudo gyfyngol a bod Prifysgolion Cymru yn gallu bodloni eu hanghenion at y dyfodol'

Wel, ie. Bellach mae gan Lywodraeth y DU y Papur Gwyn hwn a'r Bil sy'n mynd rhagddo ar fewnfudo, ond nid wyf yn rhannu optimistiaeth ein Cadeirydd y bydd yn arwain at unrhyw bolisi gwell, oherwydd rhaid imi ddweud, cyflwynodd Theresa May, fel Ysgrifennydd Cartref, arferion mewnfudo anhygoel o gyfyngol ar gyfer myfyrwyr rhyngwladol y tu allan i'r UE, a'r oll y gallaf feddwl yw y bydd yr arferion anhygoel o gyfyngol hynny'n cael eu gosod ar gyfer myfyrwyr yr UE yn awr. Felly, ni fyddwn yn gallu cynnig yr un cydraddoldeb i fyfyrwyr rhyngwladol o'r tu allan i'r UE ag y mae myfyrwyr o'r UE yn ei fwynhau yn awr; i'r gwrthwyneb yn llwyr. Bydd myfyrwyr o'r UE yn cael eu cyfyngu o ganlyniad i bolisi Llywodraeth y DU, a chredaf felly y dylai argymhelliad 1 ddal i sefyll, ac mae llawer o rinwedd ynddo.

O ran argymhelliad 2, roedd y Gweinidog yn derbyn mewn egwyddor ac yn dweud bod prifysgolion yn gyrff 'annibynnol ac ymreolaethol'—ac mae hynny'n wir—ac felly y byddai'n amhriodol comisiynu'r astudiaeth hon. Ond yn y maes tai, dyweder, ni fyddai hynny'n ein hatal rhag comisiynu astudiaeth. Mae cwmnïau tai yn gyrff annibynnol ac ymreolaethol, ond nid yw hynny yn ein hatal rhag comisiynu astudiaeth ynglŷn â pham nad oes tai'n cael eu hadeiladu. Nid wyf yn gweld pam na allwn gefnogi'r sector prifysgolion—byddai rhai'n dweud y sector prifysgolion mwy teilwng—fel y mae wedi'i strwythuro ar hyn o bryd, drwy gomisiynu astudiaethau ar sut y bydd canlyniadau Brexit yn effeithio ar fyfyrwyr. Buaswn yn annog y Gweinidog i ailystyried ar y sail honno, yn enwedig o ran y paramedrau a osodir arni mewn perthynas â pharhau i gymryd rhan yn Erasmus+ ar ôl Brexit.

Sy'n dod â mi at argymhelliad 7, sy'n ymwneud ag Erasmus+. Mae is-ganghellor Prifysgol Caerdydd, yr Athro Colin Riordan, wedi galw ar Lywodraeth y DU i greu cynllun wrth gefn amgen, ond gyda Brexit 'dim bargen' ar y gorwel, ac yn nesu fwyfwy bob dydd, mae'n ymddangos mai ofer fyddai gwneud hynny.

Gadewch inni ganolbwyntio ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud. Mae'r adroddiad yn rhoi'r bai yn amlwg am amharodrwydd i gymryd rhan ar y Comisiwn Ewropeaidd a'r ymateb gan y Llywodraeth ar y Comisiwn Ewropeaidd ac yn galw ar Lywodraeth y DU i neilltuo cronfeydd ar frys ar gyfer rhywbeth amgen yn lle Erasmus+. A gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet? Dywedodd ei bod yn aros am ymatebion gan y Llywodraeth i adroddiad y pwyllgor Tŷ'r Arglwyddi. Mae hyn yn newid bob dydd; efallai ei bod wedi cael diweddariad ers hynny. Ond a all ddweud wrthym hefyd, yn ogystal â beth sydd wedi digwydd ers iddi ysgrifennu ei llythyr atom ar 15 Mawrth, pa gysylltiad a gafodd gyda'r Comisiwn Ewropeaidd? Efallai y dylem basio heibio i Lywodraeth y DU a mynd at y Comisiwn Ewropeaidd yn uniongyrchol ar yr egwyddor o sybsidiaredd—penderfyniadau a wneir sy'n berthnasol i'r ardaloedd y maent yn effeithio fwyaf arnynt. A yw wedi ystyried honno fel proses a phenderfyniad?

Credaf fod yr adroddiad, fel y'i cyflwynir, yn un da, ac mae'n rhoi cipolwg clir iawn inni ar y problemau sy'n wynebu addysg uwch o ganlyniad i Brexit.

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi alw ar y Gweinidog Addysg, Kirsty Williams?

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. A hoffwn ddiolch i Lynne Neagle ac aelodau'r pwyllgor am eu gwaith yn y maes hwn.

O ystyried yr ansicrwydd enfawr ynglŷn â Brexit a'r amser cyfyngedig sydd ar gael imi y prynhawn yma, nid wyf am drafod effaith y modd y mae Llywodraeth y DU yn ymdrin â Brexit ar y sector addysg uwch a'r sector addysg bellach yma.

Rwy'n deall yn iawn beth yw'r heriau y mae Brexit yn eu creu i'r sectorau hynny, eu myfyrwyr a sefydliadau unigol. Dyna pam, ers mis Mehefin 2016, fy mod i a chydweithwyr wedi bod wrthi'n rhagweithiol yn gwneud popeth a allwn i helpu i liniaru'r heriau hynny, darparu arweinyddiaeth, a nodi cyfleoedd a phartneriaethau newydd. Darparwyd gwarantau gennym yn 2017-18, yn 2018-19, ac ar gyfer 2019-20 y bydd myfyrwyr yr UE mewn prifysgolion yng Nghymru yn parhau i fod yn gymwys ar gyfer cymorth ariannol. Rydym yn cyflwyno cynllun treialu symudedd allanol sy'n mynd y tu hwnt i Ewrop i roi cyfle i fyfyrwyr Cymru astudio, gweithio neu wirfoddoli dramor. A gwyddom mai myfyrwyr o'r cefndiroedd mwyaf difreintiedig sy'n rhy aml yn colli'r cyfleoedd hynny, a bydd ein cynllun yn estyn allan at y myfyrwyr hynny.

Drwy raglen Cymru Fyd-eang, rydym yn cefnogi'r sector i gyrraedd marchnadoedd newydd ac i adeiladu partneriaethau newydd. Yn ddiweddar llofnodais femorandwm cyd-ddealltwriaeth gyda Llywodraeth Fietnam, ac rydym wrthi'n cytuno ar bartneriaethau newydd cyffrous yng Ngogledd America.

Yr wythnos diwethaf, fel y nododd nifer o siaradwyr, cyhoeddais £6.6 miliwn o gyllid newydd i alluogi prifysgolion Cymru ac ymchwilwyr i gystadlu am gyfran fwy o gyllid y DU, fel yr awgrymodd adolygiad yr Athro Graeme Reid.

Er gwybodaeth i Bethan Sayed, o fewn wythnos i ganlyniad refferendwm Brexit, cynullais weithgor addysg uwch i roi cyngor imi ar yr heriau a oedd yn wynebu'r sector, gweithgor a oedd yn cynnwys yr is-gangellorion. Mae'r grŵp hwnnw wedi bod yn arbennig o ddefnyddiol. Wrth gwrs, mae'r is-gangellorion wedi'u cynrychioli yng ngrŵp Brexit y Prif Weinidog. Mae Colin Riordan o Brifysgol Caerdydd hefyd yn cynrychioli sector Cymru ar drefniadau ymgynghorol yn y DU. Y Llywodraeth hon a ddechreuodd y cyfarfodydd rheolaidd rhwng Gweinidogion prifysgol y pedair gwlad fel y gallem weithio ar draws y DU ar y materion hyn, gan ddal i fynnu bod Llywodraeth y DU yn cadw at yr addewidion a wnaethant.

Ddirprwy Lywydd, mae hwn yn faes ansicr sy'n newid yn gyflym, ac wrth gwrs, nid yw hynny'n cael ei helpu, mae'n ddrwg gennyf ddweud, gan gyfathrebiadau prin ar adegau ac aneglur yn aml iawn gan Lywodraeth y DU. Er imi fod yn y swydd ers llai na thair blynedd, rwyf ar fy nhrydydd Ysgrifennydd addysg ar gyfer Lloegr, a fy nhrydydd gwahanol Weinidog prifysgolion. Wrth gwrs, mae pawb ohonom yn gwybod pam nad yw Jo Johnson a Sam Gyimah yn aelodau o'r Llywodraeth mwyach.

Ond gallaf droi yn awr at argymhellion y pwyllgor. Ar argymhelliad 1, rwy'n cytuno ei bod yn hanfodol nad yw polisi mewnfudo Llywodraeth y DU yn creu rhwystrau diangen a di-fudd i allu prifysgolion i ddenu myfyrwyr a doniau o'r UE i ddod i Gymru, ac yn benodol, nad oes iddo effaith wahaniaethol ar Gymru sy'n rhoi ein sefydliadau o dan anfantais benodol. Rhaid imi gytuno â'r sylwadau a wnaed gan Hefin David—mae'r pwynt hwn wedi ei ddeall yn dda. Roedd Jo Johnson yn ei ddeall yn dda, roedd Sam Gyimah yn ei ddeall yn dda, mae Chris Skidmore yn ei ddeall yn dda yn awr, ond wrth gwrs mae'n rhaid iddynt fynd drwy felin y Swyddfa Gartref a'r Prif Weinidog, ac amlinellodd Hefin record y Prif Weinidog ar hyn. Felly, er eu bod yn deall yr heriau, mae arnaf ofn fy mod weithiau'n teimlo drostynt a'r brwydrau y maent yn ceisio'u hennill yn San Steffan. Yr hyn a wyddom yn ogystal yw bod rhai penderfyniadau a wnaed wedi bod yn arbennig o annefnyddiol, ac nid ydynt yn cydnabod realiti'r ddarpariaeth addysg uwch. Felly, er enghraifft, cyrsiau rhan-amser, cyrsiau pedair blynedd, a pheidiwch â dechrau sôn am y senario fisa ôl-gwaith lle cafodd anghenion Cymru eu hanwybyddu'n llwyr ar y dechrau gan San Steffan. 

Ar argymhelliad 2, rwy'n cytuno ei bod hi'n bwysig i brifysgolion ddeall beth sy'n denu neu'n atal myfyrwyr rhag astudio yng Nghymru, ond rwy'n teimlo bod recriwtio'n fater iddynt hwy, ond byddwn yn parhau i weithio gyda CCAUC a'r sector ar y materion hyn, a byddwn yn helpu lle gallwn.

Ar argymhellion 4, 5 a 6 ar Cymru Fyd-eang II, gwnaeth y pwyllgor nifer o argymhellion ar weithrediad manwl, monitro a gwerthuso Cymru Fyd-eang II, a gofynnodd am ragor o wybodaeth fanwl, a gynhwyswyd yn fy ymateb ysgrifenedig yr wythnos diwethaf i lythyr dilynol y pwyllgor. Mae fy swyddogion yn mynd ar drywydd y materion a godwyd gan y pwyllgor mewn trafodaethau gyda CCAUC, sy'n rheoli ein cyfraniad ariannol i Cymru Fyd-eang II ar ran Llywodraeth Cymru, ac rwy'n gobeithio bod rhai o'r manylion ychwanegol ynglŷn â pha bryd y gwneir taliadau a'r dystiolaeth y bydd ei hangen er mwyn gwneud taliadau wedi darparu rhywfaint o sicrwydd i'r Gweinidog.

Ar argymhelliad 7, mewn perthynas â'r rhai sy'n cymryd rhan mewn prosiectau Erasmus arfaethedig yn y dyfodol wedi 2019, mae ein pryder ynghylch y modd y mae Llywodraeth y DU wedi ymdrin â'i gwarant tanysgrifennu arfaethedig, fel y crybwyllwyd eto gan Hefin David, wedi'i rannu â Thŷ'r Arglwyddi, a argymhellodd fis diwethaf y dylid defnyddio'r arian a fyddai wedi mynd tuag at y gwarant tanysgrifennu i roi trefniant newydd ar waith yn y DU, ac rydym yn parhau i bwyso ar Weinidogion y DU i gyflawni hyn.

Mae'n ymddangos y byddai argymhellion yr UE mewn perthynas â chyfranogiad y DU yng nghyllideb yr UE ar gyfer 2019 yn cynnig cyfle i ddatrys hyn a rhoi sicrwydd ynghylch mynediad at arian Erasmus i fyfyrwyr sy'n mynd dramor yn hydref 2019. Ond mae'n siomedig, unwaith eto, fod Llywodraeth y DU yn dal heb ddweud beth yw ei safbwynt ar yr ateb arfaethedig hwn. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nodi nad myfyrwyr prifysgol yn unig, na myfyrwyr addysg bellach yn wir, sy'n elwa o brosiectau Erasmus+; mae ysgolion Cymru wedi bod yn arbennig o lwyddiannus yn cael gafael ar yr arian hwn a darparu cyfleoedd ar gyfer eu myfyrwyr. Fel y dywedais, nid wyf am achub croen Llywodraeth San Steffan yma mewn unrhyw fodd, ond gallaf sicrhau'r Aelodau ein bod yn parhau i weithio ar gynlluniau wrth gefn ar gyfer ateb Cymreig os byddant yn wirioneddol angenrheidiol. Ond Llywodraeth San Steffan a ddylai dalu'r gost ariannol. Rhaid imi ddweud: rydym wedi bod wrthi'n rhagweithiol yn darparu gwybodaeth i Lywodraeth y DU ynglŷn â phwysigrwydd y cynllun hwn, ond unwaith eto, mae'r wybodaeth honno'n diflannu i mewn i'r Trysorlys ac nid ydym yn cael unrhyw adborth ganddynt. Ond o ran gwerth am arian, weithiau mae'n ymwneud â gwybod cost popeth a gwerth dim. Credaf na fyddai cynllun newydd gan y DU yn rhoi'r manteision a fwynhawn ar hyn o bryd fel cyfranogwyr yn rhaglen Erasmus+.

Ar argymhelliad 8, ynghylch y gwerthusiad o'r cynllun treialu symudedd tramor, caiff hwn ei dderbyn gan y Llywodraeth yn ystod haf 2021 pan fyddwn yn gallu rhannu'r canlyniadau gyda'r pwyllgor. Mewn perthynas ag argymhellion 9 a 10, mae'n destun pryder nad yw Llywodraeth y DU wedi rhannu ei syniadau hyd yma am ddyfodol cyllid datblygu rhanbarthol. Byddwn yn parhau i bwysleisio ein blaenoriaethau wrthynt fel y'u nodir ym mhapur polisi Llywodraeth Cymru ar y mater hwn, ac rwy'n falch iawn fod y safbwynt hwnnw'n cael ei gefnogi'n llwyr gan Prifysgolion Cymru a'n his-gangellorion Cymreig.

Ar argymhelliad 11, ar anghenion sgiliau sy'n newid, mae swyddogion yn gweithio gyda'n partneriaid i sicrhau y datblygir y cynlluniau presennol i ganolbwyntio ar anghenion sy'n newid yng Nghymru o ganlyniad i aflonyddu'n ymwneud â Brexit, ac yn datblygu opsiynau ar gyfer camau gweithredu y gellid eu rhoi ar waith i fynd i'r afael â phroblemau cydnerthedd yn deillio o Brexit 'dim bargen'. Bydd angen ystyried goblygiadau ariannol cynigion sy'n deillio o'r broses hon fel rhan o waith ehangach Llywodraeth Cymru ar gydnerthedd yn sgil Brexit.

A chredaf mai'r hyn sy'n wirioneddol bwysig i mi, wrth i mi ystyried pam rydym yn y sefyllfa hon yn y lle cyntaf—efallai mai anallu Llywodraethau blaenorol i ymateb i newid diwydiannol sydd wedi arwain at wneud i ni a llawer o bobl yn cymunedau hynny efallai i deimlo bod Brexit yn opsiwn iddynt hwy, ac ni allwn fethu mynd i'r afael â'r newidiadau diwydiannol ac economaidd hynny eto, neu fel arall byddwn yn creu mwy o broblemau ar gyfer y dyfodol.

Ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd, os caf, ar argymhelliad 12—gweithredu adolygiad Reid—rwyf wedi darparu £6.6. miliwn ac mae Llywodraeth Cymru yn sefydlu'r swyddfa yn Llundain. Mae Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru hefyd yn lleoli aelod o staff rhan-amser yno fel y gallwn ddefnyddio ein cyfran deg o arian UKRI. A byddaf yn rhoi ymrwymiad i'r Siambr y byddaf yn gweithio gyda hwy, gyda'r sector, i sicrhau bod y risgiau gwirioneddol a phresennol y mae Brexit, a Brexit 'dim bargen' yn enwedig, yn eu creu i'r sector—byddwn yn parhau i wneud popeth a allwn i gynorthwyo'r sector i'w lliniaru.

Diolch. A gaf fi alw ar Lynne Neagle, fel Cadeirydd, i ymateb i'r ddadl?

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi siarad yn y ddadl heddiw. Gwerthfawrogir eich cyfraniadau'n fawr, gan gynnwys cyfraniad y Gweinidog. A gaf fi fanteisio ar y cyfle hwn hefyd i ddiolch i'r holl sefydliadau a fu'n ymwneud â'n hymchwiliad ac sydd wedi darparu tystiolaeth lafar ac ysgrifenedig mor graff, a hoffwn fachu ar y cyfle hefyd i ddiolch i'n tîm clercio ac ymchwil rhagorol? Roedd hwn yn ymchwiliad anodd a heriol oherwydd bod y sefyllfa'n newid yn gyflym, ac rwy'n ddiolchgar iawn am eu harbenigedd a'u mewnbwn. Ni fyddaf yn gallu ymateb i bob pwynt a wnaeth yr Aelodau heddiw, ond os caf fynd ar drywydd rhai o'r pwyntiau a wnaed.

Diolch i Suzy am ei chyfraniad a'i chefnogaeth barhaus i argymhelliad 1, a hefyd y pwyntiau a wnaeth Suzy Davies, a adleisiwyd gan Bethan Sayed, am yr angen i fynd at wraidd y rheswm pam y mae myfyrwyr o'r UE yn dod i astudio yma yng Nghymru. Fel rydych wedi amlygu, rydym eisoes wedi gweld gostyngiad sylweddol, ac mae angen i ni fynd i'r afael â hynny fel mater o frys er mwyn inni allu sicrhau bod ein prifysgolion mor gadarn â phosibl. Diolch i chi hefyd am eich croeso i gyhoeddiad Prif Weinidog Cymru ynghylch ariannu amlflwydd a'r cronfeydd rhanbarthol—mae hynny'n mynd i fod yn hollbwysig wrth symud ymlaen.

