Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

15/02/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol
1. 1. Questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw’r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol. A’r cwestiwn cyntaf, Neil McEvoy.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance and Local Government. And the first question, Neil McEvoy.

Canfyddiadau’r Gyllideb Werdd

The Green Budget Findings

1. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i wneud o’r canfyddiadau yng Nghyllideb Werdd flynyddol ddiweddar y Sefydliad Astudiaethau Cyllid? OAQ(5)0090(FLG)

1. What assessment has the Cabinet Secretary made of the findings in the Institute for Fiscal Studies’ recent annual Green Budget? OAQ(5)0090(FLG)

Member
Mark Drakeford 13:30:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Llywydd, the IFS green budget shows that the UK Government’s self-imposed austerity policy is not working, and that people in Wales face the immediate prospect of tax rises and spending cuts, with a longer term prospect of these failed policies extending into the next decade.

Lywydd, mae cyllideb werdd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn dangos nad yw’r polisi caledi y mae Llywodraeth y DU wedi’i osod iddi’i hun yn gweithio, a bod pobl yng Nghymru yn wynebu’r posibilrwydd uniongyrchol o godiadau treth a thoriadau yn y gwariant, gyda rhagolygon mwy hirdymor y bydd y polisïau aflwyddiannus hyn yn ymestyn i mewn i’r degawd nesaf.

Thanks, Cabinet Secretary. You are right, the green budget talks about tax rises or cuts that we face, and a very difficult future in Wales. But one thing we could do to help would be to stop money leaving Wales. I’ll give an example. In Cardiff West, the Earl of Plymouth is about to make roughly £1.4 billion from land sales that will destroy the countryside there. So, the question is: why don’t you legislate, so that Cardiff council, and other councils like it, can quickly reclassify land as agricultural land? The Welsh Government could then buy it—in this instance, for roughly £7 million. And, in this case, you could stop £1 billion leaving Wales, whilst securing the asset.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rydych yn gywir, mae’r gyllideb werdd yn sôn am godiadau treth neu doriadau a wynebwn, a dyfodol anodd iawn yng Nghymru. Ond un peth y gallem ei wneud i helpu fyddai atal arian rhag gadael Cymru. Fe roddaf enghraifft. Yng Ngorllewin Caerdydd, mae Iarll Plymouth ar fin gwneud tua £1.4 biliwn yn fras o werthiant tir a fydd yn dinistrio cefn gwlad yno. Felly, y cwestiwn yw: pam na wnewch chi ddeddfu, fel bod cyngor Caerdydd, a chynghorau eraill tebyg iddo, yn gallu ailddosbarthu tir yn gyflym fel tir amaethyddol? Yna, gallai Llywodraeth Cymru ei brynu—yn yr achos hwn, am oddeutu £7 miliwn. Ac yn yr achos hwn, gallech atal £1 biliwn rhag gadael Cymru, gan ddiogelu’r ased ar yr un pryd.

Llywydd, there is nothing in the Institute for Fiscal Studies’ green budget that provides advice on that matter.

Lywydd, nid oes dim yng nghyllideb werdd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid sy’n darparu cyngor ar y mater hwnnw.

The IFS green budget report shows the wide variation of incapacity benefit claimant rates across the UK, with south Wales consistently conceding 8 per cent, along with other places like the north-east of England, and Merseyside, and the west of Scotland, whereas in much of the south of England, the claimant rate is below 4 per cent. So, does he agree that any changes of policies in this area that the Chancellor were to make would have a disproportionate effect on south Wales in particular and would need significant extra resources to deliver?

Mae adroddiad cyllideb werdd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn dangos yr amrywiaeth eang yng nghanran y rhai sy’n hawlio budd-dal analluogrwydd ar draws y DU, gyda de Cymru yn cyrraedd 8 y cant yn gyson, ochr yn ochr â lleoedd eraill megis gogledd-ddwyrain Lloegr, a Glannau Merswy, a gorllewin yr Alban, tra bo’r ganran sy’n hawlio yn is na 4 y cant mewn rhannau mawr o dde Lloegr. Felly, a yw’n cytuno y byddai unrhyw newidiadau y gallai’r Canghellor eu gwneud i bolisïau yn y maes hwn yn effeithio’n anghymesur ar dde Cymru’n benodol, ac y byddai angen adnoddau ychwanegol sylweddol i’w cyflawni?

Well, Llywydd, Julie Morgan is absolutely right to point to the disproportionate impact on Wales of the UK Government’s welfare reform policies. And, as a Government, and, indeed, across many parts of this Assembly, we have consistently called on the UK Government to change its course in that regard. It’s sometimes said in a shorthand way, Llywydd, isn’t it—that Wales is older, sicker, and poorer than other parts of the United Kingdom? And all those three dimensions have a direct impact on those people who would wish to be able to claim benefits to help them with sickness and incapacity problems that are well beyond their own control.

Wel, Lywydd, mae Julie Morgan yn llygad ei lle i dynnu sylw at effaith anghymesur polisïau diwygio lles Llywodraeth y DU ar Gymru. Ac fel Llywodraeth, ac yn wir, ar draws llawer o rannau o’r Cynulliad hwn, rydym wedi galw’n gyson ar Lywodraeth y DU i newid y llwybr y mae’n ei ddilyn yn hynny o beth. Weithiau, dywedir mewn llaw-fer, Lywydd, oni wneir—fod Cymru’n hŷn, yn fwy sâl, ac yn dlotach na rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig? Ac mae pob un o’r tair elfen honno yn effeithio’n uniongyrchol ar y bobl a fyddai’n dymuno gallu hawlio budd-daliadau i’w helpu gyda phroblemau salwch ac analluogrwydd sydd ymhell y tu hwnt i’w rheolaeth hwy.

Thank you, Presiding Officer. I’m grateful you’ve called me. It seems that the principal questioner has left the Chamber.

Diolch i chi, Lywydd. Rwy’n ddiolchgar eich bod wedi galw arnaf. Mae’n ymddangos bod y prif holwr wedi gadael y Siambr.

I would ask the finance Secretary about the report that came out yesterday, in relation to the fiscal framework that has been brought forward by yourself, and the UK Government, that potentially has the ability to deliver an extra £600 million to the Welsh Government over the coming years. Do you recognise that figure, and the benefit that the fiscal framework will bring to the Welsh Government, in meeting some of the objectives that are contained within the IFS’s green budget? Because that is a significant figure that, ultimately, could meet some of those goals.

Carwn ofyn i’r Ysgrifennydd cyllid am yr adroddiad a ddaeth allan ddoe, mewn perthynas â’r fframwaith cyllidol a gyflwynwyd gennych chi, a Llywodraeth y DU, sydd â’r potensial i allu darparu £600 miliwn yn ychwanegol i Lywodraeth Cymru dros y blynyddoedd i ddod. A ydych yn cydnabod y ffigur hwnnw, a’r manteision y bydd y fframwaith cyllidol yn eu dwyn i Lywodraeth Cymru, o ran bodloni rhai o’r amcanion sydd wedi’u cynnwys yn yng nghyllideb werdd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid? Oherwydd mae hwnnw’n ffigur sylweddol a allai gyrraedd rhai o’r nodau hynny yn y pen draw.

I agree with Andrew R.T. Davies that you’ve got to take the fiscal framework alongside the IFS green budget, because the one does have some potential to mitigate the other. The £600 million figure in the report produced by the IFS and the Wales Governance Centre is within the range of £500 million to £1 billion that we set out in our estimate of what the fiscal framework would bring to Wales. It’s there, Llywydd, to be balanced against some of the risks that we are taking on as part of the fiscal framework. Nevertheless, our estimate is close to that of yesterday’s report, but shows that, even when those risks are taken into account, the fiscal framework will bring additional revenue to Wales, and we will want to put it to work to mitigate some of the cuts that the green budget demonstrates are coming our way.

Rwy’n cytuno gydag Andrew R.T. Davies fod rhaid i chi gymryd y fframwaith cyllidol ochr yn ochr â chyllideb werdd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, gan fod peth potensial gan un i liniaru’r llall. Mae’r ffigur o £600 miliwn yn yr adroddiad a gynhyrchwyd gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid a Chanolfan Llywodraethiant Cymru o fewn yr ystod o £500 miliwn i £1 biliwn a nodwyd gennym yn ein hamcangyfrif o’r hyn y byddai’r fframwaith cyllidol yn ei ddwyn i Gymru. Mae yno, Lywydd, i’w gloriannu yn erbyn rhai o’r risgiau yr ydym yn eu cymryd fel rhan o’r fframwaith cyllidol. Serch hynny, mae ein hamcangyfrif yn agos at un yr adroddiad ddoe, ond yn dangos, hyd yn oed wrth ystyried y risgiau hynny, y bydd y fframwaith cyllidol yn dod â refeniw ychwanegol i Gymru, a byddwn am ei roi ar waith i liniaru rhai o’r toriadau y mae’r gyllideb werdd yn dangos eu bod ar y ffordd yma.

Cabinet Secretary, I’m sure you’d agree with me that austerity never works. From President Hoover in the United States to Greece today, all austerity has done is make matters worse. We know that when the Institute for Fiscal Studies published its green budget, its director said that the next few years would be defined by the spending cuts announced by George Osborne. What effects will these proposed spending cuts have on the people of Wales?

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n siŵr y byddech yn cytuno nad yw caledi byth yn gweithio. O Arlywydd Hoover yn yr Unol Daleithiau i Wlad Groeg heddiw, y cyfan y mae caledi wedi’i wneud yw gwneud pethau’n waeth. Pan gyhoeddodd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid ei gyllideb werdd, gwyddom fod ei gyfarwyddwr wedi dweud y byddai’r ychydig flynyddoedd nesaf yn cael eu diffinio gan y toriadau mewn gwariant a gyhoeddwyd gan George Osborne. Pa effaith y bydd y toriadau arfaethedig hyn yn y gwariant yn ei chael ar bobl Cymru?

Let me begin by agreeing with what Mike Hedges said. The policy of austerity is a self-defeating policy. It makes things worse rather than better, and that’s demonstrated from the practical impact that we see elsewhere. On the direct impacts of the spending cuts set out in the IFS’s green budget, what we know is coming the way of Wales is a reduction in our revenue of 8 per cent between the years 2009 and 2019, and a cut of 21 per cent in our capital budget between 2009 and 2019, and this is without the cuts of £3.5 billion that the UK Government continues to say it will impose in budgets in 2019-20. I met the Chief Secretary to the Treasury yesterday, with finance Ministers from Scotland and Northern Ireland. Together, we pressed on the chief secretary the need for the UK Government to abandon its plans for those very damaging cuts and the impacts that they would have on devolved administrations right across the United Kingdom.

Gadewch i mi ddechrau drwy gytuno â’r hyn a ddywedodd Mike Hedges. Mae polisi caledi yn bolisi hunandrechol. Mae’n gwneud pethau’n waeth yn hytrach nag yn well, ac mae modd dangos hynny o’r effaith a welwn ar waith yn ymarferol mewn mannau eraill. Ar effeithiau uniongyrchol y toriadau yn y gwariant a nodir yng nghyllideb werdd y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, yr hyn y gwyddom ei fod yn dod i Gymru yw gostyngiad yn ein refeniw o 8 y cant rhwng y flwyddyn 2009 a 2019, a thoriad o 21 y cant yn ein cyllideb gyfalaf rhwng 2009 a 2019, ac nid yw hyn yn cynnwys y toriadau o £3.5 biliwn y mae Llywodraeth y DU yn parhau i ddweud y bydd yn eu gwneud i gyllidebau yn 2019-20. Cyfarfûm â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys ddoe, gyda Gweinidogion cyllid o’r Alban a Gogledd Iwerddon. Gyda’n gilydd, fe wnaethom bwysleisio wrth y prif ysgrifennydd yr angen i Lywodraeth y DU roi’r gorau i’w chynlluniau ar gyfer y toriadau niweidiol hyn a’r effeithiau y buasent yn eu cael ar y gweinyddiaethau datganoledig ar draws y Deyrnas Unedig. 

Bargen Ddinesig Dinas-ranbarth Caerdydd

The Cardiff Capital Region City Deal

2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am sut y bydd Bargen Ddinesig Dinas-ranbarth Caerdydd o fudd i’r Cymoedd i’r gogledd? OAQ(5)0097(FLG)

2. Will the Cabinet Secretary make a statement on how the Cardiff Capital Region City Deal will benefit the northern Valleys? OAQ(5)0097(FLG)

With governance arrangements agreed, now the Cardiff capital region city deal must move to identify, prioritise and agree projects, interactions and interventions that benefit the region as a whole, including the northern Valleys. I want to congratulate all 10 local authorities on ratification of the deal in a timely and effective fashion.

Gyda threfniadau llywodraethu wedi’u cytuno, yn awr mae’n rhaid i fargen ddinesig prifddnas-ranbarth Caerdydd symud ymlaen i nodi, blaenoriaethu a chytuno ar brosiectau, rhyngweithiadau ac ymyriadau sydd o fudd i’r rhanbarth cyfan, gan gynnwys y Cymoedd gogleddol. Hoffwn longyfarch pob un o’r 10 o awdurdodau lleol am gadarnhau’r fargen mewn modd amserol ac effeithiol.

And, Llywydd, I should declare an interest as a member of Caerphilly County Borough Council. A few weeks ago, I voted in favour of Caerphilly County Borough Council accepting the city deal.

A dylwn ddatgan buddiant, Lywydd, fel aelod o Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili. Ychydig wythnosau yn ôl, pleidleisiais o blaid gweld Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn derbyn y fargen ddinesig.

Aelod o'r Senedd / Member of the Senedd 13:37:00

Well done.

Da iawn.

Thank you. Last week, I chaired a cross-party group on small and medium-sized enterprises, and the guest speaker was Professor Karel Williams from the University of Manchester. He raised the concept of the city region and made particular reference to Greater Manchester, and he said that while it works as a concept in many ways, Wales would do well to learn from some of the problems that they’ve encountered there. Chief among these was the fact that the economy of Manchester city centre is a lot stronger and more prosperous than the outlying satellite towns. I believe in the city deal, but I also believe we need to make sure it benefits the communities of the northern Valleys, and, for me, they are the towns and villages that aren’t signposted on the M4 or the A465. These areas have not benefited from public or private investment on the same scale seen on the M4 corridor and Heads of the Valleys, and, therefore, how will the Cardiff capital region deal ensure, going forward, that they do?

Diolch. Yr wythnos diwethaf, bûm yn cadeirio grŵp trawsbleidiol ar fentrau bach a chanolig eu maint, a’r siaradwr gwadd oedd yr Athro Karel Williams o Brifysgol Manceinion. Crybwyllodd y cysyniad o ddinas-ranbarth a chyfeiriodd yn benodol at Fanceinion Fwyaf, a dywedodd, er ei fod yn gweithio fel cysyniad mewn sawl ffordd, y buasai’n werth i Gymru ddysgu o rai o’r problemau y maent wedi’u cael yno. Yn bennaf ymhlith y rhain oedd y ffaith fod economi canol dinas Manceinion yn llawer cryfach ac yn fwy llewyrchus na’r trefi lloeren pellaf. Rwy’n credu yn y fargen ddinesig, ond rwyf hefyd yn credu bod angen i ni wneud yn siŵr ei bod o fudd i gymunedau’r Cymoedd gogleddol, ac i mi, mae hynny’n golygu y trefi a’r pentrefi nad ydynt yn ymddangos ar arwyddbyst ar yr M4 neu’r A465. Nid yw’r ardaloedd hyn wedi elwa o fuddsoddiad cyhoeddus neu breifat ar yr un raddfa ag a welir ar goridor yr M4 a Blaenau’r Cymoedd, ac felly, sut y bydd bargen ddinesig priddinas-ranbarth Caerdydd yn sicrhau eu bod yn gwneud hynny yn y dyfodol?

I thank Hefin David for the question. I agree with him completely that there is a great deal to learn from work that goes on elsewhere. I was pleased myself to accept an invitation from Professor Karel Williams to give a lecture at the Manchester Business School recently, sharing the experience from Wales to match the experience that they are able to offer us. One of the ways in which I believe the Cardiff capital city deal will meet the question that the Member poses is that, along with our White Paper on local government reform, we propose to create a new statutory duty on such regional bodies to focus on best outcomes for the whole of the region. And that will mean taking a view of responsibilities that are not simply aligned with the particular part of that geography that any individual comes from, but to be focused on what matters for the region as a whole. I will certainly cover the parts of the Cardiff capital city deal that he has highlighted in his question, as he did in the short debate that Nick Ramsay brought to the floor of the Assembly on 1 February, when Hefin David focused on the Caerphilly business park and models there that can be used across the region as a whole.

Diolch i Hefin David am y cwestiwn. Rwy’n cytuno ag ef yn llwyr fod yna lawer iawn i’w ddysgu o’r gwaith sy’n digwydd mewn mannau eraill. Roeddwn yn falch fy hun o dderbyn gwahoddiad gan yr Athro Karel Williams i roi darlith yn Ysgol Fusnes Manceinion yn ddiweddar, i rannu profiad o Gymru i gyd-fynd â’r profiad y gallant hwy ei gynnig i ni. Un o’r ffyrdd y credaf y bydd bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd yn ateb y cwestiwn y mae’r Aelod yn ei ofyn yw ein bod, ynghyd â’n Papur Gwyn ar ddiwygio llywodraeth leol, yn cynnig creu dyletswydd statudol newydd ar gyrff rhanbarthol o’r fath i ganolbwyntio ar ganlyniadau gorau ar gyfer y rhanbarth cyfan. A bydd hynny’n golygu edrych ar gyfrifoldebau sy’n canolbwyntio ar beth sy’n bwysig i’r rhanbarth cyfan yn hytrach na’u bod ond yn dilyn y rhan benodol o’r ddaearyddiaeth honno y daw unrhyw unigolyn ohoni. Byddaf yn sicr yn cynnwys y rhannau o fargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd y tynnodd sylw atynt yn ei gwestiwn, fel y gwnaeth yn y ddadl fer a gyflwynodd Nick Ramsay ar lawr y Cynulliad ar 1 Chwefror, pan ganolbwyntiodd Hefin David ar barc busnes Caerffili a modelau yno y gellir eu defnyddio ar draws y rhanbarth cyfan.

I thank the Member for Caerphilly for raising this important question. I was interested in the response of the Cabinet Secretary where he talked about the statutory duty. To what extent will that statutory duty impose provisions for equitable redistribution of wealth across the Cardiff capital region? Will there, for example, be an expectation of the capital region to create designated growth poles across the capital region so that in-built in that economic plan is a necessity to invest in the peripheral areas of the capital region, so that we can turn the Heads of the Valleys area, for example, into an arc of prosperity rather than a corridor of underinvestment?

Diolch i’r Aelod dros Gaerffili am ofyn y cwestiwn pwysig hwn. Roedd gennyf ddiddordeb yn ymateb Ysgrifennydd y Cabinet pan siaradodd am y ddyletswydd statudol. I ba raddau y bydd y ddyletswydd statudol honno’n gosod darpariaethau ar gyfer ailddosbarthu cyfoeth yn deg ar draws prifddinas-ranbarth Caerdydd? Er enghraifft, a fydd disgwyliad y bydd y brifddinas-ranbarth yn creu clystyrau twf dynodedig ar draws y brifddinas-ranbarth fel bod yr angen i fuddsoddi yn ardaloedd ymylol y brifddinas-ranbarth wedi’i ymgorffori yn y cynllun economaidd hwnnw, er mwyn i ni allu troi ardal Blaenau’r Cymoedd, er enghraifft, yn fwa o ffyniant yn hytrach na choridor o danfuddsoddi?

Those are very interesting points that the Member raises and they were reflected to an extent in the Greg Clark report on growth and competitiveness across the Cardiff capital region. In the end, Llywydd, it will be for the cabinet, which will now be formed as a result of a vote that’s been held in the 10 local authorities, to make decisions that benefit the region as a whole. They will bring forward projects for which there will now be a proper process to interrogate and agree those projects. The point I made in relation to the question from Hefin David was that we will bring forward proposals through the White Paper to legislate so that it is clear to people who are around that table that they must focus on the needs of the whole of the region when they are making those decisions, albeit that each one of them will represent one of the 10 component parts of that city region board.

Mae’r Aelod yn nodi pwyntiau diddorol iawn a chawsant eu hadlewyrchu i raddau yn adroddiad Greg Clark ar dwf a chystadleurwydd ar draws prifddinas-ranbarth Caerdydd. Yn y diwedd, Lywydd, mater i’r cabinet, a fydd yn cael ei ffurfio yn awr o ganlyniad i’r bleidlais a gynhaliwyd yn y 10 awdurdod lleol, fydd gwneud penderfyniadau sydd o fudd i’r rhanbarth cyfan. Byddant yn cyflwyno prosiectau y bydd gennym broses briodol ar eu cyfer bellach i gwestiynu a chytuno ar y prosiectau hynny. Y pwynt a wneuthum mewn perthynas â chwestiwn Hefin David oedd y byddwn yn cyflwyno cynigion drwy’r Papur Gwyn ar gyfer deddfu fel ei bod yn glir i’r bobl o gwmpas y bwrdd fod yn rhaid iddynt ganolbwyntio ar anghenion yr holl ranbarth pan fyddant yn gwneud y penderfyniadau hynny, er y bydd pob un ohonynt yn cynrychioli un o 10 o gydrannau bwrdd y ddinas-ranbarth.

One of the opportunities identified by the Cardiff capital region is that it will enable people, particularly in disadvantaged areas, like the northern Valleys, to take advantage of existing education and training programmes and opportunities. What discussion has the Cabinet Secretary had with ministerial colleagues and local authorities in the Cardiff capital region about assisting young people with the travel costs associated with accessing education and training now that the Welsh Government has cancelled its bus discount scheme for young people?

Un o’r cyfleoedd a nodwyd gan brifddinas-ranbarth Caerdydd yw y bydd yn galluogi pobl, yn enwedig mewn ardaloedd difreintiedig, fel y Cymoedd gogleddol, i fanteisio ar raglenni a chyfleoedd addysg a hyfforddiant presennol. Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi’u cael gyda chyd-Weinidogion ac awdurdodau lleol ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd ynglŷn â chynorthwyo pobl ifanc gyda’r costau teithio sy’n gysylltiedig â chyrraedd addysg a hyfforddiant gan fod Llywodraeth Cymru bellach wedi canslo ei chynllun tocynnau bws rhatach i bobl ifanc?

I discuss with Cabinet colleagues a whole range of such matters, both in my capacity as local government Secretary, but also in my capacity as finance Minister for the Welsh Government, and the Member can be assured that those matters are regularly kept under review.

Byddaf yn trafod ystod gyfan o faterion o’r fath gyda chyd-Aelodau o’r Cabinet yn rhinwedd fy swydd fel Ysgrifennydd llywodraeth leol, a hefyd yn rhinwedd fy swydd fel Gweinidog cyllid dros Lywodraeth Cymru, a gallaf sicrhau’r Aelod fod y materion hynny’n cael eu hadolygu’n rheolaidd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr Cymreig, Janet Finch-Saunders.

Questions now from party spokespeople. The Welsh Conservatives’ spokesperson, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. Cabinet Secretary, your White Paper on local government reform deviates considerably from the proposals outlined in the previous draft Bill by having 24 such proposal either omitted, and 13 amended. Some of these would have allowed reporting mechanisms that would enable the electorate to be far better informed, and also far more able to hold their elected members to account. Now, we very much support the proposals for council leaders to hold an annual public meeting and for elected councillors to produce an annual report, and yet you now consider these to be too rigid. The Local Government (Wales) Measure 2011, put in place by your Government, supported this guidance for such democratic accountability. Why are you now rejecting it?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae eich Papur Gwyn ar ddiwygio llywodraeth leol yn gwyro’n sylweddol oddi wrth y cynigion a amlinellwyd yn y Bil drafft blaenorol drwy fod 24 cynnig o’r fath naill ai wedi’u hepgor, a 13 wedi’u diwygio. Byddai rhai o’r rhain wedi caniatáu mecanweithiau adrodd a fuasai’n galluogi etholwyr i fod yn llawer mwy gwybodus, ac yn llawer mwy abl hefyd i ddwyn eu haelodau etholedig i gyfrif. Nawr, rydym yn cefnogi’n fawr y cynigion i arweinwyr cynghorau gynnal cyfarfod cyhoeddus blynyddol ac i gynghorwyr etholedig gynhyrchu adroddiad blynyddol, ac eto rydych yn awr yn ystyried bod y rhain yn rhy anhyblyg. Roedd Mesur Llywodraeth Leol (Cymru) 2011, a roddwyd ar waith gan eich Llywodraeth, yn cefnogi’r canllawiau hyn ar gyfer sicrhau atebolrwydd democrataidd o’r fath. Pam rydych yn ei wrthod yn awr?

Well, Llywydd, the approach we have taken in the White Paper is to be clear on the objectives that we seek, and the objectives are ones that I share with what the Member said in introducing her question—that local politicians should be answerable and in a continuous relationship with their local populations. The draft Bill published in the last Assembly proposed a particular set of ways in which individuals would be able to demonstrate that, and what we have done is to move away from that in the White Paper to say that there are different ways in different places that you might be able to demonstrate that you are doing what we all agree you need to do. You have to be able to demonstrate it. But if you imagine that you are a good ward councillor and you are putting out three or four newsletters every year around your ward, what is the point of saying to you that, on top of that, you must publish an annual report? Because you are in contact with your population three or four times a year as it is. So, you have to demonstrate it. There is more than one way you can demonstrate it, and we think that giving that local flexibility will, in the end, provide more effective ways of securing that relationship than thinking always that we can set those things here in Cardiff.

Wel, Lywydd, ein hymagwedd yn y Papur Gwyn yw bod yn glir ar yr amcanion a geisiwn, ac mae’r amcanion yn rhai rwy’n eu rhannu â’r hyn a ddywedodd yr Aelod wrth gyflwyno ei chwestiwn—y dylai gwleidyddion lleol fod yn atebol ac mewn perthynas barhaus â’u poblogaethau lleol. Roedd y BIl drafft a gyhoeddwyd yn y Cynulliad diwethaf yn cynnig set benodol o ffyrdd y gallai unigolion ddangos hynny, a’r hyn a wnaethom yw symud oddi wrth hynny yn y Papur Gwyn i ddweud bod gwahanol ffyrdd mewn gwahanol leoedd y gallech ddangos eich bod yn gwneud yr hyn y mae pawb ohonom yn gytûn fod angen i chi ei wneud. Mae’n rhaid i chi allu dangos hynny. Ond os ydych yn dychmygu eich bod yn gynghorydd ward da a’ch bod yn dosbarthu tri neu bedwar cylchlythyr bob blwyddyn o amgylch eich ward, beth yw pwynt dweud wrthych fod yn rhaid i chi gyhoeddi adroddiad blynyddol ar ben hynny? Oherwydd rydych mewn cysylltiad â’ch poblogaeth dair neu bedair gwaith y flwyddyn fel y mae. Felly, mae’n rhaid i chi ddangos hynny. Mae mwy nag un ffordd o ddangos hyn, a chredwn y bydd rhoi hyblygrwydd lleol o’r fath, yn y pen draw, yn darparu ffyrdd mwy effeithiol o ddiogelu’r berthynas honno na meddwl bob amser y gallwn bennu’r pethau hynny yma yng Nghaerdydd.

Thank you, Cabinet Secretary. The White Paper also proposes to build upon existing regional arrangements where they are in place. However, Estyn has criticised some educational consortia over governance and performance. For example, in June 2016, they criticised the north Wales education consortium for poor working standards, that the rate of improvement in many pupil outcomes had been the slowest out of four regions and that the consortium has been slow to ensure that the governance arrangements align with the Welsh Government’s national model for regional working. If you’ve got a model now with such heavy criticism and not seen to be working effectively, why would you wish to replicate this?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae’r Papur Gwyn hefyd yn cynnig adeiladu ar drefniadau rhanbarthol presennol lle y maent ar waith. Fodd bynnag, mae Estyn wedi beirniadu rhai consortia addysgol ynglŷn â’u trefniadau llywodraethu a’u perfformiad. Er enghraifft, ym mis Mehefin 2016, beirniadwyd consortiwm addysg gogledd Cymru ganddynt am safonau gwaith gwael, am mai’r gyfradd wella mewn llawer o ddeilliannau disgyblion oedd yr arafaf o bedwar rhanbarth, ac am fod y consortiwm wedi bod yn araf i sicrhau bod y trefniadau llywodraethu yn cyd-fynd â model cenedlaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer gweithio rhanbarthol. Os oes gennych fodel yn awr gyda beirniadaeth mor hallt ac nad yw i’w weld yn gweithio’n effeithiol, pam y buasech eisiau ailadrodd hynny?

Well, I do think the Member is very one-sided and selective in her view of education consortia, because there are very many successful things to their credit that they are able to demonstrate right across Wales. The regional way of working is one that is firmly endorsed in our White Paper. What we are able to do is meet the governance criticism that the Member has raised, because we say in our White Paper that having agreed regional arrangements, and having agreed the functions that will be discharged on the regional level, we will legislate to create a consistent approach to governance right across Wales. I think that will go a very considerable way to meeting some of the anxieties that have been expressed about some aspects of governance in some regional arrangements.

Wel, rwy’n meddwl bod yr Aelod yn unochrog ac yn ddetholus iawn ei barn ar y consortia addysg, oherwydd mae llawer iawn o bethau llwyddiannus yn eu cylch y gallant eu dangos ar draws Cymru. Mae’r ffordd ranbarthol o weithio yn un sy’n cael ei chymeradwyo’n gadarn yn ein Papur Gwyn. Yr hyn y gallwn ei wneud yw ateb y feirniadaeth ynglŷn â llywodraethu a grybwyllodd yr Aelod, gan ein bod yn dweud yn ein Papur Gwyn, ar ôl cytuno ar drefniadau rhanbarthol, ac ar ôl cytuno ar y swyddogaethau a gaiff eu cyflawni ar y lefel ranbarthol, byddwn yn deddfu i greu dull cyson o lywodraethu ar draws Cymru. Rwy’n credu y bydd hynny’n mynd gryn dipyn o’r ffordd tuag at ateb rhai o’r pryderon a fynegwyd ynglŷn â rhai agweddau ar lywodraethu mewn rhai trefniadau rhanbarthol.

Thank you again, Cabinet Secretary. Now, in response to a recent written Assembly question to me, you state that you have asked local authorities to highlight the ways in which they will consult, but the agreed outcome appears to be through their websites to encourage participation by citizens. However, this consultation is certainly going to bypass many of our constituents across Wales, and this has been borne out recently by the Labour Swansea council cabinet member for transformation and performance, when he said,

While more of our council services and information are provided online these days, we understand that not everyone has access to the internet, particularly older people and those on low incomes, who often need our services the most.’

Cabinet Secretary, these are the very people who I believe should be entitled to know that their model of local government is changing and that it is moving more towards a regional basis. How then do you convince this Chamber that this is deemed acceptable in terms of communicating with the people of Wales who have a right to know how their local services are going to be delivered?

Diolch i chi unwaith eto, Ysgrifennydd y Cabinet. Nawr, mewn ymateb i gwestiwn Cynulliad ysgrifenedig ataf yn ddiweddar, rydych yn datgan eich bod wedi gofyn i awdurdodau lleol dynnu sylw at y ffyrdd y byddant yn ymgynghori, ond mae’n ymddangos mai’r canlyniad y cytunwyd arno yw annog cyfranogiad gan ddinasyddion drwy eu gwefannau. Fodd bynnag, mae’r ymgynghoriad hwn yn sicr yn mynd i fethu cyrraedd nifer o’n hetholwyr ledled Cymru, a chadarnhawyd hynny’n ddiweddar gan aelod cabinet cyngor Llafur Abertawe dros drawsnewid a pherfformiad, pan ddywedodd,

Er bod mwy o wasanaethau a gwybodaeth y cyngor yn cael eu darparu ar-lein y dyddiau hyn, rydym yn deall nad oes gan bawb fynediad at y rhyngrwyd, yn enwedig pobl hŷn a rhai ar incwm isel, sef y bobl, yn aml, sydd fwyaf o angen ein gwasanaethau.

Ysgrifennydd y Cabinet, dyma’r union bobl y credaf fod ganddynt hawl i wybod bod eu model llywodraeth leol yn newid a’i fod yn symud yn fwy tuag at sail ranbarthol. Sut rydych chi’n argyhoeddi’r Siambr hon felly y bernir bod hyn yn dderbyniol o ran cyfathrebu â phobl Cymru sydd â hawl i wybod sut y bydd eu gwasanaethau lleol yn cael eu darparu?

Llywydd, I entirely agree with the point that the Member is making, in that we have a shared ambition to make sure that the proposals in the White Paper are drawn to the attention of as many people as possible across Wales and that we make particular efforts to reach those people who otherwise may not find these matters drawn to their attention. I definitely expect local authorities to play their part in that. The Welsh Government will play our part. If I might say to the Member, I think political parties have a responsibility in this as well. We are all in the business of local government and trying to persuade citizens to align themselves with our policy preferences, and I hope that all political parties here, as they prepare for May’s elections, will think that the future of local government and different ways of improving that future is something that we ourselves will want to make sure we draw attention to in our communications with the electorate.

Lywydd, rwy’n cytuno’n llwyr â’r pwynt y mae’r Aelod yn ei wneud, yn yr ystyr fod gennym uchelgais a rennir i wneud yn siŵr fod y cynigion yn y Papur Gwyn yn cael eu dwyn i sylw cymaint o bobl ag sy’n bosibl ar draws Cymru a’n bod yn gwneud ymdrechion penodol i gyrraedd y bobl na fyddent fel arall yn cael gwybod am y materion hyn o bosibl. Rwy’n bendant yn disgwyl i awdurdodau lleol chwarae eu rhan yn hynny. Bydd Llywodraeth Cymru yn chwarae ei rhan. Os caf ddweud wrth yr Aelod, rwy’n meddwl bod gan bleidiau gwleidyddol gyfrifoldeb yn hyn hefyd. Mae llywodraeth leol yn fusnes i bawb ohonom, a cheisio perswadio dinasyddion i gefnogi ein dewisiadau polisi, ac rwy’n gobeithio y bydd pob plaid wleidyddol yma, wrth iddynt baratoi ar gyfer etholiadau mis Mai, yn meddwl bod dyfodol llywodraeth leol a gwahanol ffyrdd o wella’r dyfodol hwnnw yn rhywbeth y byddwn ni ein hunain yn awyddus i sicrhau ein bod yn tynnu sylw ato wrth i ni gyfathrebu gyda’r etholwyr.

Llefarydd UKIP, Gareth Bennett.

UKIP spokesperson, Gareth Bennett.

Diolch, Lywydd. Minister, one of the traditional functions of local councils is in the field of housing. But sometimes excessive regulation can be a block, particularly for smaller house building companies, and some of these regulations relate to great crested newts. Now, the UK Government has brought out a White Paper in which they propose a newt-offsetting scheme. This would allow developers to build on sites containing newt ponds as long as they paid for good newt habitats to be provided elsewhere, so the newts, as a species, should continue to thrive. I wondered if you thought local councils in Wales might be able to better address the housing shortage if such a scheme were introduced here.

Diolch, Lywydd. Weinidog, un o swyddogaethau traddodiadol cynghorau lleol yw’r maes tai. Ond weithiau gall rheoleiddio gormodol fod yn faen tramgwydd, yn enwedig i gwmnïau adeiladu tai llai o faint, ac mae rhai o’r rheoliadau hyn yn ymwneud â madfallod dŵr cribog. Nawr, mae Llywodraeth y DU wedi cyflwyno Papur Gwyn sy’n cynnig cynllun gwrthbwyso ar gyfer madfallod. Byddai hyn yn caniatáu i ddatblygwyr adeiladu ar safleoedd sy’n cynnwys pyllau madfallod cyn belled â’u bod yn talu am ddarparu cynefinoedd da ar gyfer madfallod mewn mannau eraill, fel bod y madfallod, fel rhywogaeth, yn parhau i ffynnu. Roeddwn yn meddwl tybed a oeddech o’r farn y gallai cynghorau lleol yng Nghymru fynd i’r afael â’r prinder tai yn well pe bai cynllun o’r fath yn cael ei gyflwyno yma.

Well, Llywydd, I’m not familiar with the scheme, although I’m sure that my colleague Carl Sargeant, who has responsibility for housing, was aware of it. We have a very ambitious target for affordable housing here in Wales. We’re looking at all sorts of ways in which we are able to accelerate the achievement of that target. The actions that are taken to sustain our wildlife and to threatened species are important as well. I’m sure that my colleague will want to look at the balance that is struck in that White Paper to see if there’s anything we would learn from it in Wales.

Wel, Lywydd, nid wyf yn gyfarwydd â’r cynllun, er fy mod yn siŵr fod fy nghyd-Aelod, Carl Sargeant, sydd â chyfrifoldeb am dai, yn ymwybodol ohono. Mae gennym darged uchelgeisiol iawn ar gyfer tai fforddiadwy yma yng Nghymru. Rydym yn edrych ar bob math o ffyrdd o gyflymu’r broses o gyflawni’r targed hwnnw. Mae’r camau sy’n cael eu cymryd i gynnal ein bywyd gwyllt a’n rhywogaethau dan fygythiad yn bwysig hefyd. Rwy’n siŵr y bydd fy nghyd-Aelod eisiau edrych ar y cydbwysedd a geir yn y Papur Gwyn i weld a oes unrhyw beth y gallem ddysgu ohono yng Nghymru.

Yes, thank you. We do need a balance, but I’m glad that you were mindful of considering it although I appreciate that the responsibility lies automatically with another Minister. But, thank you.

Now, complying with regulations can be a recurring issue for councils. Obviously, we need regulations—sensible regulations, that is—but regulations do add cost. One recurring debate that we will probably be having here over the next couple of years will be which EU regulations we actually want to keep. There have been major issues over household waste collections in recent years. In Cardiff, the relevant cabinet minister, Bob Derbyshire, has frequently cited the needs to comply with EU regulations, but soon we will no longer have to comply with them. Given that, would now be a good time for councils to review their policies on waste collection?

Ie, diolch. Mae angen cael cydbwysedd, ond rwy’n falch eich bod yn ei ystyried er fy mod yn sylweddoli mai cyfrifoldeb Gweinidog arall ydyw yn awtomatig. Ond diolch i chi.

Nawr, gall cydymffurfio â rheoliadau fod yn fater sy’n codi dro ar ôl tro i gynghorau. Yn amlwg, mae angen rheoliadau—rheoliadau synhwyrol, hynny yw—ond mae rheoliadau’n ychwanegu cost. Un ddadl fynych y byddwn yn ei chael yma dros y ddwy flynedd nesaf yn ôl pob tebyg fydd pa reoliadau’r UE y byddwn eisiau eu cadw mewn gwirionedd. Cafwyd problemau mawr gyda chasgliadau gwastraff cartref yn y blynyddoedd diwethaf. Yng Nghaerdydd, mae’r gweinidog cabinet perthnasol, Bob Derbyshire, wedi nodi’r angen i gydymffurfio â rheoliadau’r UE ar sawl achlysur, ond yn fuan ni fydd yn rhaid i ni gydymffurfio â hwy mwyach. O ystyried hynny, a yw’n amserol i gynghorau adolygu eu polisïau casglu gwastraff yn awr?

Well, in general, Llywydd, I agree with the point that, with the UK leaving the European Union, all public authorities who will find themselves in a different position post Brexit need to begin to think about choices that they may have in that context. By and large, regulations are there to serve important political and public purposes. Where, however, there will be different opportunities in the future—in, for example, procurement, as far as the Welsh Government is concerned—it’s a sensible suggestion that local authorities as well should look at the changed circumstances they will find themselves in and begin to think now about how they will wish to make any accommodations.

Wel, yn gyffredinol, Lywydd, rwy’n cytuno â’r pwynt, a chyda’r DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, mae angen i bob awdurdod cyhoeddus a fydd mewn sefyllfa wahanol ar ôl Brexit ddechrau meddwl am y dewisiadau sydd ganddynt yn y cyd-destun hwnnw. Ar y cyfan, mae’r rheoliadau yno i wasanaethu dibenion gwleidyddol a chyhoeddus pwysig. Fodd bynnag, lle y ceir gwahanol gyfleoedd yn y dyfodol—er enghraifft, ym maes caffael, o ran Llywodraeth Cymru—mae’n awgrym synhwyrol y dylai awdurdodau lleol hefyd edrych ar y newid yn eu hamgylchiadau a dechrau meddwl yn awr ynglŷn â sut y byddant yn dymuno gwneud unrhyw gymwysiadau.

Thank you for that answer, Minister. Now, the last time I asked you questions with your local government brief, I was talking about traffic charges in Cardiff and you said you would write to me, which indeed you did. So, thank you for the information you provided. You stated that, in terms of parking and traffic violation charges that were collected by Cardiff council and other councils—Cardiff was the example I used; of course, it’s applicable throughout Wales—you stated that these fines would be ring-fenced to the particular department involved. So, I wondered how you, as a Government, enforce the ring-fencing of the fines.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Nawr, y tro diwethaf y gofynnais gwestiynau i chi yn rhan o’ch brîff llywodraeth leol, roeddwn yn sôn am daliadau traffig yng Nghaerdydd ac fe ddywedoch y byddech yn ysgrifennu ataf, ac yn wir, fe wnaethoch hynny. Felly, diolch i chi am y wybodaeth a roesoch. O ran taliadau parcio a throseddau traffig a gâi eu casglu gan gyngor Caerdydd a chynghorau eraill—Caerdydd oedd yr enghraifft a ddefnyddiais; wrth gwrs, mae’n berthnasol drwy Gymru—fe ddywedoch y byddai’r dirwyon hyn yn cael eu clustnodi ar gyfer yr adran benodol dan sylw. Felly, rwy’n meddwl tybed sut rydych chi, fel Llywodraeth, yn sicrhau bod dirwyon yn cael eu clustnodi.

Llywydd, what I recall saying to the Member when he last raised this is that, as well as writing to him with some details, I would add this item to the agenda of matters that I discuss with local authorities when I’m in contact with them. I’ve been able to make a start on doing that. I do plan to use the next few months, while the White Paper is out for consultation, to use the opportunity to talk to local authorities about things other than local government reform. So, I look forward to being able to put on the agenda with local authorities the matter that the Member has raised with me previously, and to do that with a larger number of them over the weeks and months ahead.

Lywydd, yr hyn y cofiaf ei ddweud wrth yr Aelod pan soniodd am hyn ddiwethaf oedd y buaswn, yn ogystal ag ysgrifennu ato gyda manylion, yn ychwanegu’r eitem hon at yr agenda o faterion y byddaf yn eu trafod gydag awdurdodau lleol pan wyf mewn cysylltiad â hwy. Rwyf wedi gallu dechrau gwneud hynny. Rwy’n bwriadu defnyddio’r misoedd nesaf, tra bo’r Papur Gwyn yn destun ymgynghoriad, i ddefnyddio’r cyfle i siarad ag awdurdodau lleol am bethau heblaw diwygio llywodraeth leol. Felly, edrychaf ymlaen at allu rhoi’r mater a grybwyllodd yr Aelod wrthyf yn flaenorol ar yr agenda gydag awdurdodau lleol, a gwneud hynny gyda nifer fwy ohonynt yn ystod yr wythnosau a’r misoedd nesaf.

Llefarydd Plaid Cymru, Sian Gwenllian.

Plaid Cymru spokesperson, Sian Gwenllian.

Diolch, Lywydd. Yr wythnos diwethaf, mewn ymateb i gwestiynau gan Blaid Cymru ar leoliad yr awdurdod refeniw newydd, fe ddywedodd y Prif Weinidog hyn:

rŷm ni yn siarad am swyddi sydd ag arbenigedd sydd ddim ar gael yng Nghymru, fwy neu lai.’

Aeth ymlaen i ddweud:

Mae’r rhan fwyaf o’r bobl yn mynd i ddod o Lundain’.

Eto, pan holwyd cyfarwyddwr cyflawni’r awdurdod yr un cwestiwn yn y Pwyllgor Cyllid y diwrnod wedyn, sef a yw’r arbenigedd perthnasol yn bodoli yma yng Nghymru ac a fydd yr awdurdod yn recriwtio yng Nghymru, fe ddywedodd y cyfarwyddwr fod y sgiliau ar gael yma ac y bydd yr awdurdod yn recriwtio yng Nghymru. Pwy, felly, yn eich barn chi, y dylwn ni wrando arnyn nhw? Y Prif Weinidog ynteu’r arbenigwr sydd wedi’i apwyntio i sefydlu’r corff yma? Os mai barn yr arbenigwr sy’n ddilys, ydy’r Prif Weinidog yn euog o gamarwain y Cynulliad? Yn sicr, mae o’n euog o bardduo a thanbrisio a bychanu Cymru. Unwaith eto, mae Llafur yn dweud bod Cymru yn ‘too poor, too small, too stupid’, i ddyfynnu’r anfarwol Alex Salmond. Mae hynny’n warthus, ac mae angen i’r Prif Weinidog ymddiheuro.

Thank you, Llywydd. Last week, in response to questions from Plaid Cymru on the location of the new Welsh Revenue Authority, the First Minister said this:

we’re talking about jobs requiring specialist skills that aren’t available in Wales, in the main.’

He went on to say:

Most of the people will come from London’.

Again, when the director of delivery for the authority was asked the same question at the Finance Committee the next day, namely whether the relevant expertise exists in Wales and whether the authority will recruit in Wales, the director said that the skills were available here and that the authority will recruit in Wales. Who, in your view, should we listen to, then? The First Minister or the specialist appointed to establish this body? If it’s the view of the specialist that is valid, is the First Minister guilty of misleading the Assembly? Certainly, he is guilty of undermining and denigrating Wales. Once again, Labour is saying that Wales is ‘too poor, too small, too stupid’, to quote the immortal Alex Salmond. That’s disgraceful and the First Minister should apologise.

Well, I reject almost everything that the Member just said, Llywydd. There’s no contradiction between what the two sources that she quoted have said to you. There will be 40 people working in the Welsh Revenue Authority. A number of those will be recruited from Wales. A number of them will undoubtedly be recruited from beyond Wales. We are establishing a tax profession for Wales for the very first time. There will be skills needed for the Welsh Revenue Authority that are scarce and very particular. I met yesterday with the chair and chief executive of Revenue Scotland. I explored with them very specifically what they told me was the constant challenge of being able to recruit and retain scarce staff. They told me that they recruit for Revenue Scotland beyond Scotland, and, indeed, beyond the United Kingdom. They don’t have people simply within Scotland, when they too are establishing a profession for the first time. We will need people from in Wales, but we will undoubtedly need people who currently work outside Wales, and we will be very glad, on this side, to attract people who are willing to make their future part of our future here in Wales.

