Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

04/07/2018

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth
1. Questions to the Cabinet Secretary for Economy and Transport

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Lynne Neagle.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Economy and Transport, and the first question is from Lynne Neagle.

Y Diwydiant Moduron
The Automotive Industry

1. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i wneud o effaith Brexit ar y diwydiant moduron? OAQ52464

1. What assessment has the Cabinet Secretary made of the impact of Brexit on the automotive industry? OAQ52464

Can I thank the Member for her keen interest in this particular subject, and assure her that we're in regular dialogue with both the Welsh Automotive Forum and the national sector bodies on the potential impact of Brexit? Based upon these discussions, and based on daily interaction with Welsh automotive companies, my officials continue to assess the potential scenarios.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei diddordeb brwd yn y pwnc penodol hwn, a rhoi sicrwydd iddi ein bod yn trafod yn rheolaidd â Fforwm Modurol Cymru a chyrff cenedlaethol y sector ar effaith bosibl Brexit? Ar sail y trafodaethau hyn, ac ar sail rhyngweithio dyddiol â chwmnïau modurol Cymru, mae fy swyddogion yn parhau i asesu'r senarios posibl.

Thank you, Cabinet Secretary. I'm very proud that I've got hundreds of constituents employed in highly skilled, well-paid and unionised jobs in manufacturing in the automotive sector in Torfaen. I'm sure that, like me, you'll have seen numerous warnings from experts that Brexit, especially Brexit where we leave the customs union and single market, poses a very severe threat to automotive manufacturing in particular. Can I ask you—you mentioned assessments—to provide some detail on the assessments that you've made of a likely risk to the automotive sector, and what steps your Government is taking urgently to try and mitigate those risks, given what we know about just how competitive automotive manufacturing is and how dependent it is on just-in-time manufacturing principles? Thank you.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n falch iawn fod gennyf gannoedd o etholwyr ar gyflogau da mewn swyddi medrus ac undebol ym maes gweithgynhyrchu yn y sector modurol yn Nhorfaen. Rwy'n siŵr y byddwch chi, fel finnau, wedi gweld nifer o rybuddion gan arbenigwyr fod Brexit, yn enwedig Brexit lle rydym yn gadael yr undeb tollau a'r farchnad sengl, yn fygythiad difrifol iawn i weithgynhyrchu modurol yn arbennig. A gaf fi ofyn ichi—fe sonioch chi am asesiadau—roi rhywfaint o fanylion ynglŷn â'r asesiadau a wnaed gennych o risg debygol i'r sector modurol, a pha gamau brys y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i geisio lliniaru'r risgiau hynny, o gofio'r hyn a wyddom ynglŷn â pha mor gystadleuol yw'r maes gweithgynhyrchu modurol, a pha mor ddibynnol yw'r maes ar egwyddorion gweithgynhyrchu mewn union bryd? Diolch.

Can I thank Lynne Neagle again for making an important point about just-in-time delivering? This is something that the outgoing Confederation of British Industry director recently talked of in the context of Brexit. And the Member is absolutely right—there are hundreds of her constituents employed in the automotive sector in Torfaen, and there are 19,000 people across Wales employed in this crucial sector, and crucial because it contributes over £3.5 billion worth of revenue to the economy. Across the UK, there are more than 800,000 people employed in the automotive industry. Very recently, the likes of BMW and other major employers have been talking about their concerns over Brexit. Now, we've been working with Cardiff Business School, as well as with the Welsh automotive forum, and with sector bodies across the UK, to assess the likely impact of Brexit scenarios on the automotive industry. There are some factors that we could mitigate, but many are out of our control, and that's why it gives us very grave concern that the UK Government, and the Cabinet particularly, have not reached an agreed position on a customs union.

A gaf fi ddiolch i Lynne Neagle unwaith eto am wneud pwynt pwysig ynghylch cyflenwi mewn union bryd? Mae hyn yn rhywbeth y bu cyfarwyddwr ymadawol Cydffederasiwn Diwydiant Prydain yn sôn amdano yn ddiweddar, yng nghyd-destun Brexit. Ac mae'r Aelod yn llygad ei lle—mae cannoedd o'i hetholwyr wedi'u cyflogi yn y sector modurol yn Nhorfaen, ac mae 19,000 o bobl ledled Cymru wedi'u cyflogi yn y sector allweddol hwn, ac mae'n allweddol am ei fod yn cyfrannu gwerth £3.5 biliwn o refeniw i'r economi. Ledled y DU, mae mwy na 800,000 o bobl wedi'u cyflogi yn y diwydiant modurol. Yn ddiweddar iawn, mae cwmnïau fel BMW a chyflogwyr mawr eraill wedi bod yn sôn am eu pryderon ynghylch Brexit. Nawr, rydym wedi bod yn gweithio gydag Ysgol Fusnes Caerdydd, yn ogystal â fforwm modurol Cymru, a chyrff y sector ledled y DU, i asesu effaith debygol senarios Brexit ar y diwydiant modurol. Mae rhai ffactorau y gallem eu lliniaru, ond mae llawer ohonynt y tu hwnt i'n rheolaeth, a dyna pam fod y ffaith nad yw Llywodraeth y DU, a'r Cabinet yn arbennig, wedi dod i gytundeb ynglŷn â'r undeb tollau yn peri cryn bryder inni.

Cabinet Secretary, you'll remember our exchanges in this Chamber over the concerns of the 1,000 or so jobs that could be lost if new opportunities aren't found for the Ford factory in Bridgend, in my region. And in our cross-party meeting with the Ford staff, at that time, Brexit wasn't their main concern, although I suspect it may be more of a concern now; it was, rather, their relationship with the American market. And of course, with President Trump's announcement on tariffs, you can see why this is now an immediate worry. As Welsh Government has invested heavily in offices around the world now, I wonder whether you can explain what those offices have been able to do in the meantime in order to expand opportunities for Ford across the globe. Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn cofio ein trafodaethau yn y Siambr hon ynglŷn â'r pryderon ynghylch yr oddeutu 1,000 neu fwy o swyddi a allai gael eu colli os na ddoir o hyd i gyfleoedd newydd ar gyfer ffatri Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yn fy rhanbarth i. Ac yn ein cyfarfod trawsbleidiol gyda staff Ford, ar y pryd, nid Brexit oedd eu prif bryder, er fy mod yn amau ​​y gallai fod yn fwy o bryder erbyn hyn; yn hytrach, eu prif bryder oedd eu perthynas â marchnad America. Ac wrth gwrs, gyda chyhoeddiad yr Arlywydd Trump ar dariffau, gallwch weld pam fod hyn bellach yn bryder uniongyrchol. Gan fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi'n helaeth mewn swyddfeydd ledled y byd bellach, tybed a allwch egluro'r hyn y mae'r swyddfeydd hynny wedi gallu ei wneud yn y cyfamser i ehangu cyfleoedd ar gyfer Ford ledled y byd. Diolch.

Well, we're in active discussions with other employers concerning utilising the Ford site in Bridgend and in terms of growing the automotive sector in Wales. Of course, Brexit, and the uncertainties concerning Brexit, are an inhibiting factor in terms of being able to attract investment. However, through our new offices not just in north America, but across Europe, we are discussing with major automotive companies the potential to see investment come to Wales. There is also, of course, the other challenge that we've discussed at that group, which concerns the need to transition to a decarbonised economy, and in particular ensure that as many UK-based automotive manufacturers move towards hybrid and electric power trends, and ensure that they see the challenge of producing diesel-only engines in terms of the likely impact that the targets that the UK Government has set out will have on their employers. So, there are three main challenges that we need to overcome: one, the known and as yet unknown consequences of Brexit; two, the American market of course, and developing the supply chain within the UK to take advantage of any possible opportunities presented by Brexit; and then three, ensuring that manufacturers embrace the decarbonisation agenda and the move towards ultra-low emissions vehicles.

Wel, rydym mewn trafodaethau gweithredol â chyflogwyr eraill ynghylch defnyddio safle Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac o ran tyfu'r sector modurol yng Nghymru. Wrth gwrs, mae Brexit, a'r ansicrwydd ynghylch Brexit, yn ffactor ataliol o ran gallu denu buddsoddiad. Fodd bynnag, drwy ein swyddfeydd newydd, nid yn unig yng ngogledd America, ond ledled Ewrop, rydym yn trafod y potensial i sicrhau buddsoddiad yng Nghymru gyda chwmnïau modurol mawr. Mae a wnelo hyn hefyd, wrth gwrs, â'r her arall rydym wedi'i thrafod yn y grŵp hwnnw, sy'n ymwneud â'r angen i drawsnewid i economi wedi'i datgarboneiddio, a sicrhau'n benodol fod cymaint â phosibl o weithgynhyrchwyr modurol yn y DU yn newid i ddefnyddio pŵer hybrid a thrydan, a sicrhau eu bod yn ymwybodol o'r her a ddaw yn sgil cynhyrchu peiriannau diesel yn unig o ran yr effaith debygol y bydd y targedau y mae Llywodraeth y DU wedi'u gosod yn ei chael ar eu cyflogwyr. Felly, mae tair prif her y mae angen i ni eu goresgyn: un, canlyniadau hysbys Brexit, a'r canlyniadau sydd hyd yma'n anhysbys; dau, marchnad America wrth gwrs, a datblygu'r gadwyn gyflenwi yn y DU i fanteisio ar unrhyw gyfleoedd posibl sy'n deillio o Brexit; a thri, sicrhau bod gweithgynhyrchwyr yn croesawu'r agenda ddatgarboneiddio, a'r newid i gerbydau allyriadau isel iawn.

I'm sure the Cabinet Secretary will agree with me that no sensible person wants to see tariffs on imports and exports of cars between Britain and the EU. In the unhappy event that the European Commission continues to block proposals for a free trade deal, it would be the EU that would come off worst because they export £3.9 billion-worth of cars to us; we export only £1.3 billion to them, and half the cars that are exported to Britain from the EU are from Germany alone. Has he seen that Rupert Stadler, the chairman of Audi, has said that there will be no winners if a trade deal wasn't struck between the EU and the UK, and it would cost jobs in Germany as well as Britain, and that Lutz Meschke from Porsche cars says failure to strike a deal would put German jobs at risk? And, of course, as a result of the Trump tariff plans, there would be massive problems created for the European car manufacturers, and that's because the EU imposes a 10 per cent tariff on cars imported from the US, whereas the US imposes only a 2.5 per cent tariff at the moment. So, it's the EU's protectionism and their own negotiating intransigence that produces these potential problems. 

Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi nad oes unrhyw unigolyn call yn dymuno gweld tariffau ar fewnforio ac allforio ceir rhwng Prydain a'r UE. Pe bai'r Comisiwn Ewropeaidd, yn anffodus, yn parhau i atal cynigion am gytundeb masnach rydd, yr UE a fyddai fwyaf ar eu colled gan eu bod yn allforio gwerth £3.9 biliwn o geir i ni; dim ond gwerth £1.3 biliwn rydym yn eu hallforio iddynt hwy, ac mae hanner y ceir sy'n cael eu hallforio i Brydain o'r UE yn dod o'r Almaen. A yw wedi gweld bod Rupert Stadler, cadeirydd Audi, wedi dweud na fyddai unrhyw un yn ennill pe na bai'r UE a'r DU yn dod i gytundeb masnach, ac y byddai'n arwain at golli swyddi yn yr Almaen yn ogystal â Phrydain, a bod Lutz Meschke o gwmni ceir Porsche yn dweud y byddai methu dod i gytundeb yn peryglu swyddi yn yr Almaen? Ac wrth gwrs, o ganlyniad i gynlluniau tariff Trump, byddai hynny'n arwain at broblemau anferthol i gynhyrchwyr ceir Ewrop, oherwydd bod yr UE yn gosod tariff o 10 y cant ar geir a fewnforiwyd o'r Unol Daleithiau, tra bo'r Unol Daleithiau yn gosod tariff o 2.5 y cant yn unig ar hyn o bryd. Felly, diffyndollaeth yr Undeb Ewropeaidd a'u anhyblygrwydd hwy wrth negodi sy'n peri’r problemau posibl hyn.

13:35

Look, nobody wins in the scenario that we have no agreed deal, based on the negotiations that have taken place. I think one area in which the Member is absolutely right in his assessment is in saying that this shouldn't just be a debate about who is going to be the worst loser and ensuring that the UK is not the worst loser. In order to ensure that we all benefit to the maximum, and that we all lose the least, we have to have a very pragmatic approach to negotiations, and that pragmatic approach means that the Prime Minister has to drop those red lines that she's embraced over many months and adopt a position that serves the purpose of sustaining employment. And that means continued participation in a customs union and free and unfettered access to the single market. We've been consistent now for some time in our position, and I would hope that, eventually, the UK Government and its Cabinet will adopt that position too. 

Edrychwch, nid oes unrhyw un yn ennill mewn senario lle nad oes gennym gytundeb, yn seiliedig ar y trafodaethau a gafwyd. Credaf mai un man lle mae'r Aelod yn gwbl gywir yn ei asesiad yw pan fo'n ddweud y dylai hon fod yn fwy na dadl ynghylch pwy fydd fwyaf ar ei golled a sicrhau nad y DU fydd fwyaf ar ei cholled. Er mwyn sicrhau ein bod oll yn elwa i'r eithaf, a'n bod oll yn colli cyn lleied ag y bo modd, rhaid i ni fabwysiadu ymagwedd bragmatig iawn tuag at y trafodaethau, ac mae'r ymagwedd bragmatig honno'n golygu bod yn rhaid i Brif Weinidog y DU anghofio'r llinellau coch y mae wedi bod mor hoff ohonynt dros fisoedd lawer a mabwysiadu safbwynt gyda'r nod o gynnal cyflogaeth. Ac mae hynny'n golygu parhau i fod yn rhan o undeb tollau a mynediad rhydd a dirwystr at y farchnad sengl. Rydym wedi bod yn gyson ers peth amser bellach yn ein safbwynt, a gobeithio y bydd Llywodraeth y DU a'i Chabinet yn mabwysiadu'r safbwynt hwnnw yn y pen draw hefyd.

Gwasanaethau Rheilffordd a Metro
Rail and Metro Services

2. Sut y bydd etholaeth Merthyr Tudful a Rhymni yn elwa ar fuddsoddi mewn rheilffyrdd a gwasanaethau metro? OAQ52455

2. How will investment in rail and metro services benefit the Merthyr Tydfil and Rhymney constituency? OAQ5245

Local people will be better connected and will be able to take advantage of job, health and leisure opportunities. The metro will deliver four trains per hour to each of the Heads of the Valleys communities north of Cardiff Queen Street, from 2022 for Merthyr, and from 2023 for Rhymney.

Bydd pobl leol yn fwy cysylltiedig a byddant yn gallu manteisio ar gyfleoedd swyddi, iechyd a hamdden. Bydd y metro yn darparu pedwar trên yr awr i bob un o gymunedau Blaenau'r Cymoedd i'r gogledd o orsaf Caerdydd Heol y Frenhines, o 2022 ymlaen ar gyfer Merthyr Tudful, ac o 2023 ymlaen ar gyfer Rhymni.

Thank you for that information, which sets out the clear benefits as we deliver the 2016 manifesto commitment in this regard. In the recent report by the Joseph Rowntree Foundation, entitled 'Effective housing for people on low incomes in the Welsh Valleys', there was a recommendation—it was recommendation 3 in fact—to improve access to employment. And the report states that employment-related initiatives can only be effective if they lead to decent, sustainable employment, and, in certain parts of Valleys, which I believe must include places like the upper Rhymney valley, that will require significant economic renewal. Now, given that there are only limited opportunities to directly intervene for the economic well-being of these communities, it seems to me that when the Welsh Government holds the levers of economic power, as with investment in the rail franchise and metro, we must make sure that our more isolated communities, like the upper Rhymney valley, are the direct beneficiaries of these projects. Can I therefore ask you, Cabinet Secretary, what you will do to ensure that this happens?

Diolch am y wybodaeth honno, sy'n nodi'r manteision clir wrth inni gyflawni ymrwymiad maniffesto 2016 yn y cyswllt hwn. Yn yr adroddiad diweddar gan Sefydliad Joseph Rowntree, 'Effective housing for people on low incomes in the Welsh Valleys', cafwyd argymhelliad—argymhelliad 3, mewn gwirionedd—i wella mynediad at gyflogaeth. A dywed yr adroddiad mai'r unig ffordd y gall mentrau sy'n gysylltiedig â chyflogaeth fod yn effeithiol yw os ydynt yn arwain at gyflogaeth gynaliadwy o safon, ac mewn rhai rhannau o'r Cymoedd, sy'n cynnwys lleoedd fel cwm Rhymni uchaf mae'n debyg, bydd angen gwaith adnewyddu economaidd sylweddol er mwyn sicrhau hynny. Nawr, o gofio mai ychydig iawn o gyfleoedd sydd ar gael i ymyrryd yn uniongyrchol er lles economaidd y cymunedau hyn, ymddengys i mi, pan fydd ysgogiadau pŵer economaidd yn nwylo Llywodraeth Cymru, fel gyda buddsoddiad yn y fasnachfraint reilffordd a'r metro, bydd yn rhaid inni sicrhau mai ein cymunedau mwy ynysig, megis cwm Rhymni uchaf, sy'n elwa'n uniongyrchol o'r prosiectau hyn. A gaf fi ofyn i chi felly, Ysgrifennydd y Cabinet, beth y byddwch yn ei wneud i sicrhau bod hyn yn digwydd?

Well, I'd agree entirely with the Member that transport has a crucial role to play in regeneration and growing the economy not just in established centres of wealth, but also in more deprived areas. And Rhymney will see investment in a new bay platform, will see investment in track stabling and charging points and enhanced light maintenance. And this will support the more and bigger trains that will be coming down the line, and it's also in addition to the four services an hour from 2023. But I'm pleased to be able to tell the Member that light maintenance of the rolling stock will be undertaken at the Rhymney stabling facilities, providing, as she rightly identifies, the opportunity for employment in the future. 

Wel, buaswn yn cytuno'n llwyr â'r Aelod fod gan drafnidiaeth rôl hanfodol i'w chwarae yn adfywio a thyfu'r economi nid yn unig mewn canolfannau cyfoeth sefydledig, ond hefyd mewn ardaloedd mwy difreintiedig. A bydd Rhymni yn cael buddsoddiad mewn platfform cilfach newydd; yn gweld buddsoddi mewn mannau cadw trenau ar y trac a phwyntiau gwefru a gwelliannau o ran mân waith cynnal a chadw. A bydd hyn yn cefnogi'r trenau ychwanegol a mwy o faint a fydd yn dod yn y dyfodol, ac mae'n ychwanegol at y pedwar gwasanaeth yr awr o 2023 ymlaen. Ond rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod y bydd mân waith cynnal a chadw ar y cerbydau yn cael ei gwblhau yng nghyfleusterau cadw trenau Rhymni, gan ddarparu cyfle ar gyfer cyflogaeth yn y dyfodol, fel roedd hi'n gywir i nodi.

Residents in the upper Valleys have often told me that one of the greatest barriers to travelling to Cardiff to seek work is not the frequency of service or necessarily the speed, but the cost. So, from that perspective, can I really welcome the agreement between Welsh Government and the new franchise holder to reduce the fares from the upper Valleys, and can I ask the Cabinet Secretary will that apply in reverse for people travelling from Cardiff up to Merthyr for work or otherwise, and will it also apply to people coming from the upper Valleys to Newport?

Mae trigolion y Cymoedd uchaf wedi dweud wrthyf sawl tro mai un o'r rhwystrau mwyaf i deithio i Gaerdydd i chwilio am waith yw'r gost, ac nid amlder y gwasanaeth na'r cyflymder o reidrwydd. Felly, o safbwynt hynny, a gaf fi groesawu'r cytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a deiliad newydd y fasnachfraint i leihau prisiau siwrneiau o'r Cymoedd uchaf, ac a gaf fi ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a fydd yr un peth yn wir i bobl sy'n teithio o Gaerdydd i Ferthyr Tudful i weithio neu fel arall, ac a fydd hefyd yn wir i bobl sy'n dod o'r Cymoedd uchaf i Gasnewydd?

Yes, the aim with flatlining is to make sure that those who are accessing opportunities or coming from those communities at the Heads of the Valleys pay less, making sure that we bring a degree of equality of opportunity in terms of access and job opportunities. It's worth saying that one of the major barriers facing people who are not in work is the cost and availability of transport, and I identified one particular statistic that is of great concern to me and that is that 20 per cent of young people in the north-east of Wales are unable to get to their job interviews because they can't afford or access public transport. That is not acceptable in the twenty-first century, and I think the concessionary schemes and the flatlining agreement that we've reached with the operator and development partner are crucial in ensuring that everybody has access to employment opportunities.

Ie, y nod gyda gwastatáu yw sicrhau bod y bobl sy'n manteisio ar gyfleoedd neu'n dod o'r cymunedau ym Mlaenau'r Cymoedd yn talu llai, gan wneud yn siŵr ein bod yn darparu rhywfaint o gyfle cyfartal o ran mynediad a chyfleoedd gwaith. Mae'n werth dweud mai un o'r prif rwystrau sy'n wynebu pobl nad ydynt mewn gwaith yw cost ac argaeledd trafnidiaeth, a nodais un ystadegyn penodol sy'n peri cryn bryder i mi, sef nad yw 20 y cant o bobl ifanc yng ngogledd-ddwyrain Cymru yn gallu mynychu eu cyfweliadau gwaith gan na allant fforddio neu gael mynediad at drafnidiaeth gyhoeddus. Nid yw hynny'n dderbyniol yn yr unfed ganrif ar hugain, a chredaf fod y cynlluniau teithio rhatach a'n cytundeb gwastatáu gyda'r gweithredwr a'r partner datblygu yn hanfodol er mwyn sicrhau bod pawb yn cael mynediad at gyfleoedd gwaith.

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn. Cyn i mi ddechrau, fe wnaf i egluro: cwestiynau i chi yw'r rhain, nid i'r Gweinidog dros dreftadaeth na'r iaith.

Buaswn i'n licio dechrau trwy longyfarch yr holl fusnesau hynny sydd ag agwedd iach ac adeiladol tuag at y Gymraeg, nid yn unig oherwydd eu bod nhw'n cefnogi'r Gymraeg a'n diwylliant ni, ond hefyd oherwydd eu bod nhw'n gweld gwerth i ddefnyddio'r Gymraeg yn eu busnes. Ond, wrth gwrs, mae yna eithriadau. Felly, o ystyried sylwadau gwbl sarhaus gan un cwmni—ni wnaf ei enwi—am yr iaith dros y dyddiau diwethaf, a ydych chi'n credu y gallwn ni wastad ddibynnu ar ewyllys da cwmnïau preifat i barchu a defnyddio'r iaith Gymraeg?

Thank you very much. Before I start, I will explain that these are questions to you, not the Minister for heritage or the Minister for the Welsh language.

I'd like to start by congratulating all of those businesses that have a healthy and constructive attitude towards the Welsh language, not only because they support the language and our culture but because they see a value in using the language in their businesses. But, of course, there are exceptions. So, given the insulting comments made by one company, which I won't name, about the language over the last few days, do you believe that we can always rely on goodwill among private companies to respect and use the Welsh language?

I don't think we can necessarily rely on goodwill alone; I think what it requires is goodwill, a degree of co-operation with Welsh Government, but also a recognition that if you are to be successful in business, particularly in the retail sector—and the company that the Member has not named is part of the retail sector—you need to engage with the community upon which you, basically, survive. If you're alienating a significant proportion of that community, you should not expect their custom. And so, it makes not just good business sense to adopt and embrace the Welsh language, but I think it also makes good commercial sense, because you can add value to your product and your services by using something that is unique, and the language is absolutely unique to Wales.

Ni chredaf y gallwn ddibynnu ar ewyllys da yn unig o reidrwydd; credaf mai'r hyn sydd ei angen yw ewyllys da, rhywfaint o gydweithredu â Llywodraeth Cymru, ond cydnabyddiaeth hefyd, os ydych am fod yn llwyddiannus mewn busnes, yn enwedig yn y sector manwerthu—ac mae'r cwmni nad yw'r Aelod wedi'i enwi yn rhan o'r sector manwerthu—mae angen i chi ymgysylltu â'r gymuned rydych yn dibynnu arni, yn y bôn, i oroesi. Os ydych yn gelyniaethu cyfran sylweddol o'r gymuned honno, ni ddylech ddisgwyl iddynt fod yn gwsmeriaid. Ac felly, nid yn unig ei bod yn gwneud synnwyr busnes da i fabwysiadu a chroesawu'r iaith Gymraeg, ond mae hefyd yn gwneud synnwyr masnachol da, gan y gallwch ychwanegu gwerth at eich cynnyrch a'ch gwasanaethau drwy ddefnyddio rhywbeth sy'n unigryw, ac mae'r iaith yn hollol unigryw i Gymru.

Mae hynny'n hollol iawn. Eto, o dynnu sylw at y busnesau hynny sydd eisoes yn gweithredu'n gadarnhaol, mae o'n fy nharo i y dylai'r busnesau hynny eu hunain gael eu defnyddio i annog busnesau eraill i fod yn fwy cadarnhaol tuag at yr iaith, yn enwedig hefyd o ystyried y cyfraniad mawr y gall y sector breifat ei wneud tuag at gyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr Cymraeg. Pam felly, os caf fi ofyn, nad oedd apêl ar fusnesau i ymestyn eu cefnogaeth a'u defnydd o'r Gymraeg fel un o alwadau gweithredu craidd eich strategaeth economaidd chi ac yn enwedig lle mae yna gwmnïau wedi derbyn arian Llywodraeth?

That's entirely right. Also, in highlighting those businesses that are already working positively, it strikes me that those businesses themselves should be used to encourage other businesses to be more positive towards the language, particularly bearing in mind the major contribution that the private sector can make in terms of reaching the target of a million Welsh speakers. Why, therefore, might I ask, was there no appeal for businesses to extend their support and use of the Welsh language as one of the core calls to action of your economic strategy, particularly where companies have been in receipt of Government funds?

Of course, with the economic contract, that's designed to drive inclusive growth and then the calls to action is a new lens through which we'll be supporting businesses, intended to drive down the productivity gap between ourselves and many European countries. Within the economic contract, which is, I repeat, designed to drive inclusive growth, there is a certain point in the criteria to promote fair work, and fair work means that we have to ensure that people have access to good-quality jobs and that they're able to utilise their skills, and that includes, of course, being able to speak in the tongue that people choose to speak. I think the economic contract, in driving inclusive growth, won't just be of benefit in terms of reducing the gap in inequality in terms of wealth and well-being, but it will also be of assistance in making sure that we reduce the gap between those people who are working or living in Welsh-speaking communities, often in more rural and deprived areas, and those more successful economies in intensely urban areas.

Wrth gwrs, gyda'r contract economaidd, fe'i cynlluniwyd i sbarduno twf cynhwysol, a bydd y galwadau i weithredu yn lens newydd y byddwn yn cefnogi busnesau drwyddi, gyda'r bwriad o leihau'r bwlch cynhyrchiant rhyngom a llawer o wledydd Ewrop. O fewn y contract economaidd, a gynlluniwyd, dywedaf eto, er mwyn sbarduno twf cynhwysol, ceir pwynt penodol yn y meini prawf ar gyfer hyrwyddo gwaith teg, ac mae gwaith teg yn golygu bod yn rhaid inni sicrhau bod gan bobl fynediad at swyddi o ansawdd da a'u bod yn gallu defnyddio'u sgiliau, ac mae hynny'n cynnwys, wrth gwrs, y gallu i siarad yr iaith y mae pobl yn dewis ei siarad. Credaf y bydd y contract economaidd, wrth sbarduno twf cynhwysol, nid yn unig o fudd i leihau'r bwlch mewn anghydraddoldeb o ran cyfoeth a lles, ond bydd o gymorth hefyd i sicrhau ein bod yn lleihau'r bwlch rhwng y bobl sy'n gweithio neu sy'n byw mewn cymunedau Cymraeg eu hiaith, yn aml mewn ardaloedd mwy gwledig a difreintiedig, a'r economïau mwy llwyddiannus hynny mewn ardaloedd trefol iawn.

I think you're right—there is reference in the economic strategy to using economic development to grow and develop the language, but there's no reference there to how the language itself can boost economic growth. I chaired a recent meeting of Wales International, the cross-party group, and we looked at a report from the British Council on soft power and how to make the most of our soft power. It made a number of recommendations, and interesting ones. One thing that really strengthened Scotland's soft power abroad was the fact that it had had a referendum on independence recently—and I trust we'll have one in Wales before too long as well—but it was about boosting that nation's identity. And another thing that it said as a recommendation was that we should highlight those things that make us stand out from the rest of the UK, and there's an obvious one, which is the Welsh language. Isn't there, therefore, much more that Government can do to use the language and the fact that it makes us stand out and be different as a tool for growing our economy in Wales?

Credaf eich bod yn iawn—mae cyfeiriad yn y strategaeth economaidd at ddefnyddio datblygiad economaidd i dyfu a datblygu'r iaith, ond ni cheir unrhyw gyfeiriad at sut y gall yr iaith ei hun hybu twf economaidd. Cadeiriais un o gyfarfodydd diweddar Cymru Ryngwladol, y grŵp trawsbleidiol, a buom yn edrych ar adroddiad gan y Cyngor Prydeinig ar rym gymell tawel a sut i fanteisio i'r eithaf ar ein grym cymell tawel. Gwnaeth nifer o argymhellion, a rhai diddorol iawn hefyd. Un peth a gryfhaodd rym cymell tawel yr Alban dramor oedd y ffaith eu bod wedi cynnal refferendwm ar annibyniaeth yn ddiweddar—ac rwy'n hyderus y cawn un yng Nghymru heb fod yn rhy hir hefyd—ond roedd hynny'n rhoi hwb i hunaniaeth y genedl. A pheth arall a argymhellodd oedd y dylem dynnu sylw at y pethau sy'n gwneud inni sefyll allan oddi wrth weddill y DU, ac mae un peth amlwg, sef yr iaith Gymraeg. Felly, onid oes llawer mwy y gall y Llywodraeth ei wneud i ddefnyddio'r iaith a'r ffaith ei bod yn gwneud inni sefyll allan a bod yn wahanol fel arf ar gyfer tyfu ein heconomi yng Nghymru?

13:45

I'd agree entirely, and I think the example of the Euros is perfect in demonstrating how the attention of an entire continent—actually, the entire world—can focus on a small country and focus in on what its unique attributes are. In the case of the Euros, the Welsh language was being spoken very far and wide, and giving us that added value. But I'm delighted to be able to say that we will be looking at a specific project in Wales that will examine the potential of the Welsh language in driving economic development. That will be the Arfor project, which has been proposed by Adam Price, and which will be taken forward by this Government.

Rwy'n cytuno'n llwyr, a chredaf fod Ewro 2016 yn enghraifft berffaith i ddangos sut y gall sylw cyfandir cyfan—y byd i gyd, mewn gwirionedd—gael ei hoelio ar wlad fach a chanolbwyntio ar beth yw ei nodweddion unigryw. Yn achos Ewro 2016, siaradwyd y Gymraeg dros bob man, ac roedd hynny'n ychwanegu gwerth. Ond rwy'n falch iawn o allu dweud y byddwn yn edrych ar brosiect penodol yng Nghymru a fydd yn archwilio potensial yr iaith Gymraeg i sbarduno datblygiad economaidd. Prosiect Arfor fydd y prosiect hwnnw, prosiect a argymhellwyd gan Adam Price, a bydd yn cael ei ddatblygu gan y Llywodraeth hon.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.

Conservatives' spokesperson, Suzy Davies.

Diolch, Llywydd. Weinidog, thank you for visiting Neath abbey and the ironworks very recently with Jeremy Miles and me. I have to say the friends were delighted that you took the trouble to come and see them, so that they could show you the hard work that they've been doing, promoting and looking after that site, even though they don't own it. Obviously, it's owned by the local authority.

Tourism is one of the strands of the Valleys taskforce work, and I know that you agree with me and the friends that these sites, along with other culturally-significant sites in the Neath and Dulais valleys, have huge tourism potential. So, how can the Welsh Government help us to capitalise on the growth in wealth coming from the city deal, and promote Neath tourism as a coherent offer? And have you considered further a Resilience-style programme to help support community groups, like the friends of the ironworks, to manage and even assume full responsibility for some of our important cultural sites?

Diolch, Lywydd. Weinidog, diolch am ymweld ag abaty Nedd a'r gwaith haearn yn ddiweddar iawn gyda Jeremy Miles a minnau. Mae'n rhaid imi ddweud bod y cyfeillion yn falch iawn eich bod wedi dod i ymweld â hwy, fel y gallent ddangos y gwaith caled y maent wedi'i wneud yn hyrwyddo a gofalu am y safle hwnnw, er nad ydynt yn berchen arno. Yn amlwg, yr awdurdod lleol sy'n berchen arno.

Mae twristiaeth yn un o elfennau gwaith Tasglu'r Cymoedd, a gwn eich bod yn cytuno â mi a'r cyfeillion fod gan y safleoedd hyn, ynghyd â safleoedd diwylliannol pwysig eraill yng nghwm Nedd a chwm Dulais, gryn dipyn o botensial twristiaeth. Felly, sut y gall Llywodraeth Cymru ein cynorthwyo i fanteisio ar y twf mewn cyfoeth sy'n deillio o'r fargen ddinesig, a hyrwyddo twristiaeth yng Nghastell-nedd fel cynnig cydlynol? A ydych wedi rhoi rhagor o ystyriaeth i raglen debyg i Cymru Gydnerth er mwyn cynorthwyo i gefnogi grwpiau cymunedol, fel cyfeillion y gwaith haearn, i reoli a hyd yn oed i gymryd cyfrifoldeb llawn am rai o'n safleoedd diwylliannol pwysig?

I really enjoyed my visit to the abbey and to the ironworks—

Fe wnes i fwynhau fy ymweliad â'r abaty a'r gwaith haearn—

Ie, Mynachlog Nedd. Mae'n well imi ateb Suzy yn Gymraeg, onid yw?

Yes, Mynachlog Nedd in Welsh. I had better respond to Suzy in Welsh.

Gwnes i fwynhau fy nhaith yn arbennig. Roedd hi'n hyfryd gweld ansawdd y gwaith sydd wedi cael ei wneud yn barod ar yr abaty, yn dod â'r adeilad yn ôl i ddiogelwch—nid y cyfan ohono fo, ond rhannau ohono fo. Ond wrth gwrs, chawsom ni ddim gweld y gwaith mwyaf ardderchog; nid yw eto wedi'i gwblhau, ond rydw i'n sicr ei fod o'n cael ei wneud i'r safon uchaf.

Y ffordd y mae Cadw yn gweithio: byddwn ni'n cydweithio fel corff. Mae'r corff yn parhau yn rhan o Lywodraeth Cymru, ond y mae o'n cael ei reoli yn annibynnol o fewn y Llywodraeth. Cyn bo hir, mi fydd yna hysbyseb pellach i benodi cadeirydd a bwrdd i Cadw, ac yna rydym ni'n gobeithio y bydd y bwrdd hwnnw wedyn yn gallu parhau â'r gwaith o gydweithio â chymunedau sydd yn barod wedi dangos eu gofal am eu hetifeddiaeth. Mae yna enghraifft dda iawn wedi digwydd yn ddiweddar lle'r ydym ni wedi cael castell yn feddiant, yng Nghaergwrle a'r Hôb, oddi wrth y cyngor cymuned, ac y mae'r trafodaethau yn parhau o hyd i'r gwirfoddolwyr a oedd yn edrych ar ôl yr ardal o gwmpas y castell i barhau i wneud hynny, tra bod pobl sydd yn gweithio yn uniongyrchol i Cadw—contractwyr Cadw—yn gallu gofalu ar ôl yr henebion.

Felly, rydym ni'n gwerthfawrogi'n fawr iawn y gefnogaeth yr ydym ni'n ei chael gan wirfoddolwyr. Ac mi fyddaf i yn sicrhau, yn unrhyw gynlluniau a fydd yn cael eu datblygu ar gyfer glanhau ac addasu, yn arbennig y gwaith haearn sydd mor hanesyddol o ran adeiladu llongau ager, ac yn y blaen, yng Nghymru, y bydd y gwaith yna yn cael ei sicrhau, a bydd y gwirfoddolwyr yn parhau i gydweithio.

I very much enjoyed my visit. It was wonderful to see the quality of the work already done on the abbey, in bringing the building back to a safe state—not all of it, but parts of it, certainly. Of course, we didn't see the most excellent works because they haven't yet been completed, but I am sure that it is being done to the highest possible standard.

The way that Cadw works is that we collaborate as an organisation. It continues to be part of the Welsh Government, but it is independently managed within Government. Before too very long, there will be a further advertisement to appoint a chair and board for Cadw, and then I hope that that board will be able to continue with the work of collaborating with communities who have already demonstrated their care for their own heritage. There's been a very good example recently, where we took possession of a castle in Caergwrle and Hope from the community council, and negotiations are ongoing for the volunteers who looked after the area surrounding the castle to continue to do that whilst the professionals working for Cadw, as contractors, can look after the monuments.

So, we very much appreciate the support that we receive from volunteers. I will ensure, in any plans developed for cleaning and adapting, particularly the ironworks, which have such great historical significance in terms of building steamboats and so on in Wales, that that work will continue, and that the volunteers will continue to co-operate.

Well, thank you very much for that. Actually, I'm really pleased with the answer because, when we have so many individuals in our communities who really want to buy into the places in which they live, and help keep them strong and sustainable, we shouldn't overlook the opportunities for doing that.

Last weekend was, of course, Armed Forces Day, and I know that many of us here will have been paying our respects to serving and former armed forces personnel in our own ways. The Welsh Conservatives pledged to create a multi-site national military museum for Wales, building on, and including, existing museums. This would be an opportunity not just to show our veterans and serving personnel how much they mean to us, and to celebrate their achievements, but to examine wider questions about conflict and the changing nature of warfare, and the work of the forces in peacekeeping and non-military work as well. Last year, the UK Government committed £2 million to support a museum of military medicine in Wales. A museum of football is on the table here in Wales. What's your view on a national military museum for Wales?

Wel, diolch yn fawr iawn am hynny. Mewn gwirionedd, rwy'n hapus iawn gyda'ch ateb, oherwydd pan fo gennym gymaint o unigolion yn ein cymunedau sy'n awyddus iawn i gefnogi'r lleoedd lle maent yn byw, a chynorthwyo i'w cadw'n gryf a chynaliadwy, ni ddylem anwybyddu'r cyfleoedd i wneud hynny.

Wrth gwrs, y penwythnos diwethaf, roedd hi'n Ddiwrnod y Lluoedd Arfog, a gwn fod llawer ohonom yma wedi bod yn talu teyrnged i aelodau a chyn-aelodau'r lluoedd arfog yn ein ffyrdd ein hunain. Addawodd y Ceidwadwyr Cymreig greu amgueddfa filwrol genedlaethol aml-safle yn Nghymru, gan adeiladu ar a chynnwys yr amgueddfeydd sydd gennym eisoes. Byddai hyn yn gyfle nid yn unig i ddangos i'n cyn-filwyr ac aelodau presennol y lluoedd arfog gymaint y maent yn ei olygu i ni, ac i ddathlu eu llwyddiannau, ond hefyd i archwilio'r cwestiynau ehangach ynglŷn â rhyfel a natur newidiol rhyfela, a gwaith heddychlon ac anfilwrol y lluoedd hefyd. Y llynedd, ymrwymodd Llywodraeth y DU £2 filiwn i gefnogi amgueddfa feddygaeth filwrol yng Nghymru. Mae amgueddfa bêl-droed dan ystyriaeth yma yng Nghymru. Beth yw eich barn ynglŷn ag amgueddfa filwrol genedlaethol i Gymru?

13:50

Nid wyf wedi ystyried y cwestiwn yma, oherwydd rydw i'n parhau i ddisgwyl adroddiad ar un cynllun arall yn arbennig, sef oriel gelf gyfoes, ac mi fyddaf i’n ystyried honno pan ddaw'r adroddiad. Mae yna, wrth gwrs, nifer o elfennau o'n traddodiad milwrol yn cael eu coffau yn barod. Mae gan y gwahanol rannau o'r lluoedd arfog amgueddfeydd bychain. Mae yna amgueddfa, fel y gwyddoch chi, o fewn castell Caerdydd—Firing Line. Roeddwn i'n arfer bod yn gysylltiedig â'r amgueddfa honno cyn i fi ddod i'r swydd yma, ac felly rydw i'n hapus iawn i edrych ar y posibiliadau, ond mi fyddai'n rhaid i hynny fod yn bartneriaeth gyda'r lluoedd arfog eu hunain, os ydym ni'n mynd i dderbyn arteffactau neu unrhyw dystiolaeth hanesyddol ar gyfer unrhyw arddangosfa felly, neu amgueddfa felly. Nid wyf wedi gweld y cynllun gan y blaid Geidwadol Gymreig, ond mi fyddwn i'n croesawu cael cyfarfod i drafod hyn, pe byddech chi'n dymuno.

I've not considered this question because I am still awaiting a report on one further proposal, which is a contemporary art gallery, and I will consider that when I receive the report. There are, of course, a number of elements of our military traditions that are already commemorated. Various parts of the armed forces do have small museums of their own. There is a museum, as you will know, within Cardiff castle—the Firing Line. I used to be connected to that museum before I took this role, so I'm very happy to look at the possibilities, but that would have to be a partnership with the armed forces themselves, if we were to receive artefacts or historical evidence for any exhibitions of that kind or any museum of that kind. I haven't seen the proposal by the Welsh Conservatives, but I would welcome a meeting to discuss this if you so wish.

Thank you very much for that offer. I can recommend the manifesto of the Welsh Conservatives for a good read one night. [Interruption.] Oh, dear. Earlier this month, the Cabinet Secretary tweeted that he was,

'Delighted to announce that one of the latest UK productions to be commissioned by @NetflixUK is currently being filmed in Wales thanks to @WelshGovernment support.'

That is excellent news, I welcome that. However, with our ongoing inquiry into Welsh Government support for the media and the fact that the media investment budget is in suspension at the moment, can you confirm that we're talking financial support here? And if so, which fund or loan programme does that support come from?

Diolch yn fawr iawn am y cynnig. Gallaf argymell maniffesto'r Ceidwadwyr Cymreig fel rhywbeth da i'w ddarllen ryw gyda'r nos. [Torri ar draws.] O, diar. Yn gynharach y mis hwn, trydarodd Ysgrifennydd y Cabinet ei fod

Yn falch iawn o gyhoeddi bod un o'r cynyrchiadau diweddaraf i gael eu comisiynu yn y DU gan @NetflixUK yn cael ei ffilmio yng Nghymru ar hyn o bryd diolch i gefnogaeth @LlywodraethCym.

Mae hynny'n newyddion gwych, rwy'n croesawu hynny. Fodd bynnag, gyda'n hymchwiliad parhaus i gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r cyfryngau a'r ffaith bod y gyllideb fuddsoddi yn y cyfryngau wedi'i hatal dros dro, a allwch gadarnhau mai cefnogaeth ariannol sydd dan sylw yma? Ac os felly, o ba gronfa neu raglen fenthyca y daw'r cymorth hwnnw?

Rydym ni ar hyn o bryd yn edrych ar ein rhaglen fuddsoddi. Rydym ni yn edrych yn arbennig ar sut y gellir cyfuno datblygiad Cymru Greadigol, sy'n ymrwymiad ar gyfer y Llywodraeth gan Lafur Cymru. A'r drafodaeth rydw i wedi'i chael hyd yn hyn ydy y byddem ni'n rhagweld, pan fyddwn ni'n sefydlu Cymru Greadigol fel corff—a byddaf i'n dweud mwy am hyn, o bosibl, yn y pwyllgor yn fuan, oherwydd rydw i'n bwriadu rhoi tystiolaeth ar y mater yma—yna y byddwn ni'n cyfuno'r cronfeydd ar gyfer buddsoddi gyda gwaith Cymru Greadigol, fel y bydd y paneli presennol sydd yn penderfynu ar gefnogaeth ar gyfer y cyfryngau ac ar gyfer ffilmiau yn gallu cael dod yn rhan o'r corff hwnnw. Dyna rydw i'n meddwl fyddai'r ffordd resymol o symud ymlaen, ond nid oes penderfyniad wedi'i wneud ar hynny eto.

We are currently looking at our investment programme. We are looking particularly at how we can merge the development of Creative Wales, which is a Government commitment—a commitment made by Welsh Labour. The discussions that I've had to date are that we would anticipate that, when we do establish Creative Wales as an organisation—and I will say more about this at committee, because I do intend to give evidence on this issue—then we will bring together the investment funds with the work of Creative Wales, so the current panels that decide on support for the media and film could become part of that organisation. I think that would be the rational way to move ahead, but no decision on that has been made as of yet.

Llefarydd UKIP, David Rowlands.

UKIP spokesperson, David Rowlands.

Diolch, Llywydd. Does the Cabinet Secretary think that the failure to reduce the number of local authorities in Wales will make it more difficult to implement your economic strategy, as outlined in your document 'Prosperity for All'?

Diolch, Lywydd. A yw Ysgrifennydd y Cabinet o'r farn y bydd methu lleihau nifer yr awdurdodau lleol yng Nghymru yn ei gwneud yn anos gweithredu eich strategaeth economaidd, fel yr amlinellwyd yn eich dogfen 'Ffyniant i Bawb'?

Not necessarily, because the economic action plan places a particular focus on regional working and now that we have the chief regional officers in place and we have strong regional working through the development of growth and city deals, I'm confident that we'll be able to further strengthen regional economies with their own distinct identities in years to come. 

Nid o reidrwydd, oherwydd mae'r cynllun gweithredu economaidd yn rhoi pwyslais penodol ar weithio'n rhanbarthol, a chan fod y prif swyddogion rhanbarthol ar waith gennym bellach a bod gweithio rhanbarthol cryf yn digwydd drwy ddatblygiad y bargeinion twf a'r bargeinion dinesig, rwy'n hyderus y bydd modd inni gryfhau'r economïau rhanbarthol ymhellach gyda'u hunaniaeth unigryw eu hunain yn y blynyddoedd i ddod.

I thank the Cabinet Secretary for his answer, but does he not think that the multilayered approach to economic delivery has the very real potential of becoming a bureaucratic nightmare, and that the plethora of local government exacerbates this potential? 

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, ond onid yw'n credu bod posibilrwydd go iawn y gallai'r ymagwedd amlhaenog hon tuag at gyflawniad economaidd droi'n hunllef fiwrocrataidd, a bod y gormodedd o lywodraeth leol yn gwaethygu'r posibilrwydd hwn?

I would say that we need to resolve certain pressing issues concerning local authority activities, including planning, for example. It's also essential that we have a simplified and more transparent process to support businesses—that's why Welsh Government is consolidating a number of funds into the economy futures fund. But, in the months to come, as we further implement the economic action plan, with a particular focus on the regional part of the plan, I'm keen to look at where we can consolidate as much as possible the activities that local government does in tandem and collaboration with Welsh Government, in order to further drive down the amount of bureaucracy and administration that many businesses complain of, and to make sure that we utilise our collective resources to best effect.

Buaswn yn dweud bod angen inni ddatrys rhai materion pwysig sy'n ymwneud â gweithgarwch awdurdodau lleol, gan gynnwys cynllunio, er enghraifft. Mae hefyd yn hanfodol fod gennym broses symlach a mwy tryloyw ar gyfer cefnogi busnesau—dyna pam fod Llywodraeth Cymru yn cydgrynhoi nifer o gronfeydd ar ffurf cronfa dyfodol yr economi. Ond yn y misoedd i ddod, wrth i ni roi'r cynllun gweithredu economaidd ar waith ymhellach, gyda ffocws penodol ar ran ranbarthol y cynllun, rwy'n awyddus i archwilio lle y gallwn gydgrynhoi cymaint â phosibl ar y gweithgarwch y mae llywodraeth leol yn ei gyflawni ar y cyd ac mewn cydweithrediad â Llywodraeth Cymru, er mwyn gwneud rhagor i leihau'r fiwrocratiaeth a'r weinyddiaeth y mae llawer o fusnesau yn cwyno amdanynt, ac i sicrhau ein bod yn gwneud y gorau o'n hadnoddau cyfunol.

Again, I thank the Cabinet Secretary for his answer, but if we look at the organisations now charged with delivering the strong regional-based economy—city deals, Valleys initiative, the remaining enterprise zones, the North Wales Economic Ambition Board and, of course, local authorities—surely, there is considerable blurring of demarcation between all these bodies. Is the Cabinet Secretary confident that they will be able to operate in a co-operative and cost-effective manner and do you have the evidence that this co-operation is in fact being implemented?

Unwaith eto, diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb, ond os edrychwn ar y sefydliadau sy'n gyfrifol bellach am ddarparu economi gref ar sail ranbarthol—y bargeinion dinesig, menter y Cymoedd, yr ardaloedd menter sy'n weddill, Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, ac wrth gwrs, yr awdurdodau lleol—yn sicr, mae'r ffiniau rhwng yr holl gyrff hyn yn aneglur. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn ffyddiog y gallant weithredu mewn modd cydweithredol a chosteffeithiol, ac a oes gennych dystiolaeth fod y cydweithrediad hwn yn digwydd mewn gwirionedd?

13:55

I think in terms of the regional plans that are being put together, those plans will need to lead to a framework for regional working that drives out the sometimes burdensome complexities with too many organisations and bodies doing essentially what the other body is doing, but in a different way or with a different branding exercise. What businesses tell us they want is one point of contact for all support from Government or local government, and that in terms of economic development we focus on those factors that can drive up productivity, we focus on making sure we've got people equipped with the right skills to fill vacancies, and that we go on investing in the right infrastructure. These are all components of the economic action plan and I'm confident that in maintaining the course that we have now set economic development on in Wales, we will lead to greater levels of prosperity—not just wealth, but greater levels of well-being as well.

O ran y cynlluniau rhanbarthol sy'n cael eu llunio, credaf y bydd angen i'r cynlluniau hynny arwain at fframwaith ar gyfer gweithio'n rhanbarthol sy'n cael gwared ar y cymhlethdodau a all fod yn feichus, gyda gormod o sefydliadau a chyrff yn gwneud yr un peth â'r corff arall yn y bôn, ond mewn ffordd wahanol neu gydag ymarfer brandio gwahanol. Dywed busnesau wrthym fod arnynt eisiau un pwynt cyswllt ar gyfer yr holl gymorth gan y Llywodraeth neu lywodraeth leol, ac o ran datblygu economaidd, ein bod yn canolbwyntio ar y ffactorau a all hybu cynhyrchiant, ein bod yn canolbwyntio ar sicrhau bod gan bobl y sgiliau cywir i lenwi swyddi gwag, a'n bod yn parhau i fuddsoddi yn y seilwaith cywir. Mae pob un o'r rhain yn elfennau o'r cynllun gweithredu economaidd ac rwy'n hyderus y byddwn, drwy gadw at y trywydd rydym wedi'i sefydlu bellach ar gyfer datblygu economaidd yng Nghymru, yn arwain at well lefelau o ffyniant—nid yn unig o ran cyfoeth, ond lefelau gwell o les hefyd.

Gweithredu'r Isafswm Cyflog
Application of the Minimum Wage

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am weithredu'r isafswm cyflog yng Nghymru? OAQ52459

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the application of the minimum wage in Wales? OAQ52459

The minimum wage is set by the UK Government and applies to all employers in Wales. We strongly support measures that increase household income and actively encourage businesses to consider paying the living wage as defined by the Living Wage Foundation.

Mae'r isafswm cyflog yn cael ei bennu gan Lywodraeth y DU ac mae'n berthnasol i bob cyflogwr yng Nghymru. Rydym yn cefnogi mesurau sy'n cynyddu incwm y cartref ac yn mynd ati'n weithredol i annog busnesau i ystyried talu'r cyflog byw fel y'i diffinnir gan y Living Wage Foundation.

Thank you for that answer, Cabinet Secretary. It's perhaps timely to welcome the appointment of Linda Dickens as the chair of the Welsh Government's fair work commission, because when it comes to the issue of the minimum wage and workers' rights generally, we can see that the ball game is beginning to change at UK Government level, where the hard line Brexiteers are now beginning to talk about the opportunities of deregulation—that is, removing workers' rights, standards and terms and conditions. So, the steps being taken by Welsh Government at this stage, I think, are very welcome.

My colleague Jo Stevens, the MP for Cardiff Central, raised last year the fact that there had been no prosecutions in Wales in 2016 for minimum wage breaches. I've just seen the announcement in respect of the 10 prosecutions that have taken place subsequently. Cabinet Secretary, it seems very clear that there is no will within the UK Government and no resource or commitment to dealing with the impact of the gig economy and the lack of worker rights. All of us as Assembly Members will know of companies and issues that arise where there are breaches of health and safety, terms and conditions, and where the minimum wage is clearly not being paid or is being abused through complex payment systems.

Do you not agree with me that, firstly, the fair work commission in Wales, establishing that as the ethos of employment within Wales is something that is very much desired? Secondly, isn't it about time that the issue of the minimum wage or certainly its enforcement should be devolved to a Government that's prepared to stand up for it?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Efallai ei bod yn adeg addas i groesawu penodiad Linda Dickens yn gadeirydd comisiwn gwaith teg Llywodraeth Cymru, oherwydd mewn perthynas â mater yr isafswm cyflog a hawliau gweithwyr yn gyffredinol, gallwn weld bod y gêm yn dechrau newid ar lefel Llywodraeth y DU, lle mae Brexiteers digyfaddawd yn dechrau sôn bellach am gyfleoedd yn sgil dadreoleiddio—hynny yw, cael gwared ar hawliau, safonau a thelerau ac amodau gweithwyr. Felly, credaf y dylid croesawu'r camau a gymerir gan Lywodraeth Cymru ar y cam hwn.

Y llynedd, nododd fy nghyd-Aelod, Jo Stevens, yr AS dros Ganol Caerdydd, y ffaith na fu unrhyw erlyniadau yng Nghymru yn 2016 am dorri rheolau'r isafswm cyflog. Rwyf newydd weld y cyhoeddiad ynglŷn â'r 10 erlyniad a fu ers hynny. Ysgrifennydd y Cabinet, ymddengys yn glir iawn nad oes unrhyw ewyllys yn Llywodraeth y DU nac unrhyw adnoddau neu ymrwymiad i fynd i'r afael ag effaith yr economi gig a diffyg hawliau gweithwyr. Gŵyr pob un ohonom, fel Aelodau'r Cynulliad, am gwmnïau a materion sy'n codi lle y ceir achosion o dorri rheolau iechyd a diogelwch, telerau ac amodau, a lle mae'n amlwg nad yw'r isafswm cyflog yn cael ei dalu neu ei fod yn cael ei gamddefnyddio drwy systemau talu cymhleth.

Onid ydych yn cytuno â mi, yn gyntaf, fod sefydlu'r comisiwn gwaith teg yng Nghymru fel ethos cyflogaeth yng Nghymru yn rhywbeth y mae ei angen yn daer? Yn ail, onid yw'n hen bryd datganoli mater isafswm cyflog, neu'n sicr y broses o'i orfodi, i Lywodraeth sy'n barod i'w amddiffyn?

The Member makes many, many important points and I'd suggest that anybody who talks with great enthusiasm about the opportunities of deregulation should first just take a quick look at what's happened with bus services and then assess whether opportunities of deregulation are something that are always attractive and beneficial to the wider population.

Can I thank the Member for welcoming the appointment of the chair of the fair work commission and say that, whilst enforcement of the statutory living wage is pitifully under-resourced and the minimum wage is pitifully under-resourced in the UK, this is something that our fair work board has recognised? So, as we transition from a fair work board to the fair work commission, it's been decided that enforcement and how we can make sure this happens in Wales will be an early part of the commission's consideration. The commission should be reporting back with early recommendations in the spring of next year and I would hope, given that it is going to be a priority area of concern, that enforcement of this important process will be part of the report, with recommendations next spring.

Mae'r Aelod yn gwneud sawl pwynt pwysig a buaswn yn awgrymu y dylai unrhyw un sy'n siarad yn frwdfrydig ynghylch cyfleoedd dadreoleiddio roi ychydig o ystyriaeth yn gyntaf i'r hyn sydd wedi digwydd gyda gwasanaethau bws, ac asesu a yw cyfleoedd dadreoleiddio yn rhywbeth sydd bob amser yn ddeniadol ac yn fuddiol i'r boblogaeth ehangach.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am groesawu penodiad cadeirydd y comisiwn gwaith teg a dweud, er bod y gwaith o orfodi'r cyflog byw statudol yn druenus o brin o adnoddau a bod yr isafswm cyflog yn druenus o brin o adnoddau yn y DU, fod hyn yn rhywbeth y mae ein bwrdd gwaith teg wedi'i gydnabod? Felly, wrth i ni newid o fwrdd gwaith teg i'r comisiwn gwaith teg, penderfynwyd y bydd gorfodi a sut y gallwn sicrhau bod hyn yn digwydd yng Nghymru yn rhan gynnar o ystyriaethau'r comisiwn. Dylai'r comisiwn fod yn adrodd yn ôl gydag argymhellion cynnar yn ystod gwanwyn y flwyddyn nesaf a buaswn yn gobeithio, o gofio'i fod am fod yn faes blaenoriaeth, y bydd gorfodi'r broses bwysig hon yn rhan o'r adroddiad, gydag argymhellion yn ystod y gwanwyn nesaf.

Cabinet Secretary, you'll know the Low Pay Commission is visiting Anglesey today and tomorrow to get the views of people affected by the minimum wage. Do you agree with me it's essential that all people are involved, from businesses, workers and trade unions—indeed, anyone with an interest in this important public policy area—to ensure that they deliver evidence so that next year's minimum wage is set at an appropriate level?

Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn gwybod bod y Comisiwn Cyflogau Isel yn ymweld ag Ynys Môn heddiw ac yfory i wrando ar farn pobl yr effeithiwyd arnynt gan yr isafswm cyflog. A ydych yn cytuno â mi ei bod yn hanfodol cynnwys pawb, o fusnesau, gweithwyr ac undebau llafur—yn wir, unrhyw un â buddiant yn y maes polisi cyhoeddus pwysig hwn—i sicrhau eu bod yn darparu tystiolaeth fel y gellir gosod isafswm cyflog y flwyddyn nesaf ar lefel briodol?

I'd agree that participation is crucial. The vast majority of businesses are incredibly responsible businesses and it's just a small minority that can be ruthless and exploit workers. In terms of ensuring that we get the best rates that can be paid, of course there are many concerns that need to be factored into it. They can't be factored into the setting of the wage rate unless participation by employers takes place, and for that reason I would certainly agree with the Member that participation is required.

Buaswn yn cytuno bod cyfranogiad yn hanfodol. Mae'r mwyafrif helaeth o fusnesau yn fusnesau hynod gyfrifol a lleiafrif bach yn unig sy'n gallu bod yn ddiegwyddor a chamfanteisio ar weithwyr. O ran gwneud yn siŵr ein bod yn sicrhau'r cyfraddau gorau y gellir eu talu wrth gwrs, mae angen ystyried llawer o elfennau. Ni ellir eu hystyried yn y broses o osod cyfraddau cyflog oni bai bod cyflogwyr yn cymryd rhan ynddi, ac am y rheswm hwnnw, buaswn yn sicr yn cytuno gyda'r Aelod bod angen cyfranogiad.

14:00

Michelle Brown. Michelle Brown? 

Michelle Brown. Michelle Brown?

Trafnidiaeth Cymru
Transport for Wales

4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am wasanaethau ategol ar gyfer Trafnidiaeth Cymru? OAQ52460

4. Will the Cabinet Secretary make a statement on ancillary services for Transport for Wales? OAQ52460

Yes. Presently, Transport for Wales’s remit covers the implementation of the next rail service and the south Wales metro. TfW are establishing a plan to review the scope of services at key milestones throughout the contract. Where elements satisfy economic and deliverability tests, they will be delivered by Transport for Wales.

Gwnaf. Ar hyn o bryd, mae cylch gwaith Trafnidiaeth Cymru yn cynnwys y gwaith o roi'r gwasanaeth rheilffyrdd nesaf a metro de Cymru ar waith. Mae Trafnidiaeth Cymru yn sefydlu cynllun i adolygu cwmpas y gwasanaethau ar gerrig milltir allweddol drwy gydol y contract. Lle bydd elfennau'n bodloni profion economaidd a phrofion cyflawnadwyedd, cânt eu rhoi ar waith gan Trafnidiaeth Cymru.

I listened with interest to the Cabinet Secretary's answer to Dawn Bowden with regard to the depot at Rhymney, and I have to say what he's offered is not enough. I think more can be done for that economically deserving area, with particular regard—. He's mentioned stabling and light maintenance. I'd like to ask him how many jobs will that create, and what further can be done in the Rhymney area. 

Gwrandewais â diddordeb ar ateb Ysgrifennydd y Cabinet i Dawn Bowden mewn perthynas â'r depo yn Rhymni, a rhaid imi ddweud nad yw'r hyn a gynigiwyd ganddo yn ddigon. Credaf y gellir gwneud mwy dros yr ardal economaidd haeddiannol honno, yn enwedig—. Soniodd am fannau cadw trenau a mân waith cynnal a chadw. Hoffwn ofyn iddo faint o swyddi y bydd hynny'n eu creu, a beth arall y gellir ei wneud yn ardal Rhymni.

First of all, I'd say that the provision of four trains per hour is hugely, hugely beneficial to the community, and I'd also say that, whilst I know you've been a champion of establishing a depot there, the Taffs Well option was more deliverable. The alternative would have cost in the order of an additional £144 million. But we're keen to ensure that the metro is used to redevelop communities, particularly where transport hubs and where stations are going to be upgraded, and it's worth remembering that all of the stations are going to be upgraded as a consequence of the agreement we've reached with KeolisAmey. It's a startling fact that, in the last 15 years, approximately £600,000 has been spent on stations, whereas, in the next 15 years, we'll see something in the order of £194 million spent on stations. We've also had agreement that many of those stations will be utilised to support business development and business growth, particularly those stations where there is existing space and office availability, but where it's not fully utilised.

I can't give exact details in terms of the number of jobs that will be created as a consequence of the light maintenance that will be taking place, but I can give the Member assurance that we will look at exploiting every opportunity of the incredible sums of money that we are spending in the Valley to ensure that the Rhymney area gets as many new jobs attracted to the community as possible.   