Hoffwn ddiolch i Bethan am ei chyfraniad a'i chefnogaeth i'r argymhellion ar fewnfudo ac unwaith eto, ar sefydlu pam y mae myfyrwyr yn dod yma. Hefyd, soniodd Bethan am bwysigrwydd Erasmus+, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'ch sylwadau ar hynny, ac rwy'n ddiolchgar i chi am dynnu sylw at gyfranogiad addysg bellach yn Erasmus+, oherwydd mae'n aml yn cael ei weld fel menter addysg uwch. Mae gennyf chwilen yn fy mhen am Erasmus+, am fy mod yn fyfyriwr Erasmus ar un adeg, felly rwy'n gweld gwerth hwnnw'n fawr iawn, yn enwedig i bobl ifanc o'n cymunedau mwyaf difreintiedig. Roeddwn i yn y sefyllfa honno, nid oedd neb o fy nheulu wedi bod mewn prifysgol, ac eto cefais gyfle gwych i fynd i astudio mewn prifysgol ym Mharis, a chredaf ei bod yn hanfodol ein bod yn dal ati i weld, yn enwedig ein pobl ifanc o deuluoedd incwm isel, yn parhau i gael y cyfle hwnnw. Felly, mae'n rhaid i bawb ohonom barhau i bwyso am hynny.

Soniodd Hefin David hefyd am bwysigrwydd Erasmus+, y gwn ei fod wedi gallu ei weld o bersbectif rheng flaen defnyddiol iawn, a thynnodd sylw at bwysigrwydd argymhelliad 1 a 2 hefyd. Rwy'n derbyn yn llwyr yr hyn a ddywedoch—nid oes gennyf fawr o hyder yn agwedd Prif Weinidog y DU tuag at fewnfudo fy hun. Credaf fod y Bil mewnfudo yn rhoi cyfle inni wneud y dadleuon hynny, ac i sicrhau ein bod yn eu gwneud bod mor gryf ag y gallwn. A gobeithio fel pwyllgor y gallwn weithio gyda Llywodraeth Cymru i sicrhau ein bod yn parhau i bwysleisio wrth Lywodraeth y DU pa mor bwysig yw sicrwydd yn y maes hwn, nid yn unig ar gyfer ein myfyrwyr, ond ar gyfer ein staff yn ein prifysgolion—mae'n gwbl hanfodol.

Felly, a gaf fi orffen, Ddirprwy Lywydd, drwy ddiolch eto i bawb sydd wedi siarad heddiw, a phawb a gyfrannodd at yr ymchwiliad hwn? Bydd gan y pwyllgor ddiddordeb brwd iawn mewn datblygiadau yn y dyfodol a pharhau i fonitro gweithgarwch Llywodraeth Cymru yn y maes hwn, ac rwy'n siŵr y bydd, ynghyd â'r holl Aelodau eraill, yn gobeithio am rywfaint o sicrwydd cyn gynted â phosibl. Diolch.

Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 8 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar y Cwrdiaid yn Nhwrci. Galwaf ar Delyth Jewell i wneud y cynnig. Delyth.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl ar y cynnig hwn heddiw. Mae'n fater pwysig i mi mewn dwy ffordd, yn rhannol oherwydd fy mod yn llefarydd ar faterion rhyngwladol, ond hefyd oherwydd bod Imam Sis, sydd wedi ein hysbrydoli i gyflwyno'r ddadl heddiw, yn byw yng Nghasnewydd, sydd yn fy rhanbarth. Rwy'n rhagweld y bydd gan Aelodau ar ochrau eraill y Siambr safbwyntiau gwahanol ynglŷn â beth sydd wedi dod â ni i'r pwynt hwn, ac fe ddaw amser i ni drafod y pwyntiau hynny, ond gadewch inni ddechrau gyda'r bywyd dynol sydd yn y fantol yma, lai na 15 milltir o ble y safwn yr eiliad hon.

Fe ddywedaf ei enw eto, oherwydd dyn a ŵyr, nid yw wedi cael y sylw y dylai fod wedi'i gael hyd yma: Imam Sis. Mae Imam wedi bod ar streic newyn ers 94 diwrnod a gwnaeth hynny mewn protest ynglŷn â'r modd y mae gwladwriaeth Twrci yn trin arweinydd y Cwrdiaid, Abdullah Öcalan, sydd wedi'i garcharu, heb gysylltiad â neb am gyfnodau, ers 1999 yn groes i gyfraith ryngwladol. Mae Imam ar y streic newyn hon am gyfnod amhenodol ochr yn ochr â 300 o'i gydwladwyr, gan gynnwys Leyla Güven, sy'n AS Cwrdaidd a etholwyd yn ddemocrataidd i Senedd Twrci ac sydd bellach yn agos at farw ar ôl gwrthod bwyd am 130 o ddiwrnodau'n olynol. Rwy'n erfyn ar yr Aelodau i beidio â diystyru'r hyn rydym yn sôn amdano yma—bywydau pobl. Am y rheswm hwnnw, rwy'n nodi bod ein cynnig heddiw yn un syml ac ni fyddwn yn derbyn unrhyw un o'r gwelliannau a gynigir.

Rwyf wedi ysgrifennu at Leyla ac at ysgrifenyddiaeth y pwyllgor Ewropeaidd er atal arteithio, a galwodd fy llythyr arnynt i adolygu eu hymchwiliad i driniaeth Mr Öcalan. Mae'r pwyllgor wedi edrych ar ei achos cyn hyn. Yn anffodus, nid oes ganddynt y pwerau angenrheidiol i sicrhau bod hawliau dynol Mr Öcalan yn cael eu gorfodi, a dyna pam y mae'r rhai sy'n ymgyrchu ar ei ran wedi troi at fesurau eithafol i geisio sicrhau bod ei hawliau cyfreithiol yn cael eu parchu.

Croesawodd Plaid Cymru benderfyniad Llywodraeth Cymru i sefydlu gweinyddiaeth materion rhyngwladol, ac mae heddiw'n gyfle i Gymru gymryd ei lle ar y llwyfan rhyngwladol drwy fod y wlad gyntaf, drwy gyfrwng y Senedd a'r Llywodraeth hon, i ddangos ei bod yn sefyll gyda'r Cwrdiaid. Does bosib nad yw'n ddyletswydd ar y Cynulliad Cenedlaethol a Llywodraeth Cymru i gydnabod a chefnogi'r rhan y mae dyn o Gasnewydd yn ei chwarae ar hyn o bryd yn y frwydr ryngwladol dros gyfiawnder, cydraddoldeb a hawliau dynol. Edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau, ac rwy'n gobeithio'n wirioneddol y cawn gefnogaeth y meinciau Llafur yn ogystal, o gofio bod arweinydd eu plaid, Jeremy Corbyn, hefyd wedi rhoi ei gefnogaeth lawn i achos y streicwyr newyn. Diolch.

Diolch. Rwyf wedi dethol y pump gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Darren Millar i gynnig gwelliannau 1 i 5, a gyflwynwyd yn ei enw.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliannau a gyflwynwyd yn fy enw i. Rhaid imi ddweud y bydd llawer yn cwestiynu a yw'n ddefnydd da o amser y Cynulliad Cenedlaethol inni fod yn cynnal dadl gwrthblaid ar faterion tramor a materion nad ydynt wedi'u datganoli, yn enwedig ar adeg pan fo Cymru'n wynebu heriau domestig enfawr sy'n galw am ein sylw. Bydd llawer o bobl hefyd yn ystyried ei bod yn eithriadol o annymunol ein bod yn trafod cynnig heddiw sy'n cydymdeimlo ag arweinydd ac sylfaenydd sefydliad terfysgol a gondemniwyd, yn enwedig o ystyried yr ymosodiadau ofnadwy a gyflawnwyd yn Christchurch ac Utrecht yn y dyddiau diwethaf.

Fel rhywun a ymwelodd ag ardal Kurdistan o Irac y llynedd, ac sydd â ffrindiau Cwrdaidd o Dwrci ac Irac, rwy'n cydnabod bod yna awydd ymysg llawer o bobl Gwrdaidd am wladwriaeth Gwrdaidd annibynnol. Ond ni waeth a yw pobl yn y Siambr hon yn cefnogi'r nod hwnnw ai peidio, buaswn yn gobeithio y gall pawb ohonom fod yn gytûn yn ein condemniad o'r defnydd o derfysgaeth i gyrraedd y nod hwnnw.

Nawr, rwy'n nodi bod y cynnig ger ein bron yn cyfeirio at y streic newyn sy'n parhau gan Imam Sis, streic newyn a ddechreuwyd mewn protest yn erbyn ynysu Abdullah Öcalan ac i ofyn cwestiynau ynglŷn â hawliau dynol Öcalan. Nid wyf yn adnabod Mr Sis, ond o fy ymchwil deallaf ei fod yn berson ddiffuant iawn, yn ddyn angerddol iawn sy'n credu mewn gwladwriaeth Gwrdaidd annibynnol yn y dyfodol sy'n gwerthfawrogi ei holl ddinasyddion ac yn diogelu eu hawliau. Ac fel eraill yn y Siambr hon, rwyf wedi fy nghyffwrdd gan ei sefyllfa, ac rwy'n bryderus iawn ynglŷn â'i iechyd a'i les, ond rwyf hefyd yn bryderus iawn ynglŷn â'r hyn sydd i'w weld fel teyrngarwch dall ymysg rhai o'r streicwyr newyn i Abdullah Öcalan, sylfaenydd ac arweinydd Plaid Gweithwyr Kurdistan, sy'n fwy adnabyddus fel y PKK. Wrth gwrs, cafodd ei arestio yn 1999, fel y clywsom eisoes, a'i arestio am droseddau terfysgaeth a throseddau eraill cysylltiedig ac mae wedi bod yn y carchar ers hynny.

Nawr, yn ogystal â bod yn gorff terfysgol a gondemniwyd gan y DU, mae'r UE hefyd yn ystyried bod y PKK yn sefydliad terfysgol—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

—gan yr UE, yr Unol Daleithiau, Japan a NATO.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Prif nod y PKK, wrth gwrs, yw sefydlu gwladwriaeth Gwrdaidd annibynnol yn ne-ddwyrain Twrci, Syria ac Irac, ond mae'r PKK eisiau manteisio'n llawn hefyd ar rym gwleidyddol Cwrdaidd, ac mae wedi gwneud hyn drwy ddangos anoddefgarwch, mygu gwrthwynebiad ac ymosod ar fuddiannau grwpiau gwleidyddol Cwrdaidd sy'n cystadlu â hwy.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Ers sefydlu'r PKK yn ôl yn 1978 ar athroniaeth Farcsaidd chwyldroadol asgell chwith eithafol, mae degau o filoedd o bobl wedi marw.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gosodwyd bomiau hunanladdiad, bomiau car, bomiau ar ymyl ffyrdd—

Nid yw'r Aelod yn derbyn ymyriad. Caniatewch i'r Aelod barhau.

—gan y PKK ac maent wedi cipio bywydau a newid bywydau llawer o sifiliaid diniwed a'u teuluoedd, gan gynnwys plant. Cyhuddwyd y PKK o fod yn rhan o'r fasnach gyffuriau, smyglo plant, osgoi talu treth a chynhyrchu arian ffug. Mor ddiweddar â 2016, honnodd Human Rights Watch fod grwpiau'n gysylltiedig â'r PKK wedi recriwtio bechgyn a merched i fod yn filwyr dros eu hachos. Ac mae'r PKK, wrth gwrs, yn parhau i gyflawni ymosodiadau terfysgol angheuol yn Nhwrci.

Nawr, gofynnwyd llawer o gwestiynau ynglŷn â gweithredoedd Twrci yn ystod y gwrthdaro rhyngddynt a'r PKK, a hynny'n briodol, gan gynnwys eu triniaeth o garcharorion. Nawr, yn amlwg, mae gan Dwrci hawl cyfreithlon i amddiffyn ei hun rhag y PKK a therfysgaeth, ond fel sy'n digwydd mewn unrhyw wrthdaro, dylid osgoi anafu sifiliaid bob amser a dylid parchu hawliau dynol a'u hamddiffyn yn llawn. Mae Llywodraethau olynol yn y DU wedi annog yr awdurdodau yn Nhwrci yn briodol i barchu hawliau dynol, gan gynnwys hawl i ryddid mynegiant yng nghwrs eu gweithgaredd gwrth-derfysgaeth. Ac yn gynharach eleni, trafododd swyddogion Llysgenhadaeth Prydain garchariad Abdullah Öcalan gyda swyddogion Twrcaidd, gan gynnwys mater y streiciau newyn gan Leyla Güven ac eraill. Maent wedi dweud yn glir bod y DU yn disgwyl i Dwrci sicrhau y perchir hawliau dynol carcharorion, gan gynnwys mynediad at driniaeth feddygol a chynrychiolaeth gyfreithiol, a bod angen i bob ochr yn y gwrthdaro hwn, yr holl randdeiliaid, ddychwelyd at y broses heddwch. Ac i'r perwyl hwn, mae Llywodraeth y DU wedi darparu cyllid i sefydliadau cymdeithas sifil sy'n ceisio adeiladu deialog rhwng y gwahanol weithredwyr ar fater y Cwrdiaid, ac rwy'n meddwl y dylem gydnabod hynny yn y ddadl hon.

Nawr, mae amser wedi fy nhrechu, ond rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cydnabod ein bod wedi ceisio egluro a rhoi rhywfaint o gyd-destun i'r ddadl hon drwy ei gwneud yn glir gyda'n gwelliannau beth yn union sydd wrth wraidd y sefyllfa rydym ynddi, a chawn gyfle y prynhawn yma i gondemnio'r derfysgaeth a achoswyd gan y PKK.

Diolch i Delyth Jewell am agor y ddadl hon, ac rwy'n falch ein bod yn sefyll yma'n cael y dadleuon rhyngwladol hyn, oherwydd dyma'r lle i'w cael. Dyma ein sefydliad cenedlaethol ac ni ddylem ymddiheuro am hynny.

I ddechrau, roeddwn eisiau ymateb yn gyflym i rywbeth a ddywedodd Darren Millar. Dyfarnodd Goruchaf Lys Gwlad Belg yn gynharach y mis hwn nad oes unrhyw weithgarwch terfysgol gan y PKK ac yn hytrach, mai sefydliad ydynt sydd mewn gwrthdaro â Thwrci ynglŷn â'u triniaeth o'r Cwrdiaid. Mae dynodi beth sy'n derfysgaeth yn gwestiwn gwleidyddol yn aml, ac nid un technegol. Dyna ddyfarniad y Goruchaf Lys yng Ngwlad Belg, ac mae'n wirioneddol ddrwg gennyf eich bod wedi defnyddio'r ddadl hon i geisio gwanhau'r hyn rydym yma i'w wneud heddiw—sef siarad am hawliau dynol carcharorion gwleidyddol heb fynediad at gyfreithiwr hyd yn oed i geisio gwneud pwynt ynglŷn â'u—

Rwyf wedi cefnogi hawliau dynol carcharorion.

Cymerodd bedair munud cyn i chi sôn am Dwrci hyd yn oed—

Roedd gennyf lawer i fynd drwyddo.

—ac am y derfysgaeth y mae Twrci yn ei orfodi ar y gymuned Gwrdaidd. Credaf fod cynnig Plaid Cymru yn cwmpasu'r pwyntiau allweddol sy'n berthnasol i'r ddadl. Rwy'n ddryslyd braidd ynghylch rhai o welliannau'r Ceidwadwyr, sy'n ymddangos fel pe baent ond yn cyfeirio at y PKK yn rhyfedd ddigon, er bod y ddadl hon yn canolbwyntio ar sefyllfa gyffredinol y Cwrdiaid yn Anatolia a gogledd Syria: ymgais sinigaidd—sinigaidd—i geisio gwanhau'r ddadl hon yma heddiw. Rwyf wedi cyfarfod â phreswylwyr Cwrdaidd yng Nghymru a'u grŵp ymgyrchu, ac nid oes ganddynt unrhyw gysylltiad o gwbl â'r PKK. Wrth ddarllen y gwelliannau Torïaidd hyn, gellid maddau ichi am feddwl eu bod yn ymgais fwriadol i gymylu'r dyfroedd ac esgusodi'r driniaeth y mae'r Cwrdiaid yn ei chael yn Nhwrci, bob amser drwy lens y PKK, sefydliad sydd â chyrhaeddiad a gweithrediad cyfyngedig yn ymarferol.  

Gadewch inni fod yn glir hefyd fod Llywodraeth Twrci yn gyson yn defnyddio bygythiad y PKK fel cyfiawnhad ehangach dros yr amodau hawliau dynol gwael yn gyffredinol sydd ganddynt yn ne a de-ddwyrain Twrci. Ac nid wyf am gymryd unrhyw wersi gan blaid a ddywedodd mai terfysgwr oedd Nelson Mandela. Gadewch inni edrych yn ôl mewn hanes i weld beth y mae'r Ceidwadwyr wedi'i wneud i drin pobl â diffyg parch yn ein hymwneud rhyngwladol. Ceir gwleidyddion sydd wedi cael eu rhoi dan glo—gwleidyddion fel Leyla Güven, a etholwyd yn ddemocrataidd—eu bygwth, eu herlid ar eu strydoedd, cymunedau sydd wedi dioddef bygythiadau a chyfyngiadau ar eu hawliau democrataidd. Mae'r Tyrciaid ac eraill erbyn hyn yn defnyddio gweithgaredd milwrol uniongyrchol yng ngogledd Syria o dan yr esgus eu bod yn ymladd yn erbyn terfysgaeth, drwy ymosod ar grwpiau sy'n gwrthryfela a oedd, tan yn gymharol ddiweddar, yn cael cefnogaeth yr Unol Daleithiau ac eraill fel partneriaid yn y rhyfel yn erbyn Isis. Felly, rwy'n gwrthod y gwelliannau hyn gan y Torïaid, fel y mae fy nghyd-Aelodau'n ei wneud, ac nid wyf yn meddwl eu bod yn dangos gwerthfawrogiad digonol o'r cyd-destun ehangach.