Wel, rwy’n gwrthod bron bopeth y mae’r Aelod newydd ei ddweud, Lywydd. Nid oes gwrthdaro rhwng yr hyn y mae’r ddwy ffynhonnell a ddyfynnodd wedi’i ddweud wrthych. Bydd 40 o bobl yn gweithio yn Awdurdod Cyllid Cymru. Bydd nifer o’r rheini’n cael eu recriwtio o Gymru. Bydd nifer ohonynt yn ddi-os yn cael eu recriwtio o’r tu hwnt i Gymru. Rydym yn sefydlu proffesiwn treth ar gyfer Cymru am y tro cyntaf erioed. Bydd Awdurdod Cyllid Cymru angen sgiliau sy’n brin ac yn benodol iawn. Cefais gyfarfod ddoe â chadeirydd a phrif weithredwr Revenue Scotland. Archwiliais yn benodol iawn gyda hwy yr hyn yr oeddent yn dweud wrthyf sy’n her gyson o ran gallu recriwtio a chadw staff prin. Roeddent yn dweud wrthyf eu bod yn recriwtio ar gyfer Revenue Scotland o’r tu hwnt i’r Alban, ac yn wir, y tu hwnt i’r Deyrnas Unedig. Nid oes ganddynt bobl o fewn yr Alban yn unig, ac maent hwythau hefyd yn sefydlu proffesiwn am y tro cyntaf. Bydd arnom angen pobl o Gymru, ond yn sicr bydd angen i ni gael pobl sy’n gweithio tu hwnt i Gymru ar hyn o bryd, a byddwn yn falch iawn, ar yr ochr hon, o ddenu pobl sy’n barod i wneud eu dyfodol yn rhan o’n dyfodol ni yma yng Nghymru.

A gaf i jest eich atgoffa chi o beth ddywedodd y Prif Weinidog? Mi ddwedodd o:

Mae’r rhan fwyaf o’r bobl yn mynd i ddod o Lundain’.

Rydw i’n symud ymlaen i’r Papur Gwyn a gafodd ei gyflwyno gennych chi, ychydig o wythnosau yn ôl, ar ddiwygio llywodraeth leol. Mae yna nifer o gwestiynau yn codi, yn bennaf: a fydd y math o drefniadau rhanbarthol sy’n cael eu cynnig yn creu cymhlethdod a dryswch i bobl Cymru? Un o brif broblemau’r sector cyhoeddus yng Nghymru ar hyn o bryd, yn ôl adroddiad y comisiwn Williams, yw ei fod yn rhy gymhleth, ac felly’n rhwystro awdurdodau lleol rhag darparu ac ymgysylltu yn effeithiol. Rydw i’n tynnu sylw’r Cynulliad at y model fframwaith a phatrwm daearyddol a gynigir yn y papur, sef pwynt 2.6.10. Gallai hyn olygu, er y byddai rhai gwasanaethau yn cael eu cyflwyno ar lefel ranbarthol, gallai gwasanaethau eraill gael eu darparu gan bartneriaethau eraill isranbarthol, neu hyd yn oed bartneriaethau isranbarthol a fydd yn croesi’r ffiniau rhanbarthol. Felly, yn gyntaf, a ydych chi’n meddwl bod y model hwn yn symleiddio’r ffordd y bydd awdurdodau lleol yn darparu gwasanaethau, ynteu a fydd yr holl system yn ddryslyd tu hwnt, ac y bydd atebolrwydd yn mynd ar goll?

May I just remind you of what the First Minister said? He said:

Most of the people will come from London’.

I’ll move on to the White Paper published by you a few weeks ago on local government reform. There are a number of questions arising from that, mainly whether the kind of regional arrangements proposed create complexity and confusion for the people of Wales. One of the main problems in the public sector in Wales at the moment, according to the Williams commission report, is that it is too complex and therefore bars local authorities from engaging effectively. I would draw the Assembly’s attention to the framework and geographical model proposed in the paper, which is 2.6.10, which could mean that although some services will be presented at a regional level, other services will be provided by other partnerships at a sub-regional level, or even sub-regional partnerships would cross the regional boundaries. So, first of all, do you believe that this model simplifies the way in which local authorities provide services, or will the whole system be extremely confused and accountability will be lost?

A gaf i ddweud wrth yr Aelod, wrth gwrs, rydw i’n cydnabod y ffaith bod cymhlethdod yn rhywbeth pwysig i feddwl amdano, pan rydym ni’n cynllunio dyfodol awdurdodau lleol? Os oes syniadau yn dod i mewn pan fydd pobl yn ystyried y Papur Gwyn, byddwn ni’n gallu gwneud mwy i symleiddio pethau, a mwy i wneud y system yn fwy atebol i bobl leol yn y dyfodol, ac rydw i’n hollol agored i glywed beth mae pobl yn mynd i ddweud. Mewn egwyddor, nid ydw i’n meddwl bod y pethau yn ein Papur Gwyn ni yn mynd i wneud mwy i greu cymhlethdod nag oedd ym maniffesto Plaid Cymru yn yr etholiad diwethaf, pan oedd Plaid Cymru yn dweud:

We will legislate to create…regional combined authorities’.

The same arguments would have been implicit in that proposal, and I’m keen to find ways of bearing down on them, and trying to solve them, and I’m sure the discussions that will happen during the White Paper will help us to address the issues which she identified, and which I share with her, as important matters to be resolved.

Can I say to the Member, of course, that I do acknowledge the fact that complexity is something that we need to consider when we plan for the future of local authorities? If ideas come forward when people are considering the White Paper about what we can do to simplify things and to make the system more accountable to local people in future, then I am open to hearing what people say. In principle, I don’t think that the things that are noted in our White Paper are going to do more to create more complexity than what was in the Plaid Cymru manifesto in the last election, when Plaid Cymru said:

Byddwn yn deddfu i sefydlu... awdurdodau cyfunol rhanbarthol.

Buasai’r un dadleuon yn ymhlyg yn y cynnig hwnnw, ac rwy’n awyddus i ddod o hyd i ffyrdd o fynd i’r afael â hwy a cheisio eu datrys, ac rwy’n siŵr y bydd y trafodaethau a fydd yn digwydd yn ystod y Papur Gwyn yn ein helpu i roi sylw i’r materion a nododd ac a rannaf gyda hi fel materion pwysig i’w datrys.

Diolch. Mae Plaid Cymru yn dadlau am ranbartholi syml, a dyna ydy’r cynghorau cyfunol. Rydym ni hefyd yn dadlau dros gyflwyno meiri etholedig fel ffordd o sicrhau atebolrwydd. Mae Plaid Cymru yn croesawu cynnwys y Papur Gwyn o ymrwymo i gyflwyno pleidlais gyfrannol fel ffordd o gynnal etholiadau llywodraeth leol. Mi fuasem ni’n gwneud pleidlais gyfrannol drwy STV yn fandadol i bob cyngor, ond mae cynnig y dewis yn gam i’r cyfeiriad cywir.

Mae’r ddadl dros gyflwyno system bleidlais gyfrannol bellach yn ddadl sydd yn derbyn cefnogaeth drawsbleidiol o fewn y Cynulliad, ac yn San Steffan hefyd, efo Aelodau nodedig o’ch plaid chi yn galw am system bleidleisio gyfrannol ar lefel genedlaethol hefyd. Felly, a ydych chi’n cytuno bod cynnig system bleidleisio gyfrannol drwy STV ar gyfer etholiadau cyngor, a’r egwyddor ar gyfer etholiadau cenedlaethol hefyd, yn ffordd ymarferol werthfawr o fywiogi ac adfer democratiaeth, a sicrhau bod pobl yn teimlo bod eu pleidlais yn cyfri, gan ddiogelu cynrychiolaeth deg i bob safbwynt gwleidyddol yng Nghymru?

Thank you. Plaid Cymru is arguing for a simple regionalisation and that’s what the combined authorities are. We’re also making the case for elected mayors as a way of ensuring accountability. Plaid Cymru does welcome the content of the White Paper in terms of committing to introduce proportional voting as a means of conducting local government elections. We would provide this through STV as a mandate for all councils and mandatory for all councils, but providing the option is a step in the right direction.

The argument for introducing a proportional system is an argument that has received cross-party support within the Assembly and in Westminster too, with notable Members of your own party calling for a proportional system at a national level, too. So, do you agree that proposing a proportional system through STV for council elections and the principle in place for national elections too is a practical and valuable way of reviving democracy and ensuring that people do feel that their vote counts, safeguarding fair representation for all political views in Wales?

Llywydd, voting systems are matters that have a variety of views within political parties, as well as between political parties. The proposal in the White Paper is to allow local authorities to make the decision that is right for them in their own context. I’m sure there will be a lively debate here in the Assembly about different views that individuals and parties will have about the best way of securing a voting system nationally in Wales that allows people to feel connected to the work of the National Assembly, and to feel that the way that they cast their vote has an influence on the way that decisions are made here.

Lywydd, mae systemau pleidleisio yn faterion y ceir amrywiaeth o safbwyntiau yn eu cylch o fewn y pleidiau gwleidyddol, yn ogystal â rhwng pleidiau gwleidyddol. Y cynnig yn y Papur Gwyn yw caniatáu i awdurdodau lleol wneud y penderfyniad sy’n iawn iddynt hwy yn eu cyd-destun eu hunain. Rwy’n siŵr y bydd trafodaeth fywiog yma yn y Cynulliad am y gwahanol safbwyntiau a fydd gan unigolion a phleidiau ynglŷn â’r ffordd orau o sicrhau system bleidleisio yn genedlaethol yng Nghymru sy’n galluogi pobl i deimlo cysylltiad â gwaith y Cynulliad Cenedlaethol, ac i deimlo bod y ffordd y maent yn bwrw eu pleidlais yn dylanwadu ar y ffordd y mae penderfyniadau’n cael eu gwneud yma.

Rhyddhad Ardrethi Busnes

Business Rates Relief

3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am ryddhad ardrethi busnes yng Nghymru? OAQ(5)0089(FLG)

3. Will the Cabinet Secretary make a statement on business rates relief in Wales? OAQ(5)0089(FLG)

I thank the Member for the question. The Welsh Government remains committed to supporting businesses in Wales, through our small business rates relief scheme, transitional relief and targeted high-street relief, to help them invest in and deliver long-term economic growth in Wales, while maintaining a sustainable funding stream for vital local services.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi busnesau yng Nghymru drwy ein cynllun rhyddhad ardrethi i fusnesau bach, rhyddhad trosiannol a rhyddhad wedi’i dargedu ar gyfer y stryd fawr, i’w helpu i fuddsoddi a sicrhau twf economaidd hirdymor yng Nghymru, gan gynnal ffrwd ariannu gynaliadwy ar gyfer gwasanaethau lleol hanfodol.

Thank you, Cabinet Secretary. Yesterday, in First Minister’s questions—and I appreciate that you were away at a finance meeting yesterday, Cabinet Secretary, but hopefully your officials have made you aware—the First Minister did indicate that you would be bringing forward a statement at the end of this week, outlining how the additional £10 million that was announced in December was going to be distributed to businesses affected by the revaluation. Could I encourage you maybe to use this opportunity—the third question in finance questions—to inform Plenary of how you propose to do that, rather than wait until the end of the week, when Members will not have an opportunity to raise questions that they might think appropriate, given their constituents’ interest in this particular aspect?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Ddoe, yn y cwestiynau i’r Prif Weinidog—ac rwy’n sylweddoli eich bod i ffwrdd mewn cyfarfod cyllid ddoe, Ysgrifennydd y Cabinet, ond gobeithio eich bod wedi cael gwybod gan eich swyddogion—fe nododd y Prif Weinidog y buasech yn cyflwyno datganiad ddiwedd yr wythnos hon yn amlinellu sut y mae’r £10 miliwn ychwanegol a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr yn mynd i gael ei ddosbarthu i fusnesau sy’n dioddef yn sgil yr ailbrisio. A gaf fi eich annog i ddefnyddio’r cyfle hwn, efallai—y trydydd cwestiwn yn y cwestiynau cyllid—i roi gwybod i’r Cyfarfod Llawn sut y bwriadwch wneud hynny yn hytrach nag aros tan ddiwedd yr wythnos pan na fydd cyfle i’r Aelodau ofyn cwestiynau y maent yn eu hystyried yn briodol o ystyried diddordeb eu hetholwyr yn y mater penodol hwn?

Well, Llywydd, I am doing my very best to make sure that there will be such a statement before we go into recess, and I am happy to confirm what the First Minister said yesterday. We are in the very final stages of putting all those proposals together. We are still waiting for some very last data from the valuation authority to allow us to do that. Of course, I understand that there will be many Members in the Chamber who will have a direct interest in the detail of it. I’m very happy to say that if any Member has a need for further information, or questions that they want to raise, I will do my best to respond to them individually as quickly as possible, once that statement has been made.

Wel, Lywydd, rwy’n gwneud fy ngorau glas i wneud yn siŵr y ceir datganiad o’r fath cyn y toriad, ac rwy’n falch o gadarnhau yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog ddoe. Rydym yn y camau olaf un o roi’r holl gynigion hyn at ei gilydd. Rydym yn dal i aros am rywfaint o’r data diwethaf un gan yr awdurdod prisio er mwyn caniatáu inni wneud hynny. Wrth gwrs, rwy’n deall y bydd gan lawer o’r Aelodau yn y Siambr ddiddordeb uniongyrchol yn y manylion. Os bydd unrhyw Aelod angen rhagor o wybodaeth, neu os oes ganddynt gwestiynau y maent am eu gofyn, rwy’n hapus iawn i ddweud y gwnaf fy ngorau i ymateb iddynt yn unigol cyn gynted â phosibl, ar ôl i’r datganiad hwnnw gael ei wneud.

Cabinet Secretary, on a day when we await the results of the Tata Steel ballot in relation to the steel industry and the future of that, it’s important that we clarify the position on business rates with steel. It has been often raised in this Chamber about the support the Welsh Government can give. Have you had further discussions with UK Government colleagues or EU officials in relation to what the Welsh Government can do to reduce the business rates? Because that is an important factor to ensure that we have a level playing field across Europe.

Ysgrifennydd y Cabinet, ar ddiwrnod pan ydym yn aros am ganlyniadau pleidlais Tata Steel mewn perthynas â’r diwydiant dur a dyfodol hynny, mae’n bwysig ein bod yn egluro’r sefyllfa o ran ardrethi busnes gyda dur. Soniwyd droeon yn y Siambr hon am y cymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi. A ydych wedi cael trafodaethau pellach gyda chydweithwyr yn Llywodraeth y DU neu swyddogion yr UE mewn perthynas â’r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i leihau’r ardrethi busnes? Oherwydd mae honno’n elfen bwysig er mwyn sicrhau chwarae teg ar draws Ewrop.

Well, I thank David Rees for that. It’s a rare question, Llywydd, that points to a sector where rateable values have significantly reduced as a result of the Valuation Office Agency’s recent revaluation. Here in Wales, the fall in the bills that will be paid by the steel industry will have a material impact on that industry. Unlike in England, we will allow the industry to have the full benefit of those reductions because we don’t finance the help that we give to people whose bills are rising by taking money away from companies whose bills are falling. I know there’s been a lot of commentary in England calling for the steel industry in England to be treated as advantageously as the steel industry in Wales. So, I thank the Member for the question because it draws attention to a particularly important part of the way that we do this business here in Wales.

Wel, diolch i David Rees am hynny. Prin yw’r cwestiynau, Lywydd, sy’n pwyntio at sector lle y mae gwerthoedd ardrethol wedi lleihau’n sylweddol o ganlyniad i ailbrisio Asiantaeth y Swyddfa Brisio yn ddiweddar. Yma yng Nghymru, bydd y gostyngiad yn y biliau a delir gan y diwydiant dur yn effeithio’n sylweddol ar y diwydiant hwnnw. Yn wahanol i Loegr, byddwn yn caniatáu i’r diwydiant gael y budd llawn o’r gostyngiadau hynny am nad ydym yn ariannu’r cymorth a roddwn i bobl y mae eu biliau’n codi drwy fynd ag arian oddi wrth gwmnïau y mae eu biliau’n gostwng. Rwy’n gwybod bod llawer o sylwebaeth wedi bod yn Lloegr yn galw am drin y diwydiant dur yn Lloegr yr un mor fanteisiol â’r diwydiant dur yng Nghymru. Felly, diolch i’r Aelod am y cwestiwn am ei fod yn tynnu sylw at ran arbennig o bwysig o’r ffordd yr ydym yn cyflawni’r pethau hyn yma yng Nghymru.

Minister, traders in Neath market have, for some time, been offered reduced business rates, with some benefiting from paying none at all. However, recently, I spoke with some traders in the market who informed me that Neath Port Talbot County Borough Council have increased their rents to the point where some will be forced to close or move their business elsewhere. Would you agree that offering an economic incentive in terms of reduced business rates, and then undercutting that by increasing rents at the same time, undermines the actual point of the reduced business rates? And could you join with me in potentially writing to Neath Port Talbot council to raise these concerns? It is a very real issue at the moment, where many of the traders are saying that they simply cannot see a future at the market if things do not change.

Weinidog, mae masnachwyr ym marchnad Castell-nedd wedi cael cynnig llai o ardrethi busnes ers peth amser, gyda rhai yn elwa o dalu dim o gwbl. Fodd bynnag, yn ddiweddar, bûm yn siarad gyda rhai masnachwyr yn y farchnad a ddywedodd wrthyf fod Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot wedi codi eu rhenti i’r pwynt lle y bydd rhai yn cael eu gorfodi i gau neu symud eu busnes i fannau eraill. A fuasech yn cytuno bod cynnig cymhelliad economaidd ar ffurf gostyngiad mewn ardrethi busnes, a chodi rhenti wedyn ar yr un pryd, yn tanseilio holl bwynt y gostyngiad yn yr ardrethi busnes? Ac a wnewch chi ymuno â mi o bosibl i ysgrifennu at gyngor Castell-nedd Port Talbot i fynegi’r pryderon hyn? Mae’n fater real iawn ar hyn o bryd, lle y mae llawer o’r masnachwyr yn dweud na allant weld dyfodol yn y farchnad os na fydd pethau’n newid.

I am not aware of the issue, but I am very happy to agree to write to the council to discover more of the actions that they have taken.

Nid wyf yn ymwybodol o’r mater, ond rwy’n hapus iawn i gytuno i ysgrifennu at y cyngor i ddarganfod mwy am y camau y maent wedi’u rhoi ar waith.

Gwariant Cyhoeddus

Public Expenditure

4. Pa wybodaeth sydd gan Lywodraeth Cymru am gyfanswm y gwariant cyhoeddus a gafodd ei wario mewn unrhyw ardal ddaearyddol benodol yng Nghymru? OAQ(5)0100(FLG)

4. What information does the Welsh Government hold on the amount of public expenditure spent in any defined geographic area within Wales? OAQ(5)0100(FLG)

Thank you for the question. The Welsh Government holds, or has access to, a wide range of data covering a variety of geographical footprints across Wales. Allocations to local authorities, local health bodies and police authorities represent nearly three quarters of all the Welsh Government’s revenue expenditure.

Diolch am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn cadw, neu â mynediad at ystod eang o ddata yn cwmpasu amrywiaeth o olion traed daearyddol ledled Cymru. Aiff bron i dri chwarter yr holl wariant refeniw gan Lywodraeth Cymru ar ddyraniadau i awdurdodau lleol, cyrff iechyd lleol ac awdurdodau’r heddlu.

I thank the Cabinet Secretary for his reply. He highlighted in his earlier responses the damaging effects of Tory austerity policies. There will be increasing pressure on public finances in the years ahead, and the complexity of tackling the challenges will not get any easier. Would he agree that a clear and comprehensive picture of all public spending—local, Welsh and UK-wide Government, covering health, benefits, education and so on—at a local authority level or, dare I say it, a postcode level, would be a valuable objective towards which we should all be striving? And if he does agree, are there any current discussions ongoing, or does he envisage having those discussions in the future?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb. Tynnodd sylw yn ei ymatebion cynharach at effeithiau niweidiol polisïau caledi Torïaidd. Bydd pwysau cynyddol ar gyllid cyhoeddus yn y blynyddoedd nesaf, ac ni fydd y cymhlethdod o fynd i’r afael â’r heriau’n dod fymryn haws. A fuasai’n cytuno y buasai darlun clir a chynhwysfawr o holl wariant cyhoeddus—lleol, Llywodraeth Cymru a ledled y DU, yn cwmpasu iechyd, budd-daliadau, addysg ac yn y blaen—ar lefel awdurdod lleol neu, os caf ddweud, ar lefel cod post, yn amcan gwerthfawr y dylem i gyd fod yn ymgyrraedd tuag ato? Ac os yw’n cytuno, a oes unrhyw drafodaethau cyfredol ar y gweill, neu a yw’n rhagweld y bydd yn cael y trafodaethau hynny yn y dyfodol?

Well, Llywydd, there are a number of ways in which data are already available at that very local level. The Welsh infrastructure investment plan, for example, records expenditure at postcode level, the Welsh index of multiple deprivation has long operated at lower super-output area level, and analysis of the 2015-16 procurement expenditure in Wales, which is just drawing to a close, will also allow spend to be analysed at that postcode level. So, I share the Member’s interest in the topic for the reasons that he described. I’m sure he will recognise that there are some limitations to how you can use data in that way. There’s a difference between spend and impact, for example. If you build a secondary school, and run a secondary school, it will have a very big impact at a postcode level, but the impact of that spend, of course, is felt far wider than the postcode itself.

I think the Member made an important point in his question, that we have over time moved on from an interest in inputs and outputs, to become much more interested in outcomes—what is the impact of the spend that we are able to provide on the lives of people who we hope will benefit from it? And collecting data is one thing; making sense of them and making use of them is another.

Wel, Lywydd, mae data ar gael mewn nifer o ffyrdd eisoes ar y lefel leol honno. Mae cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, er enghraifft, yn cofnodi gwariant ar lefel cod post, mae mynegai amddifadedd lluosog Cymru wedi gweithredu ers amser ar lefel ardal gynnyrch ehangach haen is, a bydd dadansoddiad o wariant caffael 2015-16 yng Nghymru, sydd ar fin dod i ben, hefyd yn caniatáu i wariant gael ei ddadansoddi ar lefel cod post o’r fath. Felly, rwy’n rhannu diddordeb yr Aelod yn y pwnc am y rhesymau a ddisgrifiodd. Rwy’n siŵr y bydd yn cydnabod bod yna rai cyfyngiadau ar sut y gallwch ddefnyddio data yn y ffordd honno. Mae yna wahaniaeth rhwng gwariant ac effaith, er enghraifft. Os adeiladwch ysgol uwchradd, a gweithredu ysgol uwchradd, bydd yn effeithio’n fawr iawn ar lefel cod post, ond teimlir effaith y gwariant, wrth gwrs, yn llawer ehangach na’r cod post ei hun.

Rwy’n meddwl bod yr Aelod wedi gwneud pwynt pwysig yn ei gwestiwn, ein bod dros amser wedi symud ymlaen o fod â diddordeb mewn mewnbynnau ac allbynnau, i gael llawer mwy o ddiddordeb mewn canlyniadau—beth yw effaith y gwariant y gallwn ei ddarparu ar fywydau pobl y gobeithiwn y byddant yn elwa ohono? Ac un peth yw casglu data; mae gwneud synnwyr ohono a gwneud defnydd ohono yn fater arall.

Yn nhermau gwariant cyfalaf, Ysgrifennydd Cabinet, mae cynrychiolwyr cynghorau lleol yn Lloegr sy’n ffinio â Chymru wedi crybwyll bod yna ddiffyg cyfathrebu rhwng Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus yn Lloegr yn nhermau manylion projectau a gwariant isadeiledd sydd ar y gweill ar hyn o bryd. Felly, yn dilyn hynny, pa gamau a ydych chi’n eu cymryd i sicrhau bod mwy o wybodaeth yn cael ei rhannu ag awdurdodau cyhoeddus dros y ffin i ddelifro projectau isadeiledd sy’n gydgysylltiedig?

In terms of capital spend, Cabinet Secretary, representatives from local authorities in England that have a border with Wales have mentioned that there is a lack of communication between the Welsh Government and public bodies in England in terms of the details of projects and infrastructure spend that is currently in the pipeline. Given that, what steps are you taking to ensure that more information is shared with public authorities over the border in order to deliver infrastructure projects that are interlinked?

Wel, rwy’n cydnabod y pwynt y mae’r Aelod yn ei wneud. Wrth gwrs, mae lot o’r pethau yr ŷm ni’n eu gwneud yng Nghymru ar y ffin yn dibynnu ar bethau sy’n mynd ymlaen dros y ffin hefyd, ac mae’r penderfyniadau yr ŷm ni’n eu gwneud yng Nghymru yn cael effaith yn Lloegr ac mae pethau y maen nhw’n eu gwneud yn Lloegr hefyd, y penderfyniadau y maen nhw’n eu gwneud, yn cael effaith arnom ni, ac ym maes cyfalaf, mae hynny’n bwysig. Rŷm ni yn rhannu gwybodaeth pan fydd pobl yn gofyn inni am y wybodaeth a phan ŷm ni’n cydweithio gyda’r awdurdodau dros y ffin hefyd.

Nid wyf wedi dod ar draws unrhyw le ble rwy’n gallu cofio problemau yn codi, ond os oes mwy o fanylion gyda’r Aelod am ble mae pethau yr ŷm ni’n gallu eu gwneud yn well, rwyf i wrth gwrs yn hollol hapus i ystyried hynny.

Well, I recognise and acknowledge the point that the Member makes. Of course, a lot of the things that we do in Wales on the border are dependent on what happens across the border as well, and the decisions that we make in Wales will have an impact on England and the things that they do in England, and the decisions that they make, can have an effect on us, and with regard to capital, that is very important to remember. We do share information when people ask us for the information, and when we collaborate with authorities over the border as well.

I haven’t come across any examples that I can remember where there have been problems that have arisen, but if the Member has further details about where things can be improved, then I’m very happy to consider that.

Can I welcome the move to a more sophisticated use of data, Cabinet Secretary? I think it’s very important, because it allows us, or gives us the chance, to get the maximum potential out of public spending. For instance, in areas where there is a high level of childcare provided from state sources, I would expect to see a lot of the local population engaged in delivering those childcare services, and if they’re not, it means, obviously, people are coming in from outside that area to deliver that service—a good thing in itself, but we’re not getting the best for the Welsh pound necessarily in the more deprived areas if public spending isn’t being thoroughly recycled in their economy.

A gaf fi groesawu’r symudiad at ddefnydd mwy soffistigedig o ddata, Ysgrifennydd y Cabinet? Rwy’n credu ei fod yn bwysig iawn, gan ei fod yn caniatáu i ni, neu’n rhoi cyfle i ni sicrhau’r potensial mwyaf posibl o wariant cyhoeddus. Er enghraifft, mewn ardaloedd lle y darperir lefel uchel o ofal plant o ffynonellau’r wladwriaeth, buaswn yn disgwyl gweld llawer o’r boblogaeth leol yn ymwneud â darparu’r gwasanaethau gofal plant hynny, ac os nad ydynt, mae’n golygu, yn amlwg, fod pobl yn dod i mewn o’r tu allan i’r ardal honno i ddarparu’r gwasanaeth hwnnw—peth da ynddo’i hun, ond nid ydym yn cael y gorau am y bunt Gymreig o reidrwydd yn yr ardaloedd mwy difreintiedig os nad yw gwariant cyhoeddus yn cael ei ailgylchu’n drylwyr yn eu heconomi.

Well, the Member makes the point, more eloquently than I did, that I was trying to make earlier, that we have to be interested in return on investment, not simply investment. Historically, I think you’d have to say that public authorities have been very good at collecting data and have put much less effort into the analysis of data. So, you get an awful lot of stuff on your table, but nobody to help you to make much sense of it. The point of making sense of it is to make sure that we get the return on the investment that we made, that works for the communities where the money is being spent, and the people who live in them.

Wel, mae’r Aelod yn gwneud y pwynt, yn fwy huawdl nag y gwnes i, pwynt y ceisiais ei wneud yn gynharach, fod yn rhaid inni fod â diddordeb mewn elw ar fuddsoddiad, nid buddsoddiad yn unig. Yn hanesyddol, rwy’n meddwl y byddai’n rhaid i chi ddweud bod awdurdodau cyhoeddus wedi bod yn dda iawn am gasglu data a heb ymdrechu agos cymaint i ddadansoddi data. Felly, rydych yn cael llawer iawn o bethau ar eich bwrdd, ond nid oes neb i’ch helpu i wneud llawer o synnwyr ohono. Holl bwynt gwneud synnwyr ohono yw gwneud yn siŵr ein bod yn cael yr elw ar y buddsoddiad a wnaethom, sy’n gweithio ar gyfer y cymunedau lle y caiff yr arian ei wario, a’r bobl sy’n byw ynddynt.

Awdurdod Cyllid Cymru

The Welsh Revenue Authority

5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd o ran datblygu Awdurdod Cyllid Cymru? OAQ(5)0099(FLG)

5. Will the Cabinet Secretary provide an update on progress with developing the Welsh Revenue Authority? OAQ(5)0099(FLG)

I thank Nick Ramsay for that. Good progress has been made in establishing the Welsh Revenue Authority. Tomorrow, the Finance Committee will conduct a pre-appointment hearing with the preferred candidate for the post of chair of that authority.

Diolch i Nick Ramsay am hynny. Mae cynnydd da wedi’i wneud ar sefydlu Awdurdod Cyllid Cymru. Yfory, bydd y Pwyllgor Cyllid yn cynnal gwrandawiad cyn penodi gyda’r ymgeisydd a ffafrir ar gyfer swydd cadeirydd yr awdurdod hwnnw.

I think there’s an echo in this Chamber today, Cabinet Secretary, but it’s an important subject, so I will emphasise. Monday, as you said, was another landmark day for Wales’s tax journey: the announcement of Kathryn Bishop as the Welsh Government’s preferred candidate to become the first chair of the WRA. As you know, the Finance Committee will be holding a pre-appointment session hearing tomorrow. When I attended one of the embryonic meetings of the WRA at the Millennium Stadium, I remember you saying, in your official statement, that the nature of the chair’s role would have to finalised before the appointment, i.e. whether it’s a transitional chair or a permanent chair, whether or not it’s a chair with experience of management and setting up bodies like this before or fiscal experience, and whether it’s a chair that’s going to take the lead public role or the chief executive. As we approach this appointment, can you shed a little light on what kind of chair we can expect Kathryn Bishop to be? She is going to be, I assume, in one of the most important roles—we will be discussing this tomorrow, as Simon Thomas said—one of the most important roles in Welsh public life. I think we do need to know the nature of the position that was decided on before the recruitment process started.

Rwy’n credu bod yna adlais yn y Siambr hon heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, ond mae’n bwnc pwysig, felly rwy’n pwysleisio. Roedd dydd Llun, fel y dywedoch, yn ddiwrnod pwysig arall ar daith dreth Cymru: cyhoeddi Kathryn Bishop fel hoff ymgeisydd Llywodraeth Cymru i ddod yn gadeirydd cyntaf Awdurdod Cyllid Cymru. Fel y gwyddoch, bydd y Pwyllgor Cyllid yn cynnal sesiwn wrandawiad cyn penodi yfory. Pan fynychais un o gyfarfodydd embryonig Awdurdod Cyllid Cymru yn Stadiwm y Mileniwm, rwy’n eich cofio’n dweud, yn eich datganiad swyddogol, y buasai’n rhaid i natur swydd y cadeirydd gael ei benderfynu’n derfynol cyn y penodiad, h.y. a yw’n gadeirydd trosiannol neu’n gadeirydd parhaol, a yw’n gadeirydd gyda phrofiad blaenorol o reoli a sefydlu cyrff fel hyn neu brofiad cyllidol, ac ai cadeirydd sy’n mynd i chwarae’r brif rôl gyhoeddus neu’r prif weithredwr. Wrth i ni nesáu at y penodiad hwn, a allwch daflu ychydig o oleuni ar y math o gadeirydd y gallwn ddisgwyl i Kathryn Bishop fod? Rwy’n rhagdybio y bydd yn cyflawni un o’r rolau pwysicaf—byddwn yn trafod hyn yfory, fel y dywedodd Simon Thomas—un o’r rolau pwysicaf ym mywyd cyhoeddus Cymru. Rwy’n meddwl bod angen i ni wybod beth yw natur y swydd y penderfynwyd arni cyn i’r broses recriwtio ddechrau.

Well, I thank Nick Ramsay for that. I’m very anxious not to trespass on the territory of the Finance Committee, who I’m sure will want to explore just these issues with the particular candidate involved. If he’s asking me what I thought I was particularly looking for, then I felt it was really important to put some emphasis on attracting a candidate who would have a real enthusiasm for the work that needs to be done in establishing a new body. I think there are skills that people bring to a body that’s already in a steady state, and where your job is to make sure that it continues to run in an effective manner, and I think there might be slightly different set of experiences and enthusiasms for someone whose job it is to get a very important new Welsh institution up and established. When I was with Revenue Scotland yesterday, Llywydd, I met the chief executive and the chair of the authority, and they said to me, ‘Whatever plan you have at the start of the Welsh Revenue Authority, you have to face the fact that you will be changing that plan regularly during the first year because experience and anticipation will not be the same.’ You need somebody, therefore, who is sufficiently fleet of foot and attuned to that to make a success of the job. I hope that the candidate the Finance Committee will hear from tomorrow will meet that bill, and I look forward to seeing what the Finance Committee has to say as a result of its scrutiny.

Wel, diolch i Nick Ramsay am hynny. Rwy’n awyddus iawn i beidio â thresmasu ar diriogaeth y Pwyllgor Cyllid, a fydd, rwy’n siŵr, eisiau archwilio’r union faterion hyn gyda’r ymgeisydd penodol dan sylw. Os yw’n gofyn i mi beth y credwn fy mod yn chwilio amdano’n benodol, yna roeddwn yn teimlo ei bod yn bwysig iawn rhoi pwyslais ar ddenu ymgeisydd a fyddai â brwdfrydedd gwirioneddol tuag at y gwaith sydd angen ei wneud wrth sefydlu corff newydd. Rwy’n meddwl bod pobl yn dod â sgiliau i gorff sydd eisoes mewn sefyllfa sefydlog, a’u gwaith hwy yw sicrhau ei fod yn parhau i weithredu mewn modd effeithiol, ac rwy’n meddwl y gallai fod set ychydig yn wahanol o brofiadau a diddordebau i rywun sydd â’r gwaith o osod sefydliad Cymreig newydd pwysig ar ei draed ac ar waith. Pan oeddwn gyda Revenue Scotland ddoe, Lywydd, cyfarfûm â phrif weithredwr a chadeirydd yr awdurdod, ac roeddent yn dweud wrthyf, ‘Pa gynllun bynnag sydd gennych ar ddechrau Awdurdod Cyllid Cymru, rhaid i chi wynebu’r ffaith y byddwch yn newid y cynllun hwnnw’n rheolaidd yn ystod y flwyddyn gyntaf am na fydd profiad a disgwyliad yr un fath.’ Mae angen rhywun, felly, sy’n ddigon hyblyg ac mewn cytgord â hynny i wneud y swydd yn llwyddiannus. Rwy’n gobeithio y bydd yr ymgeisydd y bydd y Pwyllgor Cyllid yn clywed ganddynt yfory yn ateb y gofyn hwnnw, ac edrychaf ymlaen at weld beth fydd gan y Pwyllgor Cyllid i’w ddweud o ganlyniad i’w waith craffu.

Cabinet Secretary, are you able to confirm that the running costs for the Welsh Revenue Authority remain within the estimates published last year?

Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch gadarnhau bod costau rhedeg Awdurdod Cyllid Cymru yn parhau o fewn yr amcangyfrifon a gyhoeddwyd y llynedd?

Well, Llywydd, I signed a letter earlier today to the Chair of the Finance Committee—one of a number of letters I’ve sent to the Chair today—in which I set out the latest position in relation to costs for the Welsh Revenue Authority. I make a commitment to provide a further update while the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Bill is in front of the National Assembly, and in that letter I say that we remain confident that the set-up costs for the WRA will remain within the £4.8 million to £6.3 million set out in the regulatory impact assessment, and that we continue to expect the Welsh Revenue Authority to run in steady state somewhere between £2.8 million and £4 million annually.

Wel, Lywydd, llofnodais lythyr yn gynharach heddiw at Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid—un o nifer o lythyrau a anfonais at y Cadeirydd heddiw—lle y nodais y sefyllfa ddiweddaraf mewn perthynas â chostau Awdurdod Cyllid Cymru. Rwy’n ymrwymo i ddarparu diweddariad pellach tra bydd y Bil Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) gerbron y Cynulliad Cenedlaethol, ac yn y llythyr hwnnw rwy’n dweud ein bod yn parhau’n hyderus y bydd costau sefydlu Awdurdod Cyllid Cymru yn parhau o fewn y £4.8 miliwn i £6.3 miliwn a nodwyd yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, a’n bod yn parhau i ddisgwyl i Awdurdod Cyllid Cymru weithredu mewn sefyllfa sefydlog rywle rhwng £2.8 miliwn a £4 miliwn y flwyddyn.

Data Mawr

Big Data

6. Pa gynlluniau sydd i ddefnyddio data mawr i newid y ffordd y darperir gwasanaethau cyhoeddus? OAQ(5)0088(FLG)

6. What plans are there to use big data to change the way public services are delivered? OAQ(5)0088(FLG)

Harnessing advances in digital and data offers real opportunities to public services. The Welsh Government is investing in the capacity to make the most of these chances, for example, through investment in the Secure Anonymised Information Linkage databank in Swansea and by working with the Office for National Statistics as they develop their data science campus in Newport.

Mae harneisio datblygiadau yn y byd digidol a data yn cynnig cyfleoedd go iawn i wasanaethau cyhoeddus. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn y gallu i wneud y mwyaf o’r cyfleoedd hyn, er enghraifft, drwy fuddsoddi yn y gronfa ddata Cyswllt Diogel Gwybodaeth Ddienw yn Abertawe a thrwy weithio gyda’r Swyddfa Ystadegau Gwladol wrth iddynt ddatblygu eu campws gwyddor data yng Nghasnewydd.

Thank you, Minister. Harrow Council have used big data to streamline rubbish collection and grass-cutting services, making £4 million of savings just through calculating the best routes to collect the bins and preventing overlap. Camden Council has reduced repair calls by 14 per cent by using big data to pinpoint where problems arise. When considering how the delivery of public services is redesigned, will you ensure that digital innovation is embedded so that we can be at the forefront of the big data revolution?

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae Cyngor Harrow wedi defnyddio data mawr i symleiddio gwasanaethau casglu sbwriel a thorri gwair, gan wneud £4 miliwn o arbedion drwy gyfrifo’r llwybrau gorau i gasglu’r biniau ac atal gorgyffwrdd. Mae Cyngor Camden wedi lleihau galwadau atgyweirio 14 y cant drwy ddefnyddio data mawr i binbwyntio ble y mae problemau’n codi. Wrth ystyried sut y caiff darpariaeth gwasanaethau cyhoeddus ei hailgynllunio, a wnewch chi sicrhau bod arloesi digidol yn gwreiddio fel y gallwn fod ar flaen y gad yn y chwyldro data mawr?

I thank the Member for that. There are things we say on this topic in the White Paper on local government, and I very much share his focus on the way in which big-data analysis can make a difference to the most everyday aspects of what local authorities provide. I was hearing only earlier this week from a big-data analysis company of the way in which, in another part of the world, simply by capturing data from citizens, they had been able to make a radical difference to the way in which roads are cleared at times of snow. It is by getting under the bonnet of data of that sort that councils will be able to face a very difficult future by using their limited resources in that more directly effective way.

Diolch i’r Aelod am hynny. Mae yna bethau yr ydym yn eu dweud ar y pwnc hwn yn y Papur Gwyn ar lywodraeth leol, a rhannaf ei ffocws ar y ffordd y gall dadansoddi data mawr wneud gwahaniaeth i’r agweddau mwyaf bob dydd ar yr hyn y mae awdurdodau lleol yn eu darparu. Yn gynharach yr wythnos hon, clywais gan gwmni dadansoddi data mawr am y ffordd y mae rhywrai mewn rhan arall o’r byd wedi gallu gwneud gwahaniaeth radical i’r ffordd y caiff ffyrdd eu clirio pan fydd hi’n bwrw eira drwy gasglu data gan ddinasyddion. Trwy fynd i wraidd data o’r math hwnnw, gall cynghorau wynebu dyfodol anodd iawn drwy ddefnyddio’u hadnoddau cyfyngedig yn y ffordd fwy uniongyrchol effeithiol honno.

Y Pŵer Cymhwysedd Cyffredinol Arfaethedig

The Proposed General Power of Competence

7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y pŵer cymhwysedd cyffredinol arfaethedig ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru? OAQ(5)0086(FLG)

7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the proposed general power of competence for local authorities in Wales? OAQ(5)0086(FLG)

Llywydd, there was widespread support for a general power of competence for local authorities in Wales when the previous Government consulted on the draft Local Government (Wales) Bill. It remains a key part of our plans for reform, as set out in the White Paper published on 31 January.

Lywydd, roedd cefnogaeth eang i bŵer cymhwysedd cyffredinol ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru pan ymgynghorodd y Llywodraeth flaenorol ar y drafft o Fil Llywodraeth Leol (Cymru). Mae’n parhau i fod yn rhan allweddol o’n cynlluniau ar gyfer diwygio, fel y nodwyd yn y Papur Gwyn a gyhoeddwyd ar 31 Ionawr.

Can I thank the Cabinet Secretary for that response? It’s been called for by local authorities for at least 30 years. Can the Cabinet Secretary explain how it will benefit local authorities, and confirm it does away with the need to prove surplus capacity in order to sell goods and services to the private sector?

A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw? Galwyd amdano gan awdurdodau lleol ers o leiaf 30 mlynedd. A all Ysgrifennydd y Cabinet esbonio sut y bydd o fudd i awdurdodau lleol, a chadarnhau ei fod yn cael gwared ar yr angen i brofi capasiti dros ben er mwyn gwerthu nwyddau a gwasanaethau i’r sector preifat?

Well, Llywydd, the general power of competence is a power of the first resort. It allows local authorities to carry out things for the benefit of their local populations without needing to find the specific power that allows them to do that. It is a general power, of course, designed to give local authorities more freedom within the law, not freedom from the law.

Wel, Lywydd, pŵer i’w ddefnyddio fel man cychwyn yw’r pŵer cymhwysedd cyffredinol. Mae’n caniatáu i awdurdodau lleol gyflawni pethau er lles eu poblogaethau lleol heb fod angen dod o hyd i’r pŵer penodol sy’n caniatáu iddynt wneud hynny. Mae’n bŵer cyffredinol, wrth gwrs, a luniwyd i roi mwy o ryddid o fewn y gyfraith i awdurdodau lleol, yn hytrach na rhyddid rhag y gyfraith.

Ac, yn olaf, cwestiwn 8—Caroline Jones.

And, finally, question 8—Caroline Jones.

Cyflog Teg i Staff Llywodraeth Leol

Fair Pay for Local Government Staff

8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf am sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau cyflog teg i staff llywodraeth leol? OAQ(5)0093(FLG)

8. Will the Cabinet Secretary provide an update on how the Welsh Government ensures fair pay for local government staff? OAQ(5)0093(FLG)

I thank the Member for the question. The Government supports fair pay across the devolved public sector. While pay for local government staff remains a matter for democratically elected local authorities as employers, the Welsh Government supports them in that work through, for example, the workforce partnership council, the independent remuneration panel, and the Public Services Staff Commission.

Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Mae’r Llywodraeth yn cefnogi cyflog teg ar draws y sector cyhoeddus datganoledig. Er bod cyflogau staff llywodraeth leol yn parhau i fod yn fater i awdurdodau lleol a etholwyd yn ddemocrataidd fel cyflogwyr, mae Llywodraeth Cymru yn eu cynorthwyo yn y gwaith hwnnw drwy Gyngor Partneriaeth y Gweithlu, y Panel Annibynnol ar Gydnabyddiaeth Ariannol a Chomisiwn Staff y Gwasanaethau Cyhoeddus, er enghraifft.

Cabinet Secretary, I have been contacted by a number of constituents who have been affected by the pay review being conducted by local authorities. People who have been working in highly skilled roles for decades have suddenly found that their jobs have been reclassified as unskilled, and, as a result, my constituents have had their wages cut, sometimes by as much as 25 per cent. The fear amongst many local government employees is that they are being targeted in an effort to cut costs. Cabinet Secretary, how is it fair when high-ranking local government officers earn more than the Prime Minister, yet lower-paid local government employees are having their pay axed? What plans do you have to ensure that this doesn’t continue, and to rectify the constituents’ complaints that have come to me? Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, cysylltodd nifer o etholwyr â mi ar ôl cael eu heffeithio gan yr adolygiad cyflogau a gynhelir gan awdurdodau lleol. Mae pobl sydd wedi bod yn gweithio mewn rolau sgil uchel ers degawdau wedi darganfod yn sydyn fod eu swyddi wedi cael eu hailddosbarthu fel rhai heb sgiliau, ac o ganlyniad, mae fy etholwyr wedi gweld toriad yn eu cyflogau, weithiau cymaint â 25 y cant. Yr ofn ymhlith llawer o weithwyr llywodraeth leol yw eu bod yn cael eu targedu mewn ymgais i dorri costau. Ysgrifennydd y Cabinet, sut y mae’n deg pan fydd swyddogion ar lefel uchel mewn llywodraeth leol yn ennill mwy na’r Prif Weinidog, ac eto bod gweithwyr llywodraeth leol ar gyflog is yn gweld toriad yn eu cyflogau? Pa gynlluniau sydd gennych i sicrhau nad yw hyn yn parhau, ac i unioni’r materion y mae etholwyr wedi bod yn cwyno wrthyf yn eu cylch? Diolch.

Well, Llywydd, I would expect any actions by local authorities in reviewing jobs that staff carry out to be carried out in a way that is consistent with the advice provided by this Government and the agreements that those local authorities will have with their trade unions. One of the ways in which we will help to make sure that that happens in future is through the Trade Union (Wales) Bill that we are bringing in front of this National Assembly to make sure that the rights of trade unions are not eroded and that they are able to go on protecting their members in circumstances of the sort that the Member described. I look forward to the support of her party as that Bill makes its way through the National Assembly.

Wel, Lywydd, buaswn yn disgwyl i unrhyw gamau gweithredu gan awdurdodau lleol wrth adolygu swyddi a wneir gan staff gael eu cynnal mewn ffordd sy’n gyson â’r cyngor a ddarperir gan y Llywodraeth hon a’r cytundebau rhwng yr awdurdodau lleol hynny a’u hundebau llafur. Un o’r ffyrdd y byddwn yn helpu i wneud yn siŵr fod hynny’n digwydd yn y dyfodol yw drwy’r Bil Undebau Llafur (Cymru) yr ydym yn ei gyflwyno gerbron y Cynulliad Cenedlaethol hwn i wneud yn siŵr nad yw hawliau undebau llafur yn cael eu herydu a’u bod yn gallu parhau i ddiogelu eu haelodau mewn amgylchiadau tebyg i’r rhai y mae’r Aelod wedi eu disgrifio. Edrychaf ymlaen at gefnogaeth ei phlaid wrth i’r Bil hwnnw wneud ei ffordd drwy’r Cynulliad Cenedlaethol.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

2. 2. Cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol
2. 2. Questions to the Counsel General

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw cwestiynau i’r Cwnsler Cyffredinol, a’r cwestiwn cyntaf—Hannah Blythyn.