Yn gyntaf oll, buaswn yn dweud bod darparu pedwar trên yr awr yn hynod o fuddiol i'r gymuned, a buaswn hefyd yn dweud, er y gwn eich bod o blaid sefydlu depo yno, fod opsiwn Ffynnon Taf yn fwy cyflawnadwy. Byddai'r dewis arall wedi costio oddeutu £144 miliwn yn ychwanegol. Ond rydym yn awyddus i sicrhau y defnyddir y metro i ailddatblygu cymunedau, yn enwedig lle bydd canolfannau trafnidiaeth a gorsafoedd yn cael eu huwchraddio, ac mae'n werth cofio y bydd pob un o'r gorsafoedd yn cael eu huwchraddio o ganlyniad i gytundeb rhyngom a KeolisAmey. Mae'n ffaith syfrdanol, dros y 15 mlynedd diwethaf, fod oddeutu £600,000 wedi'i wario ar orsafoedd, ac yn y 15 mlynedd nesaf, bydd oddeutu £194 miliwn yn cael ei wario ar orsafoedd. Rydym hefyd wedi cael cytundeb y bydd llawer o'r gorsafoedd hynny'n cael eu defnyddio i gefnogi datblygiad busnes a thwf busnes, yn enwedig y gorsafoedd gyda lle a swyddfeydd ar gael eisoes, ond lle nad ydynt wedi cael eu defnyddio i'r eithaf.

Ni allaf roi'r union fanylion o ran nifer y swyddi a gaiff eu creu o ganlyniad i'r mân waith cynnal a chadw a fydd yn mynd rhagddo, ond gallaf roi sicrwydd i'r Aelod y byddwn yn ceisio manteisio ar bob cyfle a ddaw yn sgil y symiau aruthrol o arian rydym yn eu gwario yn y Cwm i sicrhau bod ardal Rhymni yn denu cynifer o swyddi newydd â phosibl i'r gymuned.

Cabinet Secretary, Transport for Wales is at present seeking specialist civil contractors for the framework of rail works, which include ancillary works to stations, interchanges, car parks, roads and paths and other general construction work associated with rail enhancement. However, in 2014, your predecessor announced that Newport was to get £4 million for a new footbridge crossing the railway station, improvement to the new bus station and for bus stops in the city. I'm advised that this funding was never received and the work was not even undertaken. Could the Cabinet Secretary confirm this and advise the reason why these improvements did not proceed, in spite of being announced publicly in Wales? Thank you. 

Ysgrifennydd y Cabinet, ar hyn o bryd, mae Trafnidiaeth Cymru yn chwilio am gontractwyr sifil arbenigol ar gyfer fframwaith y gwaith ar y rheilffyrdd, sy'n cynnwys gwaith ategol ar orsafoedd, cyfnewidfeydd, meysydd parcio, ffyrdd a llwybrau a gwaith adeiladu cyffredinol arall sy'n gysylltiedig â gwella'r rheilffyrdd. Fodd bynnag, yn 2014, cyhoeddodd eich rhagflaenydd y byddai Casnewydd yn cael £4 miliwn ar gyfer pont droed newydd i groesi'r orsaf drenau, gwelliannau i'r orsaf fysiau newydd ac ar gyfer safleoedd bws yn y ddinas. Rwy'n deall na ddarparwyd y cyllid hwn ac na chafodd y gwaith ei wneud hyd yn oed. A all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau hyn a rhoi gwybod inni pam na fwriwyd ymlaen â'r gwelliannau hyn, er iddynt gael eu cyhoeddi yng Nghymru? Diolch.

Thank you. Can I assure the Member that I'll look into this? It may require consultation with Network Rail. I'll need to look at the detail of the investment that was announced, and check against that what actually has been delivered. If there is a case of promises not being met, I'll then need to assess why it was that investment was not channelled into the station as the Member outlines. 

Diolch. A gaf fi sicrhau'r Aelod y byddaf yn edrych ar hyn? Efallai y bydd angen ymgynghori â Network Rail. Bydd angen imi edrych yn fanwl ar y buddsoddiad a gyhoeddwyd, a gwirio yn erbyn hynny yr hyn a gyflawnwyd mewn gwirionedd. Os ceir achos o dorri addewidion, bydd angen imi asesu wedyn pam na wnaed y buddsoddiad hwnnw yn yr orsaf fel y mae'r Aelod yn ei amlinellu.

Effaith Economaidd Cysylltedd Digidol
The Economic Impact of Digital Connectivity

5. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd Cabinet wedi'u cael gydag Arweinydd y Tŷ ynghylch effaith economaidd cysylltedd digidol? OAQ52457

5. What discussions has the Cabinet Secretary had with the Leader of the House regarding the economic impact of digital connectivity? OAQ52457

I regularly discuss the importance of digital connectivity throughout Wales with the leader of the house, and we share the same view of its enormous importance to economic growth and sustainability throughout the country.

Rwy'n trafod pwysigrwydd cysylltedd digidol ledled Cymru yn rheolaidd gydag arweinydd y tŷ, ac rydym o'r un farn ynglŷn â'i bwysigrwydd enfawr i gynaliadwyedd a thwf economaidd ledled y wlad.

Thank you, Cabinet Secretary, for that reply and I'm particularly pleased that you are working with the leader of the house on this issue and opportunity, in fact, because, in addition to the community and household benefits of broadband and full fibre and digital connectivity, there are clear economic benefits as well. Statistics clearly show that the country will receive £20 for every £1 investment in broadband, and this is a great return on infrastructure investment. Would the Cabinet Secretary agree with me that we need to do all we can to invest in digital full fibre connectivity, and support the idea of a gigabit hub in and around the Flintshire/Wrexham area like I've previously suggested to the leader of the house?  

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n arbennig o falch eich bod yn gweithio gydag arweinydd y tŷ ar y mater a'r cyfle hwn, mewn gwirionedd, oherwydd, yn ogystal â manteision ffeibr llawn a band eang a chysylltedd digidol i'r gymuned ac i'r cartref, ceir manteision economaidd clir hefyd. Dengys ystadegau'n glir y bydd y wlad yn cael £20 am bob £1 a fuddsoddir mewn band eang, ac mae hwn yn elw gwych ar fuddsoddiad mewn seilwaith. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod angen inni wneud popeth a allwn i fuddsoddi mewn cysylltedd digidol ffeibr llawn, ac yn cefnogi'r syniad o sefydlu canolfan gigabit yn ac o gwmpas ardal y Fflint a Wrecsam, fel rwyf eisoes wedi'i awgrymu wrth arweinydd y tŷ?

Well, I'm delighted that in the summer the next phase of Superfast Cymru will be announced by the leader of the house. The Member is absolutely right to identify the economic benefits of digital connectivity. Indeed, the strong performance of the digital sector has helped to create or safeguard around about 11,000 high-value jobs in the last eight years as a consequence of Welsh Government support, and the sector's performance in the last year is particularly startling, for almost 30 per cent of foreign direct investment projects recorded for Wales came through the digital sector. So, it's a major, major contributor to the wealth of the nation. With regard particularly to north Wales, well, I'm very pleased to say that the six local authorities across north Wales are collaborating to develop a strategy to enhance digital connectivity right across the region. I know that the leaders of the growth deal bid will be very keen to explore every opportunity to exploit the latest digital technology and infrastructure.

Wel, rwyf wrth fy modd y bydd cam nesaf Cyflymu Cymru yn cael ei gyhoeddi gan arweinydd y tŷ yn yr haf. Mae'r Aelod yn llygad ei le wrth nodi manteision economaidd cysylltedd digidol. Yn wir, mae perfformiad cryf y sector digidol wedi helpu i greu neu ddiogelu oddeutu 11,000 o swyddi uchel eu gwerth yn yr wyth mlynedd diwethaf o ganlyniad i gefnogaeth Llywodraeth Cymru, ac mae perfformiad y sector yn y flwyddyn ddiwethaf yn arbennig o syfrdanol, gan fod bron i 30 y cant o brosiectau buddsoddi uniongyrchol o dramor a gofnodwyd yng Nghymru wedi dod drwy'r sector digidol. Felly, mae'n gyfrannwr pwysig iawn i gyfoeth y genedl. O ran gogledd Cymru yn benodol, wel, rwy'n falch iawn o ddweud bod y chwe awdurdod lleol yng ngogledd Cymru yn cydweithio i ddatblygu strategaeth i wella cysylltedd digidol ar draws y rhanbarth. Gwn y bydd arweinwyr cais y fargen twf yn awyddus iawn i archwilio pob cyfle i fanteisio ar y seilwaith a'r dechnoleg ddigidol ddiweddaraf.

14:05

When you announced your digital innovation review, Cabinet Secretary, you said that you wanted to develop the potential of our regions so that they would support better jobs closer to home, and this is something that I would agree with you on. You've also been very supportive, like me, of a mid Wales growth deal. Now, in order to ensure that mid Wales is plugged into the wider midlands economy, improvements in high-speed broadband and mobile connectivity should be part of any mid Wales growth deal. I wonder: would you agree with me on that view?

Can I ask what steps are you taking in association with your colleague the leader of the house to ensure that the digital divide between mid Wales and other parts of Wales does not widen further, which is, sadly, the case at the moment?

Pan gyhoeddoch chi eich adolygiad arloesi digidol, Ysgrifennydd y Cabinet, fe ddywedoch eich bod yn awyddus i ddatblygu potensial ein rhanbarthau er mwyn iddynt gynnal gwell swyddi yn nes at adref, ac mae hyn yn rhywbeth y byddwn yn cytuno â chi yn ei gylch. Rydych hefyd wedi bod yn gefnogol iawn, fel finnau, i fargen twf ar gyfer canolbarth Cymru. Nawr, er mwyn sicrhau bod canolbarth Cymru yn cysylltu ag economi ehangach canolbarth Lloegr, dylai gwelliannau o ran cysylltedd band eang cyflym iawn a signal ffonau symudol fod yn rhan o unrhyw fargen twf ar gyfer canolbarth Cymru. Tybed a fyddech yn cytuno â mi ar hynny?

A gaf fi ofyn pa gamau rydych yn eu cymryd ar y cyd â'ch cyd-Aelod, arweinydd y tŷ, i sicrhau nad yw'r gagendor digidol rhwng canolbarth Cymru a rhannau eraill o Gymru yn ehangu ymhellach, gan fod hynny, yn anffodus, yn digwydd ar hyn o bryd?

Well, I'm confident that, with the next phase of Superfast Cymru, we'll see that gap narrowed. The intention of the second phase, the next phase of the project, is to ensure that those harder-to-reach properties are connected, therefore leading to a narrowing of that gap that the Member has identified.

And I would support the Member's call for the growth deal in mid Wales to dovetail with interventions and deals across the border. It's absolutely essential that a good degree of collaboration and co-operation takes place on a cross-border basis. I'm certainly encouraging that. I know that Lord Bourne as well has stated that this should take place, and I'm pleased to be able to tell the Member today that it's my intention to meet with him, subject to his diary availability, on 24 July to meet with a number of businesses in mid Wales to discuss how it is that we can promote economic development in places like Newtown and Welshpool, utilising not just the built infrastructure such as roads and rail networks but also digital infrastructure.

Wel, rwy'n hyderus, gyda cham nesaf rhaglen Cyflymu Cymru, y byddwn yn gweld y bwlch hwnnw'n lleihau. Bwriad yr ail gam, cam nesaf y prosiect, yw sicrhau bod yr eiddo anodd eu cyrraedd yn cael eu cysylltu, gan arwain felly at leihau'r bwlch a nodwyd gan yr Aelod.

A buaswn yn cefnogi galwad yr Aelod i sicrhau bod y fargen twf yng nghanolbarth Cymru yn cydweddu ag ymyriadau a bargeinion dros y ffin. Mae'n gwbl hanfodol fod lefel dda o gydweithredu a chydweithio'n digwydd ar sail drawsffiniol. Rwy'n sicr yn annog hynny. Gwn fod yr Arglwydd Bourne hefyd wedi dweud y dylai hyn ddigwydd, ac rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod heddiw fy mod yn bwriadu cyfarfod ag ef, os yw ei ddyddiadur yn caniatáu, ar 24 Gorffennaf i gyfarfod â nifer o fusnesau yn nghanolbarth Cymru i drafod sut y gallwn hyrwyddo datblygiad economaidd mewn lleoedd fel y Drenewydd a'r Trallwng, gan ddefnyddio nid yn unig y seilwaith adeiledig megis ffyrdd a rhwydweithiau rheilffyrdd, ond y seilwaith digidol hefyd.

Cabinet Secretary, the Swansea Bay city deal is built around and dependent upon digital connectivity. In the initial business case for the city deal, a new terabit capacity transatlantic cable between New York and Oxwich Bay was proposed but never made it into the final deal. The new link would have put Swansea Bay region at the heart of a digital superhighway, not just delivering higher speeds and greater capacity but also, more importantly, lower latency. So, Cabinet Secretary, what happened to the new transatlantic cable?

Ysgrifennydd y Cabinet, mae bargen ddinesig Bae Abertawe yn seiliedig ac yn dibynnu ar gysylltedd digidol. Yn yr achos busnes cychwynnol ar gyfer y fargen ddinesig, cynigiwyd gosod cebl trawsatlantig newydd â chapasiti terabit rhwng Efrog Newydd a Bae Oxwich, ond ni chafodd ei gynnwys yn y fargen derfynol. Byddai'r cyswllt newydd wedi rhoi rhanbarth Bae Abertawe ar draffordd ddigidol, gan ddarparu nid yn unig cyflymderau uwch a gwell capasiti, ond hefyd, yn fwy pwysig, cuddni is. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, beth a ddigwyddodd i'r cebl trawsatlantig newydd?

Well, I always thought that the vision outlined by Sir Terry Matthews was absolutely compelling, and it's a vision that has been used to shape the Swansea Bay city deal. Now, it's for local authority leaders to construct a city deal that is based upon the existing strengths but also the future opportunities of the region. I know that the Swansea Bay city region leaders are determined to make best use of the levers available to them through the deal, and I am encouraging them to continue to reflect on that vision that was outlined by Sir Terry Matthews and to make sure that the interventions and investments that are made in the region get the maximum value for the people they're designed to serve.

Wel, roeddwn bob amser o'r farn fod y weledigaeth a amlinellwyd gan Syr Terry Matthews yn gwbl ardderchog, ac mae'n weledigaeth a ddefnyddiwyd i lunio bargen ddinesig Bae Abertawe. Nawr, cyfrifoldeb arweinwyr awdurdodau lleol yw llunio bargen ddinesig sy'n seiliedig ar gryfderau presennol yn ogystal â chyfleoedd y rhanbarth yn y dyfodol. Gwn fod arweinwyr dinas-ranbarth Bae Abertawe yn benderfynol o wneud y gorau o'r dulliau sydd ar gael iddynt drwy'r fargen, ac rwy'n eu hannog i barhau i feddwl am y weledigaeth a amlinellwyd gan Syr Terry Matthews ac i sicrhau bod yr ymyriadau a'r buddsoddiadau a wneir yn y rhanbarth yn sicrhau'r gwerth mwyaf posibl i'r bobl y cawsant eu llunio i'w gwasanaethu.

Hyrwyddo Ymgysylltiad Moesegol mewn Chwaraeon
Promoting Ethical Engagement in Sports

6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i hyrwyddo ymgysylltiad moesegol mewn chwaraeon? OAQ52449

6. What action is the Welsh Government taking to promote ethical engagement in sports? OAQ52449

Thank you very much for that question. The Member will know that Sport Wales acts on our behalf as the Government-sponsored body in the whole field of sport. To that end, it hosted an ethics and integrity conference last year, highlighting the importance of recognising the values of fair play in sport and for all sports organisations and individuals to uphold the highest forms of integrity. 

Diolch yn fawr am eich cwestiwn. Bydd yr Aelod yn gwybod bod Chwaraeon Cymru yn gweithredu ar ein rhan fel y corff a noddir gan y Llywodraeth ym maes chwaraeon. I'r perwyl hwnnw, cynhaliodd gynhadledd y llynedd ar foeseg ac uniondeb, gan dynnu sylw at bwysigrwydd cydnabod gwerthoedd chwarae teg mewn chwaraeon, a'r angen i bob sefydliad chwaraeon ac unigolyn gynnal y lefelau uchaf o uniondeb.

I'm very pleased to hear that response, Minister, but I met with Sports Chaplaincy Wales just last week. They've got 50 volunteer chaplains working with sports clubs across the country, including some of our premier clubs—Cardiff, Swansea City football club, Ospreys, the Scarlets and the Cardiff Blues among them. They do a tremendous amount of work delivering around £0.5 million-worth of volunteer hours in terms of pastoral care, promoting ethical engagement in sports in the clubs in which they work, dealing with things like drug and alcohol misuse and, indeed, helping people through individual problems. I wonder if you could tell us what engagement the Welsh Government may have had with sports chaplaincy services and whether, if there hasn't been any engagement, you might be prepared to meet with them with me in order to discuss how they can support the Government's ambition to have ethical sportspeople in Wales in the future.

Rwy'n falch iawn o glywed eich ymateb, Weinidog, ond cyfarfûm â Sports Chaplaincy Wales yr wythnos diwethaf. Mae ganddynt 50 o gaplaniaid gwirfoddol yn gweithio gyda chlybiau chwaraeon ledled y wlad—gan gynnwys rhai o'n clybiau mwyaf—Caerdydd, clwb pêl-droed Dinas Abertawe, y Gweilch, y Scarlets a Gleision Caerdydd yn eu plith. Maent yn gwneud llawer iawn o waith yn darparu gwerth oddeutu £0.5 miliwn o oriau gwirfoddol ar ffurf gofal bugeiliol, hybu ymgysylltiad moesegol mewn chwaraeon yn clybiau y maent yn gweithio ynddynt, ymdrin â phethau fel camddefnyddio cyffuriau ac alcohol, ac yn wir, helpu pobl drwy eu problemau personol. Tybed a allech ddweud wrthym pa ymgysylltiad a gafwyd rhwng Llywodraeth Cymru a gwasanaethau caplaniaeth chwaraeon, ac os na fu unrhyw ymgysylltiad, a fyddech yn barod i gyfarfod â hwy gyda mi er mwyn trafod sut y gallant gefnogi uchelgais y Llywodraeth i sicrhau bod gennym athletwyr moesegol yng Nghymru yn y dyfodol.

14:10

Yes, I would be delighted to co-operate with chaplains in this field. Some of these sports chaplains are indeed known to me and I admire their work very much. I'm thinking particularly of the chaplaincy work going on in Swansea. So, yes, I would be very happy to join in that meeting because it is important to encourage the voluntary activity of faith communities, and that includes all faith communities, clearly, and there may be room for more humanist chaplaincies as well in this area, but I won't go into that this afternoon.

Buaswn wrth fy modd yn cydweithio gyda chaplaniaid yn y maes hwn. Rwy'n ymwybodol o rai o'r caplaniaid chwaraeon hyn ac rwy'n edmygu eu gwaith yn fawr iawn. Rwy'n meddwl yn benodol am y gwaith caplaniaeth sy'n mynd rhagddo yn Abertawe. Felly, buaswn yn fwy na pharod i gymryd rhan yn y cyfarfod hwnnw gan ei bod yn bwysig annog gweithgarwch gwirfoddol cymunedau ffydd, ac mae hynny'n cynnwys yr holl gymunedau ffydd, yn amlwg, ac efallai fod lle i gael rhagor o gaplaniaethau dyneiddiol yn y maes hwn, ond nid wyf am drafod hynny y prynhawn yma.

One of the issues that I'm concerned about, which is a huge ethical issue, is the increasing conjoining of the gambling industry with sport. There's research done by Goldsmiths college in London that shows that gambling logos are on televised matches most of the time. This is deliberately trying to inject into the minds of children that gambling is a part of being a sports fan, and it seems to me that this is wholly reprehensible. Now, the Football Association in England has announced an end to all sponsorship deals with betting companies, but, unfortunately, rugby has yet to kick out gambling from the game. So, what do you think the Welsh Government can do to tackle betting sponsorship in sport, which is making it endemic in the way that big tobacco was in the past?

Un o'r materion sy'n peri pryder imi, sy'n fater moesegol enfawr, yw'r cysylltiad cynyddol rhwng y diwydiant gamblo a chwaraeon. Mae ymchwil a wnaed gan goleg Goldsmiths yn Llundain yn dangos bod logos cwmnïau gamblo i'w gweld ar gemau a ddarlledir ar y teledu y rhan fwyaf o'r amser. Mae'n ymgais fwriadol i gyflyru meddyliau plant i feddwl bod gamblo yn rhan o fod yn gefnogwr chwaraeon, ac mae hynny'n gwbl resynus yn fy marn i. Nawr, mae'r Gymdeithas Bêl-droed yn Lloegr wedi cyhoeddi y bydd yr holl gytundebau nawdd â chwmnïau betio yn dod i ben, ond yn anffodus, nid yw rygbi wedi cicio gamblo allan o'r gêm eto. Felly, beth y credwch y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i fynd i'r afael â nawdd betio mewn chwaraeon, sy'n troi'r peth yn endemig yn yr un ffordd ag yr arferai'r cwmnïau tybaco mawr ei wneud yn y gorffennol?

I accept, certainly, the points that you make, and you will remember that the First Minister did respond last week to a question from our mutual friend here, Mick Antoniw, about the cross-government group that's been established to develop a strategic approach to reducing gambling-related harm across Wales, and I think it is essential that we should look again at the recommendations from the chief medical officer's annual report, which called for co-ordinated action and identified new activity that might be required both at the Wales and the UK level. And, since I've been asked specifically about the relationship between both football and more particularly rugby with betting, I will certainly raise these issues with the governing bodies of sports where there appears to be a promotion of gambling activity alongside the sporting activity, because that is not the role of sport governing bodies. I understand that sport governing bodies benefit from income in different ways, and that is a commercial matter for them, but, where the health of the population is damaged by promoting activity related to sport, then we, the Government, should intervene.

Yn sicr, rwy'n derbyn y pwyntiau a wnewch, a byddwch yn cofio bod y Prif Weinidog wedi ymateb yr wythnos diwethaf i gwestiwn gan ein cyfaill yma, Mick Antoniw, am y grŵp trawslywodraethol a sefydlwyd i ddatblygu dull strategol o leihau niwed sy'n gysylltiedig â gamblo ledled Cymru, a chredaf ei bod yn hanfodol ein bod yn edrych eto ar argymhellion adroddiad blynyddol y Prif Swyddog Meddygol, a alwodd am weithredu cydgysylltiedig ac a nododd weithgarwch newydd a allai fod yn angenrheidiol ar lefel Cymru a lefel y DU. A chan fy mod wedi cael fy holi ynglŷn â'r berthynas rhwng pêl-droed, ac yn fwy penodol, rhwng rygbi a betio, byddaf yn sicr yn codi'r materion hyn gyda chyrff rheoli chwaraeon lle mae'n ymddangos bod gweithgarwch gamblo'n cael ei hyrwyddo ochr yn ochr â gweithgarwch chwaraeon, gan nad dyna yw rôl y cyrff rheoli chwaraeon. Rwy'n deall bod cyrff rheoli chwaraeon yn elwa o incwm mewn ffyrdd gwahanol, ac mae hwnnw'n fater masnachol iddynt hwy, ond lle mae iechyd y boblogaeth yn cael ei niweidio drwy hyrwyddo gweithgarwch sy'n gysylltiedig â chwaraeon, dylem ni, y Llywodraeth, ymyrryd.

Tyfu'r Economi
Growing the Economy

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am sut y mae polisïau Llywodraeth Cymru yn tyfu'r economi? OAQ52439

7. Will the Cabinet Secretary make a statement on how the Welsh Government's policies are growing the economy? OAQ52439

Yes. The economic action plan sets out the actions we're taking to grow the economy and improve the business environment right across Wales.

Gwnaf. Mae'r cynllun gweithredu economaidd yn nodi'r camau gweithredu rydym yn eu cymryd i dyfu'r economi a gwella'r amgylchedd busnes ledled Cymru.

Thank you very much for that answer, Minister. The performance of the enterprise zones in creating jobs and boosting the economy and regeneration in Wales has been mixed. So much so, that the Assembly's economic committee said that the lack of available evidence has made it challenging to fully analyse their contribution to the Welsh economy.

Will the Cabinet Secretary commit to setting clear and realistic targets for enterprise zones, along with annual reports containing detailed data on their performance, in the interests of transparency so that their contribution to the Welsh economy can be properly scrutinised and monitored?

Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog. Cymysg oedd perfformiad yr ardaloedd menter o ran creu swyddi a rhoi hwb i'r economi ac adfywio yng Nghymru. Cymaint felly fel bod pwyllgor economaidd y Cynulliad wedi dweud bod y diffyg tystiolaeth wedi'i gwneud yn anodd cynnal dadansoddiad llawn o'u cyfraniad i economi Cymru.

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymrwymo i osod targedau clir a realistig ar gyfer yr ardaloedd menter, ynghyd ag adroddiadau blynyddol sy'n cynnwys data manwl ar eu perfformiad, er budd tryloywder, fel y gellir monitro a chraffu'n briodol ar eu cyfraniad i economi Cymru?

Can I thank the Member for his question and say that, yes, there is a varying degree of success across the enterprise zones in Wales? That's in no small part due to the fact that each of the enterprise zones are at varying stages of development. Some are far more advanced and some have a higher intensity of business activity already established in them, which then can act as a magnet to draw in fresh investment. There is reform of the advisory network taking place and the architecture that advises us, including on enterprise zone activity, is being reformed; we've consolidated it. In the future, the activity that takes place within enterprise zones will have to comply also with the economic contract and the principles that are contained within the economic action plan. But I think it is important that we provide data in the most transparent way possible. I take on board the recommendations that the committee presented, and it's my hope in the future that we will be able to demonstrate a commitment to transparency in the delivery of data, and in the establishment of any targets for particular enterprise zones. However, I would also urge the Member to examine, in a broader way, the infrastructure that is being invested in enterprise zones to enable the sort of growth that established enterprise zones have enjoyed in recent years take place at speed.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn a dweud bod yr ardaloedd menter yng Nghymru wedi cael graddau amrywiol o lwyddiant? Mae hynny i raddau helaeth oherwydd bod pob un o'r ardaloedd menter ar gamau amrywiol o'u datblygiad. Mae rhai'n llawer mwy datblygedig, ac mae gan rai fwy o weithgarwch busnes wedi'i sefydlu ynddynt eisoes, a gall hynny weithredu fel magned i ddenu buddsoddiad newydd. Mae'r rhwydwaith cynghori wrthi'n cael ei ddiwygio ac mae'r bensaernïaeth sy'n ein cynghori, gan gynnwys ar weithgaredd yr ardaloedd menter, yn cael ei diwygio; rydym wedi'i chydgrynhoi. Yn y dyfodol, bydd yn rhaid i'r gweithgarwch sy'n digwydd yn yr ardaloedd menter gydymffurfio hefyd â'r contract economaidd a'r egwyddorion sy'n rhan o'r cynllun gweithredu economaidd. Ond credaf ei bod yn bwysig ein bod yn darparu data yn y modd mwyaf tryloyw posibl. Rwy'n derbyn yr argymhellion a gyflwynwyd gan y pwyllgor, a gobeithiaf, yn y dyfodol, y gallwn ddangos ymrwymiad i dryloywder wrth ddarparu data, ac wrth osod unrhyw dargedau ar gyfer ardaloedd menter penodol. Fodd bynnag, hoffwn annog yr Aelod hefyd i ystyried, mewn ffordd ehangach, y seilwaith sy'n cael ei fuddsoddi yn yr ardaloedd menter i alluogi i'r math o dwf y mae'r ardaloedd menter sefydledig wedi'i fwynhau dros y blynyddoedd diwethaf ddigwydd yn gyflym.

14:15

Central to future economic growth, of course, will be our trading relations with the rest of the world. As part of its preparations to separate from the European Union, the UK Government has established 14 trade working groups that involve 21 third countries to lay groundwork for future independent trade deals upon leaving the European customs union. The Cabinet Secretary wrote to the external affairs committee in May, stating that the Welsh Government are not being invited to participate, or not been consulted on the work of such working groups, but the same committee has received correspondence from the Department for International Trade since then, saying that a forward work programme has been established with the devolved administrations. I wonder if the Cabinet Secretary can confirm that that has indeed happened, and could explain to the Assembly the extent of Welsh Government involvement in those trade working groups.

Bydd ein cysylltiadau masnachu â gweddill y byd, wrth gwrs, yn ganolog i dwf economaidd yn y dyfodol. Fel rhan o'r paratoadau i ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, mae Llywodraeth y DU wedi sefydlu 14 gweithgor masnach sy'n cynnwys 21 o drydydd gwledydd i osod sylfeini ar gyfer cytundebau masnach annibynnol yn y dyfodol ar ôl gadael undeb tollau Ewrop. Ysgrifennodd Ysgrifennydd y Cabinet at y pwyllgor materion allanol ym mis Mai i ddweud nad yw Llywodraeth Cymru yn cael eu gwahodd i gymryd rhan, neu nad ymgynghorwyd â hi ynglŷn â gwaith gweithgorau o'r fath, ond mae'r un pwyllgor wedi cael gohebiaeth gan yr Adran Masnach Ryngwladol ers hynny'n dweud bod blaenraglen waith wedi'i sefydlu gyda'r gweinyddiaethau datganoledig. Tybed a all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod hynny wedi digwydd, a thybed a all egluro i'r Cynulliad i ba raddau y mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd rhan yn y gweithgorau hynny.

I'm not sure whether the letter that was received concerning the forward work programme and the involvement of the devolved administrations actually identified the degree to which the devolved administrations were actually part and parcel of the process of deciding on the particular piece of work that will be taken forward. I'd happily write to Members to clarify exactly what engagement has taken place between Welsh Government and UK Government on this matter, and, indeed, what engagement has taken place between the devolved administrations as well.

Nid wyf yn siŵr a oedd y llythyr a gafwyd ynghylch y flaenraglen waith a chyfranogiad y gweinyddiaethau datganoledig yn nodi, mewn gwirionedd, i ba raddau roedd y gweinyddiaethau datganoledig yn rhan annatod o'r broses o benderfynu ar y gwaith penodol a fydd yn cael ei ddatblygu. Buaswn yn fwy na pharod i ysgrifennu at yr Aelodau i egluro'n union pa ymgysylltiad a gafwyd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ar y mater hwn, ac yn wir, pa ymgysylltiad a gafwyd rhwng y gweinyddiaethau datganoledig hefyd.

Seilwaith Beicio Dinas-ranbarth Bae Abertawe
Cycling Infrastructure in the Swansea Bay City Region

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am seilwaith beicio dinas ranbarth bae Abertawe? OAQ52444

8. Will the Cabinet Secretary make a statement on cycling infrastructure in the Swansea bay city region? OAQ52444

Active travel, as set out in the national strategy, is a cornerstone of our approach to the integrated transport solution for the Swansea area. 

Mae teithio llesol, fel y nodir yn y strategaeth genedlaethol, yn rhan annatod o'n dull o sicrhau ateb trafnidiaeth integredig ar gyfer ardal Abertawe.

Can I thank the Cabinet Secretary for that response? There are a lot of good and well-used cycle tracks in the Swansea bay city region, including a large amount that are in the constituency of Julie James, coming along from Mayals towards county hall. But often, there are gaps, and these gaps are from where people live to the main cycle track, which stops a lot of people using it. I've got people living on an estate near me that has a brilliant cycle track—route 44 or route 45—but they've got to go down a lane that is narrow, that has got a 60 mph speed limit, and consequently people don't use their bikes because they don't want to do that mile, or half a mile, journey. What plans has the Welsh Government got to fill the gaps in the network? Because until it's safe to go the whole distance, very many people won't do it at all.

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb? Mae llawer o lwybrau beicio da sy'n cael cryn dipyn o ddefnydd yn ninas-ranbarth bae Abertawe, gan gynnwys nifer helaeth yn etholaeth Julie James, yn dod o Mayals tuag at neuadd y sir. Ond yn aml, ceir bylchau, ac mae'r bylchau hyn i'w gweld rhwng ble mae pobl yn byw a'r prif lwybr beicio, sy'n atal llawer o bobl rhag ei ddefnyddio. Mae gennyf bobl yn byw ar ystâd gyfagos sydd â llwybr beicio gwych—llwybr 44 neu lwybr 45—ond mae'n rhaid iddynt fynd ar hyd lôn gul iawn, â therfyn cyflymder o 60 mya, ac o ganlyniad, nid yw pobl yn defnyddio eu beiciau gan nad ydynt am deithio'r daith filltir neu hanner milltir o hyd. Pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i lenwi'r bylchau yn y rhwydwaith? Oherwydd hyd nes ei bod yn ddiogel i deithio'r holl ffordd, ni fydd llawer o bobl yn ei wneud o gwbl.

I'm pleased to be able to tell the Member that we've announced an extra £60 million to support active travel across Wales. I think it's important to recognise the role that consultation has in developing integrated network maps and in ensuring that the existing route maps are up to scratch and reflect the infrastructure that's in place at present—and that the integrated network maps are able to identify any gaps in the provision of cycleways and footpaths so that, through consultation, people can be confident that their communities are fully recognised, and that all of the infrastructure within those communities is identified. And then, based on those maps, and based on the submissions from local authorities, either strategic programmes or local active travel schemes, or potentially both, can be funded from Welsh Government support funds. I think it's absolutely essential that local authorities identify deliverable but ambitious strategic routes and strategic opportunities, but also don't take their eyes off those local schemes, which can be an individual scheme or a package of improvements to identify those gaps and address those gaps, so that people are able to cycle or walk to work, to leisure opportunities and to friends and family.

Rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod ein bod wedi cyhoeddi £60 miliwn yn ychwanegol i gefnogi teithio llesol ledled Cymru. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod rôl ymgynghori wrth ddatblygu mapiau rhwydwaith integredig ac wrth sicrhau bod y mapiau llwybrau presennol yn cyrraedd y safon ac yn adlewyrchu'r seilwaith sydd ar waith ar hyn o bryd—ac y gall y mapiau rhwydwaith integredig nodi unrhyw fylchau yn y ddarpariaeth o lwybrau beicio a llwybrau troed fel y gall pobl, drwy ymgynghori, fod yn hyderus fod eu cymunedau'n cael eu cydnabod yn llawn, a bod yr holl seilwaith yn y cymunedau hynny wedi cael ei nodi. Ac yna, yn seiliedig ar y mapiau hynny, ac yn seiliedig ar y sylwadau gan awdurdodau lleol, gall rhaglenni strategol neu gynlluniau teithio llesol lleol, neu'r ddau beth o bosibl, gael eu hariannu drwy gronfeydd cymorth Llywodraeth Cymru. Credaf ei bod yn gwbl hanfodol fod awdurdodau lleol yn nodi llwybrau strategol a chyfleoedd strategol cyflawnadwy ond uchelgeisiol, ond hefyd, nad ydynt anghofio am y cynlluniau lleol hynny, a allai fod yn gynllun unigol neu'n becyn o welliannau i nodi'r bylchau hynny ac i fynd i'r afael â'r bylchau hynny, fel y gall pobl feicio neu gerdded i'r gwaith, at gyfleoedd hamdden ac at ffrindiau a theulu.

14:20

There's much frustration due to local authorities not investing in active travel infrastructure, and frustration is particularly high when new developments fail to take the active travel principles on board. Within my area, a recent planning application for a coffee drive-through in Birchgrove, Swansea failed to provide any active travel infrastructure for pedestrians or cyclists. I know the clue is in the title. [Laughter.] So, how can we truly expect people to become active if we are not prepared to put in essential infrastructure? Do you agree that we need to see a significant strengthening of the planning legislation here in Wales if we are truly to make strides in this area?

Ceir llawer o rwystredigaeth o ganlyniad i awdurdodau lleol nad ydynt yn buddsoddi yn y seilwaith teithio llesol, ac mae'r rhwystredigaeth yn arbennig o amlwg pan nad yw datblygiadau newydd yn ystyried egwyddorion teithio llesol. Yn fy ardal i, methodd cais cynllunio diweddar ar gyfer siop goffi archebu o'r car yn y Gellifedw, Abertawe nad oedd yn darparu unrhyw seilwaith teithio llesol ar gyfer cerddwyr neu feicwyr. Gwn fod y cliw yn y teitl. [Chwerthin.] Felly, sut y gallwn ddisgwyl i bobl deithio'n llesol os nad ydym yn barod i osod seilwaith hanfodol? A ydych yn cytuno bod angen deddfwriaeth gynllunio gryfach o lawer yma yng Nghymru os ydym am wneud cynnydd gwirioneddol yn y maes hwn?

I wouldn't wish to encourage either pedestrians or cyclists to go through drive-throughs at any fast food restaurant or cafe. However, I think it is important that provision is established at any leisure facility for bikes to be safely stored and locked and for people to be able to access them by foot on safe pedestrian footways. I think the design guidance for active travel routes plays an important role in this regard, but I think, also, we do need to take a look at planning guidance and planning rules and I think this is something that my colleague Lesley Griffiths has taken a very keen interest in in recent times. But I'd also add that there is now no excuse for not investing in active travel schemes, given that we have increased substantially the amount of resource available to local authorities to carry through those schemes. 

Ni fuaswn yn dymuno annog cerddwyr na beicwyr i ddefnyddio cyfleusterau archebu o'r car mewn unrhyw fwyty neu gaffi bwyd brys. Fodd bynnag, credaf ei bod yn bwysig sefydlu darpariaeth mewn unrhyw gyfleuster hamdden i storio beiciau dan glo yn ddiogel ac i bobl allu cael mynediad atynt ar droed ar lwybrau troed diogel i gerddwyr. Credaf fod y canllawiau dylunio ar gyfer llwybrau teithio llesol yn chwarae rôl bwysig yn hyn o beth, ond credaf hefyd fod angen inni edrych ar ganllawiau cynllunio a rheolau cynllunio, a chredaf fod hyn yn rhywbeth y mae fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths wedi dangos cryn ddiddordeb ynddo yn ddiweddar. Ond buaswn hefyd yn ychwanegu nad oes esgus bellach dros beidio â buddsoddi mewn cynlluniau teithio llesol, o gofio ein bod wedi cynyddu'n sylweddol faint o adnoddau sydd ar gael i awdurdodau lleol gyflawni'r cynlluniau hynny.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Thank you, Cabinet Secretary.

2. Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol
2. Questions to the Counsel General

Yr eitem nesaf, felly, yw cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol. Y cwestiwn cyntaf—Simon Thomas.

The next item, therefore, is questions to the Counsel General. The first question is from Simon Thomas.

Gamblo Cymhellol
Problem Gambling

1. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i ddarparu i Lywodraeth Cymru ynghylch deddfu yn erbyn gamblo cymhellol? OAQ52463

1. What legal advice has the Counsel General provided to the Welsh Government regarding legislating against problem gambling? OAQ52463

Mae grŵp trawslywodraethol o swyddogion yn gyfrifol am ddatblygu dull gweithredu strategol i leihau niwed sy’n gysylltiedig â gamblo. Ar hyn o bryd mae’r grŵp wrthi’n ystyried argymhellion adroddiad blynyddol y prif swyddog meddygol, a bydd y grŵp yn cydlynu camau gweithredu ac yn nodi gweithgarwch newydd sy’n ofynnol, gan gynnwys unrhyw alwadau am gamau pellach sy’n ofynnol ar lefel y Deyrnas Unedig.

A cross-Government group of officials is tasked with developing a strategic approach to reducing gambling-related harm. The group is currently considering the recommendations in the chief medical officer’s annual report, and will co-ordinate action and identify new activity required, including any calls for further steps required at UK level.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb. Mae’n amlwg bod nifer ohonom ni’n poeni am y peiriannau mewn siopau gamblo ac yn croesawu’r ffaith ei bod yn fwriad gan Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol i gyfyngu’r bets fesul un i £2 ar y peiriannu yna, ond wedyn yn cael ein siomi y bydd o leiaf dwy flynedd cyn bod hynny’n cael ei gyflawni. Mae yna ddulliau rheoli a deddfu gan Lywodraeth Cymru, gan gynnwys, wrth gwrs, deddfu cynllunio. Yn absenoldeb gweithredu gan Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol, a fyddai o fewn cymhwysedd y Senedd hon ac felly’r Llywodraeth i ddefnyddio rheolau cynllunio i gyfyngu ar y peiriannau hyn ac, efallai, i gyflwyno ein deddfwriaeth ein hunain i gyfyngu ar y peiriannau hyn?

I thank the Counsel General for that response. It's clear that many of us are concerned about the terminals in gambling shops and welcome the fact that the UK Government intends to limit the bet to £2 per wager on those terminals, but are disappointed that it will be at least two years before that is delivered. There are legislative tools in the hands of the Welsh Government, including using planning legislation. In the absence of action from the UK Government, would it be within the competence of this Parliament, and therefore the Government here, to use planning regulations to restrict the use of these terminals and to use our own legislation to restrict them?

Diolch am y cwestiwn pellach. Fel Llywodraeth, rŷm ni'n gweithio ar draws portffolio i sicrhau ein bod yn gwneud yr hyn y gallwn i daclo'r broblem hon, sydd yn broblem iechyd ac sy'n broblem eang. Mae'r prif swyddog meddygol yn arwain llawer iawn o'r gwaith hwnnw. Fel, efallai, y bydd yr Aelod yn gwybod, mae ymgynghoriad ar hyn o bryd ynghylch newidiadau i'r system gynllunio a fydd yn cynnig newid dosbarthu swyddfeydd betio o ddosbarth A2, sydd yn golygu y bydd angen cytundeb cynllunio er mwyn newid defnydd o'r math yna o swyddfa. Felly, os aiff hynny ymlaen, bydd hynny yn darparu cyfle i lywodraeth leol daclo hyn ar ryw lefel. Mae'r problemau'n digwydd yn sgil y swyddfeydd yma sydd yn lleihau pobl sydd yn dod i mewn i'r strydoedd mawr yn ein trefi a'n pentrefi ni. Felly, bydd y newid hwnnw, os aiff yn ei flaen, yn galluogi awdurdodau lleol i ddylunio eu cynlluniau LDP gyda'r broblem hon mewn golwg. O ran cymhwysedd ehangach yn ymwneud â gamblo, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, mae cymhwysedd cyfyngedig iawn gan y Llywodraeth a'r Cynulliad yn y maes hwnnw, sy'n gyfyngedig i rifau peiriannau, yn hytrach na'r uchafswm sy'n gallu cael ei wario ar unrhyw un achlysur o gamblo. Mae cyfnod yn mynd i fod o ddwy flynedd cyn bod y newidiadau hynny yn dod i rym. Mae'r Llywodraeth yn croesawu'r ffaith bod y newid yn cyfyngu ar yr uchafswm, ond nid oes cynlluniau ar hyn o bryd i ddefnyddio pwerau cyfyngedig y Llywodraeth yn y cyfamser.

Thank you for that supplementary question. As a Government, we work across portfolio to ensure that we can tackle this problem, which is a health problem and is very widespread. The chief medical officer is leading on much of that work. As, perhaps, the Member will know, a consultation is taking place as regards changes to the planning system, which will propose a change in the categorisation of betting shops from category A2, which means that you would have to have a planning application in order to change the use of that kind of building. If that proceeds, that will provide an opportunity for local government to tackle this on some level. Problems occur when the buildings reduce the number that come into our towns and villages. So, if that change is made, it will enable local authorities to design LDPs with this problem in mind. As regards the broader competence on gambling, as the Member will know, the Government and the Assembly have very restricted competence, which is limited to the numbers of these terminals rather than the maximum amount of the wager that you can have. There will be a two-year period of time before these changes come into force. The Government welcomes the fact that the change will actually limit the total that can be placed on a bet, but there are no plans to use the Government's limited powers in the interim.

14:25
Hawliau Plant
Children's Rights

2. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o bwerau Llywodraeth Cymru i hyrwyddo hawliau plant? OAQ52458

2. What assessment has the Counsel General made of the Welsh Government's powers to advance children’s rights? OAQ52458

I thank the Member for the question and for her commitment and her work in this area generally. Members will know that the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011 requires Ministers to have due regard to the requirements of the United Nations Convention on the Rights of the Child when exercising their functions. This requirement rightly continues to influence the Government’s policies, legislation and decisions.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn ac am ei hymrwymiad a'i gwaith yn y maes hwn yn gyffredinol. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol fod Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion roi sylw dyledus i ofynion Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn wrth arfer eu swyddogaethau. Mae'n gwbl iawn fod y gofyniad hwn yn parhau i ddylanwadu ar bolisïau, deddfwriaeth a phenderfyniadau'r Llywodraeth.

Thank you. I recently attended the children, young people and democracy event here in the Senedd, where I was shown what seemed to me to be a really innovative Street Law project that is designed to give children a good understanding of the law and their rights. It was actually highlighted when Hillary Clinton visited Wales recently. Given our commitment to children's rights and given that information is power, what more can the Welsh Government do to ensure that our children and young people do have sufficient understanding to uphold their rights?

Diolch. Yn ddiweddar, mynychais y digwyddiad plant, pobl ifanc a democratiaeth yma yn y Senedd, lle cefais weld yr hyn a oedd, yn fy marn i, yn brosiect Cyfraith Stryd gwirioneddol arloesol a gynlluniwyd i roi dealltwriaeth dda i blant o'r gyfraith a'u hawliau. Tynnwyd sylw ato, mewn gwirionedd, pan ymwelodd Hillary Clinton â Chymru yn ddiweddar. O gofio ein hymrwymiad i hawliau plant ac o gofio bod gwybodaeth yn rym, beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod gan ein plant a'n pobl ifanc ddigon o ddealltwriaeth i gynnal eu hawliau?

This is a really vital issue. I think, as I've said before, legislating for rights is important, but unless you know how to find your rights and how to enforce your rights, they will always have a limited impact. In terms of the accessibility of the law to children and young people, there are particular challenges and particular strategies that we need to use in order to ensure that young people and children have the full effect of the rights that we legislate for on their behalf. The Welsh Government has a number of strategies for raising awareness, actually, amongst children and young people of their rights. I, too, was at the event in the Senedd, and I thought it was really illuminating—the range of organisations there working to increase advocacy on behalf of children and young people, but actually, more importantly, participation by them in the democratic process. I thought the Street Law initiative, which is based in Swansea University, is a really good example of that.

I was at the same event that she was at when the Llywydd was interviewing Hillary Clinton, and I thought it was marked how former Secretary Clinton was emphatic about the progress that Wales is making in this area and the emphasis that Wales is placing on this important issue. I'd commend to her as well a paper issued by the Children's Legal Centre in Wales, which is the first research paper they've issued, which is about this very issue of public legal education for children and young people in Wales. There are some very interesting ideas about what can be done on a Government level, but across Wales, to enhance public legal education, in particular in the context of children and young people.

Mae hwn yn fater hanfodol bwysig.Fel rwyf wedi'i ddweud eisoes, credaf fod deddfu ar gyfer hawliau yn bwysig, ond oni bai eich bod yn gwybod sut i ddod o hyd i'ch hawliau a sut i fynnu eich hawliau, bydd eu heffaith bob amser yn gyfyngedig. O ran hygyrchedd y gyfraith i blant a phobl ifanc, ceir heriau a strategaethau penodol y mae angen inni eu defnyddio er mwyn sicrhau bod pobl ifanc a phlant yn elwa o effaith lawn yr hawliau a ddeddfir gennym ar eu rhan. Mae gan Lywodraeth Cymru nifer o strategaethau ar gyfer codi ymwybyddiaeth plant a phobl ifanc o'u hawliau. Bûm innau yn y digwyddiad yn y Senedd, ac roeddwn o'r farn ei fod yn agoriad llygad—y nifer o sefydliadau a oedd yno'n gweithio i gynyddu eiriolaeth ar ran plant a phobl ifanc, ond mewn gwirionedd, yn bwysicach, eu cyfranogiad yn y broses ddemocrataidd. Roeddwn yn meddwl bod y fenter Cyfraith Stryd, sydd wedi'i lleoli ym Mhrifysgol Abertawe, yn enghraifft dda iawn o hynny.

Roeddwn yn yr un digwyddiad â hi pan fu'r Llywydd yn cyfweld Hillary Clinton, ac roeddwn yn meddwl ei bod yn wych fod y cyn-Ysgrifennydd Clinton yn canmol y cynnydd y mae Cymru'n ei wneud yn y maes hwn a'r pwyslais y mae Cymru'n ei roi ar y mater pwysig hwn. Buaswn yn cymeradwyo papur a gyhoeddwyd gan Ganolfan Gyfreithiol y Plant iddi hefyd, sef y papur ymchwil cyntaf a gyhoeddwyd ganddynt, sy'n ymwneud â'r union fater hwn o addysg gyfreithiol gyhoeddus ar gyfer plant a phobl ifanc yng Nghymru. Ceir syniadau diddorol iawn ynglŷn â'r hyn y gellir ei wneud ar lefel Llywodraeth, ond ledled Cymru, i wella addysg gyfreithiol gyhoeddus, yn arbennig yng nghyd-destun plant a phobl ifanc.

You referred, Counsel General, to the UNCRC and the protection that has under the children's rights Measure. I don't think it's just Government that looks at children's rights when it's developing its legislation, but I think it's fair to say that we as an Assembly consider that very strongly as well, when we decide to pass those laws. The operation of those laws lies in the hands of many of our public services, and I wonder what your view is on whether public services—whether that's local authorities or hospitals, health boards and so forth—should also pay due regard to the way that they implement those laws. Do we need statute for that to happen, or does your obligation to have due regard pass down to local authorities, for example, when they're doing that? It's a particular issue when it comes to the decisions about closing schools, and there's one in my area at the moment that I'm thinking of particularly. Thank you.

Fe gyfeirioch chi, Gwnsler Cyffredinol, at Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn a'r amddiffyniad sydd ganddo o dan y Mesur hawliau plant. Ni chredaf mai'r Llywodraeth yn unig sy'n edrych ar hawliau plant wrth ddatblygu ei deddfwriaeth, ond credaf ei bod yn deg dweud ein bod ni fel Cynulliad yn ystyried hynny'n ofalus iawn hefyd, pan fyddwn yn penderfynu pasio'r cyfreithiau hynny. Mae gweithrediad y cyfreithiau yn nwylo llawer o'n gwasanaethau cyhoeddus, a thybed beth yw eich barn ynglŷn ag a ddylai gwasanaethau cyhoeddus—boed yn awdurdodau lleol neu'n ysbytai, byrddau iechyd ac ati—roi sylw dyledus hefyd i'r ffordd y maent yn gweithredu'r cyfreithiau hynny. A oes angen statud i hynny ddigwydd, neu a yw eich rhwymedigaeth i roi sylw dyledus yn trosglwyddo i awdurdodau lleol, er enghraifft, pan fyddant yn gwneud hynny? Mae'n broblem benodol mewn perthynas â phenderfyniadau ynglŷn â chau ysgolion, ac mae un yn fy ardal i rwy'n meddwl amdani'n benodol. Diolch.

I thank you for that question. I didn't mean to suggest that the Assembly wasn't also engaged in that work. Obviously it is, and it has passed legislation to that very end, so I'm obviously very happy to acknowledge that. She will know of the report that my friend the Minister for children and social services, as he was at the time, launched in March, which indicated where we are in terms of compliance with the Measure generally and included some very useful analysis of the next steps that we need to take in order to ensure that the children's rights agenda is embedded much more broadly across the Welsh public sphere. I'm sure he will be giving that attention in the coming weeks and months.

Diolch am eich cwestiwn. Nid oeddwn yn ceisio awgrymu nad oedd y Cynulliad yn ymwneud â'r gwaith hwnnw hefyd. Mae'n amlwg ei fod, ac mae wedi pasio deddfwriaeth i'r perwyl hwnnw, felly rwy'n amlwg yn fwy na pharod i gydnabod hynny. Fe fydd hi'n gwybod am yr adroddiad a lansiodd fy nghyfaill y Gweinidog plant a gwasanaethau cymdeithasol, fel yr oedd ar y pryd, ym mis Mawrth, a dangosai ein sefyllfa o ran cydymffurfio â'r Mesur yn gyffredinol, ac roedd yn cynnwys dadansoddiad defnyddiol iawn o'r camau nesaf y mae angen inni eu cymryd er mwyn sicrhau bod yr agenda hawliau plant yn cael ei hymgorffori'n fwy eang ym mywyd cyhoeddus Cymru. Rwy'n siŵr y bydd yn rhoi sylw i hynny dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf.

Rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol o ofidiau a chwestiynau sydd wedi cael eu gofyn gan y pwyllgor plant a phobl ifanc, a phobl eraill fel y comisiynydd plant, a dweud y gwir, ynglŷn â phroses gyllidebu'r Llywodraeth nawr, lle'r ŷm ni yn fwyfwy yn cael asesiadau effaith integredig, yn hytrach, er enghraifft, nag asesiadau effaith penodol ar hawliau plant. Felly, a gaf fi ofyn i chi fel Llywodraeth i edrych ar yr arfer yna eto, ac i chi fel Cwnsler gadarnhau i chi'ch hunan eich bod chi'n cwrdd â goblygiadau deddfwriaethol domestig a rhyngwladol drwy beidio, yn yr achosion yma, â chynnal asesiadau effaith penodol ar hawliau plant, er mwyn sicrhau, er enghraifft, na fyddwn ni'n cael penderfyniadau fel diddymu y grant gwisg ysgol, fel y digwyddodd yn ddiweddar, heb fod yna asesiad trylwyr wedi cael ei wneud?

I'm sure you will be aware of questions that have been asked by the children and young people committee and by the children's commissioner on the Government's budgeting process, where we more and more receive integrated impact assessments, rather than, for example, specific impact assessments on the rights of children. So, can I ask you as a Government to look at that again, and for you, as Counsel General, to confirm for yourself that you are meeting the legislative requirements both domestically and internationally by not holding specific impact assessments in relation to the rights of children, to ensure, for example, that we won't see decisions such as the abolition of the school uniform grant, as we saw recently, without there having been a thorough assessment?

14:30

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pellach hwnnw. Fel y gwnes i sôn wrth Suzy Davies nawr, mae'r Llywodraeth wedi gwneud dadansoddiad o'r hyn rŷm ni'n gorfod ei wneud yn sgil y Mesur, a'r oblygiadau i sicrhau ein bod ni'n cyrraedd y nod. Ond byddaf yn cymryd i mewn i ystyriaeth y sylwadau y mae newydd eu gwneud.

May I thank the Member for that supplementary question? As I said to Suzy Davies, the Government has carried out an analysis of what we will need to do following the Bill, to ensure that we will actually attain the aim. I will take into consideration the comments that he has just made.

Cymhwyso Cyfreithiau'r UE
The Application of EU Laws

3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o gymhwyso cyfreithiau'r UE yng Nghymru a gaiff eu pasio yn ystod unrhyw gyfnod pontio Brexit? OAQ52451

3. What assessment has the Counsel General made of the application of EU laws in Wales that are passed during any Brexit transition period? OAQ52451

I thank the Member for that question. If EU law continues to apply in the UK during transition, as Part 4 of the current draft withdrawal agreement envisages, EU legal obligations will need to be implemented domestically during that period.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Os bydd cyfraith yr UE yn parhau'n gymwys yn y DU yn ystod y cyfnod pontio, fel y mae Rhan 4 o'r cytundeb ymadael drafft cyfredol yn ei ragweld, bydd angen gweithredu rhwymedigaethau cyfreithiol yr UE yn y wlad hon yn ystod y cyfnod hwnnw.

Thank you for that answer, Counsel General, because it is important that, if we do get an agreement, there will be a transition period, and as part of that we'll be expected to abide by EU laws. But the EU withdrawal Bill only transposes EU laws as of the final date, which is 29 March. So, it is therefore a year for clarifying that, during the period of 29 March 2019 until the end of the transition period, any EU laws that are passed in Brussels will need to be transposed into UK or Welsh laws here in the Assembly, under our control.

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol, oherwydd mae'n bwysig, os ydym yn cael cytundeb, fod yna gyfnod pontio, ac fel rhan o hynny bydd disgwyl i ni lynu wrth gyfreithiau'r UE. Ond nid yw'r Bil ymadael â'r UE ond yn trosi cyfreithiau'r UE o'r dyddiad terfynol ymlaen, sef 29 Mawrth. Felly, mae yna flwyddyn i gadarnhau, yn ystod y cyfnod o 29 Mawrth 2019 hyd at ddiwedd y cyfnod pontio, y bydd angen trosi unrhyw ddeddfau UE sy'n cael eu pasio ym Mrwsel i gyfreithiau'r DU neu gyfreithiau Cymru yma yn y Cynulliad, o dan ein rheolaeth ni.

Well, just to be clear, the Welsh Government has supported throughout the efforts to secure a transitional period, and we very much welcome the agreement at the end of March European Council that there will be a transition period to 31 December 2020, subject to a final withdrawal agreement. We don't know, unfortunately, what approach the UK Government will take towards implementing EU laws during a transition period. We expect there to be a high degree of similarity between the practice now and during that transition to include a role in particular for Welsh Ministers, to make sure that EU law is implemented in devolved areas. Obviously, in order to ensure that single market participation and membership of the customs union in the short term is maintained, the acquis of European Union law, we'll need to be bound by those provisions. As I say, we don't know yet how that mechanism is proposed by the UK Government. As he will know, we are anticipating a withdrawal agreement and implementation Bill. It's our understanding that that will need to put mechanisms in place to deliver the UK's commitment, in terms of the transition period. We haven't yet had details of what that will contain. Obviously, we'll need to make a full assessment of that, and how it relates to the European Union (Withdrawal) Act 2018, as it's now been passed, when we have full sight of that.

Wel, i fod yn glir, mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi'r holl ymdrechion i sicrhau cyfnod pontio, ac rydym yn croesawu'r cytundeb a gafwyd yn y Cyngor Ewropeaidd ar ddiwedd mis Mawrth a oedd yn dweud y bydd cyfnod pontio i 31 Rhagfyr 2020, yn amodol ar gytundeb ymadael terfynol. Nid ydym yn gwybod, yn anffodus, pa ddull y bydd Llywodraeth y DU yn ei fabwysiadu mewn perthynas â gweithredu cyfreithiau'r UE yn ystod cyfnod pontio. Rydym yn disgwyl y bydd gradd uchel o debygrwydd rhwng yr arfer yn awr ac yn ystod y newid hwnnw i gynnwys rôl ar gyfer Gweinidogion Cymru yn arbennig, i wneud yn siŵr fod cyfreithiau'r UE yn cael eu gweithredu mewn meysydd datganoledig. Yn amlwg, er mwyn sicrhau bod cyfranogiad yn y farchnad sengl ac aelodaeth o'r undeb tollau yn y tymor byr yn cael eu cynnal, acquis cyfraith yr Undeb Ewropeaidd, bydd angen i ni gael ein rhwymo gan y darpariaethau hynny. Fel y dywedaf, nid ydym yn gwybod eto sut y caiff y mecanwaith hwnnw ei argymell gan Lywodraeth y DU. Fel y bydd yn gwybod, rydym yn rhagweld cytundeb ymadael a Bil gweithredu. Rydym yn deall y bydd angen i hwnnw roi mecanweithiau ar waith i gyflawni ymrwymiad y DU, o ran y cyfnod pontio. Nid ydym eto wedi cael manylion o'r hyn y bydd hwnnw'n ei gynnwys. Yn amlwg, bydd angen i ni wneud asesiad llawn o hwnnw, a sut y mae'n berthnasol i Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018, fel y mae wedi'i phasio bellach, pan fydd gennym olwg llawn ar hynny.

Hawliau Dinasyddion yr Ardal Economaidd Ewropeaidd
The Rights of European Economic Area Citizens

4. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU am sicrhau bod hawliau dinasyddion yr Ardal Economaidd Ewropeaidd yn cael eu diogelu yn dilyn Brexit? OAQ52450

4. What discussions has the Counsel General had with the UK Government on ensuring that the rights of EEA citizens are protected following Brexit? OAQ52450

The Welsh Government has been clear that UK withdrawal from the EU should in no way lead to a dilution in rights protections. In terms of rights to move and reside, Wales welcomes and values individuals from around the world, and will continue to do so.

Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn glir na ddylai ymadawiad y DU â'r UE arwain at wanhau diogelwch hawliau. O ran hawliau i symud a phreswylio, mae Cymru'n croesawu ac yn gwerthfawrogi unigolion o bob cwr o'r byd, a bydd yn parhau i wneud hynny.

Thank you for that answer, Counsel General. Last week, I was in Brussels, and I met with the Norwegian ambassador to the EU, and it was quite clear that there are some serious concerns in the EEA countries regarding this. Because there's a lot of talk about EU citizens' rights, and whilst we appreciate the EEA and the EU are so closely linked, there was no tight connection to ensure, in any withdrawal agreement, that those rights would be also applied to EEA citizens. Now, people may say there may not be many Icelandic citizens or Liechtenstein citizens in the UK, but there are over 20,000 Norwegian citizens in the UK, and some will be in Wales. So, it's important that we address this issue. So, will you therefore take up this matter with your counterparts in the UK Government to ensure that the rights of EEA citizens are not forgotten in the discussions that are going ahead on EU citizens?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol. Yr wythnos diwethaf, roeddwn ym Mrwsel, a chyfarfûm â llysgennad Norwy i'r UE, ac roedd yn eithaf clir fod rhai pryderon difrifol yng ngwledydd yr AEE ynglŷn â hyn. Oherwydd mae llawer o sôn am hawliau dinasyddion yr UE, ac er ein bod yn sylweddoli cysylltiad mor agos sydd rhwng yr AEE a'r UE, nid oedd unrhyw gysylltiad tynn i sicrhau, mewn unrhyw gytundeb ymadael, y byddai'r hawliau hynny hefyd yn berthnasol i ddinasyddion yr AEE. Nawr, efallai y bydd pobl yn dweud nad oes llawer o ddinasyddion o Wlad yr Iâ neu ddinasyddion o Liechtenstein yn y DU, ond mae dros 20,000 o ddinasyddion o Norwy yn y DU, a bydd rhai yng Nghymru. Felly, mae'n bwysig ein bod yn mynd i'r afael â'r mater hwn. Felly, a wnewch chi ddwyn y mater i sylw eich cymheiriaid yn Llywodraeth y DU i sicrhau nad yw hawliau dinasyddion yr AEE yn cael eu hanghofio yn y trafodaethau sy'n mynd rhagddynt ar ddinasyddion yr UE?

The Member makes a very important point. In fact, as his question acknowledges, it's not about the individual numbers involved, because the impact of this on an individual life, or an individual's plans, can be very, very significant. So, it's absolutely vital that we make sure that EEA citizens have the same protection as EU citizens will have under the deal as we currently understand it. We've paid careful attention to the drafts of the withdrawal agreement. Obviously, we are pleased to see, during the transition period, the proposals that that contains to ensure no change to citizens' rights.

We are carefully reviewing at the moment the statement of intent that the Home Office published on 21 June, which sets out their proposals for a settlement scheme, which would allow EU citizens to begin to take steps to confirm their status in advance of exit from the EU. That scheme is also intended to be open to EEA and Swiss nationals, as well as EU citizens, and we should analyse that with that in mind.