Ar lefel bersonol, rwy'n gweld hon fel brwydr sylfaenol dros gyfiawnder i bobl sydd wedi bod heb wladwriaeth eu hunain drwy ran fawr o'u hanes. Sefydlwyd rhai gwladwriaethau Cwrdaidd gwreiddiol, ond cawsant eu goresgyn gan wladwriaethau Twrcaidd a chydffederasiynau pan symudasant tua'r dwyrain canol yn ystod yr oesoedd canol. Bu'r Cwrdiaid heb wladwriaeth ffurfiol gydnabyddedig ers yr adeg honno. Felly, buaswn yn gobeithio bod yr Aelodau'n cydnabod eu brwydr yn y cyd-destun penodol hwnnw, yn cydnabod y frwydr a'r angerdd y mae hyn yn ei gynnau, ymhlith pobl sy'n gwneud dim mwy na chwilio am famwlad, pobl sy'n chwilio am rywle i'w alw'n gartref, fel y gall y bobl sydd wedi dod i wrando ar y ddadl hon, gyda llawer ohonynt yn dod o'r gymuned honno, ffynnu ac arfer eu crefydd a'u hiaith a'u diwylliant eu hunain, ac ystyried o ddifrif beth mae'n ei gymryd i wneud i bobl fynd ar streic newyn am amser mor hir. Mae pobl yn mynd i ddioddef, fel a ddigwyddodd yng ngogledd Iwerddon. Pan oedd pobl yn credu na allai'r broses wleidyddol eu helpu, fe droesant at streic newyn am eu bod am i rywun wrando arnynt, ac roeddent eisiau sicrhau y gallent ddod o hyd i ateb.    

Mae fy nghalon yn gwaedu dros Imam Sis a phawb sydd ar streic newyn. Yn amlwg, mae'n sefyllfa anodd iawn i ni fod ynddi, oherwydd nid ydym am i bobl fod mewn sefyllfa o'r fath, ond rydym yn eu canmol am wneud hynny fel gweithred o brotest wleidyddol ac yn eu cefnogi yn eu hadfyd. Buaswn yn gobeithio y caem ddatganiad cadarnhaol o gefnogaeth gan y Gweinidog rhyngwladol yma heddiw, a chydnabyddiaeth y bydd yn gwneud popeth yn ei gallu i frwydro dros gyfiawnder i'r gymuned Gwrdaidd, nid yn unig y rhai sydd yn Nhwrci, ond i bobl yng Nghymru sy'n ymladd o'r cyrion, sy'n ymladd yma am nad yw'n ddiogel iddynt ddychwelyd i'w mamwlad. Felly, rwy'n gobeithio y byddwch oll yn cymryd rhan yn y ddadl hon ac yn cefnogi cynnig Plaid Cymru.

Rwy'n falch o allu cymryd rhan yn y cynnig pwysig hwn, ac yn union fel rydym wedi trafod materion yn ymwneud â Sbaen a Chatalonia o'r blaen, ac fel y soniais i am faterion yn ymwneud ag Ukrain, fel rydym yn trafod materion yn ymwneud â hil-laddiad yn y Balcanau, felly hefyd mae'n iawn inni godi llais heddiw ar ran ein cymuned Gwrdaidd a'r sefyllfa gyfredol yn Kurdistan, mewn cymunedau Cwrdaidd, ac yng nghyd-destun hawliau dynol a hawliau cenedlaethol. Deuthum i gysylltiad ag ymgyrchwyr Cwrdaidd gyntaf yn ôl yn 1976, pan ddeuthum yn ymwybodol o hanes brwydr y bobl Gwrdaidd i ddiogelu eu hawliau diwylliannol ac ieithyddol a'u galwadau cywir am gael eu cydnabod yn genedl. Mae eu hanes yn llawn o farwolaeth ac artaith, o gamfanteisio, o frad ac addewidion a dorrwyd gan bwerau'r byd—ymddiriedaeth a dorrwyd gan y gorllewin dro ar ôl tro o ganlyniad i wleidyddiaeth geowleidyddol a buddiannau breintiedig, tebyg iawn i'r geowleidyddiaeth y siaradais amdani yn y Siambr hon sy'n effeithio ar yr Ukrain hyd heddiw. Felly, mae'n fater rwy'n teimlo cryn dipyn o gysylltiad personol ag ef.

Yn ôl yn 1963, ysgrifennodd bardd anghydffurfiol o Ukrain, Vasyl Symonenko, gerdd o undod i dynnu sylw at yr achos cyffredin hwn. Ei henw oedd 'Kurdskomy Bratovi', 'i Frawd Cwrdaidd', ac roedd yn gerdd a gafodd ei gwahardd yn fuan iawn gan yr awdurdodau Sofietaidd ar y pryd. Dyma hi:

'Вони прийшли не тільки за добром / Прийшли забрати ім'я твоє, мову.' 

'Жиріє з крові змучених народів / Наш ворог найлютіший—шовінізм.

Ni ddaethant i ddwyn eich nwyddau yn unig, / daethant i ddwyn eich hil a'ch iaith.

A chan ffynnu ar waed gwledydd cythryblus, / tyf yn dew y gwaethaf o'n gelynion—siofinyddiaeth.

Mae'n gweithredu gyda chywilydd a thwyll, / ei gynllun yw troi pawb ohonoch yn giwed ddarostyngedig.

Lywydd, nid ymwneud â gwleidyddiaeth Abdullah Öcalan na'i blaid wleidyddol y mae'r cynnig hwn. Mae'n ymwneud â thriniaeth arweinydd gwleidyddol llawer o Gwrdiaid, a gafodd ei arestio ym mis Chwefror 1999, a'i garcharu mewn cell ar ei ben ei hun, a'i orfodi fel llawer o Gwrdiaid eraill—i wynebu achos y mae'r Cenhedloedd Unedig a grwpiau hawliau dynol yn cydnabod ei fod yn achos annheg, a thriniaeth anfoddhaol, fel y mae cyrff fel Amnesty International yn ei gydnabod, a'r Pwyllgor Ewropeaidd er Atal Arteithio a Thriniaeth neu Gosb Annynol neu Ddiraddiol, ac mae ei driniaeth yn symbol o'r driniaeth y mae pobl Gwrdaidd yn ei dioddef.

Lywydd, dylem gywilyddio ynghylch dioddefaint y bobl Gwrdaidd, oherwydd dros y degawdau rydym wedi bod—mae ein Llywodraethau—wedi bod yn rhan o'r troi llygad dall at gam-drin hawliau dynol a chenedlaethol sylfaenol, fel y gwnaethom yn achos y Palestiniaid. Mae'n ymddangos ein bod am roi ein buddiannau economaidd a'n buddiannau breintiedig o flaen hawliau sylfaenol y bobl Gwrdaidd a gweithredoedd annemocrataidd a mwyfwy gormesol Llywodraeth Twrci a hefyd, yn wir, Llywodraethau Syria, Irac ac Iran. Mae'n ymddangos unwaith eto fod olew bob amser yn siarad yn uwch na hawliau dynol.

Ers y cipio grym yn Nhwrci, diswyddwyd 150,000 o swyddogion cyhoeddus, carcharwyd 64,000 ar gyhuddiadau terfysgol, fel y'u gelwir, a charcharwyd 150 o newyddiadurwyr a naw o seneddwyr. Mae erchyllterau'n cael eu cyflawni'n ddyddiol yn erbyn y Cwrdiaid. Os oes heddiwch cyfiawn ac ateb yn mynd i fod i fater y Cwrdiaid, rhaid i Dwrci a Llywodraethau eraill ymgysylltu â'r bobl Gwrdaidd a'u cynrychiolwyr. Rwy'n rhoi fy nghefnogaeth lawn i'r cynnig hwn felly.

Ac mewn perthynas â gwelliant y Torïaid, mae'n nodweddiadol o'r Torïaid eu bod yn dewis anwybyddu materion hawliau dynol ac amddiffyn erchyllterau Twrcaidd. Rwy'n condemnio pob terfysgaeth a cham-drin hawliau dynol a nodaf fod y gwelliant hwn—. Mae'r gwelliant hwn yn defnyddio yn union yr un dacteg ag y defnyddiodd y Torïaid i gefnogi apartheid yn Ne Affrica—yr un Torïaid ag a labelodd Nelson Mandela'n derfysgwr, a wisgodd—[Torri ar draws.]—yr un Torïaid ag a wisgodd grysau-T 'hang Mandela', ddim ond i weinieithio dros Nelson Mandela ddegawdau yn ddiweddarach er na wnaethant ddim i sicrhau ei fod yn cael ei ryddhau, ac mae hi mor siomedig eu bod yn ailadrodd eu camgymeriadau a'u methiannau hanesyddol.

Rwy'n falch iawn fod Plaid Cymru wedi gallu sicrhau'r ddadl hon heddiw. Mae dinesydd Cymreig sydd wedi dod yn gyfaill ar streic newyn yng Nghasnewydd, ac fe'm hatgoffwyd o ymrwymiad Imam Sis i adeiladu cymunedau cryf ac amrywiol pan welais ffotograff cof Facebook yr wythnos hon o ddwy flynedd yn ôl, pan orymdeithiodd Imam a minnau gyda'n gilydd yng Nghaerdydd yn erbyn hiliaeth. Roedd yn barod i sefyll dros ein cymunedau bryd hynny, ac mae wedi gwneud hynny ar lawer o achlysuron eraill. Nawr, dyma ein tro ni i sefyll gydag ef a gyda'i gyd-Gwrdiaid a'u brwydr.

Deuthum i mewn i fyd gwleidyddiaeth oherwydd fy mod am herio annhegwch, anghydraddoldeb ac anghyfiawnder, ac mae hynny'n dal i fod yn ysgogiad i mi fwy na dau ddegawd yn ddiweddarach, ac er bod gennym gymaint o broblemau i fynd i'r afael â hwy yma yng Nghymru—problemau a materion rydym yn rhoi sylw iddynt yn y sefydliad hwn bob dydd—mae gennym ddyletswydd hefyd i godi llais pan fo mater rhyngwladol yn galw am ein sylw, yn enwedig pan fo'n effeithio ar ddinesydd Cymreig.

Mae triniaeth y Cwrdiaid dan law gwladwriaeth Twrci sy'n fwyfwy gormesol yn fater o'r fath. Mae'r artaith tuag at y bobl Gwrdaidd yn mynnu ein bod yn codi llais ac yn condemnio gweithredoedd o'r fath. Mae Imam Sis ar ddiwrnod 94 o streic newyn. Mae'n un o fwy na 300 o bobl sydd wedi ymuno â'r gwleidydd Cwrdaidd Leyla Güven ar streic newyn. Nod y streic newyn yw rhoi pwysau ar y Pwyllgor Ewropeaidd er Atal Arteithio a Thriniaeth neu Gosb Annynol neu Ddiraddiol i gyflawni ei ddyletswyddau a mynd ar ymweliad i wirio sefyllfa'r arweinydd Cwrdaidd.

Gwelais Imam Sis yr wythnos diwethaf, ac mae'n anodd gweld faint y mae wedi dirywio ers y llun a dynnwyd ddwy flynedd yn ôl. Mae'n amhosibl peidio â chael eich ysbrydoli gan y dewrder diymhongar a diysgog y mae'n ei arddangos. Rwy'n gobeithio y bydd Twrci, gwlad sy'n un o lofnodwyr y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol, yn cyflawni ei rhwymedigaethau rhyngwladol cyn y bydd pobl dda fel Imam Sis yn marw.

Os yw'r sefydliad cenedlaethol hwn yn anfon neges glir heddiw fod yn rhaid i Dwrci roi'r gorau i'w thriniaeth farbaraidd o'r bobl Gwrdaidd, byddwn yn cyfrannu at gynyddu pwysau rhyngwladol i ddatrys y sefyllfa hon. Heddiw, cefais ymateb i lythyr a anfonais at Leyla Güven, yr AS Cwrdaidd, sydd hefyd ar streic newyn yn Nhwrci. Yn y llythyr hwnnw, mae'n dweud bod eu galwad yn gwbl gyfreithlon a dyngarol. Mae'n dweud, 'Rydym ni, y Cwrdiaid, yn bobl y mae ein hiaith, ein hunaniaeth, ein diwylliant yn dal i gael eu hystyried yn droseddau. Ar hyn o bryd, mae miloedd o'n gwleidyddion yn y carchar oherwydd yr hyn y maent yn ei feddwl. Mae ein hadeiladau trefol wedi'u meddiannu drwy rym ac yn cael eu rhedeg gan ymddiriedolwyr a benodwyd gan y Llywodraeth. Pobl ydym sy'n dioddef dan bob math o bolisi gwahardd, difodi a chymhathu. Mae ein brwydr yn parhau er mwyn rhoi diwedd ar yr anghyfraith.' A oes unrhyw un yn gweld tebygrwydd yma? Dylem ni'r Cymry ddeall hyn. Mae amser yn prysur ddod i ben i bobl fel Leyla Güven ac Imam Sis, felly rwy'n eich annog i'n cefnogi yn y ddadl hon.

Mohammad Asghar.

Diolch i chi, Lywydd. Rwy'n ddiolchgar i chi am adael imi siarad am funud neu ddwy. Y ffaith yw fy mod wedi bod yn Kurdistan fy hun. Arhosais yn Sulaymaniyah, arhosais yn Duhok a arhosais yn Diyarbakir. Rwyf wedi teithio drwy Kurdistan, sydd wedi'i rhannu'n bedair rhan, ac yn berchen yn rhannol i'r Iraniaid, yn rhannol i'r Syriaid, yn rhannol i Irac ac yn rhannol i Dwrci. Ar hyn o bryd, mae Abdullah Öcalan—[Torri ar draws.] Gadewch imi siarad fy ychydig eiriau, os gwelwch yn dda. Rhaid i chi fod yn ymwybodol o gefndir Kurdistan yn gyntaf. Maent oll yn Fwslimiaid. Euthum yno yng nghwmni un o fy ffrindiau Cwrdaidd ac nid oedd un o'r bwytai yn fodlon gweini arnaf oherwydd eu bod yn credu mai Arab oeddwn i, a phan gawsant wybod fy mod yn dod o Brydain, fe wnaethant edrych ar fy ôl yn dda iawn—cyfaill Cwrdaidd. Rwy'n gyfeillgar tu hwnt gyda'r bobl Gwrdaidd, euthum gyda hwy, a thair gwaith wedyn ac rwy'n gyfeillgar â Thyrciaid hefyd. Peidiwch â bychanu'r ffaith eu bod gyda'i gilydd. Maent yn byw yno ers canrifoedd.

Nawr, rydych yn gosod cynsail gwahanol iawn yma. Os bydd rhywun yn dod o unrhyw ran o'r byd ac yn dechrau mynd ar streic newyn—'Gwnewch hyn yn fy ngwlad neu fel arall rwy'n mynd i farw'—pa neges a roddwch i'r byd? Ceir llawer iawn o rannau eraill o'r byd sy'n cael yr un math—[Torri ar draws.] Arhoswch funud. Maent yn cael yr un problemau ac rydych chi'n rhoi llwybr i'r math hwn o beth—'Iawn, dewch i'r wlad hon; fe geisiwn ni eich helpu'. Mae honno'n broblem mewn gwirionedd i'r bobl hynny ddatrys eu problemau eu hunain gyda'u cymunedau eu hunain.

Os gwelwch yn dda, ie, roeddech eisiau gofyn rhywbeth.

Roeddwn am wneud sylw ar yr hyn a ddywedoch chi ynglŷn â sut y mae rhan o gymuned y Cwrdiaid yn eiddo i Iran ac yn rhannol—. Nid ydynt yn berchen arni; maent wedi'i meddiannu. A rhaid inni sylweddoli nad yw pobl yn mynd ar streic newyn er mwyn tynnu sylw atynt eu hunain. Rhaid cael ymroddiad gwirioneddol danbaid a fydd yn rhoi nerth iddynt roi diwedd ar eu bywydau, i bob pwrpas, dros yr achos y maent yn ymdrechu i'w gyflawni. Cyfarfûm ag Imam Sis neithiwr, a rhaid imi ddweud bod popeth a ddywedwyd amdano gan bobl eraill yn hollol wir. Mae'n unigolyn eithriadol o glodwiw a rhagorol, a rhaid inni fyfyrio ychydig bach rhagor ynglŷn â pham y mae pobl mor daer am gael eu hachos wedi'i glywed a'u hunanbenderfyniad fel nad ydynt yn parhau i gael eu bomio a'u carcharu yn syml am eu bod eisiau siarad eu hiaith eu hunain a chael eu gweinyddiaeth eu hunan.

Diolch i chi am eich gwers fach, ond y ffaith amdani yw'r hyn rydych newydd fy nghlywed yn ei ddweud; rydych yn gosod cynsail gwahanol iawn. Rydych yn gofyn ar ran y bobl. Nid un Öcalan sydd yma. Nid ydych yn siarad am un Abdullah Öcalan. Mae yna lawer o fathau eraill o sefyllfaoedd tebyg ledled y byd. Peidiwch â diystyru'r—. Mewn gwirionedd rydych yn agor blwch Pandora—. Rydych yn agor blwch Pandora—[Torri ar draws.] Na na na. Rhaid i'r gwledydd hynny edrych ar ôl eu hunain. Ac maent yn byw'n hapus iawn. Peidiwch byth â meddwl bod y Tyrciaid a'r Cwrdiaid yn ymladd bob dydd. Mae'r mwyafrif o bobl yn byw gyda'i gilydd, ac mae eu Imam—. Fel y dywedodd, mae'r Cwrdiaid yn genedl wych. Pobl Irac, Iran, Syria—maent hwy hefyd yr un peth. Ac maent yn byw felly ers canrifoedd. Nid ydynt—. Rydych newydd grybwyll meddiannaeth; mae'n lol llwyr. Nid oes meddiannaeth. Fe'u rhannwyd yn grwpiau, do. Os ewch yn ôl 500 mlynedd—. Edrychwch, Jeremy Adams, ar ynys Iwerddon—20 mlynedd yn ôl, roedd yn berson gwahanol. Gerry Adams, mae'n ddrwg gennyf. Roedd yn berson gwahanol 30 mlynedd yn ôl. Nawr, mae'n berson hollol wahanol. [Torri ar draws.] Mae amser a—. Arhoswch funud. Mae amser a thrafod yn digwydd, ac maent yn newid y genedl. Fe fydd yn digwydd. Fe fydd yn digwydd gyda Thwrci. [Torri ar draws.] Cyhyd ag y bo Twrci a hwythau'n eistedd—. Eu gwaith hwy yw hynny. Nid ein gwaith ni. Byddant yn eistedd ac yn datrys eu problem, i wneud yn siŵr—. Peidiwch ag agor blwch Pandora yma. [Torri ar draws.] Diolch i chi, na—

Gweinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr. Gaf i ddechrau trwy ddweud, fel Gweinidog dros faterion rhyngwladol, ein bod ni fel Llywodraeth â diddordeb mawr mewn diogelu hawliau dynol ar draws y byd, a dyma pam y daeth nifer fawr ohonom ni yn actif yn y byd gwleidyddol i ddechrau? Mae gyda ni yng Nghymru draddodiad hir o sefyll yn gadarn gyda mudiadau gwleidyddol, progressive, trwy'r holl fyd.