The next item on our agenda is questions to the Counsel General, and the first question is from Hannah Blythyn.

Achos 24 Amwythig

The Shrewsbury 24 Case

1. Pa drafodaethau y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’u cael â swyddogion eraill y gyfraith ynghylch achos 24 Amwythig? OAQ(5)0023(CG)

1. What discussions has the Counsel General had with other law officers regarding the case of the Shrewsbury 24? OAQ(5)0023(CG)

The Members will know that this answer is subject to the established law officers’ convention.

Bydd yr Aelodau’n gwybod bod yr ateb hwn yn amodol ar gonfensiwn sefydledig swyddogion y gyfraith.

Thank you, Counsel General. You’ll be familiar—but Members may not be familiar, from the conversations I’ve had this week—with the case of the Shrewsbury 24. The early 1970s saw the first and only national building workers strike, where workers were on strike for 15 days, and at a time when building workers were at the bottom of the pay scale and health and safety was non-existent, with building workers being killed on an all too regular basis.

Following the strike, workers who took part in the flying pickets, including two constituents of mine, Arthur Murray and Terry Renshaw, were arrested and subsequently cleared at Mold Crown Court. They were then rearrested and sent for trial at Shrewsbury Crown Court, where the pickets were convicted on a number of charges and some of whom were sent to prison.

Nearly 40 years later, there’s not been justice and many questions remain, such as: why were they cleared in Mold and then rearrested and trialled in Shrewsbury? Counsel General, whilst I recognise that criminal justice remains non-devolved, can I ask what consideration has been given to how this injustice has impacted on Welsh workers and whether you’ll meet with me to discuss this further?

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Fe fyddwch yn gyfarwydd—ond efallai na fydd yr Aelodau’n gyfarwydd, o’r sgyrsiau a gefais yr wythnos hon—ag achos 24 Amwythig. Yn y 1970au cynnar, cafwyd y streic genedlaethol gyntaf, a’r unig un erioed gan weithwyr adeiladu, pan aeth gweithwyr ar streic am 15 diwrnod, ac ar adeg pan oedd gweithwyr adeiladu ar waelod y raddfa gyflog a phan nad oedd iechyd a diogelwch yn bodoli, gyda gweithwyr adeiladu’n cael eu lladd yn llawer rhy reolaidd.

Yn dilyn y streic, arestiwyd gweithwyr a fu’n bicedwyr gwib, gan gynnwys dau etholwr i mi, Arthur Murray a Terry Renshaw, a’u clirio wedyn yn Llys y Goron yr Wyddgrug. Yna fe’u hailarestiwyd a’u hanfon i wynebu achos yn Llys y Goron Amwythig, lle y cafwyd y picedwyr yn euog ar nifer o gyhuddiadau ac anfonwyd rhai ohonynt i garchar.

Bron i 40 mlynedd yn ddiweddarach, ni chafwyd cyfiawnder ac mae llawer o gwestiynau’n parhau, er enghraifft: pham y cawsant eu clirio yn yr Wyddgrug a’u hailarestio i wynebu achos yn Amwythig? Gwnsler Cyffredinol, er fy mod yn cydnabod bod cyfiawnder troseddol yn parhau i fod heb ei ddatganoli, a gaf fi ofyn pa ystyriaeth a roddwyd i sut y mae’r anghyfiawnder hwn wedi effeithio ar weithwyr Cymru ac a wnewch chi gyfarfod â mi i drafod hyn ymhellach?

Well, I thank you very much for the question. Of course, the campaign in respect of the Shrewsbury pickets is one of a number of miscarriage-of-justice campaigns from the 1970s and 1980s, amongst them Hillsborough and Orgreave. Of course, the common issue that arises in that campaign and others is the issue relating to the integrity of the judicial system and the alleged abuse of power.

Of course, the common feature often in these cases is the actual use of conspiracy laws. That was certainly the case in Orgreave and was certainly the case in respect of the Shrewsbury 24. Members will also recall the issues with regard to the use of conspiracy laws regarding the campaigns against Cymdeithas yr Iaith Gymraeg in the 1970s and, indeed, 1980s relating to the campaign for the S4C channel.

Wel, diolch yn fawr iawn am y cwestiwn. Wrth gwrs, mae’r ymgyrch ar ran picedwyr Amwythig yn un o nifer o ymgyrchoedd camweinyddu cyfiawnder o’r 1970au a’r 1980au, a Hillsborough ac Orgreave yn eu plith. Wrth gwrs, y mater cyffredin sy’n codi yn yr ymgyrch honno ac eraill yw’r un sy’n ymwneud ag uniondeb y system farnwrol a’r honiad o gamddefnyddio pŵer.

Wrth gwrs, y nodwedd gyffredin yn yr achosion hyn yn aml yw’r defnydd o ddeddfau cynllwyn. Roedd hynny’n bendant yn wir yn Orgreave ac roedd yn sicr yn wir mewn perthynas â 24 Amwythig. Bydd yr Aelodau hefyd yn cofio’r problemau gyda’r defnydd o ddeddfau cynllwyn mewn perthynas â’r ymgyrchoedd yn erbyn Cymdeithas yr Iaith Gymraeg yn y 1970au ac yn wir, yn y 1980au gyda’r ymgyrch dros sianel S4C.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

I can also tell Members, of course, that I remember very well meeting with one of those who was in prison, Dessie Warren, in the 1970s, in respect of campaigns around those very issues. So, I’m very familiar and very alert to the issues that they actually raise.

Perhaps what I could do is ask the Member if she would perhaps write to me with her request for Welsh Government support and a meeting and I will ensure that such a request is carefully considered by the Welsh Government.

Gallaf ddweud wrth yr Aelodau hefyd, wrth gwrs, fy mod yn cofio cyfarfod ag un o’r rhai a oedd yn y carchar yn glir iawn, sef Dessie Warren, yn y 1970au, mewn perthynas ag ymgyrchoedd yn ymwneud â’r union faterion hynny. Felly, rwy’n gyfarwydd iawn ac yn effro iawn i’r materion hyn mewn gwirionedd.

Efallai mai’r hyn y gallwn ei wneud yw gofyn i’r Aelod a fuasai’n ysgrifennu ataf o bosibl gyda’i chais am gefnogaeth Llywodraeth Cymru a chyfarfod a byddaf yn sicrhau bod cais o’r fath yn cael ei ystyried yn ofalus gan Lywodraeth Cymru.

I was interested by Hannah’s question and I had a look at the case, which I kind of had heard of from years ago. I think it used to be known as the Shrewsbury 2, rather than 24, but I gather it’s the same case. When I tried to put it into a political context, the conclusion I came to was that tougher trade union restrictions on issues like flying pickets weren’t introduced until later. So, as there were no tough regulations on picketing in 1972, it is possible that the Government did use rather arcane laws on conspiracy to prosecute some or perhaps all of the 24. So, there may be a possible injustice. Certainly, the files relating to the case should be put in the public domain.

The only problem I wanted to flag up with you, Counsel General, was one of public funds, because although it is obviously a matter of concern to Hannah Blythyn because it relates to some of her constituents, which I perfectly acknowledge, we do have to recognise that legal fees can escalate in these sort of matters. So, I just hope that if the Welsh Government did get involved we could at some point have some estimate of the likely legal fees incurred to the Welsh taxpayer.

Roedd gennyf ddiddordeb yng nghwestiwn Hannah ac fe edrychais ar yr achos yr oeddwn wedi rhyw lun o glywed amdano flynyddoedd yn ôl. Rwy’n credu ei fod yn arfer cael ei alw’n 2 Amwythig, yn hytrach na 24, ond rwy’n casglu mai’r un achos ydyw. Pan geisiais ei roi mewn cyd-destun gwleidyddol, y casgliad y deuthum iddo oedd na chyflwynwyd cyfyngiadau undebau llafur llymach ar faterion fel picedwyr gwib tan yn ddiweddarach. Felly, gan nad oedd rheoliadau llym ar bicedu yn 1972, mae’n bosibl fod y Llywodraeth wedi defnyddio deddfau cynllwyn braidd yn gyfrin i erlyn rhai neu bob un o’r 24 o bosibl. Felly, efallai fod yma anghyfiawnder posibl. Yn sicr, dylid caniatáu i’r cyhoedd weld y ffeiliau sy’n ymwneud â’r achos.

Yr unig broblem yr oeddwn am fynd ar ei hôl gyda chi, Gwnsler Cyffredinol, oedd un yn ymwneud ag arian cyhoeddus, oherwydd er ei fod yn amlwg yn fater o bryder i Hannah Blythyn am ei fod yn ymwneud â rhai o’i hetholwyr, ac rwy’n deall hynny’n llwyr, mae’n rhaid i ni gydnabod y gall ffioedd cyfreithiol gynyddu yn y mathau hyn o faterion. Felly, os yw Llywodraeth Cymru yn ymwneud â hyn, rwy’n gobeithio y gallem gael amcangyfrif ar ryw bwynt o’r ffioedd cyfreithiol tebygol a fuasai’n codi i drethdalwyr Cymru.

Well, I’ll just say to the Member that the issues of justice and the issues of the disclosure of files are not within the jurisdiction of Welsh Government. It is not a devolved matter. As I understand it, what the Member is raising is the issue of the impact of perceived miscarriages of justice, how they’re perceived within Wales, and the impact that has on the integrity of the judicial system.

Wel, rwyf am ddweud wrth yr Aelod nad yw materion cyfiawnder a materion ynghylch datgelu ffeiliau yn rhan o awdurdodaeth Llywodraeth Cymru. Nid yw’n fater sydd wedi’i ddatganoli. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, yr hyn y mae’r Aelod yn sôn amdano yw effaith achosion canfyddedig o gamweinyddu cyfiawnder, sut y cânt eu gweld yng Nghymru, ac effaith hynny ar uniondeb y system farnwrol.

Cyfreithiau’r UE yng Nghymru

EU Laws in Wales

2. Pa drafodaethau y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’u cael ynghylch cymhwyso cyfreithiau’r UE yng Nghymru ar ôl gadael yr UE? OAQ(5)0025(CG)

2. What discussions has the Counsel General had on the application of EU laws in Wales post Brexit? OAQ(5)0025(CG)

This question engages the law officers’ convention. But I can say that we are at every level working to ensure that powers to deal with EU legislation in devolved areas following withdrawal sit in Wales so that decisions about future policy in those areas are taken by Wales and in Wales’s best interests. This will involve a critical consideration of the UK Government’s great repeal Bill.

Mae’r cwestiwn hwn yn amodol ar gonfensiwn swyddogion y gyfraith. Ond gallaf ddweud ein bod ar bob lefel yn gweithio i sicrhau y bydd pwerau yng Nghymru i ymdrin â deddfwriaeth yr UE mewn meysydd datganoledig yn dilyn ymadael â’r UE fel y bydd penderfyniadau ynghylch polisi yn y dyfodol yn y meysydd hynny’n cael eu gwneud gan Gymru ac er budd gorau Cymru. Bydd hyn yn cynnwys ystyriaeth feirniadol o Fil diddymu mawr Llywodraeth y DU.

Thank you for that. What is the Counsel General’s assessment, then, of the areas of legislative competence that will be most affected and what action is the Welsh Government taking in mitigation, post Brexit?

Diolch i chi am hynny. Beth yw asesiad y Cwnsler Cyffredinol, felly, o’r meysydd cymhwysedd deddfwriaethol yr effeithir arnynt fwyaf a pha gamau lliniaru y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yn sgil Brexit?

The Member will understand that there are a lot of unknowns and uncertainties in the UK Government’s whole approach to this area. It’s clear that there are a significant number of areas in which the EU has legislated but which fall within devolved competence. Amongst those will be agriculture, fisheries, food standards, water resources, waste, pollution prevention and control, climate change, nature conservation, including the habitats directive, environmental assessment schemes, including environmental impact assessments, plant health, animal health, higher education, and public health. What I can say is that we are also exploring the possibility of legislating in the Assembly to make provision about how to deal with EU law in devolved areas following withdrawal, if the great repeal Bill proves to be inadequate. What I can say is there are considerable concerns about what the great repeal Bill might actually amount to, what it will actually consist of, and how it will affect Wales. There are serious concerns over the extent of engagement of the UK Government over that particular piece of legislation, so the situation is being monitored very, very closely, but clearly there are significant impacts on Welsh areas of responsibility and they are being given very careful consideration.

Bydd yr Aelod yn deall bod llawer o ffactorau anhysbys ac ansicrwydd yn holl ymagwedd Llywodraeth y DU tuag at y maes hwn. Mae’n amlwg fod yna nifer sylweddol o feysydd lle y mae’r UE wedi deddfu ond sy’n dod o fewn cymhwysedd datganoledig. Ymysg y rhain, bydd amaethyddiaeth, pysgodfeydd, safonau bwyd, adnoddau dŵr, gwastraff, atal a rheoli llygredd, newid yn yr hinsawdd, gwarchodaeth natur, gan gynnwys y gyfarwyddeb cynefinoedd, cynlluniau asesu amgylcheddol, gan gynnwys asesiadau o’r effaith amgylcheddol, iechyd planhigion, iechyd anifeiliaid, addysg uwch, ac iechyd y cyhoedd. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw ein bod hefyd yn ymchwilio i’r posibilrwydd o ddeddfu yn y Cynulliad i wneud darpariaeth ar gyfer sut i ymdrin â chyfraith yr UE mewn meysydd datganoledig yn dilyn ymadael â’r UE os gwelir bod y Bil diddymu mawr yn annigonol. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw bod yna bryderon sylweddol ynglŷn â beth fydd y Bil diddymu mawr, beth fydd ei gynnwys mewn gwirionedd, a sut y bydd yn effeithio ar Gymru. Mae yna bryderon difrifol ynglŷn â graddau ymgysylltiad Llywodraeth y DU mewn perthynas â’r ddeddfwriaeth benodol honno, felly caiff y sefyllfa ei monitro’n agos iawn, ond yn amlwg, ceir effeithiau arwyddocaol ar feysydd cyfrifoldeb Cymreig ac maent yn cael eu hystyried yn ofalus iawn.

Dinasyddion yr UE

EU Citizens

3. Pa sylwadau y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’u gwneud i Lywodraeth y DU ynghylch statws cyfreithiol dinasyddion yr UE yng Nghymru? OAQ(5)0024(CG)

3. What representations has the Counsel General made to the UK Government regarding the legal status of EU citizens in Wales? OAQ(5)0024(CG)

The Welsh Government has made its position very clear: we have called for the rights of EU migrants already living in Wales to be guaranteed immediately.

Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ei safbwynt yn glir iawn: rydym wedi galw am warantu ar unwaith hawliau mudwyr o’r UE sydd eisoes yn byw yng Nghymru.

Can I thank you, Counsel General, for your response? Last week, in this Chamber, I made reference to a specific case of the uncertainty facing a family of German nationals settled in Wales over the lack of clarity from the UK Government over the position of EU nationals living in this country. As we know, it’s not just the personal impact that the uncertainty has on thousands of families across the UK, many of whom are in Wales; we also know the extent to which our public services and private industry rely on skills that EU nationals add to their workforces. So, does the General Counsel—the Counsel General, sorry—agree with me that it is unacceptable for EU nationals and their families to be treated in this way, effectively being used as bargaining chips by Theresa May in her negotiations over Brexit, and that she should live up to her claim that she wants to guarantee their right to stay in the UK as soon as possible and give this guarantee now, given that she has the powers to do so?

Hoffwn ddiolch i chi am eich ymateb, Gwnsler Cyffredinol. Yr wythnos diwethaf, yn y Siambr hon, cyfeiriais at achos penodol yn sôn am yr ansicrwydd sy’n wynebu teulu gwladolion o’r Almaen sydd wedi setlo yng Nghymru ynghylch y diffyg eglurder gan Lywodraeth y DU ynglŷn â sefyllfa dinasyddion o’r UE sy’n byw yn y wlad hon. Fel y gwyddom, mae’n fwy na’r effaith bersonol y mae’r ansicrwydd yn ei gael ar filoedd o deuluoedd ar draws y DU, gyda llawer ohonynt yng Nghymru; gwyddom hefyd i ba raddau y mae ein gwasanaethau cyhoeddus a’n diwydiant preifat yn dibynnu ar sgiliau y mae dinasyddion yr UE yn eu hychwanegu i’w gweithluoedd. Felly, a yw’r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi ei bod yn annerbyniol i wladolion yr UE a’u teuluoedd gael eu trin yn y modd hwn, a chael eu defnyddio fel testunau bargeinio i bob pwrpas gan Theresa May yn ei thrafodaethau ar Brexit, ac y dylai wireddu ei honiad ei bod am sicrhau eu hawl i aros yn y DU cyn gynted â phosibl a rhoi’r warant hon yn awr, o gofio bod ganddi’r pwerau i wneud hynny?

Can I say to the Member, I fully understand the points that she makes, which very much reflect the comments that were made in the Welsh Government’s White Paper? For example, I understand there are in the region of 120,000 EU citizens in Wales. There are 1,360 academic staff, and there are many in our NHS and care sector. And I think back as to—and I’m sure we could all do the same—how these impact. My mother passed away a few years ago. If she were alive now, she would be exactly in that position, as a Danish national, and I would be sitting here answering this question with the view as to whether or not my mother would be allowed to remain in this country. There are many, many people who are in that position.

What it calls for, it seems to me, from the UK Government, is courage, integrity, and actual leadership, because it cannot be right to use individuals and families as bargaining chips. And, sometimes, as far as the UK Government is concerned, it seems to me that it is just necessary for them to stand up and to do what is right. So, I fully agree with what the Member has said.

A gaf fi ddweud wrth yr Aelod fy mod yn deall yn iawn y pwyntiau y mae’n eu gwneud, sy’n adlewyrchu’n fawr iawn y sylwadau a wnaed ym Mhapur Gwyn Llywodraeth Cymru? Er enghraifft, rwy’n deall bod oddeutu 120,000 o ddinasyddion yr UE yng Nghymru. Ceir 1,360 o staff academaidd, ac mae llawer yn ein GIG a’r sector gofal. Ac rwy’n meddwl yn ôl—ac rwy’n siŵr y gallai pob un ohonom wneud yr un peth—at effaith y rhain. Bu farw fy mam rai blynyddoedd yn ôl. Pe bai hi’n dal yn fyw, buasai yn yr un sefyllfa’n union, fel gwladolyn Danaidd, a buaswn yn eistedd yma’n ateb y cwestiwn ynglŷn ag a ddylai fy mam gael ei chaniatáu i aros yn y wlad hon ai peidio. Mae yna lawer iawn o bobl yn y sefyllfa honno.

Ymddengys i mi mai’r hyn y mae’n galw amdano gan Lywodraeth y DU yw dewrder, gonestrwydd, ac arweinyddiaeth go iawn, gan na all fod yn iawn i ddefnyddio unigolion a theuluoedd fel testunau bargeinio. Ac weithiau, o ran Llywodraeth y DU, mae’n ymddangos i mi fod angen iddi sefyll a gwneud yr hyn sy’n iawn. Felly, cytunaf yn llwyr â’r hyn y mae’r Aelod wedi’i ddweud.

Rydw i’n cydsynio’n llwyr gyda beth mae’r cwnsler newydd ei ddweud. Mae nifer fawr o bobl sy’n byw yn fy rhanbarth i, ac yn enwedig mewn tref fel Aberystwyth, lle mae prifysgol ac ysbyty, yn ddinasyddion o Ewrop sydd wedi priodi pobl o Gymru yn ogystal, ac maen nhw’n poeni yn enfawr—gallaf ond pwysleisio eu bod yn poeni yn enfawr—am yr ansicrwydd sydd iddyn nhw a hefyd eu plant, achos mae plant gyda nhw yn ein hysgolion ni yng Ngheredigion, yn ogystal. Yn ogystal â gwneud y safbwynt yn glir o ran Llywodraeth Cymru, beth arall fedrwch chi ei wneud ar ran y Llywodraeth i bwyso ar Lywodraeth San Steffan i beidio â defnyddio dinasyddion Ewropeaidd yn y modd yma? Pe baem ni’n dangos ewyllys da ar ddechrau trafod ymadael â’r Undeb Ewropeaidd drwy sicrhau diogelwch i ddinasyddion y gwledydd eraill, byddwn i’n tybio y byddwn ni’n cael gwrandawiad tecach yn y pen draw yn ystod y trafodaethau yna yn ogystal—o gofio, wrth gwrs, bod dinasyddion o’r fath hefyd yn bleidleiswyr i ni fel Aelodau’r Cynulliad.

I agree entirely with what the Counsel General has just said. Many people living in my region, particularly in a town such as Aberystwyth, where there is a university and a hospital, are European citizens who have married people from Wales as well, and they are deeply concerned—and I emphasise that; they are deeply concerned—about the uncertainty for them and for their children, because they do have children in our schools in Ceredigion, too. In addition to making the stance clear on behalf of the Welsh Government, what else can you do on behalf of the Government to urge the Westminster Government not to use European citizens in this way? If we were to show good will at the beginning of the negotiations on Brexit by ensuring security for citizens of other nations, I would think that we would get a fairer hearing, ultimately, during those negotiations, too—bearing in mind, of course, that such citizens are also voters in Assembly elections.

The Member is absolutely right. And, of course, many of those citizens have made the point that they may have lived in Wales, or in the United Kingdom, for 30 or 40 plus years, and that they may have voted in European elections, and yet they were excluded from participating in the referendum, and they do feel an injustice. There have been representations made with regard to the impact and the potential break-up of families that may occur, where one member may have to leave his wife and son.

Now, it is all very well for a Government to say, ‘Oh, don’t worry, it will be all sorted out, as soon as we’ve sorted out our citizens over there’. But that means that we are, effectively, using them as a bargaining chip. To me, I regard that as wholly immoral and totally wrong. And it is a disgrace for the Government at the moment not to have the integrity to stand up for those citizens who have contributed so much to our communities and our society.

Mae’r Aelod yn llygad ei le. Ac wrth gwrs, mae llawer o’r dinasyddion hyn wedi gwneud y pwynt y gallant fod wedi byw yng Nghymru, neu yn y Deyrnas Unedig, ers 30 neu 40 mlynedd a mwy, ac efallai eu bod wedi pleidleisio yn yr etholiadau Ewropeaidd, ac eto cawsant eu heithrio rhag cymryd rhan yn y refferendwm, ac maent yn teimlo anghyfiawnder. Cyflwynwyd sylwadau ynglŷn â’r effaith a’r posibilrwydd y caiff teuluoedd eu chwalu, lle y gallai fod yn rhaid i un aelod adael ei wraig a’i fab.

Nawr, mae’n ddigon hawdd i Lywodraeth ddweud, ‘O, peidiwch â phoeni, caiff y cyfan ei ddatrys, cyn gynted ag y byddwn wedi datrys pethau i’n dinasyddion draw yno’. Ond mae hynny’n golygu ein bod, i bob pwrpas, yn eu defnyddio fel testunau bargeinio. I mi, rwy’n ystyried hynny’n gwbl anfoesol ac yn hollol anghywir. Ac mae’n warthus nad yw’r Llywodraeth yn meddu ar ddigon o uniondeb ar hyn o bryd i sefyll dros y dinasyddion hyn sydd wedi cyfrannu cymaint i’n cymunedau a’n cymdeithas.

Well, isn’t what is immoral and totally wrong the scaremongering campaign, which is still going on eight months after the referendum campaign—the ‘remain’ camp’s project fear? As the Counsel General will know, the United Kingdom is a signatory of the 1969 Vienna Convention on the Law of Treaties, which refers to the acquired rights of citizens of the signatory countries, and which protects them in respect of the rights that they’ve built up before any treaty change takes place. And so, any subsequent treaty that is signed by that country cannot diminish or undermine those rights. This was accepted by the European Economic Community—as it then was—when Greenland left the community, and the commission referred to what were called then vested rights, which would be preserved following Greenland’s leaving what we now call the union. Therefore, any scaremongering on this issue is completely and utterly wrong, and actually it is extraordinary that we are still having this argument so many months after the referendum.

Wel, onid yr hyn sy’n anfoesol ac yn hollol anghywir yw’r ymgyrch godi bwganod, sy’n dal i ddigwydd wyth mis ar ôl ymgyrch y refferendwm—prosiect ofn y gwersyll ‘aros’? Fel y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn gwybod, mae’r Deyrnas Unedig yn un o’r rhai a lofnododd Gonfensiwn Fienna ar Gyfraith Cytuniadau 1969, sy’n cyfeirio at hawliau caffaeledig dinasyddion y gwledydd a’i llofnododd, ac sy’n eu diogelu mewn perthynas â’r hawliau y maent wedi’u cronni cyn i unrhyw newid ddigwydd i’r cytuniad. Ac felly, ni all unrhyw gytuniad dilynol a lofnodir gan y wlad honno leihau neu danseilio’r hawliau hynny. Derbyniwyd hyn gan y Gymuned Economaidd Ewropeaidd—fel yr oedd bryd hynny—pan adawodd yr Ynys Las y gymuned, a chyfeiriodd y Comisiwn at yr hyn a elwid ar y pryd yn hawliau breintiedig, a fyddai’n cael eu cadw wedi i’r Ynys Las adael yr hyn yr ydym yn awr yn ei alw’n undeb. Felly, mae unrhyw godi bwganod ar y mater yn gwbl anghywir, ac mewn gwirionedd mae’n rhyfeddol ein bod yn dal i gael y ddadl hon gymaint o fisoedd ar ôl y refferendwm.

I would agree with the Member that it is extraordinary that we are still having this debate so long after the referendum. It is perhaps extraordinary that the Member is also totally disagreeing with the member of his group who appeared on ‘Sharp End’, who actually said that she was of the view, and that UKIP’s position was, that they should be given immediate rights, and they should not be used as bargaining chips. I have to say of the Member’s approach that at least he is consistent in his ability to actually shock me with comments of inhumanity that do not surprise me in the least.

Buaswn yn cytuno â’r Aelod ei bod yn rhyfeddol ein bod yn dal i gael y ddadl hon mor hir ar ôl y refferendwm. Efallai ei bod yn rhyfeddol fod yr Aelod hefyd yn anghytuno’n llwyr â’r aelod o’i grŵp a ymddangosodd ar ‘Sharp End’, ac a ddywedodd mewn gwirionedd ei bod hi o’r farn, ac mai safbwynt UKIP oedd y dylent gael hawliau ar unwaith, ac na ddylid eu defnyddio fel testunau bargeinio. Rhaid i mi ddweud am ymagwedd yr Aelod ei fod o leiaf yn gyson yn ei allu i fy rhyfeddu â sylwadau annynol nad ydynt yn destun syndod i mi o gwbl.

Counsel General, I know you will be aware of the case of my constituent of Austrian nationality who came to Aberdare in 1996 as a foreign language assistant, studied for a PGCE, became a teacher and set up her own business, but who, because she took the decision to stay at home to raise her children—of UK nationality—now finds she cannot qualify for permanent residency. Paradoxically, if my constituent’s husband was also Austrian, she could apply for permanent residency as a dependant. This is impacting upon my constituent, her husband and her children. What advice could you give to them?

Gwnsler Cyffredinol, rwy’n gwybod y byddwch yn gwybod am achos fy etholwr sy’n wladolyn Awstraidd a ddaeth i Aberdâr yn 1996 fel cynorthwyydd iaith dramor, cyn astudio ar gyfer TAR, dod yn athrawes a sefydlu ei busnes ei hun, ond oherwydd ei bod wedi penderfynu aros gartref i fagu ei phlant—sy’n wladolion y DU—mae hi bellach yn deall nad yw’n cymhwyso fel preswylydd parhaol. Yn baradocsaidd, pe bai gŵr fy etholwr hefyd yn Awstriad, gallai wneud cais i fod yn breswylydd parhaol fel dibynnydd. Mae hyn yn effeithio ar fy etholwr, ei gŵr a’i phlant. Pa gyngor y gallech ei roi iddynt?

The advice I would give to them is to make all the representations they can through their representatives—whether it be the Assembly, whether it be Members of Parliament—and also to recognise the steps that the First Minister and the Welsh Government are taking to argue this case. I’d also refer specifically—. I think it is worth, perhaps, us reiterating the point in ‘Securing Wales’s Future’, in the White Paper, where it states very specifically that

Wales has benefited from inward migration from the EU and many other parts of the world. We believe that migrants make a positive contribution to Wales’ economy and to society more widely. We regret and condemn the rise in xenophobia and racism exacerbated by the immoderate tone of debate in some parts of the political community.’

Y cyngor y buaswn yn ei roi iddynt yw cyflwyno’r holl sylwadau a allant drwy eu cynrychiolwyr—y Cynulliad, Aelodau Seneddol—yn ogystal â chydnabod y camau y mae Prif Weinidog Cymru a Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddadlau’r achos hwn. Carwn gyfeirio’n benodol hefyd—. Rwy’n credu ei bod yn werth i ni ailadrodd, efallai, y pwynt yn ‘Diogelu Dyfodol Cymru’, yn y Papur Gwyn, lle y mae’n datgan yn benodol iawn fod

‘Cymru wedi elwa ar fudo o’r UE a nifer o rannau eraill o’r byd. Credwn fod mudwyr yn gwneud cyfraniad cadarnhaol i economi Cymru ac i’r gymdeithas yn ehangach. Rydym yn gresynu gweld y cynnydd diweddar mewn senoffobia a hiliaeth a waethygwyd gan naws afresymol y drafodaeth o rai cyfeiriadau o’r gymuned wleidyddol, ac rydym yn condemnio hynny.’

Thank—

We stand in full solidarity with all our people, irrespective of their country of origin and believe that the UK Government should already have made clear that everyone legally resident in the UK will have their rights guaranteed after we leave the EU. We call upon the UK Government to make a clear declaration along these lines to provide reassurance to EU citizens living in Wales and elsewhere in the UK. We call upon the EU to make a similar declaration in respect of Welsh and UK citizens living throughout the EU. We reject completely any inference that the status of citizens with legitimate rights of residence should be used as “bargaining chips” in negotiations on the UK’s exit from the EU.’

Diolch—

‘Rydym yn sefyll mewn undod llwyr gyda’n holl bobl, o ba wlad bynnag y maent yn dod yn wreiddiol ac yn credu y dylai Llywodraeth y DU fod eisoes wedi dweud yn glir eu bod yn gwarantu hawliau pawb sydd yn preswylio’n gyfreithiol yn y DU ar ôl i ni ymadael â’r UE. Galwn ar Lywodraeth y DU i wneud datganiad clir ynghylch hyn er mwyn tawelu meddyliau dinasyddion yr UE sy’n byw yng Nghymru a thu hwnt yn y DU. Galwn ar yr UE i wneud datganiad cyfatebol mewn perthynas â dinasyddion Cymru a’r DU sy’n byw yn yr UE. Gwrthodwn yn llwyr unrhyw awgrym y dylid defnyddio statws dinasyddion sydd â hawl ddilys i fyw yma i fargeinio wrth negodi ynghylch ymadawiad y DU â’r UE.’

Thank you. You shouldn’t take a long pause in between your sentences. I was about to cut you off in your prime, but I didn’t. There we go. Question 4, Mike Hedges.

Diolch. Ni ddylech gymryd saib hir rhwng eich brawddegau. Roeddwn ar fin torri ar eich traws pan oeddech yn eich anterth, ond ni wnes hynny. Dyna ni. Cwestiwn 4, Mike Hedges.

Who never uses a pause. [Laughter.]

Nad yw byth yn defnyddio saib. [Chwerthin.]

Cyfreithiau Morol

Maritime Laws

4. Pa sylwadau y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru ynghylch gorfodi cyfreithiau morol? OAQ(5)0022(CG)

4. What representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government regarding the enforcement of maritime laws? OAQ(5)0022(CG)

Members will know that I place great value on the protection of marine natural resources and you will be aware of the active prosecution work being undertaken by me on behalf of the Welsh Government.

Bydd yr Aelodau’n gwybod fy mod yn ystyried bod gwarchod adnoddau naturiol morol yn bwysig iawn ac fe fyddwch yn gwybod am y gwaith erlyn gweithredol sy’n cael ei wneud gennyf ar ran Llywodraeth Cymru.

Thank you, Counsel General. What consideration has the Counsel General given to how prosecutions of maritime offences could be made more effective?

Diolch, Gwnsler Cyffredinol. Pa ystyriaeth y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’i rhoi i sut y gellid erlyn am droseddau morol yn fwy effeithiol?

There’s no doubt that we’re going to be in an environment, first, that is going to be more challenging, but it’s never been more important to actually be protecting not only our maritime and our environmental resources, but ensuring that Welsh laws in that respect are fully protected and implemented. I previously reported on the number of infringements that have led to successful prosecutions and that work will actually continue. I think it is important not only that we prosecute, but that we also respect the role and the work that’s carried out by our enforcement officers, who actually, day in, day out, often in difficult environments—maritime and on our coastland—are supporting the implementation of Welsh laws, which leads to the protection of our resources.

I’ve met with those enforcement officers. I’ve discussed the issues relating to the evidence and the processes that they have to undertake to actually ensure that the outcomes of their investigations are successful, and I will continue to do so vigilantly. But I do want to put on record our thanks and recognition of the work that they actually do. That is not only important now, but will be increasingly important in the future.

Nid oes amheuaeth ein bod yn mynd i fod mewn amgylchedd, yn gyntaf, sy’n mynd i fod yn fwy heriol, ond ni fu erioed yn bwysicach mewn gwirionedd i ni fod yn diogelu nid yn unig ein hadnoddau morol ac amgylcheddol, ond hefyd yn sicrhau bod deddfau Cymreig yn hynny o beth yn cael eu gwarchod a’u gweithredu’n llawn. Adroddais yn flaenorol ar nifer y troseddau a arweiniodd at erlyniadau llwyddiannus a bydd y gwaith hwnnw’n parhau mewn gwirionedd. Rwy’n credu ei bod yn bwysig, nid yn unig ein bod yn erlyn, ond ein bod hefyd yn parchu rôl a gwaith ein swyddogion gorfodi, sy’n cefnogi’r broses o weithredu deddfau Cymru ddydd ar ôl dydd, yn aml mewn amgylchiadau anodd—ar y môr ac ar ein harfordir—sy’n arwain at ddiogelu ein hadnoddau.

Rwyf wedi cyfarfod â’r swyddogion gorfodi hynny. Rwyf wedi trafod y materion sy’n ymwneud â’r dystiolaeth a’r prosesau sydd ganddynt i sicrhau mewn gwirionedd fod canlyniadau eu hymchwiliadau yn llwyddiannus, a byddaf yn parhau i wneud hynny’n drwyadl. Ond hoffwn gofnodi ein diolch a’n cydnabyddiaeth o’r gwaith y maent yn ei wneud mewn gwirionedd. Mae hynny’n bwysig yn awr, ond bydd yn gynyddol bwysig yn y dyfodol hefyd.

Rhaglen i Godeiddio’r Gyfraith

The Codification of Law Programme

5. Pa gynnydd sydd wedi’i wneud o ran rhaglen Llywodraeth Cymru i godeiddio’r gyfraith? OAQ(5)0028(CG)

5. What progress has been made on the Welsh Government’s codification of law programme? OAQ(5)0028(CG)

Although early days, we have begun to scope potential consolidation projects, as well as starting work necessary to determine effective processes for codifying and better publishing the laws of Wales. And as part of this process we continue to work with the Law Commission on the planning consolidation and codification project.

Er ei bod yn ddyddiau cynnar, rydym wedi dechrau cwmpasu prosiectau cyfuno posibl, yn ogystal â dechrau gwaith angenrheidiol i benderfynu ar brosesau effeithiol ar gyfer codeiddio a chyhoeddi deddfau Cymru yn well. Ac fel rhan o’r broses hon rydym yn parhau i weithio gyda Chomisiwn y Gyfraith ar gynlluniau’r prosiect cyfuno a chodeiddio.

Thank you for that answer, Counsel General. I’m sure you and everyone else will recognise the importance of codification and the impact it will have. Could you actually outline the economic and social benefits that doing this job will actually give?

Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Gwnsler Cyffredinol. Rwy’n siŵr y byddwch chi a phawb arall yn cydnabod pwysigrwydd codeiddio a’r effaith a gaiff. A wnewch chi amlinellu’r manteision economaidd a chymdeithasol y bydd gwneud y gwaith hwn yn ei sicrhau mewn gwirionedd?

There are very considerable benefits to the codification programme, and I don’t hesitate, as I’ve said in this Chamber, to identify the fact that it couldn’t come at a more difficult time—at a time when we have all the demands on resources, legal resources, around the issues of Brexit, issues around the great repeal Bill and all the demands that will be made there, and at a time when financial resources are very strictly limited. That having been said, it is very important, I think, to the business community, for example, that we have a codification of planning law, and of course, there is significant work that is already under way with the Law Commission in that respect.

I think we will also need to look at our own procedures in respect of codification, and possibly legislation, because starting the codification route is not something you can dip in and out of. It has to be a consistent approach, because what we are doing is simplifying and codifying Welsh law, and Welsh law that will be growing and will undoubtedly be leading towards the issue of a jurisdiction. Of very considerable importance to me is not only the simplification and the advantages that will exist in respect of business for that particular purpose, but to look very closely at the issue of access to law, and that is that people have access to the law, that people can understand that law, and that, as far as possible, there is advice and representation available for people to actually take up their rights in law. These are areas that are very, very difficult. Some areas are not devolved areas, but this is a new road for us to go down as we create a new legislative framework. I have a number of meetings that are planned in respect of this process, and I look forward to reporting in much more detail on the progress that we are making as it arises.

Mae manteision sylweddol iawn i’r rhaglen gyfundrefnu, ac nid wyf yn petruso, fel y dywedais yn y Siambr hon, rhag nodi’r ffaith na allai ddod ar amser anoddach—ar adeg pan fo cymaint o alw am adnoddau, adnoddau cyfreithiol, mewn perthynas â materion Brexit, materion yn ymwneud â’r Bil diddymu mawr a’r holl ofynion a geir yn hynny o beth, ac ar adeg pan fo adnoddau ariannol yn gyfyngedig iawn. Ar ôl dweud hynny, mae’n bwysig iawn, rwy’n meddwl, i’r gymuned fusnes, er enghraifft, fod cyfraith gynllunio wedi’i chodeiddio, ac wrth gwrs, mae gwaith sylweddol eisoes ar y gweill gyda Chomisiwn y Gyfraith yn hynny o beth.

Rwy’n credu hefyd y bydd angen i ni edrych ar ein gweithdrefnau ein hunain mewn perthynas â chodeiddio, a deddfwriaeth o bosibl, gan nad yw cychwyn ar y llwybr codeiddio yn rhywbeth y gallwch gamu i mewn ac allan ohono. Rhaid iddo fod yn waith cyson, gan mai’r hyn a wnawn yw symleiddio a chodeiddio cyfraith Cymru, a chyfraith Cymru a fydd yn tyfu ac yn arwain yn ddi-os at fater awdurdodaeth. Rwy’n ei hystyried hi’n bwysig iawn nid yn unig ein bod yn symleiddio a’r manteision a geir mewn perthynas â busnes i’r diben hwnnw, ond ein bod yn edrych yn agos iawn hefyd ar fynediad at y gyfraith, sef bod pobl yn gallu dod i gysylltiad â’r gyfraith, fod pobl yn gallu deall y gyfraith honno, a hyd y bo modd, fod cyngor a chynrychiolaeth ar gael i bobl allu manteisio ar eu hawliau yn y gyfraith mewn gwirionedd. Mae’r rhain yn feysydd anodd tu hwnt. Nid yw rhai o’r meysydd wedi’u datganoli, ond mae hon yn ffordd newydd i ni fynd ar hyd-ddi wrth i ni greu fframwaith deddfwriaethol newydd. Mae gennyf nifer o gyfarfodydd wedi’u cynllunio mewn perthynas â’r broses hon, ac edrychaf ymlaen at adrodd yn llawer mwy manwl ar y cynnydd a wnawn wrth iddi ddatblygu.

Rwy’n siŵr y byddech chi’n cytuno, Gwnsler Cyffredinol, nad oes diben gwneud y gwaith o wella a ‘codify-o’ yn y ffordd rydych chi wedi amlinellu oni bai ei fod yn cael ei wneud yng ngolau dydd a bod mynediad llawn at y gyfraith gan y cyhoedd yn arbennig, a gan y bobl sy’n cael eu heffeithio gan y gyfraith. A ydych chi, felly, erbyn hyn, yn gwbl hyderus bod y gwaith o roi cyfraith Cymru ar-lein yn cael y flaenoriaeth briodol gan yr archifau cenedlaethol?

I’m sure that you would agree, Counsel General, that there’s no point doing this work of improving and codifying in the way that you’ve outlined unless it is done in broad daylight and that there’s full access for the public and for the people who are affected by the law. So, are you currently confident that the work of putting Welsh law online is receiving the appropriate priority from the national archives?

I think in the whole area of having the law available online and accessible in that way, there is still a considerable amount of work that needs to be done. Obviously, significant steps were undertaken by my predecessor to get the system up and running, but I think that starting the actual codification process itself creates additional demands and additional expectations. I think there is a responsibility on us as well to ensure that we maximise the benefit of technology in making the law available to individuals.

O ran holl fater sicrhau bod y gyfraith ar gael ar-lein ac yn hygyrch yn y ffordd honno, rwy’n credu bod cryn dipyn o waith sydd angen ei wneud o hyd. Yn amlwg, gwnaed camau sylweddol gan fy rhagflaenydd ar gael y system ar ei thraed, ond rwy’n meddwl bod dechrau’r broses godeiddio ynddi ei hun yn creu galwadau ychwanegol a disgwyliadau ychwanegol. Rwy’n meddwl bod cyfrifoldeb arnom hefyd i sicrhau ein bod yn manteisio i’r eithaf ar dechnoleg wrth sicrhau bod y gyfraith ar gael i unigolion.

The issue of consolidation is something that took the attention of the predecessor Constitutional and Legislative Affairs Committee. Codification has now taken our attention very much. Indeed, there are many advantages to Wales on the simplification and transparency of legislation, but it is quite a Sisyphean task in many ways. In fact, if you try to do it in one big chunk, it might be all-consuming, particularly as we have other major tasks ahead of us, including translating the outcomes of the Brexit transition, as we go forward. So, can I ask for the Counsel General’s thoughts on how we would approach this? He’s laid out previously, I think, the idea of piloting some area of this, but I would certainly say that it would seem desirable for a young democratic institution such as our own to lead the way in this, but to do it in a way that wouldn’t completely beggar us by throwing all the resource into this exercise of codification, whilst nothing else could be proceeded with.

Mae mater cyfuno yn rhywbeth a aeth â sylw’r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol rhagflaenol. Mae codeiddio wedi mynd â llawer o’n sylw bellach. Yn wir, mae llawer o fanteision i Gymru yn sgil symleiddio’r ddeddfwriaeth a’i gwneud yn dryloyw, ond mae’n dasg Sisyffaidd braidd mewn sawl ffordd. Yn wir, os ceisiwch ei wneud mewn un darn, gallai fod yn llafurus iawn, yn enwedig gan fod gennym dasgau pwysig eraill o’n blaenau, gan gynnwys trosi canlyniadau pontio Brexit wrth inni symud ymlaen. Felly, a gaf fi ofyn am syniadau’r Cwnsler Cyffredinol ynglŷn â sut y gallem fynd i’r afael â hyn? Rwy’n credu ei fod wedi disgrifio o’r blaen y syniad o dreialu rhyw elfen o hyn, ond byddwn yn sicr yn dweud y byddai’n ymddangos yn ddymunol i sefydliad democrataidd ifanc fel ein hun ni i arwain y ffordd yn hyn, ond i wneud hynny mewn ffordd na fyddai’n ein hamddifadu’n gyfan gwbl drwy ddefnyddio’r adnoddau i gyd ar yr ymarfer codeiddio hwn, heb allu bwrw ymlaen ag unrhyw beth arall.

The Member is absolutely right that our process of codification and consolidation—the non-reforming consolidation that would go along with that—mustn’t interfere with the work that this Assembly carries out and the Government’s legislative programme and, indeed, the programmes of legislation that may arise from individual Members and so on. It must also not distract us from the really important task of ensuring that we are on top of any legislation and legislative issues relating to Brexit and the potential areas of legislation there that will be necessary. But, as I say, the longer you leave codification, the more complex and difficult it actually becomes, which is why I’m keen that, even if we do it in a limited way, we start the process going and we commit ourselves to an ongoing process. I’ve often described it as a bit like—I make mistakes with my analogies these days—but this one is a bit like the metro in that it will take 10 to 15 years to complete and I’m not sure that I’ll ever get to ride on it. But I’m sure the same will happen with codification: I may never get to see the end product, but I look forward to being on the journey.

Mae’r Aelod yn llygad ei le na ddylai ein proses o godeiddio a chyfuno—y cyfuno nad yw’n diwygio a fuasai’n cyd-fynd â hynny—amharu ar y gwaith y mae’r Cynulliad hwn yn ei gyflawni a rhaglen ddeddfwriaethol y Llywodraeth, ac yn wir, y rhaglenni deddfwriaethol a allai ddeillio oddi wrth Aelodau unigol ac yn y blaen. Hefyd, ni ddylai dynnu ein sylw oddi ar y dasg bwysig iawn o sicrhau ein bod yn ymdopi ag unrhyw ddeddfwriaeth a materion deddfwriaethol a fo’n ymwneud â Brexit a’r meysydd deddfwriaethol posibl a fydd yn angenrheidiol yn hynny o beth. Ond fel rwy’n dweud, po hiraf y byddwch yn gadael codeiddio, y mwyaf cymhleth ac anodd y bydd mewn gwirionedd, a dyna pam rwy’n awyddus, hyd yn oed os ydym yn ei wneud mewn ffordd gyfyngedig, ein bod yn cychwyn ar y broses a’n bod yn ymrwymo i broses barhaus. Rwy’n aml wedi ei ddisgrifio’n debyg i—rwy’n gwneud camgymeriadau gyda fy nghyfatebiaethau y dyddiau hyn—ond mae hyn yn debyg i’r metro yn yr ystyr y bydd yn cymryd 10 i 15 mlynedd i’w gwblhau, ac nid wyf yn siŵr a gaf fi byth deithio arno. Ond rwy’n siŵr y bydd yr un peth yn digwydd gyda chodeiddio: efallai na chaf fi byth weld y cynnyrch gorffenedig, ond rwy’n edrych ymlaen at y daith.