I should just remind the Assembly that the Welsh Government's position in relation to these issues is as set out in the 'Brexit and Fair Movement
of People' paper in September 2017, which sets out our belief that our future relationship with Europe should include a differentiated and preferential approach to immigration for EEA and Swiss nationals as well. 

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Yn wir, fel y mae ei gwestiwn yn cydnabod, nid yw'n ymwneud â'r rhifau unigol dan sylw, oherwydd gall effaith hyn ar fywyd unigolyn, neu gynlluniau unigolyn, fod yn sylweddol iawn. Felly, mae'n gwbl hanfodol ein bod yn gwneud yn siŵr fod dinasyddion yr AEE yn cael yr un amddiffyniad ag y bydd gan ddinasyddion yr UE o dan y cytundeb fel rydym yn ei ddeall ar hyn o bryd. Rydym wedi talu sylw manwl i'r drafftiau o'r cytundeb ymadael. Yn amlwg, rydym yn falch o weld, yn ystod y cyfnod pontio, yr argymhellion y mae'n eu cynnwys er mwyn sicrhau nad oes unrhyw newid i hawliau dinasyddion.

Ar hyn o bryd, rydym yn adolygu'r datganiad o fwriad a gyhoeddodd y Swyddfa Gartref ar 21 Mehefin yn ofalus. Mae'n amlinellu eu hargymhellion ar gyfer cynllun preswylio'n sefydlog, a fyddai'n galluogi dinasyddion yr UE i ddechrau cymryd camau i gadarnhau eu statws cyn gadael yr UE. Bwriedir i'r cynllun hwnnw fod yn agored i wladolion yr AEE a'r Swistir hefyd, yn ogystal â dinasyddion yr UE, a dylem ei ddadansoddi gyda hynny mewn cof.

Dylwn atgoffa'r Cynulliad fod sefyllfa Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r materion hyn fel y'i nodir yn mhapur 'Brexit a Thegwch o ran Symudiad Pobl' mis Medi 2017, sy'n amlinellu ein cred y dylai ein perthynas ag Ewrop yn y dyfodol gynnwys dull gwahaniaethol a ffafriol tuag at fewnfudo ar gyfer gwladolion yr AEE a'r Swistir yn ogystal.

14:35
Morlyn Llanw Bae Abertawe
Swansea Bay Tidal Lagoon

5. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o bwerau cyfreithiol Llywodraeth Cymru i gefnogi model newydd ar gyfer morlyn llanw bae Abertawe? OAQ52446

5. What assessment has the Counsel General made of the Welsh Government's legal powers to support a new model for the Swansea bay tidal lagoon? OAQ52446

I thank Mike Hedges for that question. I should say that whilst not in my constituency, constituents in Neath would stand to benefit from any development of this sort, so I will declare an interest insofar as that goes.

The Welsh Government stands ready to consider how it could use its powers to support alternative delivery models that may emerge from the marine energy summit and from the ongoing discussions with regional leaders, referred to in the statement of the Cabinet Secretary on 26 June.

Diolch i Mike Hedges am y cwestiwn hwnnw. Dylwn ddweud, er nad yw yn fy etholaeth, y byddai etholwyr Castell-nedd yn elwa o unrhyw ddatblygiad o'r math hwn, felly rwyf am ddatgan buddiant o ran hynny.

Mae Llywodraeth Cymru yn barod i ystyried sut y gallai ddefnyddio ei phwerau i gefnogi modelau cyflawni amgen a allai ddeillio o uwchgynhadledd ynni'r môr ac o'r trafodaethau parhaus gydag arweinwyr rhanbarthol, y cyfeirir atynt yn natganiad Ysgrifennydd y Cabinet ar 26 Mehefin.

Can I thank you for that response? There has been unanimity amongst those of us who represent the whole of that south-west Wales region, perhaps starting with my colleague and neighbour with the other half of it David Rees, but also the regional Members across party who have given their fullest support. So, this is not a party political comment as such. But a new model for the lagoon is being discussed, not based on the contract for difference, with the UK Government. So, the new model would not involve Westminster's reserved powers. Does the Welsh Government then have additional flexibility to support this method of funding the lagoon?

A gaf fi ddiolch i chi am yr ymateb hwnnw? Mae unfrydedd wedi bod ymysg y rhai ohonom sy'n cynrychioli'r rhanbarth cyfan hwnnw yn ne-orllewin Cymru, gan ddechrau efallai gyda fy nghyd-Aelod a fy nghymydog gyda'r hanner arall ohono, David Rees, ond hefyd yr Aelodau rhanbarthol ar draws y pleidiau sydd wedi dangos eu cefnogaeth yn llawn. Felly, nid yw hwn yn sylw gwleidyddiaeth plaid fel y cyfryw. Ond mae model newydd ar gyfer y morlyn yn cael ei drafod, nad yw'n seiliedig ar y contract gwahaniaeth, gyda Llywodraeth y DU. Felly, ni fyddai'r model newydd yn cynnwys y pwerau a gadwyd yn ôl gan San Steffan. A oes gan Lywodraeth Cymru hyblygrwydd ychwanegol i gefnogi'r dull hwn o ariannu'r morlyn?

I thank the Member for that supplementary question. He's right to say, obviously, that there's strong cross-party support in this Assembly and across Wales for the lagoon, which is why it's so disappointing that the UK Government took the decision that it did. As he rightly suggests in his question, the involvement of the UK Government was partly driven by the need for a contract for difference, which obviously is not devolved to Wales, and we don't have competence in the Assembly to set up a comparable regime to the contract for difference regime.

I'm aware, as he is, of the discussions that have been happening, and the press coverage in particular, of an alternative model, which might involve a mechanism other than a contract for difference method for delivery. Obviously, if that were the case, the powers of the Welsh Government would be different from a model where contract for difference is necessary. And subject to a large number of questions around resourcing, and broader questions, Welsh Ministers obviously do have broad, general executive powers to facilitate job creation and economic development, including by way of loans and guarantees and grants and so forth. In fact, those powers were actually the basis of the offer that the First Minister made to support the current proposal for the tidal lagoon. Those would need to be looked at in the context of a particular proposal if that comes forward, a concrete proposal, and obviously, again, in the context of state aid rules. Clearly, we'd need to either establish that there was no state aid or that the aid was compatible with the framework in the legislation. As I say, there isn't, at this point in time, a concrete proposal to evaluate, but he should rest assured that the Government will look at all its powers and consider them in that context if that proposal comes forward. 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol. Mae'n iawn i ddweud, yn amlwg, fod yna gefnogaeth drawsbleidiol gref yn y Cynulliad hwn ac ar draws Cymru i'r morlyn, a dyna pam ein bod mor siomedig fod Llywodraeth y DU wedi gwneud y penderfyniad a wnaeth. Fel y mae'n awgrymu'n briodol yn ei gwestiwn, roedd ymwneud Llywodraeth y DU wedi'i ysgogi'n rhannol gan yr angen am gontract gwahaniaeth, nad yw, yn amlwg, wedi'i ddatganoli i Gymru, ac nid oes gennym gymhwysedd yn y Cynulliad i sefydlu trefn debyg i gyfundrefn y contract gwahaniaeth.

Rwy'n ymwybodol, fel yntau, o'r trafodaethau sydd wedi bod yn digwydd, a'r sylw yn y wasg yn benodol, ynglŷn â model amgen a allai gynnwys mecanwaith heblaw dull contract gwahaniaeth ar gyfer cyflawni. Yn amlwg, pe bai hynny'n wir, byddai pwerau Llywodraeth Cymru yn wahanol i fodel lle mae angen contract gwahaniaeth. Ac yn amodol ar nifer fawr o gwestiynau ynglŷn ag adnoddau, a chwestiynau ehangach, mae'n amlwg fod gan Weinidogion Cymru bwerau gweithredol eang a chyffredinol i hwyluso creu swyddi a datblygu economaidd, gan gynnwys drwy gyfrwng benthyciadau a gwarantau a grantiau ac ati. Yn wir, y pwerau hynny oedd sail y cynnig a wnaeth Prif Weinidog Cymru i gefnogi'r cynnig cyfredol ar gyfer y morlyn llanw. Byddai'n rhaid edrych ar y rheini yng nghyd-destun cynnig penodol pe bai'n cael ei gyflwyno, cynnig pendant, ac yn amlwg unwaith eto, yng nghyd-destun rheolau cymorth gwladwriaethol. Yn amlwg, byddai angen inni sefydlu nad oedd unrhyw gymorth gwladwriaethol neu fod y cymorth yn gydnaws â'r fframwaith yn y ddeddfwriaeth. Fel y dywedaf, nid oes cynnig pendant i'w werthuso ar hyn o bryd, ond dylai fod yn dawel ei feddwl y bydd y Llywodraeth yn edrych ar ei holl bwerau ac yn eu hystyried yn y cyd-destun hwnnw pe bai'r cynnig yn cael ei gyflwyno.

As the Counsel General will know, the issue of the tidal lagoon is still very much a live issue, and, clearly, there are a number of possible options being mooted at the moment in terms of how we can possibly salvage this situation. Now, Plaid Cymru has long argued that we should establish a national energy company for Wales, with Wales's natural resources being used to deliver a sustainable and affordable energy supply. Clearly, the national model is one option. There are alternatives. One such suggestion is a local delivery model, led possibly by the city and county of Swansea, but there are also other regional options too. So, given the range of possible delivery options, which need to be explored, to what extent are you supporting the Welsh Government in discussing the legal and the linked financial issues with local government, public bodies and other stakeholders in Wales, and when can we expect the Welsh Government to bring forward a statement on this matter?

Fel y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn gwybod, mae mater y morlyn llanw yn fater byw iawn o hyd, ac yn amlwg, mae yna nifer o opsiynau posibl yn cael eu crybwyll ar hyn o bryd o ran sut yn y byd y gallwn achub y sefyllfa hon. Nawr, mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro y dylid sefydlu cwmni ynni cenedlaethol ar gyfer Cymru, gydag adnoddau naturiol Cymru yn cael eu defnyddio i ddarparu cyflenwad ynni cynaliadwy a fforddiadwy. Yn amlwg, mae'r model cenedlaethol yn un opsiwn. Mae yna opsiynau eraill. Un awgrym o'r fath yw model cyflawni lleol, wedi'i arwain, o bosibl, gan ddinas a sir Abertawe, ond ceir opsiynau rhanbarthol eraill hefyd. Felly, o ystyried yr amrywiaeth o opsiynau cyflawni posibl, sydd angen eu harchwilio, i ba raddau rydych yn cynorthwyo Llywodraeth Cymru i drafod y materion cyfreithiol a'r materion ariannol sy'n gysylltiedig â llywodraeth leol, cyrff cyhoeddus a rhanddeiliaid eraill yng Nghymru, a phryd y gallwn ddisgwyl i Lywodraeth Cymru gyflwyno datganiad ar y mater hwn?

I thank the Member for his question and for reminding us of his support for a national energy not-for-profit, I believe, company. As I just said to Mike Hedges, there are clearly, as one knows from what one sees in the press and what discussions are going on, people who are looking creatively at what alternatives might be available to confirm the opportunity that exists in Wales—across Wales, in fact—to use our tidal capacity to generate renewable energy. As I have just said, from my personal point of view, my role will be to advise on the legal powers the Welsh Government have, but, obviously, those conversations, as you will have gleaned from my earlier response—I'm pursuing those discussions.

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn, ac am ein hatgoffa am ei gefnogaeth i gwmni ynni cenedlaethol, dielw rwy'n credu. Fel y dywedais wrth Mike Hedges yn awr, mae'n amlwg, fel y bydd rhywun yn gwybod o'r hyn a welir yn y wasg a'r trafodaethau sy'n mynd rhagddynt, fod yna bobl sy'n edrych yn greadigol ar ba opsiynau amgen a allai fod ar gael i gadarnhau'r cyfle sy'n bodoli yng Nghymru—ledled Cymru, mewn gwirionedd—i ddefnyddio ein capasiti llanw i gynhyrchu ynni adnewyddadwy. Fel rwyf newydd ei ddweud, o'm rhan i'n bersonol, fy rôl i fydd cynghori ar y pwerau cyfreithiol sydd gan Lywodraeth Cymru, ond yn amlwg, bydd y sgyrsiau hynny, fel y byddwch wedi'i gasglu o'r hyn a ddywedais yn fy ymateb cynharach—rwy'n mynd ar drywydd y trafodaethau hynny.

14:40
Deddf Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018
Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018

6. Pa drafodaethau y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’u cynnal gyda swyddogion y gyfraith ynglŷn â Deddf Cyfraith sy’n Deillio o’r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018? OAQ52465

6. What discussions has the Counsel General held with other law officers regarding the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018? OAQ52465

Nid wyf wedi trafod y Ddeddf hon gyda swyddogion eraill y gyfraith ers i'r Twrnai Cyffredinol dynnu yn ôl cyfeirio'r Bil, fel yr oedd bryd hynny, i'r Goruchaf Lys, a rhoddwyd Cydsyniad Brenhinol i'r Bil.

I have not discussed this with other law officers since the Attorney-General withdrew the reference of the Bill, as it then was, to the Supreme Court, and the Bill was given Royal Assent.

Diolch yn fawr. Wrth osod y cwestiwn, wrth gwrs, Gwnsler Cyffredinol, nid oeddwn yn gwybod eich bod yn gwneud datganiad ddoe, lle ges i gyfle i ofyn y cwestiwn atodol i chi ddoe yn hytrach na heddiw. Ond, serch hynny, mae digwyddiadau dros nos jest yn tanlinellu, rydw i'n meddwl, pa mor sensitif yw natur y ffaith bod y cytundeb rhynglywodraethol yn ein harwain ni at sefyllfa lle mae Deddf Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) yn cael ei thynnu'n ôl. Rydw i'n cyfeirio at y Papur Gwyn ar bysgodfeydd, sydd wedi'i gyhoeddi gan Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol y bore yma. Eto, nid oes adlewyrchiad yn y papur yna o'r trafodaethau y cawsom ni ddoe yn y Siambr yma am bysgodfeydd yng Nghymru. Mae'r pwysigrwydd bod y cytundeb rhynglywodraethol yn gorfod adlewyrchu'r fath o gytundeb masnach sy'n cael ei wneud yn y pen draw yn hollbwysig, rydw i'n meddwl, i'r penderfyniad ynglŷn ag a ydym ni'n cadw'r ddeddfwriaeth yn fan hyn a'r hawl i ddeddfu'n llwyr yn fan hyn, neu yn rhannu—fel y mae'r cytundeb rhynglywodraethol wedi ei wneud—â'r Llywodraeth yn San Steffan.

Ddoe, wrth ateb y cwestiwn roeddwn yn mynd i ofyn heddiw, wnaethoch chi ddweud eich bod yn cadw'r cytundeb rhynglywodraethol dan chwyddwydr wrth weld sut y mae'n gweithredu ac ati. Pa bryd y byddwch chi'n asesu a ydy'r cytundeb yma yn gweithredu? A fyddwch chi'n gwneud hynny cyn bod y cyfnod ymgynghorol a'r cyfnod i benderfynu ar ddiddymu'r Ddeddf yma yn dod i ben?

Thank you for that. In laying the question, of course, Counsel General, I didn't know that you were to make a statement yesterday, where I had an opportunity to ask the supplementary of you yesterday rather than today. However, events overnight just underline, I think, how sensitive the nature of the fact that the inter-governmental agreement is leading to a position where the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018 is to be withdrawn. I refer to the White Paper on fisheries published by the UK Government this morning. Again, there is no reflection in that paper of the discussions that we had just yesterday in this Chamber on fisheries in Wales. The importance of the inter-governmental agreement having to reflect the kind of trade deal that will be made ultimately is crucially important to the decision as to whether we retain legislation here, and the right to legislate fully here, or share—as the inter-governmental agreement does—with the Government in Westminster.


Yesterday, in answering the question I was going to ask today, you said that you were going to retain that inter-governmental arrangement under a spotlight to see how it operates. But, when will you assess whether this agreement is working effectively, and will you do that before the consultation period and the period to decide whether to repeal this Act comes to an end?

Mae'r cytundeb rhynglywodraethol yn un sydd yn glir ar yr hyn sydd angen digwydd o ran y goblygiadau i'r rhai sydd yn cytuno i'w dermau. Fel gwnes i grybwyll ar y mater ddoe, oherwydd y cytundeb hwn, fe wnaethom ni gael sicrwydd ar y newidiadau i'r Ddeddf sydd wedi, erbyn hyn, cael Cydsyniad Brenhinol yn San Steffan. Mae Llywodraeth Cymru yn glir bod hyn yn golygu bod mwy o bwerau yn dod i'r lle hwn yn sgil y cytundeb hwnnw. Rwy'n hapus i gymryd y cyfle hwn eto i sicrhau yr Aelod fod gan Lywodraeth Cymru pob bwriad i sicrhau bod y Llywodraeth hon a Llywodraeth San Steffan yn glynu'n agos at y termau y gwnaethpwyd cytundeb arnyn nhw yn y cytundeb hwnnw.

The inter-governmental agreement is one that is clear on what needs to happen as regards the obligations on the parties to that inter-governmental agreement. As I said yesterday, we need to have assurance on the amendments to the Act that has received Royal Assent in Westminster. That means that more powers will be coming to this place, following that agreement. I'm happy once again to take this opportunity to assure the Member that the Welsh Government has every intention of ensuring that this Government and the Westminster Government adhere closely to the heads of agreement in our agreement. Thank you.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Thank you, Counsel General.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol. Mae'r cwestiwn cyntaf i gael ei ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan David Rees.

The next item is the topical questions. The first question to be asked is to the Cabinet Secretary for Economy and Transport, and that first question is from David Rees.

Tata Steel a ThyssenKrupp
Tata Steel and ThyssenKrupp

3. Pa ddadansoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith y caiff y cyhoeddiad wythnos ddiwethaf ynghylch uno TATA steel a ThyssenKrupp AG ar y diwydiant dur yng Nghymru? 195

3. What analysis has the Welsh Government undertaken of the impact on the steel industry in Wales of the merger between TATA steel and ThyssenKrupp AG announced last week? 195

We broadly welcome the announcement to create 50:50 joint venture to combine their European steel businesses and we continue to engage with the company and the trade unions to consider the detail of the announcement.

At ei gilydd, rydym yn croesawu'r cyhoeddiad i greu cyd-fenter 50:50 i gyfuno eu busnesau dur Ewropeaidd ac rydym yn parhau i ymgysylltu gyda'r cwmni a'r undebau llafur i ystyried manylion y cyhoeddiad.

I thank you for that answer, Cabinet Secretary. The announcement has undoubtedly lifted a cloud that has been hanging over the steelworks in the town for over two years now and offers hope of a secure future for the steel making in Port Talbot and other plants across Wales, because let's not forget that, actually, Port Talbot feeds those other plants as well. It's been welcomed by steelworkers, as you pointed out, who are actually meeting today to discuss it, as well as trade unions, politicians and the community across the town.

We are aware that the dark skies can come back—that's the problem. This proposal is actually focusing on the medium term and not the long term, because it talks about no compulsory redundancies before 2026 and the work to be done on the blast furnace to keep it operational until about 2026. So, there's still a longer term position. The ThyssenKrupp chief executive officer has often said that he's focusing on European operations and we are possibly not in his mind when it comes to that. 

So, will this agreement impact upon the investment that has already been committed by the Welsh Government, because you've already made the commitment to the power plant—phase 1 has gone through. The funding has not yet been released for phase 2. I know there has been an issue of conditionality. Where are we on that? So, again, there's security coming through from the Welsh Government on that process, on that side of it. Have you had discussions with Tata on this matter as to what investment they're talking about in their merger and where that will go? Will it be simply in maintenance and repair, or will it actually be in new technologies and investment in new plant to actually take it to the next level of productivity, such as the capital line for new coke ovens that need to be undertaken? And have you had discussions with the Secretary of State for BEIS, because there is still a steel sector deal that has not yet been agreed, and it seems, at the moment, the UK Government is failing to do its bit, and if we want long-term sustainability, you also have to have discussions with them? So, how is it all pulling together now, based upon this merger plan?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Diau fod y cyhoeddiad wedi codi cwmwl sydd wedi bod yn hongian dros y gwaith dur yn y dref ers dros ddwy flynedd bellach ac mae'n cynnig gobaith o ddyfodol diogel ar gyfer gwneud dur ym Mhort Talbot a gweithfeydd eraill ar draws Cymru, oherwydd gadewch i ni beidio ag anghofio, mewn gwirionedd, fod Port Talbot yn bwydo'r gweithfeydd eraill hynny yn ogystal. Mae wedi cael ei groesawu gan weithwyr dur, fel y nodwyd gennych, sy'n cyfarfod heddiw i'w drafod mewn gwirionedd, yn ogystal ag undebau llafur, gwleidyddion a'r gymuned ar draws y dref.

Rydym yn ymwybodol y gall yr awyr ddu ddychwelyd—dyna'r broblem. Mae'r cynnig hwn yn canolbwyntio ar y tymor canolig, mewn gwirionedd, ac nid y tymor hir, oherwydd mae'n sôn am sicrhau nad oes unrhyw ddiswyddiadau gorfodol cyn 2026 a'r gwaith sydd i'w wneud ar y ffwrnais chwyth i'w chadw'n weithredol hyd nes tua 2026. Felly, mae yna sefyllfa fwy hirdymor i'w thrafod o hyd. Mae prif swyddog gweithredol ThyssenKrupp wedi dweud yn aml ei fod yn canolbwyntio ar weithrediadau Ewropeaidd ac nid ydym, o bosibl, yn ei feddwl o ran hynny.

Felly, a fydd y cytundeb hwn yn effeithio ar y buddsoddiad sydd eisoes wedi'i ymrwymo gan Lywodraeth Cymru, oherwydd rydych eisoes wedi gwneud ymrwymiad i'r gwaith pŵer—mae cam 1 wedi mynd drwodd. Nid yw'r cyllid wedi'i ryddhau eto ar gyfer cam 2. Gwn fod mater amodoldeb wedi codi. Ble rydym ni ar hynny? Felly, unwaith eto, mae sicrhad yn dod o du Llywodraeth Cymru ar y broses honno, ar yr ochr honno i bethau. A ydych wedi cael trafodaethau gyda Tata ar y mater hwn o ran pa fuddsoddiad y maent yn sôn amdano yn eu cynllun uno a ble y bydd hwnnw'n mynd? A fydd yn mynd tuag at waith cynnal a chadw ac atgyweirio yn unig, neu a fydd yn mynd tuag at dechnolegau newydd a buddsoddiad mewn offer newydd i'w arwain at y lefel nesaf o gynhyrchiant, fel y llinell gyfalaf ar gyfer ffyrnau golosg newydd sydd eu hangen? Ac a ydych wedi cael trafodaethau gydag Ysgrifennydd Gwladol yr Adran Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, oherwydd nid ydym wedi cytuno ar fargen sector dur eto, ac mae'n ymddangos ar hyn o bryd fod Llywodraeth y DU yn methu chwarae ei rhan, ac os ydym eisiau cynaliadwyedd hirdymor, mae angen i chi gael trafodaethau gyda hwy hefyd? Felly, sut y mae popeth yn dod at ei gilydd yn awr, yn seiliedig ar y cynllun uno hwn?

14:45

Well, can I thank David Rees for his questions? I'd agree that the announcement does indeed offer hope for all of the plants across Wales and the UK. I think it's worth reflecting on where we were just two years ago, when skies were indeed very dark, and it was as a consequence of the hard work that the Welsh Government carried out, to a great extent, that we've reached the point that we're at today, where all those involved in the agreement can recognise the strength of the Welsh steel-making family. In terms of ensuring that dark skies don't return, we need to guarantee the competitiveness of Welsh steel making, as well as ensure that it is efficient and it is productive. Now, we are obviously carrying through our support. Our support, in many respects, will be dependent on binding conditions being agreed by Tata. However, it's essential that the UK Government steps up to the mark and addresses the concerns of the sector, particularly in regard to uncompetitive energy prices, but also the need for a sector deal. These were issues that were discussed very recently at the UK steel council. They were issues that I raised regularly with Ministers within BEIS, and that we raised through officials with their counterparts in BEIS, and indeed other departments. It's an interest that my colleague Lesley Griffiths has, considering the decarbonisation agenda and the need to ensure that we drive down emissions. We are able to support businesses in the steel sector in reducing carbon emissions, in making sure that there are power savings, in making sure that employees are fully and properly skilled, and our support will continue into the future. But if we are to get the efficient, competitive, productive steel-making operation that we wish to see for the long term in Wales and the UK, it will require decisive intervention by the UK Government.

Wel, a gaf fi ddiolch i David Rees am ei gwestiynau? Buaswn yn cytuno bod y cyhoeddiad, yn wir, yn cynnig gobaith i bob un o'r gweithfeydd ledled Cymru a'r DU. Mae'n werth myfyrio ar ble roeddem ddwy flynedd yn unig yn ôl, pan oedd yr awyr yn ddu iawn yn wir, ac o ganlyniad i waith caled Llywodraeth Cymru, i raddau helaeth, rydym wedi cyrraedd y pwynt hwn heddiw, lle mae pawb sy'n rhan o'r cytundeb yn gallu cydnabod cryfder teulu dur Cymru. O ran sicrhau nad yw'r awyr ddu yn dychwelyd, mae angen i ni warantu cystadleurwydd cynhyrchiant dur yng Nghymru, yn ogystal â sicrhau ei fod yn effeithlon ac yn gynhyrchiol. Nawr, bydd ein cymorth yn amlwg yn parhau. Bydd ein cymorth, ar sawl ystyr, yn dibynnu ar gytundeb Tata i amodau rhwymol. Fodd bynnag, mae'n hanfodol fod Llywodraeth y DU yn gwneud ei rhan ac yn rhoi sylw i bryderon y sector, yn enwedig mewn perthynas â phrisiau ynni anghystadleuol, ond hefyd yr angen am gytundeb sector. Roedd y rhain yn faterion a drafodwyd yn ddiweddar iawn yng nghyngor dur y DU. Roeddent yn faterion y byddwn yn eu codi'n rheolaidd gyda Gweinidogion o fewn yr Adran Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, ac y byddem yn eu codi drwy swyddogion gyda'u cymheiriaid yn yr Adran Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, ac yn wir mewn adrannau eraill. Mae'n rhywbeth sydd o diddordeb i fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, o ystyried yr agenda ddatgarboneiddio a'r angen i sicrhau ein bod yn lleihau allyriadau. Rydym yn gallu cynorthwyo busnesau yn y sector dur i leihau allyriadau carbon, i wneud yn siŵr fod yna arbedion pŵer, i wneud yn siŵr fod gweithwyr yn meddu ar y sgiliau llawn a phriodol, a bydd ein cefnogaeth yn parhau i'r dyfodol. Ond os ydym am sicrhau'r gweithgarwch cynhyrchu dur effeithlon, cystadleuol a chynhyrchiol rydym eisiau ei weld yn hirdymor yng Nghymru ac yn y DU, bydd angen ymyriadau pendant gan Lywodraeth y DU.

Thank you, Cabinet Secretary, and I associate myself with the questions, actually, that were asked to you by David Rees. I think there will still be some residual concerns, going back to what we were talking about 18 months or so ago about the relationship with ThyssenKrupp and Tata, and the date that David mentioned, I think, is something that's firmly printed in our minds now. With that in mind, have you had any indication at all of the timeline for any potential investment in this plant? Obviously, the blast furnace is of huge importance there, and it's great to get the promises, but until somebody signs a cheque, it's a bit difficult to rely on those promises.

With the steel sector deal, obviously I agree that we need to know about this now, and I don't suppose that the Trump announcement has helped enormously.  Energy costs—and I think you did refer to it briefly—were a big issue when we were talking about this some months ago. Have you had any, shall we say, promising mood music that that's less of an issue now, and what steps have been taken to try and resolve those?

And then, finally, Tata has of course made huge commitments in terms of Swansea bay university, and a relationship with the steel innovation centre under the city deal. I wonder if you've had any news on whether this merged partnership would also be prepared to commit in the way that Tata's done to date. You said that you were considering the announcement, and perhaps you could raise that in any questions that you have when you're speaking to Tata and ThyssenKrupp.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n cysylltu fy hun â'r cwestiynau y mae David Rees newydd eu gofyn i chi mewn gwirionedd. Credaf y bydd rhai pryderon o hyd, yn mynd yn ôl at yr hyn roeddem yn sôn amdano tua 18 mis yn ôl am y berthynas â ThyssenKrupp a Tata, ac mae'r dyddiad y soniodd David amdano, rwy'n credu, yn rhywbeth sydd wedi'i argraffu'n gadarn ar ein meddyliau yn awr. Gyda hynny mewn golwg, a ydych wedi cael unrhyw syniad o gwbl o'r amserlen ar gyfer unrhyw fuddsoddiad posibl yn y gwaith hwn? Yn amlwg, mae'r ffwrnais chwyth yn bwysig iawn yno, ac mae'n wych cael addewidion, ond hyd nes y bydd rhywun yn llofnodi siec, mae hi braidd yn anodd dibynnu ar yr addewidion hynny.

Gyda bargen y sector dur, yn amlwg, rwy'n cytuno bod angen i ni wybod am hyn yn awr, ac nid wyf yn tybio bod cyhoeddiad Trump wedi helpu rhyw lawer iawn.  Roedd costau ynni—a chredaf eich bod wedi cyfeirio at hyn yn fyr—yn broblem fawr pan oeddem yn siarad am hyn rai misoedd yn ôl. A ydych wedi cael unrhyw arwydd addawol, gawn ni ddweud, sy'n awgrymu bod hynny'n llai o broblem erbyn hyn, a pha gamau a gymerwyd i geisio eu datrys?

Ac yn olaf, mae Tata, wrth gwrs, wedi gwneud ymrwymiadau enfawr o ran prifysgol bae Abertawe, a pherthynas â'r ganolfan arloesi dur o dan y fargen ddinesig. Tybed a ydych wedi cael unrhyw newyddion ynglŷn ag a fyddai'r bartneriaeth gyfunol hon hefyd yn barod i ymrwymo yn y ffordd y mae Tata wedi'i wneud hyd yma. Dywedasoch eich bod yn ystyried y cyhoeddiad, ac efallai y gallech godi hynny mewn unrhyw gwestiynau a fydd gennych pan fyddwch yn siarad â Tata a ThyssenKrupp.

Indeed. Can I thank Suzy Davies for her questions? She makes a very important point about the collaboration that's taken place in Swansea bay between higher education and the steel making of the region, and also some of the spin-off companies and the supply chain companies as well. It's my understanding that that collaboration will be maintained. However, we will be seeking to engage with the company and the trade unions to seek further information about the detail of the announcement, to ensure that that collaboration continues into the future, and to ensure that we secure iron and steel making in Wales for the long term.

Now, I think it's worth saying, in terms of the time frame, the joint venture is subject to regulatory examination by the authorities that include the European Commission and, until closing, both joint-venture companies are going to continue to operate as separate companies and as competitors, but, during that period, we expect to be able to take forward our discussions over the support that the Welsh Government can give to Tata insofar as the Welsh-based operations are concerned, but I would welcome the announcement of an extension of the employment pact to 2026, with a commitment to seek to avoid compulsory redundancies as a result of the joint venture.

In terms of the other commitments, Tata has committed to invest in a life extension of Port Talbot's blast furnace 5, which will proceed this year. I think, in general, this is a very, very positive announcement for steel making and all of the associated steel sites across Wales. However, we remain committed to ensuring that the long-term future of steel businesses in Wales can be guaranteed.

Yn wir. A gaf fi ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiynau? Mae'n gwneud pwynt pwysig iawn ynglŷn â'r cydweithrediad sydd wedi bod ym mae Abertawe rhwng addysg uwch a gwaith dur y rhanbarth, yn ogystal â rhai o'r cwmnïau deilliedig a chwmnïau'r gadwyn gyflenwi. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, bydd y cydweithio hwnnw'n parhau. Fodd bynnag, byddwn yn ceisio ymgysylltu â'r cwmni a'r undebau llafur i ofyn am wybodaeth bellach ynglŷn â manylion y cyhoeddiad, i wneud yn siŵr fod y cydweithio hwnnw'n parhau yn y dyfodol, ac i sicrhau ein bod yn cadw cynhyrchiant haearn a dur yng Nghymru yn y tymor hir.

Nawr, rwy'n credu ei bod hi'n werth dweud, o ran yr amserlen, fod y gyd-fenter yn ddibynnol ar archwiliad rheoleiddio gan yr awdurdodau sy'n cynnwys y Comisiwn Ewropeaidd, a hyd nes y byddant yn cau, bydd y ddau gwmni cyd-fenter yn parhau i weithredu fel cwmnïau ar wahân ac fel cystadleuwyr, ond yn ystod y cyfnod hwnnw, rydym yn disgwyl y byddwn yn gallu bwrw ymlaen â'n trafodaethau mewn perthynas â'r cymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i Tata o ran y gwaith sydd wedi'i leoli yng Nghymru, ond buaswn yn croesawu cyhoeddiad i ymestyn y cytundeb cyflogaeth i 2026, gydag ymrwymiad i geisio osgoi diswyddiadau gorfodol o ganlyniad i'r gyd-fenter.

O ran yr ymrwymiadau eraill, mae Tata wedi ymrwymo i fuddsoddi er mwyn ymestyn oes ffwrnais chwyth rhif 5 Port Talbot, a bydd hynny'n mynd rhagddo eleni. Yn gyffredinol, credaf fod hwn yn gyhoeddiad cadarnhaol iawn i'r diwydiant dur a'r holl safleoedd dur cysylltiedig ledled Cymru. Fodd bynnag, rydym yn parhau'n ymrwymedig i sicrhau y gellir gwarantu dyfodol hirdymor busnesau dur yng Nghymru.

14:50

I think the joint venture, on the face of it, seems like a positive step forward at the moment, but there are key questions to ask to ensure that we move forward with scrutiny and caution. Our first duty, of course, is to the workforce—the highly skilled workforce—that we have in Port Talbot. As I mentioned yesterday in questions to the leader of the house, Brexit is going to loom large in the prospects of the joint venture, and although the outlook right now, in the medium term, seems secure, our exit date from the EU is approaching, and this could, in fact, impact upon the joint venture. Last week, Heinrich Hiesinger—I'm not sure if I said that right—chief executive officer of Thyssenkrupp said, regarding the effects of Brexit on the JV, and I quote:

'We hope that whatever the outcome, there will be a free market.'

Of course, we can't guarantee that there will be a free market, with the Conservatives and your party needing to answer questions still on this on a UK Government level, and seeming to be blocking a free market or obfuscating it. So, I think we need answers on that.

I'd like the Welsh Government to outline what case they will make to the UK Government also regarding state aid and other industries, because Wales could be in a different environment in the future, with the UK Government redesigning those rules post Brexit under powers returning from the EU, and I believe there should be a more clear position on that at this date.

So, as I've said, over all, I would want to bring some security to the sector in Port Talbot. I know it's up until 2026, but I think that that is a medium-term goal and that we should all be keeping our eyes on that, and to reiterate that the investment in Port Talbot is key now, and I hope that the money going forward on the other phases of the agreement between Plaid Cymru and Labour in that regard will be able to go ahead smoothly because I do know that there were some teething problems to more funding getting their way. If we could avoid that so that the steelworks can be utilised and developed for the future, then that would be beneficial to everybody in this room and in our communities across Wales.

Rwy'n credu bod y gyd-fenter, ar yr wyneb, yn ymddangos fel cam cadarnhaol ymlaen ar hyn o bryd, ond mae yna gwestiynau allweddol i'w gofyn i sicrhau ein bod yn symud ymlaen gan graffu'n ofalus. I'r gweithlu y mae ein dyletswydd gyntaf, wrth gwrs—y gweithlu medrus iawn sydd gennym ym Mhort Talbot. Fel y soniais ddoe yn ystod y cwestiynau i arweinydd y tŷ, bydd rhan fawr i Brexit yn rhagolygon y gyd-fenter, ac er bod y rhagolygon ar hyn o bryd, yn y tymor canolig, yn ymddangos yn ddiogel, mae'r dyddiad y byddwn yn ymadael â'r UE yn agosáu, a gallai hyn effeithio ar y gyd-fenter mewn gwirionedd. Yr wythnos diwethaf, dywedodd Heinrich Hiesinger—nid wyf yn gwybod a ydw i wedi dweud ei enw'n gywir—prif swyddog gweithredol Thyssenkrupp, wrth sôn am effeithiau Brexit ar y gyd-fenter, a dyfynnaf:

Rydym yn gobeithio, beth bynnag fo'r canlyniad, y bydd yna farchnad rydd.

Wrth gwrs, ni allwn warantu y bydd yna farchnad rydd, gyda'r Ceidwadwyr a'ch plaid chi angen ateb cwestiynau ar hyn ar lefel Llywodraeth y DU o hyd, ac i'w gweld yn rhwystro neu'n cymylu'r dyfroedd ar farchnad rydd yn ôl pob golwg. Felly, credaf ein bod angen atebion ar hynny.

Hoffwn i Lywodraeth Cymru amlinellu pa achos y bydd yn ei wneud i Lywodraeth y DU ynghylch cymorth gwladwriaethol a diwydiannau eraill hefyd, oherwydd gallai Cymru fod mewn amgylchedd gwahanol yn y dyfodol, gyda Llywodraeth y DU yn ailgynllunio'r rheolau hynny ar ôl Brexit o dan bwerau sy'n dychwelyd o'r UE, a chredaf y dylid sicrhau safbwynt mwy clir ar hynny heddiw.

Felly, fel rwyf wedi'i ddweud, ar y cyfan, hoffwn ddod â rhywfaint o sicrwydd i'r sector ym Mhort Talbot. Gwn ei fod hyd nes 2026, ond credaf mai nod tymor canolig yw hwnnw a dylai pob un ohonom gadw ein llygaid ar hynny, ac rwy'n ailadrodd bod y buddsoddiad ym Mhort Talbot yn allweddol yn awr, ac rwy'n gobeithio y bydd yr arian ar gyfer camau eraill y cytundeb rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur yn hynny o beth yn gallu mynd rhagddo'n ddidrafferth oherwydd gwn fod rhai problemau cychwynnol wedi bod o ran sicrhau mwy o gyllid. Pe baem yn gallu osgoi hynny fel y gellid defnyddio a datblygu'r gwaith dur ar gyfer y dyfodol, byddai hynny'n fuddiol i bawb yn yr ystafell hon ac yn ein cymunedau ledled Cymru.

Can I thank the Member for her questions, and begin by saying that my party here, and in the UK as a whole, couldn't have demonstrated a greater commitment to sustaining steel making in the UK? We've been absolutely determined to influence the UK Government, and to influence the company in terms of long-term investment, and the work that we've invested in this area, I think, has paid dividends, and the announcement demonstrates it.

With the exception of the funding—and the Member rightly points to the support that the Welsh Government has been able to offer to Tata—I can say that, with the exception of funding for skills support, Tata won't be able to draw down funding against these offers until we have agreed the detail of overarching, legally binding conditions, and I would expect all Members to support that. We need to make sure that those conditions apply for several years, and that they are, indeed, legally binding.

Now, in terms of Brexit, we'll continue to work closely and constructively with Tata in terms of planning for the challenges and the opportunities presented by Brexit, but, to date, the Welsh Labour Government has offered £8 million towards an £18 million investment in the power plant at Port Talbot, and we continue to discuss the potential for further investments to increase efficiencies in this area, and I think it's worth reflecting on the important point that the Member makes concerning state aid rules. Well, until the UK has exited the European Union, of course, Welsh Ministers remain bound to comply fully with EU state aid rules, and any support provided to the steel sector must be given in accordance with EU state aid rules. However, post Brexit, whether and to what extent Welsh Ministers would continue to be bound by the EU state aid rules will depend on the terms of the withdrawal agreement that the UK negotiates with the EU. But it's absolutely essential that, during the course of the negotiations that are continuing, the UK Government recognises the importance of steel making to the UK.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiynau, a dechrau drwy ddweud na fyddai fy mhlaid yma, ac yn y DU yn gyfan, wedi gallu dangos mwy o ymrwymiad i gynnal cynhyrchiant dur y DU? Rydym wedi bod yn gwbl benderfynol o ddylanwadu ar Lywodraeth y DU, a dylanwadu ar y cwmni o ran buddsoddiad hirdymor, ac rwy'n credu bod y gwaith rydym wedi'i fuddsoddi yn y maes hwn wedi talu ar ei ganfed, ac mae'r cyhoeddiad yn dangos hynny. 

Ar wahân i'r cyllid—ac mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at y gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu ei chynnig i Tata—gallaf ddweud, ar wahân i gyllid ar gyfer cymorth sgiliau, ni fydd Tata yn gallu cael cyllid yn erbyn y cynigion hyn hyd nes y byddwn wedi cytuno ar fanylion amodau trosfwaol, sy'n rhwymol yn gyfreithiol, a buaswn yn disgwyl i'r holl Aelodau gefnogi hynny. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod yr amodau hynny'n gymwys am nifer o flynyddoedd, a'u bod, yn wir, yn rhwymol yn gyfreithiol.

Nawr, o ran Brexit, byddwn yn parhau i weithio'n agos ac yn adeiladol gyda Tata i gynllunio ar gyfer yr heriau a'r cyfleoedd a gyflwynir gan Brexit, ond hyd yma, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi cynnig £8 miliwn tuag at fuddsoddiad o £18 miliwn yn y gwaith pŵer ym Mhort Talbot, ac rydym yn parhau i drafod y potensial ar gyfer buddsoddiadau pellach i gynyddu arbedion effeithlorwydd yn y maes, ac mae'n werth myfyrio ar y pwynt pwysig y mae'r Aelod yn ei wneud mewn perthynas â rheolau cymorth gwladwriaethol. Wel, hyd nes y bydd y DU wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd, wrth gwrs, mae Gweinidogion Cymru yn parhau i fod wedi'u rhwymo i gydymffurfio'n llawn â rheolau cymorth gwladwriaethol yr UE, ac mae'n rhaid i unrhyw gefnogaeth a ddarperir i'r sector dur fod yn unol â rheolau cymorth gwladwriaethol yr UE. Fodd bynnag, ar ôl Brexit, bydd i ba raddau, os o gwbl, y byddai Gweinidogion Cymru yn parhau i gael eu rhwymo gan reolau cymorth gwladwriaethol yr UE yn dibynnu ar delerau'r cytundeb ymadael y bydd y DU yn ei negodi gyda'r UE. Ond mae'n gwbl hanfodol, yn ystod y trafodaethau hynny sy'n parhau, fod Llywodraeth y DU yn cydnabod pwysigrwydd cynhyrchu dur i'r DU.

14:55

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. Caiff y cwestiwn nesaf ei ateb gan Weinidog y Gymraeg—y cwestiwn gan Dawn Bowden.

Thank you to the Cabinet Secretary. The next question will be answered by the Minister for the Welsh language, and the question's from Dawn Bowden.

Trago Mills
Trago Mills

4. Beth yw ymateb Llywodraeth Cymru i'r sylwadau a wnaed gan berchennog Trago Mills fod arwyddion Cymraeg yn annibendod gweledol? 194

4. What is the Welsh Government's response to comments made by the owner of Trago Mills that Welsh language signage is visual clutter? 194

Well, can I just say that I was really disappointed to read Bruce Robertson's comments over the weekend, and I wrote a letter to him on Monday expressing my disappointment? And I must say that I think his comments are misinformed, and I think they are out of step with public opinion in Wales. I am happy to share that letter with Assembly Members.

Wel, a gaf fi ddweud fy mod wedi fy siomi'n fawr wrth ddarllen sylwadau Bruce Robertson dros y penwythnos, ac ysgrifennais lythyr ato ddydd Llun i fynegi fy siom? Ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn credu bod ei sylwadau'n gyfeiliornus, a chredaf eu bod yn anghyson â barn y cyhoedd yng Nghymru. Rwy'n hapus i rannu'r llythyr hwnnw gydag Aelodau'r Cynulliad.

Thank you for that response, Minister. You'll be aware that the bilingual signage was actually only one aspect of the comments that were reported last week, but I want to deal specifically with the language issue because it is a fact that Merthyr Tydfil has one of the lowest levels of identified Welsh speakers in Wales. I want to see that change and I've been supportive of Welsh language services and learning opportunities that are provided in Merthyr, most notably at Canolfan Soar that you visited with me only recently.

Despite the relatively low level of Welsh speakers, I've received representations from a number of constituents who were offended by the reported comments. And I understand that anger, because whether people speak Welsh or not, many value the language and know how important it is to normalise its use in everyday situations and activities, and, as a Welsh learner myself, I can vouch for the value of that. And, indeed, I see nurturing and developing the use of the Welsh language and fostering more positive attitudes towards it as an important responsibility for all of us.

Trago Mills is an important new business in my constituency and it's providing many valuable jobs, and I want to develop good working relations with them. So, would you agree with me that a more enlightened business practice that might in fact draw more people to support the business, rather than drive them to protest against it, which we're going to be seeing this weekend, would be for them to recognise the status of both languages and to embrace that fact?

Diolch i chi am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Fe fyddwch yn gwybod mai un agwedd yn unig ar y sylwadau a nodwyd yr wythnos diwethaf oedd yr arwyddion dwyieithog, mewn gwirionedd, ond rwyf eisiau ymdrin yn benodol â mater yr iaith oherwydd mae'n ffaith mai Merthyr Tudful sydd ag un o'r lefelau isaf o siaradwyr Cymraeg dynodedig yng Nghymru. Rwyf eisiau gweld hynny'n newid ac rwyf wedi cefnogi gwasanaethau Cymraeg a'r cyfleoedd dysgu a ddarperir ym Merthyr, yn fwyaf nodedig yng Nghanolfan Soar y buom ein dwy'n ymweld â hi'n ddiweddar.

Er gwaethaf y lefel gymharol isel o siaradwyr Cymraeg, rwyf wedi cael sylwadau gan nifer o etholwyr a gafodd eu tramgwyddo gan y sylwadau a gofnodwyd. Ac rwy'n deall y dicter hwnnw, oherwydd, pa un a yw pobl yn siarad Cymraeg ai peidio, mae llawer yn gweld gwerth yr iaith ac yn gwybod pa mor bwysig yw normaleiddio ei defnydd mewn sefyllfaoedd a gweithgareddau bob dydd, ac fel dysgwr Cymraeg fy hun, gallaf dystio i werth hynny. Ac yn wir, rwy'n credu bod meithrin a datblygu'r defnydd o'r Gymraeg a meithrin agweddau mwy cadarnhaol tuag ati yn gyfrifoldeb pwysig i bob un ohonom.

Mae Trago Mills yn fusnes newydd pwysig yn fy etholaeth ac mae'n darparu llawer o swyddi gwerthfawr, ac rwyf eisiau datblygu cysylltiadau gwaith da gyda hwy. Felly, a fyddech yn cytuno â mi mai ymarfer busnes mwy goleuedig ar eu rhan, ac un a allai ddenu mwy o bobl i gefnogi'r busnes mewn gwirionedd yn hytrach na gwneud iddynt brotestio yn ei erbyn, fyddai iddynt gydnabod statws y ddwy iaith a chroesawu'r ffaith honno? 

Mae'n bwysig i ni i gyd gefnogi'r iaith ac mae hynny'n cynnwys Trago Mills.

It's important that we should all support the language and that includes Trago Mills.

Da iawn a diolch yn fawr i chi, Dawn, nid yn unig am ddod â'r achos yma gerbron y Senedd heddiw, ond hefyd am eich ymrwymiad chi tuag yr iaith.

Well done, and thank you very much, Dawn, not only for bringing this case before the Senedd today, but also for your commitment to the Welsh language.

I'd just like to thank you for your enthusiasm for the language, because we need to get to a million speakers and you're on that list, so thank you very much. I think you're absolutely right—I think that people underestimate the value of Welsh language education. We know that there is a lot of evidence to suggest that, actually, it helps broaden education in its wider sense, and there's evidence across the globe that bilingualism is a positive development. I think, also, it should be noted that there is increasing demand in places like Merthyr, and I'm very pleased to see that and I'd like to thank you for your support in that.

But I think there's also a commercial reason for him to do this. The fact is that, in the last census, if you look at how many people live within an hour of Trago Mills, there are about 110,000 people who speak Welsh, and 86 per cent of the people of Wales are enthusiastic and supportive about the Welsh language. So, it doesn't make any commercial sense not to be in the same place as those people, and so I do hope that the chair of Trago Mills will rethink his approach to the language.

Hoffwn ddiolch i chi am eich brwdfrydedd dros yr iaith, oherwydd mae angen inni gyrraedd miliwn o siaradwyr ac rydych chi ar y rhestr honno, felly diolch yn fawr iawn i chi. Credaf eich bod yn llygad eich lle—credaf fod pobl yn tanbrisio gwerth addysg Gymraeg. Gwyddom fod llawer o dystiolaeth yn awgrymu ei bod, mewn gwirionedd, yn helpu i ymestyn addysg yn ei ystyr ehangach, ac mae tystiolaeth ar draws y byd sy'n profi bod dwyieithrwydd yn ddatblygiad cadarnhaol. Rwy'n credu y dylid nodi hefyd fod galw cynyddol mewn lleoedd fel Merthyr Tudful, ac rwy'n falch iawn o weld hynny a hoffwn ddiolch i chi am eich cefnogaeth yn hynny o beth.

Ond credaf hefyd fod yna reswm masnachol iddo wneud hyn. Y ffaith yw, yn y cyfrifiad diwethaf, os edrychwch ar faint o bobl sy'n byw o fewn awr i Trago Mills, ceir tua 110,000 o bobl sy'n siarad Cymraeg, ac mae 86 y cant o bobl Cymru yn frwdfrydig ac yn gefnogol i'r iaith Gymraeg. Felly, nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr masnachol iddynt beidio â bod yn yr un man â'r bobl hynny, ac felly rwy'n gobeithio y bydd cadeirydd Trago Mills yn ailystyried ei agwedd tuag at yr iaith.

Minister, the opening of the Trago Mills store in Merthyr Tydfil in April, with the creation of 350 jobs, was warmly welcomed, with the leader of the council calling it,

'a fantastic addition to Merthyr Tydfil's shopping offer and also because it's another landmark in the overall regeneration of the county borough.'

It is disappointing, therefore, to read these comments that have caused considerable outrage and could damage the profitability of this store. As you said, Minister, earlier, and I agree with it, it's important that business leaders understand that we are increasingly a bilingual country and that it's commercially beneficial for businesses to be respectful of each of the languages. You know, Minister, I can't speak Welsh, but I think it's great to have bilingual ability for every individual, especially if you live in a country and you speak the local language. It's not only interaction between trade and commercial benefit, but also political, social, economic and cultural. It is getting together. Language is the one that gets us together, and togetherness is the best virtue of all. Thank you.

Weinidog, cafodd agoriad siop Trago Mills ym Merthyr Tudful ym mis Ebrill, a greodd 350 o swyddi, ei groesawu'n fawr, gydag arweinydd y cyngor yn dweud

ei fod yn ychwanegu at yr hyn a gynigir i siopwyr ym Merthyr Tudful a'i fod hefyd yn garreg filltir yn adfywiad cyffredinol y fwrdeistref sirol.

Felly, mae'n siomedig darllen y sylwadau hyn sydd wedi achosi dicter sylweddol ac a allai niweidio proffidioldeb y siop. Fel y dywedoch chi'n gynharach, Weinidog, ac rwy'n cytuno â chi, mae'n bwysig fod arweinwyr busnes yn deall ein bod yn wlad gynyddol ddwyieithog a'i bod yn fanteisiol yn fasnachol i fusnesau ddangos parch tuag at y ddwy iaith. Wyddoch chi, Weinidog, nid wyf yn gallu siarad Cymraeg, ond rwy'n credu bod y gallu i bob unigolyn fod yn ddwyieithog yn beth gwych, yn enwedig os ydych yn byw mewn gwlad ac rydych yn siarad yr iaith leol. Mae'n ymwneud â budd gwleidyddol, cymdeithasol, economaidd a diwylliannol yn ogystal â rhyngweithio rhwng busnesau a budd masnachol. Mae'n ymwneud â dod at ein gilydd. Iaith yw'r peth sy'n dod â ni at ein gilydd, ac undod yw'r rhinwedd orau un. Diolch. 

15:00

Diolch yn fawr, Mohammad, and you're welcome to join me in being one of those million as well. I know you speak several other languages, so it should be fairly easy for you to pick up. So, there you go, you're on my list as well. Diolch yn fawr. 

I think it is important that we underline the importance of this company. There are a lot of jobs here in an area that needs jobs, so I actually wouldn't support those calls for people to be suspending their use of the shopping centre. I think that it's important that we do support businesses that are in Wales, but I do think that what we need to do is to encourage them and to make sure that they understand that they are investing in a bilingual country where there is this great support now for the Welsh language. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Mohammad, ac mae croeso i chi ymuno â mi a dod yn un o'r miliwn yn ogystal. Gwn eich bod yn siarad nifer o ieithoedd eraill, felly dylai fod yn weddol hawdd i chi ei dysgu. Felly, dyna chi, rydych chi ar fy rhestr yn ogystal. Diolch yn fawr.

Credaf ei bod yn bwysig i ni danlinellu pwysigrwydd y cwmni hwn. Ceir llawer o swyddi yma mewn ardal sydd angen swyddi, felly mewn gwirionedd, ni fuaswn yn cefnogi'r galwadau ar bobl i beidio â defnyddio'r ganolfan siopa. Credaf ei bod yn bwysig ein bod yn cefnogi busnesau yng Nghymru, ond rwy'n credu mai'r hyn rydym angen ei wneud yw eu hannog a gwneud yn siŵr eu bod yn deall eu bod yn buddsoddi mewn gwlad ddwyieithog lle mae llawer o gefnogaeth yn awr i'r iaith Gymraeg. Diolch yn fawr.

Mae'n gwbl briodol eich bod chi yn beirniadu Trago Mills am eu sylwadau sarhaus at y Gymraeg, ond mae'n rhaid cofio mai beth ydy hyn mewn gwirionedd ydy'r enghraifft ddiweddaraf o broblem ehangach, a thystiolaeth goncrit mai ffolineb ydy credu y cawn ni chwarae teg i'r Gymraeg yn y sector breifat heb ddeddfwriaeth a thrwy ddibynnu ar ewyllys da. Rydych chi'n barod iawn eich beirniadaeth o record cwmnïau fel Sports Direct, GWR a rŵan Trago Mills ar y Gymraeg, ond yn llai parod o lawer i weithredu. 

Yn yr hydref, fe gytunodd y Cynulliad trawsbleidiol yma mai gweithredu sydd angen i ymestyn y safonau iaith i'r sector breifat. Sut felly ydych chi'n bwriadu gwireddu ewyllys y Cynulliad yma yn sgil y prawf pellach eto fyth fod angen gosod dyletswydd sylfaenol mewn cyfraith er mwyn i fusnesau mawrion barchu'r Gymraeg?

It is entirely appropriate that you criticise Trago Mills for their insulting comments on the Welsh language, but we must bear in mind that what this is in reality is the latest example of a broader problem, and concrete evidence that to believe that we can get fair play for the Welsh language in the private sector without legislation, and by relying on good will, is simply foolish. You're very happy to criticise the record of companies such as Sports Direct, GWR and now Trago Mills on the Welsh language, but are far less willing to take action.

In the autumn, this cross-party Assembly agreed that action is required to extend Welsh language standards to the private sector. How, therefore, do you intend to deliver the will of this Assembly given this further proof that we need to place a fundamental duty in law so that large businesses respect the Welsh language?

Nid wyf yn derbyn ei fod yn ffolineb i ddisgwyl i gwmnïau ddefnyddio'r iaith. Y ffaith yw bod lot o gwmnïau yn gwneud hynny. Os ydych chi'n edrych ar Aldi a Lidl, rwy'n meddwl bod record arbennig gyda nhw. Mae'n rhaid i ni werthfawrogi hynny. Rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig hefyd ein bod ni'n gwerthfawrogi nad yw hi'n bosibl gyda'r Ddeddf sydd gyda ni nawr i wneud unrhyw beth yn y maes yma. Rydych chi'n ymwybodol bod gen i lot mwy o ddiddordeb mewn hybu a hyrwyddo'r Gymraeg fel blaenoriaeth a dyna pam rŷm ni'n dod â phethau fel Cymraeg busnes i'r adwy, i sicrhau pan fydd pobl eisiau ymrwymo i'r iaith Gymraeg y bydd hawl ganddyn nhw wedyn i ofyn am help. Dyna beth ddylai Llywodraeth Cymru fod yn gwneud—rhoi help lle rŷm ni'n gallu i wireddu'r ffaith ein bod ni'n gobeithio y byddan nhw'n rhoi'r arwyddion hyn i fyny yn y dyfodol.

I don't accept that it is folly to expect companies to use the language. The fact is that many companies do. If you look at Aldi and Lidl, I believe that they have an excellent record, and we need to appreciate that. I do think that it's important that we appreciate that it's not possible with the Measure that we have now to do something in this field. You are aware that I have very much more interest in promoting the Welsh language as a priority, and that is why we're bringing business Welsh into the picture, to ensure that when people want to be committed to the Welsh language they have the right to ask for support. That is what the Welsh Government should be doing—assisting and supporting where possible to deliver on our expectation that they will put those signs up in the future.

Diolch i'r Gweinidog. Mae'r cwestiwn nesaf i'w ateb gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus. Mae'r cwestiwn gan Siân Gwenllian.

Thank you, Minister. The next question is to be answered by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services. The question is from Siân Gwenllian.

Adrefnu Llywodraeth Leol
Local Government Reorganisation

1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gynlluniau adrefnu llywodraeth leol yn dilyn ei sylwadau yng nghynhadledd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar 29 Mehefin 2018? 197

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on local government reorganisation plans following his comments in the WLGA conference on 29 June 2018? 197

Member
Alun Davies 15:03:53
Cabinet Secretary for Local Government and Public Services

Presiding Officer, Members will be aware from our order papers that I'll be making a statement on this matter on 17 July.

Lywydd, bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'n papurau trefn y byddaf yn gwneud datganiad ar y mater hwn ar 17 Gorffennaf.

Wel, rai misoedd yn ôl, fe gawsom ni wybod drwy flog personol fod y Llywodraeth wedi gwneud tro pedol arall ar adrefnu llywodraeth leol gan ollwng cynlluniau Mark Drakeford ar gyfer cydweithio rhanbarthol. Ddydd Gwener diwethaf, fe ges i a phawb arall oedd ddim yng nghynhadledd y WLGA yn Llandudno wybod drwy Trydar eich bod chi eto fyth wedi newid eich meddwl drwy gyhoeddi eich bod am gael gwared ar y map adrefnu. Ddwywaith, felly, mae datganiadau mor bwysig â hyn, sydd yn effeithio'r ffordd y mae gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu rhedeg yn y dyfodol, wedi cael eu cyhoeddi heb i chi roi gwybod i Aelodau Cynulliad drwy ddatganiadau ysgrifenedig ffurfiol. Ddwywaith rydych chi wedi dangos sarhad llwyr a thanseilio hygrededd y Llywodraeth a rôl y Cynulliad fel corff deddfwriaethol Cymru. Yn arferol, ac yn ôl canllawiau Llywodraeth Cymru ar wneud penderfyniadau da, mae disgwyl i Weinidogion gyhoeddi eu hymateb i ymgynghoriad a gynhaliwyd a gwneud hyn yn amserol, ac fel arfer mae hynny yn digwydd yn y Cynulliad mewn datganiad llafar ffurfiol gydag adroddiad ynghlwm. Felly, o ystyried mai dim ond tair wythnos yn ôl y daeth y cyfnod ymgynghori i ben, a fedrwch chi gadarnhau mai ymateb yn uniongyrchol i'r ymgynghoriad oeddech chi yn eich sylwadau yng nghynhadledd y WLGA? Ac a ydych chi'n meddwl ei bod hi'n briodol i Weinidog wneud datganiadau polisi o arwyddocâd cenedlaethol yn y modd yma? 

Some months ago, we learnt through a personal blog that the Government had made another u-turn on the reorganisation of local government, dropping Mark Drakeford's proposals for regional collaboration. Last Friday, I and everyone else who wasn't at the WLGA conference at Llandudno, learnt through Twitter that you had once again changed your mind by announcing that you were going to scrap the reorganisation map. Twice, therefore, important statements such as these that impact on the way in which public services are run for the future have been announced without you informing Assembly Members through written statements in a formal way. Twice you have shown a total disrespect and undermined the credibility of the Government and the role of this Assembly as the legislative body for Wales. Usually, and according to Welsh Government guidance on making good decisions, Ministers are expected to publish their response to consultations held, and to do so in a timely manner. Usually, that does happen in the Assembly in a formal oral statement with a report attached. So, given that just three weeks ago the consultation period ended, can you confirm that you were responding directly to the consultation in your comments at the WLGA conference? And do you think it's appropriate for a Minister to make policy statements of national significance in this manner?

15:05

Presiding Officer, I repeat that I'll be making a full statement on this matter on 17 July, where I will be responding to the consultation and responding to other matters as well. However, the Member seems to believe that Ministers should be silent in terms of a national debate and not participate in national conversations outside of this Chamber. I'm sorry, if that is her case, then I disagree with her. I think it's absolutely right and proper that Ministers participate actively in the national debate around many issues that are the responsibility of this place, and others, and I will continue to do so. But I will always make substantive policy statement to this place, and to this place first. However, there is a national debate taking place around the future of our public services, and I will also participate in that debate.  

Lywydd, rwy'n ailadrodd y byddaf yn gwneud datganiad llawn ar y mater hwn ar 17 Gorffennaf, pan fyddaf yn ymateb i'r ymgynghoriad ac yn ymateb i faterion eraill yn ogystal. Fodd bynnag, ymddengys bod yr Aelod yn credu y dylai Gweinidogion fod yn dawedog mewn perthynas â dadl genedlaethol a pheidio â chymryd rhan mewn sgyrsiau cenedlaethol y tu allan i'r Siambr hon. Mae'n ddrwg gennyf, ond os mai dyna yw ei safbwynt, rwy'n anghytuno â hi. Credaf ei bod yn gwbl iawn a phriodol fod Gweinidogion yn cymryd rhan weithredol yn y ddadl genedlaethol ynghylch llawer o faterion sy'n gyfrifoldeb i'r lle hwn, ac eraill, a byddaf yn parhau i wneud hynny. Ond byddaf bob amser yn gwneud datganiad polisi sylweddol i'r lle hwn, ac i'r lle hwn yn gyntaf. Fodd bynnag, mae yna ddadl genedlaethol yn digwydd ynglŷn â dyfodol ein gwasanaethau cyhoeddus, a byddaf yn parhau i gymryd rhan yn y ddadl honno hefyd.