A gaf fi ei gwneud yn glir i ddechrau fod Llywodraeth Cymru yn condemnio erledigaeth a thrais yn eu holl ffurfiau, yn unrhyw le yn y byd, a'n bod yn cefnogi ymdrechion i hyrwyddo cymod lle ceir anghytgord?

Nawr, i droi at y cynnig ger ein bron heddiw, credaf ei bod hi'n bwysig cydnabod a dathlu'r cyfraniad gwleidyddol, economaidd a diwylliannol a wneir gan bobl o dras Cwrdaidd i gymunedau Cymru. Pan fydd pobl sy'n cael eu geni mewn rhannau eraill o'r byd yn dod i Gymru i wneud eu cartref yng Nghymru, cawn ein  cyfoethogi fel gwlad. A phan fydd y rhai sydd wedi mabwysiadu Cymru fel eu gwlad yn dioddef fel cenedl, rydym yn dioddef gyda hwy, a dyna pam rydym yn hynod o bryderus ynglŷn â chyflwr dirywiol Imam Sis o Gasnewydd. Rydym yn bendant yn cydnabod cryfder y teimlad sy'n bodoli mewn cymunedau yng Nghymru ynglŷn â'r mater yr ydym yn ei drafod heddiw. Fel y clywsom, mae ar streic newyn i dynnu sylw ac i geisio gwelliannau i'r amodau y mae'r arweinydd Cwrdaidd Öcalan yn cael ei gadw ynddynt mewn carchar yn Nhwrci.

Heddiw, siaradais â llysgennad Twrci yn y Deyrnas Unedig, fel y gwneuthum ym mis Ionawr, pan soniais am bryderon dinasyddion Cymreig ynghylch cyflwr iechyd Imam Sis sy'n gwaethygu a'r rhesymau dros ei streic newyn barhaus. Nododd y llysgennad fod y pwyllgor Ewropeaidd er atal arteithio wedi cyhoeddi adroddiad ym mis Mawrth 2018 a oedd yn nodi bod yr amodau roedd Öcalan yn cael ei gadw ynddynt wedi gwella'n sylweddol ers eu hymweliad blaenorol yn 2013. Awgrymodd hefyd fod brawd Öcalan wedi bod yn ymweld ag ef ym mis Ionawr eleni a chyn belled ag y gŵyr—ac mae'n debyg ei bod yn werth gwirio hyn—mae Öcalan yn cael cysylltu â chyfreithwyr. Mae'n werth nodi, fodd bynnag, fod yr adroddiad Ewropeaidd yn awgrymu bod gan yr awduron bryderon difrifol ynghylch cysylltiad y carcharor â'r byd y tu allan, a bod hyn wedi gwaethygu ymhellach.

Mae sefyllfa cymunedau Cwrdaidd yn Nhwrci a'r gwledydd cyfagos yn fater hynod gymhleth sydd â gwreiddiau dwfn yn hanesyddol yn ogystal ag arwyddocâd ehangach yng ngwleidyddiaeth gyfoes yr ardal. Ers y 1980au, cafwyd cyfres o ymdrechion aflwyddiannus i roi terfyn ar y trais drwy drafodaethau heddwch, ac yn ystod y cyfnod hwn, mae mwy na 40,000 o bobl wedi colli eu bywydau. Ni allwn golli golwg ar hyn, ac mae ein meddyliau gyda'r dioddefwyr, eu teuluoedd, a'r sifiliaid a ddaliwyd ar ddwy ochr y gwrthdaro.

Nawr, rydym yn disgwyl i'r awdurdodau Twrcaidd roi sicrwydd y glynir at hawliau dynol carcharorion, gan gynnwys mynediad at driniaeth feddygol. Rydym yn cefnogi safbwynt Llywodraeth y DU ynglŷn ag annog pob ochr i ddychwelyd at drafodaethau, ac i'r broses heddwch ailddechrau a chreu cymod a heddwch parhaol.

Mae'r cynnig dan ystyriaeth heddiw yn gwahodd y Cynulliad Cenedlaethol i alw ar Lywodraeth Cymru i ysgrifennu at y Cyngor Ewropeaidd ar ei ran. Gan mai dyma'r ddadl gyntaf o'r natur hon ers i mi ddod yn Weinidog cysylltiadau rhyngwladol, credaf ei bod hi'n bwysig pwysleisio a thanlinellu'r ffaith bod polisi tramor yn faes polisi a neilltuwyd yn benodol i Lywodraeth y DU. Felly, mae'r pŵer i gynhyrchu datganiad o'r fath yn nwylo Llywodraeth y DU. Ni waeth faint y byddai Plaid Cymru'n hoffi ein gweld yn cael y pŵer hwn, y ffaith amdani yw nad yw yn ein dwylo ni.

Mae'r cynnig i'w weld braidd yn anarferol, yn yr ystyr nad yw dadl yr wrthblaid heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud unrhyw beth yn y meysydd y mae gennym gyfrifoldeb ynddynt a lle mae gennym adnoddau ar gael i roi camau ar waith.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Rwy'n hapus i wneud hynny.

Diolch ichi am dderbyn ymyriad; bydd yn fyr iawn. A gredwch ei bod yn gwbl berthnasol i Lywodraeth Cymru roi safbwynt ar fater nad yw wedi'i ddatganoli?

O ran materion a gadwyd yn ôl, credaf fod yn rhaid inni barchu'r cytundeb sydd gennym, ac mae hwn yn faes penodol sydd wedi'i gadw'n ôl. Mae materion tramor yn benodol wedi'u cadw yn ôl. Dyna pam ein bod, fel Llywodraeth Cymru, yn trin y cynnig hwn fel y byddem yn trin dadl gan Aelodau meinciau cefn, ac rydym yn caniatáu pleidlais rydd i'r Aelodau Llafur.

Nawr, hoffwn annog yr Aelodau yn y dyfodol i sicrhau, lle rydym yn ymwneud â materion rhyngwladol, ein bod yn cadw'r ffocws yn eglur ar y meysydd y gallwn weithredu ynddynt a gwneud gwahaniaeth go iawn. Nawr, fel Llywodraeth, byddwn yn ymatal ar y cynnig hwn, ond nid oes dim i atal y Cynulliad Cenedlaethol rhag ysgrifennu ar ei ran ei hun at y Cyngor Ewropeaidd.

Delyth Jewell i ymateb i'r ddadl.

Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl. Mae'r Aelodau wedi siarad yn deimladwy iawn o blaid y cynnig. Rwy'n cytuno gyda Bethan nad yw ond yn iawn i'r Siambr hon fynegi ein llais ar faterion rhyngwladol, yn enwedig pan fyddant yn ymwneud â dinesydd Cymreig. Soniodd Mick Antoniw am y cysylltiad personol y mae'n ei deimlo gyda'r Cwrdiaid, a diolch iddo am ei eiriau teimladwy dros ben. A siaradodd Leanne am ei chyfeillgarwch personol ag Imam. Rwyf innau hefyd yn falch o alw Imam yn ffrind. Rwy'n cytuno ei bod yn amhosibl peidio â chael ein hysbrydoli ganddo. Diolch i Jenny Rathbone hefyd am ei chefnogaeth ar hyn.

Roeddwn yn falch o glywed y Gweinidog yn dweud bod gennym ni yng Nghymru draddodiad o dynnu sylw at anghyfiawnder rhyngwladol, ac rwyf am ddyfynnu ei eiriau: pan fydd pobl o rannau eraill o'r byd yn dod i Gymru i wneud eu cartref, cawn ein cyfoethogi, a phan fyddant yn dioddef, rydym ninnau'n dioddef hefyd.

Rwy'n falch ei bod wedi codi'r mater hwn gyda llysgennad Twrci. Buaswn yn dal i erfyn ar y Llywodraeth i gefnogi ein cynnig os gwelwch yn dda. Gallwn ddal i ysgrifennu llythyr ar hyn. Unwaith eto, pan fo'r Llywodraeth wedi creu gweinyddiaeth materion rhyngwladol, onid yw mynegi barn ar hyn yn dod o fewn ffiniau hynny.

Mae arnaf ofn fy mod yn ystyried rhai o sylwadau Darren Millar—ac fe ddefnyddiaf ei air ef—yn 'annymunol'. Rwy'n gresynu'n fawr at dôn ei gyfraniad. Nid wyf am fynd i mewn i'r hyn y mae Darren wedi'i ddweud, ond rwyf am ailadrodd fod y cynnig yn ymwneud â hawliau dynol a rhoi diwedd ar ynysu gorfodol carcharor gwleidyddol. A bywyd dinesydd Cymreig—mae Imam yn 32; mae flwyddyn yn hŷn na fi, ac fe allai farw.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Ni wnaethoch dderbyn ymyriad gennyf fi, Darren. Nid wyf am gymryd un gennych chi.

Lywydd, hoffwn gloi'r ddadl drwy esbonio bod Imam a'r lleill sydd ar y streic newyn hon wedi'u hysgogi yn eu gweithredoedd gan eu hawydd i roi llais i Mr Öcalan wedi iddo gael ei amddifadu o'i lais ei hun. I wneud hynny, maent yn barod i aberthu eu bywydau—nid eu bod yn dymuno gwneud hynny. Ychydig wythnosau yn ôl, ymwelais ag Imam yn y ganolfan gymunedol Gwrdaidd yng Nghasnewydd. Mae bellach yn byw yn y ganolfan honno am ei fod yn rhy sâl i fynd i unman arall.

Roeddwn wedi rhagweld yr ymweliad gydag ymdeimlad o fraw. Roeddwn yn meddwl y byddai'n eithaf trawmatig, ond mewn gwirionedd roedd yn gwneud i rywun werthfawrogi bywyd. Dywedodd Imam wrthyf nad oedd ar streic newyn am ei fod eisiau marw. Mae ar streic newyn am ei fod eisiau dathlu bywyd. Ar yr olwg gyntaf, efallai fod hynny'n ymddangos fel gwrthddywediad, ond mewn gwirionedd mae'n gydnaws â'r ffenomen a brofir gan lawer o wledydd is-wladwriaethol—lle mae pobl yn pwyso ar y cadarnhaol yn wyneb negydd heriol. Mae hynny'n rhywbeth y bydd cenhedloedd bach sydd â chymdogion mwy pwerus, fel y Cwrdiaid, fel y Cymry, yn cydymdeimlo ag ef ac yng ngoleuni hynny, er ei fod yn eithafol, er ei fod yn peri pryder, nid yw penderfyniad Imam yn baradocsaidd o gwbl.

Sefydlwyd y ganolfan Gwrdaidd yng Nghasnewydd lle mae Imam yn byw gyda chymorth fy rhagflaenydd, Steffan Lewis, a gwn fod hyn yn rhywbeth y byddai ef wedi ei gefnogi i'r carn. Mae Imam, hefyd, yn ofalgar, yn feddylgar; mae'n ŵr anrhydeddus a'i unig bryder yw ceisio cyfiawnder i'w frodyr a'i chwiorydd yn eu mamwlad Gwrdaidd. Rwy'n pryderu'n fawr am ei les, ac ofnaf efallai y daw'r gwaethaf i'w ran oni wireddir ei alwad resymol am driniaeth drugarog i Mr Öcalan, ac felly erfyniaf ar fy nghyd-Aelodau i gefnogi ein cynnig heddiw, ac Imam, anfonwn ein dymuniadau gorau atoch. Diolch.

Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

Sy'n dod â ni at yr eitem nesaf, sef dadl Plaid Cymru ar yr ymgyrch menywod yn erbyn anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth. Dwi'n galw ar Helen Mary Jones i'w wneud y cynnig.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rwy'n falch o wneud y cynnig hwn ar ran Plaid Cymru, ac ar ran y 138,600 o fenywod yng Nghymru a anwyd yn y 1950au ac a amddifadwyd o'u pensiynau heb hysbysiad dyladwy a phriodol.

Nawr, rwyf am fod yn glir yma nad ydym yn gwrthwynebu cydraddoli oedran pensiwn. Mae hynny'n gwbl gyfiawn, mae'n gwbl briodol. Nid cydraddoli yw'r broblem, ond diffyg hysbysiad ynglŷn â'r ffordd drychinebus y cyflawnwyd hyn. Amddifadwyd y menywod o'r hawl i newid eu cynlluniau a pharatoi. Mae'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi cydnabod na roddwyd gwybod i lawer o'r menywod hyn, hyd nes iddynt wneud cais am eu pensiwn, yn 60 oed. Felly, nid yw'n ymwneud â gwrthwynebu cydraddoli oedran pensiwn, ond mae'n ymwneud â gwrthwynebu'r ffordd y cafodd y menywod eu trin.

Nawr, mae'r ffeithiau'n hysbys iawn, Lywydd. Pasiwyd deddfwriaeth i gydraddoli oedran pensiwn yn raddol yn 1995, ac nid oedd dim yn eithriadol ynglŷn â hynny—heblaw'r ffaith na roddwyd gwybod yn briodol i'r menywod yr effeithiai arnynt. Flynyddoedd yn ddiweddarach, yn 2011, penderfynodd clymblaid y Torïaid a'r Democratiaid Rhyddfrydol gyflymu'r amserlen. Nawr, ar yr achlysur hwn, dywedwyd wrth rai o'r menywod ac nid wrth y lleill, ac ni roddwyd ond blwyddyn o rybudd i rai a gafodd wybod y byddai gohiriad o chwe blynedd cyn y gallent gyffwrdd â'u pensiwn. Cafodd menywod eu gadael heb yr incwm sylfaenol yr oeddent yn ei ddisgwyl. Nid arian i alluogi ein cyd-ddinasyddion i fyw yn foethus yw hwn. Mae'n ymwneud â chael safon resymol o fywyd. Bu'n rhaid i rai o'r menywod hyn barhau i weithio mewn swyddi nad ydynt yn ddigon cryf yn gorfforol mwyach i'w cyflawni'n ddiogel—er enghraifft, gofalu—ac rwyf wedi gweld llythyrau meddyg i fenywod yn eu cynghori i beidio â pharhau i wneud y math hwnnw o waith pan nad oes ganddynt unrhyw ddewis. Mae rhai wedi gorfod dibynnu'n llwyr ar bartneriaid am gymorth, ac mewn llawer o achosion mae hynny'n iawn, ond mewn rhai achosion mae'n gwneud menywod yn agored i gam-drin ariannol a gorfod aros mewn perthynas gamdriniol am nad oes ganddynt arian i fynd i rywle arall. Mae llawer ohonynt yn byw ar eu cynilion cyfyngedig, ac mae llawer o'r cynilion hynny bellach wedi mynd. Maent oll yn dlotach na'r hyn y disgwylient fod ar ôl oes o waith, am dâl neu'n ddi-dâl. Mae rhai wedi'u gwthio i dlodi difrifol.

Gadewch imi ddweud wrthych am Rose. Nid dyna ei henw iawn. Mae hi'n hapus imi rannu ei stori, ond mae hi'n llawer rhy falch i ganiatáu i'w chymdogion, heb sôn am ei phlant, wybod pa mor anodd yw hi arni bellach. Mae Rose yn byw mewn cymuned wledig yng Nghymru. Roedd hi'n gweithio mewn swyddfa ar ddiwedd y 1960au a dechrau'r 1970au am ychydig flynyddoedd, ond ni chafodd unrhyw gyfle i gyfrannu—yn wir, fel dynes yn y dyddiau hynny, nid oedd yn cael cyfrannu—at y cynllun pensiwn galwedigaethol a oedd ar gael i'w chydweithwyr gwrywaidd. Fe briododd a bu'n gweithio adref am flynyddoedd lawer, yn gofalu am ei phlant a chyfrannu at ei chymuned mewn sawl swydd wirfoddol. Pan ddychwelodd at waith cyflogedig yn ei 40au hwyr, gwnaeth bwynt o 'ychwanegu at ei stamp', yn yr iaith y byddem yn ei defnyddio, fel y byddai ganddi hawl i'w phensiwn. Ac aeth heb bethau er mwyn gallu fforddio gwneud hynny.

Wel, ar ôl ychydig flynyddoedd yn ôl mewn swydd gyflogedig, unwaith eto gwelodd Rose fod ei hangen adref, yn gyntaf oll i ofalu am ei mam, ac yna am ei gŵr hŷn, a fu farw. Yn ogystal â bod yn straen emosiynol enfawr, effeithiodd hyn ar iechyd Rose. Mae'n dweud wrthyf, 'nid wyf mor gryf ag yr arferwn fod.' Roedd Rose yn 59 pan gafodd ei gwneud yn wraig weddw. Nid oedd pensiwn preifat ei gŵr yn darparu ar gyfer dibynyddion. Daeth Rose o hyd i rywfaint o waith rhan-amser a dipio i mewn i'w phot cynilion bach. Roedd hi'n meddwl y byddai'n iawn—byddai'n tynnu ei phensiwn ymhen ychydig fisoedd pan fyddai'n 60 oed. Ni ddywedodd neb wrthi y byddai'n rhaid iddi aros. Gwnaeth ei chais a dyna pryd y cafodd wybod nad oedd yn mynd i gael ei phensiwn am rai blynyddoedd.

Felly, mae Rose yn dal i weithio. Mae ei chynilion wedi mynd. Mae'n cymryd cynifer o oriau yn ei swydd ran-amser ag y gall ymdopi â hwy, ond nid yw'n ddigon. Mae yna ddyddiau pan fydd te a thost yn brif bryd o fwyd y dydd er mwyn iddi allu rhoi petrol yn ei char i'w galluogi i gyrraedd ei gwaith rhan-amser. Mae ofn mawr arni y bydd y car yn torri lawr neu fod angen gwneud gwaith atgyweirio ar y tŷ. Mae'n cynilo'n galed ar gyfer anrhegion Nadolig ac anrhegion pen-blwydd ar gyfer ei hwyrion, ac mae'n peri gofid go iawn iddi na all roi mwy iddynt. Nid fel hyn roedd hi'n disgwyl byw ac nid dyma mae hi'n ei haeddu. Lywydd, mae Rose a miloedd a'r filoedd o fenywod eraill tebyg iddi'n troi atom ni heddiw yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn i sefyll gyda hi a siarad ar ei rhan. Wrth gwrs, nid yw'r materion hyn wedi'u datganoli, ond nid yw hynny'n ein rhwystro rhag mynegi undod a chefnogaeth.