Confensiwn Sewel

The Sewel Convention

6. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol egluro statws cyfreithiol Confensiwn Sewel fel y mae’n gymwys i Gymru yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Lys ar Erthygl 50? OAQ(5)0027(CG)

6. Will the Counsel General clarify the legal status of the Sewel Convention as it applies in Wales following the Supreme Court judgement on Article 50? OAQ(5)0027(CG)

Can I first of all thank you for the question? Because there’s been quite a lot of misunderstanding and misrepresentation in terms of the outcome of the article 50 Supreme Court case. Just to make clear to this Chamber, as I have done in the past, but perhaps not as clearly as I should have done, the two key issues on which we went into the Supreme Court were actually upheld. One was in terms of the sovereignty of Parliament and if it were not for that, there would not be the debate that is taking place in the Commons and is taking place in the Lords and that will take place, subsequently, in respect of the great repeal Bill, in Parliament. The second one was the confirmation and recognition of Sewel as a parliamentary process that could not be circumvented by use of the prerogative. So, in those two key areas, which were the basis of our submissions, the court actually upheld the submissions that we made.

Just to make clear as well: our submission at all times was that we do not believe that there was a veto. That was a submission that was also made by Scotland and that was also recognised by the Supreme Court. The important point now, however, is in regard to the Sewel convention. What the court did very strongly recognise—. I think a very important statement of intent from the Supreme Court was when they said,

We do not underestimate the importance of constitutional conventions, some of which play a fundamental role in the operation of our constitution. The Sewel convention has an important role in facilitating harmonious relationships between the UK parliament and the devolved legislatures.’

So, the Sewel convention is extremely important in the process that we are going through at the moment with regard to Brexit, with regard to the trigger Bill and with regard to the subsequent legislation that may actually arise. What’s important to recognise is that, with the Wales Act 2017, Sewel now has statutory status. That is, it is permanent. It is not judicable in the Supreme Court. The Supreme Court will not regulate matters like that, but it is now a permanent part, a permanent feature, of our constitution. Of course, it is recognised that, where political conventions like this exist—and I should point out that probably two thirds of our constitution is political convention; that is the way the UK constitution has developed—it has political consequences if it is not complied with. Members will be very well aware of the fragility of the UK constitution and the importance of the obligation of the UK Government to engage and seek consensus with the devolved Governments in the interest of the stability of the United Kingdom constitution and in the ability of the success of any subsequent legislation.

A gaf fi, yn gyntaf oll, ddiolch i chi am y cwestiwn? Oherwydd cafwyd cryn dipyn o gamddealltwriaeth a chamliwio mewn perthynas â chanlyniad achos erthygl 50 yn y Goruchaf Lys. Hoffwn ddweud yn glir wrth y Siambr hon, fel y gwneuthum yn y gorffennol, ond nid mor eglur ag y dylwn fod wedi gwneud efallai, fod y ddau fater allweddol yr aethom i’r Goruchaf Lys yn eu cylch wedi cael eu cadarnhau mewn gwirionedd. Roedd un yn ymwneud â sofraniaeth y Senedd a heblaw am hynny, ni fuasai gennym y ddadl sy’n digwydd yn Nhŷ’r Cyffredin ac sy’n digwydd yn Nhŷ’r Arglwyddi ac a fydd yn digwydd wedyn ar y Bil diddymu mawr yn y Senedd. Yr ail fater oedd cadarnhad a chydnabyddiaeth o Sewel fel proses seneddol na ellid ei hosgoi drwy ddefnyddio’r uchelfraint. Felly, yn y ddau faes allweddol hwnnw, a oedd yn sail i’n cyflwyniadau, cadarnhaodd y llys ein cyflwyniadau mewn gwirionedd.

Hoffwn ddweud yn glir hefyd: ein cyflwyniad ar bob adeg oedd nad ydym yn credu bod yna feto. Roedd hwnnw’n gyflwyniad a wnaed hefyd gan yr Alban a chafodd hyn hefyd ei gydnabod gan y Goruchaf Lys. Y pwynt pwysig yn awr, fodd bynnag, yw’r un mewn perthynas â chonfensiwn Sewel. Yr hyn yr oedd y llys yn ei gydnabod yn gryf iawn—. Rwy’n credu ei fod yn ddatganiad pwysig iawn o fwriad gan y Goruchaf Lys pan ddywedasant,

Nid ydym yn tanbrisio pwysigrwydd confensiynau cyfansoddiadol y mae rhai ohonynt yn chwarae rôl sylfaenol yng ngweithrediad ein cyfansoddiad. Mae gan gonfensiwn Sewel rôl bwysig yn hwyluso perthynas gytûn rhwng senedd y DU a’r deddfwrfeydd datganoledig.

Felly, mae confensiwn Sewel yn hynod o bwysig yn y broses yr ydym yn mynd drwyddi ar hyn o bryd mewn perthynas â Brexit, o ran y Bil i’w sbarduno ac o ran y ddeddfwriaeth ddilynol a allai godi mewn gwirionedd. Yr hyn sy’n bwysig ei gydnabod yw bod gan Sewel, gyda Deddf Cymru 2017, statws statudol bellach. Hynny yw, mae’n barhaol. Nid yw’n farnadwy yn y Goruchaf Lys. Ni fydd y Goruchaf Lys yn rheoleiddio materion fel hynny, ond mae bellach yn rhan barhaol, yn nodwedd barhaol, o’n cyfansoddiad. Wrth gwrs, fe gydnabyddir, lle y mae confensiynau gwleidyddol fel hyn yn bodoli—a dylwn nodi bod dwy ran o dair o’n cyfansoddiad yn ôl pob tebyg yn gonfensiwn gwleidyddol; dyna’r ffordd y mae cyfansoddiad y DU wedi datblygu—mae iddo ganlyniadau gwleidyddol os na chydymffurfir ag ef. Bydd yr Aelodau’n ymwybodol iawn o freuder cyfansoddiad y DU a phwysigrwydd y rhwymedigaeth ar Lywodraeth y DU i ymgysylltu a cheisio consensws â’r Llywodraethau datganoledig er budd sefydlogrwydd cyfansoddiad y Deyrnas Unedig a gallu unrhyw ddeddfwriaeth ddilynol i lwyddo.

Thank you, Counsel General, for that comprehensive answer. If I may just seek clarification, in the committee earlier this week, David Jones, the Minister of State at the Department for Exiting the European Union, posited the possibility the great repeal Bill itself might be a short Bill and there might be a number of individual Bills that follow from that. Given what the Counsel General has said about the difference between a legally binding justiciable convention and one which is potent but political, if you like, does he have a view as to whether the nature of the Act, be it a repeal Bill or one focused on European legislation, would be one which is likely to attract a different response from the UK Government from one which might be based on legislation around devolved competencies specifically?

Diolch i chi, Gwnsler Cyffredinol, am eich ateb cynhwysfawr. Os caf ofyn am eglurhad, yn y pwyllgor yn gynharach yr wythnos hon, cynigiodd David Jones, y Gweinidog Gwladol yn yr Adran ar gyfer Gadael yr Undeb Ewropeaidd, y posibilrwydd y gallai’r Bil diddymu mawr ei hun fod yn Fil byr ac y gallai fod nifer o Filiau unigol sy’n dilyn o hynny. O ystyried yr hyn y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’i ddweud am y gwahaniaeth rhwng confensiwn barnadwy sy’n rhwymo mewn cyfraith ac un sy’n rymus ond yn wleidyddol, os hoffwch, a oes ganddo farn ynglŷn ag a fyddai natur y Ddeddf, boed yn Fil diddymu neu’n un sy’n canolbwyntio ar ddeddfwriaeth Ewropeaidd, yn un sy’n debygol o ddenu ymateb gwahanol gan Lywodraeth y DU i un a allai fod yn seiliedig ar ddeddfwriaeth yn ymwneud â chymwyseddau datganoledig yn benodol?

Well, almost certainly what is going to follow the triggering of article 50 will be legislation, which will trigger the Sewel convention, and there will be issues of debate within this Chamber in the form of legislative consent memoranda and legislative consent motions. I think that is almost inevitable, subject to the type of legislation that is actually brought forward. As I’ve said, we don’t really know very much about what that is going to contain or precisely how it is going to be formed, and there are concerns about engagement. But what I do think is that the issue of Sewel, the compliance with Sewel and the status of Sewel do have to be monitored very, very carefully. It is a very important convention, as I say, that goes to the core of the relationship between the UK Government and devolved Government. In all conventions, the consequences of non-compliance with conventions that promote harmonious relations is that you end up with disharmonious relations and all the constitutional implications that that brings about.

Wel, mae hi bron yn sicr mai deddfwriaeth a geir yn sgil sbarduno erthygl 50, a bydd hynny’n sbarduno confensiwn Sewel, a bydd materion i’w trafod yn y Siambr hon ar ffurf memoranda cydsyniad deddfwriaethol a chynigion cydsyniad deddfwriaethol. Credaf fod hynny bron yn anochel, yn amodol ar y math o ddeddfwriaeth a gyflwynir mewn gwirionedd. Fel y dywedais, nid ydym yn gwybod llawer am yr hyn y mae honno’n mynd i’w gynnwys neu sut yn union y caiff ei llunio, a cheir pryderon ynglŷn ag ymgysylltiad. Ond credaf fod yn rhaid monitro mater Sewel, cydymffurfiaeth â Sewel a statws Sewel yn ofalus tu hwnt. Mae’n gonfensiwn pwysig iawn, fel rwy’n dweud, sy’n mynd at graidd y berthynas rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth ddatganoledig. Ym mhob confensiwn, canlyniad diffyg cydymffurfiaeth â chonfensiynau sy’n hyrwyddo perthynas gytûn yw cysylltiadau anghytgordiol a’r holl oblygiadau cyfansoddiadol a ddaw yn sgil hynny.

Counsel General, as well as the great repeal Bill, which we’ve just addressed, one of the concessions made by the Government in taking forward the current Bill on triggering article 50 through the House of Commons was a further vote in the House of Commons on the final detail of any agreement that was made with the other European Union countries. In your view, would that also involve the Sewel convention and a vote in this Parliament?

Gwnsler Cyffredinol, yn ogystal â’r Bil diddymu mawr sydd newydd gael sylw gennym, un o’r consesiynau a wnaed gan y Llywodraeth wrth fwrw ymlaen â’r Bil cyfredol ar sbarduno erthygl 50 drwy Dŷ’r Cyffredin oedd pleidlais bellach yn Nhŷ’r Cyffredin ar fanylion terfynol unrhyw gytundeb a wneid gyda gwledydd eraill yr Undeb Ewropeaidd. Yn eich barn chi, a fyddai hwnnw hefyd yn cynnwys confensiwn Sewel a phleidlais yn y Senedd hon?

A motion in the House of Commons wouldn’t, but legislation would. It would depend—legislation, presumably in the form of the great repeal Bill, will precede a vote. The vote will be on a treaty, and it will probably be to endorse. But depending upon the nature of that and what implications that has in terms of legislation that is passed in Westminster, again, it would have issues with regard to the implementation of Sewel. I can say to the Member that I think there will be a need to actually look at how conventions such as Sewel are more formalised in, for example, parliamentary procedures and so on, but that is, perhaps, a debate for another time.

Ni fyddai cynnig yn Nhŷ’r Cyffredin yn gwneud hynny, ond fe fyddai deddfwriaeth. Byddai’n dibynnu—bydd deddfwriaeth, ar ffurf y Bil diddymu mawr yn ôl pob tebyg, yn rhagflaenu pleidlais. Bydd y bleidlais ar gytuniad, ac mae’n debyg y byddai’n bleidlais i’w gymeradwyo. Ond yn dibynnu ar natur hynny a pha oblygiadau a fydd i hynny o ran deddfwriaeth sy’n cael ei phasio yn San Steffan, unwaith eto, byddai materion yn codi mewn perthynas â gweithredu Sewel. Gallaf ddweud wrth yr Aelod fy mod yn credu y bydd angen edrych mewn gwirionedd ar sut y mae confensiynau megis Sewel wedi’u ffurfioli fwy mewn gweithdrefnau seneddol ac yn y blaen mewn gwirionedd, ond efallai fod honno’n drafodaeth ar gyfer rhyw dro eto.

Penodi Barnwr o Gymru i’r Goruchaf Lys

Appointing a Welsh Judge to the Supreme Court

7. Pa sylwadau y mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi’u gwneud o ran penodi barnwr o Gymru i’r Goruchaf Lys? OAQ(5)0026(CG)

7. What representations has the Counsel General made in respect of appointing a Welsh judge to the Supreme Court? OAQ(5)0026(CG)

The Welsh Government has made representations on a number of occasions regarding appointing a Welsh member to the Supreme Court.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno sylwadau ar sawl achlysur o ran penodi aelod o Gymru i’r Goruchaf Lys.

Counsel General, it seems to me that the absence of representation from Wales on the Supreme Court panel is an important gap in the democratic framework within the UK. Do you agree that the body adjudicating on constitutional matters affecting the whole of the UK population should include representatives from the whole of the UK?

Gwnsler Cyffredinol, mae’n ymddangos i mi fod absenoldeb cynrychiolaeth o Gymru ar banel y Goruchaf Lys yn fwlch pwysig yn y fframwaith democrataidd yn y DU. A ydych yn cytuno y dylai’r corff sy’n dyfarnu ar faterion cyfansoddiadol sy’n effeithio ar boblogaeth y DU yn ei chyfanrwydd gynnwys cynrychiolwyr o’r DU gyfan?

The answer is that I certainly do agree. There has been argument in terms of what we mean by a Welsh judge or a Welsh representative on the Supreme Court and, of course, the issue is not just with regard to the Supreme Court, but also the lower level courts as well. There is an opportunity that arises in that, over the next two years, six Supreme Court justices will retire. Representations have been made by the First Minister and, in fact, the previous Counsel General about the lack of a Supreme Court justice with specific knowledge of Welsh law. And I also take the view that there should be a Supreme Court justice with specific knowledge of Welsh law. I’ve put it carefully like that, bearing in mind at the moment that we still have an England-and-Wales jurisdiction. The preferred option is that candidates should be required to have an understanding or the ability to acquire the understanding of the administration of justice in Wales, including legislation applicable to Wales and Welsh devolution arrangements. The selection and appointment processes, I think, are very aware of the representations that have been made from Wales, and I think we look forward optimistically to those representations being taken on board when the appointments are actually made.

Can I also say that there is a broader issue that is not just in terms of representation from Wales on the Supreme Court; there is a broader issue of the diversity of representation? And on that particular point, I suppose I can only do my best by commenting that the President of the Supreme Court, Lord Neuberger, said:

The higher echelons of the judiciary in the United Kingdom suffer from a marked lack of diversity and here I must admit the supreme court does not score at all well. We have one white woman and 10 white men, and, although two of the 11 were not privately educated, none of us come from disadvantaged backgrounds.’

I think there is a recognition and I think we are in the process of reform and change not just in terms of our own jurisdiction, but also in terms of the way that the courts themselves are changing. But it is something that I and, I know, Welsh Government is monitoring closely.

Yr ateb yw fy mod yn sicr yn cytuno. Bu dadlau o ran yr hyn a olygwn wrth farnwr o Gymru neu gynrychiolydd o Gymru yn y Goruchaf Lys ac wrth gwrs, nid yw’n fater sy’n ymwneud yn unig â’r Goruchaf Lys, ond y llysoedd lefel is hefyd. Mae yna gyfle’n codi o ran hynny, dros y ddwy flynedd nesaf, wrth i chwe barnwr yn y Goruchaf Lys ymddeol. Cyflwynwyd sylwadau gan Brif Weinidog Cymru ac mewn gwirionedd, gan y Cwnsler Cyffredinol blaenorol, ynglŷn â’r ffaith na cheir barnwr yn y Goruchaf Lys sy’n meddu ar wybodaeth benodol am gyfraith Cymru. Ac rwyf finnau o’r farn hefyd y dylai fod barnwr yn y Goruchaf Lys sy’n meddu ar wybodaeth benodol am gyfraith Cymru. Rwyf wedi ei roi’n ofalus fel hynny, gan gofio ar hyn o bryd mai awdurdodaeth Cymru a Lloegr sydd gennym. Yr opsiwn a ffafrir yw y dylai fod yn ofynnol i ymgeiswyr feddu ar ddealltwriaeth neu’r gallu i gaffael dealltwriaeth o’r modd y gweinyddir cyfiawnder yng Nghymru, gan gynnwys deddfwriaeth sy’n berthnasol i Gymru a threfniadau datganoli yng Nghymru. Rwy’n credu bod y prosesau dethol a phenodi yn ymwybodol iawn o’r sylwadau a gyflwynwyd o Gymru, ac rwy’n credu ein bod yn edrych ymlaen yn optimistaidd at weld y sylwadau hynny’n cael eu hystyried pan wneir y penodiadau hyn.

A gaf fi ddweud hefyd fod yna fater ehangach yn codi nid yn unig o ran cynrychiolaeth o Gymru yn y Goruchaf Lys; mae mater ehangach yn codi ynglŷn ag amrywiaeth y gynrychiolaeth? Ac ar y pwynt penodol hwnnw, mae’n debyg na allaf ond gwneud fy ngorau drwy ddweud bod Llywydd y Goruchaf Lys, yr Arglwydd Neuberger, wedi dweud:

Mae haenau uwch y farnwriaeth yn y Deyrnas Unedig yn dioddef o ddiffyg amrywiaeth amlwg ac yma mae’n rhaid i mi gyfaddef nad yw’r Goruchaf Lys yn sgorio’n uchel o gwbl. Mae gennym un fenyw wen a 10 o ddynion gwyn, ac er na chafodd dau o’r 11 eu haddysgu’n breifat, nid oes yr un ohonom yn dod o gefndiroedd difreintiedig.

Rwy’n meddwl bod yna gydnabyddiaeth ac rwy’n credu ein bod yn y broses o ddiwygio a newid, nid yn unig o ran ein hawdurdodaeth ein hunain, ond hefyd o ran y ffordd y mae’r llysoedd eu hunain yn newid. Ond mae’n rhywbeth yr wyf fi, a Llywodraeth Cymru, fe wn, yn ei fonitro’n agos.

Thank you very much, Counsel General.

Diolch yn fawr iawn, Gwnsler Cyffredinol.

3. 3. Datganiadau 90 Eiliad
3. 3. 90-second Statements

We move on to item 3, which is the 90-second statements, and Huw Irranca-Davies.

Symudwn ymlaen at eitem 3, sef y datganiadau 90 eiliad, a Huw Irranca-Davies.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I want to talk for 90 seconds about Men’s Sheds Cymru and the men’s shed movement. The original concept of men’s sheds was established in Australia 11 years ago as part of a health infrastructure that supports programmes to improve men’s health and well-being, and to assist in tackling social isolation.

Now, we’re all familiar with the saying, ‘From little acorns grow mighty oaks’. Well, the Squirrel’s Nest in my constituency of Ogmore—Tondu to be more precise—is home to the first working men’s shed in Wales, and, since its inception in 2002, I’ve had the great pleasure—and I know other Assembly Members, some of whom are here today, have—of visiting them on a number of occasions. There are currently 34 men’s sheds in Wales, including Maesteg ShedQuarters. Whilst they tend to be self-governed, self-supporting and sustainable, and they have access via their official website to expert advice on writing a constitution, funding ideas, understanding health and safety and help with insurance, Robert, who is involved with the Squirrel’s Nest, is joint chair of the association of Men’s Sheds Cymru, and is in the process of setting up the Men’s Sheds Cymru co-operative as the main association in Wales, with the support of the Wales Co-operative Centre, enabling it to become a community benefit society and co-operative. It will be yet another first for Ogmore and for Wales, and Robert will be a founder director of the new association.

No two sheds are the same; they’re as individual and diverse as the original back garden shed, a place where men can escape from the stresses of everyday life, to escape, too, to pursue their interests. Storytellers, crafters making music and amateur radio enthusiasts can all be accommodated but, crucially, it’s a place where isolation and loneliness are addressed in a friendly environment and where men can chat and enjoy each other’s company.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf eisiau siarad am 90 eiliad am Siediau Dynion Cymru a mudiad y siediau dynion. Sefydlwyd y cysyniad gwreiddiol o siediau dynion yn Awstralia 11 mlynedd yn ôl fel rhan o seilwaith iechyd sy’n cefnogi rhaglenni i wella iechyd a lles dynion, ac i helpu i fynd i’r afael ag arwahanrwydd cymdeithasol.

Nawr, rydym i gyd yn gyfarwydd â’r dywediad, ‘O’r fesen fach, fe dyf coed derw nerthol’. Wel, mae Squirrel’s Nest yn fy etholaeth yn Ogwr—yn Nhon-du i fod yn fanwl gywir—yn gartref i sied y dynion i weithwyr yng Nghymru, ac ers ei sefydlu yn 2002, cefais y pleser—a gwn fod Aelodau Cynulliad eraill y mae rhai ohonynt yma heddiw wedi cael yr un pleser—o ymweld â hwy ar sawl achlysur. Ceir 34 o siediau dynion yng Nghymru ar hyn o bryd, gan gynnwys ShedQuarters Maesteg. Er eu bod yn tueddu i lywodraethu a chynnal eu hunain yn gynaliadwy, a bod ganddynt fynediad drwy eu gwefan swyddogol at gyngor arbenigol ar ysgrifennu cyfansoddiad, syniadau ar gyfer ariannu, deall iechyd a diogelwch a help gydag yswiriant, mae Robert, sy’n gysylltiedig â Squirrel’s Nest, yn gyd-gadeirydd Cymdeithas Siediau Dynion Cymru, ac mae yn y broses o sefydlu cydweithrediaeth Siediau Dynion Cymru fel y brif gymdeithas yng Nghymru, gyda chymorth Canolfan Cydweithredol Cymru, gan eu galluogi i fod yn gymdeithas a chydweithrediaeth er budd cymunedol. Bydd yn enghraifft arall o Ogwr a Chymru yn arwain, a bydd Robert yn sylfaenydd-gyfarwyddwr ar y gymdeithas newydd.

Ni cheir dwy sied sydd yr un fath; maent mor unigryw ac amrywiol â siediau gwreiddiol yr ardd gefn, yn fan lle y gall dynion ddianc rhag straen bywyd bob dydd, a dianc hefyd i fynd ar drywydd eu diddordebau. Mae croeso i storïwyr, crefftwyr sy’n creu cerddoriaeth a rhai sydd â diddordeb mewn radio amatur ond yn allweddol, mae’n fan lle yr eir i’r afael ag arwahanrwydd ac unigrwydd mewn amgylchedd cyfeillgar a lle y gall dynion sgwrsio a mwynhau cwmni ei gilydd.

4. 4. Datganiad: Y Darlun Mawr, Safbwyntiau Cychwynnol ar Ddarlledu yng Nghymru
4. 4. Statement: The Big Picture, an Initial Look at Broadcasting in Wales

Item 4, then, is a statement by the Chair of the Culture, Welsh Language and Communications Committee, ‘The Big Picture, an Initial Look at Broadcasting in Wales’, and I call on the Chair, Bethan Jenkins.

Diolch. Ar 1 Chwefror, cyhoeddodd Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu ei adroddiad, sef ‘Y Darlun Mawr’, yn nodi ein safbwyntiau cychwynnol ar ddarlledu yng Nghymru. Ym mis Medi y llynedd, yn fy natganiad cyntaf i’r Cyfarfod Llawn fel Cadeirydd y pwyllgor, dywedais y byddai’r pwyllgor yn ymroddedig i ddwyn darlledwyr a chyfryngau eraill i gyfrif. Byddai’n bwyllgor a fyddai’n sicrhau bod y cyhoedd yn cael eu gwasanaethu’n briodol gan ddarlledwyr, ac yn bwyllgor a fyddai’n sicrhau y byddai darlledwyr yn atebol yn gyhoeddus am eu cyfrifoldebau a’u hymrwymiadau i Gymru.

Ers hynny, rydym wedi treulio amser yn ymgyfarwyddo â’r materion o bwys a’r cefndir. Rydym wedi cymryd tystiolaeth lafar gan y BBC, ITV, S4C ac Ofcom, a chan yr Arglwydd Tony Hall, cyfarwyddwr cyffredinol y BBC. Rydym hefyd wedi gwneud nifer o ymweliadau. Rydym wedi dweud yn glir ein bod yn bwriadu edrych ar bob agwedd o ddarlledu a’r cyfryngau yn ystod y Cynulliad hwn. Noder, er enghraifft, i ambell sylwebydd nodi nad oes llawer o ddefnydd digidol gennym wrth ddadansoddi’r cyfryngau yng Nghymru. Rydym yn fodlon ystyried hyn a materion eraill fel rhan o ymchwiliadau’r dyfodol. Rydym eisoes wedi dechrau ymchwiliad i gylch gwaith, cyllid ac atebolrwydd S4C, a fydd, gobeithio, yn ddylanwadol wrth i Lywodraeth y Deyrnas Unedig gynnal adolygiad o’r sianel yn ddiweddarach eleni.

We also intend to take a more detailed look at local media and local news journalism, at commercial radio, and at the portrayal of Wales on UK broadcast networks. ‘The Big Picture’ report sets out our take on the main themes that have arisen from our initial work in this area. As its title suggests, it is not intended to be a detailed analysis of every issue that is of concern, but a foundation for the more focused work we intend to do in the future. Nevertheless, it makes some important recommendations and raises a number of concerns. I will be happy to answer Members’ questions on any of the matters in the report, in the time available. I want to draw attention to a number of them—a number of the recommendations—that I think are particular important.

Portrayal of Wales—BBC: first of all, and perhaps most important, the BBC director general has made a firm commitment that BBC Cymru Wales will receive extra funding for English language broadcasting in Wales. So far, Lord Hall has not put a figure on how much that extra funding should be. We have. We’ve recommended that an additional £30 million should be provided annually for English language drama and broadcasting about Wales. This is not a new recommendation. The previous Assembly’s Communities, Equality and Local Government Committee and the Institute of Welsh Affairs’ media policy group have previously made similar recommendations. Funding of this amount could allow a doubling of the output and allow BBC Wales the chance to produce more quality programmes that earn a place on the BBC network. Lord Hall will appear before the committee in March, and we expect him at that time to announce significant extra funding for English language broadcasting in Wales, and we will use the £30 million figure as a benchmark against which to judge how serious he is.

Portrayal of Wales—ITV: if Wales is to be adequately represented on broadcast networks, we cannot expect the BBC to take sole responsibility. Other public service broadcasters also need to step up to the plate, particularly ITV Cymru Wales. It would be unfair not to recognise their recent, albeit limited, success in securing network commissions. But the fact is that the approach taken by ITV Cymru Wales, and by ITV generally, has not led to Welsh voices being adequately represented on the ITV network. The channel’s approach to commissioning has failed to capture the richness of Welsh communities, and there are considerable aspects of Welsh life that are not portrayed either on the ITV network or on ITV Cymru Wales. We have recommended that ITV Studios adopts a more proactive approach to developing programmes for broadcast on the ITV network, including setting specific goals for developing network output for Wales that reflects life in Wales.

While I would not necessarily expect all committee recommendations to be accepted without comment by those they affect, I, and other members of the committee, were intrigued by ITV’s very defensive public response to this particular recommendation, not only in their corporate response, but in their press analysis, also. For all that it has to take account of commercial realities, the fact remains that ITV Wales is a public service broadcaster with a responsibility to properly reflect the community it serves. So, I am glad to hear that ITV have said that they do intend to continue to engage constructively with the important work of the committee, but I have to say that I did not find their response to this recommendation particularly constructive.

Cyllid S4C: rydym yn poeni’n arw am effaith ddifrifol y toriadau parhaus i gyllideb S4C. Torrwyd y gyllideb o 36 y cant mewn termau real ers 2010. Bydd yn dioddef rhagor o doriadau termau real o tua 10 y cant yn y cyfnod yn arwain at 2021, er gwaethaf ‘elfen o sefydlogrwydd’ oherwydd i gyllid ffi’r drwydded aros yn gyson. Mae hyn wedi cael effaith sylweddol ar yr hyn y mae S4C yn gallu gwneud. Er enghraifft, mae 57 y cant o raglenni bellach yn ailddarllediadau o’i gymharu â dim ond 20 y cant pan lansiwyd y sianel. Mae hyn yn amlwg yn llawer rhy uchel ac yn destun pryder sylweddol iawn i ni fel pwyllgor.

Soniais yn gynharach fod y pwyllgor eisoes wedi dechrau ymchwiliad i gylch gwaith, cyllid ac atebolrwydd S4C, er mwyn cyfrannu at adolygiad Llywodraeth y Deyrnas Unedig o’r sianel yn ddiweddarach eleni. Bydd angen inni ystyried dyfodol S4C yn y man, yn dilyn adroddiad Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac nid cyn hynny. Byddai unrhyw doriadau i gyllideb S4C cyn yr adolygiad yn annerbyniol yn ein tyb ni.

Craffu ar ddemocratiaeth leol—cynigion y BBC: yn fuan ar ôl i’n hadroddiad gael ei gyhoeddi, cyhoeddodd y BBC gynlluniau i helpu i wella’r gwaith o graffu ar ddemocratiaeth leol yn y Deyrnas Unedig drwy wreiddio newyddiadurwyr mewn sefydliadau cyfryngol lleol. Bydd hyn yn golygu 11 o newyddiadurwyr lleol newydd—un i bob dau awdurdod lleol yng Nghymru. Mae unrhyw gam a gymerir i wella’r gwaith o graffu ar ddemocratiaeth leol yn amlwg i’w groesawu. Fodd bynnag, roedd y pwyllgor yn pryderu mai un o ganlyniadau anfwriadol y dull hwn fyddai lleihau ymhellach nifer y gohebwyr mewn ystafelloedd newyddion ledled Cymru.

Mae gwir angen inni weld rhagor o fanylion am y cynnig hwn, er mwyn penderfynu a yw wedi mynd i’r afael â’r pryderon a fynegwyd gennym. Yn lle hynny, fe wnaethom ni argymell math o wasanaeth mwy penodol y gellid ei ddarparu i sefydliadau cyfryngau lleol ar faterion lle mae newyddiaduraeth leol wedi dirywio, fel yn y llysoedd a’r cynghorau—gwasanaeth ‘wire’.

Our report covered a wide range of other matters, such as a news opt-out for Wales on BBC network radio, scrutiny of the appointment of the new BBC board member for Wales, the prominence of S4C on the electronic programme guide, the accountability of broadcasters to the National Assembly and how Channel 4 can improve its portrayal. I hope to be able to take questions from those in the Chamber today, and of course, we are awaiting the response from the Government and we hope to be able to table a debate in the future on this particular area of interest, considering that we have a committee dedicated to looking at communications here in Wales, and want to keep the focus strongly on what broadcasters and the industry are doing here in Wales.

Eitem 4, felly, yw datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, ‘Y Darlun Mawr, Safbwyntiau cychwynnol ar ddarlledu yng Nghymru’, a galwaf ar y Cadeirydd, Bethan Jenkins.

Thank you. On 1 February, the Culture, Welsh Language and Communications Committee published its report, ‘The Big Picture’, setting out our initial views on broadcasting in Wales.In September last year, in my first statement to Plenary as Chair of the committee, I said that the committee would be dedicated to holding broadcasters and other media to account. It would be a committee that would ensure that the public is properly served by broadcasters, and a committee that would ensure that broadcasters would be publicly accountable for their responsibilities and commitments to Wales.

Since then, we have spent time familiarising ourselves with the issues of significance and the background. We have taken oral evidence from the BBC, ITV, S4C and Ofcom, and from the BBC director general, Lord Tony Hall. We have also made a number of visits.We have made clear that we intend to look at all aspects of broadcasting and the media over the course of this Assembly. It’s to be noted, for example, that some commentators have mentioned that we were digital light in our analysis of the media in Wales. We are happy to consider this and other issues as part of future inquiries. We have already started an inquiry into the remit, funding and accountability of S4C that we hope will be influential in the UK Government’s review of the channel, which is set to take place later this year.

Rydym hefyd yn bwriadu edrych yn fwy manwl ar y cyfryngau lleol a newyddiaduraeth newyddion lleol, ar radio masnachol, ac ar y portread o Gymru ar rwydweithiau darlledu’r DU. Mae adroddiad ‘Y Darlun Mawr’ yn nodi ein barn ar y prif themâu sydd wedi codi o’n gwaith cychwynnol yn y maes hwn. Fel y mae’r teitl yn ei awgrymu, ni fwriedir iddo fod yn ddadansoddiad manwl o bob mater sy’n peri pryder, ond yn hytrach, yn sylfaen ar gyfer y gwaith mwy penodol y bwriadwn ei wneud yn y dyfodol. Serch hynny, mae’n gwneud rhai argymhellion pwysig ac yn tynnu sylw at nifer o bryderon. Byddaf yn hapus i ateb cwestiynau’r Aelodau ar unrhyw un o’r materion yn yr adroddiad yn yr amser sydd ar gael. Hoffwn dynnu sylw at nifer ohonynt—nifer o’r argymhellion—y credaf eu bod yn arbennig o bwysig.

Y portread o Gymru—y BBC: yn gyntaf oll, ac yn bwysicaf efallai, mae cyfarwyddwr cyffredinol y BBC wedi gwneud ymrwymiad cadarn y bydd BBC Cymru Wales yn derbyn cyllid ychwanegol ar gyfer darlledu yn Saesneg yng Nghymru. Hyd yn hyn, nid yw’r Arglwydd Hall wedi rhoi ffigur ar faint o arian ychwanegol y dylid ei gael. Rydym ni wedi gwneud hynny. Rydym wedi argymell y dylid darparu £30 miliwn yn ychwanegol bob blwyddyn ar gyfer dramâu Saesneg a darlledu am Gymru. Nid yw hwn yn argymhelliad newydd. Mae Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol y Cynulliad blaenorol, a grŵp polisi cyfryngau y Sefydliad Materion Cymreig wedi gwneud argymhellion tebyg o’r blaen. Gallai cyllid o’r fath ganiatáu i’r allbwn ddyblu a rhoi cyfle i’r BBC gynhyrchu mwy o raglenni o ansawdd sy’n ennill eu lle ar rwydwaith y BBC. Bydd yr Arglwydd Hall yn ymddangos gerbron y pwyllgor ym mis Mawrth, ac rydym yn disgwyl iddo gyhoeddi cyllid ychwanegol sylweddol bryd hynny ar gyfer darlledu Saesneg yng Nghymru, a byddwn yn defnyddio’r ffigur o £30 miliwn fel meincnod ar gyfer barnu i ba raddau y mae’n rhoi ystyriaeth ddifrifol i hyn.

Y portread o Gymru—ITV: os yw Cymru i gael ei chynrychioli’n ddigonol ar rwydweithiau darlledu, ni allwn ddisgwyl i’r BBC ysgwyddo’r cyfrifoldeb i gyd. Mae angen i ddarlledwyr gwasanaeth cyhoeddus eraill wneud eu rhan hefyd, yn enwedig ITV Cymru Wales. Byddai’n annheg peidio â chydnabod eu llwyddiant yn ddiweddar, er yn gyfyngedig, i sicrhau comisiynau rhwydwaith. Ond y ffaith amdani yw nad yw’r dull a ddefnyddir gan ITV Cymru Wales, ac ITV yn gyffredinol, wedi arwain at sicrhau bod lleisiau o Gymru yn cael eu cynrychioli’n ddigonol ar rwydwaith ITV. Mae dull y sianel o gomisiynu wedi methu cyfleu cyfoeth cymunedau Cymru, a cheir agweddau sylweddol ar fywyd Cymru na chânt eu portreadu naill ai ar rwydwaith ITV nac ar ITV Cymru Wales. Rydym wedi argymell y dylai ITV Studios fabwysiadu dull mwy rhagweithiol o ddatblygu rhaglenni i’w darlledu ar rwydwaith ITV, gan gynnwys gosod nodau penodol ar gyfer datblygu cynnyrch rhwydwaith ar Gymru sy’n adlewyrchu bywyd yng Nghymru.

Er na fyddwn o reidrwydd yn disgwyl i holl argymhellion y pwyllgor gael eu derbyn heb sylw gan y rhai yr effeithiant arnynt, roeddwn i ac aelodau eraill y pwyllgor, wedi ein rhyfeddu gan ymateb cyhoeddus amddiffynnol iawn ITV i’r argymhelliad penodol hwn, nid yn unig yn eu hymateb corfforaethol, ond yn eu dadansoddiad i’r wasg, hefyd. Er bod yn rhaid iddo ystyried realiti masnachol, erys y ffaith fod ITV Wales yn ddarlledwr gwasanaeth cyhoeddus gyda chyfrifoldeb i adlewyrchu’r gymuned y mae’n ei gwasanaethu. Felly, rwy’n falch o glywed bod ITV wedi dweud eu bod yn bwriadu parhau i ymgysylltu’n adeiladol â gwaith pwysig y pwyllgor, ond mae’n rhaid i mi ddweud nad oeddwn yn ystyried eu hymateb i’r argymhelliad hwn yn arbennig o adeiladol.

S4C funding: we are deeply concerned at the severe impact of repeated cuts to S4C’s budget, which has been cut by 36 per cent in real terms since 2010. It will suffer further real-terms cuts of around 10 per cent in the period leading up to 2021, despite an ‘element of stability’ provided by licence fee funding remaining constant. This has had a marked impact on what S4C is able to do. For instance, 57 per cent of programmes are now repeats compared to just 20 per cent when the channel was launched. This is clearly far too high and is a matter of very considerable concern to us as a committee.

I mentioned earlier that the committee has already started an inquiry into the remit, funding and accountability of S4C, leading in to the UK Government’s review of the channel later this year. We need to consider the future of S4C in the round, but only after the UK Government review, and not before that. Any cut to S4C’s budget before a review would be far from acceptable in our eyes.

Scrutiny of local democracy—BBC proposals: shortly after our report was published, the BBC announced plans to help improve the scrutiny of local democracy in the UK by embedding journalists in local media organisations. This will mean 11 new local journalists—one for every two local authorities in Wales. Any move to help improve the scrutiny of local democracy is obviously to be welcomed. However, the committee was concerned that an unintended consequence of this approach could be a further reduction in the number of reporters in newsrooms across Wales.

We genuinely need to see more detail on this proposal, to decide whether it has addressed the concerns that we have raised. We suggested instead a wire-type service—a more specific service—that could be provided to local media organisations, in matters where local reporting has declined, such as in court and councils.

Mae ein hadroddiad yn cynnwys ystod eang o faterion eraill, megis torri i newyddion Cymru ar radio rhwydwaith y BBC, craffu ar benodiad aelod bwrdd newydd y BBC dros Gymru, amlygrwydd S4C ar y rhestr raglenni electronig, atebolrwydd darlledwyr i’r Cynulliad Cenedlaethol a sut y gall Channel 4 wella ei phortread. Rwy’n gobeithio gallu cymryd cwestiynau gan y rhai yn y Siambr heddiw, ac wrth gwrs, rydym yn aros am ymateb gan y Llywodraeth ac yn gobeithio gallu cyflwyno dadl yn y dyfodol ar y maes penodol hwn, o ystyried bod gennym bwyllgor sydd wedi ymrwymo i edrych ar gyfathrebu yma yng Nghymru, ac yn awyddus i gadw’r ffocws cryf ar yr hyn y mae darlledwyr a’r diwydiant yn ei wneud yma yng Nghymru.

A allaf i longyfarch Bethan Jenkins, yn y lle cyntaf, ar ei chadeirio cadarn yn y pwyllgor ac arweinyddiaeth glir ynglŷn â’r ffordd bwrpasol ymlaen? Rwy’n cofio, achos rwy’n hen yn awr, mewn Cynulliadau o’r blaen, trio mynd i’r afael efo’r holl fusnes yma o sôn a thrafod am ddarlledu a phapurau newydd ac ati, a sut maen nhw’n portreadu Cymru yn gyffredinol, ac roedd hi’n anodd iawn cael dadl neu drafodaeth o gwbl ar un adeg, achos nid oedd y mater wedi cael ei ddatganoli. Rwy’n llongyfarch Bethan, felly, sydd wedi llwyddo i yrru’r cwch i’r dŵr, megis, ac rydym yn gallu cael trafodaeth eang. Rydym wedi llwyddo i gael BBC ac ITV a hefyd S4C i ymddangos o flaen ein pwyllgor, ac wedi dod i fyny efo’r adroddiad bendigedig yma—yr un cyntaf yn y maes yma yng Nghymru. Ac, wrth gwrs, cefndir hyn oll ydy’r portread gwael, yn gyffredinol, o Gymru o fewn Cymru ac, wrth gwrs, o Gymru drwyddi draw yn y Deyrnas Unedig.

Felly, fy nghwestiwn cyntaf i ydy: a oes bwriad i ni fel pwyllgor i fod yn craffu yn gyson ar weithgareddau’r BBC ac ITV? Rydym ni’n gwybod bod Tony Hall yn dod yn ôl nawr, ond a ydym ni’n gweld bod rhyw fath o raglen gynhwysfawr sy’n mynd i olygu bod BBC, ITV ac S4C yn mynd i ymddangos yn rheolaidd o flaen ein pwyllgor yn y lle cyntaf?

Hefyd, mae’r cwestiwn arall sydd gyda fi ynglŷn â dyfodol S4C. Mae yna, wrth gwrs, ymchwiliad yn mynd ymlaen ar raddfeydd eraill, ond yn benodol, gan fod rhai ohonom ni yn awyddus iawn i weld, efallai yn y pen draw, ddatganoli cyllid a phwerau dros S4C i’r fan hon yn gyfan gwbl, pa waith sy’n mynd i gymryd rhan fel rhan o unrhyw ymchwiliad i sut mae S4C yn gweithio i’r ffaith bod yna ddyhead o fewn Cymru ac ymhlith pobl Cymru i weld S4C yn cael ei datganoli i’r Cynulliad yma? Diolch yn fawr.

May I congratulate Bethan Jenkins, first of all, on her robust chairing of the committee and a clear leadership on a way forward? I recall, because I’m an old man now, in previous Assemblies, trying to get to grips with this whole issue of discussing broadcasting and the press and so on and their portrayal of Wales generally, and it was very difficult to get a debate of any kind at one point, because it was a non-devolved issue. So, I congratulate Bethan, who has succeeded to push the boat out, so to speak, and enabled us to have a broad-ranging debate. We’ve had the BBC, ITV and S4C before the committee, and we have published this wonderful report—the first here in Wales in its field. The background to all of this is the poor portrayal of Wales, generally speaking, both within Wales and from Wales to the rest of the UK.

Therefore, my first question is: do we as a committee intend to regularly scrutinise the activities of BBC and ITV? We know that Tony Hall will return to the committee, but should we anticipate some comprehensive programme, which would mean that the BBC, ITV and S4C would appear regularly before our committee in the first place?

Also, the other question is on the future of S4C. There is now a review ongoing in other places, of course, but specifically, as some of us are eager to ultimately see the devolution of funding and powers over S4C to this place in their entirety, what work is going to take place as part of any inquiry into the workings of S4C—that aspiration within Wales and among the people of Wales to see S4C devolved to this Assembly? Thank you.

Diolch, Dai, am y geiriau caredig iawn. Gwnes i ddim talu Dai Lloyd i ddweud y pethau yna, yn sicr. Rydym ni wedi bod yn craffu yn weddol gyson ar ITV, BBC ac eraill, fel rhan o’r ymchwiliad penodol hwn, ond fel pwyllgor sydd â ‘chyfathrebu’ yn ein teitl, rwy’n credu ei bod yn bwysig inni osod yr agenda gwleidyddol er mwyn sicrhau bod y rheini sydd yn y maes cyfryngol yn ymatebol inni a’u bod nhw’n teimlo’r pwysau bod y pwyllgor newydd yma yn mynd i fod â barn am yr hyn maen nhw’n ei wneud ac yn mynd i fod yn wyliadwrus am yr hyn maen nhw’n ei wneud. Rwy’n sicr yn gwybod bod y rheini sydd yn y sector yn gwylio’r hyn rydym ni’n ei wneud fel pwyllgor ac yn cymryd beth ydym ni’n ei wneud o ddifrif. Nid wyf i’n credu y byddai ITV Cymru Wales wedi ymateb mor gryf pe na baen nhw’n ein cymryd ni o ddifrif fel pwyllgor. Felly, rwy’n credu bod hynny’n bwysig. O ran y BBC, wrth gwrs, mae memorandwm o ddealltwriaeth rhwng y Cynulliad a’r BBC ac felly mae yna reidrwydd, mae yna gysondeb, i’r berthynas rhyngom ni a nhw er mwyn gallu parhau yn y dyfodol. Byddwn ni’n sicr eisiau eu cael nhw i mewn i roi mwy o dystiolaeth gerbron y pwyllgor.

O ran S4C a datganoli, wel, fel rhan o’r ymchwiliad, fel yr ydych chi’n gwybod, Dai, mae’r ymchwiliad ar S4C yn mynd i gynnwys cwestiwn yn nhermau’r ymchwiliad hwnnw am a ddylem ni edrych ar ddatganoli S4C yn benodol yn y cyd-destun hwnnw. Nid ydym ni eto wedi mynd mor bell â thrafod datganoli yn ei gyd-destun mwy eang, ond rwy’n credu, er nad oes gennym ni’r pwerau dros ddatganoli yma yng Nghymru, mae’n bwysig inni ddangos ein bod ni’n genedl a’n bod ni’n gallu arwain ar yr agenda yma, boed y pwerau sydd yn bodoli yn y lle yma ar hyn o bryd—.

Thank you, Dai, for those very kind words. I didn’t pay Dai Lloyd to say those things, I can assure you. We have been scrutinising ITV, the BBC and others on a regular basis, as part of this inquiry, but as a committee that has ‘communication’ in its title, I think it’s important for us to set the political agenda to ensure that those in the media field are accountable to us and that they feel under pressure that this committee is going to have an opinion on what they do, and that we’re going to be vigilant of what they do. I certainly know that those in the sector are watching what we’re doing as a committee, and that they’re taking what we do seriously. I don’t think that ITV Cymru Wales would’ve responded so strongly if they didn’t take us seriously as a committee. So, I think that’s important. In terms of the BBC, there’s a memorandum of understanding between the Assembly and the BBC, and so there is a requirement that there is a consistent relationship between us and them, so that they can continue in the future. So, I would certainly want them to come in again to give us evidence.

With regard to S4C and devolution, well, as part of the inquiry, you’ll know, Dai Lloyd, that S4C is going to include a question with regard to that inquiry and whether we should look at the devolution of S4C specifically in that context. We haven’t yet gone so far as to discuss devolution in its wider context, but even though we don’t have the powers over devolution here in Wales, it’s important for us to show that we are a nation and that we can lead this agenda, whether we have the powers in this place or not at present.

Can I congratulate my Chairman on her statement and, indeed, more widely on the high seriousness, humour and feather-light touch of chairmanship that she brings to us all? A very model Chairman of a committee, if I may say. I realise that giving compliments in the Chamber in the presence of her party leader may lead to some internal problems in Plaid Cymru for her. I certainly hope not. But my compliment is very genuinely meant.