Thank you to Siân Gwenllian for bringing this question here today as a topical question. I was present at the WLGA conference, and I was there very close to the stage—I don't think I could have sat any closer, frankly—when the Cabinet Secretary came on stage to less than warm applause from a roomful of nearly 200 delegates. I have to say, after his speech, the applause was warmer; the difference being that he had announced in a split second that he was scrapping the map—the map that he told us when we met with him, if you remember, wasn't going to be a map.

Cabinet Secretary, I have scrutinised you alongside Siân Gwenllian, and even members of your own backbench, on your third set—when I say 'your', your Welsh Government's third set of proposals, so let's just run through this. In 20 years of devolution, we've had no less than 10 Cabinet Secretaries for local government. You are No. 5. These are the third set of proposals for local government reform. Now, as part of the WLGA conference, I was actually very privileged, alongside Rhun ap Iorwerth, to take part in a panel with Professor Gerald Holtham also about health and social care, and the integration of it, and making that a reality. One thing became abundantly clear, namely that good housing or bad housing affects our health. Education affects our health, and social care. Housing—. Sorry, education—I thought I'd written these down earlier. With local government, we have social care. Those are five fundamental services and policy areas that need to be integrated with local government. 

Diolch i Siân Gwenllian am gyflwyno'r cwestiwn hwn heddiw fel cwestiwn amserol. Roeddwn yn bresennol yng nghynhadledd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ac roeddwn yno'n agos iawn at y llwyfan—nid wyf yn credu y buaswn wedi gallu eistedd yn agosach, a dweud y gwir—pan ddaeth Ysgrifennydd y Cabinet ar y llwyfan i gymeradwyaeth lai na chynnes gan lond ystafell o bron i 200 o gynrychiolwyr. Mae'n rhaid i mi ddweud bod y gymeradwyaeth yn gynhesach ar ôl ei araith; y gwahaniaeth oedd ei fod wedi cyhoeddi mewn eiliad ei fod yn cael gwared ar y map—y map hwnnw y dywedodd wrthym pan gyfarfuom ag ef, os cofiwch chi, nad oedd yn mynd i fod yn fap.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf wedi craffu arnoch ochr yn ochr â Siân Gwenllian, ac mae Aelodau o'ch meinciau cefn eich hun hyd yn oed, ar eich trydedd gyfres—pan ddywedaf 'eich' rwy'n golygu'r drydedd gyfres o gynigion a gyflwynwyd gan eich Llywodraeth Cymru chi, felly gadewch i ni fynd drwy hyn. Mewn 20 mlynedd o ddatganoli, rydym wedi cael 10 o Ysgrifenyddion Cabinet dros lywodraeth leol. Chi yw Rhif 5. Hon yw'r drydedd gyfres o gynigion ar gyfer diwygio llywodraeth leol. Nawr, fel rhan o gynhadledd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, roedd yn fraint mawr, mewn gwirionedd, ochr yn ochr â Rhun ap Iorwerth, cael cymryd rhan mewn panel gyda'r Athro Gerald Holtham am iechyd a gofal cymdeithasol, a'r modd y caiff ei integreiddio, a gwneud hynny'n realiti. Daeth un peth yn glir iawn, sef bod tai da neu dai gwael yn effeithio ar ein hiechyd. Mae addysg yn effeithio ar ein hiechyd a gofal cymdeithasol. Mae tai—. Mae'n ddrwg gennyf, mae addysg—roeddwn yn meddwl fy mod wedi ysgrifennu'r rhain yn gynharach. Gyda llywodraeth leol, mae gennym ofal cymdeithasol. Dyna bump o wasanaethau sylfaenol a meysydd polisi y mae angen eu hintegreiddio â llywodraeth leol.

You do need to come to your question now. 

Mae angen i chi ddod at eich cwestiwn yn awr.

Now, I've asked time and time again, when you decide to go off on one bringing forward a Cabinet Green Paper, what consultation have you taken with your other Cabinet colleagues? One thing that was fundamentally agreed to in that room was that you cannot bring local government reform forward on its own; you do need to integrate health, education, social care and housing. So, Cabinet Secretary, Williams identified this in his report, 62 recommendations of which this Welsh Government has only ever gone forward with four, all relating to local government. Will you at some stage when you make your statement please look at it in a joined-up manner, and bring those other policy areas into line? If you do that, you will have the support of these benches. Thank you. 

Nawr, rwyf wedi gofyn dro ar ôl tro, pan fyddwch yn penderfynu bwrw iddi a chyflwyno Papur Gwyrdd y Cabinet, pa ymgynghori a wnaethoch gyda'ch cyd-Weinidogion eraill yn y Cabinet? Un peth sylfaenol y cytunwyd arno yn yr ystafell honno oedd na allwch gyflwyno diwygio llywodraeth leol ar ei ben ei hun; mae angen i chi integreiddio iechyd, addysg, gofal cymdeithasol a thai. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, mae Williams wedi nodi hyn yn ei adroddiad, a phedwar yn unig o'r 62 o argymhellion ynddo y mae'r Llywodraeth hon wedi bwrw ymlaen â hwy, i gyd yn ymwneud â llywodraeth leol. Ar ryw bwynt, pan fyddwch yn gwneud eich datganiad, a wnewch chi edrych arno mewn modd cydgysylltiedig os gwelwch yn dda, a chynnwys y meysydd polisi eraill hynny? Os gwnewch chi hynny, fe gewch gefnogaeth y meinciau hyn. Diolch.

Well, that would be lovely, wouldn't it? [Laughter.] I'm grateful to the Conservative spokesperson for the 20 years of history she's managed to weave into this topical question. I will be making a statement on these matters in two weeks' time, and I will address the matters that she's raised in her question.

Wel, byddai hynny'n hyfryd, oni fyddai? [Chwerthin.] Rwy'n ddiolchgar i lefarydd y Ceidwadwyr am yr 20 mlynedd o hanes y mae hi wedi llwyddo i'w wau i mewn i'r cwestiwn amserol hwn. Byddaf yn gwneud datganiad ar y materion hyn mewn pythefnos, a byddaf yn mynd i'r afael â'r materion y mae hi wedi'u codi yn ei chwestiwn.

15:10

Y cwestiwn nesaf i’w ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus eto, a'r cwestiwn gan Vikki Howells. 

The next question is to be answered by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services once again. The question is from Vikki Howells. 

Tanau Gwair
Grass Fires

2. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddatganiad am yr achosion diweddar o danau gwair sydd wedi effeithio ar gymunedau ledled Cymru? 196

2. Will the Welsh Government make a statement on the recent spate of grass fires affecting communities across Wales? 196

Presiding Officer, I think Members across the whole Chamber will wish to join me in thanking all those firefighters from across Wales who have worked extraordinarily hard over the past weeks. Their commitment, their expertise, their skills have been tested in some very difficult circumstances. I have made a written statement on this matter already today and I think that Members across the whole Chamber will wish to take time to consider that and ensure that we do pass on our thanks to the firefighters who have been involved in fighting these grass fires over the last few weeks.

Lywydd, credaf y bydd yr Aelodau ar draws y Siambr gyfan yn dymuno ymuno â mi i ddiolch i'r holl ddiffoddwyr tân o bob cwr o Gymru sydd wedi gweithio'n eithriadol o galed dros yr wythnosau diwethaf. Mae eu hymrwymiad, eu harbenigedd a'u sgiliau wedi cael eu profi mewn amgylchiadau anodd iawn. Rwyf wedi cyflwyno datganiad ysgrifenedig ar y mater hwn eisoes heddiw, a chredaf y bydd Aelodau ar draws y Siambr gyfan yn dymuno rhoi amser i'w ystyried a sicrhau ein bod yn mynegi ein diolch i'r diffoddwyr tân sydd wedi bod yn ymladd y tanau gwair hyn dros yr ychydig wythnosau diwethaf.

Thank you, Cabinet Secretary. Further to your written statement today, I'd just like to stress the fact that my constituency, like many across Wales, has been scarred by a series of devastating fires over the past few days. Incidents have included a forestry fire near Llwydcoed, described as hundreds of metres wide, the Maerdy mountain fire and the Hirwaun ironworks.

Firstly, Cabinet Secretary, I join with you in paying tribute to the bravery and endurance of our firefighters who work tirelessly to keep our communities safe, but secondly, with the suggestion that many of these fires may have been started deliberately, how is the Welsh Government working to prioritise measures to counter this dangerous and potentially fatal activity?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn dilyn eich datganiad ysgrifenedig heddiw, hoffwn bwysleisio bod fy etholaeth i, fel sawl un ledled Cymru, wedi'i chreithio gan gyfres o danau dinistriol dros y dyddiau diwethaf. Mae'r digwyddiadau wedi cynnwys tân mewn coedwig ger Llwydcoed, a ddisgrifiwyd fel tân cannoedd o fetrau o led, tân mynydd Maerdy a gwaith haearn Hirwaun.

Yn gyntaf, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n ymuno â chi i dalu teyrnged i ddewrder a gwydnwch ein diffoddwyr tân sy'n gweithio'n ddiflino i gadw ein cymunedau yn ddiogel, ond yn ail, gyda'r awgrym y gallai llawer o'r tanau hyn fod wedi'u cynnau'n fwriadol, sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i flaenoriaethu mesurau i atal y gweithgaredd peryglus hwn a allai fod yn angheuol?

Presiding Officer, I did visit firefighters on the duty watch in Tonypandy earlier today, and I spoke to them about the work they were doing across Wales and also to those firefighters from the south Wales area who had attended the fire on Saddleworth moor. I visited the station alongside Andrew Morgan, the leader of Rhondda Cynon Taf council, and we did discuss some of the wild fires that have affected the Member's constituency. I spoke to the firefighters who had worked up at Llwydcoed and around the site at Bryn Pica who had been working extraordinarily hard to keep that under control. I think we all owe these people a great debt of gratitude.

Presiding Officer, we do work with the fire service, the police and other partners to tackle deliberate grass fires at source. This means preventing them from happening in the first place by deterring those who may be thinking about getting involved. This encompasses a wide range of programmes, from general awareness raising to anti-arson patrols in high-risk areas, and tailored interventions with those who have offended or are at risk of doing so. The most intensive of these that we have long supported has a reoffending rate of under 5 per cent.

Lywydd, bûm yn ymweld â'r diffoddwyr tân a oedd ar ddyletswydd yn Nhonypandy yn gynharach heddiw, a siaradais â hwy am y gwaith y maent yn ei wneud ledled Cymru a hefyd â'r diffoddwyr tân o dde Cymru a oedd wedi bod yn ymladd y tân ar rosydd Saddleworth. Ymwelais â'r orsaf gydag Andrew Morgan, arweinydd cyngor Rhondda Cynon Taf, a buom yn trafod rhai o'r tanau gwyllt sydd wedi effeithio ar etholaeth yr Aelod. Siaradais â'r diffoddwyr tân a oedd wedi bod yn gweithio yn Llwydcoed ac o gwmpas y safle ym Mryn Pica, ac a oedd wedi bod yn gweithio yn eithriadol o galed i gadw'r tân hwnnw o dan reolaeth. Credaf fod arnom ddiolch mawr i'r bobl hyn.

Lywydd, rydym yn gweithio gyda'r gwasanaeth tân, yr heddlu a phartneriaid eraill i fynd i'r afael â thanau gwair bwriadol yn y tarddiad. Mae hyn yn golygu eu hatal rhag digwydd yn y lle cyntaf drwy atal y rhai sydd efallai'n ystyried ei wneud. Mae'n waith sy'n cynnwys ystod eang o raglenni, o godi ymwybyddiaeth gyffredinol i batrolau atal tanau bwriadol mewn ardaloedd risg uchel, ac ymyriadau wedi'u teilwra gyda'r rheini sydd wedi troseddu neu sydd mewn perygl o wneud hynny. Mae gan y mwyaf dwys o'r rhain a gefnogwyd gennym ers amser hir gyfradd aildroseddu o dan 5 y cant.

Cabinet Secretary, I do commend the written statement you made earlier today for concentrating on the prevention of fires and the work of the fire service and the other emergency services to raise awareness in schools and also just around the community about the dangers of starting fires. I think that's a really, really important part of their work, and we are seeing a lower incidence it seems now in terms of these fires. But also the public need to be aware that you can inadvertently start a fire by, for example, holding in a clumsy fashion a barbecue. You leave the area and it will be hours and hours later when a change in wind direction or whatever flares up and then you've got another grass fire. So, this is really, really important that we get this public education right, and I commend the efforts so far of the fire service.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n cymeradwyo'r datganiad ysgrifenedig a wnaethoch yn gynharach heddiw am ganolbwyntio ar atal tanau a gwaith y gwasanaeth tân a gwasanaethau brys eraill i godi ymwybyddiaeth mewn ysgolion, ac o amgylch y gymuned hefyd, o beryglon dechrau tanau. Credaf fod honno'n rhan hollbwysig o'u gwaith ac mae'n ymddangos ein bod yn gweld llai o achosion o'r tanau hyn yn awr. Ond hefyd mae angen i'r cyhoedd fod yn ymwybodol y gallwch  ddechrau tân yn anfwriadol, er enghraifft, drwy gynnal barbeciw heb fod yn ofalus. Rydych yn gadael yr ardal ac oriau'n ddiweddarach bydd cyfeiriad y gwynt yn newid neu bydd beth bynnag ydyw'n tanio a dyna dân gwair arall. Felly, mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn sicrhau bod yr addysg hon yn iawn ar gyfer y cyhoedd, ac rwy'n canmol ymdrechion y gwasanaeth tân hyd yma.

I join the Member in commending those efforts as well. At the same time as investing in the education and public awareness that the Member for South Wales Central has referred to, it is also useful to point out that the fire service itself has invested heavily in specialist equipment and training to take on these fires. The firefighters I spoke to this morning have been working together with Natural Resources Wales, bringing significant resource to bear on the fires across Wales, from the south Wales Valleys to north Wales to Ceredigion. At the same time, we have invested in altering firefighting vehicles, lightweight protective gear for working in upland areas, and drones, which safely and quickly provide vital intelligence to inform firefighting decisions.

Rwy'n ymuno â'r Aelod i ganmol yr ymdrechion hefyd. Ar yr un pryd â buddsoddi mewn addysg ac ymwybyddiaeth y cyhoedd fel y nododd yr Aelod dros Ganol De Cymru, mae hefyd yn ddefnyddiol nodi bod y gwasanaeth tân ei hun wedi buddsoddi'n helaeth mewn offer arbenigol a hyfforddiant i fynd i'r afael â'r tanau hyn. Mae'r diffoddwyr tân y siaradais â hwy y bore yma wedi bod yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, gan ddefnyddio adnoddau sylweddol ar gyfer mynd i'r afael â'r tanau ledled Cymru, o Gymoedd de Cymru i ogledd Cymru i Geredigion. Ar yr un pryd, rydym wedi buddsoddi mewn gwaith i addasu cerbydau diffodd tân, offer amddiffynnol ysgafn ar gyfer gweithio mewn ardaloedd ucheldir, a dronau, sy'n darparu gwybodaeth hanfodol ar gyfer llywio penderfyniadau diffodd tân yn ddiogel ac yn sydyn.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. 

Thank you, Cabinet Secretary.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad, a'r datganiad cyntaf, David Rees.

The next item is 90-second statements, and the first statement is from David Rees. 

Diolch, Llywydd. During the week in which we celebrate the seventieth anniversary of our national health service, we also lost one of its pioneers in primary care. Julian Tudor Hart was born in 1927 in London, the son of politically active doctors. His early life growing up in a home steeped in radical politics, which was regularly used as a transit centre for refugees fleeing fascist oppression in Europe, shaped his values and beliefs—values and beliefs that he never moved away from throughout his life.

Julian followed his father's career path and studied medicine at Cambridge before moving on to London. After graduating, he took up posts in hospitals and urban general practice before working at the Archie Cochrane-led Medical Research Council Epidemiology Unit, where he met his wife and research partner, Mary. Now, this background in epidemiology taught him to study how his patients' lifestyles caused their ill health, and he worked with them to improve this.

In 1961, he moved to the coal mining community of Glyncorrwg in the Afan valley and set up practice, where he stayed for 30 years until he retired. Julian turned Glyncorrwg into an international name associated with innovative general practice. He was a man of theory and action. He was a researcher, lecturer, writer of articles, papers and books, with many of his most innovative ideas making their way into everyday practice. His concept of the inverse care law is as relevant now as it was when it was published in The Lancet decades ago—in fact, as far back as 1971. A true visionary, he undertook many research projects in a community setting, which many said could not be done, but was successful because he had faith in the altruism of the citizens of Glyncorrwg and the upper Afan valley, and they trusted and respected him.

He felt passionately that good healthcare was the right of everyone, and that services couldn't be targeted at those most in need unless the national health service was free of market influences and allowed to concentrate solely on patient welfare.

Llywydd, I could go on for another 90 seconds, because his life went well beyond that, even after retirement. Julian Tudor Hart was, and remains, one of the true giants of the national health service.

Diolch, Lywydd. Yn ystod yr wythnos y dathlwn ben blwydd ein gwasanaeth iechyd gwladol yn 70 oed, rydym hefyd wedi colli un o'i harloeswyr ym maes gofal sylfaenol. Ganwyd Julian Tudor Hart ym 1927 yn Llundain, yn fab i feddygon a oedd yn weithgar yn wleidyddol. Ffurfiwyd ei werthoedd a'i gredoau gan ei fagwraeth gynnar mewn cartref a oedd wedi'i drwytho mewn gwleidyddiaeth radical, ac a gâi ei ddefnyddio'n rheolaidd fel man trosglwyddo ffoaduriaid a oedd yn ffoi rhag gorthrwm ffasgaidd yn Ewrop—gwerthoedd a chredoau a arhosodd gydag ef dros weddill ei fywyd.

Dilynodd Julian lwybr gyrfa ei dad ac astudio meddygaeth yng Nghaergrawnt cyn symud i Lundain. Ar ôl graddio, cafodd swyddi mewn ysbytai ac ym maes ymarfer cyffredinol trefol cyn gweithio yn Uned Epidemioleg y Cyngor Ymchwil Feddygol dan arweiniad Archie Cochrane, lle y cyfarfu â'i wraig a'i bartner ymchwil, Mary. Nawr, dysgodd y cefndir hwn ym maes epidemioleg ef i astudio sut roedd ffyrdd o fyw ei gleifion yn achosi eu salwch, a bu'n gweithio gyda hwy i wella hyn.

Ym 1961, symudodd i gymuned lofaol Glyncorrwg yng nghwm Afan a sefydlu practis, lle'r arhosodd am 30 mlynedd nes iddo ymddeol. Trodd Julian Lyncorrwg yn enw rhyngwladol sy'n gysylltiedig ag ymarfer cyffredinol arloesol. Roedd yn ddyn a ganolbwyntiai ar ddamcaniaeth ac ar weithredu. Roedd yn ymchwilydd, yn ddarlithydd, yn awdur erthyglau, papurau a llyfrau, gyda llawer o'i syniadau mwyaf arloesol yn gwneud eu ffordd i mewn i ymarfer bob dydd. Mae ei gysyniad o ddeddf gofal gwrthgyfartal yr un mor berthnasol yn awr â phan gafodd ei gyhoeddi yn The Lancet ddegawdau yn ôl—yn wir, mor bell yn ôl ag 1971. Ag yntau'n ddyn â gweledigaeth go iawn, cyflawnodd lawer o brosiectau ymchwil mewn lleoliadau cymunedol, rhywbeth yr oedd llawer o bobl yn dweud na ellid ei wneud, ond roedd yn llwyddiannus oherwydd bod ganddo ffydd yn allgaredd dinasyddion Glyncorrwg a chwm Afan uchaf, ac roeddent yn ymddiried ynddo ac yn ei barchu.

Teimlai'n angerddol fod gan bawb hawl i ofal iechyd da, ac na fyddai'n bosibl targedu gwasanaethau at y rhai oedd eu hangen fwyaf oni bai bod y gwasanaeth iechyd gwladol yn rhydd rhag dylanwadau'r farchnad ac wedi'i ganiatáu i ganolbwyntio'n unig ar les cleifion.

Lywydd, gallwn barhau am 90 eiliad arall, oherwydd roedd ei fywyd yn mynd ymhell y tu hwnt i hynny, hyd yn oed ar ôl iddo ymddeol. Roedd Julian Tudor Hart, ac mae'n parhau i fod, yn un o gewri go iawn y gwasanaeth iechyd gwladol.

15:15

Mae cyfraniad Meic Stephens, a fu farw ddoe yn 79 oed, tuag at lenyddiaeth Cymraeg a Chymreig yn amhrisiadwy. Drwy ei waith diflino fel awdur, bardd, cyfarwyddwr cyngor y celfyddydau, sefydlwr cylchgronau ac athro prifysgol fe ehangodd ein gwerthfawrogiad a’n dealltwriaeth o ystod llenyddiaeth ein cenedl yn y ddwy iaith.

Yn enedigol o Drefforest, fe aeth ati gydag arddeliad i addysgu ei hun, gan dreulio cyfnodau yn Aberystwyth, Bangor a Rennes yn Llydaw cyn mynd ati i ddysgu gwahanol grefftau, fel athro Ffrangeg yng Nglyn Ebwy ac yna'n newyddiadurwr gyda’r Western Mail. Er mai ar aelwyd di-Gymraeg y cafodd ei fagu, penderfynodd gofleidio ei dreftadaeth Gymraeg gydag arddeliad. Roedd yn genedlaetholwr i’r carn. Yn wir, fe oedd yn gyfrifol am ysgrifennu’r slogan bythgofiadwy ‘Cofiwch Dryweryn’ ar y graig yna ger Llanrhystud: gweithred chwyldroadol bwysig gan ŵr hynaws a meddylgar. Mae dyled Cymru i Meic Stephens yn anferth, a bydd yn cael ei gofio am byth fel arwr llenyddol cenedlaethol.

The contribution made by Meic Stephens, who passed away yesterday at the age of 79, to Welsh literature is priceless. Through his tireless work as an author, poet, director of the arts council, founder of magazines and university tutor he enhanced our appreciation and understanding of the range of our nation’s literature in both languages.

Born in Treforest, he was self-taught, spending periods in Aberystwyth, Bangor and Rennes in Brittany before learning different crafts, as a French teacher in Ebbw Vale and then as a journalist at the Western Mail. Although brought up in a non-Welsh-speaking home, he decided to embrace his Welsh heritage with conviction. He was a nationalist to the core. Indeed, he was responsible for writing the unforgettable slogan, ‘Cofiwch Dryweryn’, on that rock near Llanrhystud. This was an important revolutionary act by an affable and thoughtful man. Wales’s debt to Meic Stephens is enormous, and he will forever be remembered as a national literary hero.

Earlier this year, we commemorated the centenary of the Representation of the People Act 1918. More than 5 million mainly working-class men received the vote, and nearly 8.5 million women also became voters. But these women did not receive the franchise on an equal basis. Rather, under that Act, new women voters had to be over 30 years of age. They or their husbands also had to meet stringent property qualifications. Equality in terms of the franchise had to wait another decade. It was on 2 July 1928 that the Representation of the People (Equal Franchise) Act became law. This granted all women aged over 21 the vote, regardless of the property they owned, regardless of their husbands.

Some commentators have referred to the consensus and lack of controversy over this, suggesting, perhaps, that there is an air of historic inevitability. We must not make the mistake of overlooking the transformative nature of the 1928 Act. Politics became more representative. The electorate of Aberdare, for example, swelled by around 7,000, and, finally, women could now vote on an equal basis to men. Neglecting this historic occasion also does a disservice to the campaigners who fought during the intervening period for this principle of equality, campaigners like the Viscountess Rhondda. As the 1928 Act celebrates its ninetieth birthday, we remember what one commentator has called 'this simplest, yet most radical of reforms'.

Yn gynharach eleni, roeddem yn coffáu canmlwyddiant Deddf Cynrychiolaeth y Bobl 1918. Derbyniodd mwy na 5 miliwn o ddynion dosbarth gweithiol yn bennaf y bleidlais a daeth bron 8.5 miliwn o fenywod yn bleidleiswyr hefyd. Ond ni chafodd y menywod hyn yr etholfraint ar sail gyfartal. Yn hytrach, o dan y Ddeddf honno, roedd yn rhaid i bleidleiswyr newydd a oedd yn fenywod fod dros 30 oed. Roedd yn rhaid iddynt hwy neu eu gwŷr fodloni cymwysterau eiddo llym hefyd. Roedd yn rhaid i gydraddoldeb o ran yr etholfraint aros degawd arall. Ar 2 Gorffennaf 1928 y daeth Deddf Cynrychiolaeth y Bobl (Etholfraint Gyfartal) yn gyfraith. Roedd y Ddeddf hon yn caniatáu i bob menyw dros 21 oed bleidleisio, heb ystyried yr eiddo roeddent yn berchen arno, heb ystyried eu gwŷr.

Mae rhai sylwebyddion wedi cyfeirio at y consensws a'r diffyg dadlau ynglŷn â hyn, gan awgrymu, efallai, fod yna elfen o anocheledd hanesyddol. Mae'n rhaid i ni beidio â gwneud y camgymeriad o anwybyddu natur drawsnewidiol Deddf 1928. Daeth gwleidyddiaeth yn fwy cynrychioliadol. Cafwyd cynnydd o oddeutu 7,000 yn nifer yr etholwyr yn Aberdâr, er enghraifft, ac o'r diwedd, gallai menywod bleidleisio ar sail gyfartal i ddynion bellach. Mae esgeuluso'r achlysur hanesyddol hwn hefyd yn gwneud anghymwynas â'r ymgyrchwyr a fu'n brwydro yn y cyfamser dros yr egwyddor hon o gydraddoldeb, ymgyrchwyr fel Is-Iarlles Rhondda. Gyda Deddf 1928 yn dathlu ei phen blwydd yn 90 oed, rydym yn cofio'r hyn a alwyd gan un sylwebydd 'y symlaf, ac eto'r mwyaf radical o ddiwygiadau'.

Thank you, and I would hope that you'd look at the screens now, please. I was thrilled to attend the tenth National Armed Forces Day 2018, held in Llandudno on Saturday along with my colleague Darren Millar AM. Much excitement had already built in witnessing the arrival of the frigate HMS Somerset in Llandudno bay, along with the arrival on the promenade of army tanks to include a Jackal, helicopter and a Typhoon jet. We stood, with other dignitaries, excited for the parade to begin. 

Diolch i chi, a gobeithio y gwnewch chi edrych ar y sgriniau yn awr, os gwelwch yn dda. Roeddwn wrth fy modd yn mynychu degfed Diwrnod Cenedlaethol y Lluoedd Arfog 2018, a gynhaliwyd yn Llandudno ddydd Sadwrn gyda fy nghyd-Aelod, Darren Millar AC. Roedd llawer o gyffro wedi datblygu eisoes wrth weld ffrigad HMS Somerset yn cyrraedd bae Llandudno, ynghyd â dyfodiad tanciau'r fyddin ar y promenâd gan gynnwys hofrennydd Jackal ac awyren jet Typhoon. Fe safem, gyda phobl bwysig eraill, yn llawn cyffro i'r orymdaith gychwyn.

15:20

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Glorious sunshine saw Her Royal Highness the Princess Royal, our Prime Minister, the Rt Hon Theresa May, Fusilier Shenkin IV, the regimental goat, taken from our Great Orme, and 100,000 people lining the North Shore Promenade, providing rapturous applause in support of all those individuals and families who selflessly serve in our armed forces. This year, also marking the RAF centenary, it was particularly special to see the Red Arrows display conclude with the number 100 painted across the sky and followed by the RAF battle of Britain memorial flight.

Llywydd—Deputy—I would like to take this opportunity to thank all those involved in organising and to those taking part in what was such a memorable event. This went some way in particular to acknowledge the brave and courageous commitment by our servicemen, servicewomen and veterans, and simply to say 'thank you'.

Yn yr heulwen gogoneddus, daeth Ei Huchelder Brenhinol y Dywysoges Frenhinol, ein Prif Weinidog, y Gwir Anrhydeddus Theresa May, Ffiwsilwr Shenkin IV, yr afr gatrodol, oddi ar y Gogarth, a 100,000 o bobl i sefyll ar Bromenâd Traeth y Gogledd, gan gymeradwyo'n frwd i ddangos eu cefnogaeth i'r holl unigolion a theuluoedd sy'n gwasanaethu'n anhunanol yn ein lluoedd arfog. Eleni, sydd hefyd yn nodi canmlwyddiant yr awyrlu brenhinol, roedd yn arbennig o hyfryd gweld arddangosiad y Red Arrows yn dod i ben gyda'r rhif 100 wedi'i beintio ar draws yr awyr a'i ddilyn gan ehediad yr awyrlu brenhinol i goffáu Brwydr Prydain.

Lywydd—Ddirprwy—hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i bawb a oedd yn rhan o'r trefniadau ac i'r rhai a gymerodd ran mewn digwyddiad mor hynod o gofiadwy. Cyfrannodd y digwyddiad yn arbennig i gydnabod ymrwymiad dewr ac eofn ein milwyr a'n cyn-filwyr, ac yn syml i ddweud 'Diolch'.

5. Dadl ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar ei ymchwiliad i Iechyd Emosiynol ac Iechyd Meddwl Plant a Phobl Ifanc
5. Debate on the Children, Young People and Education Committee report on its inquiry into the Emotional and Mental Health of Children and Young People

Item 5 on the agenda is a debate on the Children, Young People and Education Committee's report on its inquiry into the emotional mental health of children and young people, and I call on the Chair of that committee to move the motion. Lynne Neagle.

Eitem 5 ar yr agenda yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar ei ymchwiliad i iechyd meddwl emosiynol plant a phobl ifanc, a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor hwnnw i wneud y cynnig. Lynne Neagle.

Cynnig NDM6756 Lynne Neagle

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar Iechyd Emosiynol ac Iechyd Medwl Plant a Phobl Ifanc yng Nghymru a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 26 Ebrill 2018.

Motion NDM6756 Lynne Neagle

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the Children, Young People and Education Committee report on the Emotional and Mental Health of Children and Young People in Wales which was laid in the Table Office on 26 April 2018.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I usually begin by saying I’m pleased to open this debate, but, today, I’m more than pleased; I’m proud and privileged to address this Chamber on the Children, Young People and Education Committee's 'Mind over matter' report.

For me, the emotional and mental health of our children and young people is one of the most important issues, if not the most important issue, for us as an Assembly. Ensuring that our next generation of leaders in this place, and in our nation’s schools, hospitals, farms and factories are resilient, mentally well, and equipped with the tools to tackle the challenges that will inevitably come their way, is a fundamental responsibility for all of us.

It is estimated that one in 10 young people will experience a mental health problem, and nearly three in four young people fear the reaction of friends when they talk about it. Half of all mental health problems begin by the age of 14, and three quarters by a young person’s mid twenties. And that is why we chose to dedicate much of the winter term to this crucial inquiry.

Our predecessor committee in the fourth Assembly undertook a comprehensive review of specialist mental health services for children and young people in Wales. We wanted to revisit that and to hold the Welsh Government to account on its progress. But we wanted to go further. We were also committed to looking at what support could be provided to avoid escalation to specialist services. The costs of emotional and mental ill health—not just to the public purse, but, most importantly, to the children, young people and families involved—are too high for us not to try to stem the flow earlier.

We know that, without support, mental distress can have a severe impact on children’s well-being, their development and their attainment. But evidence also shows that, with appropriate and timely support, children and young people who have encountered emotional and mental health issues can live well and happy lives. This need not, and should not, be an inevitable spiral.

Before we continue, I want us to hear from children and young people themselves. We are committed to giving them a voice in all the committee's work, and this inquiry was no exception. I want to put on record my thanks to all those who spoke with us, but particularly to those children and young people who let us visit them and who spoke so openly and powerfully about issues that, even as adults, we often struggle to articulate.

During the course of our inquiry, we collected the experience of young people in a variety of ways. One of them was a video, with young people participating in Newport Mind’s Changing Minds project, which provides peer support for young people who are struggling with their mental health. I know some of them are in the gallery today. I’d like to welcome them here and give everyone a chance to listen to what they have to say.  

Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Fel arfer, rwy'n cychwyn drwy ddweud ei bod hi'n bleser cael agor y ddadl, ond heddiw, mae'n fwy na phleser; rwy'n falch, ac mae'n fraint cael annerch y Siambr hon ar adroddiad 'Cadernid Meddwl' y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

I mi, iechyd emosiynol a iechyd meddwl ein plant a'n pobl ifanc yw un o'r materion pwysicaf, os nad y mater pwysicaf, i ni fel Cynulliad. Mae sicrhau bod y genhedlaeth nesaf o arweinwyr y lle hwn, ac ysgolion, ysbytai, ffermydd a ffatrïoedd ein cenedl yn wydn, yn feddyliol iach, ac yn meddu ar yr adnoddau i fynd i'r afael â'r heriau a fydd, yn anochel, yn eu hwynebu, yn gyfrifoldeb sylfaenol i bob un ohonom.

Amcangyfrifir y bydd un o bob 10 o bobl ifanc yn cael profiad o broblem iechyd meddwl, ac mae bron dri o bob pedwar unigolyn ifanc yn ofni ymateb eu ffrindiau pan fyddant yn siarad amdano. Mae hanner yr holl broblemau iechyd meddwl wedi dechrau erbyn 14 oed, a thri chwarter erbyn ugeiniau canol yr unigolyn ifanc. A dyna pam y dewisom neilltuo llawer o dymor y gaeaf i'r ymchwiliad hanfodol hwn.

Cynhaliodd y pwyllgor a'n rhagflaenodd yn y pedwerydd Cynulliad adolygiad cynhwysfawr o wasanaethau iechyd meddwl arbenigol ar gyfer plant a phobl ifanc yng Nghymru. Roeddem eisiau edrych ar hynny eto a dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif ar ei gynnydd. Ond roeddem eisiau mynd gam ymhellach. Roeddem hefyd yn ymrwymedig i ystyried pa gymorth y gellid ei roi i osgoi uwchgyfeirio at wasanaethau arbenigol. Mae costau salwch emosiynol a salwch meddwl—nid yn unig i bwrs y wlad, ond yn bwysicaf oll, i'r plant, y bobl ifanc a'r teuluoedd sy'n dioddef yn ei sgil—yn rhy uchel i ni beidio â cheisio atal y llif yn gynharach.

Heb gymorth, gwyddom fod trallod meddwl yn gallu effeithio'n ddifrifol ar lesiant plant, eu datblygiad a'u cyrhaeddiad. Ond gyda chymorth priodol ac amserol, mae tystiolaeth hefyd yn dangos y gall plant a phobl ifanc sydd wedi cael problemau iechyd meddwl ac iechyd emosiynol fyw bywydau iach a hapus. Nid oes angen i hyn, ac ni ddylai, fod yn sefyllfa sy'n gwaethygu'n anochel.

Cyn i ni barhau, rwyf eisiau i ni glywed gan blant a phobl ifanc eu hunain. Rydym wedi ymrwymo i roi llais iddynt yn holl waith y pwyllgor, ac nid oedd yr ymchwiliad hwn yn eithriad. Rwyf eisiau cofnodi fy niolch i bawb a siaradodd â ni, ond yn enwedig i'r plant a'r bobl ifanc a roddodd ganiatâd i ni ymweld â hwy ac a siaradodd mor agored ac mor rymus am faterion rydym yn aml, hyd yn oed fel oedolion, yn ei chael hi'n anodd eu mynegi.

Yn ystod ein hymchwiliad, casglwyd tystiolaeth o brofiadau pobl ifanc mewn amrywiaeth o ffyrdd. Un ohonynt oedd drwy fideo, gyda'r bobl ifanc sy'n cymryd rhan ym mhrosiect Newid Meddyliau Mind Casnewydd, sy'n darparu cefnogaeth gan gymheiriaid ar gyfer pobl ifanc sy'n cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl. Gwn fod rhai ohonynt yn yr oriel heddiw. Hoffwn eu croesawu yma a rhoi cyfle i bawb wrando ar yr hyn sydd ganddynt i'w ddweud.  

Dangoswyd cyflwyniad clyweledol. Mae’r trawsgrifiad mewn dyfynodau isod yn drawsgrifiad o’r cyfraniadau llafar yn y cyflwyniad. 

An audio-visual presentation was shown. The transcription in quotation marks below is a transcription of the oral contributions in the presentation.

Hayden: 'My issues started around year 8, so I was about 13 or 14, and I was always offered a counsellor, but that would never really happen. So, I just sort of dealt with it on my own, and then, one day, it was just enough was enough; I didn’t know where to turn to.'

Hayden: 'Dechreuodd fy mhroblemau o gwmpas blwyddyn 8, felly roeddwn tua 13 neu 14, ac roeddwn yn cael cynnig cwnselydd bob amser, ond ni fyddai hynny byth yn digwydd mewn gwirionedd. Felly, roeddwn yn rhyw fath o ymdrin â'r peth ar fy mhen fy hun, ac yna, un diwrnod, digon oedd digon; nid oeddwn yn gwybod at bwy i droi.'

Tristan: 'It was just a taboo subject to talk about mental health and just how you’re feeling, particularly for men it was, I know.'

Tristan: 'Roedd siarad am iechyd meddwl a sut rydych yn teimlo yn dabŵ, yn enwedig i ddynion, rwy'n gwybod.'

Thomas: 'I think if I’d got these issues addressed a lot earlier, it wouldn’t have boiled over to the point—.'

Thomas: 'Pe bai'r problemau hyn wedi cael sylw yn llawer cynharach, ni fyddent wedi gwaethygu i'r pwynt—.'

15:25

Regan: 'I feel like there should be more access to support within schools and a lot more notice that that support is there, available for people.'

Regan: 'Rwy'n teimlo y dylai fod mwy o fynediad at gymorth mewn ysgolion a llawer mwy o hysbysrwydd fod y cymorth hwnnw yno, ar gael i bobl.'

Tristan: 'Trying to help young people is different tools, so it's like exploring different avenues from a young age, like meditation, just yoga, it could be exercise—not just simply, "Oh, you’re not feeling well; go and speak to someone". Life isn’t like that. You’re not going to have someone to talk to all the time, and that doesn’t work for everyone.'

Tristan: 'Mae angen dulliau gwahanol o geisio helpu pobl ifanc, felly mae'n debyg i archwilio gwahanol bosibiliadau o oedran ifanc, fel myfyrdod, fel ioga, gallai fod yn ymarfer corff—yn hytrach na dim ond dweud "O, nid ydych yn teimlo'n dda; ewch i siarad â rhywun". Nid yw bywyd yn gweithio felly. Nid ydych yn mynd i gael rhywun i siarad â hwy drwy'r amser, ac nid yw hynny'n gweithio i bawb.'

Thomas: 'If the teachers had a little bit of training, just enough to catch bad mental health—it doesn’t matter if you have depression or anxiety, bad mental health is bad mental health. From not having enough sleep to worrying about exams, it all affects us.'

Thomas: 'Pe bai'r athrawon wedi cael ychydig o hyfforddiant, digon i adnabod salwch meddwl—nid oes gwahaniaeth ai iselder neu orbryder rydych yn ei ddioddef, salwch meddwl yw salwch meddwl. O beidio â chael digon o gwsg i boeni am arholiadau, mae'n effeithio ar bawb ohonom.'

I’m sure that you’d all like to join me in thanking the young people for sharing their views and experiences with us. I hope that gives everyone a taste of some of the things that came up during our inquiry.

So, what did we conclude? We believe that a step change is urgently needed in the support available for the emotional and mental health of children and young people in Wales. What is available has been too limited for too long. We have called our report 'Mind over matter', because we think the time has come to do just that—to put mind over matter; to deliver appropriate, timely, and effective emotional and mental health support for our children and young people, once and for all.

While we recognise that improvements have been made in specialist child and adolescent mental health services in the last two years, it is not enough. More is needed, particularly in relation to primary care services, crisis care, and how we refer our most vulnerable children and young people into support services. Medical diagnosis alone should not be the key that opens the door to support. Being without a diagnosed disorder does not diminish the severity of distress and harm experienced. It should not act as a barrier to getting help with services.

We need to urgently help this so-called 'missing middle'. Our predecessor committee was told in 2014 that too many children and young people entering specialist CAMHS were being referred there incorrectly and ought to be helped in other parts of the system. By 2018, not enough has changed. The pieces of the jigsaw that need to be in place to support children and young people outside the most specialist settings are simply not there. Four years since the last inquiry, this is unacceptable. It must be addressed urgently by the Welsh Government.

As a committee, we believe that something drastic must be done at the preventative end of services. If we continue failing to provide emotional well-being, resilience and early intervention support, children and young people will continue suffering unnecessarily. It also means that the sustainability of more specialist mental health services will continue to be under threat.

So, what needs to happen? We think that a major step change is needed in the priority given to the emotional resilience and well-being of children and young people. We have called on the Government to make this a stated national priority. But words alone will not do. They need to be underpinned by the planning, resource and commitment to deliver real change. We think that ring-fenced resource is needed to make schools hubs of cross-sector and cross-professional support for emotional and mental well-being based in our communities. We also think that those who work with children and young people should be trained in emotional and mental health awareness, to tackle issues of stigma, promote good mental health, and enable signposting to services where necessary.

Reform of the curriculum in Wales offers a once-in-a-generation opportunity to embed well-being into our children’s lives, and schools are very well-placed to make a significant contribution to building an emotionally resilient population of young people. But they cannot do it alone. We are certainly not expecting teachers and other school staff to become experts in mental health. Support from other statutory and third sector bodies, most notably health, is crucial. The whole-school approach, where an ethos of good mental health runs through everything, needs to be a cross-sector responsibility and a genuine step change is needed to deliver it.

Our report makes one key recommendation and 27 in support of it. Taken together, we believe that these will deliver the step change that is needed to build a population of emotionally resilient and mentally healthy children and young people in Wales. They are detailed, demanding and ambitious, and I make no apologies for that. Our children and young people deserve our ambition to be high, and our demands to be significant on their behalf.

That is why I regrettably have to say that I and the committee are deeply disappointed with the Welsh Government’s response to our recommendations. Firstly, too many vital points have been rejected. Secondly, while many recommendations are accepted in principle, this is largely on the basis that the Welsh Government perceives that the things we have called for are already in place. Well, I say to the Welsh Government today: we do not agree with you. We do not believe sufficient attention has been given to the robust and comprehensive evidence that we have presented in our report. Finally, the Government’s response does not meet our expectation of, and demand for, a step change in approach. As a committee, we reject this response; it is not good enough. Neither the detailed evidence we’ve outlined, provided by a range of experts with significant experience in the field, nor the recommendations to which we have given considerable and serious thought have met with the acknowledgement, analysis and respect they deserve. The step change we have called for is not visible in this response as it stands. Our ambition is not met with the ambition we expect and demand of our Government. As such, today, I invite the Cabinet Secretaries to reflect again on their response, and to come back to us early in the autumn term with a renewed approach. Our committee will then use our time to explore these important issues with the Cabinet Secretaries in the forensic detail this important topic deserves.

Now, I do not wish to conclude my remarks on a negative note. Our report has been welcomed on a cross-sector, cross-party basis. It has been welcomed as an important step towards the transformative change that our children and young people deserve. It has been welcomed as a key part of the important journey that I and my fellow members of the committee are determined and committed to travel and complete in this Assembly. As our report says, this is a subject that touches us all, and an area in which we all have a responsibility and an ability to make change happen. We are unwilling to allow this vital issue to be handed on in a legacy report yet again to a successor committee in the sixth Assembly, saying, 'More needs to be done.' The time has now come to put mind over matter, and make the step change that is so urgently needed.

Rwy'n siwr y byddai pawb ohonoch yn hoffi ategu fy niolch i'r bobl ifanc am rannu eu barn a'u profiadau gyda ni. Gobeithio ei fod wedi rhoi blas i bawb o rai o'r pethau a gododd yn ystod ein hymchwiliad.

Felly, beth oedd ein casgliad? Rydym yn credu bod angen newid sylweddol ar frys yn y cymorth sydd ar gael ar gyfer iechyd emosiynol ac iechyd meddwl plant a phobl ifanc yng Nghymru. Mae'r hyn sydd ar gael wedi bod yn rhy gyfyngedig yn rhy hir. Rydym wedi galw ein hadroddiad yn 'Cadernid Meddwl', oherwydd credwn ei bod hi'n bryd i ni sicrhau hynny—dangos cadernid meddwl; darparu cymorth iechyd meddwl ac iechyd emosiynol priodol, amserol ac effeithiol ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc, unwaith ac am byth.

Er ein bod yn cydnabod bod gwelliannau wedi cael eu gwneud mewn gwasanaethau arbenigol ar gyfer plant a phobl ifanc dros y ddwy flynedd ddiwethaf, nid yw'n ddigon. Mae angen gwneud mwy, yn enwedig mewn perthynas â gwasanaethau gofal sylfaenol, gofal argyfwng a sut yr atgyfeiriwn ein plant a'n pobl ifanc fwyaf agored i niwed at wasanaethau cymorth. Ni ddylai diagnosis meddygol gael ei weld fel yr unig allwedd sy'n agor y drws i gymorth. Nid yw'r ffaith nad yw rhywun wedi cael diagnosis o anhwylder yn lleihau difrifoldeb y trallod a'r niwed a ddioddefir. Ni ddylai hynny fod yn rhwystr rhag cael cymorth gyda gwasanaethau.

Mae angen dybryd i ni helpu'r hyn a elwir yn 'canol coll'. Yn 2014, dywedwyd wrth y pwyllgor a'n rhagflaenai fod gormod o plant a phobl ifanc mewn gwasanathau iechyd meddwl plant a'r glasoed (CAMHS) arbenigol yn cael eu hatgyfeirio yno yn amhriodol ac y dylid eu helpu mewn rhannau eraill o'r system. Erbyn 2018, nid oes digon wedi newid. Yn syml, mae'r darnau jig-so a ddylai fod yn eu lle ar gyfer cefnogi plant a phobl ifanc y tu allan i'r rhan fwyaf o leoliadau arbenigol ar goll. Bedair blynedd ers yr ymchwiliad diwethaf, mae hyn yn annerbyniol. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â hyn ar frys.

Fel pwyllgor, credwn fod yn rhaid gwneud rhywbeth drastig ar y pen ataliol i'r gwasanaethau. Os ydym yn parhau i fethu darparu llesiant emosiynol, gwydnwch a chymorth ymyrraeth gynnar, bydd plant a phobl ifanc yn parhau i ddioddef yn ddiangen. Mae hefyd yn golygu y bydd cynaliadwyedd gwasanaethau iechyd meddwl mwy arbenigol yn parhau i fod o dan fygythiad.

Felly, beth sydd angen digwydd? Credwn fod angen newid sylweddol yn y flaenoriaeth a roddir i wydnwch emosiynol a llesiant plant a phobl ifanc. Rydym wedi galw ar y Llywodraeth i sicrhau bod hon yn flaenoriaeth genedlaethol benodol. Ond nid yw geiriau'n unig yn ddigon. Mae angen iddynt fod yn seiliedig ar gynlluniau, adnoddau ac ymrwymiad i gyflawni newid gwirioneddol. Credwn fod angen clustnodi adnoddau i wneud ysgolion yn ganolfannau cymorth traws-sector a thrawsbroffesiynol ar gyfer llesiant emosiynol a meddyliol yn ein cymunedau. Credwn hefyd y dylid rhoi hyfforddiant ymwybyddiaeth iechyd meddwl ac iechyd emosiynol i'r rheini sy'n gweithio gyda phlant a phobl ifanc, i fynd i'r afael â materion yn ymwneud â stigma, hybu iechyd meddwl da, a'u galluogi i gyfeirio at wasanaethau lle bo angen.

Mae diwygio'r cwricwlwm yng Nghymru yn cynnig cyfle unwaith mewn cenhedlaeth i ymgorffori llesiant ym mywydau ein plant, ac mae ysgolion mewn sefyllfa dda iawn i wneud cyfraniad sylweddol tuag at adeiladu poblogaeth o bobl ifanc sy'n wydn yn emosiynol. Ond ni allant wneud hynny ar eu pennau eu hunain. Yn sicr nid ydym yn disgwyl i athrawon ac aelodau eraill o staff ysgol ddod yn arbenigwyr mewn iechyd meddwl. Mae cefnogaeth gan gyrff statudol eraill a chyrff y trydydd sector, ac iechyd yn enwedig, yn hanfodol. Mae angen i'r dull ysgol gyfan, lle mae ethos iechyd meddwl da yn llifo drwy bopeth, fod yn gyfrifoldeb traws-sector ac rydym angen newid sylweddol go iawn ar gyfer cyflawni hynny.

Mae ein hadroddiad yn gwneud un argymhelliad allweddol a 27 i'w gefnogi. Gyda'i gilydd, credwn y bydd y rhain yn sicrhau'r newid sylweddol sydd ei angen i adeiladu poblogaeth o blant a phobl ifanc sy'n wydn yn emosiynol ac yn feddyliol iach yng Nghymru. Maent yn fanwl, yn heriol ac yn uchelgeisiol, ac nid wyf yn ymddiheuro am hynny. Mae ein plant a'n pobl ifanc yn haeddu cael uchelgais uchel wedi'i gosod, ac yn haeddu'r galwadau sylweddol rydym yn eu gwneud ar eu rhan.

Dyna pam y mae'n rhaid i mi ddweud, yn anffodus, fy mod i a'r pwyllgor yn siomedig iawn gydag ymateb Llywodraeth Cymru i'n hargymhellion. Yn gyntaf, mae gormod o bwyntiau hanfodol wedi'u gwrthod. Yn ail, er bod llawer o argymhellion wedi cael eu derbyn mewn egwyddor, mae hyn, i raddau helaeth, ar y sail fod Llywodraeth Cymru o'r farn fod y pethau rydym wedi galw amdanynt eisoes yn eu lle. Wel, rwy'n dweud wrth Lywodraeth Cymru heddiw: nid ydym yn cytuno â chi. Nid ydym yn credu bod digon o sylw wedi cael ei roi i'r dystiolaeth gadarn a chynhwysfawr rydym wedi'i chyflwyno yn ein hadroddiad. Yn olaf, nid yw ymateb y Llywodraeth yn bodloni ein disgwyliadau, a'n galwadau am newid sylweddol o ran dull o weithredu. Fel pwyllgor, rydym yn gwrthod yr ymateb hwn; nid yw'n ddigon da. Nid yw'r dystiolaeth fanwl rydym wedi'i hamlinellu, a ddarparwyd gan amrywiaeth o arbenigwyr sydd â phrofiad helaeth yn y maes, na'r argymhellion rydym wedi'u hystyried yn fanwl ac yn ddifrifol wedi cael y gydnabyddiaeth, y dadansoddiad na'r parch y maent yn eu haeddu. Nid yw'r newid sylweddol rydym wedi galw amdano i'w weld yn yr ymateb hwn fel ag y mae. Nid yw'r Llywodraeth hon wedi ymateb i'n huchelgais â'r uchelgais rydym yn ei ddisgwyl ac yn ei fynnu ganddi. Fel y cyfryw, heddiw, rwy'n gwahodd Ysgrifenyddion y Cabinet i fyfyrio eto ar eu hymateb, ac i ddod yn ôl atom yn gynnar yn ystod tymor yr hydref gydag ymagwedd newydd. Bydd ein pwyllgor wedyn yn defnyddio ein hamser i archwilio'r materion pwysig hyn gydag Ysgrifenyddion y Cabinet gyda'r manylder fforensig y mae'r pwnc pwysig hwn yn ei haeddu.

Nawr, nid wyf yn dymuno dod â fy sylwadau i ben ar nodyn negyddol. Mae ein hadroddiad wedi'i groesawu ar sail drawsbleidiol a thraws-sector. Fe'i croesawyd fel cam pwysig tuag at y newid trawsffurfiol y mae ein plant a'n pobl ifanc yn ei haeddu. Fe'i croesawyd fel rhan allweddol o'r daith bwysig rwyf fi a fy nghyd-aelodau ar y pwyllgor yn ymrwymedig iddi ac yn benderfynol o'i theithio a'i chwblhau yn y Cynulliad hwn. Fel y dywed ein hadroddiad, dyma bwnc sy'n cyffwrdd â phawb ohonom, a maes lle mae gan bawb ohonom gyfrifoldeb a gallu i wneud i newid ddigwydd. Nid ydym yn barod i ganiatáu i'r mater hollbwysig hwn gael ei drosglwyddo ymlaen mewn adroddiad etifeddiaeth arall i bwyllgor olynol yn y chweched Cynulliad, gan ddweud, 'Mae angen gwneud mwy.' Mae'r amser wedi dod i ni ddangos cadernid meddwl, a sicrhau'r newid sylweddol rydym ei angen mor ddirfawr.

15:30

Thank you. There are a number of Members who wish to speak in this debate. Therefore, I will be applying the five-minute rule very strictly. So, it's no good looking at me and smiling if you've got another half a page. The answer will be 'no', the button will go off, and I will call the next speaker. I'm sorry to do that, but we have a number of people who want to speak who are not committee members, and I think that is a great testament to the work of the committee, that others want to take part. So, I just ask you all to bear in mind the five-minute rule strictly, and we'll see how we get on. Darren Millar.

Diolch. Mae yna nifer o Aelodau sy'n dymuno siarad yn y ddadl. Felly, byddaf yn defnyddio'r rheol pum munud yn llym iawn. Felly, nid oes unrhyw ddiben i chi edrych arnaf a gwenu os oes gennych hanner tudalen arall. Yr ateb fydd 'na', byddaf yn gwasgu'r botwm ac yn galw'r siaradwr nesaf. Mae'n ddrwg gennyf wneud hynny, ond mae gennym nifer o bobl sy'n dymuno siarad nad ydynt yn aelodau o'r pwyllgor, ac rwy'n credu bod hynny'n tystio i waith y pwyllgor, fod eraill am gymryd rhan. Felly, gofynnaf i chi gadw at y rheol pum munud, a chawn weld sut yr aiff hi. Darren Millar.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Seven point two billion pounds, 6,000 emergency admissions into our hospitals and 300 lives per year; that is the cost of mental health every single year here in Wales. And I'm sure that everybody in this Chamber recognises the severity of needing to get to grips with this problem, and the urgency, given that we've had very little progress to date, to take action to tackle it. We know that around three quarters of all mental illnesses start before a child reaches their eighteenth birthday, and that children from socially disadvantaged backgrounds, or those with parents with existing mental health illnesses themselves, are more likely to develop mental health problems of their own. It's very clear from the Children, Young People and Education Committee's work that we need to build more resilience in childhood and adolescence, and to take some urgent action to address the difficulties that many of our young people face when needing to access more specialist care too. Our 'Mind over matter' report sets out the challenges and the details and provides a host of sensible, practical recommendations to address them. It was universally welcomed by stakeholders, but not—or so it seems—by the Welsh Government.

I have to say, I don't think I've seen a single Government response, in the 11 years that I've been a member of this National Assembly, that is so disappointing and complacent. Just seven recommendations have been accepted, nine have been rejected in whole or in part, and of the rest, those that have been described as 'accepted in principle' frankly should have 'rejected' sat beside them, because 'accepted in principle' is not an accurate description of the response that we read on the paper. There's no wonder, therefore, that we've had a chorus of voices from stakeholders who have been in touch with committee members and other Members of this National Assembly prior to the debate this afternoon to express their concerns. The Cabinet Secretaries for health and education have managed to unite not one, not two, but 73 psychologists to sign a single letter calling for all of the recommendations in our report to be implemented in full. The children's commissioner has said that the response that's been received is a missed opportunity, and said that the current system it not adequate or coherent. The NSPCC have said that it won't deliver the step change that's required and they are absolutely right. We need to see that step change, and it's a shame that the only one that some people seem interested in is a step change from one office into the First Minister's office. 

I really do feel that the Welsh Government needs to tear its response up and go back to the drawing board and to produce something that is a little bit more respectful, not just to the committee, but to those stakeholders and those individuals who provided the evidence on which our report is based. We're fed up with empty words. We've seen reports that have identified problems before in previous assemblies, and I'm afraid we haven't seen the action coming from the Welsh Government, from successive Ministers, to be able to deal with the challenges. We saw good practice in the evidence that we received—good practice on building mental health resilience in our schools. Schools such as Ysgol Pen y Bryn in my own constituency and their mindfulness programme—a wonderful opportunity that we presented and suggested should be rolled out further in other schools. Yet, your response to our recommendation 3 was complacent, it was inadequate, and it simply suggested more of the same and suggested that you're already doing the things that were necessary. That isn't the case. 

You've rejected our recommendation 9 and part of our recommendation 11, which call for simple things like data to be collected and published on a regular basis on mental health waiting times for children and young people seeking assessment and intervention, whether in primary or secondary care. It is shocking—absolutely shocking—that those recommendations have been rejected, and it suggests a complete lack of priority for our children and young people here in Wales. Unless we have that data, we're not going to be able to hold people to account. And it's no wonder that organisations like the Betsi Cadwaladr health board have got in excess of 1,000 young people, more than all of the other health boards in Wales combined, on waiting lists for more than a year, waiting to access assessments and waiting to access treatment for their acute secondary care issues in mental health. It's completely unacceptable. And it's for the sake of those 1,000 individuals in north Wales, and the others around the country, that we need to see the step change that our report refers to.

So, I think we need to stick this particular response in a place where the sun don't shine, the shredder, and come up with something much better in accordance with the wishes of the committee, because that's the only thing on which we're going to see any change. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. £7.2 biliwn o bunnoedd, 6,000 o dderbyniadau brys i'n hysbytai a 300 o fywydau y flwyddyn; dyna yw cost iechyd meddwl bob blwyddyn yma yng Nghymru. Ac rwy'n siŵr fod pawb yn y Siambr hon yn cydnabod difrifoldeb yr angen i fynd i'r afael â'r broblem hon, a'r brys, o gofio nad ydym wedi cael fawr iawn o gynnydd hyd yn hyn ar roi camau ar waith i fynd i'r afael â hyn. Rydym yn gwybod bod tua thri chwarter yr holl achosion o salwch meddwl yn dechrau cyn i'r plentyn gyrraedd eu pen blwydd yn ddeunaw oed, a bod plant o gefndiroedd difreintiedig, neu'r rhai sydd â rhieni sydd â salwch meddwl eu hunain eisoes, yn fwy tebygol o i ddatblygu problemau iechyd meddwl eu hunain. Mae'n glir iawn o waith y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg fod angen inni adeiladu mwy o wydnwch yn ystod plentyndod a blynyddoedd yr arddegau, a rhoi camau ar waith ar frys i fynd i'r afael â'r anawsterau y mae llawer o'n pobl ifanc yn eu hwynebu pan fyddant angen gofal mwy arbenigol hefyd. Mae ein hadroddiad 'Cadernid Meddwl' yn nodi'r heriau a'r manylion ac yn darparu llu o argymhellion synhwyrol ac ymarferol i fynd i'r afael â hwy. Cafodd ei groesawu'n unfrydol gan randdeiliaid, ond nid gan Lywodraeth Cymru—neu felly mae'n ymddangos.

Rhaid imi ddweud, nid wyf yn meddwl fy mod wedi gweld un ymateb gan y Llywodraeth, yn yr 11 mlynedd y bûm yn aelod o'r Cynulliad Cenedlaethol hwn, sydd mor siomedig a hunanfodlon. Saith o argymhellion yn unig a gafodd eu derbyn, gwrthodwyd naw yn llwyr neu'n rhannol, ac o blith y gweddill, a bod yn onest, dylai'r rhai a ddisgrifiwyd fel rhai a dderbyniwyd mewn egwyddor fod wedi'u nodi fel rhai a wrthodwyd, gan nad yw 'derbyn mewn egwyddor' yn ddisgrifiad cywir o'r ymateb a ddarllenasom ar y papur. Nid yw'n syndod felly fod llu o randdeiliaid wedi bod mewn cysylltiad ag aelodau'r pwyllgor ac aelodau eraill o'r Cynulliad Cenedlaethol hwn cyn y ddadl y prynhawn yma i fynegi eu pryderon. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros addysg ac Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd wedi llwyddo i uno nid un, nid dau, ond 73 o seicolegwyr i lofnodi un llythyr yn galw am weithredu pob un o'r argymhellion yn ein hadroddiad yn llawn. Mae'r comisiynydd plant wedi dweud bod yr ymateb a ddaeth i law yn gyfle a gollwyd, a dywedodd nad yw'r system bresennol yn ddigonol nac yn gydlynol. Mae'r NSPCC wedi dweud nad yw'n mynd i sicrhau'r newid sylweddol sydd ei angen, ac maent yn hollol gywir. Mae angen inni weld y newid sylweddol hwnnw, ac mae'n drueni mai'r unig newid y mae rhai pobl i'w gweld â diddordeb ynddo yw'r newid sylweddol o un swydd i swydd y Prif Weinidog.

Rwy'n teimlo o ddifrif fod angen i Lywodraeth Cymru rwygo'i hymateb ac ailfeddwl a chynhyrchu rhywbeth sy'n dangos ychydig bach mwy o barch, nid yn unig at y pwyllgor, ond at y rhanddeiliaid a'r unigolion a ddarparodd y dystiolaeth y seiliwyd ein hadroddiad arni. Rydym wedi cael llond bol ar eiriau gwag. Rydym wedi gweld adroddiadau sydd wedi nodi problemau o'r blaen mewn  Cynulliadau blaenorol, ac yn anffodus nid ydym wedi gweld gweithredu gan Lywodraeth Cymru, gan Weinidogion olynol, i allu ymdrin â'r heriau. Gwelsom arferion da yn y dystiolaeth a gawsom—arfer da ar adeiladu gwydnwch iechyd meddwl yn ein hysgolion. Ysgolion megis Ysgol Pen y Bryn yn fy etholaeth fy hun a'u rhaglen ymwybyddiaeth ofalgar—cyfle gwych a gyflwynwyd gennym ac yr awgrymwyd y dylid ei gyflwyno ymhellach mewn ysgolion eraill. Eto i gyd, roedd eich ymateb i argymhelliad 3 yn hunanfodlon, yn annigonol, ac yn awgrymu mwy o'r un peth a dim mwy na hynny. Roedd hefyd yn awgrymu eich bod eisoes yn gwneud y pethau a oedd yn angenrheidiol. Nid yw hynny'n wir.