Wrth ddod â fy sylwadau agoriadol i ben, hoffwn ofyn i'r Aelodau wrthod y gwelliannau Ceidwadol. Mae gwelliant 1 yn dileu'r holl gynnwys ystyrlon o'r cynnig hwn. Mae gwelliant 2 yn ffeithiol anghywir a hoffwn wahodd y Ceidwadwyr, yn y cyd-destun hwnnw, i ystyried ei dynnu'n ôl. Mae'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi cyfaddef na chysylltwyd â nifer o'r menywod o gwbl, a chysylltwyd â llawer o'r lleill yn llawer rhy hwyr iddynt allu gwneud unrhyw addasiadau ystyrlon i'w trefniadau. Yr haf hwn bydd yr Uchel Lys yn penderfynu i ba raddau y gweithredodd yr Adran Gwaith a Phensiynau'n anghyfreithlon.

A hoffwn wahodd y Ceidwadwyr heddiw, Lywydd, i fod yn ddigon dewr i sefyll dros eu hegwyddorion neu eu diffyg egwyddorion, ac os na allant gefnogi'r menywod WASPI mewn perthynas â'r cam a wnaed iddynt, os na allant sefyll yn erbyn yr anghyfiawnder hwn, yna tynnwch eich gwelliannau yn ôl a phleidleisiwch yn erbyn y cynnig, oherwydd gwyddom mai dyna rydych yn ei olygu. Edrychaf ymlaen at y cyfraniadau gan yr holl Aelodau i'r ddadl hon, ac rwy'n gobeithio, ar ddiwedd hynny, y byddwn yn teimlo, fel Cynulliad Cenedlaethol, y gallwn sefyll yn unedig gyda Rose a'r holl fenywod eraill.

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig ac rydw i'n galw ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 1 a 2 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Mark Isherwood.

Diolch, Lywydd. Daeth y newid i oedran pensiwn y wladwriaeth, a gyhoeddwyd yn 1993, yn sgil deddfwriaeth cydraddoldeb ac amryw o achosion yn y llysoedd Ewropeaidd. Roedd newidiadau mewn disgwyliad oes yn cael eu hystyried hefyd. Deddf Pensiynau 1995 a arweiniodd yn gyntaf at gydraddoli, pan ysgogodd cyfarwyddeb yr UE Lywodraeth y DU i gydraddoli oedran ymddeol ar gyfer dynion a menywod—a oedd yn 65 oed a 60 oed ar y pryd. Dewisodd Llywodraeth y DU ei lefelu ar 65 oed, gyda chynnydd fesul cam yn oedran pensiwn y wladwriaeth i fenywod rhwng 2010 a 2020.

Yn dilyn Deddf 1995, parhaodd y cynnydd gwirioneddol ac amcanestynedig yn y boblogaeth bensiynwyr yn gyflymach nag a ragwelwyd, oherwydd hirhoedledd cynyddol. Felly penderfynodd y Llywodraeth Lafur ar y pryd nad oedd oedran pensiwn y wladwriaeth sefydlog yn 65 oed yn fforddiadwy nac yn gynaliadwy, a chyflwynodd Ddeddf Pensiynau 2007, gan godi oedran pensiwn y wladwriaeth i 68 fesul cam rhwng 2024 a 2046.

Nododd y Llywodraeth glymblaid newidiadau pellach yn Neddf Pensiynau 2011 a gyflymodd y broses o gydraddoli oedran pensiwn y wladwriaeth i fenywod a chyflwyno'r cynnydd yn oedran pensiwn y wladwriaeth wedi'i gydraddoli i 66 oed erbyn 2020. Fodd bynnag, roedd hyn yn cynnwys consesiwn fel na fyddai unrhyw ddynes yn gweld cynnydd o fwy na 18 mis yn yr oedran y dôi'n gymwys i gael pensiwn y wladwriaeth, o'i gymharu ag amserlen Deddf 1995, ar gost o £1.1 biliwn i'r Trysorlys.

Deddf Pensiynau 2014—

A ydych yn derbyn ymyriad, Mark Isherwood?

Nid oeddwn yn ymwybodol fod yna—. Iawn, yn sicr.

Diolch i chi am dderbyn yr ymyriad. Fodd bynnag, a ydych yn derbyn mai craidd y mater hwn yw na chafodd llawer iawn o fenywod eu hysbysu am y newidiadau, ac mai dyna lle mae'r anghyfiawnder? Ac os profir bod hynny'n gywir, dylai Llywodraeth y DU ddigolledu'r menywod hynny. A ydych yn cytuno â hynny? [Cymeradwyaeth.]

Rwy'n dod at hynny, ond rwy'n ymwybodol bod hwn yn fater sy'n destun ymgyfreitha ar hyn o bryd.

A gaf fi alw ar aelodau yn yr oriel gyhoeddus, y gwn fod ganddynt ddiddordeb mawr yn yr hyn rydym yn ei drafod yma—os gallwch ganiatáu i'r Aelodau yn y Siambr fwrw ymlaen â'u cyfraniadau, er mwyn iddynt gael eu clywed. Maent yn gynrychiolwyr etholedig ar ran holl bobl Cymru ac mae angen iddynt gael eu clywed. Os ydych yn clapio, clapiwch ar y diwedd un, ac nid yn ystod y ddadl. Ond nid wyf yn eich annog i glapio, cyn i neb fy meirniadu am ddweud hynny. [Chwerthin.] Os gallwch ganiatáu i bob Aelod gael eu clywed yn ystod eu cyfraniadau, byddai hynny'n dderbyniol iawn. Mark Isherwood.

Mae hynny'n garedig iawn, diolch. Oherwydd bod hwn yn fater sy'n destun ymgyfreitha ar hyn o bryd, rwy'n ymwybodol iawn fy mod yn ceisio osgoi mynegi barn ac yn canolbwyntio yn hytrach ar yr hanes go iawn wrth wraidd hyn.

Felly, cododd Deddf Pensiynau 2014 oedran pensiwn y wladwriaeth i 67 rhwng 2026 a 2028, a chyflwynodd adolygiadau rheolaidd o oedran pensiwn y wladwriaeth, a'r cyntaf ohonynt oedd adolygiad Cridland 2017, i sicrhau bod y system yn parhau i fod yn deg, yn gynaliadwy ac yn fforddiadwy i drethdalwyr ar sail barhaus.

Ni allwn anwybyddu mater disgwyliad oes. Yn ôl yn 1926, pan osodwyd oedran pensiwn y wladwriaeth am y tro cyntaf, roedd naw o bobl o oedran gweithio am bob un pensiynwr. Mae'r gymhareb bellach yn 3:1 ac mae'n mynd i ddisgyn yn agosach i 2:1 erbyn ail hanner yr unfed ganrif ar hugain. Mae disgwyliad oes yn 65 oed wedi codi mwy na 10 mlynedd ers y 1920au, pan osodwyd oedran pensiwn y wladwriaeth am y tro cyntaf. Ychwanegwyd y pum mlynedd gyntaf o'r blynyddoedd hynny rhwng 1920 a 1990. Ychwanegwyd y pum mlynedd nesaf mewn 20 mlynedd yn unig, rhwng 1990 a 2010. Disgwylir i nifer y bobl sy'n derbyn pensiwn y wladwriaeth dyfu traean dros y 25 mlynedd nesaf ac erbyn 2034, bydd mwy na dwywaith cymaint o bobl dros 100 ag a geir yn awr. Rhagwelir bellach y bydd disgwyliad oes yn 65 oed yn y DU yn codi i 26.7 o flynyddoedd ar gyfer dynion a 28.7 o flynyddoedd i fenywod rhwng 2014 a 2064. Wrth siarad yn San Steffan fis Tachwedd diwethaf, dywedodd yr Is-Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau, Guy Opperman, fod

y Llywodraeth wedi mynd i drafferth sylweddol i gyfleu'r newidiadau er mwyn sicrhau bod y rhai yr effeithir arnynt yn llwyr ymwybodol o'u hawliau... gan gynnwys ymgyrchoedd cyfathrebu, gwybodaeth ar-lein, a llythyrau unigol a bostiwyd at oddeutu 1.2 miliwn o fenywod yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol gan newidiadau Deddf 1995. Anfonwyd 5 miliwn o lythyrau pellach yn ddiweddarach at y rhai yr effeithiwyd arnynt gan newidiadau Deddf 2011 rhwng mis Ionawr 2012 a mis Tachwedd 2013.

Daeth i'r casgliad, fod

yr Adran Gwaith a Phensiynau, rhwng mis Ebrill 2000 a diwedd mis Medi 2018, wedi darparu mwy na 24 miliwn o ddatganiadau pensiwn gwladol personol, ac rydym yn parhau i annog unigolion i wneud cais am ddatganiad pensiwn gwladol personol.

Rwy'n cynnig gwelliant 2. Fis Rhagfyr diwethaf, dywedodd yr Ysgrifennydd gwaith a phensiynau y byddai adolygu newidiadau 2011 yn costio dros £30 biliwn erbyn 2026, y byddai dychwelyd at 60 oed i fenywod yn costio £77 biliwn erbyn 2021, ac y byddai creu anghydraddoldeb newydd rhwng dynion a menywod yn amheus fel mater o gyfraith. Yn sgil hynny, rhoddodd yr Uchel Lys ganiatâd ar gyfer adolygiad barnwrol o effaith y materion hyn ar fenywod a anwyd yn y 1950au. Trefnwyd i'r achos gael ei glywed ar 5 a 6 Mehefin. Mae'n amlwg yn amhriodol i'r Adran Gwaith a Phensiynau ymchwilio i fater sy'n cael ei ystyried gan yr Uchel Lys ac felly maent wedi atal gweithredu ar gwynion cysylltiedig hyd nes y bydd penderfyniad terfynol wedi'i wneud gan y llysoedd. Mae'r Ombwdsmon Seneddol a Gwasanaeth Iechyd hefyd wedi atal ystyriaeth o achosion cysylltiedig ar yr un sail. Fel y dywedodd Guy Opperman ym mis Ionawr,

Rwy'n sefyll yma'n amddiffyn gweithredoedd nid yn unig y Llywodraeth hon ond y Llywodraeth glymblaid, Llywodraeth Lafur 1997-2010 a'r Llywodraeth cyn honno, y mae eu camau gweithredu i gyd i bob pwrpas yn faterion at sylw'r adolygiad barnwrol.

Fel y dywedodd yr Adran Gwaith a Phensiynau hefyd, nid yw'n gwneud sylwadau ar ymgyfreitha byw—protocol a fabwysiadwyd gan y Cynulliad hwn o'r blaen, ond mae'r cynnig hwn i'w weld yn mynd yn groes iddo. Rwy'n cynnig gwelliant 1 yn unol â hynny.

Mae fy nghyd-Aelodau ac eraill eisoes wedi sefydlu beth yw'r broblem yn y fan hon. I grynhoi, newidiodd Llywodraeth y DU y rheolau er mwyn cydraddoli oedran pensiwn i ddynion a menywod heb unrhyw ystyriaeth fod dynion a menywod a anwyd yn y 1950au yn wynebu amgylchedd gwahanol iawn, gyda menywod yn wynebu cyfyngiadau cyfreithiol sylweddol ar eu gallu i sicrhau cyflog teg a mynediad at gronfeydd pensiwn. Wedyn methwyd cyfathrebu'r newidiadau hyn i'r rhai a oedd yn debygol o fod ar eu colled—ymdrech gyfathrebu a oedd mor wael fel bod rhai'n awgrymu mai'r rhai a oedd yn gyfrifol am bensiynau menywod a aeth i redeg yr ymgyrch Brexit dair blynedd yn ôl. [Chwerthin.] Efallai fy mod yn tynnu coes, ond pan nodwyd yr anghyfiawnder a'r caledi y mae hyn yn ei achosi i'r menywod hyn, cawsant eu hanwybyddu gan Lywodraeth y DU. Mewn gwirionedd, yn waeth na'u hanwybyddu: mae wedi creu caledi ychwanegol i barau oedran cymysg drwy amddifadu llawer ohonynt o fudd-dal credyd pensiwn a'u newid i'r credyd cynhwysol gwerth is.

Ac onid yw'n amseru diddorol, ein bod wedi clywed ddoe gan bwyllgor Tŷ'r Cyffredin a welodd dystiolaeth sy'n awgrymu, o ganlyniad i 86 y cant o'r toriadau cyni sydd wedi taro menywod, fod rhai o'r menywod bellach yn troi at waith rhyw? Ni allwn ragdybio mai mater ar gyfer menywod iau yn unig yw hwn. Faint o fenywod WASPI, tybed, a orfodwyd i ddilyn y trywydd hwn?

Mae hyn i gyd wedi bod yn gyfres o benderfyniadau gwael a bychanu pryderon pobl gan Lywodraeth sydd, dro ar ôl tro, yn dangos nad yw'n poeni fawr ddim am les ariannol menywod. Mae'n gwneud nifer o newidiadau sy'n effeithio'n anghymesur ar fenywod tlotach, a dyma un ohonynt. Ac mae pobl yn meddwl tybed pam y mae angen inni sicrhau bod peirianwaith Llywodraeth, yn wleidyddol ac yn weinyddol, yn adlewyrchu'r gymdeithas y mae'n ei gwasanaethu yn well. Yn syml, rhagor o fenywod mewn swyddi uwch lle gwneir penderfyniadau yn Whitehall a San Steffan, ac wrth gwrs, mae hyn yn annhebygol o ddigwydd, ond pe bai wedi digwydd, byddai'r mater wedi cael sylw'n llawer cynt ac ni fyddai wedi cael ei ddiystyru fel mater ymylol. Felly, mae ein cynnig yma yn syml: gadewch inni gefnogi'r ymgyrch anhygoel hon a chywiro anghyfiawnder. [Cymeradwyaeth.]

A gaf fi ddechrau drwy ddatgan buddiant? Cafodd aelodau o fy nheulu eu geni yn y 1950au. Rwy'n byw gydag un mewn gwirionedd, a rhoddodd ganiatâd i mi ddweud hynny, felly rwy'n iawn. Roeddwn yn mynd i ddechrau mewn ffordd wahanol, ond rwyf newydd dreulio chwe munud yn gwrando ar lefarydd y Ceidwadwyr ac ni welais unrhyw empathi tuag at y menywod hyn unwaith yn ystod y chwe munud. Ni chlywais unrhyw ymddiheuriad i'r menywod hyn unwaith yn ystod y chwe munud. Mae'r Llywodraeth wedi gwrthod y goblygiadau i'r menywod hyn, ac mae hynny'n warthus. Mae'n hen bryd iddynt eistedd, a sefyll, efallai'r ddau gyda'i gilydd, i wrando ar leisiau'r menywod hyn mewn gwirionedd—a chlywyd hynny gan Helen Mary Jones eisoes y prynhawn yma—i nodi'r gwahaniaethau a'r heriau a wynebir gan y menywod hyn. Nid un ddynes yn unig yw Rose; mae yna Rose ym mhob un o'n cymunedau.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Buaswn yn hapus i wneud hynny.

Mae gennyf aelodau teuluol yr effeithiwyd arnynt gan hyn, fel sydd gan bobl eraill yma rwy'n siŵr. A gallaf eich sicrhau bod gennyf bob cydymdeimlad â rhai o'r unigolion yr effeithiwyd arnynt. Ond a wnewch chi dderbyn bod yna Lywodraeth Lafur a allai fod wedi newid y trefniadau hyn ac ni wnaeth unrhyw beth o gwbl i'w newid? A ydych yn derbyn bod hynny'n wir?

Dyma ni: mae'r Torïaid yn ceisio beio rhywun arall eto, er mai'r Torïaid wnaeth y cyfan. Mae'n hen bryd iddynt ysgwyddo cyfrifoldeb am eu gweithredoedd, ac nid ydynt yn gwneud hynny. Gadewch inni edrych ar y realiti. Fel y dywedais, mae yna Rose ym mhob cymuned. Beth am fod o ddifrif ynglŷn â hyn. Mae'n hysbys y gallai 33 y cant o ddynion fod yn ddibynnol ar bensiwn y wladwriaeth yn unig, ond bydd 55 y cant o fenywod yn dibynnu ar bensiwn y wladwriaeth yn unig—gan effeithio'n anghymesur ar fenywod unwaith eto.

Mae gennym sefyllfa gyda'r mater rhwystr oedran. Bydd dynes a anwyd ym mis Mai 1953 wedi cael pensiwn ym mis Tachwedd 2016, colled o tua £2,000. Ni fydd dynes a anwyd ym mis Mai 1954 yn cael pensiwn tan fis Ionawr 2020, colled o tua £20,000. Gwahaniaeth enfawr ar draul 12 mis. Nid yw hynny'n deg. Hefyd, beth am fynd ymlaen at hyn, gan mai'r drydedd broblem sydd gennym yw'r hysbysiad. Bydd y menywod i fyny yno'n dweud wrthych: yr hysbysiad. Bydd fy ngwraig yn dweud wrthych na chafodd hi hysbysiad. Mae hon yn broblem fawr. A phan gewch hysbysiad—tair blynedd—beth allwch chi ei wneud mewn tair blynedd i baratoi ar gyfer y newidiadau i'ch pensiwn? Dim byd. Mae hynny'n gwbl amhriodol ac yn gwbl aneffeithiol. Rydych yn rhoi'r menywod hyn mewn sefyllfa lle na allant wneud trefniadau amgen, ni allant fyw ar yr incwm y byddant yn ei gael, ni allant baratoi, ac mae hynny'n annheg.

Rwyf am fynd yn ôl at rai o'r pwyntiau yma: oedrannau. Rydym yn sôn am agwedd negyddol, ond gadewch inni fod yn onest—pan drydarais hyn ynghylch menywod y 1950au, dywedwyd y drefn wrthyf. Cefais fy ngeni ym 1960. Gwn y bydd yr Aelod a oedd ar y radio y bore yma yn yr un categori. Cefais fy ngeni ym 1960. Beth amdanaf i? Effeithir arni hithau yn ogystal, gan nad ydym ond yn meddwl yn y 1950au am eu bod yn dod at oedran pensiwn yn awr, ond mae hyn yn mynd i effeithio ar fenywod am lawer iawn o flynyddoedd. A pham y dylem fod yn dadlau yn ei gylch? Mae'n ymwneud â mwy na chefnogi menywod, oherwydd bydd yn rhaid i'r Llywodraeth hon ysgwyddo'r baich o ran y menywod hynny. Bydd yna alw o ran anghenion cymdeithasol. Mae'r menywod hynny'n ofalwyr yn aml iawn yn awr; boed yn gofalu am berthnasau hŷn neu am wyrion, maent yn dod yn ofalwyr. Os oes yn rhaid iddynt weithio, pwy sy'n mynd i fod yn ofalwyr? Pwy sy'n mynd i dalu'r Bil am y gofalwyr? Y bobl yn y rhes flaen yma. Mae'n effeithio ar Lywodraeth Cymru. Mae'n effeithio ar bopeth a wnawn, ac yn fwy pwysig, mae'n effeithio ar y menywod. Mae'n broblem go iawn.