I just want to refer to what the report says about S4C. In particular, in paragraph 37, we refer to the fact that the Secretary of State for Culture, Media and Sport in the UK Government has a statutory duty to ensure that S4C has sufficient funding to fulfil its remit as a public service broadcaster. In view of the cuts that were referred to in the statement and what the report also says about the way in which S4C has had to cut back on its programming, in particular, investment in children’s programmes and a lack of original drama for several months a year, I wonder whether, in fact, the Secretary of State for Culture, Media and Sport is in breach of statutory duty in this case. I certainly agree with the report saying that it would be quite wrong for any further cuts to S4C’s budget to occur whilst the future is under review. S4C is a very lean organisation. They’ve cut their staffing from 220 to less than 130; their internal overheads are only around 4 per cent compared with an average of about 11 per cent or 12 per cent in the public sector. So, I think S4C, actually, is a very, very considerable success story on very meagre resources. So, the question that I have for the Chairman is whether we have an even stronger case in law than in morality to demand greater funding for S4C, given the importance that this must play in achieving the Government’s objective of 1 million Welsh speakers by 2050 and our ultimate aspiration of having a wholly bilingual nation.

A gaf fi longyfarch fy Nghadeirydd ar ei datganiad ac yn wir, yn fwy eang ar ddifrifoldeb, hiwmor a natur anymwthgar ei dull o gadeirio? Mae’n fodel o Gadeirydd pwyllgor, os caf ddweud. Rwy’n sylweddoli y gallai ei chanmol yn y Siambr ym mhresenoldeb arweinydd ei phlaid arwain at rai problemau mewnol iddi ym Mhlaid Cymru. Yn sicr, rwy’n gobeithio na wnaiff hynny. Ond mae fy nghanmoliaeth yn ddiffuant iawn.

Rwyf am gyfeirio at yr hyn y mae’r adroddiad yn ei ddweud am S4C. Yn benodol, ym mharagraff 37, rydym yn cyfeirio at y ffaith fod gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon yn Llywodraeth y DU ddyletswydd statudol i sicrhau bod gan S4C ddigon o arian i gyflawni ei gylch gwaith fel darlledwr gwasanaeth cyhoeddus. Yn wyneb y toriadau y cyfeiriwyd atynt yn y datganiad a’r hyn y mae’r adroddiad hefyd yn dweud am y ffordd y mae S4C wedi gorfod torri’n ôl ar ei raglennu, a’r buddsoddiad mewn rhaglenni plant yn benodol a diffyg cynnyrch drama gwreiddiol am nifer o fisoedd y flwyddyn, tybed mewn gwirionedd a yw’r Ysgrifennydd Gwladol dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon yn torri dyletswydd statudol yn yr achos hwn. Yn bendant, rwy’n cytuno â’r adroddiad pan ddywed y byddai’n hollol anghywir i gael unrhyw doriadau pellach i gyllideb S4C tra cynhelir adolygiad ar y dyfodol. Mae S4C yn sefydliad main iawn. Maent wedi torri eu staff o 220 i lai na 130; mae eu gorbenion mewnol cyffredinol oddeutu 4 y cant o’i gymharu â chyfartaledd o tua 11 y cant neu 12 y cant yn y sector cyhoeddus. Felly, rwy’n meddwl bod S4C, mewn gwirionedd, yn llwyddiant mawr iawn ar adnoddau sy’n hynod o brin. Felly, y cwestiwn sydd gennyf i’r Cadeirydd yw a oes gennym achos hyd yn oed yn gryfach yn gyfreithiol nag sydd yna’n foesol i fynnu mwy o arian i S4C, o ystyried pwysigrwydd hyn o reidrwydd er mwyn cyflawni amcan y Llywodraeth o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 a’n dyhead yn y pen draw i gael cenedl gwbl ddwyieithog.

Thank you very much. Again, I didn’t pay anybody for the compliments, but thank you very much anyway. I’m sure my leader won’t be able to give me a row for something you’ve said. That would be a new thing for me, but, hey, wonders will never cease. What can I say?

With regard to S4C, I mean, you know, we would agree on these benches, of course, that the cuts to S4C should never have happened, and I think that’s probably a cross-party consensus by now. It is our one channel, and others are even arguing now that we should be having more than that one channel. I know that S4C has produced a YouTube channel for young people to see how that would potentially engage with them, taking away potential branding or changing the branding so as to appeal to a new audience. We have to really promote S4C, because I go into schools on a regular basis and those who are studying Welsh through English language-medium schools, and many people, don’t even know about S4C, or have ever watched S4C. That’s actually quite distressing, when I know people have fought so hard to create the channel here in Wales for us to consume and for us to converse about and to encourage people to watch programming through the medium of Welsh.

I’m not a lawyer—shock horror—so if it is in breach of statutory duty I’m sure as a committee we can seek legal advice. When we’re having the inquiry on S4C we can seek legal advice on that because it’s a point that I think we should be looking at, because, of course, it’s not just a moral obligation, it’s how they are looking to deliver their legal requirements within the current statutory framework. So, I think that’s a point we need to be looking at. It may be interesting for other people in the Chamber to know that S4C are already going above their statutory and legal requirements because they’re working in digital, and because they’re working in other fields. There is no obligation for them to be doing that, but they are because, obviously, they want to see the channel progress and they want to be working in different ways in the future.

With regards to the 1 million Welsh speakers, well, yes, we’re doing an inquiry on that at the moment and we need to look at the educational front because that’s where we’re hearing the change needs to happen fastest, but we cannot ignore the importance of S4C in being able to realise those targets, and the educational facility that S4C can offer in that regard. For example, I know that there’re actors and scriptwriters in Wales waiting to be able to go into schools and to tell them about the shows that are on S4C, wanting to promote the channel, and if they have role models going into schools and speaking Welsh to them from those particular television shows then that will, potentially, inspire young people and others to watch the channel in the future.

What we have to ensure as part of our inquiry is to make sure that the UK Government know that any cuts are not acceptable. I mean, I wouldn’t want to see any cuts after the review, but especially before the review we should not tolerate any cuts by the DCMS. I think they have improved somewhat towards their relationship with S4C in regard to this agenda—probably learning from previous mistakes in how they’ve made cuts to S4C—but there’s so much yet to do and I hope that as a committee we can work together to make that a reality.

Diolch yn fawr iawn. Unwaith eto, ni thelais neb am y ganmoliaeth, ond diolch yn fawr i chi beth bynnag. Rwy’n siŵr na fydd fy arweinydd yn gallu rhoi pryd o dafod i mi am rywbeth a ddywedoch chi. Byddai hynny’n rhywbeth newydd i mi, ond hei, mae rhyfeddodau’n digwydd. Beth y gallaf ei ddweud?

O ran S4C, hynny yw, wyddoch chi, byddem yn cytuno ar y meinciau hyn, wrth gwrs, na ddylai’r toriadau i S4C byth fod wedi digwydd, ac rwy’n credu mai dyna’r consensws trawsbleidiol erbyn hyn, mae’n debyg. S4C yw ein hunig sianel, ac mae eraill hyd yn oed yn dadlau yn awr y dylem gael mwy nag un sianel. Gwn fod S4C wedi creu sianel YouTube ar gyfer pobl ifanc i weld sut y buasai hynny’n ymgysylltu â hwy o bosibl, gan gael gwared ar frandio posibl neu newid y brandio er mwyn apelio at gynulleidfa newydd. Mae’n rhaid i ni hyrwyddo S4C o ddifrif, oherwydd rwy’n mynd i ysgolion yn rheolaidd ac nid yw’r rhai sy’n astudio Cymraeg drwy ysgolion cyfrwng Saesneg, a llawer o bobl, yn gwybod am S4C hyd yn oed, neu erioed wedi gwylio S4C. Mae hynny’n peri gofid mewn gwirionedd, pan wyf yn gwybod bod pobl wedi ymladd mor galed i greu’r sianel yma yng Nghymru er mwyn i ni ei defnyddio a sgwrsio amdani ac annog pobl i wylio rhaglenni drwy gyfrwng y Gymraeg.

Nid wyf yn gyfreithiwr—syndod y byd—felly os yw’n torri dyletswydd statudol rwy’n siwr fel pwyllgor y gallwn ofyn am gyngor cyfreithiol. Pan fyddwn yn cael yr ymchwiliad ar S4C, gallwn ofyn am gyngor cyfreithiol ar hynny oherwydd ei fod yn bwynt y credaf y dylwn edrych arno, oherwydd, wrth gwrs, nid rhwymedigaeth foesol yn unig yw hi, mae’n ymwneud â sut y maent yn ceisio cyflawni eu gofynion cyfreithiol o fewn y fframwaith statudol presennol. Felly, rwy’n credu bod hwnnw’n bwynt y mae angen i ni edrych arno. Gall fod yn ddiddorol i bobl eraill yn y Siambr wybod bod S4C eisoes yn mynd y tu hwnt i’w gofynion statudol a chyfreithiol am eu bod yn gweithio yn y maes digidol, ac oherwydd eu bod yn gweithio mewn meysydd eraill. Nid oes unrhyw rwymedigaeth arnynt i wneud hynny, ond maent yn ei wneud oherwydd, yn amlwg, maent yn awyddus i weld y sianel yn datblygu ac maent yn awyddus i weithio mewn gwahanol ffyrdd yn y dyfodol.

O ran yr 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg, wel, ie, rydym yn cynnal ymchwiliad ar hynny ar hyn o bryd ac mae angen i ni edrych ar y maes addysgol oherwydd dyna ble y clywn fod angen i’r newid ddigwydd gyflymaf, ond ni allwn anwybyddu pwysigrwydd S4C o ran gallu gwireddu’r targedau hynny, a’r cyfleuster addysgol y gall S4C ei gynnig yn hynny o beth. Er enghraifft, gwn fod yna actorion a sgriptwyr yng Nghymru yn aros i allu mynd i ysgolion i ddweud wrthynt am y sioeau sydd ar S4C, am eu bod eisiau hyrwyddo’r sianel, ac os oes ganddynt fodelau rôl yn mynd i’r ysgolion a siarad Cymraeg â hwy oddi ar y rhaglenni teledu hyn, yna bydd hynny, o bosibl, yn ysbrydoli pobl ifanc ac eraill i wylio’r sianel yn y dyfodol.

Yr hyn sy’n rhaid i ni ei sicrhau yn rhan o’n hymchwiliad yw gwneud yn siŵr fod Llywodraeth y DU yn gwybod nad yw unrhyw doriadau yn dderbyniol. Hynny yw, ni fuaswn am weld unrhyw doriadau ar ôl yr adolygiad, ond yn enwedig cyn yr adolygiad ni ddylem oddef unrhyw doriadau gan yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon. Rwy’n credu eu bod wedi gwella rhywfaint tuag at eu perthynas gydag S4C ar yr agenda hon—gan ddysgu o gamgymeriadau blaenorol yn ôl pob tebyg yn y ffordd y gwnaethant doriadau i S4C—ond mae cymaint i’w wneud eto ac rwy’n gobeithio fel pwyllgor y gallwn weithio gyda’n gilydd i wireddu hynny.

Thank you very much. There are no more speakers in this statement.

Diolch yn fawr iawn. Nid oes rhagor o siaradwyr yn y datganiad hwn.

5. 5. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar ei Waith Craffu ar ôl Deddfu ar Ddeddf Trais yn Erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015
5. 5. Debate on the Equality, Local Government and Communities Committee's Report on Its Post-legislative Scrutiny Work on the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015

We’ll move on to item 5, which is the debate on the Equality, Local Government and Communities Committee’s report on its post-legislative scrutiny work on the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. I call on the Chair of the committee—John Griffiths.

Symudwn ymlaen at eitem 5, sef y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol ar ei waith craffu ôl-ddeddfwriaethol ar Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor—John Griffiths.

Cynnig NDM6239 John Griffiths

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar yr Ymchwiliad ôl-ddeddfwriaethol i Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 12 Rhagfyr 2016.

Motion NDM6239 John Griffiths

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the report of the Equality, Local Government and Communities Committee on the Post legislative inquiry into the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence Act (Wales) 2015, which was laid in the Table Office on 12 December 2016.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. I am pleased to be opening the first Plenary debate on the report of the Equality, Local Government and Communities Committee. The Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act is a landmark piece of legislation that sets out a statutory framework to prevent abuse and improve support for survivors. But passing legislation isn’t enough—it has to be effectively implemented. So, our committee decided to undertake post-legislative scrutiny to look at how well this was happening with regard to this legislation. During our inquiry, we received written and oral evidence and conducted visits to hear directly from survivors. We’re grateful to all for contributing, but in particular, we want to say ‘thank you’ to those survivors who inspired us with their strength and courage in sharing their stories. For them, and for all survivors, we must get this right. We cannot turn the clock back to stop violence once it has happened. No-one should doubt the Cabinet Secretary’s commitment to address this issue head on. We welcome that all of the recommendations have been accepted, either in full or partially. However, the response to our recommendations is sometimes relatively weak and sometimes provides too little detail. Hopefully, in his response today, the Cabinet Secretary will provide reassurances that the issues we raise in our report are being addressed with the level of urgency required.

Dirprwy Lywydd, the committee shares stakeholders’ concerns about the pace and consistency of implementation. Five years have passed since the White Paper was published, and nearly two years since the Act was passed, but many key components are not in place and are not going to be in place very soon. With every day that passes we risk losing momentum and opportunities to change lives. Services are being cut, organisations are unsure about their future. We are losing time when we could be putting in place preventative measures.

I will now turn to some of our recommendations. Our first recommendation called on the Welsh Government to set out, in the forthcoming delivery plan, dates for a range of items, including statutory guidance. In the first line of the response, the Government said that there was no outstanding statutory guidance. However, elsewhere, the response states that there will be consultation on statutory commissioning guidance in July of this year. So, it would seem that there are outstanding pieces of statutory guidance. Could the Cabinet Secretary clarify that position: what remains outstanding and when will they be published? These pieces of statutory guidance are important. They are the building blocks of the legislation.

In recommendation 3, we called for Welsh Government to prioritise the publication of statutory guidance on commissioning of services. The national adviser told us that the commissioning guidance was critical to the purpose of the Act, yet the draft guidance will not be consulted on until July. In their response, the Government cite the toolkit that was launched by the Lloyds Bank Foundation and Welsh Women’s Aid in August 2016, but this was produced independently from Welsh Government and is not statutory. In a sector where commissioning is so vital to the effective delivery of services, it is frustrating that this guidance is not yet ready.

Closely linked to the issue of commissioning services is that of funding. In recommendation 5, we called for a timetable by which the advisory board will complete its work into a sustainable funding model for the specialist sector. We were told that this is a priority for Welsh Government, and we welcome this commitment. The response states that progress will be reported to the Cabinet Secretary at the advisory group in July, but the committee would like the timetable called for so that we know when this work will be completed. We also called for sufficient funding to cope with any increased demand for services. We welcomed the increase in the revenue component of the domestic abuse services grant, but would appreciate clarity from the Cabinet Secretary as to whether the £400,000 increase will meet the likely increase in demand, given that funding is static for 2017-18.

In recommendation 8, we called for clarity, as a matter of urgency, into the legal status of the forthcoming delivery plan, when it will be published and how it will be consulted on. The Government accepted this recommendation, but doesn’t provide much information on this. We are told that the legal status will be considered by the task and finish group that has been established by the advisory board to develop the plan. We are also told that the task and finish group will determine the publication date when they first meet in February 2017—this month. I would ask the Cabinet Secretary, if he is not able to clarify the legal status and outline when it will be published today, to clarify when these decisions will be made.

I would now like to move on to our findings around education. This has proved to be a controversial issue. The White Paper stated that education on healthy relationships should be mandatory in all schools, but this wasn’t included in the Bill. This issue continued to concern stakeholders such as Barnardo’s, Welsh Women’s Aid, Gwent Police and the national adviser, who wanted greater commitment on this matter. We know that the Cabinet Secretary is sympathetic to these views, as he told us that he agreed that early intervention and education is key to building healthy relationships, and that he was keen to ensure consistency. The committee still feels strongly that there must be requirements for schools to teach children about healthy relationships, or the entrenched and harmful social attitudes about abuse and sexual violence will not be prevented. There is an opportunity with the development of the new curriculum to get this right. This is overdue and would be an important stride forward. It would be good to have further reassurances from the Cabinet Secretary on this crucial matter.

Recommendation 11 calls for the Welsh Government to prepare specific regulations relating to the publication of information by local authorities on how they are exercising their functions in relation to the Act. It remains unclear as to whether the Cabinet Secretary will commit to require local authorities to begin reporting by the start of the 2017-18 academic year. Again, clarity today will be welcome.

Finally, Dirprwy Lywydd, I want to move on to the role of the national adviser. This is a critical role, but we heard that its effectiveness is potentially hampered by limited resources. It is a part-time post with one part-time member of staff to support. We recommended that the Welsh Government should review the adviser’s capacity and consider allocating further resources. Their response states that it has been discussed and considered, and they have agreed to keep it under review. I would appreciate further clarity from Welsh Government on the nature of these discussions and what sort of review is being done. We know that budgets are tight, but it may be that a small increase in resources could have a significant impact on service delivery.

Our final recommendation calls on the Welsh Government to make reference to the national adviser, her responsibilities and annual work plan in the delivery plan and any future national or local strategies. The Welsh Government stated that the task and finish group are responsible for developing the national framework, and that they will make them aware of this recommendation. We would ask that the Welsh Government takes a more proactive role in this, and that they provide a steer to the task and finish group.

In closing, Dirprwy Lywydd, I want to make clear that I know the Cabinet Secretary is committed to addressing these issues, but the committee is concerned that there appears to be a lack of urgency within Welsh Government to take the necessary steps on implementation, as outlined in the Act itself. Given the importance of this legislation, commitment must now be matched by timely and effective action.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gael agor y ddadl gyntaf yn y Cyfarfod Llawn ar adroddiad y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol. Mae Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) yn ddeddfwriaeth bwysig sy’n nodi fframwaith statudol ar gyfer atal cam-drin a gwella cymorth i oroeswyr. Ond nid yw pasio deddfwriaeth yn ddigon—mae’n rhaid iddo gael ei roi ar waith yn effeithiol. Felly, penderfynodd ein pwyllgor wneud gwaith craffu ôl-ddeddfwriaethol i edrych ar ba mor dda yr oedd hyn yn digwydd mewn perthynas â’r ddeddfwriaeth hon. Yn ystod ein hymchwiliad, cawsom dystiolaeth ysgrifenedig a llafar a chynhaliwyd ymweliadau i glywed yn uniongyrchol gan oroeswyr. Rydym yn ddiolchgar i bawb am gyfrannu, ond yn arbennig, rydym eisiau dweud ‘diolch’ wrth y goroeswyr a’n hysbrydolodd gyda’u nerth a’u dewrder yn rhannu eu straeon. Er eu mwyn hwy, ac er mwyn yr holl oroeswyr, rhaid i ni gael hyn yn iawn. Ni allwn droi’r cloc yn ôl i atal trais ar ôl iddo ddigwydd. Ni ddylai neb amau ymrwymiad Ysgrifennydd y Cabinet i fynd benben â’r mater hwn. Rydym yn croesawu’r ffaith fod pob un o’r argymhellion wedi’u derbyn, naill ai’n llawn neu’n rhannol. Fodd bynnag, mae’r ymateb i’n hargymhellion yn eithaf gwan ar adegau ac weithiau’n brin o fanylion. Gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei ymateb heddiw yn darparu sicrwydd fod y materion a nodwn yn ein hadroddiad yn cael sylw gyda’r lefel o frys sy’n angenrheidiol.

Ddirprwy Lywydd, mae’r pwyllgor yn rhannu pryderon rhanddeiliaid ynglŷn â chyflymder a chysondeb gweithredu. Aeth pum mlynedd heibio ers cyhoeddi’r Papur Gwyn, a bron i ddwy flynedd ers i’r Ddeddf gael ei phasio, ond mae llawer o elfennau allweddol yn dal i fod heb eu rhoi ar waith ac nid ydynt yn mynd i fod ar waith yn fuan iawn. Gyda phob dydd sy’n pasio rydym mewn perygl o golli momentwm a chyfleoedd i newid bywydau. Mae gwasanaethau’n cael eu torri, mae sefydliadau’n ansicr ynglŷn â’u dyfodol. Rydym yn colli amser pan allem fod yn rhoi mesurau ataliol ar waith.

Trof yn awr at rai o’n hargymhellion. Roedd ein hargymhelliad cyntaf yn galw ar Lywodraeth Cymru i nodi dyddiadau, yn y cynllun cyflawni sydd ar y ffordd, ar gyfer amrywiaeth o eitemau, gan gynnwys canllawiau statudol. Yn llinell gyntaf yr ymateb, dywedodd y Llywodraeth nad oedd unrhyw ganllawiau statudol yn dal heb eu cyflwyno. Fodd bynnag, mewn mannau eraill, mae’r ymateb yn nodi y bydd ymgynghoriad yn cael ei gynnal ar ganllawiau comisiynu statudol ym mis Gorffennaf eleni. Felly, mae’n ymddangos bod yna ganllawiau statudol sy’n dal heb eu cyflwyno. A allai Ysgrifennydd y Cabinet egluro’r sefyllfa honno: beth sy’n parhau i fod heb ei wneud a phryd y byddant yn cael eu cyhoeddi? Mae’r canllawiau statudol hyn yn bwysig. Dyma yw cerrig sylfaen y ddeddfwriaeth.

Yn argymhelliad 3, roeddem yn galw ar Lywodraeth Cymru i flaenoriaethu’r gwaith o gyhoeddi canllawiau statudol ar gomisiynu gwasanaethau. Dywedodd y cynghorydd cenedlaethol wrthym fod y canllawiau comisiynu yn allweddol i ddibenion y Ddeddf, ond ni fydd ymgynghori’n digwydd ar y canllawiau drafft tan fis Gorffennaf. Yn eu hymateb, mae’r Llywodraeth yn cyfeirio at y pecyn cymorth a lansiwyd gan Sefydliad Banc Lloyds a Chymorth i Fenywod Cymru ym mis Awst 2016, ond cafodd hwn ei gynhyrchu’n annibynnol ar Lywodraeth Cymru ac nid yw’n statudol. Mewn sector lle y mae comisiynu mor hanfodol i ddarparu gwasanaethau’n effeithiol, mae’n rhwystredig nad yw’r canllawiau hyn yn barod eto.

Mae cysylltiad agos iawn rhwng comisiynu gwasanaethau a chyllid. Yn argymhelliad 5, roeddem yn galw am amserlen i’r bwrdd cynghori gwblhau ei waith ar fodel ariannu cynaliadwy ar gyfer y sector arbenigol. Dywedwyd wrthym fod hon yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac rydym yn croesawu’r ymrwymiad hwn. Mae’r ymateb yn nodi yr adroddir ar gynnydd i Ysgrifennydd y Cabinet yn y grŵp ymgynghorol ym mis Gorffennaf, ond buasai’r pwyllgor yn awyddus i weld yr amserlen y galwyd amdani fel ein bod yn gwybod pryd y bydd y gwaith hwn yn cael ei gwblhau. Roeddem hefyd yn galw am ariannu digonol i ymdopi ag unrhyw alw cynyddol am wasanaethau. Roeddem yn croesawu’r cynnydd yn elfen refeniw y grant gwasanaethau cam-drin domestig, ond byddem yn gwerthfawrogi eglurhad gan Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn ag a fydd y cynnydd o £400,000 yn ateb y cynnydd tebygol yn y galw, o ystyried bod y cyllid yn sefydlog ar gyfer 2017-18.

Yn argymhelliad 8, roeddem yn galw am eglurder, fel mater o frys, ynghylch statws cyfreithiol y cynllun cyflawni sydd i ddod, pan gaiff ei gyhoeddi a sut yr ymgynghorir arno. Derbyniodd y Llywodraeth yr argymhelliad hwn, ond nid yw’n darparu llawer o wybodaeth yn ei gylch. Dywedir wrthym y bydd y grŵp gorchwyl a gorffen a sefydlwyd gan y bwrdd cynghori i ddatblygu’r cynllun yn ystyried y statws cyfreithiol. Dywedir wrthym hefyd y bydd y grŵp gorchwyl a gorffen yn penderfynu ar y dyddiad cyhoeddi pan fyddant yn cyfarfod gyntaf ym mis Chwefror 2017—y mis hwn. Os nad yw’n gallu egluro’r statws cyfreithiol ac amlinellu pryd y bydd yn cael ei gyhoeddi heddiw, hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet egluro pryd y bydd y penderfyniadau hyn yn cael eu gwneud.

Hoffwn symud ymlaen yn awr at ein canfyddiadau’n ymwneud ag addysg. Mae hwn wedi profi’n bwnc dadleuol. Nododd y Papur Gwyn y dylai addysg perthynas iach fod yn orfodol ym mhob ysgol, ond ni chafodd hyn ei gynnwys yn y Bil. Mae’r mater yn parhau i achosi pryder i randdeiliaid fel Barnardos, Cymorth i Fenywod Cymru, Heddlu Gwent a’r cynghorydd cenedlaethol, a oedd eisiau mwy o ymrwymiad ynglŷn â hyn. Rydym yn gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn cydymdeimlo â’r safbwyntiau hyn, gan iddo ddweud wrthym ei fod yn cytuno bod ymyrraeth ac addysg gynnar yn allweddol i feithrin perthnasoedd iach, a’i fod yn awyddus i sicrhau cysondeb. Mae’r pwyllgor yn dal i deimlo’n gryf fod yn rhaid cael gofynion i ysgolion addysgu plant am berthnasoedd iach, neu ni fydd modd atal yr agweddau cymdeithasol gwreiddiedig a niweidiol ynglŷn â cham-drin a thrais rhywiol. Ceir cyfle gyda datblygiad y cwricwlwm newydd i gael hyn yn iawn. Mae’n hen bryd i hyn ddigwydd a byddai’n gam pwysig ymlaen. Byddai’n dda cael sicrwydd pellach gan Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â’r mater hollbwysig hwn.

Mae argymhelliad 11 yn galw ar Lywodraeth Cymru i baratoi rheoliadau penodol sy’n ymwneud â chyhoeddi gwybodaeth gan awdurdodau lleol ar sut y maent yn arfer eu swyddogaethau mewn perthynas â’r Ddeddf. Mae’n parhau i fod yn aneglur a fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymrwymo i’w gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol ddechrau adrodd erbyn dechrau blwyddyn academaidd 2017-18. Unwaith eto, bydd yn dda cael eglurder ar hyn heddiw.

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, rwyf am symud ymlaen at rôl y cynghorydd cenedlaethol. Mae hon yn rôl hollbwysig, ond clywsom fod ei heffeithiolrwydd yn cael ei llesteirio o bosibl gan adnoddau cyfyngedig. Swydd ran-amser yw hi gydag un aelod rhan-amser o staff i gynorthwyo. Roeddem yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru adolygu capasiti swydd y cynghorydd ac ystyried dyrannu adnoddau pellach. Mae eu hymateb yn datgan ei fod wedi cael ei drafod a’i ystyried, a’u bod wedi cytuno i’w gadw dan arolwg. Buaswn yn gwerthfawrogi eglurhad pellach gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â natur y trafodaethau hyn a pha fath o adolygiad sy’n cael ei wneud. Rydym yn gwybod bod cyllidebau’n dynn, ond mae’n bosibl y gallai cynnydd bach mewn adnoddau effeithio’n sylweddol ar y modd y darperir gwasanaethau.

Mae ein hargymhelliad terfynol yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyfeirio at y cynghorydd cenedlaethol, ei chyfrifoldebau a’i chynllun gwaith blynyddol yn y cynllun cyflawni ac unrhyw strategaethau cenedlaethol neu leol yn y dyfodol. Dywedodd Llywodraeth Cymru fod y grŵp gorchwyl a gorffen yn gyfrifol am ddatblygu fframwaith cenedlaethol, ac y byddant yn rhoi gwybod iddynt am yr argymhelliad hwn. Carem ofyn i Lywodraeth Cymru gyflawni rôl fwy rhagweithiol yn hyn, ac i ddarparu cyfeiriad i’r grŵp gorchwyl a gorffen.

Wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, rwyf am ddweud yn glir fy mod yn gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ymrwymo i fynd i’r afael â’r materion hyn, ond mae’r pwyllgor yn pryderu ei bod yn ymddangos bod diffyg brys ar ran Llywodraeth Cymru i roi’r camau angenrheidiol ar waith, fel yr amlinellwyd yn y Ddeddf ei hun. O ystyried pwysigrwydd y ddeddfwriaeth hon, mae’n rhaid cael gweithredu amserol ac effeithiol yn awr i gyd-fynd â’r ymrwymiad.

Diolch i Gadeirydd y pwyllgor am osod allan pryderon y pwyllgor yn glir iawn. Byddwch wedi sylwi bod nifer fawr o bryderon wedi’u codi gan y pwyllgor. Rwyf am ganolbwyntio ar ddwy agwedd ar adroddiad y pwyllgor cydraddoldeb, a hefyd ar ymateb Llywodraeth Cymru i hynny: rwy’n mynd i edrych ar y cynllun cyflawni a rôl addysg.

Yn argymhelliad 8, fe alwodd ein pwyllgor am eglurder ynglŷn â statws cyfreithiol y cynllun cyflawni, ac am ddyddiadau ar gyfer cyhoeddi’r cynllun cyflawni. Mae hyn am ein bod yn benderfynol bod yn rhaid i’r cynllun cyflawni fod yn un y gellir ei orfodi yn gyfreithiol, neu bydd ei werth, heb y grym hwnnw, yn lleihau yn sylweddol. Heb ddyddiad cyhoeddi, mae perig o greu anghysondeb wrth i strategaethau lleol gael eu datblygu ac wrth i wasanaethau lleol gael eu comisiynu. Wrth ymateb i’r pwyllgor, mae Llywodraeth Cymru yn derbyn yr argymhellion, ond wedyn yn gwrth-ddweud ei hun mewn ffordd. Mae’n dweud y bydd statws cyfreithiol ac amserlen y cyhoeddi yn cael eu hystyried gan y grŵp tasg a gorffen a wnaeth gyfarfod am y tro cyntaf y mis yma. Nid yw hynny’n swnio fel mater sy’n cael sylw brys imi. Unwaith eto, rydym yn gweld Llywodraeth Cymru lawer iawn yn rhy araf wrth gyflawni. Nid oes dim sôn am ein pryderon am amserlen, anghysonderau, nac a fydd modd gweithredu’r cynllun ar ôl i’r gwasanaethau gael eu comisiynu.

Rwyf hefyd yn bryderus am ddatblygiad addysg perthnasau iach yn ein hysgolion ni. Dyma fesur ataliol allweddol hanfodol er mwyn sicrhau bod ein pobl ifanc ni’n tyfu i fyny i fod yn hyderus am sut i ddelio â sefyllfaoedd o gamdriniaeth, ac i adnabod camdriniaeth yn y man cyntaf. Roedd y Papur Gwyn gwreiddiol ar gyfer y ddeddfwriaeth yn cynnwys addysg fandadol ar berthnasoedd iach, ac mae yna dystiolaeth gadarn iawn dros wneud hyn fel rhan o’r cwricwlwm. Rwy’n derbyn efallai y bydd yn rhan o’r cwricwlwm i’r dyfodol, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg wedi sôn, ond beth am rŵan, a beth am fis Medi nesaf? Rydym ni’n gwybod bod myfyrwyr ifanc iawn yn profi anghydraddoldeb ‘gender’ a stereoteipio yn yr ysgol, sy’n gallu amharu ar ansawdd eu haddysg a’u perthynas â’u cyd-fyfyrwyr. Mae cydnabod perthnasau sydd ddim yn iach yn hanfodol. Mae yna gryn ddadlau wedi bod yn y fan hon am hyn i gyd, ac yn y diwedd, gwnaeth y Llywodraeth gynnwys dyletswyddau newydd i awdurdodau lleol, sef bod angen iddyn nhw adrodd ar sut y byddan nhw’n trin y broblem yn y byd addysg.

Ond, fe glywodd ein pwyllgor ni nad oedd yna unrhyw amserlen ar gyfer cyflwyno’r ddyletswydd yma. Felly, fe wnaethom ni argymell bod Llywodraeth Cymru’n gweithredu’r rheoliadau yn ymwneud â chyhoeddi gwybodaeth gan awdurdodau lleol ar hybu pwrpas y Ddeddf. Ein hargymhelliad ni oedd bod yr awdurdodau lleol yn dechrau cyflwyno eu hadroddiadau a bod y Llywodraeth yn gofyn iddyn nhw wneud hynny ar gychwyn y flwyddyn academaidd 2017-18, sef Medi nesaf. Yn anffodus, mae’r ymateb yn hollol annigonol. Yr hyn y mae’r Llywodraeth yn ei ddweud ydy efallai bod yna gyfle i gasglu data am yr hyn sy’n digwydd o ran perthnasoedd iach yn ein hysgolion, sydd yn bell o’r hyn yr oedd y pwyllgor yn ei argymell. Hynny yw, mewn rhai ysgolion penodol, efallai bod modd edrych ar beth sy’n digwydd trwy gyfrwng y gwaith y mae Cymorth i Ferched a grwpiau eraill yn ei wneud yn yr ysgolion, ond cyfyng iawn fydd hynny—tameidiog, yn hytrach na’r cysondeb yr ydym ni ei angen.

Mae yna bwynt ehangach yn fan hyn. Mae adroddiad ein pwyllgor ni yn nodi problemau mawr efo cyflawni a chyflymder y cyflawni. Yn wir, arafwch ydy’r ansoddair sydd yn dod i’r meddwl yn fan hyn ynglŷn â’r cyflawni, ac eto mae angen symud ar frys cyn i bobl ddechrau gweld mai Deddf ydy hon mewn gwirionedd sydd heb rym y tu ôl iddi ar gyfer gweithredu er mwyn gweld y gwahaniaeth yr ydym ni angen ei weld.

Thank you to the committee Chair for setting out the committee’s concerns in a very clear manner. You will have noted that there are many concerns raised by the committee. I’m going to focus on two aspects of the equality committee’s report and the Welsh Government’s response to that report: I want to look at the delivery plan and the role of education.

In recommendation 8, our committee called for clarity on the legal status of the delivery plan, and for dates for the publication of that plan. This was because we are determined that the delivery plan must be one that is legally enforceable or its value, without that, is severely reduced. Without a publication date, there could be inconsistency as local strategies are developed and as local services are commissioned. In responding to the committee, the Welsh Government accepts the recommendations, but then contradicts itself, in a way, saying that the legal status and timetable for publication will be considered by the task and finish group, which met for the first time this month. Now, that doesn’t sound like an issue that has been given urgent attention. Once again, we see the Welsh Government far too slow in delivering in this area. There’s no mention of our concerns about the timetables, the inconsistencies, or whether the plan can be implemented and delivered once those services have been commissioned.

I’m also concerned about the development of healthy relationship education in our schools. This is a preventative measure that is crucial in order to ensure that our young people grow up confident in how to deal with situations of abuse and to identify abuse in the very first place. The original White Paper for the legislation included healthy relationship education on a mandatory basis, and there is very robust evidence for delivering this as part of the curriculum. I accept that it may be part of the curriculum for the future, as the Cabinet Secretary for Education has mentioned, but what about the here and now? What about next September? We know that very young students do suffer gender inequality and stereotyping in school, which can have an effect on the quality of their education and their relationships with fellow pupils and students. Identifying unhealthy relationships is crucial. There’s been some debate in this place on this issue and, ultimately, the Government included new duties for local authorities, namely that they would have to report on how they were dealing with the issue in education.

But, our committee heard that there was no timetable for delivering this duty. So, we made a recommendation that the Welsh Government should implement regulations in terms of the publication of information by local authorities on the purposes of the Act. Our recommendation was that local authorities should start to introduce their reports and that the Welsh Government should ask them to do that at the beginning of the 2017-18 academic year, which is next September. Unfortunately, the response is utterly inadequate. What the Government say is that there may be an opportunity to gather data about what’s happening in terms of healthy relationships in our schools, which is a long way from what the committee recommended. That’s to say, in some specific schools, it may be possible to look at what’s happening through the medium of the work that Women’s Aid and others are carrying out in those schools, but that will be very limited indeed—it’ll be patchy rather than providing the consistency that we need.

There is a broader point here. The committee report notes serious problems with delivery and the pace of delivery. Indeed, sluggishness is the adjective that comes to mind in terms of that delivery, and, once again, we do need to move with pace before people start to see that this is an Act that, in reality, doesn’t have teeth in terms of implementation and making the real difference that we need to see.

I’m pleased also to speak in this debate in relation to what I believe has been some very in-depth scrutiny work on the Violence Against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. Of course, I was present last term, on the same committee, when the Bill was going through, and the key thing that we’ve found since taking evidence, and indeed during the scrutiny of the Bill, was a lack of uniformity across Wales in terms of implementation now of the Act. Data collection agencies were complaining about duplication. Agencies and third sector groups were stating about data being collected and then everyone is very precious with those data, and data are only of any use if they’re shared and then, you know, sort of used to deliver the outcomes we’re all looking for.

The good practice guide—the guide—commissioned by the Welsh Government and prepared by Welsh Women’s Aid, was published in October 2015 and is described on the Welsh Government’s website as

a handy tool to help integrate these issues and approaches into existing teaching and management practices.’

Whilst it does not form part of the statutory guidance made under the Act, it was noted by Welsh Women’s Aid, quote:

we are yet to see a clear plan as to how and when schools and other education establishments will be implementing this guidance, and there is little current evidence of this being implemented consistently across Welsh schools and other educational settings.’

Additionally, another concern was raised that the national adviser actually stated that she does not know how the guide is being used, how it is being distributed, or even monitored. And she doesn’t even know how many schools are using it. So, you know, there’s some ambiguity around that. She also noted she was unsure what resources have been considered locally, regionally, or nationally, to support and enable the schools to drive forward this cultural change. These are the quotes; I’m not saying, you know—.

Further, whilst I understand the deadline is May 2018, I was disappointed to note that, in response to a recent FOI, only one local authority to date has published their updated strategy, aimed at ending violence against women, gender-based violence, domestic abuse, and sexual violence, and this actually is in line with the Act.

In relation to data collection, the national adviser stated that she feared that, without clear direction from the Welsh Government as to the expectation for implementation and mechanisms for data collection and monitoring, there is a real risk that the commitments made by the former Minister will fail to deliver change within our educational settings. On this, the report notes that many stakeholders were concerned that the national adviser’s role was part time, with stakeholders advising the role would be more effective if it was full time and that there was a staff team working collaboratively to ensure that they gather data to inform the strategy on an ongoing basis, other than relying on focus groups.

Now, whilst I am pleased that the Welsh Government has agreed to review the capacity of the national adviser’s role, I’m disappointed that they did not mention data collection in their response to this report, because it was very much an important factor. So, I would call on the Cabinet Secretary to seek to undertake regular and effective data monitoring and collection, as part of a forward commitment to require local authorities to begin reporting by the start of the 2017-18 academic year. Any Act is only as good as how well it’s interpreted and implemented. And I think there’s lots more that needs to be undertaken in that regard.

We would also ask that they further consider the calls of the committee’s report to consider allocating additional resources for research and to support the development of local strategies. I would also ask that the—oh, sorry. Finally, we’ve called on the Welsh Government to clarify what sanctions are available to Welsh Ministers if the requirements of the Act are not fulfilled by public authorities. Whilst I welcome that this recommendation has been accepted, I rather hoped that this would lead to some clarity on this matter for our local authorities, our health boards, but the Cabinet Secretary’s response doesn’t make clear what substantiates a good reason not to follow the reason. And I would be grateful if the Cabinet Secretary could outline this further. Thanks for the committee for the work, and thanks to all the witnesses coming forward to give evidence. Thank you.

Rwyf finnau hefyd yn falch o siarad yn y ddadl hon mewn perthynas â’r hyn y credaf ei fod wedi bod yn waith craffu manwl iawn ar Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Wrth gwrs, roeddwn yn bresennol y tymor diwethaf, ar yr un pwyllgor, pan oedd y Bil ar ei daith, a’r peth allweddol a welsom ers cymryd tystiolaeth, ac yn wir yn ystod y broses o graffu ar y Bil, oedd diffyg unffurfiaeth ar draws Cymru o ran y modd y caiff y Ddeddf ei rhoi ar waith bellach. Roedd asiantaethau casglu data yn cwyno am ddyblygu gwaith. Roedd asiantaethau a grwpiau trydydd sector yn sôn am ddata’n cael ei gasglu a bod pawb yn gyndyn i rannu’r data hwnnw, ac nid yw data o unrhyw ddefnydd oni bai ei fod yn cael ei rannu ac yna, wyddoch chi, yn rhyw fath o gael ei ddefnyddio i gyflawni’r canlyniadau yr ydym i gyd yn eu ceisio.

Cyhoeddwyd y canllaw arferion da—y canllaw—a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru ac a baratowyd gan Cymorth i Fenywod Cymru, ym mis Hydref 2015 a chaiff ei ddisgrifio ar wefan Llywodraeth Cymru fel

‘adnodd hwylus i helpu i ymgorffori’r materion a’r ymagweddau hyn mewn arferion addysgu a rheoli presennol.’

Er nad yw’n ffurfio rhan o’r canllawiau statudol a wnaed o dan y Ddeddf, nododd Cymorth i Fenywod Cymru:

rydym eto i weld cynllun clir yn amlinellu sut a phryd y bydd ysgolion a sefydliadau addysg eraill yn gweithredu’r canllawiau hyn, ac ni cheir llawer o dystiolaeth gyfredol fod hyn yn cael ei roi ar waith yn gyson ar draws ysgolion Cymru a lleoliadau addysgol eraill.

Yn ogystal â hynny, mynegwyd pryder arall fod y cynghorydd cenedlaethol wedi datgan mewn gwirionedd nad yw’n gwybod sut y mae’r canllaw’n cael ei ddefnyddio, sut y caiff ei ddosbarthu, neu hyd yn oed ei fonitro. Ac nid yw’n gwybod faint o ysgolion sy’n ei ddefnyddio hyd yn oed. Felly, wyddoch chi, mae rhywfaint o amwysedd ynglŷn â hynny. Nododd hefyd ei bod yn ansicr pa adnoddau a ystyriwyd yn lleol, yn rhanbarthol, neu’n genedlaethol i gynorthwyo a galluogi’r ysgolion i fwrw ymlaen â’r newid diwylliannol hwn. Dyma’r dyfyniadau; nid wyf yn dweud, wyddoch chi—.

Ymhellach, er fy mod yn deall mai’r dyddiad terfynol yw Mai 2018 roeddwn yn siomedig i nodi, mewn ymateb i gais rhyddid gwybodaeth yn ddiweddar, mai un awdurdod lleol yn unig hyd yn hyn sydd wedi cyhoeddi diweddariad o’u strategaeth, gyda’r nod o roi diwedd ar drais yn erbyn menywod, trais ar sail rhywedd, cam-drin domestig a thrais rhywiol, yn unol â’r Ddeddf mewn gwirionedd.

Mewn perthynas â chasglu data, dywedodd y cynghorydd cenedlaethol ei bod yn ofni, heb gyfarwyddyd clir gan Lywodraeth Cymru ynghylch y disgwyliad ar gyfer gweithredu a mecanweithiau ar gyfer casglu a monitro data, fod perygl gwirioneddol y bydd yr ymrwymiadau a wnaed gan y cyn-Weinidog yn methu cyflawni newid yn ein lleoliadau addysgol. Ar hyn, mae’r adroddiad yn nodi bod llawer o randdeiliaid yn pryderu mai rhan-amser yw swydd y cynghorydd cenedlaethol, a chynghorai rhanddeiliaid y buasai’r rôl yn fwy effeithiol pe bai’n swydd amser llawn a bod tîm o staff yn gweithio ar y cyd i sicrhau eu bod yn casglu data i lywio’r strategaeth ar sail barhaus, yn hytrach na dibynnu ar grwpiau ffocws.

Nawr, er fy mod yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi cytuno i adolygu capasiti swydd y cynghorydd cenedlaethol, rwy’n siomedig na wnaethant sôn am gasglu data yn eu hymateb i’r adroddiad hwn, gan ei fod yn ffactor pwysig tu hwnt. Felly, hoffwn alw ar Ysgrifennydd y Cabinet i geisio ymgymryd â monitro a chasglu data’n rheolaidd ac yn effeithiol, fel rhan o ymrwymiad yn y dyfodol i’w gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol ddechrau adrodd erbyn dechrau blwyddyn academaidd 2017-18. Nid yw unrhyw Ddeddf ond cystal â’r modd y caiff ei dehongli a’i rhoi ar waith. Ac rwy’n meddwl bod yna lawer mwy sydd angen ei wneud yn hynny o beth.

Hefyd, carem ofyn iddynt ystyried ymhellach y galwadau yn adroddiad y pwyllgor i ystyried dyrannu adnoddau ychwanegol ar gyfer ymchwil ac i gefnogi datblygiad strategaethau lleol. Carwn ofyn iddynt hefyd—o, sori. Yn olaf, rydym wedi galw ar Lywodraeth Cymru i egluro pa sancsiynau sydd ar gael i Weinidogion Cymru os na chaiff gofynion y Ddeddf eu cyflawni gan awdurdodau cyhoeddus. Er fy mod yn croesawu’r ffaith fod yr argymhelliad hwn wedi cael ei dderbyn, roeddwn yn gobeithio y byddai hyn yn arwain at rywfaint o eglurder ar y mater hwn i’n hawdurdodau lleol, ein byrddau iechyd, ond nid yw ymateb Ysgrifennydd y Cabinet yn egluro beth sy’n creu rheswm da dros beidio â dilyn y rheswm. A buaswn yn ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu hyn ymhellach. Diolch i’r pwyllgor am y gwaith, a diolch i’r holl dystion am gyflwyno tystiolaeth. Diolch.

I too welcome the report, and I do welcome the response from Welsh Government. It does indeed demonstrate their commitment to addressing the recommendations made by the committee. I’m going to focus solely on recommendation 6, and that concerns funding for independent domestic violence advisors, or IDVAs, and multi-agency risk assessment conferences, otherwise called MARACs.

IDVAs often offer a lifeline for victims and their children by helping to secure the safety of those who are at high risk of injury or homicide by partners, ex-partners, or family members. And the support they offer is invaluable, as I’m sure you will all agree. Refuge, and many other organisations, have said that work with them has been shown to substantially reduce the risk facing victims of domestic abuse. We all know that, on average, a woman will have experienced 35 assaults before they first call the police. And I will remind the Assembly that, in January of this year, at least 11 women from the UK have been killed by men, or where a man is the principal suspect, according to Counting Dead Women. Eleven women in just one month alone—that is one in every 2.8 days, or one in less than three days. And that is, I think, a stark reminder of why—

Rwyf finnau hefyd yn croesawu’r adroddiad, ac rwy’n croesawu’r ymateb gan Lywodraeth Cymru. Mae’n sicr yn dangos eu hymrwymiad i fynd i’r afael â’r argymhellion a wnaed gan y pwyllgor. Rwy’n mynd i ganolbwyntio’n unig ar argymhelliad 6, ac mae’n ymwneud â chyllid i gynghorwyr annibynnol ar drais domestig a chynadleddau amlasiantaeth asesu risg a elwir fel arall yn MARAC.