Rydych wedi gwrthod argymhelliad 9 a rhan o'n hargymhelliad 11, sy'n galw am bethau syml megis casglu a chyhoeddi data yn rheolaidd ar amseroedd aros iechyd meddwl ar gyfer plant a phobl ifanc sydd wedi gofyn am asesiad ac ymyrraeth, mewn gofal sylfaenol neu ofal eilaidd. Mae'n waradwyddus—yn gwbl warthus—fod yr argymhellion hynny wedi'u gwrthod, ac mae'n awgrymu diffyg blaenoriaeth i'n plant a'n pobl ifanc yma yng Nghymru. Oni bai ein bod yn cael y data hwnnw, nid ydym yn mynd i allu dwyn pobl i gyfrif. Ac nid yw'n syndod fod gan sefydliadau fel bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr dros 1,000 o bobl ifanc, mwy na'r holl fyrddau iechyd eraill yng Nghymru gyda'i gilydd, ar restrau aros ers dros flwyddyn, yn aros i gael asesiadau ac yn aros i gael triniaeth ar gyfer eu problemau gofal eilaidd acíwt mewn iechyd meddwl. Mae'n gwbl annerbyniol. Ac er mwyn y 1,000 o unigolion yng ngogledd Cymru, ac eraill o amgylch y wlad, mae angen inni weld y newid sylweddol y mae ein hadroddiad yn cyfeirio ato.

Felly, credaf y dylem roi'r ymateb penodol hwn mewn man lle nad yw'r haul yn disgleirio, y peiriant rhwygo papur, a meddwl am rywbeth llawer gwell yn unol â dymuniadau'r pwyllgor, gan mai dyna'r unig beth rydym yn mynd i weld unrhyw newid yn ei gylch.

15:35

A gaf i jest ddweud ar y cychwyn fy mod i a'm plaid i yn cytuno gyda phrif argymhellion y pwyllgor yma? Wrth gwrs, y prif argymhelliad yw bod y mater yma yn dod yn flaenoriaeth genedlaethol benodedig. Nawr, mi glywon ni gyfeiriad at adroddiadau blaenorol y pwyllgor—adroddiad yn ôl yn 2014, er enghraifft, a arweiniodd at beth newid o safbwynt gofal yn y maes yma. Ond mae angen nawr i ni fynd i'r lefel nesaf, ac mae'r ystadegau yn mynnu hynny. Rydym ni wedi clywed rhai yn barod. Yn 2017, er enghraifft, mi welodd Childline Cymru 20 y cant o gynnydd yn nifer y galwadau ynghylch hunanladdiad. Yn y 12 mis i fis Hydref 2016, mi gafwyd 19,000 o atgyfeiriadau at wasanaethau CAMHS yng Nghymru—3,000 yn fwy na'r flwyddyn flaenorol. Felly, mae problemau lles emosiynol a iechyd meddwl plant a phobl ifanc yn tyfu ac mae angen pwyslais newydd, pwyslais didrugaredd, ar ochr ataliol y llwybr gofal—lles emosiynol, gwydnwch ac ymyrraeth gynnar. Rydym ni wedi clywed am y canol coll—y missing middle yma—ac os nad yw'r Llywodraeth yn cyflwyno y newid trawsnewidiol y mae'r pwyllgor eisiau'i weld, mi fydd y gwasanaethau ar frig y sbectrwm yn mynd yn gwbl anghynaladwy oherwydd nid fydd modd 'cope-io' gyda'r niferoedd a fydd yn galw am y gwasanaethau.

Ni all ysgolion, wrth gwrs, ddim ysgwyddo'r her yma ar eu pennau eu hunain. Dyna pam rydym am weld dull cyflawni systemau cyfan—whole-systems approach—lle mae plant, pobl ifanc, ysgolion, gofal cymdeithasol, iechyd a'r sector wirfoddol i gyd yn cyd-dynnu ac yn cydweithio i ddarparu'r gwasanaeth a'r gefnogaeth orau posib. Tra bod uchelgais y pwyllgor yn glir—bod angen y gweithredu trawsnewidiol yna—mae'n rhaid dweud bod ymateb y Llywodraeth, fel y dywedais i ddoe wrth y Prif Weinidog, yn llipa, yn hunanfodlon ac yn gwbl annigonol. Mae yn siom, ac rwy'n rhannu siom Aelodau eraill bod cyn lleied o'r argymhellion wedi eu derbyn a bod cynifer wedi'u derbyn mewn egwyddor, ac, yn wir, bod cynifer wedi'u gwrthod. Gwrthodwyd, er enghraifft, yr argymhelliad y dylid mapio argaeledd staff nad ydyn nhw yn addysgu mewn ysgolion ond sydd yna i gefnogi iechyd a lles emosiynol. 'O, cyfrifoldeb awdurdodau lleol a byrddau iechyd yw hynny', meddai'r Llywodraeth. Wel, pasio'r buck yw hynny, oherwydd mae hon yn broblem genedlaethol a rôl Llywodraeth yw cymryd y darlun cenedlaethol yna i ystyriaeth. Mwy o ddata ar gael a mwy o wybodaeth i'r cyhoedd ynglŷn â sut mae byrddau iechyd yn gwario eu harian ar wasanaethau iechyd meddwl i blant—yn cael ei wrthod. Mae hwnnw'n dweud rhywbeth am dryloywder, buaswn i'n dweud, hefyd.

Fe argymhellodd y pwyllgor bod angen sicrhau bod pawb sy'n gofalu am blant a phobl ifanc yn cael hyfforddiant ym maes ymwybyddiaeth o iechyd emosiynol ac iechyd meddwl ac yn gallu cyfeirio pobl wedyn, neu deimlo'n fwy hyderus ynglŷn â chyfeirio pobl ifanc, at wasanaethau eraill. Sawl gwaith clywsom ni, fel pwyllgor, staff ysgolion yn dweud nad ŷn nhw ddim yn teimlo eu bod nhw wedi ymbweru i fedru ymateb i'r hyn yr oedden nhw'n pigo i fyny arno fe yn yr ystafell ddosbarth? Yn wir, maen nhw'n cael eu llethu gan yr achosion yma ac mae angen help arnyn nhw, ac ar y gweithlu ehangach. Mae'r cwricwlwm, wrth gwrs, yn mynd i gyfrannu, ond fel rwy'n dweud, mae yna weithlu ehangach sylweddol.

Mae yna bwynt arall, rwy'n meddwl, yn fan hyn, sydd wedi dod fwyfwy i'r amlwg. Yn amlwg, mae Ysgrifenyddion Cabinet a Gweinidogion yn rhannu'r cyfrifoldeb am hyn ac mae hynny'n gallu bod yn gryfder ar adegau, ond yn amlwg, rwy'n ofni, mae'n gallu bod yn wendid hefyd ar adegau, oherwydd y peryg yw bod neb yn gyrru'r mater yma—bod neb yn cymryd perchnogaeth ac yn rhoi momentwm wedyn i'r ymdrech o fynd i'r afael â'r broblem. O ganlyniad, mae 'derbyn mewn egwyddor' yn dod yn rhyw fath o ymateb default sydd, i bob pwrpas, yn golygu 'busnes fel arfer' ac nid newid trawsnewidiol. Rwy'n cefnogi'r sylwadau a wnaeth y Cadeirydd a'i beirniadaeth hi o'r Llywodraeth—mae e'n fethiant amlwg yn fy marn i, yn yr achos yma. Mi wnes i awgrymu ddoe, os ydym ni o ddifrif ynglŷn â rhannu cyfrifoldebau ar draws Llywodraeth, yna dylem ni fod yn edrych ar arweinydd y Llywodraeth i fod yn gyrru hwn, fel yr unig berson, buaswn i'n meddwl, sydd â statws digonol i sicrhau bod hwn yn wirioneddol yn flaenoriaeth genedlaethol.

Yn fyr, i gloi, rwyf jest eisiau sôn am un cynllun penodol yr wyf fi wedi dod ar ei draws e. SAP yw'r acronym—student assistance programme. Rhaglen yw e i blant a phobl ifanc rhwng pedwar ac 19 oed. Mae'n cael ei weithredu ar hyn o bryd yn ysgolion Wrecsam, lle mae plant yn dod at ei gilydd i siarad am eu teimladau a'u problemau er mwyn gallu cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Maen nhw'n cael eu cyfeirio at wasanaethau os oes angen hefyd. Mae grwpiau o gyfoedion yn dod at ei gilydd, maen nhw'n cwrdd yn wythnosol mewn ysgolion cynradd ac ysgolion uwchradd, ac mae e'n caniatáu adnabod y problemau rydym yn sôn amdanyn nhw'n gynnar. Mae wedi cael—

May I say at the outset that I and my party agree with the main recommendations of the committee? The main recommendation, of course, is that this should become a designated national priority. We've heard reference to previous reports done by committees—one in 2014, for example, which led to some changes in terms of care in this area. But we now need to move to the next level, and the statistics insist upon that. We've heard some already. In 2017, for example, Childline Cymru saw a 20 per cent increase in the number of calls on suicide. In the 12 months to October 2016, there were 19,000 referrals to CAMHS services in Wales, 3,000 more than the previous year. So, emotional well-being and mental health problems among children and young people are growing, and we need an uncompromising emphasis on the preventative side of the care pathway—resilience, emotional well-being and early intervention. We've heard about the missing middle, and if the Government doesn't introduce transformational change, as the committee has recommended, then the services at the top of the spectrum will become entirely unsustainable because we won't be able to cope with the numbers that will require those services.

Schools, of course, can't shoulder this burden alone, and that is why we want to see a whole-systems approach, where children, young people, schools, social care, health and the voluntary sector all work together and collaborate in order to provide the service and support and do so to the best possible standard. But, while the committee's ambition is clear—that we need this transformational action—I have to say that the Government's response, as I said to the First Minister yesterday, is very weak, is complacent and is inadequate. It is disappointing, and I share the disappointment of other Members that so few of the recommendations have been accepted and that so many are accepted in principle and, indeed, that many have been rejected entirely. They've rejected the recommendation that we should map out the availability of staff who don't teach in school but are there to support the emotional health and well-being of pupils. 'Oh, that's the responsibility of local authorities and health boards', according to the Government. But that is buck passing, because this is a national problem. It is the role of Government to look at that national bigger picture and to take it into account. More data available and more information to the public in terms of how health boards spend their funds on mental health services for children—that, again, is rejected, and that tells you something about transparency, I would say, too.

The committee recommended that we need to ensure that everyone who cares for children and young people are given appropriate training in terms of the emotional and mental health of children and young people and can refer people then, or feel confident in referring young people, to other services. How many times did we, as a committee, hear school staff saying that they didn't feel empowered to respond to what they were picking up on in the classroom? Indeed, they are overwhelmed by these cases, and they need assistance, as does the broader workforce. The curriculum, of course, will contribute to this, but, as I say, there is a broader workforce.

There is another point here too, which has emerged more and more. Clearly, Cabinet Secretaries and Ministers share responsibility in this area. That can be a strength at times, but clearly I feel it can also be a weakness because the risk is that nobody drives this issue, and nobody takes ownership and provides that momentum to the effort to tackle these problems. As a result, 'accepting in principle' becomes some sort of default response that, to all intents and purposes, means 'business as usual' and not transformational change. I support the comments made by the Chair and her criticism of the Government. It is a clear failure, in my view, in this case. I suggested yesterday that, if we are serious about sharing responsibilities across Government, then we should be looking to the leader of that Government to be driving this, as the only person, I would have thought, who has sufficient status to ensure that this truly is a national priority.

Briefly, to conclude, I want to talk about one specific scheme that I have come across, which is SAP—the student assistance programme. It's a programme for children and young people between 14 and 19. It is implemented at the moment in schools in Wrexham, where children come together to discuss their feelings and problems, so that they can access the support that they need. They are referred to services where necessary too, and groups of peers come together. They meet on a weekly basis in secondary and primary schools, and this allows them to identify the problems that we are talking about at an early stage. It has been—

15:40

Of the key recommendations in this report, the only ones the Government accepts are the ones that either require no action or are not measurable. They accept the recommendation to state the emotional and mental well-being and resilience of our children and young people as a national priority, but when it comes to the recommendations that mean they have to take action, the Government start to fudge and spin their responses with either rejections or only accepting recommendations in principle, which we all know means that nothing meaningful will be done.

I don't know what more this committee can do to get the Government to take the actions needed. The situation is desperate. As Darren has mentioned already, more than 1,000 children and young people are waiting 12 to 18 months for neurodevelopmental assessment in Betsi Cadwaladr, and the committee has recommended that the Government immediately develop a recovery plan. What's the Welsh Government's response? They say they'll write to Betsi Cadwaladr, asking them to set out a recovery plan. First, this problem has been growing for years on Labour's watch, so why have they not asked Betsi to do this previously? If they have, why ask again? Secondly, the current board presided over this disgusting, inhumane backlog and helped create it in the first place, so what makes the Government think that one of the main creators of the problem have any idea how to fix it? The Government talks about establishing baselines for the delivery of neurodevelopmental pathways, but that's pointless when it comes to health boards that are under this Government's watch that routinely, and by increasing margins, miss the existing baselines.

In the week we celebrate 70 years of the NHS, and Labour try to claim they're the sole guardians of Bevan's legacy, it is important to remember he said that people should have access when ill to the best care that medical skill can provide. Well, the Cabinet Secretary for health is nowhere near providing that. The longer the wait, the more mentally ill a sufferer can become. The risk of suicide or self-harm increases, their education will be further damaged and life for their families becomes increasingly difficult.

As a committee, we looked at this in great detail, as a group of AMs from very, very different parties, coming together to try to improve the lives of children and young people, so why does the Cabinet Secretary think it will be okay to reject some of the recommendations and only accept in principle most of the others? At point 4, you say you accept it in principle, but then you actually reject its key recommendation, saying you won't endorse a specific programme the committee are asking you to, even though that project involves the Samaritans, who I think have a much deeper insight into mental health issues than you, Cabinet Secretary.

Point 9 of this Government's response tells Welsh youngsters and their parents all they need to know about what the Labour Government think of their own management of this issue. The Government are refusing the committee's recommendation, a very sensible recommendation, to publish data on waiting times for assessment and interventions for children and young people since the commencement of the provisions of the Mental Health (Wales) Measure 2010. I'm sure that if the data were good news, the Cabinet Secretary would have already announced it. So, I do wonder what positive reason there could be for the Welsh Government to withhold this information from the public.

The situation has become so intolerable that nothing less than a full acceptance and commitment to implement all of the recommendations from the committee is going to be good enough. The Government still has its head in the sand over this problem, and their attitude of 'Make the right noise, but do nothing' is what led to this problem in the first place. The Cabinet Secretary should be bending over backwards to apologise to the young people and families he and his Government have so badly let down and do everything the committee has recommended.

So, finally, my despair at the scale of the problem is topped only my despair that, still, even in the face of a report such as this, they are still trying to spin their way out of it while Welsh children and young people suffer. The Government's response is disgusting, and I will leave my comments there. 

O'r argymhellion allweddol yn yr adroddiad hwn, yr unig rai y mae'r Llywodraeth yn eu derbyn yw'r rhai nad ydynt yn galw am unrhyw weithredu neu'r rhai nad ydynt yn fesuradwy. Maent yn derbyn yr argymhelliad i ddatgan bod lles a gwydnwch emosiynol a meddyliol ein plant a phobl ifanc yn flaenoriaeth genedlaethol, ond yn achos yr argymhellion sy'n golygu bod yn rhaid iddynt weithredu, mae'r Llywodraeth yn dechrau osgoi a sbinio eu hymatebion drwy wrthod argymhellion neu eu derbyn mewn egwyddor yn unig, ac mae pawb ohonom yn gwybod bod hynny'n golygu na chaiff unrhyw beth ystyrlon ei wneud.

Nid wyf yn gwybod beth arall y gall y pwyllgor hwn ei wneud i'r Llywodraeth roi'r camau sydd eu hangen ar waith. Mae'r sefyllfa'n anobeithiol. Fel y soniodd Darren eisoes, mae mwy na 1,000 o blant a phobl ifanc yn aros 12 i 18 mis am asesiad niwroddatblygiadol yn Betsi Cadwaladr, ac mae'r pwyllgor wedi argymell bod y Llywodraeth yn datblygu cynllun adfer ar unwaith. Beth yw ymateb Llywodraeth Cymru? Maent yn dweud y byddant yn ysgrifennu at Betsi Cadwaladr i ofyn iddynt amlinellu cynllun adfer. Yn gyntaf, mae'r broblem hon wedi bod yn tyfu ers blynyddoedd tra bo Llafur mewn grym, felly pam nad ydynt wedi gofyn i Betsi Cadwaladr wneud hyn o'r blaen? Os ydynt wedi gwneud hynny, pam gofyn eto? Yn ail, mae'r bwrdd presennol wedi llywyddu dros yr ôl-groniad ffiaidd ac annynol hwn ac wedi helpu i'w greu yn y lle cyntaf, felly beth sy'n gwneud i'r Llywodraeth gredu bod gan un o'r prif elfennau a greodd y broblem unrhyw syniad sut i'w datrys? Mae'r Llywodraeth yn sôn am sefydlu llinellau sylfaen ar gyfer darparu llwybrau niwroddatblygiadol, ond mae hynny'n ddibwrpas pan fo byrddau iechyd o dan oruchwyliaeth y Llywodraeth yn methu cyrraedd y llinellau sylfaen presennol fel mater o drefn, ac yn gynyddol felly.

Yn yr wythnos y dathlwn ben blwydd y GIG yn 70 oed, a phan fo Llafur yn ceisio honni mai hwy yw unig warcheidwaid etifeddiaeth Bevan, mae'n bwysig cofio ei fod wedi dweud y dylai pobl gael mynediad pan fyddant yn sâl at y gofal gorau y gall sgiliau meddygol eu darparu. Wel, nid yw Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn dod yn agos at ddarparu hynny. Po hwyaf yr amser aros, y mwyaf o salwch meddwl y bydd dioddefwr yn ei wynebu. Mae'r risg o hunanladdiad neu hunan-niwed yn cynyddu, bydd eu haddysg yn cael ei niweidio ymhellach a bydd bywydau eu teuluoedd yn mynd yn fwyfwy anodd.

Fel pwyllgor, fe edrychwyd ar hyn yn fanwl iawn, fel grŵp o Aelodau Cynulliad o bleidiau gwahanol iawn yn dod at ei gilydd i geisio gwella bywydau plant a phobl ifanc, felly pam y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn meddwl y bydd hi'n iawn gwrthod rhai o'r argymhellion a derbyn y rhan fwyaf o'r lleill mewn egwyddor yn unig? Ym mhwynt 4, dywedwch eich bod yn ei dderbyn mewn egwyddor, ond wedyn rydych yn gwrthod yr argymhelliad allweddol, gan ddweud na fyddwch yn cefnogi rhaglen benodol y mae'r pwyllgor yn gofyn i chi ei chefnogi, er bod y prosiect yn cynnwys y Samariaid, y credaf fod ganddynt ddealltwriaeth ddyfnach o lawer o faterion iechyd meddwl na chi, Ysgrifennydd y Cabinet.

Mae pwynt 9 yn ymateb y Llywodraeth yn dweud wrth bobl ifanc Cymru a'u rhieni bopeth sydd angen iddynt ei wybod ynglŷn â beth y mae'r Llywodraeth Lafur yn ei feddwl o'r modd y maent wedi rheoli'r mater hwn. Mae'r Llywodraeth yn gwrthod argymhelliad y pwyllgor, sy'n argymhelliad synhwyrol iawn, i gyhoeddi data ar amseroedd aros am asesiadau ac ymyriadau ar gyfer plant a phobl ifanc ers cychwyn darpariaethau Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010. Pe bai'r data'n newyddion da, rwy'n siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi ei gyhoeddi. Felly, tybed pa reswm cadarnhaol a allai fod dros awydd Llywodraeth Cymru i atal y wybodaeth hon rhag cyrraedd y cyhoedd.

Mae'r sefyllfa mor annioddefol bellach fel na fydd dim llai na derbyniad llawn ac ymrwymiad i weithredu holl argymhellion y pwyllgor yn ddigon da. Mae'r Llywodraeth â'i phen yn y tywod o hyd ynglŷn â'r broblem hon, a'u hagwedd 'Gwneud y synau iawn, ond gwneud dim' sydd wedi arwain at y broblem yn y lle cyntaf. Dylai Ysgrifennydd y Cabinet fod yn gwneud ei orau glas i ymddiheuro i'r bobl ifanc a'r teuluoedd y mae ef a'i Lywodraeth wedi gwneud cymaint o gam â hwy a gwneud popeth y mae'r pwyllgor wedi ei argymell.

Felly, yn olaf, yn fwy na fy anobaith ynglŷn â maint y broblem, rwy'n anobeithio am eu bod o hyd, hyd yn oed yn wyneb adroddiad fel hwn, yn dal i geisio sbinio'u ffordd allan ohoni tra bo plant a phobl ifanc yng Nghymru yn dioddef. Mae ymateb y Llywodraeth yn ffiaidd, ac fe adawaf fy sylwadau yno.

15:45

I'm a member of the committee, and I think this is one of the most important inquiries that we have actually undertaken. I know the Government does acknowledge that children's emotional and mental health is an issue that crosses so many boundaries between so many different people and so many different organisations—health, schools, youth support organisations, youth clubs, CAMHS—so I welcome the committee's recommendation and the Government's acceptance that it should be a national priority, but I think if you have something as a national priority, you have to go all out to achieve it, and it's in the more detailed recommendations that we don't really have the response that we were hoping for.

I agree very strongly with the committee's view that it should be the business of everyone who comes into contact with children to have their well-being and mental health at the forefront of their minds, because what could be more precious than a child's state of mind? We must aim for a generation of emotionally secure, happy children with a positive mindset, but to do that the Welsh Government does have to take action.

The report recommends that everyone who cares, volunteers or works with children and young people be trained in emotional and mental health awareness so that they can tackle issues of stigma and promote good mental health. Now, the Government accepts this, but only accepts it in principle. It is disappointing to see this described as 'unrealistic'. Surely, most people who work with children receive, as a minimum, some initial training, so why could not this include an element to at least raise awareness of the importance of looking out for children's emotional and mental well-being? I can't see that there's any problem at all in that, and I don't see that that's unrealistic at all. I think it's essential that initial teacher training has this built in, and the training that youth workers have, the training that health staff have, and I really think that that is something that could be incorporated into the training that already takes place with no problem. So, I do not accept that it is unrealistic that that recommendation should be taken forward.

Now, I think when a child's mental health suffers, it does cause a huge amount of stress and upset for their family, their friends, for the school, for everybody who works with them. The ripples from a child's mental health, I think, go so far, and many of us have experienced that issue. Families can do their best to provide for their children emotionally and materially, but problems with your emotional and mental health can happen to every family. So, children's mental health is a great leveller. But I think we do know that there are particularly vulnerable groups, and two of those are looked-after children and adopted children, and I think it's important to signal that out. 

Last week, I sponsored an event in which Adoption UK launched its report, called 'Bridging the Gap', about giving adopted children an equal chance in school. Adopted children do need extra support in school, and schools are maybe not sometimes as aware of this as they should be—there is an understanding gap. And it shows that 65 per cent of adopted children did not feel that their teachers fully understood how to support them, and this rose to 74 per cent at secondary school age. So, I think this is very concerning that the feedback from adopted children—who, we know, because of attachment issues they may have had early in life, are more vulnerable to have mental health problems—didn't feel that they could turn to their teachers. I do think that our report has reflected that, really, in most of the aspects that we've dealt with—that children have to seek support and wait for support in a way that the Chair has described that is not acceptable.

I feel it should be the burning mission of this Assembly to ensure that our children do grow up with sound, healthy bodies and minds, and that it should be our burning mission to make this happen. So, I feel that this report does lay it out, but I do think it is up to the Government to ensure that this is their burning mission as well, and that together we can all work together to make our children happy and fulfilled.

Rwy'n aelod o'r pwyllgor, a chredaf mai dyma un o'r ymchwiliadau mwyaf pwysig a gyflawnwyd gennym mewn gwirionedd. Gwn fod y Llywodraeth yn cydnabod bod iechyd emosiynol ac iechyd meddwl plant yn fater sy'n croesi cymaint o ffiniau rhwng cymaint o wahanol bobl a chymaint o wahanol sefydliadau—iechyd, ysgolion, sefydliadau cefnogi ieuenctid, clybiau ieuenctid, CAMHS—felly, croesawaf argymhelliad y pwyllgor a derbyniad y Llywodraeth y dylai fod yn flaenoriaeth genedlaethol, ond os oes gennych rywbeth yn flaenoriaeth genedlaethol, credaf fod yn rhaid ichi wneud popeth a allwch i'w chyflawni, ac yn yr argymhellion mwy manwl ni chawsom yr ymateb y gobeithiem ei gael mewn gwirionedd.

Rwy'n cytuno'n gryf â barn y pwyllgor y dylai pawb sy'n dod i gysylltiad â phlant roi eu lles a'u hiechyd meddwl yn flaenaf yn eu meddyliau, oherwydd beth allai fod yn bwysicach na chyflwr meddwl plentyn? Rhaid inni anelu i gael cenhedlaeth o blant hapus a sicr yn emosiynol, gyda meddylfryd cadarnhaol, ond i wneud hynny rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu.

Mae'r adroddiad yn argymell y dylai pawb sy'n gofalu am blant, neu'n gwirfoddoli neu'n gweithio gyda phlant a phobl ifanc gael hyfforddiant mewn ymwybyddiaeth o iechyd emosiynol ac iechyd meddwl fel y gallant fynd i'r afael â materion stigma a hyrwyddo iechyd meddwl da. Nawr, mae'r Llywodraeth yn derbyn hyn, ond mewn egwyddor yn unig. Mae'n siomedig gweld hyn yn cael ei ddisgrifio fel rhywbeth 'afrealistig'. Does bosib nad yw'r rhan fwyaf o bobl sy'n gweithio gyda phlant yn cael rhywfaint o leiaf o hyfforddiant cychwynnol, felly pam na allai hyn gynnwys elfen i godi ymwybyddiaeth fan lleiaf o bwysigrwydd gofalu am les emosiynol a meddyliol plant? Ni allaf weld bod unrhyw broblem o gwbl yn hynny, ac nid wyf yn gweld bod hynny'n afrealistig o gwbl. Credaf ei bod yn hanfodol ei fod wedi'i gynnwys mewn hyfforddiant cychwynnol i athrawon, a'r hyfforddiant y mae gweithwyr ieuenctid yn ei gael, yr hyfforddiant y mae staff iechyd yn ei gael, ac rwy'n meddwl o ddifrif fod hynny'n rhywbeth y gellid ei ymgorffori yn yr hyfforddiant sydd eisoes yn digwydd heb unrhyw drafferth. Felly, nid wyf yn derbyn bod gweithredu'r argymhelliad hwnnw'n afrealistig.

Nawr, pan fydd iechyd meddwl plentyn yn dioddef, credaf fod hynny'n achosi llawer iawn o straen a gofid i'w teulu, eu ffrindiau, yr ysgol, a phawb sy'n gweithio gyda hwy. Credaf fod goblygiadau iechyd meddwl plentyn mor bellgyrhaeddol ac mae llawer ohonom wedi profi'r problemau hynny. Gall teuluoedd wneud eu gorau i ddarparu ar gyfer eu plant yn emosiynol ac yn faterol, ond gall problemau gyda'ch iechyd emosiynol a'ch iechyd meddwl ddigwydd i bob teulu. Felly, mae iechyd meddwl plant yn broblem sy'n gallu effeithio ar deuluoedd o bob math. Ond credaf fod pawb ohonom yn gwybod bod yna grwpiau sy'n arbennig o agored i niwed, a dau o'r grwpiau hynny yw plant sy'n derbyn gofal a phlant wedi'u mabwysiadu, ac mae'n bwysig cyfleu hynny.

Yr wythnos diwethaf, noddais ddigwyddiad pan lansiodd Adoption UK eu hadroddiad o'r enw 'Bridging the Gap' ar roi cyfle cyfartal i blant wedi'u mabwysiadu yn yr ysgol. Mae angen cymorth ychwanegol ar blant wedi'u mabwysiadu yn yr ysgol, ac efallai nad yw ysgolion mor ymwybodol o hynny ag y dylent fod weithiau—mae yna fwlch yn y ddealltwriaeth. Ac mae'n dangos nad oedd 65 y cant o blant wedi'u mabwysiadu yn teimlo bod eu hathrawon yn deall yn iawn sut i'w cefnogi, a chodai hyn i 74 y cant yn ystod oedran ysgol uwchradd. Felly, credaf ei fod yn destun pryder mawr fod yr adborth gan blant wedi'u mabwysiadu—sydd, fel y gwyddom, oherwydd problemau ymlyniad y gallent fod wedi'u cael yn gynnar mewn bywyd, yn fwy agored i gael problemau iechyd meddwl—yn dangos nad oeddent yn teimlo y gallent droi at eu hathrawon. Rwy'n credu bod ein hadroddiad wedi adlewyrchu hynny mewn gwirionedd yn y rhan fwyaf o'r elfennau y buom yn ymdrin â hwy—fod plant yn gorfod gofyn am gymorth ac aros am gymorth mewn modd y mae'r Cadeirydd wedi'i alw'n annerbyniol.

Rwy'n teimlo y dylai'r Cynulliad hwn ei gwneud hi'n genhadaeth danbaid i sicrhau bod ein plant yn tyfu i fyny'n iach yn gorfforol ac yn feddyliol, ac mai ein cenhadaeth danbaid ni yw gwneud i hyn ddigwydd. Teimlaf felly fod yr adroddiad hwn yn nodi'r cyfan hyn, ond credaf mai mater i'r Llywodraeth yw sicrhau ei bod hi'n genhadaeth danbaid iddi hi yn ogystal, ac y gallwn, gyda'n gilydd, gydweithio i wneud ein plant yn hapus ac yn fodlon.

15:50

Today is 4 July, and in Jefferson's sparkling prose, we are reminded that we are born with inalienable rights, and the most important are

'Life, Liberty and the pursuit of Happiness'.

Now, 'the pursuit of happiness' we would define as some form of emotional well-being today, and there's absolutely no doubt that the denial of effective help and diagnosis of emotional and mental health conditions in childhood has a huge impact on the person and their development as adults, and the potential for their happiness and the pursuit of all sorts of goals in life.

I speak from my own experience. It was not something picked up. I have lived with periods of depression and, more particularly, anxiety, throughout my life. A lot of my coping mechanisms have been self-learnt and, more latterly, through effective health interventions. But, you know, it's an incredibly alienating experience, and I remember, even at university, being completely perplexed by some of my symptoms and not having a basic apprehension of what they were. That, I think, is a terrible situation to be in.

I commend this report. I think it is outstanding, as is Lynne Neagle, who has to be one of our greatest backbenchers, and the way you hold your side to account is a masterclass about how people should pursue the national good, and that takes you way beyond partisan politics. You're held in the highest esteem across the Chamber. 

Can I just say that I have the privilege of chairing the Government's ministerial advisory group on outcomes for children? We met on Friday, and this report, 'Mind over matter', was one of the agenda items, and it was received with great enthusiasm, particularly amongst the third sector representatives that are crucial to the working of that group. But there was some concern, in particular, about this practice of accepting in principle. Now, I explained, in a fairly neutral way, that this was something that had been the practice in Governments' responses to reports for many years, and that a committee would usually spend a lot of time returning to the items that had been accepted in principle, and examining how deep that was after six months, a year or whatever, whether something had practically been done, or whether it was a way of basically putting something on the shelf. So, I know you will return to this when you come to your in-depth scrutiny post report, and I know the Ministers will be aware of this as well, and they will know the concern and the frustration of some Members here. But I do remind the Cabinet Secretaries that the Permanent Secretary last year said that the Welsh Government would move away from the practice of accepting recommendations in principle and say frankly whether they accept the recommendation as it's framed or not, and then they can give their reasons for that. I do think that's at the heart of real accountability. It is somewhat frustrating to see what happens in this report.

Can I just turn to some of the detail? I think the need to focus now on the preventative end of the pathway is really, really important, otherwise we will see further difficulties with the acute end, and the referral via CAMHS in the inappropriate referrals out of not knowing where else to go, so you make a CAMHS referral. I think some of the practical suggestions—the national approach for schools, including the need for a guidance teacher model, so that lead members of staff have responsibility and enable other teachers to pick up the things—this is basic pedagogy. I find it astonishing that it is referred to as somehow being impractical that, amongst the most highly professional people we have in our country, the teaching staff are not capable of this. They should receive the training and the support to do it. The importance of therapeutic intervention has been very, very key in my own experience, and the active offer of advocacy for children accessing mental health services.

Can I commend, in particular, recommendation 22—the assessment of the emotional and mental health needs of children entering care? That's of particular concern to the ministerial advisory group. And recommendation 23—the Welsh Government to assess the provision of emotional mental health services for looked-after children, and this should be informed by the work of the ministerial advisory group—[Inaudible.]

Mae'n 4 Gorffennaf heddiw, ac yn rhyddiaith ddisglair Jefferson, cawn ein hatgoffa ein bod yn cael ein geni â hawliau diymwad, a'r mwyaf pwysig yw

bywyd, rhyddid a'r ymchwil am ddedwyddwch.

Nawr, byddem yn diffinio'r 'ymchwil am ddedwyddwch' fel rhyw fath o lesiant emosiynol heddiw, ac nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl fod amddifadu plant o gymorth effeithiol a diagnosis o gyflyrau iechyd meddwl ac iechyd emosiynol yn ystod plentyndod yn effeithio'n enfawr ar yr unigolyn a'u datblygiad fel oedolion, a'r potensial i fod yn hapus a'r ymdrech i gyflawni pob math o nodau mewn bywyd.

Rwy'n siarad o fy mhrofiad fy hun. Nid rhywbeth a nodais ydyw. Rwyf wedi byw gyda chyfnodau o iselder ac yn fwy arbennig, gorbryder, ar hyd fy oes. Dysgais lawer o fy ffyrdd o ymdopi drosof fy hun ac yn fwy diweddar, drwy ymyriadau iechyd effeithiol. Ond wyddoch chi, mae'n brofiad sy'n dieithrio rhywun yn enfawr, a hyd yn oed yn y brifysgol, rwy'n cofio bod mewn dryswch llwyr ynglŷn â rhai o fy symptomau a heb ddealltwriaeth sylfaenol o'r hyn oeddent. Credaf fod honno'n sefyllfa ofnadwy i fod ynddi.

Rwy'n cymeradwyo'r adroddiad hwn. Credaf ei fod yn rhagorol, fel y mae Lynne Neagle, sy'n un o'n Haelodau meinciau cefn gorau yn bendant, ac mae eich ffordd o ddwyn eich hochr chi i gyfrif yn ddosbarth meistr ar sut y dylai pobl fynd ar drywydd y lles cenedlaethol ac mae hynny'n mynd â chi ymhell y tu hwnt i wleidyddiaeth plaid. Rydych yn ennyn y parch mwyaf ar draws y Siambr.

A gaf fi ddweud mai fy mraint yw cadeirio grŵp cynghori Gweinidog y Llywodraeth ar ganlyniadau i blant? Cawsom gyfarfod ddydd Gwener, ac roedd yr adroddiad hwn, 'Cadernid Meddwl', yn un o'r eitemau ar yr agenda, a chafodd ei dderbyn gyda llawer o frwdfrydedd, yn enwedig ymhlith cynrychiolwyr y trydydd sector sy'n hollbwysig i waith y grŵp. Ond roedd peth pryder, yn arbennig, am yr arfer hwn o dderbyn mewn egwyddor. Nawr, fe eglurais, mewn ffordd weddol niwtral, fod hyn yn rhywbeth sydd wedi bod yn arfer yn ymatebion y Llywodraeth i adroddiadau ers blynyddoedd lawer, ac fel arfer byddai pwyllgor yn treulio llawer o amser yn dychwelyd at yr eitemau a gafodd eu derbyn mewn egwyddor, ac yn archwilio pa mor ddwfn roedd hynny'n mynd ar ôl chwe mis, blwyddyn neu beth bynnag, a wnaed rhywbeth yn ymarferol neu ai ffordd oedd hi o osod rhywbeth o'r neilltu yn y bôn. Felly, gwn y byddwch yn dychwelyd at hyn pan ddowch at y gwaith craffu manwl yn sgil yr adroddiad, a gwn y bydd y Gweinidogion yn ymwybodol o hyn yn ogystal, a byddant yn gwybod am bryder a rhwystredigaeth rhai o'r Aelodau yma. Ond rwy'n atgoffa Ysgrifenyddion y Cabinet fod yr Ysgrifennydd Parhaol wedi dweud y llynedd y byddai Llywodraeth Cymru yn symud oddi wrth yr arfer o dderbyn argymhellion mewn egwyddor ac yn dweud yn onest a ydynt yn derbyn yr argymhelliad fel y'i lluniwyd ai peidio, ac yna gallant roi eu rhesymau am hynny. Credaf mai dyna sy'n dangos atebolrwydd go iawn. Mae gweld yr hyn sy'n digwydd yn yr adroddiad hwn yn rhwystredig braidd.

A gaf fi droi at rywfaint o'r manylion? Credaf fod yr angen i ganolbwyntio yn awr ar ben ataliol y llwybr yn bwysig tu hwnt, neu fel arall byddwn yn gweld anawsterau pellach gyda'r pen acíwt, ac atgyfeirio trwy CAMHS, gyda'r atgyfeiriadau amhriodol o beidio â gwybod ble arall i fynd, felly rydych yn gwneud atgyfeiriad CAMHS. Rwy'n credu bod rhai o'r awgrymiadau ymarferol—y dull cenedlaethol o weithredu ar gyfer ysgolion, gan gynnwys yr angen am fodel athro arweiniol, fel bod aelodau arweiniol o staff â chyfrifoldeb ac yn galluogi athrawon eraill i nodi pethau—addysgeg sylfaenol yw hyn. Mae'n anhygoel i mi y cyfeirir ato fel rhywbeth sy'n anymarferol mewn rhyw ffordd, ac ymhlith y bobl fwyaf proffesiynol sydd gennym yn ein gwlad, nad yw staff addysgu'n gallu gwneud hyn. Dylent gael hyfforddiant a chymorth i'w wneud. Mae pwysigrwydd ymyrraeth therapiwtig wedi bod yn allweddol iawn yn fy mhrofiad fy hun, a'r cynnig gweithredol o eiriolaeth ar gyfer plant sy'n cael gwasanaethau iechyd meddwl.

A gaf fi gymeradwyo argymhelliad 22 yn benodol—asesiad o anghenion iechyd emosiynol ac iechyd meddwl plant sy'n dechrau derbyn gofal? Mae hynny'n peri pryder penodol i grŵp cynghori'r Gweinidog. Ac argymhelliad 23—fod Llywodraeth Cymru i asesu'r ddarpariaeth o wasanaethau iechyd emosiynol ac iechyd meddwl ar gyfer plant sy'n derbyn gofal, a dylai hyn gael ei lywio gan waith grŵp cynghori'r Gweinidog—[Anhyglyw.]

15:55

Yes, indeed, and I'm privileged to take part in this debate. I'm not a member of Lynne Neagle's excellent committee. I commend Lynne Neagle as Chair, in the first instance. I'm the lowly Chair of the health committee in this place, and I don't know if I've mentioned before that I'm a GP as well, in Swansea, for about the last 38 years.

So, from the front-line experience of dealing with the children's mental health service, it is really, really frustrating, I've got to say. We need an absolute step change—more than a step change, an actual revolution in the provision, not just of the mental health service for children and young people but in all the emotional and counselling support services as well, both in the voluntary sector and in the statutory sector as well. We need to increase statutory and non-statutory provision—actually, more people working to help our children and young people. Why is that? Well, over the years—. I used to do the baby clinic years ago, and beautiful babies that would be all happy, smiling, but I see them growing up now—they're now grandparents, as I told you yesterday—but growing up—. Sometimes if you're unlucky to be in a traumatised household, you suffer a horrendous childhood—beautiful babies become brutalised toddlers—and then you become a traumatised teenager, mistrusting everybody in authority, even those trying to help you. You self-harm, you're emotionally damaged, and who can you turn to? So, you try your GP. So, GPs, yes, we're programmed to help people, but unless I can convince secondary care that you've got a describable mental health disorder, they won't take you.

Referrals to CAMHS are bounced back to the GP. That's because the element of a young person's distress is not taken into account at all. There has to be a proper diagnosis—that's the missing middle that this excellent report is going on about. And we have to muddle through with the missing middle, and that's not how we should be doing things in Wales in the twenty-first century. So, I keep seeing people, they are still growing up, my children and my young people, and some of them are horrendously damaged. And yet, I've got to wait for them to be bad enough to access CAMHS. Now that's not the stuff of early intervention.

It's not the stuff of early intervention; that is about reaching a threshold of treatment and that's not what we're about nowadays, since we passed the excellent Mental Health (Wales) Measure under Jonathan Morgan's leadership here in 2010. It's about early intervention, it's about prevention, and we're still not doing it. We have to get those services on the ground. I don't want to keep seeing people in distress with my limited capabilities, with nowhere to refer them to, because they're not bad enough or don't have a mental health diagnosis, to sort them out. We can't cope with young people so distressed because of things that have happened without there being an actual mental health disorder. Yes, some people have a mental health disorder as well, but some young people don't and the distress of the whole situation is just not bad enough for us as a society to do anything about.

It hurts us as GPs, having letters from secondary care saying, 'No, you can't refer this person here because there’s no recognisable mental health disorder.' So, what am I supposed to do then? Yes, back to the schools. I have no locus of control over school-based counselling services, though. I'm looking forward that the full implementation of the recommendations here means that primary care, the voluntary sector and schools will work together—GPs, primary care and teachers together. Because, at the moment, we're bombing back and forth by default, because I can't help them. Hopefully, the teachers can. But we’ve got to empower our teachers as well, let’s be fair.

Let’s be fair here now, because we're muddling through. Parity of physical and mental illness people say—well, if I've got a physically ill child, I pick up the phone, I ring secondary care, and they deal with it. I try getting hold of secondary care for children who are emotionally distressed, and nothing happens. That has to change. Diolch yn fawr.

Yn wir, ac mae'n fraint cael cymryd rhan yn y ddadl hon. Nid wyf yn aelod o bwyllgor ardderchog Lynne Neagle. Rwy'n cymeradwyo Lynne Neagle fel Cadeirydd, yn y lle cyntaf. Rwy'n Gadeirydd dinod y pwyllgor iechyd yn y lle hwn, ac nid wyf yn gwybod a wyf fi wedi crybwyll o'r blaen fy mod yn feddyg teulu hefyd, yn Abertawe, ers 38 mlynedd.

Felly, o brofiad rheng flaen o ymdrin â gwasanaethau iechyd meddwl i blant, mae'n wirioneddol rhwystredig, rhaid i mi ddweud. Mae angen newid llwyr—mwy na newid sylweddol, ond chwyldro go iawn yn y ddarpariaeth, nid yn unig o ran y gwasanaeth iechyd meddwl i blant a phobl ifanc, ond yn yr holl wasanaethau cymorth emosiynol a chwnsela yn ogystal, yn y sector gwirfoddol ac yn y sector statudol hefyd. Mae angen inni gynyddu'r ddarpariaeth statudol ac anstatudol—mewn gwirionedd, mwy o bobl yn gweithio i helpu ein plant a'n pobl ifanc. Pam felly? Wel, dros y blynyddoedd—. Roeddwn i'n arfer cynnal y clinig babanod flynyddoedd yn ôl, a babanod bendigedig a fyddai'n gwenu'n hapus, ond rwy'n eu gweld yn tyfu i fyny yn awr—bellach maent yn neiniau a theidiau, fel y dywedais wrthych ddoe—ond yn tyfu i fyny—. Weithiau os ydych chi'n anlwcus i fod mewn cartref sydd wedi dioddef trawma, rydych yn dioddef plentyndod erchyll—bydd babanod bendigedig yn tyfu'n blant bach sy'n troi'n dreisgar—ac wedyn yn bobl ifanc yn eu harddegau sy'n wynebu trawma, yn methu ymddiried mewn neb sydd mewn awdurdod, hyd yn oed y rhai sy'n ceisio eich helpu. Rydych yn hunan-niweidio, rydych wedi eich niweidio'n emosiynol, a phwy y gallwch droi atynt? Felly, rydych chi'n rhoi cynnig ar eich meddyg teulu. Felly, meddygon teulu, ie, rydym wedi ein rhaglennu i helpu pobl, ond oni bai fy mod yn gallu argyhoeddi gofal eilaidd fod gennych anhwylder iechyd meddwl y mae modd ei ddisgrifio, ni fyddant yn eich cymryd.

Mae atgyfeiriadau i CAMHS yn bownsio'n ôl at y meddyg teulu. Mae hynny oherwydd nad yw'r elfen o drallod i berson ifanc yn cael ystyriaeth o gwbl. Rhaid cael diagnosis priodol—dyna'r canol coll fel y mae'r adroddiad rhagorol hwn yn sôn amdano. Ac mae'n rhaid inni stryffaglu drwyddi gyda'r canol coll, ac nid dyna sut y dylem fod yn gwneud pethau yng Nghymru yn yr unfed ganrif ar hugain. Felly, rwy'n dal i weld pobl, maent yn dal i dyfu fyny, fy mhlant a fy mhobl ifanc, ac mae rhai ohonynt wedi'u niweidio'n ddychrynllyd. Ac eto, mae'n rhaid i mi aros iddynt fod yn ddigon gwael i gael mynediad at CAMHS. Nawr, nid dyna yw ymyrraeth gynnar.

Nid dyna yw ymyrraeth gynnar; ymwneud â chyrraedd trothwy o driniaeth y mae hynny, ac nid dyna fel y gwnawn bethau y dyddiau hyn, ers inni basio'r Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) ardderchog dan arweiniad Jonathan Morgan yma yn 2010. Mae a wnelo ag ymyrryd yn gynnar, mae a wnelo ag atal, ac rydym yn dal i fod yn methu ei wneud. Rhaid inni gael y gwasanaethau hynny ar lawr gwlad. Nid wyf eisiau dal ati i weld pobl mewn trallod gyda fy ngalluoedd cyfyngedig, heb unman i'w cyfeirio i ddatrys eu problemau am nad ydynt yn ddigon gwael neu am nad ydynt wedi cael diagnosis iechyd meddwl. Ni allwn ymdopi â phobl ifanc mewn cymaint o drallod oherwydd pethau sydd wedi digwydd heb fod anhwylder iechyd meddwl go iawn yn bresennol. Oes, mae gan rai pobl anhwylder iechyd meddwl yn ogystal, ond nid pob unigolyn ifanc ac nid yw trallod yr holl sefyllfa yn ddigon drwg i ni fel cymdeithas wneud unrhyw beth yn ei gylch.

Fel meddygon teulu, mae cael llythyrau o ofal eilaidd yn dweud, 'Na, ni allwch gyfeirio'r person hwn yma am nad oes ganddynt unrhyw anhwylder iechyd meddwl adnabyddadwy' yn ein brifo. Felly, beth ddylwn i ei wneud? Ie, yn ôl i'r ysgolion. Nid oes gennyf unrhyw reolaeth dros wasanaethau cwnsela mewn ysgolion, er hynny. Rwy'n edrych ymlaen at weld gweithrediad llawn yr argymhellion yma yn golygu y bydd gofal sylfaenol, y sector gwirfoddol ac ysgolion yn gweithio gyda'i gilydd—meddygon teulu, gofal sylfaenol ac athrawon gyda'i gilydd. Oherwydd, ar hyn o bryd, nid oes gennym ddewis ond pasio bobl yn ôl ac ymlaen, am na allaf fi eu helpu. Gobeithio y gall yr athrawon wneud hynny. Ond rhaid inni rymuso ein hathrawon yn ogystal, gadewch inni fod yn deg.

Gadewch inni fod yn deg yma, oherwydd rydym yn stryffaglu. Mae pobl yn sôn am gydraddoldeb rhwng salwch corfforol a salwch meddyliol—wel, os oes gennyf blentyn sy'n sâl yn gorfforol, rwy'n codi'r ffôn, rwy'n ffonio gofal eilaidd, ac maent hwy'n ymdrin ag ef. Rwy'n ceisio cael gafael ar ofal eilaidd ar gyfer plant sydd mewn trallod emosiynol, ac nid oes dim yn digwydd. Mae'n rhaid i hynny newid. Diolch yn fawr.

16:00

I well remember when this building was opened, the national poet for Wales, Gwyneth Lewis, gave a reading where she described this Chamber as the cockpit of the nation—the place where we come together to discuss things of importance. And listening to this debate and reading this report, it's clear there's a cross-party consensus that the current system is inadequate. To be fair to the Welsh Government, the last time a report like this was written, they responded and there have been significant improvements in the quality of specialised treatment for young people with mental health disorders, and the same type of response is merited now for the central call of this report to treat the earlier stages of the development of mental health problems.

I'm not on the committee, but I've read the report in detail, I've read the children's commissioner's response, I've sat through multiple presentations from different groups, I deal with these issues on an almost weekly basis in my surgery and I've discussed it with my local health board—a health board, it must said, that has a waiting list of two and a half years to see CAMHS. Parents come to see me on a regular basis in a desperate state—a desperate state—and they have to wait for two and a half years to get a diagnosis. And when they get the diagnosis, their expectations are overly inflated, because the system has very little to offer them. There's despair on the part of GPs—this we've heard already. There's despair on the part of teachers. I was speaking late last night to a teacher from my constituency who told me, 'You don't always know where to look for help for these children, you just want something to be done.' The missing middle the report so effectively pointed out, where therapeutic or lower level support can help, is really the focus we should have on this report. I should commend this report. It's the best report of a committee I have read in my time in the Assembly and I pay tribute to all its members and particularly to its Chair.

But I should say it's a very tough report. It's very well crafted, it has SMART targets, the recommendations are specific, they are measurable, they are attainable, they are relevant, and they have time limits to them. It's no wonder the Government has struggled to respond to that in its formal response, which I too found bitterly disappointing. I understand the anger of the members of the committee and, looking at the faces of my friends and colleagues the Cabinet Secretaries, I too can tell that they are not happy with the position that they find themselves in. I think we need address this to the Welsh Government and not make poorly judged comments, if I may say to Darren Millar, to personalise this. 

I think the machine of Government is struggling to respond to this crisis we have with young people. This is a problem that has increased in intensity and volume over recent years and I think the system is struggling to know how to respond to it. The merit of this report is that it is evidence based from practitioners and from the third sector to give us a practical route-map, and I think it would be prudent for us to return in the autumn, perhaps with an individual Member's debate or another committee debate, to give Ministers a chance to reflect over the summer on the strength of feeling and on the evidence. 

I've lived the issues presented in this report. I hesitate about discussing personal matters in this Chamber, but I've reflected that we are elected here not just to represent our constituents, but because of our personal experiences too. When I first experienced the system when my son was seven years old, I was told, 'Come back when he's throwing himself against the wall', and sure enough, six years later, after a month of very expensive hospital treatment, we did get effective support. It was support from the third sector, from Action for Children, which we found to be superb, and from family therapy through CAHMS, which is also highly effective. This is the sort of support that we would have benefited from six years earlier, which would have prevented enormous family strain and distress, not just to my son, but to all of us. Its impact is profound and far reaching, and that's the type of intervention this report recommends—the smaller type of measures, the earlier interventions that can help before it gets to crisis.

There is a quote in here from young people in Abergele, where they say

'You have to have a crisis first',

before the system will respond. The children's commissioner, in her very pointed response, describes the Government's response as a missed opportunity and she says there should be no wrong door. She says there hasn't been joint working within the Government, and I'd ask my colleagues on the front bench to reflect on that and come back to us in the autumn. Diolch.

Cofiaf yn dda pan agorwyd yr adeilad hwn, rhoddodd bardd cenedlaethol Cymru, Gwyneth Lewis, ddarlleniad lle roedd hi'n disgrifio'r Siambr hon fel caban peilot y genedl—y man lle y down at ein gilydd i drafod pethau o bwys. Ac wrth wrando ar y ddadl hon a darllen yr adroddiad, mae'n amlwg y ceir consensws trawsbleidiol fod y system bresennol yn annigonol. I fod yn deg â Llywodraeth Cymru, y tro diwethaf yr ysgrifennwyd adroddiad fel hwn, fe ymatebodd a chafwyd gwelliannau sylweddol yn ansawdd y driniaeth ar gyfer pobl ifanc ag anhwylderau iechyd meddwl, ac mae galwad ganolog yr adroddiad hwn i drin datblygiad problemau iechyd meddwl ar gamau cynharach yn haeddu ymateb tebyg.

Nid wyf ar y pwyllgor, ond rwyf wedi darllen yr adroddiad yn fanwl, rwyf wedi darllen ymateb y comisiynydd plant, rwyf wedi eistedd drwy gyflwyniadau lluosog gan wahanol grwpiau, rwy'n ymdrin â'r materion hyn ar sail wythnosol bron yn fy nghymhorthfa ac rwyf wedi ei drafod gyda fy mwrdd iechyd lleol—bwrdd iechyd, mae'n rhaid dweud, sydd â rhestr aros o ddwy flynedd a hanner i weld CAMHS. Daw rhieni i fy ngweld yn rheolaidd mewn cyflwr truenus—cyflwr truenus—a rhaid iddynt aros am ddwy flynedd a hanner i gael diagnosis. A phan gânt y diagnosis, mae eu disgwyliadau'n rhy uchel, oherwydd nid oes gan y system fawr ddim i'w gynnig iddynt. Ceir anobaith ymhlith meddygon teulu—clywsom hyn eisoes. Ceir anobaith ymhlith athrawon. Roeddwn yn siarad yn hwyr neithiwr ag athro yn fy etholaeth a ddywedodd wrthyf, 'Nid ydych bob amser yn gwybod ble i edrych am help ar gyfer y plant hyn, rydych chi ond eisiau i rywbeth gael ei wneud.' Y canol coll y tynnodd yr adroddiad sylw ato mor effeithiol, lle y gall cymorth therapiwtig neu gymorth lefel is helpu, yw'r ffocws a ddylai fod gennym mewn perthynas â'r adroddiad hwn. Rwy'n cymeradwyo'r adroddiad hwn. Dyma'r adroddiad gorau gan bwyllgor a ddarllenais yn fy amser yn y Cynulliad a hoffwn dalu teyrnged i'w holl aelodau ac yn enwedig i'w gadeirydd.

Ond dylwn ddweud ei fod yn adroddiad anodd iawn. Cafodd ei lunio'n dda iawn, mae ganddo dargedau CAMPUS, mae'r argymhellion yn benodol, maent yn fesuradwy, yn gyraeddadwy, yn berthnasol, ac mae ganddynt derfynau amser. Nid yw'n syndod fod y Llywodraeth wedi'i chael hi'n anodd ymateb i hynny yn ei hymateb ffurfiol, ac roeddwn innau'n siomedig tu hwnt ynglŷn â hynny hefyd. Rwy'n deall dicter aelodau'r pwyllgor ac wrth edrych ar wynebau fy nghyfeillion a fy nghyd-Aelodau, Ysgrifenyddion y Cabinet, gallaf innau hefyd ddweud nad ydynt yn fodlon ar y sefyllfa y maent ynddi. Credaf fod angen inni gyfeirio hyn at Lywodraeth Cymru a pheidio â gwneud sylwadau annoeth i'w droi'n bersonol, os caf ddweud wrth Darren Millar.

Credaf fod peiriant y Llywodraeth yn ei chael hi'n anodd ymateb i'r argyfwng hwn sydd gennym gyda phobl ifanc. Mae hon yn broblem sydd wedi cynyddu o ran ei dwysedd a'i maint dros y blynyddoedd diwethaf a chredaf fod y system yn ei chael hi'n anodd gwybod sut i ymateb iddi. Rhinwedd yr adroddiad yw ei fod yn rhoi tystiolaeth sy'n seiliedig ar waith ymarferwyr a chan y trydydd sector i roi map ymarferol i ni, ac rwy'n credu y byddai'n ddoeth inni ddychwelyd yn yr hydref, gyda dadl aelod unigol neu ddadl bwyllgor arall efallai, i roi cyfle i Weinidogion fyfyrio dros yr haf ar gryfder y teimlad ac ar y dystiolaeth.

Rwyf wedi byw y materion a gyflwynir yn yr adroddiad hwn. Rwy'n petruso ynghylch trafod materion personol yn y Siambr hon, ond rwyf wedi ystyried ein bod wedi ein hethol yma nid yn unig i gynrychioli ein hetholwyr, ond oherwydd ein profiadau personol hefyd. Pan gefais brofiad o'r system am y tro cyntaf pan oedd fy mab yn saith oed, dywedwyd wrthyf, 'Dewch yn ôl pan fydd yn taflu ei hun yn erbyn y wal', ac yn sicr ddigon, chwe blynedd yn ddiweddarach, ar ôl mis o driniaeth ysbyty ddrud iawn, fe gawsom gefnogaeth effeithiol. Cymorth gan y trydydd sector ydoedd, gan Gweithredu dros Blant, ac roedd yn wych, a therapi teuluol drwy CAHMS, sydd hefyd yn effeithiol iawn. Dyma'r math o gefnogaeth y byddem wedi elwa o'i chael chwe blynedd ynghynt, cymorth a fyddai wedi arbed straen a gofid teuluol enfawr, nid yn unig i fy mab, ond i bob un ohonom. Mae ei effaith yn ddwys ac yn bellgyrhaeddol, a dyna'r math o ymyrraeth y mae'r adroddiad hwn yn ei argymell—y math o fesurau llai o faint, yr ymyriadau cynharach a all helpu cyn i bethau dyfu'n argyfwng.

Ceir dyfyniad yma gan bobl ifanc yn Abergele, lle maent yn dweud

Rhaid iddi fynd yn argyfwng arnoch yn gyntaf,

cyn y bydd y system yn ymateb. Mae'r comisiynydd plant, yn ei hymateb llym iawn, yn disgrifio ymateb y Llywodraeth fel cyfle a gollwyd ac mae'n dweud na ddylai fod unrhyw ddrws anghywir. Mae hi'n dweud na fu cydweithio o fewn y Llywodraeth, a gofynnaf i fy nghyd-Aelodau ar y fainc flaen i fyfyrio ar hynny a dod yn ôl atom yn yr hydref. Diolch.

16:05

First of all, I'd like to thank Lynne Neagle and her committee for this report. Lynne, you are fearless and tough and I have great admiration and total respect for you. I think the children and young people's committee is in very good hands, and if it was up to me I think the children of Wales would be good and safe in your hands too.

I think the 'Mind over matter' report has got to the heart of the issues, they've listened to the voices of the experts, they've listened to practitioners, young people and organisations, and they have made meaty and insightful worthwhile recommendations. I think that they are recommendations that deserve to be listened to.

I thought very hard about how I was going to pitch my contribution to this debate today. Would I reflect the chorus of shock and dismay of the committee and of witnesses with regard to the Government response, or should I talk about the effect that this has on children and young people in my particular constituency—the kids we've tried to rescue, my team and I, in my little office in Tenby with the help of county councils, both Carmarthenshire and Pembrokeshire—or would I talk about the multiple suicides that we've seen in Pembrokeshire over the last few years and the ongoing coroner's questions, or should I just do a forensic analysis of the Welsh Government responses? I've decided I'm not going to do any of that.

'Mind over matter', perinatal mental health, adoption services, children and adolescent mental health, child obesity, attendance and behaviour, adoption, advocacy services for children, placement of kids in care, youth justice, not in employment or education, autism in further education, dyslexia, post 19 with additional learning needs, mental health services: 15 committee reports by three different committees, each and every one of them since I've been an Assembly Member.

What does perinatal mental health have to do with what we're talking about today? Well, let me tell you. Recommendation 10, recommendation 22, recommendation 26, they all point to what David Melding encapsulated so well: that if we do not help at the very, very beginning, if we do not get it right at the very, very beginning, then all we're going to do is spend the rest of our time picking up the pieces. And it's a quarter—a quarter—of our population that is in distress at some point or another. Ninety eight per cent of the children who are not in education officially have got mental health issues of the type that this report talks about. No, they're not psychotic in a way that we can medicalise, but they have all the other issues. They've been badly let down. They have been neglected. They have been abused. They are lost, they're confused, they don't know where to go to, they have emotional and behavioural problems. 

In 11 years—I thought it was 10 years but, Darren Millar, you mentioned 11 years, and we came in at the same time—in 11 years, 15 reports, all of which touch on the fact that we have not got it right. What does it take? Because I say this to you: we have too many children out of education, we've got too many kids unable to cope with twenty-first century life, we've got too many wounded kids in our nation who will grow into adults who will not fulfil their potential, who will not be able to do all the things that those of us in this Chamber are lucky enough to do. How can we develop our maturity as a nation? How can Wales step forward into the twenty-first century when we leave so many people by the wayside? How can we hope to improve people's lifestyles? Because if we don't get them a firm bedrock to build on, how will we, Wales, afford to pick up the pieces in the years to come? 

The Government response, I thought, was off-hand. I thought it was unengaged, Cabinet Secretaries, and in parts I thought it was downright resentful. I felt there was a real whiff of inertia. Welsh Government, you are out of step with Assembly Members of all parties, including Members of Welsh Labour. The kickback to this report has been phenomenal—the children's commissioner, the Samaritans, the NSPCC, the psychologists. If you had any sense, you'd put Lynne Neagle in charge of a task and finish group to drive this kind of report through and make it happen, because my kids, your kids and your grandkids need this. These people up here, they need this change now.

Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i Lynne Neagle a'i phwyllgor am yr adroddiad hwn. Lynne, rydych yn eofn ac yn gadarn ac mae gennyf edmygedd a pharch llwyr tuag atoch. Credaf fod y pwyllgor plant a phobl ifanc mewn dwylo da iawn, a buaswn yn dweud fy mod yn credu y byddai plant Cymru yn iawn ac yn ddiogel yn eich dwylo hefyd.

Credaf fod adroddiad 'Cadernid Meddwl' yn mynd i wraidd y problemau, maent wedi gwrando ar leisiau'r arbenigwyr, maent wedi gwrando ar yr ymarferwyr ac ar sefydliadau pobl ifanc, ac maent wedi gwneud argymhellion swmpus, craff a gwerth chweil. Credaf eu bod yn argymhellion sy'n haeddu cael eu clywed.

Meddyliais yn galed iawn beth fyddai cywair fy nghyfraniad i'r ddadl hon heddiw. A fyddwn yn adlewyrchu'r corws o sioc a siom gan y pwyllgor a chan dystion ynglŷn ag ymateb y Llywodraeth, neu a ddylwn sôn am yr effaith a gaiff hyn ar blant a phobl ifanc yn fy etholaeth—y plant rydym wedi ceisio eu hachub, fy nhîm a minnau, yn fy swyddfa fach yn Ninbych-y-pysgod gyda chymorth cynghorau sir, Cyngor Sir Caerfyrddin a Chyngor Sir Penfro—neu a fyddwn yn sôn am yr holl achosion o hunanladdiad a welsom yn Sir Benfro dros y blynyddoedd diwethaf a chwestiynau parhaus y crwner, neu a ddylwn wneud dadansoddiad fforensig o ymatebion Llywodraeth Cymru? Rwyf wedi penderfynu nad wyf am wneud dim o hynny.