Mae rhai'n gallu cael pensiynau galwedigaethol, ond credaf fod Helen Mary wedi tynnu sylw at hyn: daethant o gyfnod lle nad oedd ganddynt hawl i bensiynau galwedigaethol; ni chawsant eu cynnwys yn hynny. Ni ddechreuodd rhai ohonynt weithio tan yn ddiweddarach mewn bywyd, oherwydd y traddodiad yn y dyddiau hynny lle roeddent yn dechrau edrych ar ôl y teulu ac yna'n dod i weithio yn nes ymlaen, weithiau'n rhan-amser. Mae hynny'n golygu bod unrhyw bensiwn galwedigaethol a oedd ganddynt yn fach iawn beth bynnag. Ac roedd pawb—pawb—yn dibynnu ar y cysyniad o, 'Wel, rwy'n mynd i gael pensiwn yn 60 oed, a dyna fy nghyfrifiad i, dyna rwy'n gweithio tuag ato—pensiwn yn 60 oed, felly gallaf ymddeol a helpu gydag anghenion gofalu fy nheulu.' Mae hynny wedi mynd i'r gwynt, gan fod yn rhaid iddynt weithio bellach am na allant gael yr incwm pan fyddent wedi ymddeol.

Ac mae rhai o'r rheini'n gweithio mewn swyddi sy'n heriol yn gorfforol, a bydd yn eu gwneud yn sâl o ganlyniad i hynny. Mae'n mynd i olygu y byddant yn creu galwadau ar y gwasanaethau cymdeithasol, anghenion cymdeithasol, oherwydd y cyflwr y byddant yn ei gael wedyn am eu bod yn gweithio'r blynyddoedd ychwanegol hynny. Beth rydym ni fel cymdeithas yn ei wneud, yn rhoi hynny ar ysgwyddau menywod? Mae'n hen bryd inni ysgwyddo ein cyfrifoldebau a thrin y menywod hyn yn deg, a'r cyfnod trosiannol, a daflwyd allan drwy'r ffenestr gan y Llywodraeth Dorïaidd. Mae'r menywod hyn wedi'u rhoi ar y domen. Mae'n hen bryd inni sefyll a chynrychioli'r menywod hyn, a dweud wrth y Llywodraeth Dorïaidd, 'Mae gennych ddyletswydd tuag at y menywod hyn; cyflawnwch y ddyletswydd honno.' [Cymeradwyaeth.]

Rwyf am ddatgan buddiant yn hyn o beth, ac rwyf hefyd am roi gwybod i Darren Millar, sydd wedi cyflwyno'r gwelliant hwn, ei fod yn gyfan gwbl anghywir, oherwydd gwn na chefais i lythyr. Peidiwch â dweud wrthyf fy mod wedi cael llythyr a heb ei ddarllen: ni chefais lythyr, ac ni allwn ei ddarllen, ac mae hynny yr un fath i'r bobl i fyny yno. Cawsom y rhybuddion cychwynnol pan ddywedodd y Llywodraeth Lafur eu bod yn bwriadu newid pethau. Y llythyrau cyflymu, nid wyf yn gwybod i ble yr aethant, ond rhaid bod blwch post yn llawn ohonynt yn rhywle, a rhaid ei fod yn yr ether, oherwydd ni laniodd drwy dwll llythyrau pobl. Felly, mae angen i chi ddileu hyn a rhaid ichi wynebu ffeithiau, a rhaid ichi fod yn onest am y peth.

Felly, euthum allan yno—. Rwyf wedi siarad droeon ar y ddadl hon a gawsom heddiw, ac rwyf wedi cyfarfod â llawer iawn o bobl. Cyfarfûm â rhywun y tu allan heddiw a oedd yn dweud wrthyf ei bod yn gorfforol amhosibl iddi wneud ei gwaith yn yr oed y mae disgwyl iddi ei wneud. Ceir dealltwriaeth bron fod dynion yn gwneud gwaith sy'n drwm yn gorfforol yn aml iawn, ond nid yw'n trosi rywsut ac yn cael ei ddeall bod menywod yn gwneud gwaith sy'n drwm yn gorfforol. Mae glanhau, er enghraifft, yn waith sy'n drwm yn gorfforol. Mae nyrsio a gofalu yn waith sy'n drwm yn gorfforol. Byddai angen ichi roi cynnig arni. Awgrymaf eich bod yn rhoi cynnig arni ac yna'n meddwl am y ffaith y bydd disgwyl i chi ei wneud yn 60 oed.

Aiff hyn â ni'n ôl i oes Fictoria. Pan oedd yn rhaid inni gael pensiynau am y tro cyntaf, 70 oedd yr oed. Roedd yr oedran yn 70, ac roedd cafeatau o fewn hynny nad oeddech yn gwneud y peth hwn, neu nad oeddech yn gwneud y peth arall, oherwydd os nad oeddech o gymeriad da ni allech gael pensiwn. Rydym yn mynd tuag yn ôl ar gyflymder nas gwelwyd erioed o'r blaen.

Joyce, a wnewch chi ildio?

Gwnaf.

Joyce, diolch i chi am ildio. Tybed sut y byddech yn ymateb i etholwr o Ben-y-bont ar Ogwr, Jocelyn o grŵp WASPI Pen-y-bont ar Ogwr a'r Cymoedd, a ddywedodd wrthyf pan ofynnais iddi, 'Beth a ddywedech pe baech yn cael siarad yn y ddadl hon?' Ac fe ddywedodd, 'Huw, yr hyn a ddywedwn yw bod menywod y 1950au wedi dioddef digon yn sgil anghydraddoldeb ar hyd ein bywydau. Rydym bellach yn byw bywyd llawn o dlodi gorfodol, ansicrwydd, salwch, digartrefedd i rai, dyled a thristwch, a chawn ein trin fel dinasyddion eilradd. Nid yw cydraddoldeb yn gydraddoldeb i ni a gafodd ein geni yn y 1950au.' A fyddech yn cytuno â hynny?

Rwy'n cytuno'n llwyr. A'r mater arall yr hoffwn ei godi, unwaith eto, ac fe'i codais ddoe, yw bod unrhyw un sy'n ceisio dod o hyd i waith yn 65 oed a hŷn—ac rydym yn sôn am bobl yn gorfod gweithio y tu hwnt i 65 oed—yn ôl ffigurau Prime Cymru, maent yn fwy tebygol o farw cyn iddynt gael swydd nag y maent o gael swydd.

Ac mae angen inni fod yn ymwybodol hefyd— oherwydd bydd yn effeithio ar y grŵp oedran hwn yn ogystal unwaith eto, a menywod unwaith eto—fod y credydau pensiwn o fis Mai eleni yn mynd i gael eu talu pan ddaw'r person ieuengaf i fod â hawl i'r credyd pensiwn hwnnw. Felly, nid nawr yn unig yr effeithir arnynt, ac mae'r effaith arnynt yn amlwg, ond drwy godi'r oedran hwn cyn y gallant dderbyn eu pensiwn, mae hefyd yn ei symud ymhellach i ffwrdd cyn y gallant gael credydau pensiwn mewn gwirionedd. A chafodd hynny ei wthio drwodd yn llechwraidd heb unrhyw rybudd ynghanol anhrefn llwyr Brexit. Wel, nid ydych wedi cuddio'r newyddion hwnnw, ni wnawn adael i chi guddio'r newyddion hwnnw, ac nid wyf am dderbyn y gwelliant hwn, oherwydd gwn yn bersonol ei fod yn gyfan gwbl anghywir. [Cymeradwyaeth.]

Rhaid imi ddatgan buddiant ar y dechrau, oherwydd rwy'n ddynes WASPI. Rwy'n ddynes yr effeithiwyd arni'n annheg gan y newidiadau i oedran pensiwn y wladwriaeth ac un o'r Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth.

Yn 1995, cyflwynodd y Llywodraeth Geidwadol Ddeddf Pensiynau newydd a fyddai wedi codi oedran ymddeol menywod i 65 oed—yr un oedran â dynion—erbyn 2025. Byddai hyn wedi rhoi 15 mlynedd i fenywod newid eu cynlluniau ymddeol; 15 mlynedd yn fwy o gynilion i helpu i lenwi'r diffyg yn eu cronfeydd pensiwn. Fodd bynnag, newidiodd Llywodraeth glymblaid y Ceidwadwyr a'r Democratiaid Rhyddfrydol y cynlluniau hyn. Cyflymodd Deddf Pensiynau 2011 y newidiadau, gan olygu y byddai oedran pensiwn y wladwriaeth i fenywod yn codi o 63 yn 2016 i 65 ym mis Tachwedd eleni. Roedd y Ddeddf hefyd yn datgan y dylai oedran pensiwn y wladwriaeth i ddynion a menywod godi i 66 erbyn 2020.

Fel miloedd o fy nghydwladwyr, ni chefais fy hysbysu'n bersonol ynglŷn â'r newidiadau. Ni chefais lythyr, ni chefais unrhyw esboniad, ac ni ddywedodd neb wrthyf y byddai fy nghynlluniau ar gyfer ymddeol yn gorfod newid.

Ond yn wahanol i lawer o fenywod eraill yn y sefyllfa hon, rwy'n ffodus, rwy'n dal i weithio, ac nid wyf yn wynebu tlodi. Yn anffodus, mae llawer o fenywod wedi'u heffeithio'n ddrwg gan y newidiadau hyn, ac rwyf wedi darllen am o leiaf un ddynes a laddodd ei hun o ganlyniad i'r twll du ariannol roedd hi'n ei wynebu.

Nid oes neb yn anghytuno na ddylai oedrannau ymddeol dynion a menywod fod yr un fath. Fodd bynnag, ni ddylai'r newidiadau hyn fod wedi'u cyflwyno heb ddegawdau o rybudd, blynyddoedd i allu cynllunio, ac amser i wneud trefniadau ariannol ychwanegol. Fel y mae pethau, cyflwynwyd y newidiadau i bensiynau menywod yn rhy gyflym ac yn rhy ar hap.

Ni chlywais am y newidiadau hyd nes i mi glywed sylw wrth basio gan un o fy ffrindiau sy'n dosbarthu parseli. Dywedodd wrthyf ei bod hi'n edrych ymlaen at ddosbarthu parseli'n rhan-amser am nad oedd ei choesau gystal â'r hyn yr arferent fod. Ac roedd hi'n mynd i fynd yn rhan-amser. Yn anffodus, oherwydd y newidiadau hyn, roedd hi bellach yn deall y byddai'n rhaid iddi ddosbarthu parseli am chwe blynedd arall yn amser llawn. Felly, dyna sut y cefais i wybod. Ac mae menywod yn gorfod dioddef oherwydd diffyg rhagofal a chynllunio gan Lywodraethau DU olynol.

Yn anffodus, ni allwn gywiro camgymeriadau'r gorffennol, ond gallwn liniaru effeithiau'r camgymeriadau hynny ar fenywod a anwyd yn y 1950au. Ddeuddeg mis yn ôl yn y Siambr hon, cyflwynais gynnig yn galw am bensiwn pontio sy'n darparu incwm hyd at oedran pensiwn y wladwriaeth, nad yw'n ddarostyngedig i brawf modd; iawndal am absenoldeb pensiwn pontio i'r menywod sydd eisoes wedi cyrraedd oedran pensiwn y wladwriaeth; iawndal i bawb nad ydynt wedi dechrau cael pensiwn pontio erbyn dyddiad priodol, a fyddai'n ddigon i adennill budd ariannol a gollwyd; ac iawndal i fuddiolwyr ystadau'r rhai sydd wedi marw ac wedi methu cael pensiwn pontio. Felly, galwaf ar Lywodraeth Cymru i fynnu cyfiawnder gan Lywodraeth y DU. Mae arnom ddyletswydd i filoedd o fenywod Cymru, menywod sydd wedi talu eu dyledion, i dalu pensiwn y wladwriaeth iddynt. [Cymeradwyaeth.]

Y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.

Rwy'n croesawu'r cyfle i siarad ar ran Llywodraeth Lafur Cymru. Diolch i'r rhai a wnaeth y cynnig i gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Mae'n tynnu sylw at y problemau a wynebir gan filoedd o fenywod yng Nghymru a gafodd eu geni yn y 1950au sydd wedi cael eu hoedran pensiwn y wladwriaeth wedi'i godi heb hysbysiad effeithiol na digonol, fel y clywsom y prynhawn yma. Mewn gwirionedd, Helen Mary, credwn ei fod yn 195,000 o fenywod yng Nghymru. Gallaf ddweud heddiw y byddwn yn cefnogi'r cynnig hwn yn llawn.

Er nad yw materion pensiwn wedi'u datganoli, mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno sylwadau cryf ynglŷn ag effaith Deddfau pensiynau 1995 a 2011 yn effeithio'n anghymesur ar fenywod a welodd eu hoedran pensiwn y wladwriaeth yn cael ei godi'n sylweddol heb hysbysiad effeithiol na digonol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i fynegi ein pryderon ynghylch effaith y cynnydd yn oedran pensiwn y wladwriaeth a byddwn yn parhau i wneud y sylwadau hynny, wedi'u cryfhau gan y ddadl heddiw, i Weinidogion y DU sy'n parhau'n gyfrifol am y materion hyn.

Mae'r cyfathrebiadau gwael ac anamserol i'r menywod yr effeithiwyd yn fwyaf anghymesur arnynt gan y newidiadau yn anfaddeuol, a thynnwyd sylw eglur at hynny yn y ddadl heddiw. Gwyddom bellach fod menywod yr effeithiwyd arnynt gan y newidiadau parhaus bellach yn dioddef caledi a thlodi o ganlyniad i'r newidiadau na wyddent ddim amdanynt, fel y mae'r Aelodau wedi dweud heddiw.

Diolch. Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod eisiau ysgrifennu ar y mater hwn sydd heb ei ddatganoli, ond rydym newydd eistedd drwy ddadl cyn hon pan ddywedodd y Gweinidog materion rhyngwladol na allai ymyrryd oherwydd ei fod yn fater nad yw wedi'i ddatganoli. Sut y gallwch ymyrryd ar y mater hwn sydd heb ei ddatganoli ond na allech ymyrryd ynghylch y mater blaenorol nad yw wedi'i ddatganoli?

Rwy'n croesawu'r cyfle heddiw i ddod â rhywfaint o gonsensws ynghylch y sylwadau y gallwn eu gwneud ar ran y menywod yng Nghymru yr effeithiwyd arnynt mor niweidiol gan y newidiadau hyn. Bydd llawer o fenywod yn y grŵp oedran hwn wedi gweithio'n rhan-amser, yn aml mewn mwy nag un swydd ran-amser, mewn swyddi ar gyflogau isel, gan gymryd amser i ffwrdd o'r gwaith i ofalu am berthnasau sy'n blant neu'n bobl hŷn. Mae llawer wedi profi anghydraddoldeb, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, drwy gydol eu bywydau ac roeddent yn disgwyl cael rhai hawliau wrth gyrraedd oedran pensiwn. Maent wedi gweithio, maent wedi talu eu cyfraniadau yswiriant gwladol, maent wedi cyfrannu'n llawn i gymdeithas, ond bellach cânt eu rhoi dan anfantais yn uniongyrchol unwaith eto fel menywod.

Felly, rydym yn talu teyrnged heddiw, ac mae hwn yn llais cryf a phwysig o'r Siambr hon, i ymgyrchwyr yn ein hetholaethau. Hoffwn dalu teyrnged yn arbennig i Kay Ann Clarke a Theresa Hughes, y cyfarfûm â hwy ar risiau'r Senedd heddiw. Ceir sawl grŵp ymgyrchu sy'n ymgyrchu dros gyfiawnder—Menywod yn erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth, BackTo60, Shoulder to Shoulder, We Paid In You Pay Out—sy'n siarad ar draws y wlad am eu hymgyrchoedd. Credaf fod rhaid inni dalu teyrnged i gyflawniad y grwpiau hyn. Maent wedi sicrhau bod y neges yn cael ei chyfleu i'r cyfryngau prif ffrwd, ac i wleidyddion. Maent wedi ffurfio grwpiau ar draws y wlad yn ein hetholaethau. Maent hefyd wedi bod yn allweddol yn y gwaith o ffurfio grŵp seneddol hollbleidiol ar anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth i fenywod.

O ganlyniad i'w hymgyrch, cyflwynodd menywod ledled y wlad gwynion ynghylch camweinyddu yn erbyn yr Adran Gwaith a Phensiynau. Mae'r Uchel Lys wedi rhoi caniatâd i gynnal adolygiad barnwrol, sydd i'w gynnal ar 5 a 6 Mehefin. Felly, byddwn yn parhau i fonitro datblygiadau ac yn mynegi ein pryderon wrth Weinidogion y DU sy'n gyfrifol am y materion hyn. Fe ddywedaf, mewn ymateb i'ch cynnig—[Torri ar draws.]

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. Mewn gwirionedd mae'n gyfle i gywiro'r hyn y tybiwn ei bod yn wybodaeth gamarweiniol ar safbwynt yr Adran Gwaith a Phensiynau a wnaed gan y Ceidwadwyr. Nid oes unrhyw reswm o gwbl, pan gynhelir adolygiad barnwrol, pam na all yr Adran Gwaith a Phensiynau roi sylwadau, oherwydd mae a wnelo â phroses a gweithdrefn. Os yw'r Adran Gwaith a Phensiynau'n cydnabod bod menywod wedi'u trin yn annheg, gallant ddweud hynny. Y cyfan sydd ganddynt i'w wneud yw tynnu eu gwrthwynebiad i'r adolygiad barnwrol yn ôl, a chychwyn negodiadau a thrafodaethau ynglŷn â sut y gallant unioni'r hyn a oedd yn gamgymeriad go ddifrifol—camgymeriad enbyd y maent wedi'i wneud. [Cymeradwyaeth.]