Yn aml mae cynghorwyr annibynnol ar drais domestig yn cynnig rhaff achub i ddioddefwyr a’u plant drwy helpu i sicrhau diogelwch y rhai sy’n wynebu risg uchel o niwed neu gael eu lladd gan bartneriaid, cyn-bartneriaid, neu aelodau o’r teulu. Ac mae’r gefnogaeth y maent yn ei chynnig yn amhrisiadwy, fel y byddwch i gyd yn cytuno, rwy’n siŵr. Mae Refuge, a llawer o sefydliadau eraill, wedi dweud ei fod wedi’i ddangos bod gwaith gyda hwy yn lleihau’r risg sy’n wynebu dioddefwyr cam-drin domestig yn sylweddol. Rydym i gyd yn gwybod y bydd menyw, ar gyfartaledd, wedi dioddef 35 o ymosodiadau cyn iddi alw’r heddlu am y tro cyntaf. Ac fe atgoffaf y Cynulliad, ym mis Ionawr eleni, fod o leiaf 11 o ferched o’r DU wedi cael eu lladd gan ddynion, neu mai dyn yw’r sawl a ddrwgdybir yn bennaf, yn ôl Counting Dead Women. Un ar ddeg o fenywod mewn mis yn unig—dyna un ym mhob 2.8 diwrnod, neu un mewn llai na thri diwrnod. Ac mae hynny, rwy’n meddwl, yn ein hatgoffa pam—

Will the Member take an intervention?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Just a second. Of why support to victims of domestic abuse must be a priority.

Mewn eiliad—pam y mae’n rhaid i gymorth i ddioddefwyr cam-drin domestig fod yn flaenoriaeth.

Thank you for taking this intervention. You were on the same committee when the Bill was coming forward, and now we have an Act. Why is that message not getting across, and how can the Welsh Government, and we as Assembly Members, work better to ensure that we can bring those numbers down?

Diolch i chi am gymryd yr ymyriad. Roeddech ar yr un pwyllgor pan oedd y Bil yn cael ei gyflwyno, ac yn awr mae gennym Ddeddf. Pam nad yw’r neges honno’n cael ei chyfleu, a sut y gall Llywodraeth Cymru, a ninnau fel Aelodau’r Cynulliad, weithio’n well i sicrhau y gallwn ddod â’r niferoedd hynny i lawr?

That has been, Janet, a lifelong ambition of mine, and I think everybody everywhere can join in that. And that is what we do. But, anyway, going back to the report, in Wales, the percentage of required IDVAs to support victims at high risk of abuse is 73 per cent, and, although this does compare well to many areas in England, like the Midlands, whose percentage is a very poor 40 per cent, there is obviously room for improvement. I understand, as the Government’s response to the recommendation points out, that IDVAs and MARACs are often jointly funded from a number of agencies and organisations, and that that funding actually varies across different local authorities and also different regions. I know that, in 2014, Dyfed-Powys Police force had to make significant improvements in this particular area, following a recommendation from a Her Majesty’s Inspectorate of Constabulary inspection, and that they have done that.

So, my question in all of this is: since IDVAs and MARACs play a critical part in saving lives, and only intervene at the medium to high-risk level, what conversations and discussions, Cabinet Secretary, have you had, both with the Home Office, in terms of maintaining their funding and their commitment to saving those lives, but also with the four police and crime commissioners, who set their plans, and to make sure that, within their plans, there is a clear commitment to supporting the capacity of IDVAs and MARACs within their respective areas?

Mae hwnnw wedi bod yn uchelgais oes i mi, Janet, ac rwy’n meddwl y gall pawb ym mhob man ymuno yn hynny. A dyna beth rydym yn ei wneud. Ond, beth bynnag, i fynd yn ôl at yr adroddiad, yng Nghymru, mae canran y cynghorwyr annibynnol ar drais domestig sydd eu hangen i gefnogi dioddefwyr sy’n wynebu risg uchel o gam-drin yn 73 y cant, ac er bod hyn yn cymharu’n dda â nifer o ardaloedd yn Lloegr, fel Canolbarth Lloegr, sydd â chanran wael iawn o 40 y cant, mae’n amlwg fod lle i wella. Fel y mae ymateb y Llywodraeth i’r argymhelliad yn nodi, rwy’n deall bod cynghorwyr annibynnol ar drais domestig a chynadleddau amlasiantaeth asesu risg yn aml yn cael eu hariannu ar y cyd gan nifer o asiantaethau a sefydliadau, a bod y cyllid hwnnw mewn gwirionedd yn amrywio o un awdurdod lleol i’r llall a rhwng rhanbarthau gwahanol hefyd. Yn 2014, gwn fod Heddlu Dyfed-Powys wedi gorfod gwneud gwelliannau sylweddol yn y maes penodol hwn, yn dilyn argymhelliad gan Arolygydd Cwnstabliaeth Ei Mawrhydi, a’u bod wedi gwneud hynny.

Felly, fy nghwestiwn yn hyn oll yw: gan fod cynghorwyr annibynnol ar drais domestig a chynadleddau amlasiantaeth asesu risg yn chwarae rhan hollbwysig yn achub bywydau, ac ond yn ymyrryd ar lefel risg ganolig i risg uchel, pa sgyrsiau a thrafodaethau, Ysgrifennydd y Cabinet, a gawsoch gyda’r Swyddfa Gartref, o ran cynnal eu cyllid a’u hymrwymiad i achub y bywydau hynny, a hefyd gyda’r pedwar comisiynydd heddlu a throseddu, sy’n gosod eu cynlluniau, ac i wneud yn siŵr, o fewn eu cynlluniau, fod yna ymrwymiad clir i gynnal capasiti cynghorwyr annibynnol ar drais domestig a chynadleddau amlasiantaeth asesu risg yn eu priod ardaloedd?

Thanks to the committee Chair for bringing today’s debate. This was a well-intentioned Act. However, the post-legislative scrutiny work has highlighted serious problems in implementing it, which we’ve been hearing about this afternoon. One of the problems is that local councils, in large part, have to implement the Act, but it comes hard on the heels of other Acts that they also have to implement, such as the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. A major issue that arose during the post-legislative scrutiny was that councils often struggle to find the staff to allocate these extra tasks to, and they’re also struggling to find adequate financial resources. So, it does cause problems.

During the scrutiny, we heard from some very able council officers who were certainly passionate about reducing violence against women, but who told us that their councils struggled with time, with staffing levels, and with money, so it will still be a big job to effectively implement this Act. I welcome the committee’s desire to introduce healthy relationships teaching at schools, but, again, this raises issues of time and expense on already time-pressured curriculums. Also, we should be mindful of a point that has been made in the Chamber recently, which is that domestic violence can affect men as victims, as well as women, albeit in lesser numbers, and I think this aspect could also usefully form part of healthy relationship lessons at school.

Diolch i Gadeirydd y pwyllgor am gyflwyno’r ddadl heddiw. Roedd hon yn Ddeddf lawn bwriadau da. Fodd bynnag, mae’r gwaith craffu ôl-ddeddfwriaethol wedi amlygu problemau difrifol gyda’i gweithredu, fel y clywsom y prynhawn yma. Un o’r problemau yw mai cynghorau lleol, i raddau helaeth, sy’n gorfod gweithredu’r Ddeddf, ond daw’n dynn ar sodlau Deddfau eraill y mae’n rhaid iddynt eu gweithredu hefyd, megis Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 a Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Un broblem fawr a gododd yn ystod y broses graffu ôl-ddeddfwriaethol oedd bod cynghorau’n aml yn ei chael hi’n anodd dod o hyd i staff i ddyrannu’r tasgau ychwanegol hyn iddynt, ac maent hefyd yn cael trafferth i ddod o hyd i adnoddau ariannol digonol. Felly, mae’n achosi problemau.

Yn ystod y broses graffu, clywsom gan rai swyddogion cyngor galluog iawn a oedd yn bendant yn angerddol ynglŷn â lleihau trais yn erbyn menywod, ond dywedodd y rhain wrthym fod eu cynghorau’n cael trafferth o ran amser, lefelau staffio, ac arian, felly bydd gweithredu’r Ddeddf hon yn effeithiol yn parhau i fod yn dasg enfawr. Rwy’n croesawu awydd y pwyllgor i gyflwyno addysg perthynas iach mewn ysgolion, ond unwaith eto, mae hyn yn codi cwestiynau ynglŷn ag amser a chost ar gwricwla sydd eisoes dan bwysau o ran amser. Hefyd, dylem gofio’r pwynt a wnaed yn y Siambr yn ddiweddar, sef y gall trais domestig effeithio ar ddynion fel dioddefwyr yn ogystal â menywod, er bod hynny’n digwydd mewn niferoedd llai, ac rwy’n meddwl y gallai’r agwedd hon hefyd ffurfio rhan ddefnyddiol o wersi perthynas iach yn yr ysgol.

I listened carefully to what other people have said and perhaps want to deviate slightly from what some other people have said. I particularly welcome the acceptance of recommendation 4, which is about aligning training packages, because it’s absolutely essential that we’re not overburdening public servants with too many different instructions. And so it’s really important that the needs assessments and outcome frameworks are embedded with the social services and well-being Act, as well as the well-being of future generations Act. So, I think that’s going to be reassuring to practitioners that the training element is going to be taken forward coherently, and that also there’s going to be guidance on the development of joint local strategies, because I think it’s very important that they’re done in bite-sized chunks. But the most important thing that we must take from this is that it’s really, really important that anybody who’s having to cope with people who are experiencing domestic violence, sexual violence, are all singing from the same hymn sheet and all are understanding their particular role in both either preventing it or in ensuring that people get the support that they are entitled to.

I want to relate the rest of my contribution to focus on recommendations 9 and 10 in relation to female genital mutilation. I understand why the Government has only partially accepted recommendation 9 on mandatory education, because I fully understand that there’s no point in making something mandatory if you don’t have the ability to monitor it. I note the agreement not to put any additional burden on schools to obtain additional information from what we already ask them to do. So, I think I take heart from recommendation 10, which is to ensure that the pioneer schools are incorporating the best practice guidance in the way that we’re delivering the new curriculum and that Estyn is going to be inspecting schools on the basis of whatever is in this new curriculum. That’s absolutely essential to me. So, I don’t think this is a rejection of recommendation 9; I think it’s a deferment in line with the pace of travel.

In relation to FGM, it’s absolutely essential that schools appreciate the potential risks that their girls are under, because it’s probably only going to be the schools, or perhaps youth services, after-school services, that are going to be able to spot when a girl is at risk, because, unfortunately, this is mainly a practice that’s conducted by the family members of the girls. Therefore, there have to be other people who are available to safeguard that child.

The data are hard to come by, but I think we know that more than 2,000 women in Wales are living with fully or partially removed genitals, according to Dr Mwenya Chimba, who co-chairs the Wales FGM Forum, and about 1,200 of them live in Cardiff. But, nevertheless, if you think this is not a particular problem in your constituency, I refer you to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, because there are 30 million girls at risk before their fifteenth birthday across the world, so we all have a role to play in stamping out this horrendous practice.

But going back to girls and schools and the role that schools have to play in this country, we absolutely have to ensure that schools can read the runes when a girl is likely to be at risk so that they can take the action required to ensure that the court will safeguard that child before it’s too late, because there is no reversal of FGM—it is a lifelong and deeply scarring event.

Happily, the courts are prepared to take action on this and there is now much more effective action to prevent girls going abroad. But, unfortunately, this has led to a new revival of FGM taking place in this country. We stamped it out in Harley Street, but I was horrified to learn from the London Assembly Member, Jenette Arnold, who was here on FGM Combating Day on 6 February, that this was occurring in the suburbs of London, using either retired or practicing midwives. These are people who’ve been trained in the NHS. So, we have to ensure that everybody understands the Hippocratic oath and that FGM is something we have to all fight against.

We absolutely need to ensure that girls have the space to be able to disclose the possibility of that risk, and that means that we have to have whole-school training on this to ensure that we’re not simply targeting one ethnic group or another. So, it’s got to be a whole-school event and I want to ensure that this is fully embedded in Donaldson, because that is the only way that we are going to be able to combat this practice amongst girls—as well as, obviously, important work that we need to do in the communities affected.

Gwrandewais yn ofalus ar yr hyn a ddywedodd pobl eraill ac efallai fy mod am wyro ychydig oddi wrth yr hyn y mae rhai o’r bobl eraill wedi’i ddweud. Rwy’n croesawu’n arbennig y ffaith fod argymhelliad 4 wedi’i dderbyn, argymhelliad sy’n ymwneud â chysoni pecynnau hyfforddi, am ei bod yn gwbl hanfodol nad ydym yn gorlwytho gweision cyhoeddus â gormod o wahanol gyfarwyddiadau. Ac felly mae’n bwysig iawn i’r asesiadau anghenion a’r fframweithiau canlyniadau gael eu hymgorffori gyda’r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant, yn ogystal â’r Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol. Felly, rwy’n credu y bydd hynny’n sicrhau ymarferwyr fod yr elfen hyfforddiant yn mynd i gael ei chyflwyno’n gydlynol, a bod canllawiau’n mynd i fod ar gael hefyd ar ddatblygu strategaethau lleol ar y cyd, gan fy mod yn credu ei bod yn bwysig iawn eu gwneud mewn camau hawdd eu cyflawni. Ond y peth pwysicaf sy’n rhaid inni ei gymryd o hyn yw ei bod yn hollbwysig fod unrhyw un sydd wedi gorfod ymdrin â phobl sy’n dioddef trais domestig, trais rhywiol, i gyd yn gweithredu fel un a’u bod oll yn deall eu swyddogaeth benodol naill ai i’w atal neu’n sicrhau bod pobl yn cael y cymorth y mae ganddynt hawl iddo.

Rwyf am i weddill fy nghyfraniad ganolbwyntio ar yr argymhellion 9 a 10 mewn perthynas ag anffurfio organau cenhedlu benywod. Rwy’n deall pam mai’n rhannol yn unig y derbyniodd y Llywodraeth argymhelliad 9 ar addysg orfodol, gan fy mod yn deall yn iawn nad oes pwynt gwneud rhywbeth yn orfodol os nad oes gennych y gallu i’w fonitro. Nodaf y cytundeb i beidio â rhoi unrhyw faich ychwanegol ar ysgolion i gael gwybodaeth ychwanegol at yr hyn yr ydym eisoes yn gofyn iddynt ei wneud. Felly, rwy’n meddwl fy mod yn cael fy nghalonogi gan argymhelliad 10, sef sicrhau bod yr ysgolion arloesi yn ymgorffori’r canllawiau arferion gorau yn y ffordd yr ydym yn cyflwyno’r cwricwlwm newydd a bod Estyn yn mynd i arolygu ysgolion ar sail beth bynnag sydd yn y cwricwlwm newydd hwn. Mae hynny’n gwbl hanfodol i mi. Felly, nid wyf yn credu mai gwrthod argymhelliad 9 yw hyn ond yn hytrach, ei ohirio yn unol â chyflymder y teithio.

Mewn perthynas ag anffurfio organau cenhedlu benywod, mae’n gwbl hanfodol fod ysgolion yn deall y risgiau posibl y gallai eu merched fod yn eu hwynebu, gan ei bod yn debygol mai’r ysgolion yn unig, neu’r gwasanaethau ieuenctid efallai, gwasanaethau ôl-ysgol, sy’n mynd i allu nodi pan fydd ferch mewn perygl, oherwydd, yn anffodus, mae hwn yn arfer sy’n cael ei gyflawni’n bennaf gan aelodau o deuluoedd y merched. Felly, mae’n rhaid bod yna bobl eraill sydd ar gael i ddiogelu’r plentyn.

Mae’r data yn anodd ei ganfod, ond rwy’n meddwl ein bod yn gwybod bod mwy na 2,000 o fenywod yng Nghymru yn byw gydag organau cenhedlu wedi’u tynnu’n gyfan gwbl neu’n rhannol, yn ôl Dr Mwenya Chimba, sy’n cyd-gadeirio fforwm anffurfio organau cenhedlu benywod yng Nghymru, ac mae tua 1,200 ohonynt yn byw yng Nghaerdydd. Serch hynny, os credwch nad yw hon yn broblem arbennig yn eich etholaeth, fe’ch cyfeiriaf at Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, oherwydd mae yna 30 miliwn o ferched mewn perygl cyn eu pen-blwydd yn bymtheg oed ar draws y byd, felly mae gennym i gyd ein rhan i’w chwarae yn cael gwared ar yr arfer erchyll hwn.

Ond i fynd yn ôl at ferched ac ysgolion a’r rôl sydd gan ysgolion i’w chwarae yn y wlad hon, mae’n rhaid i ni sicrhau y gall ysgolion ddarllen yr arwyddion pan fydd merch yn debygol o fod mewn perygl fel y gallant roi’r camau angenrheidiol ar waith i sicrhau y bydd y llys yn diogelu’r plentyn cyn iddi fynd yn rhy hwyr, gan nad oes modd gwrthdroi anffurfiad organau cenhedlu benywod—mae’n ddigwyddiad sy’n para am oes ac yn creithio’n ddwfn.

Yn ffodus, mae’r llysoedd yn barod i weithredu ar hyn, a bellach ceir camau llawer mwy effeithiol i atal merched rhag mynd dramor. Ond yn anffodus, mae hyn wedi arwain at adfywiad newydd yn y lefelau o anffurfio organau cenhedlu benywod sy’n digwydd yn y wlad hon. Cawsom wared arno o Stryd Harley, ond arswydais wrth glywed gan Aelod Cynulliad Llundain, Jenette Arnold, a oedd yma ar Ddiwrnod Brwydro yn erbyn Anffurfio Organau Cenhedlu Benywod ar 6 Chwefror, fod hyn yn digwydd ym maestrefi Llundain gan ddefnyddio bydwragedd wedi ymddeol neu rai sy’n dal i weithio fel bydwragedd. Dyma bobl sydd wedi cael eu hyfforddi yn y GIG. Felly, mae’n rhaid inni sicrhau bod pawb yn deall y llw Hipocratig a bod anffurfio organau cenhedlu benywod yn rhywbeth sy’n rhaid i ni i gyd frwydro yn ei erbyn.

Mae gwir angen i ni sicrhau bod merched yn cael lle i allu datgelu’r posibilrwydd o’r risg honno, ac mae hynny’n golygu bod yn rhaid inni gael hyfforddiant ysgol gyfan ar hyn i sicrhau nad ydym ond yn targedu un grwp ethnig neu’r llall. Felly, mae’n rhaid iddo fod yn ddigwyddiad ysgol gyfan ac rwyf am sicrhau bod hyn yn cael ei ymgorffori’n llawn yn Donaldson gan mai dyna’r unig ffordd y gallwn frwydro yn erbyn yr arfer hwn ymhlith merched—yn ogystal, yn amlwg, â gwaith pwysig y mae angen inni ei wneud yn y cymunedau yr effeithir arnynt.

I would like to place on record my appreciation to the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee, John Griffiths, for his adept chairing of our committee. It has been interesting in my short time there. Our short inquiry in the autumn last year was an important piece of work to review the progress of the groundbreaking, landmark Violence Against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. I also wish to thank the Cabinet Secretary for his role in driving this and his determination to make it succeed.

As our committee’s report states, this Act is internationally recognised as a groundbreaking piece of legislation. The value that the National Assembly for Wales’s scrutiny committees play can be seen by our short but important inquiry. To aid better implementation and to help the Welsh Government improve its approach to the national and local strategies, delivery plans and educational provision, we can act as a critical friend who can offer advice and recommendations. It is testimony to this work that none of the 15 recommendations were rejected. Twelve of the recommendations were accepted in full; three of the recommendations in part. As somebody who has served in local government for over a decade, I particularly welcome recommendation 1 being accepted.

We heard evidence from, amongst others, Flintshire County Council and Wrexham borough Council, who expressed their wish for further meaningful communication and clear direction from Welsh Government. I’m heartened to see the Welsh Government state that guidance will be published in relation to local strategies in July 2017. This will ensure that section 6 of the Act is fulfilled as required.

When we pass laws in this place, we pass them to make a beneficial difference to the lives of Welsh people. To ensure this, it is imperative that local government and relevant agencies are in synergy with Welsh Government, with nothing lost in translation. Cabinet Secretary, how do you think we can aid the partnership of local authorities and Welsh Government to ensure better outcomes?

Recommendation 10 of our committee sought that the Welsh Government should ensure that all schools, as has been mentioned by others today, should use the good practice guide developed by Welsh Women’s Aid and put in place monitoring arrangements on the effectiveness of this guide. As members of the committee, we received extensive and largely consensual evidence around the importance, again, of teaching children and young people, as Jenny Rathbone and Joyce Watson have said, about healthy relationships. It was our belief that compulsory education is key to preventing violence against women, domestic abuse and sexual violence in the first place. The Welsh Government has accepted this and states it will be addressed going forward by Estyn’s thematic review of existing healthy relationship provision that is taking place during the 2016-17 academic year, and this will cover a selection of schools.

I was grateful to the individuals and organisations who came to the Senedd, as others have stated, to give evidence on this vital matter. We must continue to work together to ensure our good intentions, cross-party, are carried into the realities of Welsh life. Gwent Police, the police force in my constituency, submitted written evidence that stated that

very limited numbers of staff have had any training through the National Training Framework’,

and although I’m assured that this will be addressed in a timely manner, it sends a note of real caution to us all that passing laws is not a job done. We must ensure that the transformative impact of legislation is felt in our Welsh communities and across our Welsh schools, further education institutions and higher education institutions. The statute book is not the end of the journey of creating effective law. Diolch.

Hoffwn gofnodi fy ngwerthfawrogiad i Gadeirydd y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol, John Griffiths, am gadeirio ein pwyllgor yn fedrus. Mae fy amser byr yno wedi bod yn ddiddorol. Roedd ein hymchwiliad byr yn yr hydref y llynedd yn waith pwysig i adolygu cynnydd Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, sy’n ddeddf arloesol a blaengar. Hoffwn ddiolch hefyd i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ran yn gyrru’r gwaith yn ei flaen a’i benderfyniad i wneud iddo lwyddo.

Fel y dywed adroddiad ein pwyllgor, mae’r Ddeddf hon yn cael ei chydnabod yn rhyngwladol fel deddfwriaeth arloesol. Mae modd gweld gwerth pwyllgorau craffu Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn ein hymchwiliad byr ond pwysig. Er mwyn ei chynorthwyo i weithredu’n well a helpu Llywodraeth Cymru i wella ei hymwneud â’r strategaethau cenedlaethol a lleol, y cynlluniau cyflawni a’r ddarpariaeth addysgol, gallwn weithredu fel ffrind beirniadol sy’n gallu cynnig cyngor ac argymhellion. Mae’n dyst i’r gwaith hwn na chafodd yr un o’r 15 o argymhellion eu gwrthod. Cafodd 12 o’r argymhellion eu derbyn yn llawn, a derbyniwyd tri o’r argymhellion yn rhannol. Fel rhywun sydd wedi gwasanaethu mewn llywodraeth leol ers dros ddegawd, rwy’n croesawu’n arbennig y ffaith fod argymhelliad 1 wedi cael ei dderbyn.

Clywsom dystiolaeth gan Gyngor Sir y Fflint a Chyngor Bwrdeistref Wrecsam, ymhlith eraill, a fynegodd eu hawydd am ragor o gyfathrebu ystyrlon a chyfeiriad clir gan Lywodraeth Cymru. Caf fy nghalonogi wrth weld Llywodraeth Cymru’n datgan y bydd canllawiau’n cael eu cyhoeddi mewn perthynas â strategaethau lleol ym mis Gorffennaf 2017. Bydd hyn yn sicrhau bod adran 6 o’r Ddeddf yn cael ei chyflawni yn ôl y gofyn.

Pan fyddwn yn pasio deddfau yn y lle hwn, rydym yn eu pasio er mwyn gwneud gwahaniaeth buddiol i fywydau pobl Cymru. Er mwyn sicrhau hyn, mae’n hanfodol fod synergedd rhwng llywodraeth leol ac asiantaethau perthnasol a Llywodraeth Cymru, heb golli dim yn yr ymwneud rhyngddynt. Ysgrifennydd y Cabinet, sut y credwch y gallwn helpu’r bartneriaeth rhwng awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru i sicrhau gwell canlyniadau?

Roedd argymhelliad 10 ein pwyllgor yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod pob ysgol, fel y crybwyllwyd gan eraill heddiw, yn defnyddio’r canllaw arferion da a ddatblygwyd gan Cymorth i Fenywod Cymru ac yn rhoi trefniadau monitro ar waith ar effeithiolrwydd y canllaw hwn. Fel aelodau o’r pwyllgor, cawsom dystiolaeth helaeth a chydsyniol i raddau helaeth ynglŷn â phwysigrwydd, unwaith eto, addysgu plant a phobl ifanc, fel y dywedodd Jenny Rathbone a Joyce Watson, am berthynas iach. Ein cred oedd bod addysg orfodol yn allweddol i atal trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn y lle cyntaf. Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn hyn ac yn datgan y bydd yn mynd i’r afael â’r mater wrth symud ymlaen drwy gyfrwng adolygiad thematig Estyn o’r ddarpariaeth bresennol ar berthynas iach sy’n digwydd yn ystod blwyddyn academaidd 2016-17, a bydd hyn yn cwmpasu detholiad o ysgolion.

Roeddwn yn ddiolchgar i’r unigolion a’r sefydliadau a ddaeth i’r Senedd, fel y mae eraill wedi dweud, i roi tystiolaeth ar y mater hollbwysig hwn. Mae’n rhaid i ni barhau i weithio gyda’n gilydd i sicrhau bod ein bwriadau da, yn drawsbleidiol, yn cael eu hymgorffori’n rhan o realiti bywyd Cymru. Cyflwynodd Heddlu Gwent, yr heddlu yn fy etholaeth, dystiolaeth ysgrifenedig a oedd yn datgan mai

nifer cyfyngedig iawn o staff sydd wedi cael unrhyw hyfforddiant drwy’r Fframwaith Hyfforddiant Cenedlaethol,

ac er fy mod yn sicr y bydd hyn yn cael sylw mewn modd amserol, mae’n taro nodyn o rybudd go iawn i bawb ohonom nad yw pasio deddfau yn golygu bod y gwaith ar ben. Mae’n rhaid i ni sicrhau bod effaith drawsnewidiol deddfwriaeth yn cael ei theimlo yn ein cymunedau yng Nghymru ac ar draws ein hysgolion, ein sefydliadau addysg bellach a’n sefydliadau addysg uwch yng Nghymru. Nid y llyfr statud yw diwedd y daith o greu cyfraith effeithiol. Diolch.

Can I thank the committee Chair, John Griffiths, for bringing forward this report, and the committee for the work that they’ve done on delivering it? As Rhianon Passmore said, I think we should probably remind ourselves at the outset that this Act was a groundbreaking piece of legislation, moving into new territory where no other legislature in the UK had gone. It was therefore always likely that there would be early experiences that would highlight where improvements could be made, and this report, I think, offers recommendations to enable the Government to do that.

Although others have also touched on the education recommendations, that is the area that I want to focus on. I also would like to talk specifically about abuse perpetrated through coercive behaviour, which often gets less attention that physical abuse, but is no less damaging. It invariably takes place over an extended period of time and represents a continual pattern of behaviour where one partner is controlling and delivering an almost permanent sense of fear. Victims are told what to do, who they can see, what they can spend, what they should eat and how they should dress. In fact, the abuser takes control of every aspect of the victim’s life, stripping them of all confidence, making them feel worthless and making them believe that they could not function without the abuser ruling their life.

Sometimes, the impact on victims may not be as immediately evident, particularly as there are no physical scars, but, without doubt, over a period of time, the impact on victims will be as devastating as any other form of abuse.

So, it’s important that young people are educated at the earliest opportunity on issues around violence against women, domestic abuse, sexual violence and coercive behaviour. I’m therefore pleased that the Equality, Local Government and Communities Committee report contains a number of recommendations around education and that the Welsh Government’s Live Fear Free website focuses on the role of our education system in teaching young people about healthy relationships, something that has been referred to by a number of Members today.

So, I note particularly the Welsh Government’s response to partially accept recommendation 9 of the report, which calls for a commitment to including teaching about healthy relationships in the new curriculum. This partial acceptance may be because the design of the curriculum is still being developed, to be available from 2018. But, from my part, I would strongly support this recommendation. Indeed, I was very pleased to recently present awards to certain young people from Merthyr schools and youth organisations who were working on projects around healthy relationships. Today, I learned, from a visit from Pen y Dre school in Merthyr—they came to the Assembly this morning—that they are going to be continuing to deliver this. The vital role that such awareness-raising education plays in preventing abuse in future shouldn’t be underestimated.

Recommendation 11, on the publication of information by local authorities on how they are implementing the Act, again appears to only be partially accepted in the context of the curriculum review. I would hope, however, that recognition of the importance of including healthy relationships education in the new curriculum will carry with it a recognition of the need to monitor the delivery and effectiveness of such education.

Can I finally say that I welcome the Welsh Government’s acceptance of recommendation 13, which extends the education of our young on healthy relationships to those studying in HE and FE? In conclusion, Deputy Presiding Officer, I think we should be rightly proud of this groundbreaking legislation that we have here in Wales and recognise the importance of educating our young people about all forms of abuse, including those that are not always readily recognised as such. Addressing this with young people at an early age could be the long-term solution to dealing with behaviours that lead to violent and coercive abuse in relationships.

A gaf fi ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor, John Griffiths, am gyflwyno’r adroddiad hwn, ac i’r pwyllgor am y gwaith a wnaethant ar ei gyflawni? Fel y dywedodd Rhianon Passmore, rwy’n meddwl y dylem atgoffa ein hunain ar y cychwyn, mae’n debyg, fod y Ddeddf hon yn ddeddfwriaeth arloesol sy’n symud i dir newydd lle nad oes unrhyw ddeddfwrfa arall yn y DU wedi bod. Felly roedd hi bob amser yn debygol y byddai profiadau cynnar yn amlygu lle y gellid gwneud gwelliannau, ac mae’r adroddiad hwn, rwy’n meddwl, yn cynnig argymhellion i alluogi’r Llywodraeth i wneud hynny.

Er bod eraill hefyd wedi cyffwrdd ar yr argymhellion addysg, dyna’r maes yr wyf am ganolbwyntio arno. Hoffwn siarad yn benodol hefyd am gam-drin a gyflawnir drwy ymddygiad gorthrechol, sy’n aml yn cael llai o sylw na cham-drin corfforol, er nad yw’n llai niweidiol. Mae’n digwydd yn ddieithriad dros gyfnod estynedig o amser ac yn cynnwys patrwm ymddygiad parhaus lle y bydd un partner yn gyfyngol ac yn creu ymdeimlad bron yn barhaol o ofn. Dywedir wrth y sawl sy’n dioddef beth y caiff ei wneud, pwy y caiff eu gweld, faint y caiff ei wario, beth y dylai ei fwyta a sut y dylai wisgo. Yn wir, bydd y sawl sy’n cam-drin yn rheoli pob agwedd ar fywyd y dioddefwr, gan ladd eu hyder, gwneud iddynt deimlo’n ddiwerth a gwneud iddynt gredu na allent weithredu heb i’r sawl sy’n cam-drin reoli eu bywyd.

Weithiau, efallai na fydd yr effaith ar ddioddefwyr yn amlwg ar unwaith, yn enwedig gan nad oes unrhyw greithiau corfforol, ond heb os, dros gyfnod o amser, bydd yr effaith ar ddioddefwyr mor ddinistriol ag unrhyw fath arall ar gam-drin.

Felly, mae’n bwysig fod pobl ifanc yn cael eu haddysgu ar y cyfle cyntaf ynglŷn â materion yn ymwneud â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig, trais rhywiol ac ymddygiad gorthrechol. Felly, rwy’n falch fod adroddiad y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn cynnwys nifer o argymhellion yn ymwneud ag addysg a bod gwefan Byw Heb Ofn Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar rôl ein system addysg yn addysgu pobl ifanc am berthynas iach, rhywbeth y cyfeiriodd nifer o’r Aelodau ato heddiw.

Felly, rwy’n sylwi’n arbennig ar ymateb Llywodraeth Cymru i dderbyn argymhelliad 9 yn yr adroddiad yn rhannol, argymhelliad sy’n galw am ymrwymiad i gynnwys addysgu am berthynas iach yn y cwricwlwm newydd. Efallai fod y derbyniad yn rhannol oherwydd bod cynllun y cwricwlwm yn dal i gael ei ddatblygu, i fod ar gael o 2018 ymlaen. Ond o’m rhan i, buaswn yn cefnogi’n gryf yr argymhelliad hwn. Yn wir, roeddwn yn falch iawn o gyflwyno gwobrau’n ddiweddar i bobl ifanc o ysgolion Merthyr Tudful a sefydliadau ieuenctid a oedd yn gweithio ar brosiectau’n ymwneud â pherthynas iach. Heddiw, fe ddysgais, o ymweliad gan ysgol Pen y Dre ym Merthyr—daethant i’r Cynulliad y bore yma—eu bod yn mynd i barhau i gyflwyno hyn. Ni ddylid tanbrisio’r rôl hanfodol y mae addysg o’r fath i godi ymwybyddiaeth yn ei chwarae yn atal cam-drin yn y dyfodol.

Mae’n ymddangos unwaith eto mai’n rhannol yn unig y derbyniwyd argymhelliad 11 ar gyhoeddi gwybodaeth gan awdurdodau lleol ar sut y maent yn gweithredu’r Ddeddf, yng nghyd-destun yr adolygiad o’r cwricwlwm. Buaswn yn gobeithio, fodd bynnag, y bydd cydnabyddiaeth i bwysigrwydd cynnwys addysg perthynas iach yn y cwricwlwm newydd yn creu cydnabyddiaeth yn ei sgil o’r angen i fonitro darpariaeth ac effeithiolrwydd addysg o’r fath.

A gaf fi ddweud yn olaf fy mod yn croesawu’r ffaith fod Llywodraeth Cymru yn derbyn argymhelliad 13, sy’n ymestyn addysg perthynas iach ein pobl ifanc i’r rhai sy’n astudio mewn addysg uwch ac addysg bellach? I gloi, Ddirprwy Lywydd, rwy’n meddwl y dylem fod yn haeddiannol falch o’r ddeddfwriaeth arloesol hon sydd gennym yma yng Nghymru a chydnabod pwysigrwydd addysgu ein pobl ifanc am bob math o gam-drin, gan gynnwys rhai nad ydynt bob amser yn cael eu hadnabod fel ffurfiau ar gam-drin. Gallai mynd i’r afael â hyn gyda phobl ifanc ar oedran cynnar fod yn ateb hirdymor i ymdrin â phatrymau ymddygiad sy’n arwain at gam-drin treisgar a gorthrechol ym mherthynas pobl â’i gilydd.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, for giving me the opportunity to speak in this debate on such an important subject.

I’m not on this committee, but I’d like to thank the committee for looking at the very important Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, because I think, as so many people have said, it was groundbreaking legislation and I really welcomed it, as did the whole Assembly, and I hope we can really do it justice in the implementation here in Wales, because obviously the key now is how do we implement it.

I also would like to thank the committee for doing this post-legislative scrutiny fairly early on so that we can see now where the hitches are and where we need to make some changes. I’d like to thank the committee for doing that, because I know people have expressed some concern about the pace and the consistency of implementation. I think that there are still some practical improvements that need to be made.

I, along with many others, want to particularly mention recommendation 9 of the committee’s report in relation to teaching about healthy relationships in our schools. That was the one area that wasn’t really concluded in the Act and it was left for the review and for the Donaldson review to take this into account and see how it would be implemented. I do think there is a degree of confusion in people’s minds about exactly what is happening about how this is going to be developed in schools. So, I’d be grateful if the Minister were able to clear this up when he does reply.

I wholeheartedly agree with most other people who have spoken that it’s absolutely key that we tackle attitudes to healthy relationships early on in a child’s education, because it’s vital that we do give young people positive information and advice in this area. Because, if we don’t, where are they going to see the role models? Who’s going to inform their views? I think we do know how much information is freely available on the internet and on social media that is negative information and can lead to negative attitudes and the formation of unhealthy attitudes. In particular, I think the issue of ideas about relationships and consent is something that is really important—that that is discussed in school. And the sooner we try to provide this on healthy relationships, the better. I know that it is happening, but it is happening in a very patchy way, and I do not understand whether it is actually compulsory for it to happen or not, and I feel very strongly that it should be compulsory—that it is absolutely vital that we do have this as a compulsory element in the school curriculum.

My understanding of it is that it is currently covered in key stage 2 as part of personal and social education, which includes lessons on healthy relationships and domestic violence, but that schools do not have to deliver the entire programme, although it’s considered good practice to do so. Then, sex and relationships education in more depth is covered in science in key stage 3, which many experts say is actually too late and too focused on the biological. Because we do want to look at general attitudes—the attitudes that young men have towards young women, and to try to encourage healthy relationships. I know that the Donaldson review, ‘Successful Futures’, recommended that health and well-being be one of the six areas of learning, and this includes SRE. And, again, I think SRE is the key to preventing violence against women. I think we’ve talked a lot about it being as early as possible; we must get in so that we get rid of the stereotypes that do arise, and we do know what happens with some attitudes within schools. I would also like to make the point that, when we do get age-appropriate, good-quality SRE in schools throughout Wales, it must also be LGBT inclusive.

I know that children themselves are calling for help in navigating these choppy waters. I had a meeting with a youth forum in Cardiff, and top of their list was healthy relationships. That’s what they wanted to have in schools. And I’ve done some work recently with the campaigner for girls’ rights, Nikki Giant, who I think I’ve mentioned in the Chamber before for the work she’s done surveying teenage girls on body image, sexual bullying and harassment. In her manifesto for girls’ rights, she states that one in three girls and young women are likely to be the victim of violence and domestic abuse and calls for young healthy relationship advocates to be recruited, trained and appointed in schools across Wales, in line with the Act. So, in conclusion, I think the Act is a huge step forward, and I think we are all very proud of it, but I do think that the key thing that will take it further and will start trying to help form young people’s attitudes at an early age is to ensure that we get that education in the schools and that we do make it compulsory.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd, am roi’r cyfle i mi siarad yn y ddadl hon ar bwnc sydd mor bwysig i mi.

Nid wyf yn aelod o’r pwyllgor hwn, ond hoffwn ddiolch i’r pwyllgor am edrych ar Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, sy’n Ddeddf bwysig, gan fy mod o’r farn, fel y mae cymaint o bobl wedi dweud, ei bod yn ddeddfwriaeth sy’n torri tir newydd ac roeddwn yn ei chroesawu’n fawr iawn, fel y gwnaeth y Cynulliad cyfan, ac rwy’n gobeithio y gallwn wneud cyfiawnder go iawn â hi o ran ei gweithrediad yma yng Nghymru, oherwydd mae’n amlwg mai’r allwedd yn awr yw sut yr ydym yn ei gweithredu.

Hefyd, hoffwn ddiolch i’r pwyllgor am wneud y gwaith craffu ôl-ddeddfwriaethol hwn yn weddol gynnar fel y gallwn weld yn awr ble y mae’r gwendidau a ble y mae angen i ni wneud newidiadau. Hoffwn ddiolch i’r pwyllgor am wneud hynny, oherwydd gwn fod pobl wedi mynegi peth pryder ynghylch cyflymder a chysondeb gweithredu. Credaf fod yna rai gwelliannau ymarferol sydd angen eu gwneud o hyd.

Rwyf fi, fel llawer o bobl eraill, yn awyddus i sôn yn arbennig am argymhelliad 9 o adroddiad y pwyllgor ynglŷn ag addysgu am berthynas iach yn ein hysgolion. Dyna oedd yr un maes na chafodd ei gwblhau mewn gwirionedd yn y Ddeddf a gadawyd i’r adolygiad ac i adolygiad Donaldson ystyried hyn a gweld sut y byddai’n cael ei roi ar waith. Rwy’n meddwl bod rhywfaint o ddryswch ym meddyliau pobl ynglŷn â beth yn union sy’n digwydd o ran sut y caiff hyn ei ddatblygu mewn ysgolion. Felly, buaswn yn ddiolchgar pe bai’r Gweinidog yn gallu egluro hyn wrth ymateb.

Cytunaf yn llwyr â’r rhan fwyaf o’r bobl eraill sydd wedi siarad ei bod yn gwbl allweddol ein bod yn mynd i’r afael ag agweddau tuag at berthynas iach yn gynnar yn addysg plentyn, am ei bod yn hanfodol ein bod yn rhoi gwybodaeth a chyngor cadarnhaol yn y maes hwn i bobl ifanc. Oherwydd os na wnawn hynny, ymhle y maent yn mynd i weld modelau rôl? Pwy sy’n mynd i lywio eu barn? Rwy’n credu ein bod yn gwybod faint o wybodaeth sydd ar gael am ddim ar y rhyngrwyd ac ar gyfryngau cymdeithasol sy’n wybodaeth negyddol a gall arwain at agweddau negyddol a ffurfio agweddau afiach. Yn benodol, rwy’n meddwl bod syniadau am berthynas a chydsyniad yn rhywbeth sy’n wirioneddol bwysig—fod hynny’n cael ei drafod yn yr ysgol. A gorau po gyntaf y ceisiwn ddarparu hyn ar berthynas iach. Rwy’n gwybod ei fod yn digwydd, ond mae’n digwydd mewn ffordd ddarniog iawn, ac nid wyf yn deall a yw’n orfodol iddo ddigwydd mewn gwirionedd ai peidio, ac rwy’n teimlo’n gryf iawn y dylai fod yn orfodol—ei bod yn gwbl hanfodol fod gennym hyn yn elfen orfodol yng nghwricwlwm yr ysgol.

Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae’n cael ei gynnwys ar hyn o bryd yng nghyfnod allweddol 2 fel rhan o addysg bersonol a chymdeithasol, sy’n cynnwys gwersi am berthynas iach a thrais domestig, ond nid oes yn rhaid i ysgolion gyflwyno’r rhaglen gyfan, er yr ystyrir bod gwneud hynny’n arfer da. Yna, ymdrinnir ag addysg rhyw a pherthynas yn fwy manwl mewn gwersi gwyddoniaeth yng nghyfnod allweddol 3, ac mae llawer o arbenigwyr yn dweud bod hyn yn rhy hwyr mewn gwirionedd ac yn canolbwyntio gormod ar agweddau biolegol. Oherwydd rydym yn awyddus i edrych ar agweddau cyffredinol—yr agweddau sydd gan ddynion ifanc tuag at fenywod ifanc, a cheisio annog perthynas iach. Gwn fod adolygiad Donaldson, ‘Dyfodol Llwyddiannus’, wedi argymell bod iechyd a llesiant yn un o’r chwe maes dysgu, ac mae hyn yn cynnwys addysg rhyw a chydberthynas. Ac unwaith eto, rwy’n meddwl bod addysg rhyw a chydberthynas yn allweddol i atal trais yn erbyn menywod. Rwy’n meddwl ein bod wedi siarad llawer amdano’n digwydd mor gynnar â phosibl; mae’n rhaid i ni fynd i mewn er mwyn i ni gael gwared ar y stereoteipiau sy’n codi, ac rydym yn gwybod beth fydd yn digwydd gyda rhai agweddau mewn ysgolion. Hefyd, pan fyddwn yn cael addysg rhyw a chydberthynas o ansawdd da sy’n addas i’r oedran mewn ysgolion ledled Cymru, hoffwn wneud y pwynt fod yn rhaid iddo fod yn gynhwysol o ran pobl lesbiaidd, hoyw, ddeurywiol a thrawsrywiol.

Gwn fod plant eu hunain yn galw am help i lywio’r dyfroedd tymhestlog hyn. Cefais gyfarfod gyda fforwm ieuenctid yng Nghaerdydd, ac ar frig eu rhestr, roedd perthynas iach. Dyna roeddent am ei gael mewn ysgolion. Ac rwyf wedi gwneud peth gwaith yn ddiweddar gyda’r ymgyrchydd dros hawliau merched, Nikki Giant, y soniais amdani yn y Siambr o’r blaen o ran y gwaith a wnaeth ar arolwg merched yn eu harddegau mewn perthynas â delwedd y corff, bwlio rhywiol ac aflonyddu. Yn ei maniffesto dros hawliau merched, mae’n dweud bod un o bob tair merch a menyw ifanc yn debygol o fod yn ddioddefwr trais a cham-drin domestig ac mae’n galw am recriwtio, hyfforddi a phenodi eiriolwyr perthynas iach ifanc mewn ysgolion ledled Cymru, yn unol â’r Ddeddf. Felly, i gloi, rwy’n meddwl bod y Ddeddf yn gam mawr ymlaen, ac rwy’n meddwl ein bod i gyd yn falch iawn ohoni, ond rwy’n meddwl mai’r peth allweddol a fydd yn mynd â hi ymhellach ac yn dechrau helpu i ffurfio agweddau pobl ifanc ar oedran cynnar yw sicrhau ein bod yn cael yr addysg honno yn yr ysgolion a’n bod yn ei gwneud yn orfodol.

Thank you. I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant.

Diolch. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the report following the post-legislative inquiry into the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. I’d like to thank John Griffiths and the committee, and the wide range of stakeholders and survivors who gave evidence and played a critical role in forming the report. I’d also place on record a thank you to this Assembly, because they’ve been very supportive of the introduction of this Act and, indeed, there are many Members in this Assembly who have played a pivotal role in its development.

Llywydd, I accept or partially accept all 16 recommendations. The report recognises the challenges faced in implementing this new legislation, but also the progress that has been made to date. And I listened carefully to the contribution of many Members who are right to raise the issues of the pace of introduction. I also am frustrated with that process too, but I can give you my assurance that I have made some significant changes to my team and I’ve looked at the implementation and how we seek to deliver on these strategies and the guidance, and I will update the Chamber as soon as I’ve got some more detail that I can share with you.

The report reflects a point in time, 18 months on from the Act coming into force, and it will help inform further implementation and the delivery of the delivery framework. Since the Act was passed, we’ve appointed the first national adviser, published the national training framework and piloted ‘ask and act’. I’ve listened to the observations made by Members with regard to the advice from the national adviser in terms of her workload, and I have introduced a secondee into the department to help with the national adviser and also to restructure the department.

We’ve published guidance for schools and colleges, consulted with survivors, published the report ‘Are you listening and am I being heard?’, and also published a national strategy under the Act to refresh the ministerial advisory group. I intend the ministerial advisory group to be a very supportive element of the information I require. Experts are one thing, and they’re great and we need experts, but I also need experience: people who have experienced the system that they are going through. Survivors of domestic violence are critical in making sure that I make the right decisions and we are able to implement the Act. I’ve told my team I expect that to be reflected in the advisory panel.

In terms of some of the questions that Members raised with me today: on the local strategies, guidance will be issued to local authorities and local health boards to assist with their local strategies in July of this year. With regard to commissioning guidance, the commissioning guidance we plan to publish under the Act will seek to ensure that no matter where a victim lives there are strong and specialist services ready to help, and we intend to consult on statutory commissioning guidance by July of 2017 also. I hope that is helpful to the Chair in his winding up.

There were many observations with regard to specific issues. I think Gareth alluded to the delivery and the information that was received at committee about sometimes no staff in place, no funding nor any methods to do that. I will not accept that process. We have to make sure this happens and I will be very robust with organisations that tell you that that is the case but don’t tell me. I will make sure my adviser follows that work up.