'Cadernid Meddwl', iechyd meddwl amenedigol, gwasanaethau mabwysiadu, iechyd meddwl plant a phobl ifanc, gordewdra ymhlith plant, presenoldeb ac ymddygiad, mabwysiadu, gwasanaethau eiriolaeth ar gyfer plant, lleoli plant mewn gofal, cyfiawnder ieuenctid, rhai nad ydynt mewn cyflogaeth neu addysg, awtistiaeth mewn addysg bellach, dyslecsia, rhai ôl-19 ag anghenion dysgu ychwanegol, gwasanaethau iechyd meddwl: 15 o adroddiadau pwyllgor gan dri phwyllgor gwahanol, a phob un ohonynt ers i mi fod yn Aelod Cynulliad.

Beth sydd gan iechyd meddwl amenedigol i'w wneud â'r hyn rydym yn sôn amdano heddiw? Wel, gadewch imi ddweud wrthych. Argymhelliad 10, argymhelliad 22, argymhelliad 26, maent i gyd yn cyfeirio at yr hyn a grynhowyd mor dda gan David Melding: sef os na fyddwn yn cynorthwyo ar y dechrau un, os na chawn bethau'n iawn ar y dechrau un, y cyfan a wnawn yw treulio gweddill ein hamser yn codi'r darnau. Ac mae chwarter—chwarter—ein poblogaeth mewn trallod ar ryw adeg neu'i gilydd. Mae gan 98 y cant o'r plant nad ydynt mewn addysg yn swyddogol broblemau iechyd meddwl o'r math y mae'r adroddiad hwn yn sôn amdanynt. Na, nid ydynt yn seicotig mewn modd y gallwn ei drin yn feddygol, ond mae ganddynt yr holl broblemau eraill. Gwnaethpwyd cam â hwy. Maent wedi'u hesgeuluso. Maent wedi'u cam-drin. Maent wedi'u colli, maent wedi drysu, nid ydynt yn gwybod ble i fynd, mae ganddynt broblemau emosiynol ac ymddygiadol.

Mewn 11 mlynedd—roeddwn yn meddwl mai 10 mlynedd oedd hi ond fe sonioch chi am 11 mlynedd, Darren Millar, a daethom yma yr un pryd—ers 11 mlynedd, 15 o adroddiadau, pob un ohonynt yn cyffwrdd ar y ffaith nad ydym wedi ei gael yn iawn. Beth mae'n ei gymryd? Oherwydd dywedaf hyn wrthych: mae gennym ormod o blant allan o addysg, mae gennym ormod o blant yn methu ymdopi â bywyd yn yr unfed ganrif ar hugain, mae gennym ormod o blant clwyfedig yn ein gwlad a fydd yn tyfu'n oedolion na fydd yn cyflawni eu potensial, na fydd yn gallu gwneud yr holl bethau rydym ni yn y Siambr hon yn ddigon ffodus i'w gwneud. Sut y gallwn ddatblygu ein haeddfedrwydd fel gwlad? Sut y gall Cymru gamu ymlaen i'r unfed ganrif ar hugain pan ydym yn gadael cymaint o bobl ar fin y ffordd? Sut y gallwn obeithio gwella ffordd o fyw pobl? Oherwydd os na rown sylfaen gadarn iddynt adeiladu arni, sut y byddwn ni, Cymru, yn gallu fforddio codi'r darnau yn y blynyddoedd i ddod?

Roeddwn yn meddwl bod ymateb y Llywodraeth yn llugoer. Roeddwn yn meddwl ei fod yn ddi-hid, Ysgrifenyddion y Cabinet, ac mewn rhannau roeddwn yn credu ei fod yn gwbl ddirmygus. Roeddwn yn teimlo bod yna awgrym go iawn o syrthni. Lywodraeth Cymru, rydych yn tynnu'n groes i Aelodau Cynulliad o bob plaid, gan gynnwys Aelodau o Lafur Cymru. Mae'r adwaith i'r adroddiad hwn wedi bod yn rhyfeddol—y comisiynydd plant, y Samariaid, yr NSPCC, y seicolegwyr. Pe bai gennych unrhyw synnwyr, byddech yn gwneud Lynne Neagle yn gyfrifol am grŵp gorchwyl a gorffen i yrru'r math hwn o adroddiad drwodd a gwneud iddo ddigwydd, oherwydd mae fy mhlant i, eich plant chi a'ch wyron angen hwn. Y bobl hyn i fyny yma, maent angen y newid hwn yn awr.

16:10

Cabinet Secretary, I know that we all want to see the best possible outcome when it comes to the mental health of children and young people, but you must feel the palpable disappointment from Members across this Chamber with the Government's response to this report. We know the problems, we know the solutions, but the Welsh Government seems reluctant to act. 

Accepting ideas in principle will not lead to action, and action is what we need. Every expert agrees the Welsh Government needs to act to ensure that the regional partnership boards have a mechanism to focus on children and young people. They must also require all regions to ensure that CAMHS and social care services provide an integrated service to children with emotional, behavioural and mental health needs. A whole-school approach, mapped and led jointly by health, education and social care is needed to guide schools, and this will ensure that the help that should be available for children and young people will be at the foundation of an equitable emotional and mental health service for young people and children in this country. 

Cabinet Secretary, these are technical policy solutions. Acronyms and jargon make us feel disconnected from the real effects that poor mental health service provision leads to. If anyone knows any teachers, young people's mental health is a matter raised by them all the time. It's impacting now on so many people. As so many people have said today, there is so much despair out there.

When I was young and growing up, my mother's biggest fear for me was an early pregnancy. Now, I would say that most parents' greatest concerns are about their children's mental well-being. Quite late this morning, I posted on my Rhondda Facebook page that I was speaking in this debate, and the response was overwhelming. I want to make the Cabinet Secretary aware of some of the real stories behind some of these statistics. One person I'm not going to name gave the following account of their experience.

'I visited the GP four times to ask for help and was simply given links to online self-help guides in NLP. On the fourth and final occasion, I gave a full disclosure of my use of alcohol and cannabis as a form of self-medication and I said that I was suicidal. I wasn't leaving without him understanding how I felt and how desperate I had become. I was told that I would first have to stop drinking before I could access any further help and wait six months for the most basic counselling appointment. On 12 August, I attempted suicide. I was only interrupted by a friend coming home unexpectedly.'

Now, that moment was a turning point for this person. They turned to friends for support and I'm pleased to say that they got it and are now in a much better place.

A mother commented that her seven-year-old son suffers from anxiety. Despite the 28-day maximum waiting time for access to mental health support, she's now been waiting around four months. He is now on the verge of being excluded from school and even placed in a special school due to the school not being able to accommodate him without an official diagnosis. Anyone in a crisis cannot afford to wait, and, for children and young people, the urgency is even greater. Stories of children waiting months on end or being passed between child and adolescent mental health services were so prevalent in response to my Facebook post that I can't even scratch the surface here.

If you read these pleas for help, Cabinet Secretary, I'm sure that you would agree that this is heartbreaking stuff, and for the families that suffer as a result of the system's inaction it is doubly so. So, please, listen to Members here today. Act with urgency. For some, this question is literally a matter of life or death. A child mental health crisis is brewing, and if you do not make urgent radical changes now we could be facing true disaster. I fully support the calls made by the Chair of the committee, who has spoken excellently in this debate. We all owe it to our future generations to get a much better grip on this question.

Ysgrifennydd y Cabinet, gwn fod pob un ohonom eisiau gweld y canlyniad gorau posibl mewn perthynas ag iechyd meddwl plant a phobl ifanc, ond rhaid eich bod yn teimlo'r siom amlwg gan yr Aelodau ar draws y Siambr hon ynglŷn ag ymateb y Llywodraeth i'r adroddiad hwn. Gwyddom am y problemau, gwyddom am yr atebion, ond mae Llywodraeth Cymru yn ymddangos yn amharod i weithredu.

Ni fydd derbyn syniadau mewn egwyddor yn arwain at weithredu, ac mae angen gweithredu. Mae pob arbenigwr yn cytuno bod angen i Lywodraeth Cymru weithredu i sicrhau bod gan y byrddau partneriaeth rhanbarthol fecanwaith i ganolbwyntio ar blant a phobl ifanc. Rhaid iddynt hefyd ei gwneud yn ofynnol i bob rhanbarth sicrhau bod CAMHS a gwasanaethau gofal cymdeithasol yn darparu gwasanaeth integredig i blant ag anghenion emosiynol, ymddygiadol ac iechyd meddwl. Mae angen dull ysgol gyfan, wedi'i fapio a'i arwain ar y cyd gan iechyd, addysg a gofal cymdeithasol i arwain ysgolion, a bydd hyn yn sicrhau y bydd y cymorth a ddylai fod ar gael i blant a phobl ifanc yn sylfaen i wasanaeth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl teg ar gyfer pobl ifanc a phlant yn y wlad hon.

Ysgrifennydd Cabinet, atebion polisi technegol yw'r rhain. Mae acronymau a jargon yn gwneud inni deimlo ein bod wedi'n datgysylltu oddi wrth yr effeithiau go iawn y mae darpariaeth gwasanaeth iechyd meddwl gwael yn arwain atynt. Os oes unrhyw un yn adnabod unrhyw athrawon, mae iechyd meddwl pobl ifanc yn fater a godir ganddynt drwy'r amser. Mae bellach yn effeithio ar gynifer o bobl. Fel y mae cynifer o bobl wedi dweud heddiw, mae cymaint o anobaith ynglŷn â hyn.

Pan oeddwn yn ifanc ac yn tyfu i fyny, ofn mwyaf fy mam oedd beichiogrwydd cynnar. Nawr, buaswn yn dweud bod pryderon mwyaf y rhan fwyaf o rieni yn ymwneud â lles meddyliol eu plant. Yn eithaf hwyr y bore yma, postiais ar fy nhudalen Rhondda ar Facebook fy mod yn siarad yn y ddadl hon, ac roedd yr ymateb yn ysgubol. Rwyf am sicrhau bod Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o rai o'r straeon go iawn sydd y tu ôl i rai o'r ystadegau hyn. Soniodd un unigolyn nad wyf yn mynd i'w enwi am eu profiad fel hyn.

Ymwelais â'r meddyg teulu bedair gwaith i ofyn am help a'r cyfan a gefais oedd dolenni i ganllawiau hunangymorth ar-lein ar raglennu niwroieithyddol. Y pedwerydd tro, a'r tro olaf, datgelais fy nefnydd o alcohol a chanabis fel ffurf ar hunanfeddyginiaeth a dywedais fy mod yn teimlo fel cyflawni hunanladdiad. Nid oeddwn yn mynd i adael heb iddo ddeall sut roeddwn yn teimlo a pha mor anobeithiol roeddwn i'n teimlo bellach. Dywedwyd wrthyf y byddai'n rhaid i mi roi'r gorau i yfed cyn y gallwn gael unrhyw gymorth pellach ac aros chwe mis am yr apwyntiad cwnsela mwyaf sylfaenol. Ar 12 Awst, ceisiais gyflawni hunanladdiad. Tarfwyd arnaf gan ffrind yn dychwelyd adref yn annisgwyl.

Nawr, roedd yr eiliad honno'n drobwynt i'r unigolyn dan sylw. Trodd at ffrindiau am gymorth ac rwy'n falch o ddweud iddynt ei gael ac maent mewn lle llawer gwell erbyn hyn.

Dywedodd un fam fod ei mab saith oed yn dioddef o orbryder. Er gwaethaf y terfyn amser aros o 28 diwrnod ar gyfer cael cymorth iechyd meddwl, mae hi wedi bod yn aros ers tua pedwar mis. Mae bellach ar fin cael ei wahardd o'r ysgol a hyd yn oed ei leoli mewn ysgol arbennig oherwydd nad yw'r ysgol yn gallu darparu ar ei gyfer heb ddiagnosis swyddogol. Ni all unrhyw un mewn argyfwng fforddio aros, ac i blant a phobl ifanc, mae'r brys hyd yn oed yn fwy. Roedd straeon am blant yn aros misoedd bwy'i gilydd neu'n cael eu trosglwyddo rhwng gwasanaethau iechyd meddwl i blant a'r glasoed mor gyffredin mewn ymateb i fy sylw ar Facebook fel na allaf grafu'r wyneb yma hyd yn oed.

Os ydych yn darllen yr erfyniadau hyn am help, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n siŵr y byddech yn cytuno eu bod yn dorcalonnus, ac i'r teuluoedd sy'n dioddef o ganlyniad i ddiffyg gweithredu ar ran y system mae'n waeth byth. Felly, os gwelwch yn dda, gwrandewch ar yr Aelodau yma heddiw. Gweithredwch ar frys. I rai, mae'r cwestiwn hwn yn llythrennol yn fater o fyw neu farw. Mae argyfwng yn cyniwair ym maes iechyd meddwl plant, ac os na fyddwch yn gwneud newidiadau radical ar frys bellach, gallem wynebu trychineb go iawn. Rwy'n llwyr gefnogi'r galwadau a wnaed gan Gadeirydd y pwyllgor, sydd wedi siarad yn yn ardderchog yn y ddadl hon. Mae'n ddyletswydd arnom oll i gael gwell atebion i'r cwestiwn hwn er mwyn cenedlaethau'r dyfodol.

16:15

Thank you for the opportunity to speak in this important debate today. It's a very important report and I'd like to commend the Children, Young People and Education Committee for conducting their thorough and timely inquiry and my friend and colleague Lynne Neagle for her leadership in that and for the way she's spoken today.

Research by the Office for National Statistics earlier this year found that 10 per cent of young people aged 16 to 24 describe themselves as always or often alone. This is the highest in any age group. These figures are reflected in the National Society for the Prevention of Cruelty to Children's announcement that they have seen a significant increase in children and young people contacting ChildLine about their emotional and mental health. It's now the most common reason for ChildLine counselling in Wales.

The excellent 'Mind over matter' report has been welcomed by clinical and health professionals and third sector organisations. They support the report's identification of the urgent challenges faced at the beginning of the care pathway and its key recommendation that emotional well-being, resilience and early intervention should be a national priority. The situation is urgent. Research has shown that around half of all mental health problems begin at the age of 14. Failure to intervene can lead to demand outstripping supply of specialist services and, like other Members here, I deal with many of these issues on a daily and weekly basis.

The report highlights the importance of measures that can be taken to prevent children and young people reaching crisis point and building resilience. Across Wales, there are some fantastic examples of projects working to support the emotional and mental health of children and young people, and I'd like to highlight a few that I know well. Earlier this year, I visited the nurture group in Pillgwenlly Primary School in my constituency with the Cabinet Secretary for Education. The group provides assistance to children who need extra support with emotional and behavioural needs by building relationships between pupils, teachers and parents. The group helps equip children with the skills and resilience they need to get the most out of every aspect of school. The children themselves are very open about how being part of the nurture group has changed how they feel, and this group makes tangible differences to those children's lives.

I'm very glad that the committee visited the Changing Minds project in Newport as part of their inquiry. I've seen for myself how the project at Newport Mind provides peer support for young people. Its preventative nature has had a marked impact on reducing the use of local primary mental health support services, and I'd like to thank the Chair today here for including their voices again this afternoon. Among those who gave evidence to the inquiry about the importance of preventative measures was Carol Fradd, director of Newport Samaritans. I met Carol not long afterwards, and she explained about the DEAL, the developing emotional awareness and listening tool, a teacher resource developed by the Samaritans. Following the success of DEAL, the Samaritans have called for emotional and mental health awareness to be included in initial teacher training qualifications, and work conducted by the Children's Society has shown that the school environment can have a big impact on children's well-being, yet the responsibility cannot fall on teachers alone, and, as others have said, it's the responsibility of all of us.

Establishing working partnerships with children's clinicians and professionals who have the skills to transform children's mental health care—Welsh Government must continue to enable them to share their experience and expertise. Barnardo's are among those who have highlighted the benefit of developing partnership working with local communities such as Millbrook primary in Bettws, which I visited with the Minister for children earlier this week.

A key contributing factor to the increasing prevalence of emotional and mental health issues is undoubtedly the influence and pressure of social media, and it's really difficult for all of us here today to imagine how social media affects young people's self esteem. Young people are increasingly experiencing a significant portion of their social interaction online, but this cannot replace human-to-human contact and the valuable skills gained from it. Scrolling through social media can magnify the mixture of emotions we all experience, unfortunately often reinforcing and prolonging negative thoughts and feelings. Today, we've really heard the strength of feeling, cross-party, about this. From a young age, we instil in children that they do not need to tolerate physical pain. The committee's report is an excellent and crucial reminder that we all have a responsibility to ensure young people grow up knowing that their minds matter as well.

Diolch am y cyfle i siarad yn y ddadl bwysig hon heddiw. Mae'n adroddiad pwysig iawn a hoffwn ganmol y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg am gynnal eu hymchwiliad trylwyr ac amserol a fy nghyfaill a fy nghyd-Aelod Lynne Neagle am ei harweinyddiaeth yn hynny o beth ac am y ffordd y mae hi wedi siarad heddiw.

Canfu ymchwil gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn gynharach eleni fod 10 y cant o bobl ifanc 16 i 24 oed yn dweud eu bod yn unig drwy'r amser neu'n aml. Dyma'r uchaf o unrhyw grŵp oedran. Adlewyrchir y ffigurau hyn yng nghyhoeddiad y Gymdeithas Genedlaethol er Atal Creulondeb i Blant eu bod wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer y plant a'r bobl ifanc sy'n cysylltu â ChildLine ynglŷn â'u hiechyd emosiynol a'u hiechyd meddwl. Dyma'r rheswm mwyaf cyffredin bellach dros gwnsela gan ChildLine yng Nghymru.

Croesawyd yr adroddiad rhagorol 'Cadernid Meddwl' gan weithwyr proffesiynol clinigol, gweithwyr iechyd proffesiynol a'r trydydd sector. Maent yn cefnogi'r modd y mae'r adroddiad yn nodi'r heriau pwysig a wynebir ar ddechrau'r llwybr gofal a'i argymhelliad allweddol y dylai lles emosiynol, gwydnwch ac ymyrraeth gynnar fod yn flaenoriaeth genedlaethol. Mae'r sefyllfa'n un enbyd. Mae ymchwil wedi dangos bod tua hanner yr holl broblemau iechyd meddwl yn dechrau yn 14 oed. Gall methu ymyrryd arwain at alw uwch na'r cyflenwad o wasanaethau arbenigol ac fel Aelodau eraill yma, rwy'n ymdrin â llawer o'r materion hyn ar sail dyddiol ac wythnosol.

Mae'r adroddiad yn amlygu pwysigrwydd mesurau y gellir eu cymryd i atal plant a phobl ifanc rhag cyrraedd pwynt o argyfwng ac adeiladu gwydnwch. Ledled Cymru, ceir enghreifftiau gwych o brosiectau sy'n gweithio i gefnogi iechyd emosiynol ac iechyd meddwl plant a phobl ifanc, a hoffwn dynnu sylw at rai rwy'n gyfarwydd iawn â hwy. Yn gynharach eleni, ymwelais â'r grŵp anogaeth yn Ysgol Gynradd Pillgwenlli yn fy etholaeth gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Mae'r grŵp yn darparu cymorth i blant sydd angen cymorth ychwanegol gydag anghenion emosiynol ac ymddygiadol drwy feithrin perthynas rhwng disgyblion, athrawon a rhieni. Mae'r grŵp yn helpu i roi'r sgiliau a'r gwydnwch angenrheidiol i blant gael y gorau allan o bob agwedd ar yr ysgol. Mae'r plant eu hunain yn agored iawn ynglŷn â sut y mae bod yn rhan o'r grŵp anogaeth wedi newid y ffordd y maent yn teimlo, ac mae'r grŵp hwn yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau'r plant hynny.

Rwy'n falch iawn fod y pwyllgor wedi ymweld â phrosiect Newid Meddyliau yng Nghasnewydd fel rhan o'i ymchwiliad. Gwelais drosof fy hun sut y mae'r prosiect yn Mind Casnewydd yn darparu cymorth gan gymheiriaid ar gyfer pobl ifanc. Mae ei natur ataliol yn effeithio'n sylweddol ar leihau'r defnydd o wasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol, a hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd yma heddiw am gynnwys eu lleisiau unwaith eto y prynhawn yma. Ymhlith y rhai a roddodd dystiolaeth i'r ymchwiliad am bwysigrwydd mesurau ataliol roedd Carol Fradd, Cyfarwyddwr Samariaid Casnewydd. Cyfarfûm â Carol heb fod yn hir wedyn, ac eglurodd am yr offeryn datblygu ymwybyddiaeth emosiynol a gwrando, adnodd i athrawon a ddatblygwyd gan y Samariaid. Yn dilyn llwyddiant yr offeryn, mae'r Samariaid wedi galw am gynnwys ymwybyddiaeth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl mewn cymwysterau hyfforddiant cychwynnol i athrawon, ac mae gwaith a wnaed gan Gymdeithas y Plant wedi dangos y gall yr amgylchedd ysgol effeithio'n fawr ar les plant, ac eto ni all y cyfrifoldeb syrthio ar ysgwyddau athrawon yn unig, ac fel y dywedodd eraill, mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom.

Sefydlu partneriaethau gweithio gyda chlinigwyr plant a gweithwyr proffesiynol sy'n meddu ar sgiliau i drawsnewid gofal iechyd meddwl i blant—rhaid i Lywodraeth Cymru barhau i'w galluogi i rannu eu profiad a'u harbenigedd. Mae Barnardo's ymhlith y rhai sydd wedi tynnu sylw at y fantais o ddatblygu gweithio mewn partneriaeth â chymunedau lleol megis ysgol gynradd Millbrook yn y Betws, yr ymwelais â hi gyda'r Gweinidog plant yn gynharach yr wythnos hon.

Un ffactor allweddol sy'n cyfrannu at yr achosion cynyddol o broblemau iechyd emosiynol ac iechyd meddwl yn ddi-os yw dylanwad a phwysau cyfryngau cymdeithasol, ac mae'n anodd iawn i bawb ohonom yma heddiw ddychmygu sut y mae cyfryngau cymdeithasol yn effeithio ar hunan-barch pobl ifanc. Yn gynyddol, mae pobl ifanc yn profi cyfran sylweddol o'u rhyngweithio cymdeithasol ar-lein, ond ni all hyn gymryd lle cyswllt wyneb yn wyneb rhwng pobl a'r sgiliau gwerthfawr y mae hynny'n eu rhoi. Gall sgrolio drwy'r cyfryngau cymdeithasol chwyddo'r gymysgedd o emosiynau a brofir gan bob un ohonom, gan atgyfnerthu ac ymestyn meddyliau a theimladau negyddol yn aml, yn anffodus. Heddiw, yn drawsbleidiol, rydym wedi clywed cryfder y teimlad ynglŷn â hyn. O oedran ifanc, rydym yn meithrin plant i ddeall nad oes angen iddynt oddef poen corfforol. Mae adroddiad y pwyllgor yn ein hatgoffa'n rhagorol ac yn allweddol fod gan bawb ohonom gyfrifoldeb i sicrhau bod pobl ifanc yn tyfu i fyny gan wybod bod eu meddyliau'n bwysig hefyd.

16:20

Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams?

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Kirsty Williams?

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Firstly, can I thank the committee for their comprehensive report detailing the step change that they feel is needed in this area? I will join with David Melding in paying tribute to the committee's Chair, Lynne Neagle, for her dedication to these issues, not just in this report, but over her time here as an Assembly Member. Could I also join her in thanking those who gave personal testimony to the committee—that's never an easy thing to do—and also thank David and Lee who, today, have spoken of their own personal experiences in this regard? It reminds us that nobody is immune from issues of mental ill health.

Emotional and mental health support for young people is a matter that cuts across portfolios and an area where only effective cross-government and multi-agency working will effect the preventative and interventionist action that we need to take to make a change, and it's critical that we get this right. And I say that, Deputy Presiding Officer, not just as a Cabinet Secretary, but a mother of teenage girls. Improving mental health and well-being is a Welsh Government priority, and although the report acknowledges that there have been improvements in services, particularly at the specialist end of provision with mental health, it highlights the area where we can and we must do better for our young people. Overall, I believe the committee and the Welsh Government share the same ambitions, although we may disagree in some areas about how that is best achieved. But I can promise you this—that both I, myself, and the Cabinet Secretary for health are committed to working with the committee and its members to make progress on this agenda. We have come a long way, Deputy Presiding Officer, but I would be the first to acknowledge that there is still a very long way to go. And the speech by Leanne Wood, and the evidence that she's presented from her own constituency, backs that up. 

Our aim is to effect a cultural shift in Wales to direct focus on the well-being of young people. One of the outcomes of this new focus on well-being should be prevention, so that we move our emphasis from crisis management to the prevention of mental health problems from developing or escalating in the first place. As acknowledged by the Chair, this is the best thing for the individual, so we can limit their pain and distress. But it will also create the space within specialist mental health services to concentrate on those children and young people who, despite help and support, need those services the most.

We expect different areas to be able to work together so that we have a whole-system approach that truly puts the child or the young person at its heart, and, to this end, we need to continue to build and improve those relationships between different services.

If I may turn directly to some issues facing education, there is already a lot of work under way in our schools to support this renewed focus on well-being, such as the development of the new curriculum and the health and well-being area of learning and experience, changes to professional learning, and the schools' health research network, with the new data that they have collected on well-being.

Also, before the end of this term, I hope to publish the online safety tool for children to address some of the very relevant points that Jayne Bryant referred to in her speech and the effect of social media on the mental health of young people. With regard to the training of staff, which was mentioned by Julie Morgan, we are currently reforming the way in which our initial teacher education is delivered in Wales. The reforms require the newly accredited ITE providers—and they were announced on Friday of last week—to design and deliver courses that address the health and well-being area of learning and experience. If they don't do that, they won't be accredited.

Now, with regard to that recommendation that there has been a lot of focus on today, it is, of course, absolutely, Julie, right to expect that people working in our education profession and in our youth service have been trained in this regard. But the recommendation says that every volunteer working with a child also should be trained, and we need extra time to consider how, practically, that could be achieved, and how we can do it without any unintended consequences of maybe putting people off from volunteering with children. And we will need to consider more carefully how we can work with those who support children in their football club on a Saturday, or their Brownies or Guides or Scouts, or even people like me and my husband, who volunteer with our local young farmers' club—how we can make mandatory training work for all those people who give so much to their communities in their spare time and without any charge to the state. We don't want to have any unintended consequences.

There is a clear need for teachers to have help and support in responding to children experiencing difficulties such as anxiety, low mood or self-harm, and I'm very grateful that there's been recognition across the Chamber that this cannot just be the job of teachers alone. We're already asking an awful lot of our education system and our professionals, and I'm very grateful that Members have recognised this.

So, the NHS does have a role in training and consultation across sectors, providing early help in schools by suitably trained staff. That's why, in September of last year, the Cabinet Secretary for health and I jointly launched the CAMHS school in-reach programme, backed with £1.4 million of investment to provide dedicated professional support to schools. Such school-based services have benefits for the schools' staff and their learners, but also bring benefit to the NHS service by easing pressure on specialist CAMHS, by reducing inappropriate referrals, and, crucially, building those relationships that we need in between different sectors of the public service. [Interruption.] We need—. Yes, of course.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i'r pwyllgor am eu hadroddiad cynhwysfawr yn rhoi manylion y newid sylweddol y maent yn teimlo sydd ei angen yn y maes hwn? Ymunaf â David Melding i dalu teyrnged i Gadeirydd y pwyllgor, Lynne Neagle, am ei hymroddiad i'r materion hyn, nid yn unig yn yr adroddiad hwn, ond dros ei hamser yma fel Aelod Cynulliad. A gaf fi ymuno â hi hefyd i ddiolch i'r rhai a roddodd dystiolaeth bersonol i'r pwyllgor—nid yw hynny byth yn beth hawdd i'w wneud—a diolch hefyd i David a Lee sydd wedi sôn am eu profiadau personol eu hunain yn hyn o beth heddiw? Mae'n ein hatgoffa nad oes neb ag imiwnedd rhag problemau iechyd meddwl.

Mae cymorth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl ar gyfer pobl ifanc yn fater sy'n torri ar draws portffolios ac yn faes lle na wnaiff dim ond gweithio trawslywodraethol ac amlasiantaethol effeithiol sicrhau'r gweithredu ataliol ac ymyraethol sydd ei angen er mwyn newid, ac mae'n hanfodol inni gael hyn yn iawn. Ac rwy'n dweud hynny, Ddirprwy Lywydd, nid yn unig fel Ysgrifennydd y Cabinet, ond fel mam i ferched yn eu harddegau. Mae gwella iechyd meddwl a lles meddyliol yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac er bod yr adroddiad yn cydnabod y bu gwelliannau mewn gwasanaethau, yn enwedig ar y pen arbenigol i'r ddarpariaeth iechyd meddwl, mae'n tynnu sylw at y maes lle y gallwn a lle mae'n rhaid inni wneud yn well ar gyfer ein pobl ifanc. Yn gyffredinol, credaf fod y pwyllgor a Llywodraeth Cymru yn rhannu'r un dyheadau, er ein bod yn anghytuno mewn rhai meysydd ynglŷn â'r ffordd orau o gyflawni hynny. Ond gallaf addo hyn i chi—yn bersonol, rwyf fi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd wedi ymrwymo i weithio gyda'r pwyllgor a'i aelodau i wneud cynnydd ar yr agenda hon. Rydym wedi teithio'n bell, Ddirprwy Lywydd, ond fi fyddai'r cyntaf i gydnabod bod ffordd bell iawn i fynd o hyd. Ac mae'r araith gan Leanne Wood, a'r dystiolaeth y mae wedi'i chyflwyno o'i hetholaeth ei hun yn ategu hynny.

Ein nod yw sicrhau newid diwylliannol yng Nghymru i gyfeirio ffocws ar les pobl ifanc. Dylai atal fod yn un o ganlyniadau'r ffocws newydd hwn ar les, er mwyn inni symud ein pwyslais o reoli argyfwng i atal problemau iechyd meddwl rhag datblygu neu waethygu yn y lle cyntaf. Fel y cydnabu'r Cadeirydd, dyma sydd orau i'r unigolyn, er mwyn inni allu cyfyngu ar eu poen a'u trallod. Ond bydd hefyd yn creu lle o fewn gwasanaethau iechyd meddwl arbenigol i ganolbwyntio ar y plant a'r bobl ifanc sydd fwyaf o angen y gwasanaethau hynny er gwaethaf y cymorth a'r gefnogaeth.

Rydym yn disgwyl i feysydd gwahanol allu gweithio gyda'i gilydd fel bod gennym ymagwedd system gyfan sydd o ddifrif yn rhoi'r plentyn neu'r unigolyn ifanc yn y canol, ac i'r perwyl hwn, mae angen i ni barhau i adeiladu a gwella'r berthynas rhwng gwahanol wasanaethau.

Os caf droi'n syth at rai materion sy'n wynebu addysg, mae llawer o waith ar y gweill eisoes yn ein hysgolion i gefnogi'r ffocws newydd hwn ar les, megis datblygiad y cwricwlwm newydd a maes iechyd a lles o ddysgu a phrofiad, newidiadau i ddysgu proffesiynol, a rhwydwaith ymchwil iechyd yr ysgolion, gyda'r data newydd y maent wedi'i gasglu ar les.

Hefyd, cyn diwedd y tymor hwn, rwy'n gobeithio cyhoeddi offeryn diogelwch ar-lein ar gyfer plant i fynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau perthnasol iawn y cyfeiriodd Jayne Bryant atynt yn ei haraith ac effaith cyfryngau cymdeithasol ar iechyd meddwl pobl ifanc. O ran hyfforddi staff, a grybwyllwyd gan Julie Morgan, rydym ar hyn o bryd yn diwygio'r ffordd y darparir ein haddysg gychwynnol i athrawon yng Nghymru. Mae'r diwygiadau yn ei gwneud yn ofynnol i'r darparwyr addysg gychwynnol achrededig newydd i athrawon—a gyhoeddwyd ddydd Gwener yr wythnos diwethaf—gynllunio a chyflwyno cyrsiau sy'n ymdrin â maes iechyd a lles o ddysgu a phrofiad. Os nad ydynt yn gwneud hynny, ni chânt eu hachredu.

Nawr, o ran yr argymhelliad a gafodd lawer o sylw heddiw, mae'n hollol iawn wrth gwrs, Julie, i ddisgwyl bod pobl sy'n gweithio yn ein proffesiwn addysg ac yn ein gwasanaeth ieuenctid wedi cael eu hyfforddi yn hyn o beth. Ond mae'r argymhelliad yn dweud y dylid hyfforddi pob gwirfoddolwr sy'n gweithio gyda phlentyn hefyd, ac mae angen amser ychwanegol arnom i ystyried sut, yn ymarferol, y gellid cyflawni hynny, a sut y gallwn ei wneud heb unrhyw ganlyniadau anfwriadol fel anghymell pobl rhag gwirfoddoli gyda phlant o bosibl. A bydd angen inni ystyried yn fwy manwl sut y gallwn weithio gyda'r rhai sy'n cynorthwyo plant yn eu clwb pêl-droed ar ddydd Sadwrn, neu'r Brownis, Geids neu Sgowtiaid, neu hyd yn oed pobl fel fi a fy ngŵr, sy'n gwirfoddoli gyda'n clwb ffermwyr ifanc lleol—sut y gallwn wneud i hyfforddiant gorfodol weithio ar gyfer yr holl bobl sy'n rhoi cymaint o'u hamser i'w cymunedau heb unrhyw gost i'r wladwriaeth. Nid ydym am gael unrhyw ganlyniadau anfwriadol.

Mae'n amlwg fod angen i athrawon gael help a chefnogaeth i ymateb i blant sy'n profi anawsterau megis gorbryder, iselder neu hunan-niwed, ac rwy'n ddiolchgar iawn fod cydnabyddiaeth ar draws y Siambr na all hyn fod yn waith i athrawon yn unig. Rydym eisoes yn gofyn llawer iawn gan ein system addysg a'n gweithwyr proffesiynol, ac rwy'n ddiolchgar iawn fod yr Aelodau wedi cydnabod hyn.

Felly, mae gan y GIG rôl mewn ymgynghori a hyfforddi ar draws y sectorau, gan ddarparu cymorth cynnar mewn ysgolion gan staff wedi'u hyfforddi'n addas. Dyna pam, ym mis Medi y llynedd, y lansiodd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a minnau ar y cyd raglen fewngymorth CAMHS i ysgolion, a gefnogwyd gan £1.4 miliwn o fuddsoddiad i ddarparu cymorth proffesiynol penodol i ysgolion. Mae manteision gan wasanaethau ar sail ysgol o'r fath i staff ysgolion a'u dysgwyr, ond hefyd maent yn sicrhau budd i wasanaeth y GIG drwy leddfu'r pwysau ar CAMHS arbenigol, a lleihau atgyfeiriadau amhriodol, ac yn hollbwysig, maent yn adeiladu'r berthynas sydd angen inni ei hadeiladu rhwng gwahanol sectorau'r gwasanaeth cyhoeddus. [Torri ar draws.] Mae angen inni—. Wrth gwrs.

16:25

Just reflecting on a point you made a little earlier about the practical implications of one of the recommendations, and David Melding made the point: the Permanent Secretary had assured the Public Accounts Committee that the Government would stop this practice of accepting things in principle and be clear when they were rejecting it. I've written to the Permanent Secretary again this morning, asking her to reinforce that ruling in the light of this report. There will be times, of course, when it's not possible to accept it, but do you accept that it would be better to be clear about the reasons for that rather than accepting in principle?

Os caf ystyried pwynt a wnaethoch ychydig yn gynharach am oblygiadau ymarferol un o'r argymhellion, a gwnaeth David Melding y pwynt: roedd yr Ysgrifennydd Parhaol wedi sicrhau'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y byddai'r Llywodraeth yn rhoi'r gorau i'r arfer o dderbyn pethau mewn egwyddor ac yn dweud yn glir pan fyddent yn eu gwrthod. Ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Parhaol unwaith eto y bore yma, yn gofyn iddi atgyfnerthu'r dyfarniad hwnnw yng ngoleuni'r adroddiad hwn. Bydd yna adegau, wrth gwrs, pan nad yw'n bosibl derbyn argymhelliad, ond a ydych yn derbyn y byddai'n well inni fod yn glir am y rhesymau dros hynny yn hytrach na derbyn mewn egwyddor?

16:30

Well, Lee, what I would say is that I would much rather, as a Cabinet Secretary, be in a position to be able to accept or reject, but sometimes—and I acknowledge the extra time that the committee has given my officials and myself to work on this—we need more time to truly understand what the implications of saying 'accept' are. Because if we say, 'accept', then we mean that that has to happen, and sometimes there are complex issues that need to be fully understood, and the unintended consequences understood and mitigated against. Therefore, I want to make progress on all of these recommendations where we say we've accepted in principle. And, as I said at the beginning of my speech, I give an absolute commitment that myself and the Cabinet Secretary for health will continue to work with the committee to be able to move those things forward. Indeed, since the time that the Government's report, recommendations and response has been published, ongoing work has happened, and already, as a Government, we've been able to be more positive about responding to this. If I could make some progress on my speech, Deputy Presiding Officer, I'd be able to give the Member a very real example of how, in the short space of time, we have been able to continue that work and been able to respond appropriately.

As I said, we need to take a whole-school approach, and have already recognised that our education institutions are key sites for both promoting positive mental health and well-being and providing evidence-based prevention and early intervention. In recent years, Welsh Government has invested significantly to improve CAMHS provision across primary and secondary care, with over £8 million of annual dedicated funding, which has enabled the recruitment of new staff, training of existing staff and the establishment of new services. However, the report rightly recognises that there are areas where we need to improve, particularly in the case of primary care. We have commissioned the NHS delivery unit to review activity and relationships with other CAMHS so that we can address provision challenges.

Since responding to the committee, the health Secretary and I have continued our discussions about how we can continue to move the agenda forward. We will, therefore, be accepting point 4 of the committee's key recommendation on reviewing the progress made in prioritising the emotional and mental health and well-being and resilience of our children. We will prioritise and strengthen arrangements to drive this agenda, working both strategically across the education and health departments to deliver sustainable approaches to mental well-being. With regards to evaluating our progress, we will work with the committee to ensure that we are setting the right parameters for that work. Although we have some concerns about what is the optimum time to continue to review, we will engage with the committee and report on progress at a time that we are able to agree with the committee Chair. I'm sure that other Assembly Members, as has been demonstrated across the Chamber this afternoon, will also be interested in this, despite not being members of that committee, and we will bring forward proposals as our thinking develops.

We have also had further discussions around recommendation 12—point 2—regarding distress. This has been mentioned several times this afternoon. Specialist CAMHS provide support for young people with more complex mental health issues and, as such, will always need to respond to the clinical needs of the individual. However, distress is considered as one of a number of factors to determine the most appropriate services to meet a person's needs, both for those who are referred to CAMHS and for those who do not meet the referral threshold. Therefore, we will be engaging with the Aneurin Bevan university health board to monitor the delivery of their services in Gwent, which are exceptional and doing very well, to see how we can learn from their experiences on the Gwent project to improve services across the length and breadth of our nation.

Wel, Lee, yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw y byddai'n llawer gwell gennyf, fel Ysgrifennydd y Cabinet, fod mewn sefyllfa i allu derbyn neu wrthod, ond weithiau—ac rwy'n cydnabod yr amser ychwanegol y mae'r pwyllgor wedi'i roi i fy swyddogion a minnau i weithio ar hyn—mae angen mwy o amser arnom i ddeall o ddifrif beth yw goblygiadau dweud 'derbyn'. Oherwydd os dywedwn ein bod yn 'derbyn', mae'n golygu bod rhaid i hynny ddigwydd, ac weithiau ceir materion cymhleth y mae angen eu deall yn llawn, a deall a lliniaru canlyniadau anfwriadol. Felly, rwyf am wneud cynnydd ar bob un o'r argymhellion lle rydym yn dweud ein bod wedi eu derbyn mewn egwyddor. Ac fel y dywedais ar ddechrau fy araith, rwy'n ymrwymo'n llwyr i hynny fy hun a bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn parhau i weithio gyda'r pwyllgor i allu symud y pethau hynny yn eu blaen. Yn wir, ers cyhoeddi adroddiad, argymhellion ac ymateb y Llywodraeth, mae gwaith wedi bod ar y gweill, ac eisoes, fel Llywodraeth, rydym wedi gallu bod yn fwy cadarnhaol ynglŷn ag ymateb i hyn. Os caf wneud rhywfaint o gynnydd yn fy araith, Ddirprwy Lywydd, gallwn roi enghraifft real iawn i'r Aelod o sut, mewn byr amser, rydym wedi gallu parhau'r gwaith hwnnw ac wedi gallu ymateb yn briodol.

Fel y dywedais, mae angen inni fabwysiadu ymagwedd ysgol gyfan, ac rydym eisoes wedi cydnabod bod ein sefydliadau addysg yn safleoedd allweddol ar gyfer hybu iechyd meddwl a lles meddyliol cadarnhaol a darparu atal ac ymyrraeth gynnar yn seiliedig ar dystiolaeth. Yn y blynyddoedd diwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi'n sylweddol er mwyn gwella'r ddarpariaeth CAMHS ar draws gofal sylfaenol ac eilaidd, gyda dros £8 miliwn o arian blynyddol penodol, sydd wedi ein galluogi i recriwtio staff newydd, hyfforddi staff presennol a sefydlu gwasanaethau newydd. Fodd bynnag, mae'r adroddiad yn cydnabod yn briodol fod yna feysydd lle mae angen inni wella, yn enwedig yn achos gofal sylfaenol. Rydym wedi comisiynu uned gyflawni'r GIG i adolygu gweithgarwch a pherthynas â gwasanaethau CAMHS eraill er mwyn inni allu ymdrin â heriau darparu.

Ers ymateb i'r pwyllgor, mae'r Ysgrifennydd iechyd a minnau wedi parhau ein trafodaethau ynglŷn â sut y gallwn barhau i symud yr agenda yn ei blaen. Felly byddwn yn derbyn pwynt 4 o argymhelliad allweddol y pwyllgor ar adolygu'r cynnydd a wnaed yn blaenoriaethu iechyd emosiynol a iechyd a lles meddyliol a gwydnwch ein plant. Byddwn yn blaenoriaethu ac yn cryfhau'r trefniadau i yrru'r agenda hon yn ei blaen, gan weithio'n strategol ar draws yr adrannau addysg ac iechyd i ddarparu dulliau cynaliadwy o weithredu ar les meddyliol. O ran gwerthuso ein cynnydd, byddwn yn gweithio gyda'r pwyllgor i sicrhau ein bod yn gosod y paramedrau cywir ar gyfer y gwaith hwnnw. Er bod gennym rai pryderon ynglŷn â beth yw'r amser gorau ar gyfer parhau i adolygu, byddwn yn ymgysylltu â'r pwyllgor ac yn adrodd ar gynnydd ar adeg y gallwn ei chytuno â Chadeirydd y pwyllgor. Rwy'n siŵr y bydd gan Aelodau Cynulliad eraill ddiddordeb yn hyn hefyd, fel y dangoswyd ar draws y Siambr y prynhawn yma, er nad ydynt yn aelodau o'r pwyllgor, a byddwn yn cyflwyno cynigion wrth i'n syniadau ddatblygu.

Rydym wedi cael trafodaethau pellach hefyd ynghylch argymhelliad 12—pwynt 2—ynglŷn â thrallod. Mae hyn wedi'i grybwyll sawl gwaith y prynhawn yma. Mae CAMHS arbenigol yn darparu cymorth ar gyfer pobl ifanc â phroblemau iechyd meddwl mwy cymhleth ac fel y cyfryw, bydd angen ymateb i anghenion clinigol yr unigolyn bob amser. Fodd bynnag, ystyrir trallod fel un o nifer o ffactorau ar gyfer pennu'r gwasanaethau mwyaf priodol i ddiwallu anghenion yr unigolyn, i rai sy'n cael eu hatgyfeirio at CAMHS ac i rai nad ydynt yn cyrraedd y trothwy atgyfeirio. Felly, byddwn yn ymgysylltu â bwrdd iechyd prifysgol Aneurin Bevan i fonitro darpariaeth eu gwasanaethau yng Ngwent, sy'n eithriadol ac yn gwneud yn dda iawn, i weld sut y gallwn ddysgu o'u profiadau gyda'r prosiect yng Ngwent er mwyn gwella gwasanaethau ledled ein gwlad.

Could I ask you to wind up, please?

A gaf fi ofyn i chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?

Of course. Apologies, Deputy Presiding Officer.

Therefore, can I finally thank the committee and the Chair again for their extensive engagement and their raising awareness of these issues? I also welcome the health committee's work that they're currently doing on suicide prevention, which is an important element to sit alongside this work. Deputy Presiding Officer, we can't allow any child or young person to feel that they have no-one to turn to, and I will, with Cabinet colleagues, work with the committee to secure the emotional and mental health support provision that we know we all need and we all need to deliver soon.

Wrth gwrs. Ymddiheuriadau, Ddirprwy Lywydd.

Felly, a gaf fi yn olaf ddiolch i'r pwyllgor a'r Cadeirydd eto am eu hymgysylltiad helaeth ac am godi ymwybyddiaeth o'r materion hyn? Hefyd, rwy'n croesawu'r gwaith y mae'r pwyllgor iechyd yn ei wneud ar hyn o bryd ar atal hunanladdiad, sy'n elfen bwysig ochr yn ochr â'r gwaith hwn. Ddirprwy Lywydd, ni allwn ganiatáu i unrhyw blentyn neu berson ifanc deimlo nad oes ganddynt neb i droi ato, a byddaf fi a chyd-Aelodau yn y Cabinet, yn gweithio gyda'r pwyllgor i sicrhau'r ddarpariaeth o gymorth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl y gŵyr pawb ohonom fod angen inni ei darparu, a hynny'n fuan.

Thank you. Can I now call on Lynne Neagle to reply to the debate?

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Lynne Neagle i ymateb i'r ddadl?

Thank you, Deputy Presiding Officer. I've got three minutes and 30 seconds to reply, which does rather limit what I can do. So, I hope that Members will forgive me if I don't respond to each individual contribution, but I would like to assure you that we will go through the Record and make sure that everybody gets a response to this really important debate. I would like to thank everybody who's spoken, from across parties. It is just so heartening to hear the massive support that there is in this place for the step change that the committee knows is needed. Particularly—although I said I wasn't going to respond to individual contributions—I would just like to thank David and Lee for sharing their personal experiences, which is not just courageous but helps everybody else realise that it's okay to talk about these things. So, thank you to both of you.

I should thank, as well, our brilliant clerk and our fantastic research team. We are really lucky, as a committee, to have such a brilliant team supporting us. I thank the members of the committee who've worked really hard on this important inquiry and thank again the stakeholders who have come to us so willingly and shared their experiences in such a powerful way. I think the committees are one of the huge strengths of this Assembly, and we're privileged and should be grateful that people come to us to share their views in that way. Nobody has a monopoly on good ideas, and I hope that is something that the Welsh Government will take into account. I'd like to thank the Cabinet Secretary for her response and thank her for her engagement with me, as usual. Even where we haven't agreed, there has been a willingness to engage, and I know that she personally is very committed to tackling these issues.

I hope that the Government will reflect on the response, because even the Cabinet Secretary's comments there highlight some of the anomalies, really. I am disappointed that the Welsh Government has got so hung up on the issue of everybody—or people working with children—having some basic mental health training, because I don't think that is too ambitious. There are loads of models out there. You only have to look at Dementia Friends—45 minutes to give you a really good understanding. The health committee has heard about 20-minute suicide prevention training. There are models out there, and I don't think it should be too much of an aspiration for us to try and do this for our children and young people.

I'm pleased with the movement that there's been, but there needs to be much, much more. What I would say is that the movement on the 'missing middle' recommendation just is a very powerful example, really, of how I don't think this response has been properly considered, because if people had read the narrative, understood the narrative and realised that this is happening in Gwent anyway, then there should have been no need for that rejection. So, it doesn't tell a good story about joined-up Government on such an important issue.

Can I just conclude, then, by thanking again the young people—the young people that are here for this debate, but also all the young people who have engaged with the inquiry and who I know this is so important to? I assure them that we have heard their voices and we, as a committee, will continue to do everything that we can with maximum urgency to get that step change that we need. This is about more than talking about early intervention. It's about more than claiming mental health has parity with physical health. This is about delivering this for our children and young people. If we get that right, not only will we improve the quality of their lives, but I believe we will save lives. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae gennyf dri munud a 30 eiliad i ateb, sy'n cyfyngu braidd ar yr hyn y gallaf ei wneud. Felly, gobeithio y bydd yr Aelodau'n maddau imi os nad wyf yn ymateb i bob cyfraniad unigol, ond hoffwn eich sicrhau y byddwn yn mynd drwy'r Cofnod ac yn gwneud yn siŵr fod pawb yn cael ymateb i'r ddadl bwysig hon. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi siarad, ar draws y pleidiau. Mae hi mor galonogol clywed y gefnogaeth enfawr sydd yn y lle hwn i'r newid sylweddol y gŵyr y pwyllgor fod ei angen. Yn arbennig—er imi ddweud nad oeddwn yn bwriadu ymateb i gyfraniadau unigol—hoffwn ddiolch i David a Lee am rannu eu profiadau personol, sy'n dangos dewrder ond hefyd mae'n helpu pawb arall i sylweddoli ei bod hi'n iawn iddynt siarad am y pethau hyn. Felly, diolch i'r ddau ohonoch.

Dylwn ddiolch, hefyd, i'n clerc gwych a'n tîm ymchwil ardderchog. Rydym yn wirioneddol ffodus, fel pwyllgor, i gael tîm mor wych yn ein cefnogi. Diolch i aelodau'r pwyllgor sydd wedi gweithio'n galed iawn ar yr ymchwiliad pwysig hwn a diolch unwaith eto i'r rhanddeiliaid sydd wedi dod atom mor barod a rhannu eu profiadau mewn ffordd mor rymus. Credaf mai'r pwyllgorau yw un o gryfderau mawr y Cynulliad hwn, ac rydym yn freintiedig, a dylem fod yn ddiolchgar fod pobl wedi dod atom i rannu eu safbwyntiau yn y ffordd honno. Nid oes gan neb fonopoli ar syniadau da, a gobeithiaf fod hynny'n rhywbeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ystyried. Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb a diolch iddi am ei hymwneud â mi, fel arfer. Hyd yn oed lle nad ydym wedi cytuno, bu parodrwydd i ymgysylltu, a gwn ei bod yn bersonol yn ymroddedig iawn i fynd i'r afael â'r materion hyn.

Gobeithio y bydd y Llywodraeth yn ystyried yr ymateb, oherwydd mae hyd yn oed sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet yno yn tynnu sylw at rai o'r anghysonderau, mewn gwirionedd. Rwy'n siomedig fod Llywodraeth Cymru mor bryderus ynglŷn â gweld pawb—neu bobl sy'n gweithio gyda phlant—yn cael rhywfaint o hyfforddiant iechyd meddwl sylfaenol, oherwydd nid wyf yn credu bod hynny'n rhy uchelgeisiol. Mae digonedd o fodelau allan yno. Nid oes ond angen i chi edrych ar Cyfeillion Dementia—45 munud i roi dealltwriaeth dda iawn i chi. Clywodd y pwyllgor iechyd am hyfforddiant atal hunanladdiad 20 munud o hyd. Mae modelau ar gael allan yno, ac ni chredaf y dylai fod yn ormod o ddyhead inni geisio gwneud hyn ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc.

Rwy'n falch gyda'r symud a fu, ond mae angen llawer iawn mwy. Hoffwn ddweud bod y symud ar yr argymhelliad 'canol coll' yn enghraifft bwerus iawn, mewn gwirionedd, o'r modd nad yw'r ymateb hwn wedi cael ei ystyried yn briodol yn fy marn i, oherwydd pe bai pobl wedi darllen y naratif, wedi deall y naratif ac wedi sylweddoli bod hyn yn digwydd yng Ngwent beth bynnag, yna ni ddylai fod angen ei wrthod yn y ffordd honno. Felly, nid yw'n rhoi darlun da o Lywodraeth gydgysylltiedig ar fater mor bwysig.

A gaf fi orffen felly drwy ddiolch unwaith eto i'r bobl ifanc—y bobl ifanc sydd yma ar gyfer y ddadl hon, ond hefyd yr holl bobl ifanc sydd wedi cymryd rhan yn yr ymchwiliad ac y gwn fod hyn mor bwysig iddynt? Rwy'n eu sicrhau ein bod wedi clywed eu lleisiau ac fel pwyllgor, byddwn yn parhau i wneud popeth a allwn gyda'r brys mwyaf i gael y newid sylweddol sydd ei angen arnom. Mae'n ymwneud â mwy na siarad am ymyrraeth gynnar. Mae'n ymwneud â mwy na honni bod iechyd meddwl yn gydradd ag iechyd corfforol. Mae'n ymwneud â darparu hyn ar gyfer ein plant a'n pobl ifanc. Os cawn hynny'n iawn, nid yn unig y byddwn yn gwella ansawdd eu bywydau, rwy'n credu y byddwn yn achub bywydau hefyd. Diolch.

16:35

Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Carillion a Capita
6. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Carillion and Capita

Item 6 on the agenda is the Member debate under Standing Order 11.21 on Carillion and Capita. I call on Lee Waters to move the motion. Lee.

Eitem 6 ar yr agenda yw'r ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar Carillion a Capita. Galwaf ar Lee Waters i wneud y cynnig. Lee.

Cynnig NDM6740 Lee Waters, Jane Hutt, Jenny Rathbone, Mick Antoniw, Mike Hedges, Simon Thomas, Vikki Howells 

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi adroddiad ymchwiliad ar y cyd Pwyllgor Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol a Phwyllgor Gwaith a Phensiynau Tŷ'r Cyffredin ar y gwersi i'w dysgu yn sgil methiant Carillion.

2. Yn cydnabod adroddiad y Swyddfa Archwilio Genedlaethol ar sut y mae GIG Lloegr yn rheoli'r contract gwasanaethau cymorth gofal sylfaenol gyda Capita.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi dadansoddiad o'r gwersi i Gymru o'r ddau adroddiad hyn.

Motion NDM6740 Lee Waters, Jane Hutt, Jenny Rathbone, Mick Antoniw, Mike Hedges, Simon Thomas, Vikki Howells 

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the report of the House of Commons' Business, Energy and Industrial Strategy and Work and Pensions Committees' joint inquiry on the lessons to be learned from the collapse of Carillion.

2. Acknowledges the National Audit Office report on NHS England's management of the primary care support services contract with Capita.

3. Calls on the Welsh Government to publish an analysis on the lessons for Wales from these two reports.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I wanted to bring to the attention of the Assembly these two reports, published in quick succession, at a juncture where I believe Wales has some critical choices to make. The first, published jointly by the House of Commons Business, Energy and Industrial Strategy Committee and the Work and Pensions Committee on 6 May this year, opens with this stark paragraph:

'Carillion’s rise and spectacular fall was a story of recklessness, hubris and greed. Its business model was a relentless dash for cash, driven by acquisitions, rising debt, expansion into new markets and exploitation of suppliers. It presented accounts that misrepresented the reality of the business, and increased its dividend every year, come what may. Long term obligations, such as adequately funding its pension schemes, were treated with contempt. Even as the company very publicly began to unravel, the board was concerned with increasing and protecting generous executive bonuses. Carillion was unsustainable. The mystery is not that it collapsed, but that it lasted so long.'

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roeddwn yn awyddus i dynnu sylw'r Cynulliad at y ddau adroddiad hwn, a gyhoeddwyd un ar ôl y llall yn gyflym, ar adeg y credaf fod gan Gymru ddewisiadau hollbwysig i'w gwneud. Mae'r cyntaf, a gyhoeddwyd ar y cyd gan Bwyllgor Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol a Phwyllgor Gwaith a Phensiynau Tŷ'r Cyffredin ar 6 Mai eleni, yn agor gyda'r paragraff moel hwn:

Roedd cynnydd a chwymp aruthrol Carillion yn stori o ryfyg, balchder a thrachwant. Ei fodel busnes oedd yr ysfa ddi-baid i wneud arian, wedi'i yrru gan gaffaeliadau, cynnydd mewn dyledion, ehangu i farchnadoedd newydd a manteisio ar gyflenwyr. Cyflwynodd gyfrifon a oedd yn camliwio realiti'r busnes, a chynyddodd ei ddifidend bob blwyddyn, doed a ddelo. Roedd rhwymedigaethau hirdymor, megis cyllid digonol ar gyfer ei gynlluniau pensiwn, yn cael eu trin gyda dirmyg. Hyd yn oed wrth i'r cwmni ddechrau ymddatod yn gyhoeddus iawn, roedd sylw'r bwrdd ar gynyddu a diogelu bonysau hael i'r swyddogion gweithredol. Roedd Carillion yn anghynaliadwy. Nid y ffaith ei fod wedi mynd i'r wal sy'n ddirgelwch, ond y ffaith iddo bara mor hir.

Published the very next day after this Carillion inquiry, the second report I have sought to bring to the Assembly’s attention is by the National Audit Office, and chronicles a complete failure of understanding, both by NHS England and Capita, of the services they were attempting to transform. In one of its starkest conclusions, the report states that in this botched delivery of back-office NHS functions, lives could have been put at risk, and it was lucky that they weren't. In Wales, we have proactively staved off deep private sector involvement in our public services, but we've been pragmatic. After all, we are not hostile to the private sector—there is much that public services can learn from their drive and innovation—but we are clear that public services are there to serve the public, and not shareholders. These values are central to why they were created, and what they seek to achieve.

Devolution has been referred to as a policy laboratory, allowing different parts of the UK to pursue different policy directions and to learn from each other. In that spirit, today’s motion calls upon the Welsh Government to publish an analysis of the lessons for Wales from these two reports. Starting first with the Carillion report, what struck me wasn’t just the rotten corporate culture, but the utter failure of both internal and external checks and balances, supposedly designed to prevent malpractice of this magnitude. From KPMG, Deloitte and Ernst & Young—three of the big four accountancy firms, who together monopolise the audit market and each of whom were paid 'lucrative fees', in the phrasing of the report, in return for their 'badges of credibility'—to the individual actions of the chair, the finance director, the chief executive, the Pensions Regulator and Financial Reporting Council, as the report itself says,

'Carillion became a giant and unsustainable corporate time bomb in a regulatory and legal environment still in existence today.'

We must proactively address an environment in which firms like Carillion and Capita have been able to proliferate. Likewise, the report on the delivery of primary care support services by Capita marks out the recklessness of a cost-driven, rather than outcome-driven, centralisation of services—services that were outsourced before any of their complexities were fully understood. Clearly, in a bid to save money, the NHS in England jumped too soon into a delivery model that was inherently unsuitable, and then put the operation into the hands of a private contractor. When it comes to something as important as health, the consequences could have been dire. Fortunately, in this case, the worst possible fallout appears to have been avoided, but the residual ramifications are still being mopped up. We need to be wise to both of these issues: how acute pressure of budgets may mean decisions are made in haste and without clear forethought, and the need to address the inadequacy of our procurement system that has allowed these monolithic companies to dominate. And we must do this as we navigate through some of the biggest challenges of our generation: Brexit and automation.

I have spoken on a number of occasions about the financial pressures councils face and the lure this will present to private sector firms, all too quick to offer ways of automating jobs and services in order to free up resources, without understanding the complex nature of the services provided, and with scant consideration of the consequences if things go wrong. We can already see that happening in some parts of Wales. Capita, for example, already delivers contact centre and control room operations for South Wales Police, employing automated services, ostensibly to, I quote,

'help speed up the decision making process for call handlers and therefore improve overall response times to incidents.'

I can’t help but think this is PR speak for cost cuts. If we continue to allow automation to be driven by private sector profits, there's only one possible end in sight. If we allow this approach to take hold, all talk of automation will be seen by the workforce as being driven by cuts, and it needn't be. If we harness automation, we can use new labour-saving devices to free up staff to work on the front line, to improve public services. That's the debate we need to have. And Government needs to mobilise, right across its whole breadth, to face up to how we can use these new technologies to help us with the problems that we know we have to tackle.

The second lesson from these reports we must speak of is that, while we haven’t let Carillion and Capita hoover up public service delivery contracts to the same extent as England, we are all well aware that our procurement processes need transformation. The drive to reduce administrative costs, coupled with a shortage of procurement skills, has limited Welsh local government ability to restructure procurement practice, and has led to the domination of large-scale, privatised companies. However, transforming procurement strategy will require public institutions to shift away from the conventional transactional approach towards capacity building. They will need to become partners in procurement practice, not just one-off purchasers of goods and services. Participants on both sides of this new style of contracting will require significant support. Action to bolster the foundational economy and efforts to use procurement policy to support local producers will help redress this domination. The recently published economic strategy is disappointing in this regard.

Although the economic impact of Brexit is likely to be profound—and this mustn’t be underestimated—it could end our obligations to follow EU procurement rules, depending on the terms of future trade deals. This could present the ideal opportunity to fashion our own rulebook on the public purchase of goods and services that will allow us to break up impenetrably large contracts and better support local firms.

These reports are clear warnings of the dangers of relying on too-big-to-fail corporate monoliths that put profit before public interest. Devolution does allow us to learn the lessons from each other, so let us learn that. Diolch.

Cyhoeddwyd yr ail adroddiad rwyf am dynnu sylw'r Cynulliad ato y diwrnod ar ôl yr adroddiad ar yr ymchwiliad i Carillion, ac fe'i lluniwyd gan y Swyddfa Archwilio Genedlaethol. Mae'n nodi methiant llwyr ar ran y GIG yn Lloegr a Capita i ddeall y gwasanaethau yr oeddent yn ceisio'u trawsnewid. Yn un o'i gasgliadau mwyaf syfrdanol, mae'r adroddiad yn dweud y gallai bywydau fod wedi'u rhoi mewn perygl yn y ffordd garbwl y cyflawnwyd swyddogaethau corfforaethol y GIG, ac roedd yn ffodus na ddigwyddodd hynny. Yng Nghymru, rydym wedi mynd ati'n rhagweithiol i osgoi cyfranogiad dwfn y sector preifat yn ein gwasanaethau cyhoeddus, ond rydym wedi bod yn bragmatig. Wedi'r cyfan, nid ydym yn elyniaethus tuag at y sector preifat—mae llawer y gall gwasanaethau cyhoeddus ei ddysgu o'u cymhelliant a'u harloesedd—ond rydym yn glir fod gwasanaethau cyhoeddus yno i wasanaethu'r cyhoedd, ac nid y cyfranddalwyr. Mae'r gwerthoedd hyn yn ganolog i'r rheswm dros eu creu, a'r hyn y maent yn ceisio ei gyflawni.