Yn hollol, a gallaf eich sicrhau a sicrhau'r Siambr hon os rhoddir camau cyfreithiol ar waith, y bydd Gweinidogion Cymru a'r Cwnsler Cyffredinol yn ystyried pa opsiynau sydd ar gael i ni yn Llywodraeth Cymru i ymateb. Felly, rwyf am orffen gyda datganiad pwerus iawn gan Philip Alston o'r Cenhedloedd Unedig, rapporteur arbennig ar dlodi eithafol a hawliau dynol. Dywedodd y llynedd fod menywod a aned yn y 1950au wedi'u heffeithio'n arbennig gan newid sydyn a gyflwynwyd yn wael i oedran pensiwn y wladwriaeth, fel bod effaith y newidiadau yn cosbi'r rhai sy'n digwydd bod ar fin ymddeol yn ddifrifol.

Lywydd, byddwn yn cefnogi'r cynnig yn llawn ac yn gwrthwynebu gwelliannau 1 a 2. Llywodraeth y DU sydd â chyfrifoldeb tuag at y menywod hyn ac i unioni cam; gallant wneud hynny yn awr, fel y dywedodd Mick Antoniw, a sicrhau bod cydraddoldeb i fenywod yn cael ei gefnogi a'i hyrwyddo. Ac fel y dywedodd David Rees, y rali honno y credaf ei fod wedi'i mynychu ym Mhort Talbot ddydd Sadwrn diwethaf—roeddent yno i alw am ein cefnogaeth ac am i Lywodraeth y DU 'roi ein hurddas, ein hunan-barch a'n bywydau yn ôl i ni'. Dyna'r hyn y mae'r menywod sy'n ymgyrchu yn galw amdano. Rydym yn eu cefnogi yr holl ffordd—mae Llywodraeth Cymru ac Aelodau Cynulliad Llafur yn eu cefnogi yma heddiw drwy gefnogi'r cynnig hwn gan Blaid Cymru. [Cymeradwyaeth.]

Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl. Helen Mary Jones.

Diolch yn fawr, Lywydd. Diolch yn fawr iawn. Ac a gaf fi ddiolch i'r rhan fwyaf o'r Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon? Ni allaf ymateb i'r holl bwyntiau sydd wedi'u gwneud, ond rwyf wedi clywed tystiolaeth deimladwy iawn gan unigolion, gan bobl yn siarad naill ai ar ran eu ffrindiau neu eu cydweithwyr neu drostynt eu hunain.

Credaf fod y pwyntiau a wnaed yn benodol gan David Rees a Leanne yn ymwneud â gwahanol brofiadau menywod mewn bywyd, ynglŷn â chymaint mwy y maent yn dibynnu ar bensiwn y wladwriaeth. Yn llythrennol nid oedd yn bosibl i fy etholwr, Rose, gynilo arian mewn cynllun pensiwn cyflogwr, oherwydd ni châi wneud hynny oherwydd ei rhyw. Mae bywydau'r menywod hynny wedi bod yn wahanol iawn ac mae arnom rywbeth iddynt am y gwaith di-dâl y maent wedi'i wneud, am y gofalu y maent wedi'i wneud, am wirfoddoli yn eu cymunedau.

Rwy'n hynod ddiolchgar i Lywodraeth Cymru am eu cefnogaeth i'r cynnig hwn, ac rwy'n gobeithio'n fawr y byddant yn edrych ar ffyrdd y gallant wneud sylwadau yn ymarferol ar ran y menywod yr effeithiwyd arnynt yn y modd hwn. Ac yn awr, Lywydd, down at anghysondeb gwybyddol Mark Isherwood. Hynny yw, mae pawb ohonom yn gwybod ei fod yn fod dynol mor neis, ond sut ar y ddaear y gall arddel y gwerthoedd y credaf ei fod o ddifrif yn eu harddel a siarad nonsens o'r fath wedyn? Eglurodd Mark Isherwood i ni—[Torri ar draws.]—Mae'n ddrwg gennyf, Mark, na, nid oes gennyf amser. Fe fuaswn yn gwneud fel arfer, ond nid oes amser gennyf—

Oes mae, Helen Mary.

O'r gorau. Os yw am fwy o raff i grogi ei hun, rwy'n hapus i'w rhoi iddo.

Na, na, na. Mark Isherwood.

Oherwydd bod y mater dan ystyriaeth farnwrol ac felly wedi'i wahardd rhag cael ei drafod yn gyhoeddus mewn mannau eraill, glynais at ffeithiau hanesyddol a dyfyniadau o'r cofnod; ni fynegais farn ac nid ydym yn gwrthwynebu adolygiad barnwrol. Ond oherwydd yr amgylchiadau, nid oeddwn yn teimlo ei bod hi'n briodol creu risg o gyfraniad sub judice.

Rydych wedi gwneud eich pwynt, ond mae eich pwynt yn anghywir. Oni bai eich bod yn amau Joyce Watson, Caroline Jones ac eraill sydd wedi dweud yn y Siambr hon na chawsant llythyr, mae gwelliant 2 yn ffeithiol anghywir, ac rwy'n eich gwahodd eto i'w dynnu'n ôl, oherwydd mae'n anghywir. Mae'r Adran Gwaith a Phensiynau wedi dweud nad anfonwyd gohebiaeth at lawer o fenywod.

Nawr, Mark Isherwood, rydych yn siarad mewn un ffordd ac yna mae'r gwelliannau rydych yn eu cyflwyno'n gwrthddweud yr hyn a ddywedasoch, mewn un ystyr. Rydych wedi disgrifio'r hyn y dywedasoch ei fod yn achos hanesyddol, rydych wedi disgrifio beth ddylai fod wedi digwydd, ac ar bob un o'r pwyntiau cyfreithiol, oeddech, roeddech yn gywir, ond nid y ddeddfwriaeth yw'r broblem, nid cydraddoli'r oedran yw'r broblem—y broblem yw y dylid bod wedi dweud wrth fenywod pan oedd ganddynt amser i gynllunio. Ac nid fy lle i yw amddiffyn y Blaid Lafur, oherwydd, fel y gwyddoch, nid dyna fy arfer, ond ar yr achlysur hwn, nid eu bai hwy yw hyn. Dyn a ŵyr mae'n fai arnynt hwy yn aml—[Chwerthin.]—ond ar yr achlysur hwn, nid eu bai hwy yw hyn.

I ddod â fy sylwadau i fwcwl, Lywydd, rwyf eto'n gwahodd y Ceidwadwyr i dynnu eu hail welliant yn ôl am ei fod yn ffeithiol anghywir. Rwy'n annog y Cynulliad i wrthwynebu eu dau welliant. Ac mae fy neges i gloi, Lywydd, i'r holl fenywod yr effeithiwyd arnynt. Rwy'n annog pob dynes yn y grŵp oedran hwn na chafodd lythyr i gofrestru eich cwyn gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau. Pob un o'r rheini, os yw ffigurau Jane Hutt yn gywir—ac rwy'n dibynnu ar ffigurau o Dŷ'r Cyffredin, felly mae'n debyg nad yw'n syndod ei fod yn amcangyfrif rhy isel—pob un o'r bron 200,000 o fenywod hynny: cofrestrwch eich cwyn. Drwy wneud hynny, byddwch yn dod yn sgil hynny'n rhan o'r broses sy'n ddarostyngedig i adolygiad barnwrol. Rwy'n eich annog i fynd i siarad â'ch Aelod Cynulliad neu eich Aelod Seneddol i gael rhywfaint o gymorth gyda'r broses honno. Efallai y byddwch yn ystyried nad yw hynny'n beth synhwyrol iawn i'w wneud os yw eich Aelod Cynulliad neu eich Aelod Seneddol yn Geidwadwr. Rwy'n eich annog, yr holl fenywod hyn, i fynnu eich hawliau, a bydd y rhan fwyaf ohonom yn sefyll gyda chi pan wnewch hynny. [Cymeradwyaeth.]

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio. 

Daw hyn â ni at y cyfnod pleidleisio, ac mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar Gyfnod 4 y Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru). Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Llyr Gruffydd. Agorwch y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 46, tri yn ymatal, un yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig. 

Mae'r bleidlais nesaf ar y Cwrdiaid yn Nhwrci, a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, 14 yn ymatal, 11 yn erbyn. Derbyniwyd y cynnig. [Cymeradwyaeth.]

Y bleidlais nesaf, felly, yw'r bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar yr ymgyrch menywod yn erbyn anghydraddoldeb pensiwn y wladwriaeth. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, neb yn ymatal, wyth yn erbyn. Derbyniwyd y cynnig heb ei ddiwygio. [Cymeradwyaeth.]

Daw hyn â ni at ddiwedd y cyfnod pleidleisio. 

Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allant wneud hynny'n gyflym?

Symudwn yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Paul Davies i siarad ar y pwnc a ddewiswyd ganddo.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch unwaith eto o fanteisio ar y cyfle i godi mater diogelu gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg yn y Siambr hon, ac rwy'n hapus i roi munud o fy amser i Helen Mary Jones.

Rwy'n siŵr na fydd pwnc fy nadl fer yn sioc fawr i Lywodraeth Cymru, gan fy mod wedi codi'r mater penodol hwn ar sawl achlysur, nid yn unig yn y Cynulliad hwn, ond mewn Cynulliadau blaenorol hefyd. Fodd bynnag, rwy'n gwrthod ymddiheuro am godi'r mater allweddol hwn unwaith eto, gan ei fod yn dal i fod yn brif flaenoriaeth i fy etholwyr, sy'n wynebu bygythiad yn barhaol i'w gwasanaethau iechyd hanfodol.

Nawr, er mwyn sicrhau bod yr Aelodau'n gwybod lle mae pethau arni, yn y blynyddoedd diwethaf mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi cychwyn ar agenda ganoli ddidostur mewn perthynas â darparu gwasanaethau iechyd yng ngorllewin Cymru, ac o ganlyniad i'r agenda honno, mae gwasanaethau wedi parhau i lithro i ffwrdd o ysbyty Llwynhelyg yn fy etholaeth ac i symud tua'r dwyrain i ysbyty Glangwili. Fel y mae pawb ohonom yn gwybod, lansiodd y bwrdd iechyd ymgynghoriad ar ddyfodol gwasanaethau a phenderfynu ar ffordd ymlaen a fyddai i bob pwrpas yn golygu bod ysbyty Llwynhelyg yn colli statws ysbyty cyffredinol ddydd a nos ac yn cael ei ailbwrpasu, a byddai ysbyty cyffredinol newydd yn cael ei adeiladu rhywle rhwng Arberth a Sanclêr i ddarparu gwasanaeth damweiniau ac achosion brys, gofal arbenigol, gofal brys a gofal wedi'i gynllunio. Ar y pryd, dywedodd Steve Moore, prif weithredwr y bwrdd iechyd, fod hyn, ac rwy'n dyfynnu, 

yn cynnig y cyfle gorau posibl inni ymdrin â natur fregus ein GIG ac yn darparu gofal diogel ac effeithiol i'r boblogaeth a fyddai'n ateb eu hanghenion.

Felly, gadewch inni wibio ymlaen i 2019, a lle rydym yn awr? Wel, cafwyd adroddiadau diweddar fod y bwrdd iechyd unwaith eto'n ailedrych ar sut y dylid darparu gwasanaethau mamolaeth yn Sir Benfro, yn dilyn dyfalu yn y cyfryngau fod gwasanaethau mamolaeth dan arweiniad bydwragedd ysbyty Llwynhelyg yn mynd i gael eu cyfyngu i wasanaeth dydd wedi'i staffio. Byddai hyn i bob pwrpas yn golygu y byddai bydwragedd ar alwad i fenywod sydd eisiau rhoi genedigaeth yn ysbyty Llwynhelyg y tu allan i oriau dynodedig. Wrth gwrs, wrth gael eu gwthio i gadarnhau yn union beth fyddai'n digwydd i'r gwasanaeth, gwadodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yr adroddiadau hyn. Ond gan fod hyn wedi'i adrodd yn y lle cyntaf, mae'n gadael marc cwestiwn mawr dros ddyfodol yr uned. Yn anffodus, mae'r adroddiadau hyn yn creu ansicrwydd ynglŷn â'r ddarpariaeth bresennol o wasanaethau. Nawr, wrth gyhoeddi newidiadau i wasanaethau newyddenedigol yn 2014, dywedodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y pryd a'r Prif Weinidog presennol bellach, ac rwy'n dyfynnu,

Ffactor hanfodol mewn unrhyw fodel gofal mamolaeth yw y dylai'r fam allu gwneud penderfyniad yn seiliedig ar wybodaeth glinigol ynglŷn â'r man geni.

Nawr, ddoe, yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, cadarnhaodd y Prif Weinidog nad oes unrhyw gynigion o unrhyw fath i wneud newid i'r gwasanaethau mamolaeth yn ysbyty Llwynhelyg. Felly, o'r diwedd, mae'r Llywodraeth yn amlwg wedi gwneud ei safbwynt yn glir ar wasanaeth yn yr ysbyty. Rwy'n gobeithio, felly, y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau yn awr fod y bwrdd iechyd lleol yn camu ymlaen i gadarnhau'n bendant na fydd unrhyw newidiadau yn digwydd i wasanaethau mamolaeth yn ysbyty Llwynhelyg, fel bod mamau sy'n byw yn yr ardal yn cael tawelwch meddwl y bydd y gwasanaethau arbennig hyn yn parhau.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fy mod wedi tynnu sylw at ofnau etholwyr yn gyson y bydd cau neu israddio un gwasanaeth yn effeithio'n andwyol ar yr ysbyty cyfan ac yn codi cwestiynu ynghylch cynaliadwyedd gwasanaethau eraill. Yn wir, cyfaddefodd rhagflaenydd y Gweinidog nad oedd yn gwybod beth i'w ddweud mewn perthynas â theori'r llethr llithrig ond y byddai i'r ysbyty le diogel ac arwyddocaol yn y gwasanaethau iechyd a ddarperir yn Sir Benfro. Wel, roedd hynny yn 2014, a chredaf ei bod yn ddiogel dweud nad yw hynny'n wir o gwbl bellach. Ers 2014, rydym wedi gweld gwasanaethau'n cael eu hisraddio, eraill o dan fygythiad, ac ni chafwyd pendantrwydd na sicrwydd gan y bwrdd iechyd lleol na Llywodraeth Cymru. Efallai y bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda o dan statws ymyrraeth wedi'i thargedu ac wedi bod felly ers peth amser bellach, a cheir cred real iawn ymhlith rhai yn y gymuned rwy'n ei chynrychioli fod camreoli gwasanaethau cyson bellach yn golygu y dylid gosod y bwrdd iechyd dan drefniant mesurau arbennig. Efallai wedyn y bydd Llywodraeth Cymru yn dewis ymyrryd o'r diwedd ac yn sicrhau bod pobl sy'n byw ym mhob rhan o'r rhanbarth yn cael eu trin yn deg ac yn cael mynediad at y gwasanaethau y maent eu hangen mor daer.

Yn dilyn newyddion fod y bwrdd iechyd yn cynllunio i adeiladu ysbyty newydd rhwng Arberth a Sanclêr, daeth yn glir y byddai hyn yn golygu na fydd gwasanaeth damweiniau ac achosion brys llawn yn ysbyty Llwynhelyg ond yn hytrach, uned mân anafiadau i wasanaethu'r ardal yn lle hynny. Mae hynny'n annerbyniol i'r bobl rwy'n eu cynrychioli. Yn wir, bydd yr Aelodau'n cofio'r ddeiseb enfawr gan yr ymgyrchydd lleol Myles Bamford-Lewis yn gwrthwynebu cael gwared ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys o ysbyty Llwynhelyg, deiseb a gasglodd dros 40,000 o lofnodion. Mae hwnnw'n ddatganiad arwyddocaol iawn, sy'n ei gwneud yn gwbl glir y bydd pobl Sir Benfro yn parhau i wrthwynebu israddio gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg. Ac mae'r 40,000 o leisiau hynny'n haeddu gwrandawiad.

Mae angen uwchraddio rhwydwaith seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus Sir Benfro yn helaeth, mae lefelau tlodi'r sir yn sylweddol ac mae ganddi ddemograffeg oedran arbennig o uchel—sydd oll yn ffactorau sy'n dangos yr angen am gynnal gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn yr etholaeth. Gadewch inni beidio ag anghofio, drwy'r haf yn enwedig, fod Sir Benfro hefyd yn croesawu miloedd o dwristiaid ac ymwelwyr o bob rhan o Cymru a thu hwnt, a dylai pob un ohonynt fod yn hyderus fod gwasanaethau brys ar gael yn gyflym pe bai eu hangen. Pa hysbyseb y mae hynny'n ei anfon i bobl ledled Prydain ac yn wir ar draws y byd? 'Croeso i Sir Benfro, mwynhewch ein tirwedd, mwynhewch ein bwyd a'n diod, a byddwch yn ofalus os gwelwch yn dda, oherwydd os byddwch angen triniaeth frys, bydd rhaid i chi fynd i rywle arall.' A gadewch imi atgoffa'r Gweinidog nad gwleidyddion ar yr ochr hon i'r Siambr yn unig sy'n credu bod yn rhaid cadw gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yno. Fis Medi diwethaf, mewn dadl ar ddeiseb yn dweud 'na' i gau'r gwasanaeth damweiniau ac achosion brys yn ysbyty Llwynhelyg, dywedodd ei gyd-Aelod o'i blaid ei hun, yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe, ac rwy'n dyfynnu:

Mae'r gallu i gyrraedd adran damweiniau ac achosion brys yn rhywbeth y mae pobl am ei gael mor agos i'w cartrefi â phosibl. Does bosibl na ddylai fod yn ormod gofyn am un yn yr hen Sir Benfro.

Cau'r dyfyniad. O leiaf mae'r ymyriad buddiol hwn yn dangos nad yw'r angen i amddiffyn gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg yn fater sy'n ymwneud â gwleidyddiaeth plaid, a hyd yn oed yn y Blaid Lafur, ceir rhai sy'n deall ac yn cytuno gyda llais y bobl leol. Er hynny, mae'r bwrdd iechyd yn benderfynol o symud ymlaen gyda chynlluniau a fyddai'n rhoi bywydau mewn perygl yn uniongyrchol drwy orfodi pobl i deithio ymhellach i gael triniaeth frys. Rydym ni yn Sir Benfro yn derbyn bod yn rhaid inni deithio ymhellach i gael triniaeth arbenigol, ond mae ein gorfodi i deithio ymhellach i gael driniaeth sy'n achub bywyd a gwasanaethau brys yn gwbl annerbyniol ac yn beryglus. Rwy'n defnyddio'r gair 'peryglus' oherwydd, o bryd i'w gilydd, gwelwn yr A40 ar gau ac mae mynd ymhellach tua'r dwyrain mewn sefyllfa o argyfwng pan fydd y ffordd ar gau bron yn amhosibl. A beth y mae Llywodraeth Cymru wedi dweud ar y mater hwn? Ychydig iawn, a bod yn berffaith onest.