The work with police and crime commissioners and the UK Government is something that we are working very closely on. Joyce Watson, again, a champion of this cause—. I’m pleased that the PCCs and chief constables across the whole of Wales have made tackling this issue one of their key priorities in their work plan. That’s something I’m grateful for. We often have political spats between different parties and different Governments.

Can I say that I fully support Liz Truss in conducting an emergency review of the way perpetrators of domestic abuse directly cross-examine their victims in family courts. I’ve written to Liz Truss to tell her that and I hope and wish her well in that process, too.

I said earlier on, the advisory group will be giving me advice on commissioning guidance and sustainable funding. These are critical parts of the process. For far too many years, not just in domestic violence services, but third sector organisations also have often been concerned about the way funding is given on an annual basis. We have to come to terms with what services are required, who delivers them well and how are we going to fund them? The two elements of the task group, I’ve asked for further advice on—. When I’ve got to a conclusion on that I will again write to the committee informing them of that.

One of the strong messages that has come through from this committee report and, indeed, from the debate today is around education and the issue of early intervention and prevention. Our whole ethos around ACEs and tackling the issue around intervention is something that this Government is absolutely keen on. I’ve had many discussions with the education Secretary and other colleagues in the Cabinet and we are looking very closely at what the education needs are. I have always said I think it’s right that we should have curriculum-based activity around healthy relationships. I’m trying to ensure that my colleagues are able to do that but I would urge caution if we expect the education system to deliver everything. Actually, there is a responsibility on all of us in our family home life, in parenting and in schools—each and every one of us can play a part, but only a part. I hope that our conversations with the Cabinet Secretary for Education continue to be fruitful.

Can I pick up on Dawn Bowden’s point? She was very right to bring to the forefront how people are affected by domestic violence or the whole point of this. There are two elements to this: dealing with the victim of domestic violence, whether that be directly or indirectly, whether it’s a family member or otherwise—. But we should also not forget the issue of the perpetrator, and that’s a very important part of this. Finding funding to balance the issue between victim relationships and focusing on perpetrators, where often a perpetrator will move from victim to victim to victim, and we know that—. We have to make sure we break that cycle, and that’s why we have to think about what the needs of the victim are, but also what the needs of the perpetrator are, because we’ve got to break that cycle. Some perpetrators we know have been victims of domestic abuse or family dysfunction in their early years as well, and that’s why the focus is on the ACEs—domestic violence is one of those ACEs—we have to get underneath that, making sure that we can break the cycle in the longer term. The resilience of individuals is different; everybody is different. Some people could cope with that, but some others can’t, and we have to make sure we get into the space and support them in that quest.

I must say that some of the most dangerous perpetrators I believe are narcissistic sociopaths, and I think the danger is that we probably all know them. It is incumbent on us all that we are able to identify them, and where we identify them, we should do something about that. The particular characteristics of these people are something that may surprise some people and may not surprise others: a driven quest for power—a narcissistic sociopath does not care about anything other than himself; it’s a destructive power control over people; behaviours that seek love and admiration; to be sure, this isn’t needy love—it’s not even about emotional love—it’s about power, the tools to manipulate and dominate. And I’m sure many of you will be able to recognise that in people. There are no apologies, no guilt and no remorse under circumstances. They believe that they are a gift to the world who make it richer and more colourful, therefore they’re more calculating. Even cruel actions are justified.

Well, if you’re married to a financial or professional successful narcissist, it doesn’t always mean that they’ll engage in physical abuse, but it does happen sometimes. What it does mean it might ruin their reputation and destroy what they’ve accomplished. Again, it probably doesn’t need to either. They manage to accomplish what they want quite successfully through words and deeds. So, because they know who you are and the person you’re striving to become and how to push your buttons—in other words, they know what you value, what you like about yourself, so they devastate you. Those are the very things they pounce on. Colleagues, it’s incumbent that we recognise this wherever we are, and we make sure this doesn’t happen in our community.

Finally, the point of the report is to focus people’s minds—it certainly focused Government’s minds. I welcome the report, even where there are critical elements to it. But I do think that what we need to do is refocus our collective responsibility on making sure that we can deliver on this groundbreaking piece of legislation. Diolch yn fawr i chi.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Croesawaf yr adroddiad yn dilyn yr ymchwiliad ôl-ddeddfwriaethol i’r Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Hoffwn ddiolch i John Griffiths a’r pwyllgor, a’r ystod eang o randdeiliaid a goroeswyr a roddodd dystiolaeth ac a chwaraeodd ran hanfodol yn y broses o lunio’r adroddiad. Hoffwn gofnodi fy niolch hefyd i’r Cynulliad hwn, gan eu bod wedi bod yn gefnogol iawn i gyflwyno’r Ddeddf hon ac yn wir, mae yna lawer o’r Aelodau yn y Cynulliad hwn wedi chwarae rhan ganolog yn y gwaith o’i datblygu.

Lywydd, rwy’n derbyn pob un o’r 16 o argymhellion, naill ai’n llawn neu’n rhannol. Mae’r adroddiad yn cydnabod yr heriau a wynebir wrth weithredu’r ddeddfwriaeth newydd hon, ond hefyd y cynnydd a wnaed hyd yma. A gwrandewais yn ofalus ar gyfraniad llawer o’r Aelodau sy’n gywir i godi’r materion ynglŷn â pha mor gyflym y caiff ei chyflwyno. Rwyf finnau hefyd yn rhwystredig gyda’r broses honno, ond gallaf eich sicrhau fy mod wedi gwneud rhai newidiadau sylweddol i fy nhîm ac wedi edrych ar y modd y caiff ei gweithredu a sut y ceisiwn gyflawni’r strategaethau a’r canllawiau hyn, a byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Siambr cyn gynted ag y bydd gennyf fwy o fanylion i’w rhannu gyda chi.

Mae’r adroddiad yn adlewyrchu pwynt mewn amser, 18 mis wedi i’r Ddeddf ddod i rym, a bydd yn helpu i lywio ei gweithrediad pellach a chyflwyno’r fframwaith cyflawni. Ers i’r Ddeddf gael ei phasio, rydym wedi penodi cynghorydd cenedlaethol cyntaf, wedi cyhoeddi’r fframwaith hyfforddi cenedlaethol ac wedi treialu ‘gofyn a gweithredu’. Rwyf wedi gwrando ar sylwadau’r Aelodau mewn perthynas â’r cyngor gan y cynghorydd cenedlaethol o ran ei llwyth gwaith, ac rwyf wedi cyflwyno secondai yn yr adran i helpu gyda’r cynghorydd cenedlaethol a hefyd i ailstrwythuro’r adran.

Rydym wedi cyhoeddi canllawiau i ysgolion a cholegau, wedi ymgynghori gyda goroeswyr, wedi cyhoeddi’r adroddiad ‘Ydych chi’n gwrando ac ydw i’n cael fy nghlywed?’, a hefyd wedi cyhoeddi strategaeth genedlaethol o dan y Ddeddf i adnewyddu grŵp cynghori’r gweinidog. Bwriadaf i grŵp cynghori’r Gweinidog fod yn elfen gefnogol iawn yn y wybodaeth sydd ei hangen arnaf. Mae arbenigwyr yn un peth, ac maent yn wych ac mae angen arbenigwyr arnom, ond rwyf hefyd angen profiad: pobl sydd wedi cael profiad o’r system y maent yn mynd drwyddi. Mae goroeswyr trais domestig yn hanfodol i sicrhau fy mod yn gwneud y penderfyniadau cywir a’n bod yn gallu gweithredu’r Ddeddf. Rwyf wedi dweud wrth fy nhîm fy mod yn disgwyl i hynny gael ei adlewyrchu yn y panel ymgynghorol.

O ran rhai o’r cwestiynau a ofynnodd yr Aelodau i mi heddiw: ar y strategaethau lleol, bydd y canllawiau’n cael eu dosbarthu i awdurdodau lleol a byrddau iechyd lleol i gynorthwyo gyda’u strategaethau lleol ym mis Gorffennaf eleni. O ran canllawiau comisiynu, bydd y canllawiau comisiynu y bwriadwn eu cyhoeddi o dan y Ddeddf yn ceisio sicrhau nad oes gwahaniaeth ble y mae dioddefwr yn byw, fod gwasanaethau cadarn ac arbenigol yn barod yno i helpu, ac rydym yn bwriadu ymgynghori ar ganllawiau comisiynu statudol erbyn mis Gorffennaf 2017 hefyd. Rwy’n gobeithio y bydd hynny o ddefnydd i’r Cadeirydd wrth iddo gloi’r ddadl.

Cafwyd llawer o sylwadau mewn perthynas â materion penodol. Rwy’n meddwl bod Gareth wedi cyfeirio at y ddarpariaeth a’r wybodaeth a ddaeth i law’r pwyllgor ynglŷn â’r ffaith nad oedd staff ar waith weithiau, na chyllid nac unrhyw ddulliau i wneud hynny. Ni fyddaf yn derbyn y broses honno. Mae’n rhaid i ni sicrhau bod hyn yn digwydd a byddaf yn gadarn iawn gyda sefydliadau sy’n dweud wrthych fod hynny’n wir, heb ddweud wrthyf fi. Byddaf yn sicrhau bod fy nghynghorydd yn mynd ar drywydd y gwaith hwnnw.

Mae’r gwaith gyda chomisiynwyr heddlu a throseddu a Llywodraeth y DU yn rhywbeth yr ydym yn gweithio’n agos iawn arno. Joyce Watson, unwaith eto, un sy’n hyrwyddo’r achos hwn—. Rwy’n falch fod y comisiynwyr heddlu a throseddu a phrif gwnstabliaid ledled Cymru gyfan wedi gwneud mynd i’r afael â’r mater hwn yn un o’u blaenoriaethau allweddol yn eu cynllun gwaith. Mae hynny’n rhywbeth rwy’n ddiolchgar amdano. Rydym yn aml yn cael cwerylon gwleidyddol rhwng gwahanol bleidiau a gwahanol Lywodraethau.

A gaf fi ddweud fy mod yn llwyr gefnogi Liz Truss wrth iddi gynnal adolygiad brys o’r ffordd y mae cyflawnwyr cam-drin domestig yn croesholi eu dioddefwyr yn uniongyrchol yn y llysoedd teulu? Rwyf wedi ysgrifennu at Liz Truss i ddweud hynny wrthi ac rwy’n gobeithio ac yn dymuno’n dda iddi yn y broses honno hefyd.

Dywedais yn gynharach y bydd y grŵp cynghori yn rhoi cyngor i mi ar y canllawiau comisiynu a chyllid cynaliadwy. Mae’r rhain yn rhannau hanfodol o’r broses. Am ormod o lawer o flynyddoedd, mae nid yn unig y gwasanaethau trais domestig, ond mudiadau trydydd sector yn aml hefyd wedi bod yn pryderu am y ffordd y caiff cyllid ei roi yn flynyddol. Mae’n rhaid i ni ddod i delerau â pha wasanaethau sy’n ofynnol, pwy sy’n eu darparu’n dda a sut rydym yn mynd i’w hariannu? Rwyf wedi gofyn am gyngor pellach ar ddwy elfen y grŵp gorchwyl—. Pan fyddaf wedi dod i gasgliad ar hynny byddaf yn ysgrifennu at y pwyllgor eto yn rhoi gwybod iddynt am hynny.

Mae un o’r negeseuon cryf a ddaeth o’r adroddiad pwyllgor hwn ac yn wir, o’r ddadl heddiw, yn ymwneud ag addysg ac ymyrraeth gynnar ac atal. Mae ein holl ethos sy’n ymwneud â phrofiadau niweidiol yn ystod plentyndod a mynd i’r afael ag ymyrraeth yn rhywbeth y mae’r Llywodraeth hon yn frwd iawn yn ei gylch. Rwyf wedi cael nifer o drafodaethau gyda’r Ysgrifennydd addysg a chyd-Aelodau eraill yn y Cabinet ac rydym yn edrych yn ofalus iawn ar beth yw’r anghenion addysg. Rwyf bob amser wedi dweud fy mod yn meddwl ei bod hi’n iawn y dylem gael gweithgarwch ar berthynas iach yn seiliedig ar y cwricwlwm. Rwy’n ceisio sicrhau bod fy nghyd-Aelodau yn gallu gwneud hynny, ond buaswn yn argymell gofal os ydym yn disgwyl i’r system addysg ddarparu popeth. A dweud y gwir, mae yna gyfrifoldeb ar bob un ohonom yn ein bywyd teuluol gartref, wrth fagu plant ac mewn ysgolion—gall pob un ohonom chwarae rhan, ond dim ond rhan. Rwy’n gobeithio y bydd ein sgyrsiau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn parhau i fod yn ffrwythlon.

A gaf fi gyfeirio at bwynt Dawn Bowden? Roedd hi’n iawn i roi sylw i’r modd y mae pobl yn cael eu heffeithio gan drais domestig neu holl bwynt hyn. Ceir dwy elfen i hyn: ymdrin â’r sawl sy’n dioddef trais domestig, boed yn uniongyrchol neu’n anuniongyrchol, boed yn aelod o’r teulu neu fel arall—. Ond dylem gofio hefyd am y sawl sy’n ei gyflawni, ac mae honno’n rhan bwysig iawn o hyn. Mae dod o hyd i gyllid i sicrhau cydbwysedd rhwng perthynas dioddefwyr a chanolbwyntio ar gyflawnwyr, lle y bydd y sawl sy’n cyflawni yn symud o un dioddefwr i’r llall, ac rydym yn gwybod bod—. Mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod yn torri’r cylch hwnnw, a dyna pam y mae’n rhaid i ni feddwl beth yw anghenion y dioddefwyr, ond hefyd beth yw anghenion y sawl sy’n cyflawni’r trais, oherwydd mae’n rhaid i ni dorri’r cylch hwnnw. Gwyddom fod rhai cyflawnwyr wedi dioddef cam-drin domestig neu drafferthion teuluol yn ystod eu blynyddoedd cynnar yn ogystal, a dyna pam y mae’r ffocws ar y profiadau niweidiol yn ystod plentyndod—mae trais domestig yn un o’r profiadau niweidiol yn ystod plentyndod—rhaid i ni fynd o dan groen hynny, gan wneud yn siŵr ein bod yn gallu torri’r cylch yn y tymor hwy. Mae gwytnwch unigolion yn wahanol; mae pawb yn wahanol. Gallai rhai pobl ymdopi â hynny, ond ni all eraill, ac mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod yn mynd i mewn i’r gofod hwnnw ac yn eu cefnogi yn yr ymchwil honno.

Rhaid i mi ddweud fy mod yn credu bod rhai o’r cyflawnwyr mwyaf peryglus yn bobl sosiopathig narsisaidd, ac rwy’n credu mai’r perygl yw ein bod i gyd yn eu hadnabod, yn ôl pob tebyg. Mae’n ddyletswydd ar bob un ohonom ein bod yn gallu eu hadnabod, a lle y down ar eu traws, dylem wneud rhywbeth am hynny. Mae nodweddion penodol y bobl hyn yn rhywbeth a allai beri syndod i rai pobl ac efallai na fydd yn syndod i eraill: ymdrech ysig am bŵer—ni fydd pobl sosiopathig narsisaidd yn poeni am unrhyw beth heblaw hwy eu hunain; rheolaeth bŵer ddinistriol dros bobl ydyw; patrymau ymddygiad sy’n chwilio am gariad ac edmygedd; yn bendant, nid yw’n gariad anghenus—nid yw’n ymwneud â chariad emosiynol hyd yn oed—mae’n ymwneud â phŵer, yr adnoddau i reoli a dominyddu. Ac rwy’n siŵr y bydd llawer ohonoch yn gallu adnabod hynny mewn pobl. Nid oes unrhyw ymddiheuriadau, nac euogrwydd nac edifeirwch mewn unrhyw amgylchiadau. Maent yn credu eu bod yn rhodd i’r byd sy’n ei wneud yn gyfoethocach ac yn fwy lliwgar, ac felly maent yn fwy ystumgar. Mae hyd yn oed gweithredoedd creulon yn gyfiawn.

Wel, os ydych yn briod â pherson narsisaidd sy’n llwyddiannus yn y byd arian neu’n llwyddiant proffesiynol, nid yw bob amser yn golygu y byddant yn cam-drin yn gorfforol, ond mae’n digwydd weithiau. Yr hyn y mae’n ei olygu yw y gallai ddifetha eu henw da a dinistrio’r hyn y maent wedi ei gyflawni. Unwaith eto, mae’n debygol na fydd angen iddo ychwaith. Maent yn llwyddo i gyflawni’r hyn y maent eisiau ei gyflawni yn eithaf llwyddiannus drwy eiriau a gweithredoedd. Felly, oherwydd eu bod yn gwybod pwy ydych a’r person yr ydych yn ymdrechu i fod a sut i wthio eich botymau—mewn geiriau eraill, maent yn gwybod beth sy’n bwysig i chi, yr hyn yr ydych yn ei hoffi amdanoch eich hun, felly maent yn eich dinistrio. Dyna’r union bethau y maent yn pigo arnynt. Gyd-Aelodau, mae’n ddyletswydd arnom i adnabod hyn ble bynnag yr ydym, a’n bod yn gwneud yn siŵr nad yw’n digwydd yn ein cymuned.

Yn olaf, pwynt yr adroddiad yw rhoi ffocws i feddyliau pobl—yn sicr fe roddodd ffocws i feddyliau’r Llywodraeth. Rwy’n croesawu’r adroddiad, hyd yn oed lle y ceir elfennau ohono y gellid eu beirniadu. Ond rwy’n meddwl mai’r hyn sydd angen i ni ei wneud yw ailffocysu ein cydgyfrifoldeb ar sicrhau ein bod yn gallu cyflawni ar y ddeddfwriaeth arloesol hon. Diolch yn fawr i chi.

Thank you very much, and I call on the Chair of the committee to reply to the debate—John Griffiths.

Diolch yn fawr iawn, a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i ymateb i’r ddadl—John Griffiths.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Can I begin by thanking Members for their contributions today, because I think the number of contributors is testament to the strong feeling in this Assembly that we need to effectively prevent domestic abuse, sexual violence and violence against women, and redouble and renew our efforts to make sure that this legislation is effective?

There have been quite a number of common themes, and I think the strongest one has been around education and healthy relationships, and understandably so if we’re talking about prevention, obviously; we need to make sure that in the earliest years and throughout school and beyond, our young people are receiving the right messages and developing the right attitudes. So, on the points made around a mandatory approach, however it’s shaped and however it’s carried forward, we must be confident that our schools will consistently and effectively teach healthy relationships to our pupils. Obviously, Donaldson is absolutely key as far as schools are concerned, and we also have measures in this legislation for further and higher education. This was recognised in the contributions today. We must make sure that we get it right as far as education is concerned, so I was very pleased to hear the Cabinet Secretary recognise that and, indeed, refer to discussions with colleagues to ensure that we do have that consistent approach required of our education system. Obviously the committee, and I’m sure all Members here and stakeholders outside, will be following developments very carefully and closely as far as that’s concerned.

There are also general themes, Dirprwy Lywydd, around the pace of the implementation, the effectiveness of implementation, and many examples given in terms of recommendations from the committee and the responses from Government as to how that needs to be looked at again and taken forward in as timely and effective a way as possible. Again, I was very pleased to hear the Cabinet Secretary recognise those concerns in the committee’s report and in the debate today, and, again, undertake to refocus Welsh Government’s energies and work to ensure that those concerns are properly understood and acted upon. Again, I’m sure everybody here, the committee and stakeholders outside, will follow developments very closely as far as that’s concerned.

Some of the more specific points raised, Dirprwy Lywydd, I think, were very interesting for us. There are aspects around training, underlining training, which came across very strongly in the evidence that we took, so that the requirements of this legislation should logically and obviously, really, be aligned with the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, to ensure that those local authorities and others required to implement this legislation can do so in a cost-effective way by aligning their training efforts around those different pieces of legislation. Because they do complement each other, they do require many things in common, and so that’s, I think, quite a commonsense approach to take.

I think Dawn Bowden was absolutely right, and it was referred to by the Cabinet Secretary, in terms of coercive abuse and controlling attitudes, and how significant that is in a general picture of abuse. So, we do need to make sure that, coming back to healthy relationships education, it is mindful of that particular aspect of abuse, and it does make sure that the healthy attitudes that are developed through education avoid those potential pitfalls. It is a wide-ranging scene when we look at the abuse that occurs; it’s not always what people would most readily and obviously think of, and we have to ensure that healthy relationships education captures all aspects of abuse.

The good practice guide is obviously very useful in terms of schools, and we do need to ensure, as Rhianon Passmore said, that there is a consistent approach taken to that. Also, I think, we should recognise the strength of what Jenny Rathbone said around female genital mutilation, the work going on in pioneer schools, and Donaldson, and, again, how Estyn inspects. That must be at the forefront of development that takes place. Joyce Watson spoke, as she did effectively in committee, on the independent violence against women advisers and the multi-agency groupings, and the importance of joining up with UK Government and the police and crime commissioners, and, again, I very much welcomed that contribution, because it is very important to this debate.

Janet Finch-Saunders, again, referred to the national adviser and some of the capacity issues that the Cabinet Secretary recognised. And it was good to hear the Cabinet Secretary talk about his view that we do need to look at these matters again, and, indeed, he has taken action and will consider matters further.

Dirprwy Lywydd, I can see you indicating that time is very short—very short indeed—so I will conclude by thanking everyone, particularly the Cabinet Secretary because he really did listen to the debate and respond to the committee’s concerns. I know that, as we go forward, we will continue to work very closely with the Cabinet Secretary to make sure that there is that renewed focus and commitment from Welsh Government to ensure that this extremely important legislation, recognised by all the contributions today and our committee report and the stakeholders concerned, is now the subject of renewed focus and action from Welsh Government to ensure that that effective and timely implementation is driven forward. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i’r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw, gan fy mod yn meddwl bod nifer y cyfranwyr yn dyst i’r teimlad cryf yn y Cynulliad hwn fod angen i ni fynd ati i bob pwrpas i atal cam-drin domestig, trais rhywiol a thrais yn erbyn menywod, a chynyddu ac adnewyddu ein hymdrechion i wneud yn siŵr fod y ddeddfwriaeth hon yn effeithiol?

Cafwyd cryn nifer o themâu cyffredin, ac rwy’n credu mai’r gryfaf yw’r un yn ymwneud ag addysg a pherthynas iach, ac yn ddealladwy felly os ydym yn sôn am atal, yn amlwg; mae angen i ni wneud yn siŵr fod ein pobl ifanc yn y blynyddoedd cynharaf a thrwy’r ysgol a thu hwnt yn cael y negeseuon cywir ac yn datblygu’r agweddau cywir. Felly, ar y pwyntiau a wnaed ynglŷn â dull gorfodol o weithredu, ar ba ffurf bynnag, ac ym mha ffordd bynnag y caiff ei ddatblygu, mae’n rhaid i ni fod yn hyderus y bydd ein hysgolion yn rhoi addysg perthynas iach i’n disgyblion yn gyson ac yn effeithiol. Yn amlwg, mae Donaldson yn hollol allweddol o ran yr ysgolion, ac mae gennym fesurau yn y ddeddfwriaeth hefyd ar gyfer addysg bellach ac addysg uwch. Cafodd hyn ei gydnabod yn y cyfraniadau heddiw. Mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod yn cael pethau’n iawn o ran addysg, felly roeddwn yn falch iawn o glywed Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod hynny ac yn wir, yn cyfeirio at drafodaethau gyda chyd-Aelodau i sicrhau bod gennym y dull cyson y mae gofyn i ni ei gael yn ein system haddysg. Yn amlwg, bydd y pwyllgor, a phob Aelod yma, rwy’n siŵr, a rhanddeiliaid y tu allan, yn dilyn y datblygiadau’n ofalus ac yn fanwl iawn mewn perthynas â hynny.

Mae yna themâu cyffredinol hefyd, Ddirprwy Lywydd, yn ymwneud â chyflymder y gweithredu, effeithiolrwydd y gweithredu, a chafwyd sawl enghraifft o argymhellion gan y pwyllgor a’r ymatebion gan y Llywodraeth ynglŷn â sut y mae angen edrych ar hynny eto a’i ddatblygu mor amserol ac effeithiol ag y bo modd. Unwaith eto, rwy’n falch iawn o glywed Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod y pryderon hynny yn adroddiad y pwyllgor ac yn y ddadl heddiw, ac unwaith eto, yn ymrwymo i ailffocysu egni Llywodraeth Cymru a gweithio i sicrhau bod y pryderon hynny’n cael eu deall yn briodol a bod camau’n cael eu rhoi ar waith yn eu cylch. Unwaith eto, rwy’n siŵr y bydd pawb yma, y pwyllgor a’r rhanddeiliaid y tu allan, yn dilyn y datblygiadau’n agos iawn o ran hynny.

Rwy’n meddwl bod rhai o’r pwyntiau mwy penodol a grybwyllwyd yn ddiddorol iawn i ni, Ddirprwy Lywydd. Mae yna agweddau’n ymwneud â hyfforddiant, tanlinellu hyfforddiant, a gafodd eu cyfleu’n gryf iawn yn y dystiolaeth a gawsom, fel y dylai gofynion y ddeddfwriaeth hon gyd-fynd yn rhesymegol ac yn amlwg mewn gwirionedd â Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 a Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, er mwyn sicrhau y gall yr awdurdodau lleol ac eraill y mae gofyn iddynt weithredu’r ddeddfwriaeth hon wneud hynny mewn ffordd gosteffeithiol drwy gysoni eu hymdrechion hyfforddi o gwmpas y gwahanol ddeddfau hyn. Oherwydd maent yn ategu ei gilydd, maent yn galw am lawer o bethau sy’n gyffredin rhyngddynt, ac felly mae honno, rwy’n meddwl, yn ymagwedd go synhwyrol.

Rwy’n meddwl bod Dawn Bowden yn llygad ei lle, a chyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet at yr hyn a ddywedodd am gam-drin gorthrechol ac agweddau cyfyngol, a pha mor arwyddocaol yw hynny yn y darlun cyffredinol o gam-drin. Felly, mae angen i ni wneud yn siŵr, wrth ddod yn ôl at addysg perthynas iach, ei bod yn cadw’r agwedd benodol honno ar gam-drin mewn cof, a’i bod yn sicrhau bod yr agweddau iach sy’n cael eu datblygu drwy addysg yn osgoi’r peryglon posibl hynny. Mae’n ddarlun eang pan edrychwn ar y cam-drin sy’n digwydd; nid yw bob amser yr hyn y buasai pobl yn ei feddwl yn syth ac yn fwyaf amlwg, ac mae’n rhaid i ni sicrhau bod addysg perthynas iach yn cynnwys pob agwedd ar gam-drin.

Mae’r canllaw arferion da yn amlwg yn ddefnyddiol iawn o ran ysgolion, ac mae angen inni sicrhau, fel y dywedodd Rhianon Passmore, fod yna ddull cyson o weithredu ar hynny. Hefyd, rwy’n meddwl y dylem gydnabod cryfder yr hyn a ddywedodd Jenny Rathbone ynglŷn ag anffurfio organau cenhedlu benywod, y gwaith sy’n digwydd mewn ysgolion arloesi, a Donaldson, ac unwaith eto, sut y mae Estyn yn arolygu. Rhaid i hynny fod yn flaenllaw yn y datblygiadau sy’n digwydd. Siaradodd Joyce Watson, fel y gwnaeth yn effeithiol yn y pwyllgor, am y cynghorwyr annibynnol ar drais yn erbyn menywod a’r grwpiau amlasiantaeth, a phwysigrwydd uno â Llywodraeth y DU a’r comisiynwyr heddlu a throseddu, ac unwaith eto, roeddwn yn croesawu’r cyfraniad hwnnw’n fawr, gan ei fod yn bwysig iawn i’r ddadl hon.

Cyfeiriodd Janet Finch-Saunders, unwaith eto, at y cynghorydd cenedlaethol a rhai o’r problemau capasiti yr oedd Ysgrifennydd y Cabinet yn eu cydnabod. Ac roedd yn dda clywed Ysgrifennydd y Cabinet yn siarad am ei farn fod angen i ni edrych ar y materion hyn eto, ac yn wir, mae wedi gweithredu a bydd yn ystyried materion ymhellach.

Ddirprwy Lywydd, gallaf eich gweld yn nodi bod amser yn brin iawn—yn fyr iawn wir—felly fe orffennaf drwy ddiolch i bawb, yn enwedig Ysgrifennydd y Cabinet am ei fod wedi gwrando o ddifrif ar y ddadl ac wedi ymateb i bryderon y pwyllgor. Wrth inni symud ymlaen, gwn y byddwn yn parhau i weithio’n agos iawn gydag Ysgrifennydd y Cabinet i wneud yn siŵr fod ffocws ac ymrwymiad o’r newydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y ddeddfwriaeth hynod bwysig hon, a gafodd ei chydnabod yn yr holl gyfraniadau heddiw ac yn ein hadroddiad pwyllgor a chan y rhanddeiliaid dan sylw, bellach yn destun ffocws a gweithredu o’r newydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod y gweithredu effeithiol ac amserol hwnnw’n cael ei yrru yn ei flaen. Diolch yn fawr.

Thank you very much. The proposal is to note the committee report. Does any Member object? No. Therefore, under Standing Order 12.36, that motion is agreed.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig o dan Reol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. 6. Dadl gan Aelodau Unigol o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Mis Hanes Pobl Lesbiaidd, Hoyw, Ddeurywiol a Thrawsrywiol
6. 6. Debate by Individual Members under Standing Order 11.21(iv): LGBT History Month

We now move on to item 6, which is the debate by individual Members under Standing Order 11.21, and I call on Hannah Blythyn to move the motion on LGBT History Month.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 6, sef y ddadl gan Aelodau unigol o dan Reol Sefydlog 11.21, a galwaf ar Hannah Blythyn i gynnig y cynnig ar Fis Hanes LHDT.

Cynnig NDM6204 Hannah Blythyn, Jeremy Miles, Suzy Davies, Adam Price

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod mis Chwefror yn Fis Hanes LGBT, ac yn gyfle blynyddol i hyrwyddo amrywiaeth a chydraddoldeb ledled Cymru.

2. Yn nodi ymhellach gyfraniad pobl LGBT a mwy i’n cymunedau a’n gwlad.

3. Yn cydnabod y rôl a chwaraeir gan eiconau a chyfeillion LGBT yng Nghymru, fel y dangosir gan yr arddangosfa eiconau a chyfeillion LGBT yn y Senedd y mis hwn.

4. Yn croesawu’r cynnydd a wnaed yn y degawdau diwethaf o ran derbyn LGBT ac o ran eu hawliau.

5. Yn credu bod angen bod yn effro i sicrhau bod hawliau LGBT a mwy yn cael eu diogelu.

6. Yn cymryd yr awenau o ran parhau i hybu cydraddoldeb a herio gwahaniaethu ac anghydfod, gan sicrhau bod Cymru yn genedl groesawgar i bobl LGBT a mwy.

Motion NDM6204 Hannah Blythyn, Jeremy Miles, Suzy Davies, Adam Price

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that February is LGBT History Month, an annual opportunity to promote diversity and equality across Wales.

2. Further notes the contribution that LGBT plus people have made to our communities and country.

3. Recognises the role played by Welsh LGBT icons and allies in Wales as illustrated in this month’s LGBT icons and allies exhibition in the Senedd.

4. Welcomes the progress made in the past few decades on LGBT rights and acceptance.

5. Believes that vigilance is needed to ensure that LGBT plus rights are protected.

6. Takes the lead in continuing to progress equality and challenging discrimination and division, ensuring Wales is a welcoming nation for LGBT plus people.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to colleagues for supporting this individual Members’ debate, enabling us to have the opportunity to mark LGBT History Month for the first time on the floor of the National Assembly for Wales. LGBT History Month is celebrated in February across the UK and is a now annual event that provides us with an opportunity to promote diversity and equality across Wales and recognise the contribution that LGBT people have made to our communities and our country. Indeed, we’ve come a long way in the past few decades alone when it comes to LGBT rights. If I think back myself, growing up in north-east Wales, going to school in the constituency that I now serve, if you’d told me I would be standing here today opening a debate on LGBT equality, led by openly lesbian and gay Assembly Members for the first time in the Assembly’s history, well, for starters, the Assembly didn’t exist when I was a teenager, but I genuinely never imagined I would have the courage or the confidence to be part of this as one of the first out Assembly Members.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i gyd-Aelodau am gefnogi’r ddadl hon gan Aelodau unigol, sy’n ein galluogi i gael cyfle i ddathlu Mis Hanes LHDT am y tro cyntaf ar y lawr Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Mae Mis Hanes LHDT yn cael ei ddathlu ym mis Chwefror ar draws y DU ac yn ddigwyddiad blynyddol bellach sy’n rhoi cyfle i hyrwyddo amrywiaeth a chydraddoldeb ar draws Cymru a chydnabod y cyfraniad y mae pobl LHDT wedi’i wneud i’n cymunedau a’n gwlad. Yn wir, rydym wedi dod yn bell dros yr ychydig ddegawdau diwethaf yn unig o ran hawliau LHDT. Os wyf yn meddwl yn ôl fy hun, yn tyfu i fyny yng ngogledd-ddwyrain Cymru, yn mynd i’r ysgol yn yr etholaeth rwy’n ei gwasanaethau bellach, pe baech wedi dweud wrthyf y buaswn yn sefyll yma heddiw yn agor dadl ar gydraddoldeb LHDT, wedi’i harwain gan Aelodau Cynulliad agored lesbiaidd a hoyw am y tro cyntaf yn hanes y Cynulliad, wel, i ddechrau, nid oedd y Cynulliad yn bodoli pan oeddwn yn fy arddegau, ond yn gwbl onest ni fuaswn byth wedi dychmygu y buasai gennyf ddigon o ddewrder a hyder i fod yn rhan o hyn fel un o’r Aelodau Cynulliad cyntaf i ddod allan.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Presiding Officer took the Chair.

Whilst there is still more that we can do on LGBT rights, we must not and never should be complacent, but it’s right today that we take time to celebrate our diversity and progress as a society. I hope that today’s debate provides a chance to present the positives and offer an all-important message of hope to LGBT people in Wales, in particular younger LGBT people, whilst, at the same time, outlining the challenges that remain and the next steps needed.

The themes of LGBT History Month this year are citizenship, personal, social and health education and law, and there are over 1,000 events happening across the UK. Schools that celebrate difference and take a positive approach to including LGBT issues in their teaching across the curriculum see lower rates of bullying and high achievements amongst LGBT pupils. The introduction of the new curriculum in Wales provides an opportunity to show that all schools can incorporate a positive approach to LGBT inclusion in their teaching and deliver LGBT-inclusive sex and relationship education.

We need to see statutory guidance issued to all local authorities, schools and education consortia on age-appropriate sex and relationship education. At secondary schools, they should ensure that issues facing lesbian, gay, bisexual and trans young people are covered in topics such as consents and online safety. In primary schools, this should involve talking about different types of families, including same-sex parents, making young people aware of the diversity of family life and relationships before entering secondary school, and work to tackle gender stereotypes in lessons and activities. In addition, there needs to be a clear commitment to train teachers and other school staff in tackling homophobic, biphobic and transphobic bullying. We know that the majority of school staff want to tackle this bullying, but often feel they don’t have the tools, confidence or right resources to do so. On that note, I would like to take this opportunity to thank the Cabinet Secretary for Education for taking the time to meet with myself and Jeremy Miles and for her commitment to tackle these important issues.

At lunch time today, I hosted the launch of the Pride Cymru LGBT Icons and Allies exhibition here in the Senedd. The exhibition features 20 role models and allies from LGBT history and today. Supported by the Heritage Lottery Fund, it celebrates artistic, literary, business, military and charitable as well as campaigning figures. It will perhaps come as no surprise to colleagues here that the exhibition features a number of political activists and campaigners. I’d like to pay tribute to the courage and the commitment of those people who campaigned and fought, over a number of years, so that we would shift the political debate and legislate on equality.

I often get asked when I go to Pride events, ‘Why have you got politics at Pride? It’s meant to be fun.’ Well, at its best, politics has the potential to change lives, and I am proud to represent the party today that led the way on legislating on equal rights, on LGBT rights, enabling people like me to be able to stand here, to live our lives as who we are and for how we are. On the subject of Pride events, I just want to get in a shameless plug. It would be remiss of me not to mention that the first ever Flintshire Pride will take place on Saturday 27 May this year in Mold rugby club in my constituency. I will obviously be attending. [Laughter.]

A sense of history is important to community cohesion, as well as providing role models who inspire young people and demonstrating positively the role of LGBT people as part of our society. I’m incredibly and eternally grateful to those who were prepared to be the pioneers in much more difficult and turbulent times, who paved the way that enabled people like me to be more inclined to stick up our heads above the parapet today.

When I was first approached to sponsor the launch of the LGBT Icons and Allies exhibition, I was actually taken aback to realise how little I knew personally about those who were part of the exhibition. It got me thinking how much, as a teenager, growing up, I definitely struggled to find people that I could identify with or prominent LGBT role models. I’m proud to be one of the first out Members of the National Assembly for Wales and, for me, actually, I wanted to be open and honest in the way that I approach politics. For me, it was important to be open and honest about who I am. Because we know that visibility is important. There’s a saying that you cannot be what you can’t see. This was brought home to me just a couple of months after I was elected, when I was attending a local event, and somebody came up to me and said about two teenagers who were gay and had said to them that they’d just found out on social media recently that I was too, and it had made a massive difference to them. What moved me was not what they said about me, but actually the fact that we have moved so much as a society since 20 years ago, when I was a similar age, that teenagers feel they are able to be open about their sexuality.

But we shouldn’t forget that the decision to come out is unique to each individual and almost always fraught with anxiety. We’ve come a long way, but coming out, whether personally, publicly and/or politically, still remains a deeply personal and unique moment for most LGBT people. Our choice to reveal this part of our identity comes with a fear of how others will react, how it will impact on us, on our lives or the lives of those around us, and I believe that our message today to every LGBT person in Wales must be: you are amazing, you are valued and you have a contribution to make to your community and to our country as you are and for who you are. I hope that, one day, we live in a world where every LGBT person can find a network of friendship and support that allows them to be themselves and, in turn, challenge isolation and hate.

In coming to a close I just want to recap a story. Recently, I went back to my old school to an annual awards evening. You can stand up on numerous occasions in this Chamber, you can give interviews in the media, but I know that when I walk through those doors at my old school, I am a nervous, shy 15-year-old again. One of the questions they asked me in the questions and answers—the final question—was, ‘What advice would you give to students here today?’ The advice I gave was, ‘Be yourself and believe in yourself.’ Because it can sometimes seem like the worst thing in the world to be different, particularly when you’re an awkward teenager, but it does get better, trust me—which I know is quite an ironic thing to say as a politician. [Laughter.] Trust me; seriously, it does get better.

Just before I was elected I actually took part in the Stonewall Role Models programme in a previous life as a union representative. The quote that was taken from that, which I had no—. I didn’t realise at the time how prophetic that was going to become. I said that I wanted to be part of creating a more, more representative Wales. I think today, and going forward, we have a defining opportunity as the National Assembly for Wales to lead on LGBT equality, and lead we must. Diolch yn fawr. [Assembly Members: ‘Hear, hear’.]

Er bod mwy y gallwn ei wneud ar hawliau LHDT, ni allwn ac ni ddylem byth fod yn hunanfodlon, ond mae’n iawn heddiw i ni roi amser i ddathlu ein hamrywiaeth a’n cynnydd fel cymdeithas. Gobeithiaf y bydd y ddadl heddiw yn rhoi cyfle i gyflwyno’r cadarnhaol a chynnig neges hollbwysig o obaith i bobl LHDT yng Nghymru, yn enwedig pobl LHDT iau, ac ar yr un pryd, i amlinellu’r heriau sy’n parhau a’r camau nesaf sydd eu hangen.

Themâu’r Mis Hanes LHDT eleni yw dinasyddiaeth, addysg bersonol, gymdeithasol ac iechyd, a’r gyfraith, a chynhelir dros 1,000 o ddigwyddiadau ar draws y DU. Mae ysgolion sy’n dathlu gwahaniaeth ac yn meddu ar ymagwedd gadarnhaol tuag at gynnwys materion LHDT yn eu haddysgu ar draws y cwricwlwm yn gweld cyfraddau is o fwlio a chyflawniadau uchel ymhlith disgyblion LHDT. Mae cyflwyno’r cwricwlwm newydd yng Nghymru yn rhoi cyfle i ddangos y gall pob ysgol ymgorffori agwedd gadarnhaol tuag at gynhwysiant LHDT yn eu haddysgu a chyflwyno addysg rhyw a chydberthynas sy’n gynhwysol o ran LHDT.

Mae angen inni weld canllawiau statudol yn cael eu cyhoeddi i bob awdurdod, ysgol a chonsortiwm addysg lleol ar addysg rhyw a chydberthynas addas i’r oedran. Mewn ysgolion uwchradd, dylent sicrhau bod materion sy’n wynebu pobl lesbiaidd, hoyw, ddeurywiol a thrawsrywiol yn cael eu cynnwys mewn pynciau megis cydsyniad a diogelwch ar-lein. Mewn ysgolion cynradd, dylai hyn gynnwys siarad am wahanol fathau o deuluoedd, gan gynnwys rhieni o’r un rhyw, gan wneud pobl ifanc yn ymwybodol o’r amrywiaeth o fywyd teuluol a mathau o berthynas cyn dechrau yn yr ysgol uwchradd, a gweithio i fynd i’r afael â stereoteipiau rhyw mewn gwersi a gweithgareddau. Yn ogystal, mae angen ymrwymiad clir i hyfforddi athrawon ac aelodau eraill o staff yr ysgol ynglŷn â threchu bwlio homoffobig, deuffobig a thrawsffobig. Rydym yn gwybod bod y rhan fwyaf o staff ysgolion yn awyddus i fynd i’r afael â bwlio o’r fath, ond yn aml yn teimlo nad oes ganddynt yr offer, yr hyder neu’r adnoddau cywir i wneud hynny. Ar y nodyn hwnnw, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg am roi amser i gyfarfod â Jeremy Miles a minnau ac am ei hymrwymiad i fynd i’r afael â’r materion pwysig hyn.

Amser cinio heddiw, cynhaliais lansiad arddangosfa Eiconau a Chyfeillion LHDT Pride Cymru yma yn y Senedd. Mae’r arddangosfa’n cynnwys 20 o fodelau rôl a chynghreiriaid o hanes LHDT a heddiw. Cefnogir yr arddangosfa gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri, ac mae’n dathlu ffigyrau artistig, llenyddol, byd busnes, milwrol ac elusennol yn ogystal ag ymgyrchwyr. Efallai na fydd yn syndod i gyd-Aelodau yma fod yr arddangosfa yn cynnwys nifer o weithredwyr gwleidyddol ac ymgyrchwyr. Hoffwn dalu teyrnged i ddewrder ac ymrwymiad y bobl a fu’n ymgyrchu ac yn ymladd dros nifer o flynyddoedd er mwyn i ni symud y ddadl wleidyddol a deddfu ar gydraddoldeb.

Gofynnir i mi’n aml pan fyddaf yn mynd i ddigwyddiadau Pride, ‘Pam y mae gennych wleidyddiaeth yn Pride? Hwyl yw hyn i fod.’ Wel, ar ei gorau, mae gan wleidyddiaeth botensial i newid bywydau, ac rwy’n falch heddiw o gynrychioli’r blaid a arweiniodd y ffordd ar ddeddfu ar hawliau cyfartal, ar hawliau LHDT, gan alluogi pobl fel fi i sefyll yma, i fyw ein bywydau drwy fod yn pwy ydym a sut rydym. Ar bwnc digwyddiadau Pride, roeddwn eisiau cynnwys un hyrwyddiad digywilydd. Byddai’n esgeulus ohonof i beidio â sôn y bydd y digwyddiad Pride Sir y Fflint cyntaf erioed yn cael ei gynnal ar ddydd Sadwrn 27 Mai eleni yng nghlwb rygbi yr Wyddgrug yn fy etholaeth. Yn amlwg, fe fyddaf yn ei fynychu. [Chwerthin.]

Mae ymdeimlad o hanes yn bwysig i gydlyniant cymunedol, yn ogystal â darparu modelau rôl sy’n ysbrydoli pobl ifanc a dangos yn gadarnhaol rôl pobl LHDT fel rhan o’n cymdeithas. Rwy’n hynod ac yn dragwyddol ddiolchgar i’r rheini a oedd yn barod i fod yn arloeswyr ar adegau llawer mwy anodd a chythryblus, y bobl a baratodd y ffordd a alluogodd bobl fel fi i fod yn fwy tebygol o godi ein pennau uwchben y parapet heddiw.

Pan ofynnwyd i mi yn gyntaf i noddi lansiad arddangosfa Eiconau a Chyfeillion LHDT, cefais fy synnu mewn gwirionedd wrth sylweddoli cyn lleied a wyddwn yn bersonol am y rhai a oedd yn rhan o’r arddangosfa. Gwnaeth i mi feddwl cymaint y brwydrais yn fy arddegau, wrth dyfu i fyny, i ddod o hyd i bobl y gallwn uniaethu â hwy neu fodelau rôl LHDT amlwg. Rwy’n falch o fod yn un o’r Aelodau cyntaf i ddod allan yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru ac i mi, mewn gwirionedd, roeddwn eisiau bod yn agored ac yn onest yn fy ymagwedd tuag at wleidyddiaeth. I mi, roedd hi’n bwysig fy mod yn agored ac yn onest ynglŷn â phwy wyf fi. Oherwydd gwyddom fod cael ein gweld yn bwysig. Mae yna ddywediad na allwch fod yr hyn na allwch ei weld. Daeth hyn yn amlwg i mi ychydig fisoedd yn unig ar ôl i mi gael fy ethol, pan oeddwn yn mynychu digwyddiad lleol, a daeth rhywun ataf i ddweud wrthyf am ddau yn eu harddegau a oedd yn hoyw ac a oedd wedi dweud wrthynt eu bod newydd ddarganfod ar gyfryngau cymdeithasol yn ddiweddar fy mod innau hefyd, a’i fod wedi gwneud gwahaniaeth aruthrol iddynt. Yr hyn a’m trawodd oedd nid yr hyn yr oeddent yn ei ddweud amdanaf fi, ond y ffaith ein bod wedi symud ymlaen cymaint fel cymdeithas mewn gwirionedd ers 20 mlynedd yn ôl, pan oeddwn innau tua’r un oed, a bod pobl ifanc yn teimlo eu bod yn gallu bod yn agored am eu rhywioldeb.