Cyfeiriwyd at ddatganoli fel labordy polisi, gan ganiatáu i wahanol rannau o'r DU ddilyn cyfeiriadau polisi gwahanol ac i ddysgu oddi wrth ei gilydd. Yn yr ysbryd hwnnw, mae'r cynnig heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi dadansoddiad o'r gwersi i Gymru o'r ddau adroddiad hwn. Gan ddechrau yn gyntaf gydag adroddiad Carillion, yr hyn a'm trawodd oedd nid yn unig y diwylliant corfforaethol pwdr, ond methiant llwyr rhwystrau a gwrthbwysau mewnol ac allanol a oedd i fod wedi'u cynllunio i atal camymddygiad o'r maint hwn. O KPMG, Deloitte a Ernst & Young—tri o'r pedwar cwmni cyfrifyddiaeth mawr, sydd gyda'i gilydd yn monopoleiddio'r farchnad archwilio a 'ffioedd proffidiol' yn cael eu talu i bob un ohonynt, yng ngeiriad yr adroddiad, yn gyfnewid am eu 'bathodynnau o hygrededd'—i weithredodd unigol y cadeirydd, y cyfarwyddwr cyllid, y prif weithredwr, y Rheoleiddiwr Pensiynau a'r Cyngor Adrodd Ariannol, fel y mae'r adroddiad ei hun yn dweud,

tyfodd Carillion yn fom corfforaethol enfawr ac anghynaliadwy sy'n tician yn yr amgylchedd rheoleiddiol a chyfreithiol sy'n dal mewn bodolaeth heddiw.

Rhaid inni fynd ati'n rhagweithiol i fynd i'r afael ag amgylchedd lle mae cwmnïau fel Carillion a Capita wedi gallu ffynnu ynddo. Yn yr un modd, mae'r adroddiad ar ddarparu gwasanaethau cymorth gofal sylfaenol gan Capita yn nodi byrbwylltra canoli gwasanaethau wedi'i ysgogi gan gost yn hytrach na chanlyniadau—gwasanaethau a gâi eu rhoi ar gontract allanol cyn i unrhyw un o'r cymhlethdodau gael eu deall yn iawn. Yn amlwg, mewn ymgais i arbed arian, llamodd y GIG yn Lloegr yn rhy fuan at fodel darparu a oedd o'i hanfod yn anaddas, a rhoi'r gwaith yn nwylo contractwr preifat wedyn. Gyda rhywbeth mor bwysig ag iechyd, gallai'r canlyniadau fod yn enbyd. Yn ffodus, yn yr achos hwn, mae'n ymddangos bod y canlyniadau gwaethaf posibl wedi cael eu hosgoi, ond mae gwaith ar glirio'r goblygiadau gweddilliol yn dal i fynd rhagddo. Mae angen inni fod yn ddoeth ynglŷn â'r ddau fater: sut y gall pwysau acíwt ar gyllidebau olygu y gallai penderfyniadau gael eu gwneud ar frys a heb feddwl clir ymlaen llaw, a'r angen i fynd i'r afael ag annigonolrwydd ein system gaffael sydd wedi caniatáu i'r cwmnïau monolithig hyn dra-arglwyddiaethu. A rhaid inni wneud hyn wrth inni lywio drwy rhai o'r heriau mwyaf sy'n wynebu ein cenhedlaeth: Brexit ac awtomatiaeth.

Rwyf wedi sôn ar sawl achlysur am y pwysau ariannol a wynebir gan gynghorau a'r atyniad y bydd hyn yn ei gyflwyno i gwmnïau yn y sector preifat sy'n barod iawn i gynnig ffyrdd o awtomeiddio swyddi a gwasanaethau er mwyn rhyddhau adnoddau, heb ddeall natur gymhleth y gwasanaethau a ddarparir, a heb fawr o ystyriaeth i'r canlyniadau os aiff pethau o chwith. Gallwn weld hynny'n digwydd eisoes mewn rhai rhannau o Gymru. Er enghraifft, mae Capita eisoes yn darparu canolfan gyswllt ac ystafell reoli gweithrediadau ar gyfer Heddlu De Cymru, sy'n cyflogi gwasanaethau wedi'u hawtomeiddio, i bob golwg, a dyfynnaf,

er mwyn helpu i gyflymu'r broses benderfynu ar gyfer y rhai sy'n ateb galwadau a gwella amseroedd ymateb cyffredinol i ddigwyddiadau drwy wneud hynny.

Ni allaf ond meddwl mai ieithwedd cysylltiadau cyhoeddus am dorri costau yw hyn. Os parhewn i ganiatáu i awtomeiddio gael ei yrru gan elw yn y sector preifat, nid oes ond un pen draw yn bosibl. Os ydym yn caniatáu i'r dull hwn wreiddio, bydd yr holl sôn am awtomatiaeth yn cael ei weld gan y gweithlu fel rhywbeth sy'n cael ei yrru gan doriadau, ac nid oes angen iddo gael ei weld felly. Os ydym yn harneisio awtomatiaeth, gallwn ddefnyddio dyfeisiau arbed llafur newydd i ryddhau staff i weithio ar y rheng flaen, er mwyn gwella gwasanaethau cyhoeddus. Dyna'r ddadl sydd angen inni ei chael. Ac mae angen i'r Llywodraeth grynhoi ei hadnoddau, drwyddi draw, ar gyfer wynebu'r modd y gallwn ddefnyddio'r technolegau newydd hyn i'n helpu gyda'r problemau y gwyddom fod yn rhaid inni fynd i'r afael â hwy.

Er nad ydym wedi gadael i Carillion a Capita sugno'r holl gontractau cyflenwi gwasanaeth cyhoeddus i'r un graddau ag yn Lloegr, yr ail wers o'r adroddiadau hyn sy'n rhaid inni ei chrybwyll yw ein bod yn ymwybodol iawn fod angen trawsnewid ein prosesau caffael. Mae'r ymgyrch i leihau costau gweinyddol, ynghyd â phrinder sgiliau caffael, wedi cyfyngu ar allu llywodraeth leol yng Nghymru i ailstrwythuro arferion caffael, ac mae wedi arwain at dra-arglwyddiaeth cwmnïau mawr wedi'u preifateiddio. Fodd bynnag, bydd trawsnewid strategaeth gaffael yn ei gwneud yn ofynnol i sefydliadau cyhoeddus symud oddi wrth y dull confensiynol trafodaethol tuag at adeiladu capasiti. Bydd angen iddynt ddod yn bartneriaid mewn arferion caffael, nid prynwyr nwyddau a gwasnaethau unwaith yn unig. Bydd angen cymorth sylweddol ar gyfranogwyr ar ddwy ochr y dull newydd hwn o gontractio. Bydd gweithredu i gryfhau'r economi sylfaenol ac ymdrechion i ddefnyddio polisi caffael i gefnogi cynhyrchwyr lleol yn helpu i unioni'r dra-arglwyddiaeth hon. Mae'r strategaeth economaidd a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn siomedig yn hyn o beth.

Er bod effaith economaidd Brexit yn debygol o fod yn ddwys—a rhaid i ni beidio â bychanu hyn—gallai roi diwedd ar ein rhwymedigaethau i ddilyn rheolau caffael yr UE, yn dibynnu ar delerau cytundebau masnach yn y dyfodol. Gallai hyn roi cyfle delfrydol i lunio ein llyfr rheolau ein hunain ar brynu nwyddau a gwasanaethau cyhoeddus a fydd yn caniatáu inni hollti contractau cyfyngus o fawr a gwella cefnogaeth i gwmnïau lleol.

Mae'r adroddiadau hyn yn rhybuddio'n glir am beryglon dibynnu ar fonolithau corfforaethol rhy-fawr-i-fethu sy'n rhoi elw o flaen y budd cyhoeddus. Mae datganoli yn caniatáu inni ddysgu gwersi gan eraill, felly gadewch inni wneud hynny. Diolch.

16:45

Can I commend Lee Waters's opening salvo in this debate and also commend him for being the prime mover in bringing this debate before us? I was going to concentrate on the performance, or otherwise, of Capita when it comes to that report from the National Audit Office in England about the outsourcing of the primary care support services, or NHS shared services partnerships, as we call them here in Wales.

Now, general practice is an amazingly complex entity that is difficult for anyone who is not a GP to understand what's going on, and it's difficult for GPs to explain to anyone else how it works. So, here goes—but that was one of the problems with the Capita contract: they failed to understand the complexity of the whole issue, because GPs, by and large, are independent contractors who are basically contracted only with the NHS. So, GP practices, put simply, are paid by the NHS according to the number of patients they have, and basically what they tend to do to these patients, what services they provide for them, how many are immunised and stuff. They're agreed by various complicated quality outcome frameworks—QOF—guidelines, providing services with regard to chronic cancer, diabetes, heart disease. All that sort of service provision is counted minutely, patient by patient, totted up. It's amazingly complex, and it goes back to the local primary care support, or the NHS shared services partnership, who deal with that contractual obligation. So, they then give the individual general practice a fairly large dollop of money. From that money that arrives in the practice, the independent, contracted GPs then employ a practice manager to run the practice. They employ receptionists, they employ other salaried GPs and practice nurses and, after all that employment, then split the remainder as the so-called net salary for each GP practice principal. It is amazingly complex, and that is all handled by the primary care support services, dealing directly with individual practices. 

There are hundreds of GPs, all our patients are individually monitored, individual patient registrations, leaving and going—it's amazingly complex, but it doesn't stop with just GP practices. They perform the same detailed analysis for pharmacists, for opticians and for dentists. So, the business support, if you like, for primary care practice is amazingly complex. It has evolved over generations and the people in shared services partnerships, the business support of primary care in Wales, are amazingly experienced, have usually been there an awfully long time and they know the businesses inside out. That's general practice, that's pharmacy, that's optometry and dentistry—they all have their individual complexities. You cannot just package it together into a little package that's nice and simple to be outsourced and joined together with other similar practices, because all GP practices or pharmacists—they're individual entities with different people, different needs.

So, it's amazingly complicated, every practice is different. Decades of experience then is swept away then, when in England it was decided to outsource that sort of business support element—outsourced to Capita, and as we've heard from Lee Waters, with predicable, disastrous results. I'm quoting from the report now,

'a long way below an acceptable standard.'

Because if only a little bit of detail goes wrong, it upsets the smooth running of many practices or it can totally undermine, for a couple of days, the running of that individual practice, just by something going wrong. And, again, as the report says, both parties, NHS England and Capita, misjudged the scale and the nature of the risk in outsourcing primary care support services. Yes, they did, as does everybody who doesn't understand the immense complexity that is primary care in the United Kingdom. So, I say: keep the NHS in all its forms public. Private outsourcing of a complex public service only ends in tears. Support the motion.

A gaf fi gymeradwyo anerchiad agoriadol Lee Waters yn y ddadl hon a'i gymeradwyo hefyd am fod yn bennaf gyfrifol am gyflwyno'r ddadl hon ger ein bron? Roeddwn yn mynd i ganolbwyntio ar gyflawniad, neu ddiffyg cyflawniad, Capita mewn perthynas â'r adroddiad hwnnw gan y Swyddfa Archwilio Genedlaethol yn Lloegr ynghylch prynu gwasanaethau cymorth gofal sylfaenol gan gyflenwyr allanol, neu bartneriaethau cydwasanaethau GIG, fel rydym yn eu galw yma yng Nghymru.

Nawr, mae ymarfer cyffredinol yn endid hynod gymhleth sy'n anodd i unrhyw un nad yw'n feddyg teulu ddeall beth sy'n digwydd, ac mae'n anodd i feddygon teulu egluro i unrhyw un arall sut y mae'n gweithio. Felly, dyma ni—ond dyna oedd un o'r problemau gyda'r contract Capita: nid oeddent yn deall cymhlethdod yr holl beth, gan fod meddygon teulu, ar y cyfan, yn gontractwyr annibynnol sydd dan gontract gyda'r GIG yn unig yn y bôn. Felly, o'i roi'n syml, mae'r GIG yn talu i bractisau meddygon teulu yn ôl nifer y cleifion sydd ganddynt, ac yn y bôn, yr hyn y maent yn tueddu i'w wneud i'r cleifion hyn, pa wasanaethau y maent yn darparu ar eu cyfer, faint sy'n cael eu himiwneiddio a phethau. Cânt eu cytuno drwy amrywiaeth o ganllawiau fframweithiau ansawdd a chanlyniadau cymhleth, i ddarparu gwasanaethau ar gyfer canser cronig, diabetes, clefyd y galon. Caiff yr holl fath hwnnw o ddarpariaeth gwasanaeth ei gyfrifo'n fanwl, glaf wrth glaf. Mae'n hynod o gymhleth, ac mae'n mynd yn ôl at y cymorth gofal sylfaenol lleol, neu bartneriaeth cydwasanaethau'r GIG, sy'n ymdrin â'r rhwymedigaeth gytundebol honno. Felly, maent wedyn yn rhoi swm go fawr o arian i'r ymarfer cyffredinol unigol. O'r arian hwnnw sy'n cyrraedd y practis, mae'r meddygon teulu annibynnol dan gontract wedyn yn cyflogi rheolwr practis i redeg y practis. Maent yn cyflogi staff derbynfa, maent yn cyflogi meddygon teulu cyflogedig a nyrsys practis eraill ac ar ôl yr holl gyflogaeth, maent yn rhannu'r gweddill fel cyflog net fel y'i gelwir ar gyfer pob un o ymarferwyr y practis. Mae'n hynod gymhleth, ac ymdrinnir â hyn oll gan y gwasanaethau cymorth gofal sylfaenol, sy'n ymwneud yn uniongyrchol â phractisau unigol.

Mae yna gannoedd o feddygon teulu, caiff ein cleifion eu monitro’n unigol, cofrestriadau cleifion unigol, gadael a mynd—mae'n anhygoel o gymhleth, ond nid yw'n dod i ben gyda phractisau meddygon teulu yn unig. Maent yn cyflawni'r un dadansoddiad manwl ar gyfer fferyllwyr, optegwyr a deintyddion. Felly, mae'r cymorth busnes, os mynnwch, ar gyfer ymarfer gofal sylfaenol yn anhygoel o gymhleth. Mae wedi esblygu dros genedlaethau ac mae'r bobl mewn partneriaethau cydwasanaethau, cymorth busnes gofal sylfaenol yng Nghymru, yn anhygoel o brofiadol, ac fel arfer maent wedi bod yno ers amser hir iawn ac maent yn adnabod y busnesau tu chwith allan. Dyna ymarfer cyffredinol, dyna fferylliaeth, dyna optometreg a deintyddiaeth—mae gan bob un ei gymhlethdodau unigol. Ni allwch ei becynnu gyda'i gilydd i greu pecyn bach cyfleus a syml i'w osod ar gontract allanol a'i gysylltu â phractisau eraill tebyg, oherwydd mae'r holl bractisau meddygon teulu neu fferyllwyr—maent yn endidau unigol gyda gwahanol bobl, anghenion gwahanol.

Felly, mae'n anhygoel o gymhleth, mae pob practis yn wahanol. Caiff degawdau o brofiad ei sgubo ymaith felly, pan benderfynwyd gosod y math hwnnw o elfen gymorth busnes ar gontract allanol yn Lloegr—ei osod ar gontract allanol i Capita, ac fel y clywsom gan Lee Waters, gyda chanlyniadau trychinebus y gellid eu rhagweld. Rwy'n dyfynnu o'r adroddiad nawr,

mae ymhell islaw safon dderbyniol.

Oherwydd os oes manylyn bach yn mynd o'i le, mae'n tarfu ar weithrediad esmwyth llawer o bractisau neu gall danseilio'n llwyr, am ychydig ddyddiau, y ffordd y caiff y practis unigol ei weithredu, wrth i rywbeth fynd o'i le. Ac unwaith eto, fel y mae'r adroddiad yn dweud, camfarnodd y GIG yn Lloegr a Capita, ill dau, raddfa a natur y perygl o osod gwasanaethau cymorth gofal sylfaenol ar gontract allanol. Do, fe wnaethant, fel y gwnaiff pawb nad yw'n deall cymhlethdod aruthrol gofal sylfaenol yn y Deyrnas Unedig. Felly, rwy'n dweud: cadwch y GIG yn ei holl ffurfiau'n gyhoeddus. Mae gosod gwasanaeth cyhoeddus cymhleth ar gontract allanol preifat yn sicr o fynd o chwith. Cefnogwch y cynnig.

16:50

I had intended to speak about Capita, but the mere mention of the name reminds me of the meeting that Jane Hutt and I had this morning with victims of, mainly, vaginal mesh implants, who, unprompted, were absolutely apoplectic about Capita's role on behalf of Department for Work and Pensions in assessing these people as to whether or not they were still eligible for attendance allowances as well as other disability benefits, and Capita's refusal to allow people to have the dignity of an assessment at their home. These are people who are suffering from incontinence, and many of them walk with crutches because they have additional problems with their back and their mobility. And because they then struggled into a meeting in Cardiff city centre with Capita, they were then deemed not eligible for mobility allowances. Incredible. This is absolutely outwith the public service that we have here in Wales.

Anyway, my main remarks I wanted to make are about who audits the auditors, because it is rarely asked, and in the context of Carillion, it needs to be asked. Because the good audits are the bedrock of fair and transparent financial markets and good business decisions, and this system of auditing public spending dates back more than a century. Why should we have to read between the lines to work out what auditors are really thinking? They have developed this code for enabling the people on the inside, in the know, to realise that there may be something dodgy going on, but not for the ordinary potential investor, and this is completely unacceptable. We have to make auditors more accountable for their actions because of the spectacular failure of Carillion, where, frankly, their published works turned out to be works of fiction. 

Extraordinarily, KPMG tried to argue that its independence was not impaired by 19 years of auditing Carillion. I think that that is beyond credibility and needs to change. One of the immediate sources of conflicts of interest is that auditors are paid by the company that they are auditing—the people they are meant to be policing. That in itself is a potential conflict of interest. The work and pensions and business committees in the House of Commons's joint inquiry into Carillion recommends that the Government refers the audit market to the Competition and Markets Authority, because the big four are effectively operating a cosy cartel where their audit work takes second stage to their much more lucrative business of advising companies, and as we have seen with Carillion, they are in many ways directly in conflict—these two activities. 

So, we either have to break up the big four into more audit firms, or we have to detach the audit arms from those lucrative consultancy services that have come to dominate these accountancy firms, into which all the big four have branched out in recent years. Non-audit work now makes up £4 in every £5-worth of fee income garnered by the big four. So, you can see that there's already a total imbalance. This will, I hope, find favour in view of the lack of competition in the market, particularly for the big companies. Of the top 350 companies in Britain, 97 per cent are audited by the big four. The situation is getting worse, because the fifth-largest company, Grant Thornton, has said they're no longer going to tender for audit for the FTSE 100 companies because the cost of bidding for work they are unlikely to get is just too great.

Now, the Competition Commission, which preceded the CMA, did investigate the lack of competition in audit between 2011 and 2013, but ruled out breaking up the big four. One of the reasons they gave was that, because auditors carry unlimited liability for their recommendations, they therefore need to be big. But the fees available are unlikely to be worth enough to make small audit firms want to take on the risk of a large audit account.

We have seen in the past that being large does not make organisations immune to collapse. Remember that there did in fact used to be the big five, and Arthur Andersen collapsed because of their failure to properly audit Enron. I think that there are huge dangers for the Welsh Government in doing nothing, because let us recall that Abellio was one of the approved shortlisted companies that could have been awarded the contract to run the Wales and the borders franchise, had the Carillion collapse not occurred earlier, taking them out of the market. I think in general terms—

Roeddwn yn bwriadu siarad am Capita, ond mae clywed yr enw'n fy atgoffa o'r cyfarfod a gafodd Jane Hutt a minnau y bore yma gyda dioddefwyr, yn bennaf, yn sgil mewnblaniadau rhwyll drwy'r wain, a oedd, yn ddigymell, yn gwbl gynddeiriog ynglŷn â rôl Capita ar ran yr Adran Gwaith a Phensiynau yn asesu'r bobl hyn i weld a oeddent yn dal i fod yn gymwys i gael lwfans mynychu yn ogystal â budd-daliadau anabledd eraill ai peidio, a gwrthodiad Capita i ganiatáu'r urddas i bobl gael asesiad yn eu cartref. Dyma bobl sy'n dioddef o anymataliaeth, ac mae llawer ohonynt yn cerdded gyda ffyn baglau oherwydd bod ganddynt broblemau ychwanegol gyda'u cefn a phroblemau symudedd. Ac oherwydd eu bod wedi ymdrechu i gyrraedd cyfarfod ynghanol Caerdydd gyda Capita, barnwyd felly nad oeddent yn gymwys i gael lwfans symudedd. Anhygoel. Mae hyn yn hollol groes i'r gwasanaeth cyhoeddus sydd gennym yma yng Nghymru.

Beth bynnag, mae'r prif sylwadau roeddwn eisiau eu gwneud yn ymwneud â phwy sy'n archwilio'r archwilwyr, gan mai'n anaml y caiff ei ofyn, ac yng nghyd-destun Carillion, mae angen ei ofyn. Oherwydd archwiliadau da yw conglfaen marchnadoedd ariannol teg a thryloyw a phenderfyniadau busnes da, ac mae'r system hon o archwilio gwariant cyhoeddus yn dyddio'n ôl dros fwy na chanrif. Pam y dylem orfod darllen rhwng y llinellau i ganfod beth y mae'r archwilwyr yn ei feddwl mewn gwirionedd? Maent wedi datblygu cod ar gyfer galluogi'r bobl ar y tu mewn, y rhai sy'n gwybod, i sylweddoli efallai fod rhywbeth amheus yn digwydd, ond nid y darpar fuddsoddwr cyffredin, ac mae hyn yn gwbl annerbyniol. Rhaid inni sicrhau bod archwilwyr yn fwy atebol am eu gweithredoedd oherwydd methiant enfawr Carillion, lle roedd eu gwaith cyhoeddedig mewn gwirionedd yn ffuglen lwyr.

Yn rhyfeddol, ceisiodd KPMG ddadlau nad oedd ei annibyniaeth wedi'i amharu gan 19 mlynedd o archwilio Carillion. Credaf fod hynny y tu hwnt i grediniaeth ac mae angen ei newid. Un o'r ffynonellau uniongyrchol o wrthdaro buddiannau yw bod archwilwyr yn cael eu talu gan y cwmni y maent yn ei archwilio—y bobl y maent i fod i'w plismona. Mae hynny ynddo'i hun yn creu gwrthdaro buddiannau posibl. Mae'r ymchwiliad ar y cyd rhwng pwyllgor gwaith a phensiynau a phwyllgor busnes Tŷ'r Cyffredin i Carillion yn argymell bod y Llywodraeth yn cyfeirio'r farchnad archwilio at yr Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd, am fod y pedwar mawr i bob pwrpas yn gweithredu cartél cyfforddus lle mae eu gwaith archwilio yn eilbeth i'w busnes llawer mwy proffidiol yn cynghori cwmnïau, ac fel y gwelwyd gyda Carillion, maent mewn llawer o ffyrdd yn gwrthdaro'n uniongyrchol—y ddau weithgaredd.

Felly, rhaid inni naill ai hollti'r pedwar mawr yn rhagor o gwmnïau archwilio, neu mae'n rhaid inni ddatgysylltu'r canghennau archwilio oddi wrth y gwasanaethau ymgynghorol proffidiol sydd wedi dod i dra-arglwyddiaethu yn y cwmnïau cyfrifyddiaeth hyn, ac mae pob un o'r pedwar wedi ehangu i wneud hyn yn y blynyddoedd diwethaf. Gwaith nad yw'n waith archwilio sy'n gyfrifol am £4 o bob £5 o incwm ffioedd a gesglir gan y pedwar mawr bellach. Felly, gallwch weld bod anghydbwysedd llwyr yn barod. Bydd hyn, rwy'n gobeithio, yn cael cefnogaeth o ystyried y diffyg cystadleuaeth yn y farchnad, yn enwedig i'r cwmnïau mawr. Archwilir 97 y cant uchaf o'r 350 cwmni mwyaf ym Mhrydain gan y pedwar mawr. Mae'r sefyllfa'n gwaethygu, gan fod y pumed cwmni mwyaf, Grant Thornton, wedi dweud nad ydynt yn mynd i dendro am waith archwilio ar gyfer cwmnïau FTSE 100 mwyach oherwydd bod y gost o wneud cais am waith y maent yn annhebygol o'i gael yn rhy fawr.

Nawr, fe ymchwiliodd y Comisiwn Cystadlu, a ragflaenai'r Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd, i'r diffyg cystadleuaeth ym maes archwilio rhwng 2011 a 2013, ond diystyrodd y syniad o hollti'r pedwar mawr. Un o'r rhesymau a roddwyd ganddynt oedd bod angen i archwilwyr fod yn fawr am eu bod yn ysgwyddo atebolrwydd diderfyn am eu hargymhellion. Ond mae'r ffioedd sydd ar gael yn annhebygol o fod yn werth digon i wneud i gwmnïau archwilio bach fod eisiau ysgwyddo risg cyfrif archwilio mawr.

Rydym wedi gweld yn y gorffennol nad yw bod yn fawr yn diogelu sefydliadau rhag mynd i'r wal. Cofiwch fod pum cwmni mawr yn arfer bodoli, ac aeth Arthur Andersen i'r wal oherwydd eu methiant i archwilio Enron yn briodol. Credaf fod yna beryglon anferth i Lywodraeth Cymru o beidio â gwneud dim, oherwydd gadewch inni gofio mai Abellio oedd un o'r cwmnïau a gymeradwywyd ar y rhestr fer y gellid bod wedi dyfarnu'r contract iddo redeg masnachfraint Cymru a'r gororau, pe na bai Carillion wedi mynd i'r wal yn gynharach, gan eu tynnu allan o'r farchnad. Yn gyffredinol, rwy'n credu—

16:55

Yes, I'll wind up to say that I think this, in conjunction with the failure to control the obscenely high salaries of the very large companies, may undermine the whole process of large companies' business and it now needs reforming substantially.

Ydw, fe ddof i ben drwy ddweud y credaf y gallai hyn, ochr yn ochr â'r methiant i reoli cyflogau anweddus o uchel y cwmnïau mawr iawn, danseilio proses fusnes gyfan y cwmnïau mawr a bellach, mae angen ei diwygio'n sylweddol.

I commend Lee Waters for bringing this motion before the Assembly this afternoon and for the succinctness and accuracy of his speech and its diagnosis. I agreed with everything that he said. This is a grotesque case. Carillion, which is what I want to concentrate on in particular, is a company that on its collapse has left £7 billion in liabilities, £2 billion of that to suppliers and £2.5 billion to the pension fund. I think it's important to recognise that this case is an example of failure at all levels. First and most obviously, of course, failure of management of those who had responsibility for running the company, as the report of the business committee in the House of Commons makes clear, and the non-executive directors failed to scrutinise the accounts, failed to challenge the corporate executives and utterly failed in all their duties. The top corporate executives utterly failed to manage the company with any degree of competence, and possibly honesty. That remains yet to be investigated. 

Rwy'n cymeradwyo Lee Waters am gyflwyno'r cynnig hwn gerbron y Cynulliad y prynhawn yma ac am natur gryno a chywir ei araith a'i diagnosis. Roeddwn yn cytuno â phopeth a ddywedodd. Mae hwn yn achos gwrthun. Mae Carillion, sef yr hyn rwyf am ganolbwyntio arno'n arbennig, yn gwmni sydd wedi gadael £7 biliwn mewn rhwymedigaethau wrth iddo fynd i'r wal, a £2 biliwn o hwnnw i gyflenwyr a £2.5 biliwn i'r gronfa bensiwn. Rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig cydnabod bod yr achos hwn yn enghraifft o fethiant ar bob lefel. Yn gyntaf ac yn fwyaf amlwg, wrth gwrs, methiant rheoli ar ran y rhai a oedd yn gyfrifol am redeg y cwmni, fel y mae adroddiad y pwyllgor busnes yn Nhŷ'r Cyffredin ei wneud yn glir, gyda methiant y cyfarwyddwyr anweithredol i graffu ar y cyfrifon, a'u methiant i herio'r swyddogion gweithredol corfforaethol a'u methiant llwyr yn eu holl ddyletswyddau. Methodd y prif swyddogion gweithredol corfforaethol reoli'r cwmni gydag unrhyw gymhwysedd o gwbl, na gonestrwydd o bosibl. Mae hynny yn dal i gael ei ymchwilio.

It is also a failure of Government. The Government has something called the Crown Commercial Service, which is part of the Cabinet Office, which is charged specifically with looking at major suppliers to Government like Carillion where a collapse might pose a systemic risk. It's not clear why nothing was done by that organisation in this particular instance to try to stave off the possibility of disaster. It was only after the last profits warning a £1.34 billion contract in relation to HS2 was granted by the Government to Carillion. So, a lot was wrong at governmental level as well. 

The problem with the Government sanitising by granting such contracts to companies like Carillion in the circumstances in which its collapse occurred is that smaller suppliers, who don't have the means to do proper due diligence on the companies they are intending to contract with, take that as a kind of by-appointment sign, and therefore the Government is, in effect, impliedly encouraging people to do business with them in spite of its own failure to do the due diligence that others can't afford to do. 

It is, thirdly, of course, a failure on the part of the regulators. This isn't new, and the banking crisis occurred, which was a much, much more systemic problem than the failure of this one company, in spite of the failure of the Bank of England, the failure of Her Majesty's Treasury and anybody else who was responsible for regulating the system. The idea that third-rate regulators will be successful in controlling second-rate bankers or businessmen is, of course, a fantasy. The whole private finance initiative racket, which was developed under the Blair administration substantially, is another example in point of people who simply don't understand what they're doing in letting contracts that are so complex, very often—so big, as Dai Lloyd pointed out a moment ago very well—and therefore the failure is on both sides.

I certainly totally approve of and agree with what Jenny Rathbone's just said about the audit racket, where four large firms now effectively control the whole business for big companies like Carillion. This is not a new problem either. When I was the corporate affairs Minister a quarter of a century ago, Terry Smith, who subsequently has become celebrated as a highly successful private sector fund manager and has been described as the English Warren Buffett, wrote a book called Accounting for Growth, which was a pun, because at the time many companies were reporting large profitability, but actually had very, very poor cash flow. The result was massive bankruptcies like Polly Peck and British and Commonwealth Holdings, both of which were cases I had to deal with when I was corporate affairs Minister. So, these problems are of longstanding and go back a long way. 

Carillion increased its size rapidly through a spending spree through debt, as is referred to on page 14 of the business committee's report, but the largest item on the company's balance sheet was goodwill, which is, of course, in effect, how much they've overpaid for the assets of companies that they purchased. The goodwill amounted to £1.57 billion. The actual equity in the company was only £700 million, so the goodwill was twice the size of the actual cash in the business that had been invested by shareholders. So, clearly, that fundamental point ought to have raised alarm bells right from the start. 

The big problem that we face here is that Governments have marketised services, but they haven't actually created markets. Most privatised utilities have become regional monopolies or oligopolies. A genuine market, of course, has customers spending their own money from a choice of providers, like when we go to the supermarket and choose what we want to buy. Companies, similarly, will choose their suppliers of goods, money is paid, profit is made. But what happens in marketised public services is different—this is the last point that I shall make.

A charity or company is often selected from a limited sphere of options, as in this case here where Carillion provides it, and taxpayers' money is handed over. The private sector providers make a profit from it, but throughout the taxpayer is on the hook. If something goes wrong, the taxpayer pays. These are fake markets and they proliferate in Britain's social state. There is no genuine market mechanism here, and market sectors spring up purely to suck at the Government teat. And very often these providers demand assurances from the Government that there will be more contracts to come; otherwise it's not worth their while even to bid in the first place.

So, there's a systemic failure here that needs to be addressed at all levels, both at the corporate level and at the regulatory level, both in the public sector and in the private sector. So, I think this is a very timely debate, and I hope that lessons will be learned from it.

Mae hefyd yn fethiant Llywodraeth. Mae gan y Llywodraeth rywbeth o'r enw Gwasanaeth Masnachol y Goron, sy'n rhan o Swyddfa'r Cabinet, ac sy'n gyfrifol yn benodol am edrych ar gyflenwyr mawr y Llywodraeth fel Carillion lle y gallai methiant y cwmni beri risg systemig. Nid yw'n glir pam na wnaed dim gan y sefydliad hwnnw yn yr achos penodol hwn i geisio osgoi'r posibilrwydd o drychineb. Ar ôl y rhybudd elw diwethaf y rhoddwyd contract £1.34 biliwn mewn perthynas â HS2 gan y Llywodraeth i Carillion. Felly, roedd llawer o'i le ar lefel lywodraethol yn ogystal.

Y broblem gyda'r Llywodraeth yn glanweithio drwy roi contractau o'r fath i gwmnïau fel Carillion yn yr amgylchiadau yr aeth y cwmni i'r wal ynddynt yw bod cyflenwyr llai, nad oes ganddynt fodd o gyflawni diwydrwydd dyladwy priodol ar y cwmnïau y maent yn bwriadu contractio â hwy, yn cymryd hynny fel rhyw fath o arwydd o drefniant blaenorol, ac felly i bob pwrpas, mae'r Llywodraeth yn cael ei gweld yn annog pobl i wneud busnes gyda hwy er gwaethaf ei methiant ei hun i wneud y diwydrwydd dyladwy na all eraill fforddio ei wneud.

Yn drydydd, wrth gwrs, mae'n fethiant ar ran y rheoleiddwyr. Nid yw hyn yn newydd, a digwyddodd yr argyfwng bancio, a oedd yn broblem lawer mwy systemig na methiant yr un cwmni hwn, er gwaethaf methiant Banc Lloegr, methiant Trysorlys ei Mawrhydi ac unrhyw un arall a oedd yn gyfrifol am reoleiddio'r system. Mae'r syniad y bydd rheoleiddwyr trydedd radd yn llwyddo i reoli bancwyr neu ddynion busnes eilradd, wrth gwrs, yn ffantasi. Mae'r holl sgêm menter cyllid preifat, a ddatblygwyd o dan weinyddiaeth Blair i raddau helaeth, yn enghraifft arall o bobl nad ydynt yn deall beth y maent yn ei wneud yn gosod contractau sydd mor gymhleth, yn aml iawn—mor fawr, fel y nododd Dai Lloyd yn dda iawn funud yn ôl—ac felly mae'r methiant ar y ddwy ochr.

Rwy'n sicr yn cymeradwyo ac yn cytuno â'r hyn a ddywedodd Jenny Rathbone yn awr am y sgêm archwilio, lle mae pedwar cwmni mawr i bob pwrpas yn rheoli'r busnes cyfan i gwmnïau mawr fel Carillion. Nid yw hon yn broblem newydd ychwaith. Pan oeddwn yn Weinidog materion corfforaethol chwarter canrif yn ôl, fe wnaeth Terry Smith, sydd wedi hynny wedi dod yn enwog fel rheolwr cronfeydd sector preifat llwyddiannus iawn ac wedi'i ddisgrifio fel y Warren Buffett Seisnig, ysgrifennu llyfr o'r enw Accounting for Growth, a oedd yn chwarae ar eiriau, oherwydd ar y pryd roedd llawer o gwmnïau'n cofnodi proffidioldeb mawr, ond llif arian gwael iawn mewn gwirionedd. Y canlyniad oedd methdaliadau enfawr fel Polly Peck a British and Commonwealth Holdings, y ddau ohonynt yn achosion y bu'n rhaid i mi ymdrin â hwy pan oeddwn yn Weinidog materion corfforaethol. Felly, mae'r problemau hyn yn bodoli ers amser maith ac yn mynd yn ôl ymhell.

Cynyddodd Carillion ei faint yn gyflym drwy sbri wario drwy ddyledion, fel y nodir ar dudalen 14 o adroddiad y pwyllgor busnes, ond yr eitem fwyaf ar fantolen y cwmni oedd ewyllys da, sef wrth gwrs, i bob pwrpas, faint y maent wedi'i ordalu am asedau'r cwmnïau a brynwyd ganddynt. Roedd yr ewyllys da yn £1.57 biliwn. Nid oedd ond £700 miliwn yn unig o ecwiti yn y cwmni mewn gwirionedd, felly roedd yr ewyllys da ddwywaith cymaint â'r arian parod gwirioneddol yn y busnes a fuddsoddwyd gan gyfranddalwyr. Felly, yn amlwg, dylai'r pwynt sylfaenol hwnnw fod wedi canu clychau o'r cychwyn cyntaf.

Y broblem fawr sy'n ein hwynebu yma yw bod gan Lywodraethau wasanaethau wedi'u marchnadeiddio, ond nid ydynt wedi creu marchnadoedd mewn gwirionedd. Mae'r rhan fwyaf o gyfleustodau a breifateiddiwyd wedi dod yn fonopolïau rhanbarthol neu'n oligopolïau. Wrth gwrs, mae gan farchnadoedd go iawn gwsmeriaid yn gwario eu harian eu hunain ar ddewis o ddarparwyr, fel pan fyddwn yn mynd i'r archfarchnad ac yn dewis beth rydym am ei brynu. Yn yr un modd, bydd cwmnïau'n dewis eu cyflenwyr nwyddau, caiff arian ei dalu a chaiff elw ei wneud. Ond mae'r hyn sy'n digwydd mewn gwasanaethau cyhoeddus a farchnadeiddiwyd yn wahanol—dyma'r pwynt diwethaf a wnaf.

Dewisir elusen neu gwmni yn aml o gwmpas cyfyngedig o opsiynau, fel yn yr achos hwn yma lle mae Carillion yn ei ddarparu, a throsglwyddir arian trethdalwyr. Mae darparwyr sector preifat yn gwneud elw ohono, ond drwy gydol y cyfan mae'r trethdalwr ar y bachyn. Os aiff rhywbeth o'i le, mae'r trethdalwr yn talu. Marchnadoedd ffug yw'r rhain ac maent yn ffynnu yng ngwladwriaeth gymdeithasol Prydain. Nid oes unrhyw fecanwaith marchnad go iawn yma, ac mae sectorau marchnad yn ymddangos yn unswydd er mwyn sugno ar deth y Llywodraeth. Ac yn aml iawn bydd y darparwyr hyn yn galw am sicrwydd gan y Llywodraeth y bydd mwy o gontractau i ddod; fel arall nid yw'n werth iddynt wneud cais yn y lle cyntaf hyd yn oed.

Felly, ceir methiant systemig yma ac mae angen rhoi sylw iddo ar bob lefel, ar lefel gorfforaethol ac ar lefel rheoleiddio, yn y sector cyhoeddus ac yn y sector preifat. Felly, credaf fod hon yn ddadl amserol iawn, a gobeithiaf y bydd gwersi'n cael eu dysgu ohoni.

17:05

The Carillion debacle is the most recent example of the failure of market forces and of the policy of privatisation that fuelled the unbridled growth of companies like Carillion. The reports of the National Audit Office and the House of Commons joint select committee should be seen as more than an analysis of the failure of one company, but an exposé of the economic and political corruption at the heart of the so-called free market economy. For this reason, the debate is timely and of direct relevance to this Assembly if we are to plough a different economic and social pathway, one that promotes the policy of social partnership, recognises the importance of the public sector, and one that recognises the fundamental role of Government in the provision and promotion of social responsibility, ethical employment and social equality.

The 2017 Conservative manifesto declared,

'We do not believe in untrammelled free markets. We reject the cult of selfish individualism. We abhor social division, injustice, unfairness and inequality. We see rigid dogma and ideology not just as needless but dangerous.'

And just like the Tory manifesto commitment to railway electrification, just like the Tory commitment to the tidal lagoon, this is just another broken promise. It is just another election deceit and another election fraud.

In his book, The Corruption of Capitalism, Guy Standing explains how global capitalism has become a system rigged in favour of a plutocracy—an elite that enriches itself, not through the production of goods and services, but through the ownership of assets, including intellectual property, aided by subsidies, tax breaks, debt mechanisms and revolving doors between politics and business and the privatisation of public services.

Meanwhile, we see all around us wages stagnating as labour markets are transformed by outsourcing, automation and the on-demand economy. And the Carillion story is part of that ongoing story—a company living off public procurement and privatisation on an ever-downward spiral of delivery, standards and ethics under a Government that has sold its soul to the private market. We see the classic signs of this with the Tories' knee-jerk obsession with the privatisation of the failing rail franchises. We see it here with the Tories in Wales and their obsession with calls for the re-privatisation of Cardiff airport, which failed under privatisation.

As Carillion began to flounder, the directors continued to increase dividends and executive bonuses, treating the pension fund with contempt. The report, as has been said, is damning. The consequences are clear, with the taxpayer being left to foot so much of the bill for the Carillion clean-up operation, and the failure of the regulatory system compounded by what appears to be the complicity of regulators, accountants, Government, lawyers and directors, ultimately at the expense of everyone else. And the various auditors creamed off £72 million. The UK Government failed to back a plan that could have recovered £364 million from Carillion. The pension fund was starved and left with a pension liability of around £2.6 billion, thousands of workers were not paid, and small companies and suppliers were left with a bill of around £2 billion and 27,000 pensioners now live on reduced pensions.

Cabinet Secretary, my reason for endorsing this motion is not just to expose Carillion and companies of a similar ilk, but to expose the very system that has created monsters like Carillion and allowed them to flourish. As well as calling on the Welsh Government to publish analysis on the lessons for Wales, we must look to a different way of doing business, one that recognises the importance of the public sector, recognises the advantages in certain sectors of public ownership and co-operation, recognises that our economic policy and our £5 billion-or-so procurement should be based on ethical standards of business, ethical standards of employment, fair work, an end to the culture of minimum wage, an end to the culture of enforced self-employment and zero hours, a recognition of the important role of trade unionism in achieving these objectives, and an overriding operating framework of social justice, equality and prosperity for all.

In this new global economic system we are embracing—a system of hyper technology, automation and artificial intelligence—we must ensure that we learn the lessons from the past that a system that is based on the philosophy of greed and exploitation is doomed to failure. We must show that, in Wales, we can do things differently, that we can do things better, for business, for workers and for our communities.

Llanastr Carillion yw'r enghraifft ddiweddaraf o fethiant grymoedd y farchnad a'r polisi preifateiddio a daniodd dwf dilyffethair cwmnïau fel Carillion. Dylid ystyried adroddiadau'r Swyddfa Archwilio Genedlaethol a chyd-bwyllgor dethol Tŷ'r Cyffredin fel mwy na dadansoddiad o fethiant un cwmni, ond fel datgeliad o'r llygredd economaidd a gwleidyddol sydd wrth wraidd yr hyn a elwir yn economi marchnad rydd. Am y rheswm hwn, mae'r ddadl yn amserol ac yn uniongyrchol berthnasol i'r Cynulliad hwn os ydym i ddilyn llwybr economaidd a chymdeithasol gwahanol, un sy'n hyrwyddo polisi partneriaeth gymdeithasol, yn cydnabod pwysigrwydd y sector cyhoeddus, ac yn cydnabod rôl sylfaenol y Llywodraeth yn darparu a hyrwyddo cyfrifoldeb cymdeithasol, cyflogaeth foesegol a chydraddoldeb cymdeithasol.

Roedd maniffesto'r Ceidwadwyr yn 2017 yn datgan,

Nid ydym yn credu mewn marchnadoedd rhydd dilyffethair. Rydym yn gwrthod cwlt unigolyddiaeth hunanol. Rydym yn ffieiddio at raniadau cymdeithasol, anghyfiawnder, annhegwch ac anghydraddoldeb. Ystyriwn fod dogma ac ideoleg anhyblyg nid yn unig yn ddiangen ond yn beryglus.

Ac yn union fel yr ymrwymiad ym maniffesto'r Torïaid i drydaneiddio rheilffyrdd, yn union fel yr ymrwymiad ym maniffesto'r Torïaid i'r morlyn llanw, dyma addewid arall a dorwyd. Dyma dwyll a chelwydd etholiadol arall.

Yn ei lyfr, The Corruption of Capitalism, mae Guy Standing yn egluro sut y daeth cyfalafiaeth fyd-eang yn system wedi'i rigio o blaid plwtocratiaeth—elît sy'n cyfoethogi ei hun, nid drwy gynhyrchu nwyddau a gwasanaethau, ond drwy berchnogaeth ar asedau, gan gynnwys eiddo deallusol, wedi'u cynorthwyo gan gymorthdaliadau, gostyngiadau treth, mecanweithiau dyled a drysau troi rhwng gwleidyddiaeth a busnes a phreifateiddio gwasanaethau cyhoeddus.

Yn y cyfamser, o'n hamgylch gwelwn gyflogau'n aros yn eu hunfan wrth i farchnadoedd llafur gael eu trawsnewid drwy gontractio allanol, awtomatiaeth a'r economi ar alw. Ac mae stori Carillion yn rhan o'r stori barhaus honno—cwmni sy'n byw oddi ar gaffael cyhoeddus a phreifateiddio ar anel tua'r gwaelod yn barhaus o ran darpariaeth, safonau a moeseg o dan Lywodraeth sydd wedi gwerthu ei henaid i'r farchnad breifat. Gwelwn arwyddion nodweddiadol o hyn gydag obsesiwn difeddwl y Torïaid gyda phreifateiddio'r masnachfreintiau rheilffyrdd aflwyddiannus. Fe'i gwelwn yma gyda'r Torïaid yng Nghymru a'u hobsesiwn â galwadau am ail-breifateiddio maes awyr Caerdydd, a oedd wedi methu dan breifateiddio.

Wrth i Carillion ddechrau gwegian, parhaodd y Cyfarwyddwyr i gynyddu difidendau a bonysau i swyddogion gweithredol, gan drin y gronfa bensiwn gyda dirmyg. Fel y dywedwyd, mae'r adroddiad yn ddamniol. Mae'r canlyniadau'n amlwg, gyda'r trethdalwr yn cael ei adael i dalu cymaint o'r bil ar gyfer glanhau llanastr Carillion, ac mae methiant y system reoleiddio wedi ei waethygu gan yr hyn sy'n ymddangos yn gydgynllwynio rhwng rheoleiddwyr, cyfrifwyr, Llywodraeth, cyfreithwyr a chyfarwyddwyr, ar draul pawb arall yn y pen draw. A bachodd yr archwilwyr amrywiol £72 miliwn. Methodd Llywodraeth y DU gefnogi cynllun a allai fod wedi adennill £364 miliwn gan Carillion. Cafodd y gronfa bensiwn ei hamddifadu a'i gadael gyda rhwymedigaeth bensiwn o oddeutu £2.6 biliwn, miloedd o weithwyr na chafodd eu talu, a gadawyd cwmnïau a chyflenwyr bach i dalu bil o oddeutu £2 biliwn ac mae 27,000 o bensiynwyr bellach yn byw ar bensiynau llai.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae fy rheswm dros gefnogi'r cynnig hwn yn ymwneud nid yn unig â thynnu sylw at Carillion a chwmnïau tebyg, ond ag amlygu'r union system sydd wedi creu bwystfilod fel Carillion a gadael iddynt ffynnu. Yn ogystal â galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi dadansoddiad ar y gwersi i Gymru, rhaid inni edrych am ffordd wahanol o wneud busnes, un sy'n cydnabod pwysigrwydd y sector cyhoeddus, yn cydnabod manteision perchnogaeth gyhoeddus a chydweithredu mewn rhai sectorau, yn cydnabod y dylai ein polisi economaidd a'n caffaeliadau gwerth £5 biliwn neu fwy fod yn seiliedig ar safonau busnes moesegol, safonau cyflogaeth moesegol, gwaith teg, diwedd ar ddiwylliant isafswm cyflog, diwedd ar ddiwylliant o hunangyflogaeth orfodol a dim oriau, cydnabyddiaeth o rôl bwysig undebaeth yn cyflawni'r amcanion hyn, a fframwaith gweithredu trosfwaol o gyfiawnder cymdeithasol, cydraddoldeb a ffyniant i bawb.

Yn y system economaidd fyd-eang newydd rydym yn ei chroesawu—system o hyperdechnoleg, awtomatiaeth a deallusrwydd artiffisial—rhaid inni sicrhau ein bod yn dysgu gwersi o'r gorffennol fod system sy'n seiliedig ar athroniaeth trachwant a chamfanteisio yn sicr o fethu. Rhaid inni ddangos, yng Nghymru, y gallwn wneud pethau'n wahanol, y gallwn wneud pethau'n well, er mwyn busnes, er mwyn gweithwyr ac er mwyn ein cymunedau.

17:10

Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Finance, Mark Drakeford?

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, Mark Drakeford?

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Can I thank all those Members who have brought forward this genuinely interesting debate this afternoon? We concentrate here, quite rightly, on reports produced by our own Assembly committees or by the Welsh Government. Sometimes, however, the issue at stake is so relevant to us that it is worthwhile debating reports prepared for others. Both Carillion and Capita have had a presence here in Wales. The accounts we've heard across the debate can leave no doubt that we should attend carefully to the lessons learned from experiences elsewhere.

Dirprwy Lywydd, I'll have less to say on Capita because the lessons to be drawn from that report have been very well explored here, particularly by Dr Dai Lloyd, who covered much of the ground I would have covered myself. I think we should say, in general, that the report teaches us to beware of the headlong pursuit of unrealisable savings and that the promises by those whose thirst for business outstrips their appetite for the truth should always be looked at very carefully.

Here was a company that, when it took over the contracts of real clinical sensitivity, had neither the staff, nor the knowledge, nor the basic systems in place to discharge their new obligations. Here was a Government that appeared to believe that outsourcing a service was also to absolve itself of its responsibilities to service users and citizens. Lee Waters suggested that it does not have to be that way, but Capita is a cautionary tale showing us how badly things can go wrong. 

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau a gyflwynodd y ddadl wirioneddol ddiddorol hon y prynhawn yma. Rydym yn canolbwyntio yma, yn gwbl briodol, ar adroddiadau a gynhyrchwyd gan bwyllgorau ein Cynulliad ein hunain neu gan Lywodraeth Cymru. Weithiau, fodd bynnag, mae'r mater dan sylw mor berthnasol i ni fel ei bod yn werth trafod adroddiadau a baratowyd ar gyfer eraill. Mae Carillion a Capita wedi cael presenoldeb yma yng Nghymru. Ni fydd yr adroddiadau a glywsom yn ystod y ddadl yn gadael unrhyw amheuaeth y dylem wrando'n astud ar y gwersi a ddysgwyd o brofiadau mewn mannau eraill.

Ddirprwy Lywydd, bydd gennyf lai i'w ddweud am Capita oherwydd bod y gwersi sydd i'w dysgu o'r adroddiad hwnnw wedi cael ystyriaeth fanwl iawn yma, yn arbennig gan Dr Dai Lloyd, sydd wedi ymdrin â llawer o'r tir y buaswn wedi rhoi sylw iddo fy hun. Credaf y dylem ddweud, yn gyffredinol, fod yr adroddiad yn ein dysgu i ochel rhag bwrw iddi'n ddall ar drywydd arbedion afrealistig ac y dylid edrych yn ofalus iawn bob amser ar yr addewidion a wnaed gan y rhai y mae eu syched am fusnes yn drech na'u hawydd am y gwirionedd.

Dyma gwmni nad oedd ganddo staff, na gwybodaeth na systemau sylfaenol ar waith ar gyfer cyflawni ei rwymedigaethau newydd pan enillodd gontractau gwirioneddol sensitif yn glinigol. Dyma Lywodraeth a ymddangosai fel pe bai'n credu bod gosod gwasanaeth ar gontract allanol hefyd yn ei rhyddhau hi o'i chyfrifoldebau i ddefnyddwyr gwasanaethau a dinasyddion. Awgrymodd Lee Waters nad oes raid iddi fod felly, ond mae Capita yn stori sy'n ein rhybuddio pa mor wael y gall pethau fynd o chwith.

Thank you very much indeed, because I have lots of casework related to my cross-party group work and local work where people who should have had their personal independence payment at full rate haven't got it, but we know that an appeal to the DWP is somewhere between 60 and 80 per cent successful, particularly for those on the autism spectrum and those with sensory loss issues. The problem is a failure to understand and accept these conditions. But we also encounter the same problem with many public sector bodies, local authorities and health bodies. So, is it not the case that it's that lack of understanding we have to address, so that people in all sectors have the rights they have respected, and their needs met accordingly?

Diolch yn fawr iawn, oherwydd mae gennyf lawer o waith achos sy'n gysylltiedig â fy ngwaith grŵp trawsbleidiol a gwaith lleol lle mae pobl a ddylai fod wedi cael eu taliad annibyniaeth personol ar y gyfradd lawn heb ei gael, ond gwyddom mai 60 i 80 y cant o lwyddiant a geir o apelio at yr Adran Gwaith a Phensiynau, yn enwedig ar gyfer rhai ar y sbectrwm awtistig a'r rhai sydd â nam ar y synhwyrau. Y broblem yw methiant i ddeall a derbyn yr amodau hyn. Ond rydym hefyd yn wynebu'r un broblem gyda llawer o gyrff sector cyhoeddus, awdurdodau lleol a chyrff iechyd. Felly, onid yw'n wir mai'r diffyg dealltwriaeth hwnnw sy'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef, fel bod pobl ym mhob sector yn cael yr hawliau sydd ganddynt wedi'u parchu, a'u hanghenion wedi'u diwallu yn unol â hynny?

I began by beginning with the point that the Member made, and it echoed what Jenny Rathbone had said earlier, that Capita is an outsourcing company that has very significant responsibilities in many areas of UK Government responsibilities and it is not equipped to discharge those responsibilities. Where I disagree with Mark Isherwood is this: when public service organisations get things wrong—and of course they do—then those organisations are accountable for what they do and voters are able to change the way that those services are provided. They have a choice at the ballot box. Whoever was able to vote to get rid of Capita? That, surely, is the fundamental difference.

Dechreuais drwy ddechrau gyda'r pwynt a wnaeth yr Aelod, ac adleisiai'r hyn roedd Jenny Rathbone wedi'i ddweud yn gynharach, sef bod Capita yn gwmni contract allanol sydd â chyfrifoldebau sylweddol iawn mewn sawl un o feysydd cyfrifoldeb Llywodraeth y DU ac nid yw wedi'i gyfarparu i gyflawni'r cyfrifoldebau hynny. Rwy'n anghytuno â Mark Isherwood ar hyn: pan fo sefydliadau gwasanaeth cyhoeddus yn cael pethau'n anghywir—ac mae hynny'n digwydd wrth gwrs—mae'r sefydliadau hynny'n atebol am yr hyn a wnânt a gall pleidleiswyr newid y ffordd y darparir y gwasanaethau hynny. Mae ganddynt ddewis yn y blwch pleidleisio. Pwy allai bleidleisio i gael gwared ar Capita? Yn sicr, dyna yw'r gwahaniaeth sylfaenol.

I'm very grateful for you taking the intervention, but what happens when there's a failure in public services? We can't vote out the management of the Betsi Cadwaladr health board, for example. So, if you accept that that's a principle that you want to employ in relation to private businesses that engage with the public sector, what about public sector organisations that engage with governments too?

Rwy'n ddiolchgar iawn i chi gymryd yr ymyriad, ond beth sy'n digwydd pan fo gwasanaethau cyhoeddus yn methu? Ni allwn bleidleisio dros gael gwared ar reolwyr bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, er enghraifft. Felly, os ydych yn derbyn bod honno'n egwyddor rydych chi am ei harfer mewn perthynas â busnesau preifat sy'n ymgysylltu â'r sector cyhoeddus, beth am sefydliadau sector cyhoeddus sy'n ymgysylltu â llywodraethau hefyd?

Well, Llywydd, people vote for the individuals who are responsible here for the health service here in Wales. People are able to make different decisions if they don't think that that is being done successfully. Whenever did Capita put itself up for election? Whenever were people in north Wales, affected by the problems that Mark Isherwood pointed out, able to go to the ballot box to get rid of that company? That's the essential difference: that's why the comparison between private companies and public services is not a fair or relevant one.

I followed much of what Neil Hamilton said. His analysis, I thought, pointed to some very important issues. I draw a very different conclusion than he does from that analysis. He says that the problem with Capita and Carillion is that what we really need are more, and better, markets. My conclusion is much closer to Mick Antoniw's, that what Carillion and Capita demonstrate is the failure of the market model when it comes to delivering public services. They simply do not operate, and neither do those people who use them operate, in that economy-driven way.

Wel, Lywydd, mae pobl yn pleidleisio dros yr unigolion sy'n gyfrifol yma am y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Gall pobl wneud penderfyniadau gwahanol os nad ydynt yn credu bod hynny'n cael ei gyflawni'n llwyddiannus. Pryd y safodd Capita etholiad? Pryd y gallodd pobl yng ngogledd Cymru, yr effeithiwyd arnynt gan y problemau a nododd Mark Isherwood, fynd i'r blwch pleidleisio i gael gwared ar y cwmni hwnnw? Dyna'r gwahaniaeth hanfodol: dyna pam nad yw'r gymhariaeth rhwng cwmnïau preifat a gwasanaethau cyhoeddus yn un deg na pherthnasol.

Dilynais lawer o'r hyn a ddywedodd Neil Hamilton. Roeddwn i'n credu bod ei ddadansoddiad yn tynnu sylw at rai materion pwysig iawn. Rwy'n dod i gasgliad gwahanol iawn i'w un ef o'r dadansoddiad hwnnw. Dywed mai'r broblem gyda Capita a Carillion yw mai'r hyn sydd ei angen arnom mewn gwirionedd yw mwy o farchnadoedd, a marchnadoedd gwell. Mae fy nghasgliad i yn llawer nes at un Mick Antoniw, mai'r hyn y dengys Carillion a Capita yw methiant model y farchnad ar gyfer darparu gwasanaethau cyhoeddus. Ond nid yw'r gwasanaethau cyhoeddus yn gweithredu, ac nid yw'r bobl sy'n eu defnyddio'n gweithredu mewn modd a ysgogir gan yr economi.

I want to concentrate mostly, if I can, Dirprwy Lywydd, on Carillion, a behemoth, a super-charged company that aggressively chased complex Government and public sector contracts, always looking for the next deal to cover the costs of the last. It was propped up by a Government that continued to award it multi-million-pound contracts well after the writing was on the wall, causing the supply chain damage that others have pointed to this afternoon. And, when the house of cards finally fell, the Carillion collapse has left in its wake a depressingly familiar tale of untouchable directors, a devastated workforce, lost pensions and business failures by others who had depended upon Carillion for their livelihood. Dirprwy Lywydd, I am going to rattle, in less than 30 seconds each, through 10 lessons that I think are there to be drawn from this experience, as the motion suggests. First of all, while there are real personal failures vividly set out by Lee Waters, the real lessons of the reports are of institutional failure: failure by the company, failure by the many different regulatory regimes designed to prevent those failures from happening in the first instance. It's in looking at those institutional failures that we draw the real lessons.

And the second lesson from that is that, in terms of corporate governance, we need to reform directors' duties to make promoting the long-term success of the company a primary duty of those directors, not pursuing the short-term interests of only one group of relevance to that company—shareholders. The pursuit of shareholder value has surely been one of the most inhibiting factors in the way that British companies have been run over the last decade and more. It's for that reason that the TUC, and my party, argue that worker directors should be placed on the board of companies with more than 250 workers in order to demonstrate that there is more than one interest at stake in the way that those companies are operated.

In the fourth lesson, we say that investors' corporate governance rights should be subject to a minimum period of share ownership of at least two years, otherwise we are exposed to the sort of activity that we saw when GKN was taken over by a hostile bid from Melrose, a short-term asset stripper, where the people who voted to take GKN into that ownership were short-term shareholders piling in at the last minute, buying shares and voting for the takeover in the hope of speculative gains and lining their pockets from the profits of the deal. There has been a curious silence from the Conservative benches during this debate, Dirprwy Lywydd, but let me quote one of their number at Westminster, Robert Halfon, when he described it as 'robber baron capitalism at its worst'. And we can do better than that.

My fifth lesson is in the audit, accounting and reporting regimes, which Jenny Rathbone particularly highlighted. Audit companies should not be permitted to engage in contracts for other business services with their clients. It puts them in an entirely false position. Every one of the big four auditing companies worked for Carillion in some capacity at some point, and, as the Financial Times says, a system where we have too few companies to fail is simply not one that benefits the public.

The sixth and seventh lessons are to do with transparency and accountability. We believe that all providers of public services should be obliged to provide details of supply chains, company ownership and governance structures in order that the public can have an insight into what goes on.

We believe, seventhly, as Lee Waters said, that procurement approaches need to be informed by value, not simply price. In an eighth lesson, we need to rethink company law to address the limited liability that is provided to directors of limited companies. The Guardian has argued that just signalling such a step would 'send a shiver through boardrooms'—and a healthy and purposeful shiver too.

'Limited liability is supposed to encourage entrepreneurship. In Carillion's case it seems to have created moral hazard'.

It invited directors to act recklessly because they were able to avoid any personal consequences of their actions.

On to the final two lessons, and, very briefly, Dirprwy Lywydd, first of all, we need to deal with that fundamental difficulty that is caused when Governments outsource work only because it moves debt off the Government balance sheet. It is a cosmetic effort solely, and it really should be eliminated by changing Government contract accounting.

Finally, and most of all, Dirprwy Lywydd, the lesson that I think we draw from these experiences is the one that Lee Waters started with, that public services should be designed, funded, run and evaluated by the public sector, with democratic participation so that it is the public interest and not the pursuit of private profit that is at the heart of the way that our public services are run.

Rwyf am ganolbwyntio'n bennaf, os caf, Ddirprwy Lywydd, ar Carillion, behemoth o gwmni llawn ysgogiad a âi ati'n ymosodol i hel contractau Llywodraeth a sector cyhoeddus cymhleth, gan edrych bob amser am y cytundeb nesaf i dalu costau'r cytundeb diwethaf. Câi ei gynnal gan Lywodraeth a ddaliodd ati i ddyfarnu contractau gwerth miliynau o bunnoedd iddo ymhell wedi i'r ysgrifen ymddangos ar y mur, gan achosi niwed i'r gadwyn gyflenwi fel y nododd eraill y prynhawn yma. A phan syrthiodd y tŵr o gardiau yn y diwedd, gadawodd cwymp Carillion stori ddigalon o gyfarwydd yn ei sgil am gyfarwyddwyr na ellid mo'u cyffwrdd, gweithlu wedi'i ddinistrio, pensiynau wedi'u colli a methiannau busnesau eraill a oedd wedi dibynnu ar Carillion am eu bywoliaeth. Ddirprwy Lywydd, mewn llai na 30 eiliad bob un, rwyf am redeg drwy'r 10 o wersi y credaf y gellid eu dysgu o'r profiad hwn, fel yr awgryma'r cynnig. Yn gyntaf oll, er bod yna fethiannau personol gwirioneddol fel y nododd Lee Waters yn glir, mae gwersi go iawn yr adroddiadau'n ymwneud â methiant sefydliadol: methiant gan y cwmni, methiant gan y gwahanol gyfundrefnau rheoleiddio niferus a luniwyd i atal y methiannau hynny rhag digwydd yn y lle cyntaf. Gallwn ddysgu'r gwersi go iawn drwy edrych ar y methiannau sefydliadol hynny.