Mae'r Gweinidog wedi bod yn iawn i nodi y gallai fod yn rhaid iddo wneud penderfyniad yn y broses ac felly ei fod wedi camu'n ôl rhag rhoi barn ar y cynigion. Ond roedd y Prif Weinidog yn fwy na bodlon ddoe i roi ei farn na ddylid newid gwasanaethau mamolaeth. Serch hynny, mae gwrthod cadarnhau a fydd arian ar gael ai peidio ar gyfer cynlluniau'r bwrdd iechyd i adeiladu ysbyty newydd sbon rywle rhwng Arberth a Sanclêr yn anhygoel. Naill ai mae arian ar gael neu nid yw ar gael, a gadewch imi atgoffa'r Aelodau y byddai'n costio o leiaf £500 miliwn i adeiladu ysbyty modern newydd sbon yn ôl pob tebyg.

Gan fod y bwrdd iechyd yn destun statws ymyrraeth wedi'i thargedu, ni all Llywodraeth Cymru olchi ei dwylo ohono ac aros yn dawel ynghylch fforddiadwyedd ei gynlluniau. Yn y cyfamser, mae pobl Sir Benfro yn y tywyllwch yn llwyr o ran sut y caiff gwasanaethau eu darparu yn y dyfodol. A oes unrhyw syndod fod cymunedau yng ngorllewin Cymru yn teimlo eu bod wedi cael cam ac wedi'u hesgeuluso gan eu bwrdd iechyd lleol a Llywodraeth Cymru? Yn anffodus, mae gan y bwrdd iechyd lleol record ofnadwy am dorri gwasanaethau a gadael y cyhoedd heb gyfleusterau newydd. Hyd yn oed yn awr, mae eto i roi unrhyw sicrwydd pendant ynglŷn â dyfodol rhai o wasanaethau mwyaf hanfodol Llwynhelyg. Nawr, ym mis Awst 2014, pan gaewyd yr uned gofal arbennig i fabanod, addawyd y byddai cyfleuster newydd modern yn cael ei ddarparu yn ysbyty Glangwili. Dros bedair blynedd a hanner yn ddiweddarach, mae'r cyfleuster newydd yn dal i fod heb ei adeiladu. Rydym yn dal i aros am y gwasanaethau newydd hyn. Felly, i ble yr awn oddi yma?

Mae'r bwrdd iechyd a Llywodraeth Cymru yn awyddus i nodi'r problemau y mae ysbyty Llwynhelyg wedi'u cael wrth recriwtio staff, gan ddweud bod yn rhaid i ddiwygio ddigwydd er mwyn mynd i'r afael â'r heriau hyn. Fodd bynnag, yn fy marn i, nid yw symud gwasanaethau allweddol yn gyson o ysbyty Llwynhelyg yn y blynyddoedd diwethaf, ynghyd ag israddio gwasanaethau eraill, wedi gwneud dim i ddenu meddygon iau neu weithwyr proffesiynol meddygol eraill i Sir Benfro. Bydd clinigwyr yn teimlo'n amharod i ystyried swyddi mewn ysbyty a glustnodwyd ar gyfer israddio, ac mae hyn yn creu ton hyd yn oed yn fwy o anghynaliadwyedd dros y gwasanaethau presennol. Rydym eisoes yn gwybod bod y bwrdd iechyd yn ei chael hi'n anodd llenwi swyddi mewn ardaloedd eraill, a chredaf yn ddiffuant nad yw'r blynyddoedd o ansicrwydd ac erydu gwasanaethau lleol yn Sir Benfro wedi helpu'r sefyllfa o gwbl. Mae'r Gweinidog ei hun wedi dweud—ac rwy'n dyfynnu:

'Mae gan bobl ymlyniad emosiynol grymus i'r lleoliadau lle y darperir gofal iechyd, ond mae'n ymwneud â buddsoddi mewn cymunedau, denu meddygon, nyrsys, therapyddion, gwyddonwyr, drwy weithredu system gofal iechyd fodern i wneud y defnydd gorau o dechnoleg ddigidol ac i gadw ysbytai ar gyfer y rhai sydd eu gwir angen.' 

Cau'r dyfyniad. Ac rwy'n cytuno'n llwyr. Dyna pam y mae angen buddsoddiad pellach nid yn unig yn Sir Benfro mewn perthynas â'i gwasanaethau sylfaenol a chymunedol, ond yn ei gwasanaethau ysbyty hefyd. Byddai caniatáu unrhyw ostyngiad pellach yng ngwasanaethau'r ysbyty a chefnogi cael gwared ar wasanaethau damweiniau ac achosion brys o ysbyty Llwynhelyg yn gweithio yn erbyn yr uchelgais hwnnw. Yn wir, byddai unrhyw benderfyniadau sy'n arwain at gleifion yn teithio ymhellach am driniaeth yn gwbl groes i sylwadau blaenorol y Gweinidog ein bod am i bobl dderbyn cymaint o ofal â phosibl mor lleol â phosibl. Felly, wrth ymateb i'r ddadl hon, a all y Gweinidog gadarnhau, er mwyn cyflawni bwriad y Llywodraeth i ddarparu gwasanaethau'n lleol, y bydd, fan lleiaf, yn sicrhau na chaiff gwasanaethau damweiniau ac achosion brys eu colli o ysbyty Llwynhelyg?

Ddirprwy Lywydd, yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae un peth wedi aros, sef anallu'r bwrdd iechyd lleol i wrando ar bobl Sir Benfro ac ymgysylltu â hwy mewn ffordd ystyrlon ar ddyfodol gwasanaethau yn eu hysbyty lleol. Efallai y bydd yr Aelodau'n cyfeirio at yr ymgynghoriad ar y rhaglen trawsnewid gwasanaethau clinigol, ond arweiniai pob un o'r opsiynau a gynigiwyd i gleifion yn Sir Benfro at israddio gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg. Ni chafwyd unrhyw opsiwn a fyddai'n trawsnewid gwasanaethau er gwell yn ysbyty Llwynhelyg; yn wir, dangosai'n unig ymdrechion parhaus y bwrdd iechyd i ganoli gwasanaethau ymhellach oddi wrth gymunedau yn Sir Benfro.

O ganlyniad, cafodd safbwyntiau pobl Sir Benfro eu gwthio o'r neilltu unwaith eto a'u hanwybyddu. Yn ganolog i'r mater hwn ceir bwrdd iechyd sy'n gwrthod ystyried barn pobl leol, ac fel y cyfryw, mae llais y claf wedi'i golli. Dyna pam y mae'n bwysicach nag erioed fod gwleidyddion o bob lliw ac ar bob lefel o Lywodraeth yn gwneud popeth a allant i sicrhau bod safbwyntiau pobl yn cael eu clywed yn glir.

Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy'n ailadrodd teitl y ddadl heddiw: 'Brwydro dros Wasanaethau'r Dyfodol.' Rydym yn brwydro i amddiffyn gwasanaethau hanfodol yn ysbyty Llwynhelyg, yn brwydro i sicrhau bod gan Sir Benfro wasanaeth iechyd sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ac yn brwydro i amddiffyn llais y claf. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda wedi profi unwaith eto ei fod yn analluog i weithio gyda'r bobl y mae'n eu gwasanaethu. Felly, mae'n bryd i Lywodraeth Cymru ymyrryd a chymryd rheolaeth. Mae angen arweinyddiaeth yn awr, ac apeliaf unwaith eto ar y Gweinidog i gamu i mewn ac achub y gwasanaethau hanfodol hynny yn ysbyty Llwynhelyg cyn iddi fynd yn rhy hwyr. Mae'n ymddangos y gall y Prif Weinidog gamu i mewn a'i gwneud yn glir na fydd unrhyw newidiadau i wasanaethau mamolaeth cyfredol, felly nid oes angen dweud y gall Llywodraeth Cymru gamu i mewn yn awr ac achub y gwasanaethau hanfodol eraill hyn, gan gynnwys gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn ogystal. Mae Sir Benfro angen ac yn haeddu gwasanaeth iechyd o'r radd flaenaf sy'n addas ar gyfer y dyfodol, ac ni ellir darparu'r gwasanaeth hwnnw heb weithio gyda chymunedau lleol, yn hytrach nag yn eu herbyn.

Rwy'n ddiolchgar iawn i Paul Davies am roi ychydig o'i amser gwerthfawr i mi. Rwy'n cysylltu fy hun â'r sylwadau a wnaeth. Mae yna broblem wirioneddol yn ymwneud ag ymddiriedaeth y cymunedau lleol hynny, nid yn unig yn Sir Benfro, ond ar draws bwrdd iechyd Hywel Dda. Yn syml, nid ydynt yn credu y bydd unrhyw un yn gwrando arnynt pan fyddant yn codi eu lleisiau. Y broblem sylfaenol yma yw bod gennym reolwyr gwasanaeth iechyd yn ceisio gosod model gwasanaeth sy'n gweithio'n dda iawn mewn canolfannau trefol mawr yn Lloegr ar gymunedau gwledig yng Nghymru. Mae'n bryd i hyn ddod i ben. Mae'n bryd inni edrych ar wledydd y gellir cymharu'n well â hwy fel Canada, fel Awstralia, fel yr Alban, fel modelau mwy priodol ar gyfer gofal iechyd a fydd yn gweithio'n dda ar gyfer ein cymunedau gwledig. Mae Paul Davies yn iawn: mae gan bobl yn y cymunedau a gynrychiolwn hawl i ddisgwyl inni godi llais ar eu rhan.

A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl? Vaughan Gething.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Mae'r ddadl heddiw yn bwnc a drafodwyd gennym droeon. Fel Paul Davies, nid wyf am ymddiheuro i'r Aelodau—byddant yn fy nghlywed yn ailadrodd unwaith eto pam y mae'n rhaid i wasanaethau ar draws ein gwasanaeth iechyd gwladol newid os ydym yn mynd i ddarparu'r gwasanaeth iechyd y mae pobl Cymru ei angen ac yn ei haeddu. Mae hynny'n wir am wasanaethau nid yn unig yn Sir Benfro, ond ar draws Cymru gyfan. Felly, gadewch imi atgoffa'r Aelodau unwaith eto o'r heriau a wynebir gan ein GIG, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y DU: y cynnydd yn ein poblogaeth hŷn, anghydraddoldebau parhaus yn y maes iechyd, niferoedd cynyddol o gleifion â chyflyrau cronig, mewn hinsawdd sy'n anodd yn ariannol, a phrinder gweithwyr iechyd proffesiynol ar draws y DU mewn rhai arbenigeddau sy'n achosi anawsterau recriwtio ym mhob un o wledydd y DU.

Nawr, mae'r rhain yn ffeithiau sefydledig rydym yn dal i ddychwelyd atynt. Nid yw'n gwneud unrhyw les i'r GIG a'r cyhoedd a wasanaethir gennym ein bod yn ailadrodd hen ddadleuon ynglŷn â pham y dylai pethau aros fel y maent. Mae'r ymadrodd, 'Os nad yw wedi torri, peidiwch â'i drwsio', yn gwbl amhriodol mewn gofal iechyd. Mae aros nes ei fod wedi torri yn golygu aros nes yr achosir niwed go iawn y gellir ei osgoi. Ni ddylai unrhyw was cyhoeddus, ac yn sicr ni ddylai unrhyw Weinidog ystyried gwneud hynny. Felly, rhaid i'n gwasanaeth iechyd a gofal newid. Roedd honno'n neges glir iawn a ddaeth o'r adolygiad seneddol, a oedd yn amlwg yn dadlau o blaid yr angen am chwyldro yn ein system iechyd a gofal er mwyn ateb y galw yn y dyfodol. Daeth i'r casgliad nad yw ein system bresennol yn addas ar gyfer y dyfodol. Ar draws y Siambr, dywedodd y pleidiau eu bod yn cytuno ag argymhellion yr adolygiad seneddol, ac eto, dyma ni, yn trafod eto pam na ddylai newid ddigwydd.

Bydd yna ddewisiadau dadleuol i'w gwneud bob amser ym mhob cwr o Gymru. Rhaid inni barhau i ymgysylltu wrth gwrs ac wynebu'r heriau hynny drwy gael sgyrsiau anodd a thrwy ymdrin â hwy gyda dewisiadau dan arweiniad clinigol, oherwydd, os na wnawn hynny, mae newid yn llai tebygol o ddigwydd hyd nes y cyrhaeddir pwynt argyfwng a bydd gwasanaethau'n methu. Rydym naill ai'n caniatáu i newid ddigwydd i ni mewn modd anhrefnus, wedi'i arwain gan argyfwng neu rydym yn grymuso ein gwasanaeth iechyd, ein staff a'r cyhoedd i gymryd perchnogaeth a dewis beth ddylai ddigwydd yn y dyfodol.

Nawr, mae angen inni adeiladu capasiti ychwanegol mewn gofal cymunedol a sylfaenol wrth gwrs—mae hynny'n ganolog yn ein cynllun, 'Cymru Iachach'. Mae angen inni wneud hynny er mwyn cadw pobl yn iach am amser hirach ac edrych ar eu holau'n nes adref, rhywbeth a welir yn strategaeth Hywel Dda yn ogystal ag yn 'Cymru Iachach'. Dylai pobl allu cael cyngor a chymorth ar draws ystod eang o faterion iechyd a gofal sydd o bwys iddynt hwy a'u teuluoedd a gallu mynychu apwyntiadau cleifion allanol mwy cyfredol y tu allan i leoliad ysbyty. A cheir enghreifftiau da ar draws Hywel Dda o sut y caiff gofal ei ddarparu'n nes at y cartref eisoes.

Nawr, fel y soniodd Paul Davies, rwy'n deall yr ymlyniad pwerus sydd gan bobl at ddyfodol gofal iechyd ac yn arbennig at leoliadau ysbyty. Ond mae dyfodol gofal iechyd yn ymwneud â llawer mwy na lleoliad cyfredol adeiladau; mae'n ymwneud â buddsoddi mewn cymunedau, denu meddygon, nyrsys, therapyddion, gwyddonwyr, ac mae hynny'n golygu gweithredu system gofal iechyd fodern, gan wneud defnydd llawn o dechnoleg ddigidol a chadw ysbyty ar gyfer y rhai sydd angen cael eu gofal wedi'i ddarparu o fewn ysbyty.

Yn Hywel Dda, roedd y bwrdd iechyd yn cydnabod bod nifer o'u gwasanaethau yn fregus ac yn dibynnu ar niferoedd sylweddol o staff dros dro—mae'n bwynt y mae ein Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi'i wneud ar fwy nag un achlysur. Gall cael nifer fawr o staff dros dro yn darparu gofal arwain at ansawdd gwaeth, a chostau uwch yn sicr. I oresgyn yr heriau hyn, dechreuodd y bwrdd iechyd ymgysylltu â staff a'r cyhoedd ar ei raglen trawsnewid gwasanaethau clinigol yn 2017, a datblygwyd nifer o argymhellion dan arweiniad clinigol ac ymgynghorwyd yn ffurfiol arnynt rhwng mis Ebrill a mis Gorffennaf y llynedd, ac rwy'n cydnabod nad yw Paul Davies yn cefnogi'r argymhellion hynny—mae ganddo hawl i beidio â'u cefnogi. Yng nghyfarfod cyhoeddus y bwrdd ym mis Medi, cytunwyd ar 11 o argymhellion, ac yn bwysig, datblygwyd yr argymhellion hyn a'u cyflwyno gan y meddygon, y nyrsys, y therapyddion, y gwyddonwyr a grwpiau ehangach o staff sy'n byw, yn gweithio ac yn gwasanaethu pobl canolbarth a gorllewin Cymru.

Nawr, gwnaed rhai penderfyniadau allweddol, gan gynnwys datblygu achos busnes ar gyfer adeiladu ysbyty mawr newydd rhwng Arberth a Sanclêr. Nid wyf yn cydnabod y ffigur o £500 miliwn a roddodd Paul Davies. Mewn gwirionedd, pan fyddwch yn ystyried bod y ganolfan gofal critigol arbenigol y penderfynais y dylid ei hadeiladu yng Ngwent—pris honno yw tua £350 miliwn, felly nid wyf yn cydnabod ffigur Paul Davies. Ond hyd yn oed ar gyfer hynny, roedd yn rhaid iddynt ddatblygu achos busnes i allu dweud, 'Dyma fanylion y rheswm pam rydym am wario swm sylweddol o arian cyhoeddus'.

Nawr, edrychodd hefyd ar ailbwrpasu ysbyty Llwynhelyg ac ysbyty Glangwili. Ac archwiliodd y bwrdd iechyd yr adborth a ddarparwyd yn ystod yr ymgynghoriad. Gweithiodd clinigwyr a staff gyda'r cyhoedd a sefydliadau eraill ar y manylion ychwanegol i lunio strategaeth 20 mlynedd ar gyfer yr ardal. A chytunwyd ar y strategaeth honno, 'Canolbarth a Gorllewin Cymru Iachach', ddiwedd mis Tachwedd y llynedd. Mae'n nodi'r cyfeiriad ar gyfer yr 20 mlynedd nesaf. Datblygir y cynllun manwl i gefnogi ei weithrediad dros y misoedd a'r blynyddoedd nesaf, ac wrth gwrs, rwy'n disgwyl i'r bwrdd iechyd barhau i weithio gyda rhanddeiliaid allweddol, sefydliadau eraill, eu staff eu hunain, a'r cyhoedd wrth gwrs.

Nawr, rwy'n deall y pryderon a deimlir yn lleol gan bobl yn Sir Benfro ynglŷn ag ysbyty Llwynhelyg. Fel y dywedaf, rwy'n deall yr ymlyniad pwerus sydd gan bobl tuag at ysbyty lleol, a bydd Llwynhelyg yn parhau i fod â rhan bwysig yn nyfodol gwasanaethau gofal iechyd yn yr ardal. Ac wrth gwrs, rydym wedi buddsoddi mewn amrywiaeth o wasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg. Mae hynny'n cynnwys £7.5 miliwn ar gyfer uned ddialysis newydd, £3.9 miliwn i adnewyddu'r adran batholeg, £600,000 ar gyfer sganiwr CT amlfodd newydd sy'n allyrru ffotonau unigol a dros £3 miliwn i gwblhau'r gwelliannau ar wardiau 9 a 10 i foderneiddio gwasanaethau haematoleg, oncoleg a gofal lliniarol yn yr ysbyty.

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Rwy'n hapus i wneud.