A'r ail wers o hynny, o ran llywodraethu corfforaethol, yw bod angen inni ddiwygio dyletswyddau cyfarwyddwyr i wneud hyrwyddo llwyddiant hirdymor y cwmni'n brif ddyletswydd i'r cyfarwyddwyr hynny, yn hytrach na mynd ar drywydd buddiannau tymor byr un grŵp yn unig sy'n berthnasol i'r cwmni hwnnw—y cyfranddalwyr. Yn sicr, mae mynd ar drywydd gwerth cyfranddaliadau wedi bod yn un o'r ffactorau mwyaf llesteiriol yn y ffordd y mae cwmnïau Prydeinig wedi cael eu rhedeg dros y degawd a mwy diwethaf. Dyna pam y mae'r TUC a fy mhlaid yn dadlau y dylid gosod gweithwyr-gyfarwyddwyr ar fwrdd cwmnïau gyda mwy na 250 o weithwyr er mwyn dangos bod mwy nag un buddiant yn y fantol yn y ffordd y gweithredir y cwmnïau hynny.

Yn y bedwaredd wers, dywedwn y dylai hawliau llywodraethu corfforaethol buddsoddwyr fod yn destun cyfnod ddwy flynedd fan lleiaf o gydberchnogaeth, fel arall rydym yn agored i'r math o weithgarwch ag a welsom pan gafodd GKN ei drosfeddiannu gan gais gelyniaethus gan Melrose, tynnwr asedau tymor byr, lle roedd y bobl a bleidleisiodd dros dynnu GKN i'r berchnogaeth honno yn gyfranddalwyr tymor byr a bentyrrodd i mewn ar y funud olaf, gan brynu cyfranddaliadau a phleidleisio o blaid y trosfeddiant yn y gobaith o enillion hapfasnachol a llenwi eu pocedi o elw'r cytundeb. Bu tawelwch rhyfedd o feinciau'r Ceidwadwyr yn ystod y ddadl hon, Ddirprwy Lywydd, ond gadewch imi ddyfynnu un o'u plith yn San Steffan, sef Robert Halfon, pan ddisgrifiodd hyn fel 'cyfalafiaeth y lleidr-farwn ar ei waethaf'. A gallwn wneud yn well na hynny.

Mae fy mhumed wers yn ymwneud â'r gweithdrefnau archwilio, cyfrifo ac adrodd, a nodwyd yn arbennig gan Jenny Rathbone. Ni ddylid caniatáu i gwmnïau archwilio gymryd rhan mewn contractau ar gyfer gwasanaethau busnes eraill gyda'u cleientiaid. Mae'n eu rhoi mewn sefyllfa gwbl ffug. Roedd pob un o'r pedwar cwmni archwilio mawr yn gweithio i Carillion mewn rhyw fodd ar ryw adeg neu'i gilydd, ac fel y dywed y Financial Times, nid yw system lle mae gennym rhy ychydig o gwmnïau i fethu yn un sydd o fudd i'r cyhoedd.

Mae'r chweched a'r seithfed wers yn ymwneud â thryloywder ac atebolrwydd. Credwn y dylai pob darparwr gwasanaeth cyhoeddus orfod darparu manylion ynglŷn â chadwyni cyflenwi, perchnogaeth cwmnïau a strwythurau llywodraethu er mwyn i'r cyhoedd gael cipolwg ar beth sy'n digwydd.

Rydym yn credu, yn seithfed, fel y dywedodd Lee Waters, fod angen i ddulliau caffael gael eu llywio gan werth, nid pris yn unig. Yn yr wythfed wers, mae angen inni ailfeddwl am gyfraith cwmnïau er mwyn mynd i'r afael â'r atebolrwydd cyfyngedig a ddarparir i gyfarwyddwyr cwmnïau cyfyngedig. Mae The Guardian wedi dadlau y byddai awgrymu cam o'r fath 'yn gyrru ias drwy ystafelloedd byrddau gweithredol'—a ias iach a phwrpasol ar hynny.

Mae atebolrwydd cyfyngedig i fod i annog entrepreneuriaeth. Yn achos Carillion ymddengys ei fod wedi creu perygl moesol.

Gwahoddodd gyfarwyddwyr i weithredu'n ddi-hid am eu bod yn gallu osgoi unrhyw ganlyniadau personol yn sgil eu gweithredoedd.

Ymlaen at y ddwy wers olaf, ac yn fyr iawn, Ddirprwy Lywydd, yn gyntaf oll, mae angen inni ymdrin â'r anhawster sylfaenol a achosir pan fo Llywodraethau'n rhoi gwaith ar gontractau allanol a hynny'n unig am ei fod yn symud dyledion oddi ar fantolen y Llywodraeth. Ymdrech gosmetig yn unig ydyw, a dylid dileu'r arfer drwy newid y ffordd y mae Llywodraeth yn cyfrifyddu contractau.

Yn olaf, ac yn fwyaf oll, Ddirprwy Lywydd, y wers y credaf ein bod yn ei dysgu o'r profiadau hyn yw'r un y dechreuodd Lee Waters â hi, sef y dylid cynllunio gwasanaethau cyhoeddus, a'u hariannu, eu rhedeg a'u gwerthuso gan y sector cyhoeddus, gyda chyfranogiad democrataidd fel mai budd y cyhoedd ac nid elw preifat sydd wrth wraidd y ffordd y caiff ein gwasanaethau cyhoeddus eu rhedeg.

17:20

Thank you very much. I call on Mike Hedges to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Mike Hedges i ymateb i'r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm very pleased to reply to the debate and I'd like to thank everyone who has taken part in it.

I think that one of the weaknesses of the Assembly, one of the criticisms we've had, is that we tend to be very inward looking and not prepared to learn from outside. I think this is an example of where we are looking at what's happened, what's gone wrong, outside and learning the lessons from it, and I think that really is important, because, if we don't learn the lessons from what happens not just over the border, but throughout Europe as well, in some of these things, then we can end up repeating the mistakes.

Lee Waters—I'm very pleased that he brought the reports of the House of Commons on Carillion and Capita to the attention of the Assembly. I doubt if many people would have read them if he hadn't brought them to the attention of the Assembly, and I think that, in itself, is very helpful. And we need to learn lessons. We've seen two very large companies having problems, but why? Carillion seemed to engage in this 'dash for cash', as it was described by Lee Waters, and it was unsustainable. It had to be unsustainable when you were chasing capital from the next contract to pay for the current one.

Capita—well, I'll come to what Dai Lloyd said earlier, but I think Lee Waters summed it up with 'a lack of understanding', 'botched delivery'. We have to learn lessons from the report. Procurement is not just about putting out a contract, getting the lowest price coming in and then letting them have it and hoping it works. Because, a lot of the time, it doesn't and I think, with very large contracts, you end up being sucked into paying more and more money as the contract goes on, because you can't get out of it, because it's so important.

Dai Lloyd explained Capita and GP practices and the rest of primary care far better than I could, but I think that one thing he did explain is how amazingly complex it was, and people without experience of the complexity were bidding for contracts, winning contracts, and then saying, 'Oh dear'. Dai Lloyd knows because he was on the council, I think at the same time as me, or had just left it to come here—we had Capgemini coming in, who couldn't even produce a payroll system, as other Members here who lived in Swansea or worked for the council at the time can lay out. It couldn't produce a payroll system for our council, despite bidding for it.

We have outsources that are a predictable failure. These things go wrong with a level of regularity that you might think people might have learnt lessons from. NHS England and Capita—they misjudged the risk. Sometimes, people are bidding for things that they don't quite understand. I remember once seeing, in a computer book, that it said that somebody wanted a swing, and, after it had gone through all the different changes of the design process, it ended up with a swing that wouldn't swing, which was fixed and was unable to be sat on, but it had just gone through all the different design procedures. A lot of this seems to happen with the outsourced contracts.

Jenny Rathbone went through Capita and its role in assessing attendance allowances. Well, I'm sure that there's not a person in here who couldn't go through the problems they've had with Capita and the attendance allowances. But she went on, more importantly, to auditors and auditing. And there is a problem. There are three major companies for which auditing is only one part of their income; they do lots of best-value work and other benefits to the company. When it becomes that important to you as a company, because of the amount of money you're getting from the additional work you're doing, how keen are you on making sure that you pick up all the warts in the auditing system, when, if you get sacked as an auditor, then you're in serious problems? The same independent auditor for 19 years—I mean, that is ridiculous. Anybody who has been involved with charitable and voluntary organisations has been told, after having the same auditor, many of them local people they know, for three or five years, 'You need to change your auditor'. If that's what you tell small organisations dealing with relatively small sums of money, why a public company can have the same auditor for 19 years—. You've got to develop a cosy relationship.

I think Neil Hamilton came out with the failure of the Westminster Government, the failure of the regulator, leads—it's basically a systemic failure. It takes me back to thinking of PFI. The people who proved PFI was value for money—it took a genius to do that, because you were borrowing money at a higher and a higher level, you were paying out money for almost the rest of time, you had contracts that had payments for everything from £30 to change a lightbulb right the way through. But somebody would do a calculation, and, if it didn't come out with the right answer, you were sent back to try again. I think that, too often, we answer first and then we work back to what the question should be. And a lot of that has happened here.

Again, Carillion funding via debt—when the biggest part on your sheet is goodwill, which is twice as much as you've got in cash—. One of the things I did bring in, when I was working for the council—for some small organisations that were council run, I asked them, 'Can we have the cash flow?' In which case, I was told that it wasn't really helpful. 'You don't really want to see that; you want to see the accounts. The accounts give you a true and accurate record. You don't want to see cash flow, because that gives you an inaccurate—it varies.' Well, I said, 'Can I have it for every month for 12 months? Because it's bound to go up and down. It's bound to be right some of the time, and, after 12 months, it can't be that much out.' Because people put things into stock, and they value stock. There are all these little tricks that accountants know in order to make sure that money is not lost. 

Failure of privatisation—Mick Antoniw was absolutely right. Should we be promoting social partnership? It's too much about competition between you trying to get the best deal, and them trying. How about working together?

I think Mark Drakeford talked about learning lessons from elsewhere. Beware of a pursuit of something that is both unrealistic and unachievable in terms of savings, but somebody tells you they can do it. Capita is a cautionary tale. It was not equipped to achieve what it meant to. Carillion, aggressive at chasing contracts—I was very pleased with the 10 lessons Mark Drakeford put out. I would have thought they would be a very good Government statement, at some time, of the lessons that we need, or rules we need, or procurement rules or lessons we need to—. Because I think it is important that we get it right, we learn from what's gone wrong. We don't want to repeat it.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o ymateb i'r ddadl, a hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan ynddi.

Credaf mai un o wendidau'r Cynulliad, un o'r beirniadaethau rydym wedi'u cael, yw ein bod yn tueddu i fod yn fewnblyg iawn ac yn amharod i ddysgu o'r tu allan. Credaf fod hon yn enghraifft o lle rydym yn edrych ar beth sydd wedi digwydd, beth sydd wedi mynd o'i le, y tu allan a dysgu gwersi o hynny, a chredaf fod hynny'n wirionedd bwysig, oherwydd os na ddysgwn y gwersi o'r hyn sy'n digwydd nid yn unig dros y ffin, ond ledled Ewrop yn ogystal, yn rhai o'r pethau hyn, gallem ailadrodd y camgymeriadau.

Lee Waters—rwy'n falch iawn ei fod wedi dwyn adroddiadau Tŷ'r Cyffredin ar Carillion a Capita i sylw'r Cynulliad. Rwy'n amau a fyddai llawer o bobl wedi eu darllen pe na bai wedi dod â hwy i sylw'r Cynulliad, ac rwy'n credu bod hynny, ynddo'i hun, yn ddefnyddiol iawn. Ac mae angen inni ddysgu gwersi. Rydym wedi gweld dau gwmni mawr iawn yn cael problemau, ond pam? Ymddengys bod Carillion ag ysfa ddi-baid i wneud arian, fel y'i disgrifiwyd gan Lee Waters, ac roedd hynny'n anghynaliadwy. Roedd yn rhaid ei fod yn anghynaliadwy pan fyddech yn mynd ar drywydd cyfalaf o'r contract nesaf i dalu am yr un presennol.

Capita—wel, fe ddof at yr hyn a ddywedodd Dai Lloyd yn gynharach, ond credaf fod Lee Waters wedi ei grynhoi fel 'diffyg dealltwriaeth', 'darpariaeth garbwl'. Rhaid inni ddysgu gwersi o'r adroddiad. Mae caffael yn ymwneud â mwy na gosod contract, cael y pris lleiaf a gadael iddynt ei gael a gobeithio ei fod yn gweithio. Oherwydd yn aml iawn, ni fydd yn gweithio ac rwy'n credu, gyda chontractau mawr iawn, eich bod yn cael eich sugno i mewn i dalu mwy a mwy o arian wrth i'r contract fynd rhagddo, oherwydd na allwch ddod allan ohono, oherwydd ei fod mor bwysig.

Eglurodd Dai Lloyd arferion Capita a phractisau meddygon teulu a gweddill gofal sylfaenol yn llawer gwell nag y gallwn i, ond credaf mai un peth a eglurodd oedd pa mor anhygoel o gymhleth oedd y cyfan, a bod pobl heb brofiad o'r cymhlethdod yn cynnig am gontractau, yn ennill contractau, ac yna'n dweud, 'O diar'. Mae Dai Lloyd yn gwybod oherwydd roedd ar y cyngor yr un pryd â minnau, rwy'n credu, neu roedd newydd ei adael i ddod yma—roedd gennym Capgemini yn dod i mewn, cwmni na allai gynhyrchu system gyflogres hyd yn oed, fel y gall Aelodau eraill yma a oedd yn byw yn Abertawe neu'n gweithio i'r cyngor ei ddisgrifio. Ni allai gynhyrchu system gyflogres ar gyfer ein cyngor, er iddo wneud cais am y gwaith hwnnw.

Mae gennym gwmnïau allanol y mae modd rhagweld eu methiant. Mae'r pethau hyn yn mynd o chwith mor rheolaidd fel y gallech gredu y byddai pobl wedi dysgu gwersi ohonynt. Y GIG yn Lloegr a Capita—fe wnaethant gamfarnu'r risg. Weithiau, mae pobl yn gwneud cais am bethau nad ydynt yn eu deall yn iawn. Cofiaf weld unwaith, mewn llyfr cyfrifiadurol, ei fod yn dweud bod rhywun eisiau siglen, ac ar ôl iddo fynd drwy'r holl newidiadau gwahanol yn y broses ddylunio, yn y pen draw fe lunodd siglen nad oedd yn siglo, un a oedd yn llonydd ac ni allech eistedd arni, ond roedd wedi mynd drwy'r holl weithdrefnau dylunio gwahanol. Ymddengys bod llawer o hyn yn digwydd gyda chontractau allanol.

Aeth Jenny Rathbone drwy Capita a'i rôl yn asesu lwfansau mynychu. Wel, rwy'n siŵr nad oes unrhyw un yma na allai fynd drwy'r problemau a gawsant gyda Capita a'i rôl yn asesu lwfansau mynychu. Ond aeth ymlaen, yn fwy pwysig, at archwilwyr ac archwilio. Ac mae yna broblem. Ceir tri chwmni mawr lle nad yw archwilio ond yn un rhan o'u hincwm; maent yn gwneud llawer o waith gwerth gorau a buddion eraill i'r cwmni. Pan ddaw mor bwysig â hynny i chi fel cwmni, oherwydd y swm o arian a gewch o'r gwaith ychwanegol a wnewch, pa mor awyddus ydych chi i wneud yn siŵr na fyddwch yn sylwi ar yr holl ddiffygion yn y system archwilio, os byddwch yn wynebu problemau difrifol os cewch eich diswyddo fel archwilydd? Yr un archwilydd annibynnol am 19 mlynedd—hynny yw, mae hynny'n hurt. Mae unrhyw un sydd wedi bod yn gysylltiedig â sefydliadau elusennol a gwirfoddol, ar ôl cael yr un archwilydd am dair neu bum mlynedd a llawer ohonynt yn bobl leol y maent yn eu hadnabod, yn cael gwybod bod angen iddynt newid eu harchwilydd. Os mai dyna beth a ddywedwch wrth sefydliadau bach sy'n ymdrin â symiau cymharol fach o arian, pam y gall cwmni cyhoeddus gael yr un archwilydd am 19 mlynedd—. Rhaid eich bod yn datblygu perthynas gysurus.

Credaf fod Neil Hamilton wedi siarad am fethiant Llywodraeth San Steffan, methiant y rheoleiddiwr, arweinwyr—yn y bôn mae'n fethiant systemig. Mae'n mynd â mi yn ôl i feddwl am y fenter cyllid preifat. Roedd y bobl a brofodd fod PFI yn werth am arian—cymerai athrylith i wneud hynny, oherwydd byddech yn benthyca arian ar lefel uwch ac uwch, roeddech yn talu arian allan dros weddill yr amser bron i gyd, roedd gennych gontractau a oedd yn cynnwys taliadau ar gyfer popeth o £30 am newid bylb golau yr holl ffordd drwodd. Ond byddai rhywun yn gwneud cyfrifiad, ac os na châi'r ateb cywir, caech eich gyrru'n ôl i roi cynnig arall arni. Yn rhy aml, credaf ein bod yn ateb yn gyntaf ac yna'n gweithio'n ôl i beth ddylai'r cwestiwn fod. Ac mae llawer o hynny wedi digwydd yma.

Unwaith eto, Carillion yn cyllido drwy ddyled—pan fo'r rhan fwyaf o'ch taflen yn ewyllys da, sy'n ddwywaith cymaint ag sydd gennych o arian—. Un o'r pethau a gyflwynais, pan oeddwn yn gweithio i'r cyngor—ar gyfer sefydliadau bach a gâi eu rhedeg gan y cyngor, byddwn yn gofyn iddynt, 'A gawn ni'r llif arian?' Beth bynnag, dywedwyd wrthyf nad oedd yn ddefnyddiol iawn. 'Nid ydych am weld hwnnw; y cyfrifon sydd angen i chi eu gweld. Mae'r cyfrifon yn rhoi cofnod gwir a chywir i chi. Nid ydych am weld y llif arian, oherwydd mae'n rhoi darlun anghywir—mae'n amrywio.' Wel, dywedais, 'A allaf ei gael ar gyfer pob mis am 12 mis? Oherwydd mae'n siŵr o fynd i fyny ac i lawr. Mae'n sicr o fod yn iawn o bryd i'w gilydd, ac ar ôl 12 mis, ni all fod lawer allan ohoni.' Oherwydd bydd pobl yn rhoi pethau mewn stoc, ac maent yn prisio stoc. Ceir llu o driciau bach y mae cyfrifwyr yn gwybod amdanynt er mwyn gwneud yn siŵr nad oes arian yn cael ei golli.

Methiant preifateiddio—roedd Mick Antoniw yn llygad ei le. A ddylem fod yn hyrwyddo partneriaeth gymdeithasol? Mae gormod o gystadleuaeth rhyngoch chi'n ceisio cael y fargen orau, a hwy'n ceisio cael y fargen orau. Beth am weithio gyda'n gilydd?

Credaf fod Mark Drakeford wedi siarad am ddysgu gwersi o fannau eraill. Gochelwch rhag mynd ar drywydd rhywbeth sy'n afrealistig ac yn anghyraeddadwy o ran arbedion, ond mae rhywun yn dweud wrthych y gallant ei wneud. Mae stori Capita yn rhybudd. Nid oedd wedi'i gyfarparu i gyflawni'r hyn roedd i fod i'w gyflawni. Carillion, ymosodol wrth fynd ar drywydd contractau—roeddwn yn hapus iawn â'r 10 gwers a roddodd Mark Drakeford. Buaswn wedi meddwl y byddent yn gwneud datganiad Llywodraeth da iawn ar ryw adeg, o'r gwersi sydd eu hangen arnom, neu'r rheolau sydd eu hangen arnom, neu'r rheolau caffael neu'r gwersi y mae angen i ni—. Oherwydd credaf ei bod yn bwysig inni ei gael yn iawn, ein bod yn dysgu o'r hyn sydd wedi mynd o'i le. Nid ydym am ei ailadrodd.

17:25

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Da byw yn yr ucheldir
7. United Kingdom Independence Party debate: Upland Livestock

Item 7 has been postponed until 19 September.

Mae eitem 7 wedi'i gohirio tan 19 Medi.

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

We have nothing to vote on this afternoon.

Nid oes gennym unrhyw beth i bleidleisio arno y prynhawn yma.

9. Dadl Fer: Mynd i'r afael â thlodi plant yng Nghymru: Ystyr ystadegau yn ymarferol; rôl Llywodraeth Cymru; ac effaith Brexit ar yr agenda tlodi plant
9. Short Debate: Tackling child poverty in Wales: The meaning of statistics in practice; the role of the Welsh Government; and the impact of Brexit on the child poverty agenda

Therefore, we move to item 9 on our agenda, which is the short debate, and I call on Llyr Gruffydd.

Felly, symudwn at eitem 9 ar ein hagenda, sef y ddadl fer, a galwaf ar Llyr Gruffydd.

Wel, diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd—[Torri ar draws.]

Well, thank you very much, Deputy Presiding Officer—[Interruption.]

Just a minute. If you're going out from the Chamber, please do so quickly, and, if not, if you're staying in to listen to the short debate, please pay attention.

I will call the short debate now. Llyr Gruffydd.

Un funud. Os ydych yn mynd allan o'r Siambr, gwnewch hynny'n gyflym, ac os nad ydych yn gwneud hynny, os ydych yn aros i wrando ar y ddadl fer, gwrandewch arni os gwelwch yn dda.

Galwaf yn awr ar Llyr Gruffydd i gyflwyno'r ddadl fer.

Iawn. Wel, diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Rwy'n siŵr bod nifer ohonom ni wedi bod yn gwylio cwpan y byd dros yr wythnosau diwethaf—yn wir, mae wedi bod yn amhosib osgoi'r peth yn y 24 awr ddiwethaf. Ond rydw i'n cyfeirio at hynny oherwyd mi ges i'r profiad o ddarllen erthygl yn ddiweddar ynglŷn â'r tlodi dybryd roedd un o chwaraewyr mwyaf amlwg y gystadleuaeth honno wedi ei brofi yn blentyn a dim ond wedi sylwi pa mor dlawd oedd y teulu—roedd e'n cael ei ginio bob dydd, roedd e'n cael llaeth a bara, ac mi ddaliodd o ei fam ryw ddiwrnod yn rhoi dŵr ar ben y llaeth, a sylweddoli o'r eiliad honno ymlaen, ac yntau dal yn blentyn bach, pa mor wirioneddol dlawd oedd y teulu.

Y chwaraewr hwnnw yw Romelu Lukaku, ymosodwr Belg, un o chwaraewyr mwyaf amryddawn y byd erbyn hyn, un o sêr mwyaf y gamp, ac mae e wedi ysgrifennu am ei brofiadau e o dlodi plant. Roeddwn i'n meddwl bod hynny'n drawiadol iawn ac, wrth gwrs, yn ein hatgoffa ni bod yna filoedd o blant yng Nghymru heddiw yn byw mewn tlodi, a rhai ohonyn nhw, rydw i'n siŵr, yn byw yn yr un fath o dlodi a brofodd e pan oedd e'n blentyn. Mae e'n destun pryder i ni gyd, rydw i'n gwybod, ein bod ni'n gorfod dod fan hyn i drafod y pwnc yma pan mae e yn codi fel hyn yn y Siambr, ond, wrth gwrs, ni allwn ni ddim osgoi'r realiti fod yn agos i draean o blant Cymru yn byw mewn tlodi incwm cymharol, ac mae'n rhaid i ni felly gymryd y mater yma yn gwbl o ddifri a gwneud mwy i fynd i'r afael â'r broblem. 

Fe fydd nifer ohonoch chi'n cofio, nôl yn 2005, y cyhoeddodd y Llywodraeth bryd hynny strategaeth 'Dyfodol Teg i'n Plant', gyda'r bwriad o haneru ac yna cael gwared ar dlodi plant yn llwyr. Yna, yn 2006, mi gyhoeddodd y Llywodraeth y papur 'Cael Gwared ar Dlodi Plant yng Nghymru—Mesur Llwyddiant', a oedd yn gosod cerrig milltir ac yn amlinellu'n glir pa gamau roedden nhw am eu cymryd i gyrraedd y targed hwnnw. Yn 2006 hefyd, mi gafwyd y cynllun gweithredu tlodi plant, ac eto, yn yr un flwyddyn, fe wnaeth Llywodraeth Cymru ymrwymo i gael gwared ar dlodi plant erbyn 2020. Bryd hynny, roedd 27 y cant o blant Cymru yn byw mewn tlodi. Er gwaethaf hyn, wrth gwrs, mae'r ffigurau yn dangos, 12 mlynedd yn ddiweddarach, fod yna ganran uwch o blant Cymru erbyn hyn—28 y cant—yn byw mewn tlodi incwm cymharol. Ac yn wir, fis Rhagfyr diwethaf, fe wnaeth yr Ysgrifennydd Cabinet ar y pryd ddatganiad fod y Llywodraeth am gael gwared ar ei huchelgais o ddileu tlodi plant erbyn 2020. Wel, pa fath o neges y mae hynny yn ei roi ynghylch blaenoriaethau, dywedwch?

Fy ngobaith i, felly, yn y ddadl yma heddiw yw tanlinellu difrifolwch y sefyllfa yma, wrth gwrs, ond hefyd yr angen i'r Llywodraeth edrych eto ar ei approach i daclo tlodi plant, a'r angen iddi wneud mwy i fynd i'r afael â'r felltith yma. Yn wir, mae adroddiadau annibynnol yn amcangyfrif erbyn hyn y gall fod hyd at 250,000 o blant yn byw mewn tlodi yma yng Nghymru erbyn 2021, ac mi fyddai hynny yn cynrychioli cynnydd o 50,000 o'i gymharu â lle rydym ni ar hyn o bryd. Ac rŷm ni'n gwybod bod plant yn fwy tebygol o fod mewn tlodi cymharol o'u cymharu ag unrhyw grŵp arall—er enghraifft oedolion oed gwaith neu bensiynwyr. Ac o blith y plant hynny, mae plant sy'n byw mewn teuluoedd gyda rhieni sengl, neu sy'n byw mewn aelwydydd di-waith, neu sy'n byw ar aelwyd sy'n cynnwys person anabl, hyd yn oed yn fwy tebygol eto o ffeindio'u hunain yn byw mewn tlodi.

Mae rhai rhannau o Gymru, wrth gwrs, yn dioddef lefelau tlodi plant a ddylai'n cywilyddio ni i gyd. Er enghraifft, yn ôl ymchwil ymgyrch Dileu Tlodi Plant, mae dros hanner plant Gorllewin y Rhyl, er enghraifft, yn byw mewn tlodi. Fel y dywedodd Sean O'Neill, cyfarwyddwr polisi Plant yng Nghymru, yn gynharach eleni—ac fe wnaf i ddyfynnu'r hyn a ddywedodd e—

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm sure that many of us will have been watching the World Cup over the last few weeks—indeed, it's been impossible to avoid it in the past 24 hours. But I refer to that because I had the experience of reading an article recently about the terrible poverty that one of the most prominent players in that competition had experienced as a child, and he had only realised how poor the family was—he would have milk and bread for lunch every day, and he caught his mother one day watering down the milk, and then he realised from that moment on, while he was still a very young child, just how truly poor the family was.

That player is Romelu Lukaku, the Belgian striker, one of the most talented players in the world and one of the biggest stars in football, and he has written about his experiences of child poverty. I thought that was very striking, and it reminds us that there are thousands of children in Wales living in poverty, and some of them, I'm sure, living in the same kind of poverty that he experienced when he was a child. It is a cause of concern for us all, I know, that we have to come here to discuss this topic when it does arise in the Chamber, but of course we can't avoid the reality of the situation, that around a third of children in Wales are living in comparative poverty, and we must take this issue very seriously indeed and do more to tackle this problem.

Many of you will recall, back in 2005, that the Government published the strategy 'A Fair Future For Our Children', with the intention of halving and then eradicating child poverty entirely. Then, in 2006, the Government published a paper, 'Eradicating Child Poverty in Wales—Measuring Success', which set out milestones and set out clearly what steps they would take to reach that target. In 2006 also there was the child poverty action plan and, again, in the same year, the Welsh Government committed to eradicating child poverty by 2020. At that point, 27 per cent of children in Wales were living in poverty. Despite this, of course, the figures do demonstrate that 12 years later, a higher percentage of Welsh children—28 per cent—are living in comparative income poverty. And indeed, last December, the then Cabinet Secretary made a statement that the Government was to scrap the target of eradicating child poverty by 2020. Now, what sort of message does that convey in terms of priorities? 

My hope in this short debate today is to highlight the gravity of the situation, of course, but also the need for the Government to look again at its approach in tackling child poverty, and the need to do more to tackle this blight. Indeed, independent reports estimate that, now, as many as 250,000 children could be living in poverty in Wales by 2021, and that could represent an increase of 50,000 as compared to the current position. We know that children are more likely to live in relative poverty as compared to any other group—for example adults of working age or pensioners. Of those children, children living with single parents, or who live in unemployed households, or who live in households that include a disabled person, are even more likely to find themselves living in poverty.

Some parts of Wales, of course, have higher child poverty levels that should cause shame to us all. According to the End Child Poverty campaign, over half the children in Rhyl West live in poverty. As Sean O'Neill, the policy director of Children in Wales, said earlier this year—and I'll quote—

'Children in low income families in Wales are facing considerable pressures and are growing in number. Figures again show that child poverty is prevalent in all parts of Wales with an increasing number of families struggling just to get by. The impact of changes introduced by the UK Government's programme of welfare reform at a time of rising everyday costs is hitting many families hard. Governments at all levels must ensure that urgent action is taken to prevent and protect families already struggling to provide for their children.'

As we know, Children in Wales aims to contribute to policy making that reduces levels of child poverty and mitigates the impact on children, young people and their families, and that includes co-ordinating End Child Poverty Network Cymru. We see annual surveys being conducted, which look at how family poverty has changed compared to previous years, and the latest survey was carried out between mid February and mid April this year, with both professionals and young people. Respondents to that survey identified changes to the benefits system as the top issue relating to poverty, with insecure income and employment as the second most important factor. Forty-eight per cent—nearly half of respondents—said that the situation had got worse over the past year, and some of the issues identified in the survey also included a lack of essential items such as clothes and beds. Other issues included access to food banks, social poverty, such as not being able to participate in activities, low self-esteem and aspirations, and the negative impact on physical and mental health as well. It paints a very bleak and depressing picture, doesn't it?

I want to pay tribute to Children in Wales, and all the other organisations who do so much work in their crusade against poverty and its effects on children and families in Wales. We have plenty of evidence here, in Wales, of course, of the negative impact welfare changes are having on some families, including the freeze or cuts to benefits, delayed payments, sanctions, bedroom tax, and the new two-child limit on means-tested benefits. This is clearly a huge problem facing families and children in Wales, yet as we know, the Welsh Government is still refusing to demand that some of the powers over welfare be devolved to Wales so that we could mitigate at least some of the worst elements of the UK Government's welfare reforms.

Mae plant mewn teuluoedd incwm isel yng Nghymru yn wynebu pwysau sylweddol ac yn tyfu mewn nifer. Mae ffigurau unwaith eto'n dangos bod tlodi plant yn gyffredin ym mhob rhan o Gymru gyda nifer gynyddol o deuluoedd yn ei chael hi'n anodd ymdopi. Mae effaith y newidiadau a gyflwynwyd gan raglen ddiwygio lles Llywodraeth y DU ar adeg pan fo costau o ddydd i ddydd yn cynyddu yn taro llawer o deuluoedd yn galed. Rhaid i lywodraethau ar bob lefel sicrhau bod camau'n cael eu rhoi ar waith ar frys i atal a diogelu teuluoedd sydd eisoes yn cael trafferth i ddarparu ar gyfer eu plant.

Fel y gwyddom, mae Plant yng Nghymru yn anelu i gyfrannu at lunio polisi sy'n lleihau lefelau tlodi plant ac yn lliniaru'r effaith ar blant, pobl ifanc a'u teuluoedd, ac mae hynny'n cynnwys cydlynu Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant Cymru. Gwelwn arolygon blynyddol yn cael eu cynnal, sy'n edrych ar sut y mae tlodi teuluol wedi newid o gymharu â blynyddoedd blaenorol, a chynhaliwyd yr arolwg diweddaraf rhwng canol mis Chwefror a chanol mis Ebrill eleni, gyda phobl ifanc a gweithwyr proffesiynol. Nododd ymatebwyr i'r arolwg hwnnw mai newidiadau i'r system fudd-daliadau yw'r ffactor bwysicaf sy'n ymwneud â thlodi, gydag incwm a chyflogaeth ansefydlog yn bwysicaf ond un. Roedd 48 y cant—bron i hanner yr ymatebwyr—yn dweud bod y sefyllfa wedi gwaethygu dros y flwyddyn ddiwethaf, ac roedd rhai o'r materion a nodwyd yn yr arolwg hefyd yn cynnwys diffyg eitemau hanfodol fel dillad a gwelyau. Roedd materion eraill yn cynnwys mynediad at fanciau bwyd, tlodi cymdeithasol, megis methiant i gymryd rhan mewn gweithgareddau, hunan-barch a dyheadau isel, a'r effaith negyddol ar iechyd corfforol a meddyliol yn ogystal. Mae'n cynnig darlun llwm a digalon iawn, onid yw?

Hoffwn dalu teyrnged i Plant yng Nghymru, a'r holl sefydliadau eraill sy'n gwneud cymaint o waith yn eu brwydr yn erbyn tlodi a'i effeithiau ar blant a theuluoedd yng Nghymru. Mae gennym ddigon o dystiolaeth yma yng Nghymru, wrth gwrs, o'r effaith negyddol y mae newidiadau lles yn eu cael ar rai teuluoedd, gan gynnwys rhewi neu dorri budd-daliadau, oedi cyn gwneud taliadau, cosbau, treth ystafell wely, a'r terfyn dau blentyn newydd ar fudd-daliadau prawf modd. Yn amlwg mae hon yn broblem enfawr sy'n wynebu teuluoedd a phlant yng Nghymru, ac eto, fel y gwyddom, mae Llywodraeth Cymru yn dal i wrthod galw am ddatganoli rhai o'r pwerau dros les i Gymru fel y gallai liniaru o leiaf rai o elfennau gwaethaf diwygiadau lles Llywodraeth y DU.

I mentioned access to food banks a moment ago, and I was speaking to a trustee of the Vale of Clwyd food bank only last week, and he told me that around a third of the people who receive food packages from them are children. Over 500 children received food parcels from them last year alone. All of this means, of course, that people are having to make impossible choices on a daily basis, which they shouldn't have to make. We've heard it before, haven't we? They have to choose between putting food on the table, clothing their children, or heating their home.

I was pointed recently in the direction of an article that appeared in the British Medical Journal that warned that the next public health crisis in the UK would be child malnutrition—child malnutrition in a twenty-first century western economy. Now, this, in turn, of course, impacts on educational attainment, with teachers doing their best to work with children who are hungry, who are tired, and who are suffering some of the other physical impacts of poverty. One teacher in a primary school near to where I live was telling me recently how she had to deal with the social services in the last couple of years more than she had ever done before—to unprecedented levels, compared to her experience of a long career in teaching.

So, let's be clear: child poverty is a rights violation, and Ministers of this Government have a due-regard duty to the UNCRC through the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011. Now, the question we're faced, asking ourselves, is this: is child poverty really now becoming the norm for many families, schools and communities across Wales, and what's being done about it? Now, I touched, at the start of this contribution, on some of the initiatives from previous Welsh Governments from over a decade ago now to try to tackle child poverty. So, where are we today? The Children and Families (Wales) Measure 2010 continues to provide the legislative framework for tackling child poverty in Wales. It places a duty on Welsh Ministers and named public bodies to set objectives for tackling child poverty.

The previous Welsh Government published their revised child poverty strategy in December 2015, and after evaluating the strategy and assessment, a progress report was published in December 2016. However, it's not clear how this strategy is being utilised, nor how, today, it's shaping this current Government's thinking. 'Taking Wales Forward', the Government's foundational strategy is seen as the new vehicle for taking actions; however, it doesn't have an explicit reference to poverty, aside from a brief mention of fuel poverty. Indeed, the Government's flagship 'Prosperity for All' national strategy—in that, there's only one reference to poverty, which can be found within the text of the early years cross-cutting priority, but of course there's no child poverty action plan to deliver the strategy.

The Government did have a broader tackling poverty action plan, which had within it measurable milestones, targets and key performance indicators between 2013 and 2016. However, this plan came to an end with the end of the last Government, and we've seen no replacement action plan to deliver this agenda. Of course, what we have seen, however, is the scrapping of the anti-poverty Communities First programme, we saw the initial scrapping of the school uniform grant, which was subsequently reversed due to mass public outcry, we know that Flying Start provides a service, but it's very much a postcode lottery, where we recently reported from the Children, Young People and Education Committee that most children who need those services don't actually live within those areas that can access it, and, of course, we're now seeing the Government bringing forward a childcare offer that proposes to give couples earning up to £200,000 a year free childcare whilst excluding the poorest children from workless families from receiving that same support. A poverty advisory group that was convened under the last Government and had representation from all sectors and key groups has also been scrapped.

The sad truth is that Wales is now without a headline target or a similar pledge to eradicate child poverty by a certain date in the future, and there doesn't seem to be an appetite, from what I see from this Government, to introduce such a target, either. But we must have ambition, and we must have a target to aim for. How else can we measure whether or not Government policies are successful in any meaningful way? The UN Committee on the Rights of the Child called for concrete targets within a time frame back in July 2016. The Joseph Rowntree Foundation called for an aim that fewer than one in 10 people are in poverty at any one time by 2030. Indeed, a 2030 target would be in line with Wales's sustainable development goals on ending poverty and inequality, providing a solid relationship with the intentions of the well-being of future generations Act. The End Child Poverty Network Cymru has also repeatedly called for the Welsh Government to renew its previous ambition and set new headline targets, something that we in Plaid Cymru very much support. 

The Government also lacks an annual reporting mechanism that would bring together all of the activities in one place and would allow a better understanding of how all the different programmes—such as Flying Start, Families First, the different funding streams and policies—are together contributing towards an overarching target. Such a single coherent plan could be a compendium of existing actions with clear and complementary targets and milestones and a strong narrative around it as well to reinvigorate the whole debate around child poverty. That will help us as well move from problems to solutions and send an unequivocal message to all delivery partners, including public bodies and the public services boards, of the Government's clear intention and expectations, putting an explicit focus on tackling child poverty. 

Contrast our situation in Wales with Scotland, where the Scottish Government has set itself new targets for 2030, such as having less than 10 per cent living in relative poverty, less than 5 per cent living in absolute poverty, less than 5 per cent living in persistent poverty—and there are others too. They've also published a child poverty delivery plan, which clearly sets out the actions to be taken to progress towards the ambitious child poverty targets set for 2030. It pains me to say that our Government's response here in Wales has been weak in comparison.

Key recommendations put forward by the Equality, Local Government and Communities Committee that a clear tackling poverty strategy is published and that the Welsh Government develops a dashboard of poverty indicators have both been rejected. I'd urge the Government to reconsider their refusal and to look at these proposals again. Plaid Cymru has been clear in terms of our policies: we want to see universal childcare for all parents rather than the limited proposals that are on offer from the Welsh Government. Why can't we reorientate adult skills programmes to reward providers on outcomes such as income rather than qualifications achieved? And of course we want to see adopting a no-evictions policy due to benefit cuts for all families with children.

I realise that time is short so I'll make one important point, and I made a similar point in an earlier debate. There are strengths to having a cross-Government approach very often to some of these broader issues, but there can be risks as well. I'm not convinced in this context that it's actually working. It says something that I really had no idea which Cabinet Secretary or Minister was going to be responding to this debate this afternoon. I'm not sure what that tells us about the clarity around who actually leads on this within Government. There may be plenty of back-seat drivers, but who's sitting in the driving seat here, leading on this agenda, leading the charge from the front?

I am running out of time, so I'll conclude my remarks by saying that child poverty in Wales is getting worse and the Government's response really needs to reflect that fact, because it is a fact. We need to be intensifying our actions, redoubling our efforts, being more ambitious and more determined than ever to rid Wales of this scourge. Like Romelu Lukaku, we need to play the game of our lives to beat child poverty. We need the same kind of comeback in this context as the Belgian team experienced the other night against Japan. I hope, in his response, that the Cabinet Secretary will reflect that very same sentiment, that same ambition, that same determination, but backed up with action.

Soniais am fynediad at fanciau bwyd eiliad yn ôl, ac roeddwn yn siarad ag un o ymddiriedolwyr y banc bwyd yn Nyffryn Clwyd yr wythnos diwethaf, a dywedodd wrthyf fod tua thraean y bobl sy'n cael pecynnau bwyd ganddynt yn blant. Cafodd dros 500 o blant barseli bwyd ganddynt yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Mae hyn oll yn golygu, wrth gwrs, fod pobl yn gorfod gwneud dewisiadau amhosibl ar sail ddyddiol, ac ni ddylent orfod gwneud hynny. Rydym wedi'i glywed o'r blaen, onid ydym? Mae'n rhaid iddynt ddewis rhwng rhoi bwyd ar y bwrdd, dilladu eu plant, neu wresogi eu cartref.

Tynnwyd fy sylw yn ddiweddar at erthygl a ymddangosodd yn y British Medical Journal yn rhybuddio mai'r argyfwng iechyd cyhoeddus nesaf yn y DU fydd diffyg maethiad ymhlith plant—diffyg maethiad ymhlith plant mewn economi orllewinol yn yr unfed ganrif ar hugain. Nawr, mae hyn yn ei dro, wrth gwrs, yn effeithio ar gyrhaeddiad addysgol, gydag athrawon yn gwneud eu gorau i weithio gyda phlant sy'n llwglyd, wedi blino, ac yn dioddef yn sgil rhai o effeithiau corfforol eraill tlodi. Roedd un athro mewn ysgol gynradd yn agos at ble rwy'n byw yn dweud wrthyf yn ddiweddar sut y bu'n rhaid iddi ymdrin mwy â'r gwasanaethau cymdeithasol yn ystod y blynyddoedd diwethaf nag y bu'n rhaid iddi erioed o'r blaen—ar lefelau nas gwelwyd o'r blaen, o gymharu â'i phrofiad dros yrfa hir yn addysgu.

Felly, gadewch inni fod yn glir: mae tlodi plant yn tramgwyddo yn erbyn hawliau, ac mae gan Weinidogion y Llywodraeth hon ddyletswydd sylw dyledus i'r CCUHP drwy Fesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011. Nawr, y cwestiwn sy'n ein hwynebu, a'r un rydym yn ei ofyn i'n hunain yw hwn: a yw tlodi plant o ddifrif yn dod yn norm i lawer o deuluoedd, ysgolion a chymunedau ledled Cymru bellach, a beth sy'n cael ei wneud am y peth? Nawr, crybwyllais ar ddechrau'r cyfraniad hwn rai o'r mentrau gan Lywodraethau Cymru blaenorol dros ddegawd yn ôl bellach i geisio trechu tlodi plant. Felly, ble rydym ni heddiw? Mae Mesur Plant a Theuluoedd (Cymru) 2010 yn parhau i ddarparu'r fframwaith deddfwriaethol ar gyfer trechu tlodi plant yng Nghymru. Mae'n gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru a chyrff cyhoeddus a enwir i osod amcanion ar gyfer trechu tlodi plant.

Cyhoeddodd y Llywodraeth Cymru flaenorol ei strategaeth tlodi plant ddiwygiedig ym mis Rhagfyr 2015, ac ar ôl gwerthuso'r strategaeth a'r asesiad, cyhoeddwyd adroddiad cynnydd ym mis Rhagfyr 2016. Fodd bynnag, nid yw'n glir sut y defnyddir y strategaeth hon, na sut, heddiw, y mae'n ffurfio meddylfryd y Llywodraeth bresennol. Gwelir 'Symud Cymru Ymlaen', strategaeth sylfaenol y Llywodraeth fel y cyfrwng newydd ar gyfer rhoi camau ar waith; ond nid oes cyfeiriad penodol at dlodi ynddi, ar wahân i sôn yn fras am dlodi tanwydd. Yn wir, strategaeth genedlaethol flaenllaw'r Llywodraeth 'Ffyniant i Bawb'—yn honno nid oes ond un cyfeiriad at dlodi, sydd i'w weld yn nhestun blaenoriaeth drawsbynciol y blynyddoedd cynnar, ond wrth gwrs ni cheir cynllun gweithredu tlodi plant ar gyfer cyflawni'r strategaeth.

Roedd gan y Llywodraeth gynllun gweithredu trechu tlodi ehangach gyda cherrig milltir mesuradwy, targedau a dangosyddion perfformiad allweddol rhwng 2013 a 2016. Fodd bynnag, daeth y cynllun hwn i ben gyda diwedd y Llywodraeth ddiwethaf, ac nid ydym wedi gweld unrhyw gynllun gweithredu newydd ar gyfer cyflawni'r agenda hon. Wrth gwrs, yr hyn a welsom er hynny, yw dileu'r rhaglen wrth-dlodi Cymunedau yn Gyntaf, gwelsom ddileu'r grant gwisg ysgol cyn i'r penderfyniad gael ei wrthdroi wedyn oherwydd protestio croch gan y cyhoedd, gwyddom fod Dechrau'n Deg yn darparu gwasanaeth, ond mae'n loteri cod post i raddau helaeth, a chafwyd adroddiad yn ddiweddar gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg yn dweud nad yw'r rhan fwyaf o'r plant sydd angen y gwasanaethau hynny'n byw yn yr ardaloedd sy'n cynnig mynediad atynt, ac wrth gwrs, rydym bellach yn gweld y Llywodraeth yn cyflwyno cynnig gofal plant sy'n bwriadu rhoi gofal plant am ddim i gyplau sy'n ennill hyd at £200,000 y flwyddyn ond sy'n gwahardd y plant tlotaf o deuluoedd di-waith rhag cael yr un cymorth. Mae grŵp cynghori ar dlodi a sefydlwyd o dan y Llywodraeth ddiwethaf gyda chynrychiolaeth o bob sector a grŵp allweddol hefyd wedi cael ei ddileu.

Y gwir trist yw bod Cymru yn awr heb brif darged neu addewid tebyg i ddileu tlodi plant erbyn dyddiad penodol yn y dyfodol, ac nid ymddengys bod awydd, o'r hyn rwy'n ei weld gan y Llywodraeth hon, i gyflwyno targed o'r fath ychwaith. Ond rhaid inni gael uchelgais, a rhaid inni gael targed i anelu ato. Sut arall y gallwn fesur a yw polisïau'r Llywodraeth yn llwyddiannus ai peidio mewn unrhyw ffordd ystyrlon? Galwodd Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn am dargedau pendant o fewn ffrâm amser yn ôl ym mis Gorffennaf 2016. Galwodd Sefydliad Joseph Rowntree am greu nod i weld llai nag un o bob 10 o bobl yn byw mewn tlodi ar unrhyw un adeg erbyn 2030. Yn wir, byddai 2030 fel targed yn cyd-fynd â nodau datblygu cynaliadwy Cymru ar roi terfyn ar dlodi ac anghydraddoldeb, gan ddarparu perthynas gadarn â bwriadau Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Mae Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant Cymru hefyd wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth Cymru i adnewyddu ei huchelgais flaenorol a gosod prif dargedau newydd, rhywbeth rydym ni ym Mhlaid Cymru yn ei gefnogi'n gadarn.

Hefyd nid oes gan y Llywodraeth fecanwaith adrodd blynyddol a fyddai'n dwyn ynghyd yr holl weithgareddau mewn un lle a fyddai'n caniatáu gwell dealltwriaeth o sut y mae'r holl wahanol raglenni—megis Dechrau'n Deg, Teuluoedd yn Gyntaf, y gwahanol ffrydiau a pholisïau ariannu—yn cyfrannu gyda'i gilydd tuag at darged cyffredinol. Gallai un cynllun cydlynol o'r fath fod yn grynodeb o gamau gweithredu sydd eisoes yn bodoli gyda thargedau clir sy'n ategu ei gilydd a cherrig milltir a naratif cryf o'i amgylch yn ogystal i adfywio'r holl ddadl ynghylch tlodi plant. Bydd hynny'n gymorth inni symud o broblemau i atebion hefyd ac yn anfon neges ddiamwys at yr holl bartneriaid cyflenwi, gan gynnwys cyrff cyhoeddus a byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ynglŷn â bwriad clir a disgwyliadau'r Llywodraeth, gan roi ffocws penodol ar drechu tlodi plant.

Cymharwch ein sefyllfa yng Nghymru gyda'r Alban, lle mae Llywodraeth yr Alban wedi pennu targedau newydd ar gyfer 2030, megis cael llai na 10 y cant yn byw mewn tlodi cymharol, llai na 5 y cant yn byw mewn tlodi eithafol, llai na 5 y cant yn byw mewn tlodi parhaus—a cheir rhai eraill hefyd. Maent hefyd wedi cyhoeddi cynllun cyflawni ar dlodi plant, sy'n nodi'n glir y camau i'w cymryd er mwyn symud ymlaen tuag at y targedau tlodi plant uchelgeisiol a osodwyd ar gyfer 2030. Mae'n ofid i mi fod ymateb ein Llywodraeth yma yng Nghymru wedi bod yn wan mewn cymhariaeth.

Mae argymhellion allweddol a wnaed gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau y dylid cyhoeddi strategaeth trechu tlodi glir a bod Llywodraeth Cymru'n datblygu dangosfwrdd o ddangosyddion tlodi ill dau wedi'u gwrthod. Buaswn yn annog y Llywodraeth i ailystyried eu penderfyniad i'w gwrthod ac i edrych ar y cynigion hyn eto. Mae Plaid Cymru wedi bod yn glir o ran ein polisïau: rydym am weld gofal plant ar gael i bob rhiant yn hytrach na'r cynigion cyfyngedig sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru. Pam na allwn ailgyfeirio rhaglenni sgiliau oedolion i wobrwyo darparwyr am ganlyniadau megis incwm yn hytrach na chymwysterau a enillwyd? Ac wrth gwrs rydym am weld mabwysiadu polisi 'dim troi allan' oherwydd toriadau i fudd-daliadau ar gyfer pob teulu â phlant.

Rwy'n sylweddoli fod amser yn brin felly fe wnaf un pwynt pwysig, a gwneuthum bwynt tebyg mewn dadl gynharach. Yn aml iawn, mae cryfderau i gael ymagwedd drawslywodraethol tuag at rai o'r materion ehangach hyn, ond gall fod risgiau yn ogystal. Nid wyf yn argyhoeddedig yn y cyd-destun hwn ei fod yn gweithio mewn gwirionedd. Mae'n dweud rhywbeth nad oedd gennyf syniad o gwbl pa Weinidog neu Ysgrifennydd y Cabinet oedd yn mynd i fod yn ymateb i'r ddadl hon y prynhawn yma. Nid wyf yn siŵr beth y mae hynny'n ei ddweud wrthym ynglŷn ag eglurder ynghylch pwy sy'n arwain ar hyn yn y Llywodraeth. Efallai fod digon o yrwyr sedd gefn, ond pwy sy'n eistedd yn sedd y gyrrwr yma, pwy sy'n arwain ar yr agenda hon, pwy sy'n arwain yr ymosodiad ar y tu blaen?

Rwy'n brin o amser, felly rwyf am gloi fy sylwadau drwy ddweud bod tlodi plant yng Nghymru yn gwaethygu ac mae angen i ymateb y Llywodraeth adlewyrchu'r ffaith honno, oherwydd mae'n ffaith. Mae angen inni ddwysáu ein gweithredoedd, cryfhau ein hymdrechion, a bod yn fwy uchelgeisiol ac yn fwy penderfynol nag erioed i gael gwared ar y pla hwn o Gymru. Fel Romelu Lukaku, mae angen inni chwarae gêm ein bywydau er mwyn trechu tlodi plant. Mae angen yr un math o adferiad yn y cyd-destun hwn ag y profodd tîm Gwlad Belg y noson o'r blaen yn erbyn Japan. Rwy'n gobeithio, yn ei ymateb, y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn adlewyrchu'r un teimlad yn union, yr un uchelgais, yr un penderfyniad, ond gan weithredu i gefnogi hynny.

17:40

Thank you. Can I now call the Cabinet Secretary for Economy and Transport to reply to the debate? Ken Skates.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth i ymateb i'r ddadl? Ken Skates.

Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to thank the Member for North Wales for highlighting this most important of issues today. I'm pleased to respond on behalf of the whole of Government. Our tackling poverty programme is something that all Ministers are responsible for. However, I'm delighted to be able to respond on behalf of each of the Ministers in this debate.

I'll begin by saying that whilst recent data shows that the level of relative child poverty in Wales has fallen slightly, we have no room whatsoever to be complacent. Current levels are too high, admittedly, and there is a consensus of opinion from a range of respected research organisations that the detrimental impact of the UK Government's tax and welfare reforms on disadvantaged families means that we'll see a significant rise in child poverty in the coming years. It's been estimated by the Equality and Human Rights Commission that an additional 50,000 Welsh children could be plunged into poverty, and that we could see an increase in levels of deprivation for our most vulnerable families. 

Now, as you know, fiscal powers over the welfare system that are needed to bring about any significant change in levels of child poverty do not sit with Welsh Government, but there is much that we can do with our existing levers to help to mitigate the impact of poverty for our children and their families, and, indeed, to prevent poverty in the longer term. That's what I want to focus on: the prevention of poverty.

We believe that investing in the early years of a child's life is a key priority for our national strategy, 'Prosperity for All'. We're focusing on those areas where we can have the most impact—on the pivotal early years of a child's life and on maximising employability. We're making an important contribution to improving health and developmental outcomes through programmes such as Flying Start and our Healthy Child Wales programme. Our Families First programme provides advice and support to parents, looking at the whole needs of the whole family.

On employability, there is a strong evidence base to show that employment provides the most sustainable route out of poverty, and our employability plan sets out those actions that we'll take to support individuals to find, to maintain and to progress in employment. We know that staying in work and having opportunities to progress through work are vital in improving outcomes. The employability plan, it has to be said, works in tandem with our economic action plan, a plan to increase wealth and well-being whilst also reducing inequalities. 

And at the heart of the economic action plan is a new relationship between Government and business based on the principle of public investment with a social purpose. Our economic contract requires businesses seeking direct investment from us to act responsibly as businesses and as employers. Our ambition is to make Wales a fair work nation, with access to better jobs, closer to home, developing skills and careers, a nation where we can all expect decent life-enhancing work, and a nation where we all build prosperity and all share in that prosperity. We're setting up a fair work commission that will test the evidence and make recommendations on supporting fair work in Wales, and we expect the commission to report in the spring of 2019. 

In terms of the impact of the UK's exit from the EU on the child poverty agenda, this will have far-reaching consequences for the prosperity of Wales for many years to come. Analysis shows that any significant reduction in access to the single market will be damaging for Wales's prosperity. For example, the cost of food, particularly fresh fruit and vegetables, could rise significantly in the event of a 'no deal' scenario. Such price rises are likely to be disproportionately felt amongst those children living in the least affluent families. 

While we don't underestimate the scale of our challenge, we must also recognise the strength of the opportunity. Our labour market is, by historical standards, in a relatively strong position. We have an opportunity to build on the advances made in recent years that have seen close to a record number of people in work. We also have a real opportunity to build on our relationship with world-class companies and significant investments. Through our work, we can build on the strong foundations we are developing, futureproof our economy and empower our people and communities, so that we all have the opportunity to contribute to and benefit from economic growth. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelod dros Ogledd Cymru am dynnu sylw at y mater hollbwysig hwn heddiw. Rwy'n falch o ymateb ar ran y Llywodraeth gyfan. Mae ein rhaglen ar gyfer trechu tlodi yn rhywbeth y mae pob Gweinidog yn gyfrifol amdani. Fodd bynnag, rwy'n falch iawn o allu ymateb ar ran pob un o'r Gweinidogion yn y ddadl hon.

Fe ddechreuaf drwy ddweud er bod data diweddar yn dangos bod lefel tlodi plant cymharol yng Nghymru wedi gostwng ychydig, nid oes gennym le o gwbl i fod yn hunanfodlon. Mae'r lefelau presennol yn rhy uchel, rhaid cyfaddef, ac mae consensws barn ymhlith amrywiaeth o sefydliadau ymchwil uchel eu parch fod effaith andwyol diwygiadau treth a lles Llywodraeth y DU ar deuluoedd dan anfantais yn golygu y byddwn yn gweld cynnydd sylweddol mewn tlodi plant yn y blynyddoedd i ddod. Amcangyfrifodd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol y gallai 50,000 ychwanegol o blant Cymru gael eu gorfodi i fyw mewn tlodi, ac y gallem weld lefelau amddifadedd yn codi i'n teuluoedd mwyaf agored i niwed.

Nawr, fel y gwyddoch, nid yw'r pwerau ariannol dros y system les sydd eu hangen er mwyn sicrhau unrhyw newid sylweddol i lefelau tlodi plant ym meddiant Llywodraeth Cymru, ond mae llawer y gallwn ei wneud gyda'n dulliau presennol i helpu i liniaru effaith tlodi ar ein plant a'u teuluoedd, ac yn wir, i atal tlodi yn y tymor hwy. Dyna rwyf am ganolbwyntio arno: atal tlodi.

Rydym yn credu bod buddsoddi ym mlynyddoedd cynnar bywyd plentyn yn flaenoriaeth allweddol ar gyfer ein strategaeth genedlaethol, 'Ffyniant i Bawb'. Rydym yn canolbwyntio ar y meysydd lle y gellir cael yr effaith fwyaf—ar y blynyddoedd cynnar hollbwysig ym mywyd y plentyn ac ar hyrwyddo cyflogadwyedd. Rydym yn gwneud cyfraniad pwysig tuag at wella iechyd a chanlyniadau datblygiadol drwy raglenni fel Dechrau'n Deg a'n rhaglen Plant Iach Cymru. Mae ein rhaglen Teuluoedd yn Gyntaf yn rhoi cyngor a chymorth i rieni, gan edrych ar holl anghenion y teulu cyfan.

Ar gyflogadwyedd, ceir tystiolaeth gref i ddangos mai cyflogaeth sy'n darparu'r llwybr mwyaf cynaliadwy allan o dlodi, ac mae ein cynllun cyflogadwyedd yn nodi'r camau gweithredu y byddwn yn eu cymryd i gynorthwyo unigolion i ddod o hyd i waith, ac i barhau a chamu ymlaen mewn gwaith. Gwyddom fod aros mewn gwaith a chael cyfleoedd i wneud cynnydd drwy waith yn hollbwysig ar gyfer gwella canlyniadau. Mae'n rhaid dweud bod y cynllun cyflogadwyedd yn gweithio ochr yn ochr â'n cynllun gweithredu economaidd, cynllun i gynyddu cyfoeth a lles gan leihau anghydraddoldebau hefyd.

Ac wrth wraidd y cynllun gweithredu economaidd ceir perthynas newydd rhwng y Llywodraeth a busnes yn seiliedig ar yr egwyddor o fuddsoddiad cyhoeddus gyda diben cymdeithasol. Mae ein contract economaidd yn ei gwneud yn ofynnol i fusnesau sy'n chwilio am fuddsoddiad uniongyrchol gennym i ymddwyn yn gyfrifol fel busnesau ac fel cyflogwyr. Ein huchelgais yw gwneud Cymru'n genedl waith teg, gyda mynediad at swyddi gwell, yn agosach at adref, gan ddatblygu sgiliau a gyrfaoedd, cenedl lle y gall pob un ohonom ddisgwyl gwaith gweddus sy'n gwella bywyd, a chenedl lle mae pawb ohonom yn adeiladu ffyniant ac yn rhannu yn y ffyniant hwnnw. Rydym yn sefydlu comisiwn gwaith teg a fydd yn profi'r dystiolaeth ac yn gwneud argymhellion ar gefnogi gwaith teg yng Nghymru, ac rydym yn disgwyl i'r comisiwn gyflwyno adroddiad yn ystod gwanwyn 2019.

O ran effaith y DU yn gadael yr UE ar yr agenda tlodi plant, bydd hyn yn cael effaith bellgyrhaeddol ar ffyniant Cymru am flynyddoedd lawer i ddod. Mae'r dadansoddiadau'n dangos y bydd unrhyw leihad sylweddol yn y mynediad at y farchnad sengl yn niweidiol i ffyniant Cymru. Er enghraifft, gallai cost bwyd, yn enwedig ffrwythau a llysiau, godi'n sylweddol mewn senario 'dim bargen'. Mae cynnydd o'r fath yn y prisiau yn debygol o gael ei deimlo'n anghymesur ymhlith y plant sy'n byw yn y teuluoedd lleiaf cefnog.

Er nad ydym yn tanamcangyfrif maint yr her sy'n ein hwynebu, rhaid inni gydnabod cryfder y cyfle hefyd. Yn ôl safonau hanesyddol, mae ein marchnad lafur mewn sefyllfa gymharol gryf. Mae gennym gyfle i adeiladu ar y datblygiadau a wnaed yn y blynyddoedd diwethaf a welodd yn agos at y nifer uchaf erioed o bobl mewn gwaith. Hefyd mae gennym gyfle go iawn i adeiladu ar ein perthynas â chwmnïau o'r radd flaenaf a buddsoddiadau sylweddol. Drwy ein gwaith, gallwn adeiladu ar y sylfeini cryf rydym yn eu datblygu, diogelu ein heconomi ar gyfer y dyfodol a grymuso ein pobl a'n cymunedau, fel bod pawb ohonom yn cael cyfle i gyfrannu at, ac elwa o dwf economaidd.

17:45

Thank you very much. That brings today's proceedings to a close. Thank you. 

Diolch yn fawr iawn. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:49.

The meeting ended at 17:49.