Ond ni ddylem anghofio bod y penderfyniad i ddod allan yn wahanol i bob unigolyn a bron bob amser yn llawn o bryder. Rydym wedi dod yn bell iawn, ond mae dod allan, boed yn bersonol, yn gyhoeddus a/neu’n wleidyddol, yn dal i fod yn foment hynod o bersonol ac unigryw i’r rhan fwyaf o bobl LHDT. Daw ein dewis i ddatgelu’r rhan hon o’n hunaniaeth law yn llaw ag ofn ynglŷn â sut y bydd pobl eraill yn ymateb, sut y bydd yn effeithio arnom, ar ein bywydau neu fywydau’r rhai o’n cwmpas, a chredaf mai ein neges heddiw i bob person LHDT yng Nghymru o reidrwydd yw: rydych yn anhygoel, rydych yn bwysig ac mae gennych gyfraniad i’w wneud i’ch cymuned ac i’n gwlad fel yr ydych. Gobeithio, un diwrnod, y byddwn yn byw mewn byd lle y gall pob person LHDT ddod o hyd i rwydwaith o gyfeillgarwch a chefnogaeth sy’n eu galluogi i fod yn hwy eu hunain ac yn eu tro, i herio unigrwydd a chasineb.

Wrth ddod i ben, hoffwn ailadrodd stori. Yn ddiweddar, euthum yn ôl i fy hen ysgol i noson wobrwyo flynyddol. Gallwch godi sawl gwaith yn y Siambr hon, gallwch roi cyfweliadau yn y cyfryngau, ond gwn pan fyddaf yn cerdded drwy ddrysau fy hen ysgol fy mod yn berson 15 oed nerfus a swil unwaith eto. Un o’r cwestiynau o ofynnwyd i mi yn y sesiwn hawl i holi—y cwestiwn olaf—oedd, ‘Pa gyngor y byddech yn ei roi i fyfyrwyr yma heddiw?’ Y cyngor a roddais oedd, ‘Byddwch yn chi’ch hun a chredwch ynoch eich hun.’ Oherwydd gall ymddangos weithiau fel y peth gwaethaf yn y byd i fod yn wahanol, yn enwedig pan fyddwch yn berson ifanc lletchwith yn eich arddegau, ond mae’n gwella, credwch fi—ac rwy’n gwybod bod hynny’n beth braidd yn eironig i’w ddweud fel gwleidydd. [Chwerthin.] Credwch fi; o ddifrif, mae’n gwella.

Yn union cyn i mi gael fy ethol cymerais ran yn rhaglen Modelau Rôl Stonewall mewn bywyd blaenorol fel cynrychiolydd undeb. Mae’r dyfyniad a gymerwyd o hynny, na chefais unrhyw—. Nid oeddwn yn sylweddoli ar y pryd pa mor broffwydol y byddai. Dywedais fy mod eisiau bod yn rhan o’r gwaith o greu Cymru sy’n fwy cynrychioliadol. Rwy’n meddwl heddiw, ac wrth symud ymlaen, fod gennym gyfle diffiniol fel Cynulliad Cenedlaethol Cymru i arwain ar gydraddoldeb LHDT, ac mae’n rhaid i ni arwain. Diolch yn fawr. [Aelodau’r Cynulliad: ‘Clywch, clywch’.]

It’s a real pleasure to follow Hannah Blythyn and to speak in this first opportunity that this Assembly has to celebrate LGBT history in Wales. I, once, at a Pride event in Cardiff, claimed that the Welsh had actually invented homosexuality. I prayed in aid, Emlyn Williams’s 1937 play, ‘He was Born Gay’, and indeed Ivor Novello’s musical—his last musical—’Gay’s the Word’ in 1950. Of course, they were both members of the LGBT community. In fact, Emlyn Williams wrote a very brave autobiography, a way ahead of its time, actually presenting, I think, for his time, the searing conflict for somebody who was from a mining village from north Wales in trying to reconcile the different elements in his identity—the mosaic of his identity.

In some ways, actually having a word for being who we are was the first step—the naming of things. There was power, actually, in that word: ‘gay and lesbian’, ‘LGBT’. That was the first step. But, actually knowing our history is the next necessary stage because, in some ways, we in Wales have experienced this in a different dimension: as Welsh gay and lesbian people, we have been written out of our own history—out of Welsh history. We are invisible in large tracts of time. Centuries go by. You will find the word ‘hoyw’ in the poetry of the middle ages, but of course, it’s not with its modern reference. You have to go right back, actually, to the founding period—or the founding myths—and actually some of the sneers that were thrown at us, supposedly because of their own homophobia. Actually, we are told that homosexuality was the national sin. Gildas tells us that Maelgwn Gwynedd was guilty of it. It’s repeated, of course, in Geoffrey of Monmouth and in Gerald of Wales. In fact, in reference to the Celts, you can go back as far as Aristotle. It was used as an imperial smear, and I wonder whether that, actually, has cast a shadow in terms of our relationship with our LGBT community. Ironically, of course, as we are hearing about the Synod at the moment, even John Peckham, who was the Archbishop of Canterbury, in his series of letters to Llywelyn ein Llyw Olaf, one of the insults that he throws at Llywelyn is this repeated idea of the Welsh being homosexual. It is there, right at the beginning of our history, this smear. Ironically, of course, Edward II, the Prince of Wales that was held up in 1284, his lover is one of the icons that is outside here. They were captured together, of course, fleeing from Neath abbey to Llantrisant. Hugh Despenser the Younger was executed immediately; Edward II later. Martyrs—not the first and not the last in the history of the LGBT community worldwide, and neither here in Wales. Invisible, then, for large swathes of our time.

You get, then, to the twentieth century, and some of our writers, as I referred to: Prosser Rhys winning the crown in 1924 with a poem about his own grappling with his sexual identity. The Dictionary of Welsh Biography records it thus:

In 1924, at the national eisteddfod held at Pontypool, he won the crown for his poem ‘Atgof ‘, a poem which was unusual in its form and its content and which caused a stir at the time.’

Classic Welsh understatement. [Laughter.] It’s the poets and the writers of Wales that have to tell those untold invisible stories: the Dave Llewellyns, the Mihangel Morgans, the Dafydd James, the Sarah Waters, the Peter Gills, Roger Williams, Paul Burston, Jan Morris and others. They have to tell the stories that were unwritten. We know that we were there. If you go back to the sixth century, among the penitentiaries that are offered is, again, one for the sin of sodomy. From the sixteenth century on, we know that people in Wales were convicted wrongly for being none other than who they were. So, we have always been here. We are part of this nation. We are part of its history. And, we are part of its future too.

Mae’n bleser gwirioneddol dilyn Hannah Blythyn ac i siarad yn y cyfle cyntaf y mae’r Cynulliad hwn yn ei gael i ddathlu hanes LHDT yng Nghymru. Unwaith, mewn digwyddiad Pride yng Nghaerdydd, fe honnais mai’r Cymry a ddyfeisiodd gyfunrhywiaeth mewn gwirionedd. Rwy’n rhoi’r bai ar ddrama Emlyn Williams yn 1937, ‘He was Born Gay’, a sioe gerdd Ivor Novello yn wir—ei sioe gerdd olaf—’Gay’s the Word’ yn 1950. Wrth gwrs, roedd y ddau yn aelodau o’r gymuned LHDT. Yn wir, ysgrifennodd Emlyn Williams hunangofiant dewr iawn yn fy marn i, ymhell o flaen ei amser mewn gwirionedd, yn cyflwyno’r gwrthdaro enbyd ar y pryd i rywun a oedd yn hannu o bentref chwarelyddol yng ngogledd Cymru o orfod ceisio cysoni gwahanol elfennau ei hunaniaeth—brithwaith ei hunaniaeth.

Mewn rhai ffyrdd, roedd cael gair am bwy rydym yn gam cyntaf—enwi pethau. Roedd pŵer yn y gair hwnnw mewn gwirionedd: ‘hoyw a lesbiaidd’, ‘LHDT’. Dyna oedd y cam cyntaf. Ond mewn gwirionedd, gwybod ein hanes yw’r cam angenrheidiol nesaf oherwydd, mewn rhai ffyrdd, rydym ni yng Nghymru wedi profi hyn mewn dimensiwn gwahanol: fel pobl lesbiaidd a hoyw yng Nghymru, rydym wedi cael ein hepgor o’n hanes ein hunain—o hanes Cymru. Rydym yn anweledig drwy gyfnodau mawr o amser. Aiff canrifoedd heibio. Fe welwch y gair ‘hoyw’ ym marddoniaeth yr oesoedd canol, ond nid yn yr ystyr sydd iddo yn y cyfnod modern wrth gwrs. Rhaid i chi fynd yr holl ffordd yn ôl, mewn gwirionedd, i’r cyfnod cynnar—neu gyfnod y chwedlau cynnar—a pheth o’r gwatwar a luchiwyd atom, oherwydd eu homoffobia eu hunain mae’n debyg. A dweud y gwir, dywedir wrthym mai cyfunrhywiaeth oedd y pechod cenedlaethol. Mae Gildas yn dweud wrthym fod Maelgwn Gwynedd yn euog ohono. Caiff ei ailadrodd, wrth gwrs, yng ngwaith Sieffre o Fynwy a Gerallt Gymro. Yn wir, am gyfeiriadau at y Celtiaid, gallwch fynd yn ôl mor bell ag Aristotle. Fe’i defnyddiwyd fel difrïad ymerodrol, ac rwy’n meddwl tybed a yw hynny, mewn gwirionedd, wedi taflu cysgod dros ein perthynas gyda’n cymuned LHDT. Yn eironig, wrth gwrs, fel y clywn am y Synod ar hyn o bryd, un o’r cyhuddiadau sarhaus y mae hyd yn oed John Peckham, a oedd yn Archesgob Caergaint, yn ei gyfres o lythyrau at Lywelyn ein Llyw Olaf, yn eu cyfeirio at Lywelyn yw’r syniad ailadroddus hwn fod y Cymry’n gyfunrhywiol. Mae yno, ar ddechrau ein hanes, y sarhad hwn. Yn eironig, wrth gwrs, roedd cariad Edward II, Tywysog Cymru a gafodd ei ddal yn 1284, yn un o’r eiconau sydd y tu allan fan hyn. Cawsant eu dal gyda’i gilydd, wrth gwrs, yn ffoi o abaty Nedd i Lantrisant. Cafodd Hugh Despenser yr Ieuaf ei ddienyddio ar unwaith; ac Edward II yn ddiweddarach. Merthyron—nid y rhai cyntaf ac nid yr olaf yn hanes y gymuned LHDT ar draws y byd, nac yma yng Nghymru. Yn anweledig, felly, am gyfnodau helaeth o’n hamser.

Fe ddowch felly i’r ugeinfed ganrif, a rhai o’n llenorion, fel y dywedais: Prosser Rhys yn ennill y goron yn 1924 gyda cherdd amdano’i hun yn ymgiprys â’i hunaniaeth rywiol. Mae’r Bywgraffiadur Cymreig yn ei gofnodi fel hyn:

‘Yn 1924, yn eisteddfod genedlaethol Pont-y-pŵl, enillodd y goron ar ei bryddest ‘Atgof’, pryddest anghyffredin o ran ffurf a chynnwys a phryddest a greodd dipyn o gynnwrf.’

Tanddatganiad clasurol Gymreig. [Chwerthin.] Bu’n rhaid i feirdd a llenorion Cymru adrodd y straeon anweledig hynny: y Dave Llewellyns, y Mihangel Morgans, y Dafydd Jamesys, Sarah Waters, Peter Gills, Roger Williams, Paul Burston, Jan Morris ac eraill. Rhaid iddynt hwy adrodd y straeon anysgrifenedig. Fe wyddom ein bod yno. Os ewch yn ôl i’r chweched ganrif, ymhlith y penydau sy’n cael eu cynnig, unwaith eto, mae un am bechod sodomiaeth. O’r unfed ganrif ar bymtheg ymlaen, fe wyddom fod pobl yng Nghymru wedi’u cael yn euog ar gam am fod yn neb ond pwy oeddent. Felly, rydym bob amser wedi bod yma. Rydym yn rhan o’r genedl hon. Rydym yn rhan o’i hanes. Ac rydym yn rhan o’i dyfodol hefyd.

Stonewall Cymru have stated that 55 per cent of LGB pupils have experienced bullying on the basis of their sexual orientation; 83 per cent of trans young people have experienced verbal abuse and 35 per cent have experienced physical assault. When I pursued the case of a Flintshire schoolboy victim of homophobic bullying, I was told by a chief education officer that the secondary schools in the county had benefited from extensive training in healthy schools and anti-bullying approaches, but the mum then told me, ‘I’m totally and utterly frustrated at just how much disinterest has been demonstrated by the individuals assigned to deal with my son’s case, my questions remain unanswered, and so, therefore, the issue remains unresolved’. This is about understanding and acceptance.

LGBT people in Wales continue to face significant health inequalities, with only one in 20 health and social care professionals having received training on LGBT people’s health needs, according to Stonewall. For this debate, the Terrence Higgins Trust sent me a briefing, stating that rates of HIV and sexually transmitted infections continue to rise, and that gay and bisexual men and young people continue to bear the brunt across Wales, yet access to sexual health services across Wales, including for the LGBT community, continues to deteriorate. They said there’s currently no statutory sexual health service provision in Powys, and that sexual health prevention and health promotion services have been decommissioned in Betsi Cadwaladr, Cwm Taf and Hywel Dda health boards, despite these areas being, they say, the most deprived.

In November 2016, the Welsh Government announced a comprehensive review of sexual health services in Wales, led by Public Health Wales. The Terrence Higgins Trust states it must be done in partnership with communities affected by HIV and sexual ill health and fully meet the needs of these groups, including gay and bisexual men. The Welsh Government national action plan on sexual health and well-being has come to an end, and with no new strategy in place. The Welsh Government, they say, must use the findings of its current review into HIV and sexual health services, as well as evidence around the need for sex and relationship education, to update its expired action plan and set out how it will tackle increasing rates of sexually transmitted infections, support people living with HIV to manage their health and well-being, and ensure that all young people receive the sex and relationship education they want and need. The new action plan should address the current and emerging issues around HIV and sexual health, including sexualised drug use and the availability of HIV pre-exposure prophylaxis, described as a game changer in the fight against HIV, protecting HIV-negative people from acquiring HIV by taking anti-HIV drugs when they are at risk of exposure to HIV.

A new Terrence Higgins Trust report, ‘Uncharted Territory’, shines a light on the needs and experiences of people living with HIV aged over 50, including the needs of gay and bisexual men living with HIV. The effectiveness of modern treatment means that people living with the condition can expect to live a full life. This is to be celebrated. However, this success brings with it a set of new challenges. Fifty-eight per cent of people living with the condition aged 50 plus were defined as living on or below the poverty line—double the levels of poverty seen in the general population. Eighty-four per cent of people living with the condition aged 50 and over were concerned about how they will manage multiple health conditions in the future. People aged 50 plus have faced discrimination from social care professionals due to their HIV status, and a third were socially isolated, and 82 per cent experienced moderate to high levels of loneliness. Although social isolation and loneliness are not confined to people living with the condition, those over 50 living with HIV see both social isolation and loneliness as significant concerns, now and for the future. It is therefore essential that HIV organisations, as well as health and social care professionals, consider how isolation and loneliness can be alleviated in older people.

Prejudice and discrimination at the end of life have a devastating impact on LGBT people. At its very worst, it means someone will spend their last days feeling isolated, alone, angry and unwelcome. For those who lose a loved one, not being able to say goodbye in a respectful and peaceful environment can make grief and bereavement that much harder to bear. So, let us tackle inequality and promote diversity across Wales together.

Mae Stonewall Cymru wedi datgan bod 55 y cant o ddisgyblion LHD wedi dioddef bwlio ar sail eu cyfeiriadedd rhywiol; fod 83 y cant o bobl ifanc trawsrywiol wedi dioddef cam-drin geiriol a 35 y cant wedi dioddef ymosodiad corfforol. Pan euthum ar drywydd achos bachgen ysgol yn Sir y Fflint a oedd wedi dioddef bwlio homoffobig, dywedwyd wrthyf gan brif swyddog addysg fod yr ysgolion uwchradd yn y sir wedi elwa o hyfforddiant helaeth mewn ysgolion iach a dulliau gwrth-fwlio, ond dywedodd y fam wrthyf wedyn, ‘Rwy’n teimlo’n gwbl rwystredig ynglŷn â chyn lleied o ddiddordeb sydd wedi’i ddangos gan yr unigolion a bennwyd i ymdrin ag achos fy mab, mae fy nghwestiynau’n dal i fod heb eu hateb, ac felly, mae’r mater yn dal i fod heb ei ddatrys’. Mae hyn yn ymwneud â deall a derbyniad.

Mae pobl LHDT yng Nghymru yn parhau i wynebu anghydraddoldebau iechyd sylweddol, a dim ond un o bob 20 o weithwyr proffesiynol iechyd a gofal cymdeithasol sydd wedi cael hyfforddiant ar anghenion iechyd pobl LHDT, yn ôl Stonewall. Ar gyfer y ddadl hon, anfonodd Ymddiriedolaeth Terrence Higgins wybodaeth ataf a nodai fod cyfraddau HIV a heintiau a drosglwyddir yn rhywiol yn parhau i godi, a bod dynion hoyw a deurywiol a phobl ifanc yn parhau i ddioddef ar draws Cymru, ac eto mae mynediad at wasanaethau iechyd rhywiol ledled Cymru, gan gynnwys ar gyfer y gymuned LHDT, yn parhau i ddirywio. Roeddent yn dweud nad oes unrhyw wasanaeth iechyd rhywiol statudol yn cael ei ddarparu ym Mhowys ar hyn o bryd, a bod gwasanaethau atal a hybu iechyd rhywiol wedi cael eu datgomisiynu ym myrddau iechyd Betsi Cadwaladr, Cwm Taf a Hywel Dda, er gwaethaf y ffaith eu bod yn dweud mai dyma’r ardaloedd sydd fwyaf o’u hangen.

Ym mis Tachwedd 2016, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru adolygiad cynhwysfawr o wasanaethau iechyd rhywiol yng Nghymru, o dan arweiniad Iechyd Cyhoeddus Cymru. Mae Ymddiriedolaeth Terrence Higgins yn datgan bod yn rhaid ei wneud mewn partneriaeth â chymunedau yr effeithir arnynt gan HIV ac afiechyd rhywiol ac ateb anghenion y grwpiau hyn yn llawn, gan gynnwys dynion hoyw a deurywiol. Mae cynllun gweithredu cenedlaethol Llywodraeth Cymru ar iechyd rhywiol a lles wedi dod i ben, heb unrhyw strategaeth newydd ar waith. Maent yn dweud bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ddefnyddio canfyddiadau ei hadolygiad presennol o HIV a gwasanaethau iechyd rhywiol, yn ogystal â thystiolaeth o’r angen am addysg rhyw a chydberthynas, i ddiweddaru ei chynllun gweithredu sydd wedi dod i ben a nodi sut y bydd yn mynd i’r afael â chyfraddau cynyddol o heintiau a drosglwyddir yn rhywiol, cynorthwyo pobl sy’n byw gyda HIV i reoli eu hiechyd a’u lles, a sicrhau bod yr holl bobl ifanc yn cael yr addysg rhyw a chydberthynas y maent ei heisiau a’i hangen. Dylai’r cynllun gweithredu newydd fynd i’r afael â’r materion presennol a’r materion sy’n dod i’r amlwg mewn perthynas â HIV ac iechyd rhywiol, gan gynnwys defnydd rhywioledig o gyffuriau ac argaeledd cyffur proffylactig cyn-gysylltiol HIV, a ddisgrifir fel rhywbeth sy’n newid pethau’n sylfaenol yn y frwydr yn erbyn HIV, gan amddiffyn pobl HIV negyddol rhag cael HIV drwy gymryd cyffuriau gwrth-HIV pan fyddant mewn perygl o ddod i gysylltiad â HIV.

Mae adroddiad newydd gan Ymddiriedolaeth Terrence Higgins, ‘Unchartered Territory’, yn taflu goleuni ar anghenion a phrofiadau pobl dros 50 oed sy’n byw gyda HIV, gan gynnwys anghenion dynion hoyw a deurywiol sy’n byw gyda HIV. Mae effeithiolrwydd triniaeth fodern yn golygu y gall pobl sy’n byw gyda’r cyflwr ddisgwyl byw bywyd llawn. Mae hyn i’w ddathlu. Fodd bynnag, daw’r llwyddiant hwn â set o heriau newydd yn ei sgil. Disgrifiwyd 58 y cant o’r bobl sy’n byw gyda’r cyflwr yn 50 oed a hŷn fel rhai a oedd yn byw ar, neu islaw’r llinell dlodi—dwbl y lefelau tlodi a welir yn y boblogaeth yn gyffredinol. Roedd 84 y cant o’r bobl sy’n byw gyda’r cyflwr yn 50 oed a hŷn yn pryderu ynglŷn â sut y byddant yn rheoli cyflyrau iechyd lluosog yn y dyfodol. Mae pobl 50 oed a hŷn wedi wynebu gwahaniaethu gan weithwyr proffesiynol gofal cymdeithasol oherwydd eu statws HIV, ac roedd traean yn profi arwahanrwydd cymdeithasol, ac 82 y cant yn profi lefelau cymedrol i uchel o unigrwydd. Er nad yw arwahanrwydd cymdeithasol ac unigrwydd wedi eu cyfyngu i bobl sy’n byw gyda’r cyflwr, roedd y rhai dros 50 sy’n byw gyda HIV yn gweld arwahanrwydd cymdeithasol ac unigrwydd fel pryderon sylweddol, yn awr ac ar gyfer y dyfodol. Felly, mae’n hanfodol fod sefydliadau HIV, yn ogystal â gweithwyr proffesiynol ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, yn ystyried sut y gellir lleddfu arwahanrwydd ac unigrwydd mewn pobl hŷn.

Mae rhagfarn a gwahaniaethu ar ddiwedd oes yn effeithio’n ddinistriol ar bobl LHDT. Ar ei waethaf, mae’n golygu y bydd rhywun yn treulio eu dyddiau olaf yn teimlo’n ynysig, yn unig, yn ofidus ac nad oes croeso iddynt. I rai sy’n colli rhywun annwyl, mae methu ffarwelio mewn amgylchedd parchus a thawel yn gallu gwneud galar a phrofedigaeth yn llawer anos i’w oddef. Felly, gadewch i ni fynd i’r afael ag anghydraddoldeb a hyrwyddo amrywiaeth ar draws Cymru gyda’n gilydd.

I’m really pleased to make a contribution to this afternoon’s debate, in part to celebrate LGBT History Month, and I speak today as the Assembly Commissioner with responsibility for equality and diversity. I want to thank Hannah Blythyn for bringing forward this important debate today, which has also been supported by Jeremy Miles, Adam Price and Suzy Davies. It is hugely important that, as Wales’s principal democratic institution, we celebrate diversity and provide a platform in a public arena to air and to share our views in light of the increased reporting on hate crimes. The Assembly has received external recognition for being an inclusive employer across a range of protected characteristics—for example, the Autism Access Award, an Age Positive champion, a Top Employer for Working Families, Investor in People Gold, and an award from Action on Hearing Loss, and has been recognised in ‘The Times Top 50 Employers for Women’.

However, today I would like to concentrate my contribution on the Assembly’s successes as an LGBT-inclusive employer and service provider. As an Assembly Commissioner, with responsibility for equality, it’s important to me that we set an example to other organisations in Wales and beyond, that we provide a safe and an inclusive environment for staff and visitors. This sentiment is shared by the Assembly’s senior managers and its staff through the provision of a range of policies and approaches that have helped shape a culture that’s been recognised as among the best in class. Last month, the Assembly was recognised in Stonewall’s workplace equality index as the fifth best employer in the UK. We’ve been placed in the top five for the last three years, and for the fourth year running we’ve been awarded as the top public sector employer in Wales. I should also like to pay tribute to Ross Davies, one of the Assembly’s diversity managers, who was awarded Wales Ally of the Year at the Stonewall Cymru awards in recognition of the work he does to promote LGBT equality.

The workplace equality network for LGBT staff, OUT-NAW, was established in 2008 and has worked hard to make our Assembly more LGBT-friendly over the years. It annually plans the Assembly’s contribution to LGBT History Month and the International Day against Homophobia, Biphobia and Transphobia. It takes the Assembly’s outreach bus to events such as Pride Cymru, with OUT-NAW members volunteering to staff it throughout the day. The Assembly marched in the Pride Cymru parade for the first time in 2016 and was joined by the chief executive and members of the management board, who are all allies of the staff network. Attendance at Swansea Sparkle, a trans-inclusive event, is now a regular feature on the annual calendar of events. OUT-NAW developed a business case that has seen the introduction of gender-neutral toilet facilities across the Assembly’s three buildings in Cardiff Bay. Its co-chair has introduced a coaching and mentoring scheme for LGBT staff, as well as an opportunity for young LGBT people to gain work experience, which now takes place annually.

I think it’s fair to say that LGBT equality has become a mainstream feature of the Assembly given the commitment of the OUT-NAW network, the Commission’s diversity strategy, and the commitment of the people who work here to make it a place where diversity thrives. Finally, I’d like to add that, although it’s a pleasure to receive external recognition for progress and our achievements for creating an LGBT-inclusive institution, what actually makes it even more special is that the staff make the time to share their experience and their resource with others. The vision therefore goes beyond the Assembly itself and most importantly reaches out to other organisations to help them to create inclusive working environments for the benefit of service users and their employees. As Stonewall says:

People perform better when they can be themselves’.

I’m sure Members in this Chamber will agree with me that we want everyone to be themselves, and to do so in a safe, supportive and nurturing environment. The achievements that I have spoken about today give me a great sense of pride and I’m delighted to be able to put them on the record as we debate and celebrate during LGBT History Month.

Rwy’n falch iawn o gyfrannu at y ddadl y prynhawn yma, yn rhannol er mwyn dathlu Mis Hanes LHDT, ac rwy’n siarad heddiw fel Comisiynydd y Cynulliad sydd â chyfrifoldeb dros gydraddoldeb ac amrywiaeth. Hoffwn ddiolch i Hannah Blythyn am gyflwyno’r ddadl bwysig hon heddiw, sydd wedi’i chefnogi hefyd gan Jeremy Miles, Adam Price a Suzy Davies. Mae’n hynod bwysig ein bod, fel prif sefydliad democrataidd Cymru, yn dathlu amrywiaeth ac yn darparu llwyfan mewn arena gyhoeddus i wyntyllu a rhannu ein barn yng ngoleuni’r cynnydd mewn adroddiadau am droseddau casineb. Mae’r Cynulliad wedi cael cydnabyddiaeth allanol am fod yn gyflogwr cynhwysol ar draws ystod o nodweddion gwarchodedig—er enghraifft, Gwobr Autism Access, hyrwyddwr Age Positive, un o’r cyflogwyr mwyaf cyfeillgar i deuluoedd sy’n gweithio, gwobr aur Buddsoddwr mewn Pobl, a gwobr gan Action on Hearing Loss, ac mae wedi cael ei gydnabod yn ‘The Times Top 50 Employers for Women’.

Fodd bynnag, heddiw hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad ar lwyddiannau’r Cynulliad fel cyflogwr a darparwr gwasanaeth sy’n gynhwysol o ran LHDT. Fel Comisiynydd y Cynulliad sydd â chyfrifoldeb dros gydraddoldeb, mae’n bwysig i mi ein bod yn gosod esiampl i sefydliadau eraill yng Nghymru a thu hwnt, ein bod yn darparu amgylchedd diogel ac amgylchedd cynhwysol ar gyfer staff ac ymwelwyr. Caiff y teimlad hwn ei rannu gan uwch-reolwyr y Cynulliad a’i staff drwy ystod o bolisïau a dulliau gweithredu a helpodd i lunio diwylliant sydd wedi cael ei gydnabod ymhlith y gorau. Y mis diwethaf, cafodd y Cynulliad ei gydnabod ym mynegai cydraddoldeb yn y gweithle Stonewall fel y pumed cyflogwr gorau yn y DU. Cawsom ein gosod yn y pump uchaf dros y tair blynedd diwethaf, ac am y bedwaredd flwyddyn yn olynol cawsom ein dyfarnu’n gyflogwr sector cyhoeddus gorau yng Nghymru. Hoffwn dalu teyrnged hefyd i Ross Davies, un o reolwyr amrywiaeth y Cynulliad, a dderbyniodd wobr Cynghreiriad y Flwyddyn Cymru yng ngwobrau Stonewall Cymru i gydnabod y gwaith y mae’n ei wneud ar hyrwyddo cydraddoldeb LHDT.

Cafodd y rhwydwaith cydraddoldeb yn y gweithle ar gyfer staff LHDT, OUT-NAW, ei sefydlu yn 2008 ac mae wedi gweithio’n galed i wneud ein Cynulliad yn fwy cyfeillgar i bobl LHDT dros y blynyddoedd. Bob blwyddyn, mae’n cynllunio cyfraniad y Cynulliad i Fis Hanes LHDT a’r Diwrnod Rhyngwladol yn erbyn Homoffobia, Biffobia a Thrawsffobia. Mae’n mynd â bws allgymorth y Cynulliad i ddigwyddiadau fel Pride Cymru, gydag aelodau OUT-NAW yn gwirfoddoli i’w staffio drwy gydol y dydd. Gorymdeithiodd y Cynulliad yng ngorymdaith Pride Cymru am y tro cyntaf yn 2016 ac ymunodd y prif weithredwr ac aelodau o’r bwrdd rheoli, sydd oll yn gynghreiriaid y rhwydwaith staff. Mae presenoldeb yn Sparkle Abertawe, digwyddiad traws-gynhwysol, bellach yn nodwedd reolaidd ar y calendr blynyddol o ddigwyddiadau. Datblygodd OUT-NAW achos busnes sydd wedi gweld cyfleusterau toiled niwtral o ran y rhywiau ar draws tri adeilad y Cynulliad ym Mae Caerdydd. Mae ei gyd-gadeirydd wedi cyflwyno cynllun hyfforddi a mentora ar gyfer staff LHDT, yn ogystal â chyfle i bobl LHDT ifanc gael profiad gwaith, sydd bellach yn digwydd yn flynyddol.

Rwy’n credu ei bod yn deg dweud bod cydraddoldeb LHDT wedi dod yn nodwedd brif ffrwd o’r Cynulliad o ystyried ymroddiad y rhwydwaith OUT-NAW, strategaeth amrywiaeth y Comisiwn, ac ymrwymiad y bobl sy’n gweithio yma i’w wneud yn lleoliad lle y mae amrywiaeth yn ffynnu. Yn olaf, hoffwn ychwanegu, er ei bod yn bleser cael cydnabyddiaeth allanol i’r cynnydd a’n cyflawniadau wrth greu sefydliad sy’n gynhwysol o ran LHDT, yr hyn sy’n ei wneud yn fwy arbennig byth yw bod y staff yn gwneud amser i rannu eu profiad a’u hegni gydag eraill. Mae’r weledigaeth felly yn mynd y tu hwnt i’r Cynulliad ei hun ac yn bwysicaf oll yn estyn allan at sefydliadau eraill i’w helpu i greu amgylcheddau gweithio cynhwysol er budd defnyddwyr gwasanaethau a’u gweithwyr. Fel y mae Stonewall yn dweud:

Mae pobl yn perfformio’n well pan allant fod yn hwy eu hunain.

Rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau yn y Siambr yn cytuno â mi ein bod am i bawb fod yn hwy eu hunain, ac i wneud hynny mewn amgylchedd diogel, cefnogol ac ysgogol. Mae’r cyflawniadau y siaradais amdanynt heddiw yn rhoi ymdeimlad mawr o falchder i mi ac rwy’n falch iawn o allu eu cofnodi wrth i ni drafod a dathlu yn ystod Mis Hanes LHDT.

I congratulate the individual Members who have obtained this debate today, one of whom I studied with at university. I would like to emphasise the support of my party for this motion as a whole. I intend to focus my remarks on point 4, to welcome the progress made in the past few decades on LGBT rights and acceptance, because it’s less than three decades ago since the issue that first caused me to campaign on this issue—when the Westminster Parliament passed clause 28, which legislated against teaching the

acceptability of homosexuality as a pretended family relationship’.

During the 1980s, I felt there was a greater recognition and acceptance of homosexuality and it was an issue that was at least beginning to settle down within our country. I think that that process was, if not halted, at least, I think, set back by up to a decade, by that piece of legislation.

I first campaigned on the issue when I was a parliamentary candidate and there was a couple, a gay couple, in the constituency I was seeking to represent who went on hunger strike. They stuck with this for the best part of a week and established very significant media attention, and they were protesting for the right to register their relationship with the local council. Ken Livingstone, in London, had just introduced a register to allow gay couples to do that and perhaps be able to visit their partner in hospital and have some other rights where some public bodies at least would give recognition to that. I was proud when that couple succeeded and, actually, Medway Council in Kent I think became the second council in the United Kingdom to have such a register.

But it was a double-edged campaign victory, because the couple involved, due to responses at least from some people on their local estate, and homophobic bullying that resulted from that, felt they had to leave their home and the next thing was trying to help them be rehoused with the council. At that time, I think 2001, clause 28 was still on the statute book. In Scotland, when the Scottish Parliament began, one of their first legislative acts was to remove it. In Wales, we did not have the power in this Assembly to do that and, for reasons I’m still slightly puzzled by, it took until 2003 before the Westminster Government legislated to remove section 28 from the statute book.

Perhaps one of my proudest moments, which I felt was most meaningful, as a Westminster MP, was to vote on 5 February 2013 for equal marriage. The party I now represent opposed that legislation, but we now support it, and I think most members within UKIP, as within other parties, would support that. At the time, the majority—or at least more MPs of the party I was then a member of voted against that legislation than voted for it. But I think very few of them would do that today.

I hope, even as we celebrate the progress that we’ve had in such an extraordinarily really short period of time, at least in the span of human history, that we don’t seek to be over critical or condemnatory of people who perhaps have taken a few years longer perhaps than us to revise their view. There’s a lot of criticism of Donald Trump, much of which I agree with, but, on this issue, he did, in a Republican convention, insert parts in his speech that got that audience to stand up and to applaud gay rights and to recognise the gay community in a way the Republican party in the US never had before. And, in 2008, Barack Obama certainly wasn’t campaigning for equal marriage on the terms we understand it today.

I also note that, in the vote when we had equal marriage, there were four Liberal Democrat MPs who voted against that and I think at least a couple of dozen Labour MPs who did that. I hope it’s possible for people to maintain, at least in the private sphere, religion, and many people and MPs found that vote incredibly difficult because of either their religious views and conscience or because of the pressure they felt under from some constituents and those who spoke out most strongly about it to them. We saw, I think, with the new Liberal Democrat leader last year, him coming under great pressure, being asked whether he considered gay sex to be a sin, and that was a question he didn’t want to answer and I think that should be respected. I don’t think anyone really thinks that the Liberal Democrats are insufficiently committed to LGBT rights. And similarly, when Jeremy Corbyn, I think a few weeks ago, said that people chose to be gay, I think that was unfortunate and I think he misspoke and is from a generation and has a view as to what things are. I don’t for a moment think that he is insufficiently committed to LGBT rights and I wouldn’t want to criticise him in any way. So, I just hope we also don’t look back to the past, while we try to do as Adam Price says and celebrate LGBT people and what they contributed in the past without being able to be open about their sexuality—I hope we won’t overly try to condemn previous generations who, on this issue, had a different perspective than we did and, instead, celebrate how quickly things have changed and welcome this motion. We should have Wales as a welcoming place for the LGBT community and do as Hannah Blythyn said—particularly what you said about work in schools—compared to how I started my contribution, with what was done 29 years ago. How far we have come.

Hoffwn longyfarch yr Aelodau unigol sydd wedi cyflwyno’r ddadl hon heddiw, a bûm yn astudio gydag un ohonynt yn y brifysgol. Hoffwn bwysleisio cefnogaeth fy mhlaid i’r cynnig hwn yn ei gyfanrwydd. Rwy’n bwriadu canolbwyntio fy sylwadau ar bwynt 4, i groesawu’r cynnydd a wnaed yn y degawdau diwethaf ar hawliau a derbyniad o LHDT, am fod llai na thri degawd ers i’r mater achosi i mi ymgyrchu am y tro cyntaf ar y mater hwn—pan basiodd y Senedd yn San Steffan gymal 28, a oedd yn deddfu yn erbyn addysgu

derbynioldeb cyfunrhywiaeth fel perthynas deuluol ffug.

Yn ystod y 1980au, roeddwn yn teimlo bod cyfunrhywiaeth yn cael ei gydnabod a’i dderbyn yn fwy eang ac roedd yn ddadl a oedd o leiaf yn dechrau tawelu yn ein gwlad. Credaf fod y broses honno wedi cael ei dal yn ôl, os nad ei hatal, am hyd at ddegawd, gan y darn bach hwnnw o ddeddfwriaeth.

Ymgyrchais am y tro cyntaf ar y mater pan oeddwn yn ymgeisydd seneddol ac roedd yna bâr hoyw yn yr etholaeth yr oeddwn yn ceisio’i chynrychioli a aeth ar streic newyn. Fe wnaethant hynny am y rhan orau o wythnos a chael cryn dipyn o sylw ar y cyfryngau, ac roeddent yn protestio am yr hawl i gofrestru eu perthynas gyda’r cyngor lleol. Roedd Ken Livingstone, yn Llundain, newydd gyflwyno cofrestr i ganiatáu i gyplau hoyw wneud hynny a gallu ymweld â’u partner yn yr ysbyty efallai a chael rhywfaint o hawliau eraill y byddai rhai cyrff cyhoeddus o leiaf yn eu cydnabod. Roeddwn yn falch pan lwyddodd y pâr hwnnw ac mewn gwirionedd, rwy’n credu mai Cyngor Medway yng Nghaint a ddaeth yn ail gyngor yn y Deyrnas Unedig i gael cofrestr o’r fath.

Ond roedd yn fuddugoliaeth ymgyrchu ag iddi ddwy ochr, oherwydd bod y cwpl dan sylw, o ganlyniad i ymateb rhai pobl o leiaf ar eu hystad leol, a bwlio homoffobig a ddeilliodd o hynny, yn teimlo bod yn rhaid iddynt adael eu cartref a’r peth nesaf oedd ceisio eu helpu i gael eu hailgartrefu gyda’r cyngor. Ar y pryd, yn 2001 rwy’n meddwl, roedd cymal 28 yn dal ar y llyfr statud. Yn yr Alban, ar ddechrau Senedd yr Alban, un o’u gweithredoedd deddfwriaethol cyntaf oedd cael ei wared. Yng Nghymru, nid oedd gennym y pŵer yn y Cynulliad hwn i wneud hynny ac am resymau rwy’n dal ychydig yn gymysglyd yn eu cylch, cymerodd tan 2003 i Lywodraeth San Steffan ddeddfu i gael gwared ar gymal 28 o’r llyfr statud.

Efallai mai un o fy eiliadau balchaf, a’r fwyaf ystyrlon, fe deimlwn, fel AS yn San Steffan oedd pleidleisio ar 5 Chwefror 2013 dros briodas gyfartal. Roedd y blaid rwy’n ei chefnogi yn awr yn gwrthwynebu’r ddeddfwriaeth honno, ond rydym yn ei chefnogi yn awr, ac rwy’n meddwl y byddai’r rhan fwyaf o’r aelodau yn UKIP, fel yn y pleidiau eraill, yn cefnogi hynny. Ar y pryd, pleidleisiodd y mwyafrif—neu fwy, o leiaf, o ASau o’r blaid yr oeddwn yn aelod ohoni bryd hynny yn erbyn y ddeddfwriaeth honno nag a bleidleisiodd o’i phlaid. Ond rwy’n credu mai ychydig iawn ohonynt a fyddai’n gwneud hynny heddiw.

Rwy’n gobeithio, hyd yn oed wrth i ni ddathlu’r cynnydd a gawsom mewn cyfnod mor hynod o fyr, o leiaf yn rhychwant hanes dyn, na fyddwn yn rhy feirniadol neu’n condemnio pobl sydd wedi cymryd ychydig o flynyddoedd yn hwy na ni efallai i newid eu barn. Mae llawer o feirniadaeth o Donald Trump, ac rwy’n cytuno â llawer ohoni, ond ar y mater hwn, mewn confensiwn Gweriniaethol, fe gynhwysodd bethau yn ei araith a barodd i’r gynulleidfa godi a chymeradwyo hawliau hoyw ac i gydnabod y gymuned hoyw mewn modd nad oedd y blaid Weriniaethol yn yr Unol Daleithiau erioed wedi’i wneud o’r blaen. Ac yn 2008, yn bendant nid oedd Barack Obama yn ymgyrchu dros briodas gyfartal yn y modd y’i deallwn heddiw.

Nodaf hefyd, yn y bleidlais pan gawsom briodas gyfartal, fod pedwar o ASau y Democratiaid Rhyddfrydol wedi pleidleisio yn erbyn hynny ac rwy’n meddwl bod o leiaf un neu ddau ddwsin o Aelodau Seneddol Llafur wedi gwneud hynny. Rwy’n gobeithio ei bod yn bosibl i bobl bleidio crefydd, o leiaf yn breifat, ac roedd llawer o bobl ac Aelodau Seneddol yn teimlo bod y bleidlais honno’n anhygoel o anodd oherwydd naill ai eu safbwyntiau crefyddol a’u cydwybod neu oherwydd y pwysau a deimlent o du rhai o’u hetholwyr a’r rhai a siaradodd allan gryfaf â hwy ynglŷn â hynny. Rwy’n credu ein bod wedi gweld gydag arweinydd newydd y Democratiaid Rhyddfrydol y llynedd, ei fod wedi dod o dan bwysau mawr, pan ofynnwyd iddo a oedd yn ystyried bod rhyw hoyw yn bechod, ac roedd yn gwestiwn nad oedd am ei ateb ac rwy’n meddwl y dylai hynny gael ei barchu. Nid wyf yn meddwl bod neb yn credu mewn gwirionedd nad yw’r Democratiaid Rhyddfrydol yn ddigon ymrwymedig i hawliau LHDT. Ac yn yr un modd, pan ddywedodd Jeremy Corbyn, ychydig wythnosau’n ôl, rwy’n credu, fod pobl yn dewis bod yn hoyw, credaf fod hynny’n anffodus ac rwy’n credu ei fod wedi gwneud camgymeriad a’i fod o genhedlaeth sydd â barn ynglŷn â beth yw pethau. Nid wyf am eiliad yn meddwl nad yw’n ddigon ymrwymedig i hawliau LHDT ac ni fuaswn am ei feirniadu mewn unrhyw ffordd. Felly, rwy’n gobeithio na fyddwn yn edrych yn ôl i’r gorffennol wrth i ni geisio gwneud fel y dywed Adam Price a dathlu pobl LHDT a’r hyn y maent wedi ei gyfrannu yn y gorffennol heb allu bod yn agored am eu rhywioldeb—rwy’n gobeithio na fyddwn yn mynd ati i feirniadu gormod ar genedlaethau blaenorol, a oedd â phersbectif gwahanol i ni ar y mater hwn, ac yn lle hynny, ein bod yn dathlu pa mor gyflym y mae pethau wedi newid a chroesawu’r cynnig hwn. Dylem gael Cymru fel lle sy’n croesawu’r gymuned LHDT a gwneud fel y dywedodd Hannah Blythyn—yn enwedig yr hyn a ddywedoch am waith mewn ysgolion—o’i gymharu â sut y dechreuais fy nghyfraniad, gyda’r hyn a wnaed 29 mlynedd yn ôl. Rydym wedi dod mor bell.

Can I also say I’m very pleased to be able to speak in this debate, and thank Hannah for bringing forward the motion—and the support from other Members? In the previous debate, a number of Members spoke on the importance of education in raising awareness among young people on the issue of gender-based violence. Well, the role of education in tackling prejudice and bullying around LGBT issues is no less significant, and that was something that Hannah referred to when she was moving this motion. But, before I go on to cover the main points that I wanted to talk about, can I just mention the Icons and Allies exhibition that we visited at lunchtime? It was very interesting to see Illtyd Harrington there, who was the Labour deputy leader of the Greater London Council, who was actually from Merthyr Tydfil. He’d lived openly gay with his partner in London way back in the 1980s, and I tweeted about that, and it was lovely to get a reply from a very good gay friend of mine from Merthyr, who said, ‘It’s good to see that things have moved on and that people no longer have to leave their area just to be themselves’. And that just made me smile and made me recognise how much things have moved on.

However, I want to focus on two particular areas of education, and that is the role of school staff and the role of school governors. I don’t generally like to rattle off statistics, but a school report by Stonewall in 2012 identified that 55 per cent of lesbian, gay and bisexual pupils had experienced some form of bullying based on their sexual orientation, and 83 per cent of trans young people have experienced verbal abuse, with 35 per cent suffering physical assault. And the vast majority of staff in schools, I think, do want to be able to deal with homophobic, biphobic or transphobic bullying in their school, but all too often don’t feel that they have the tools or the confidence to be able to do so. As Mark Reckless mentioned, it’s now over 13 years since we scrapped section 28, but there are still many staff working in our schools today who had to deliver education services under the threat and fear of prosecution from that pernicious piece of legislation, and for some, working in a new environment of openness around LGBT issues—they can still present a challenge as it’s conflicting with those who are more comfortable in actively wanting to tackle homophobic, biphobic and trans bullying.

Unsurprisingly, there is clear evidence of lower rates of bullying and higher rates of achievement amongst LGBT pupils in those schools that have made positive strides towards including LGBT issues within their teaching, but if school staff feel they need more support in tackling these issues, then surely school governors must have a role to play. There was another Stonewall report in 2014, which identified that only one in five secondary school teachers and one in six primary school teachers in Wales said that their governors had a directed, clear leadership role when it came to tackling bullying of LGBT pupils. I guess the first step in addressing this problem is probably to ensure that, as far as possible, the make-up of our school governors reflects the local community and that all school governing bodies should be looking to recruit more LGBT members who can make a significant contribution to reducing bullying as their own life experiences would more readily equip them to do so. But regardless of this, all school governors, whether LGBT or not, have a clear duty to tackle all forms of bullying in their schools. There are many measures that they can take to ensure that LGBT pupils do not become the victims of bullying, and that includes: ensuring that schools’ anti-bullying policies include specific reference to LGBT-related bullying; ensuring that governing bodies are regularly presented with figures on LGBT-related bullying and incidents; asserting what training has been provided to school staff on how to prevent or deal with LGBT bullying and support for victims; ensuring the training of all governors in school on LGBT issues; and getting the school to sign up to Stonewall’s school champions programme.

I also made reference in the last debate to the development of the new curriculum and I’ll add a further plea. There’s a golden opportunity for LGBT-inclusive sex and relationships education to be a part of this new curriculum. This would make it compulsory for school governing bodies to take fully into account LGBT issues and any commitment to moving in this direction would give a greater incentive to school governors to embrace the sort of initiatives I’ve outlined.

So, as someone who’s been a lifelong campaigner for equality in all its streams, I’m delighted to be supporting this motion that celebrates LGBT history month and recognise that progress has been made. But there is also a need for continued vigilance and for Wales to continue to take a lead in this area.

A gaf fi ddweud hefyd fy mod yn falch iawn o allu i siarad yn y ddadl hon, a diolch i Hannah am gyflwyno’r cynnig—a’r gefnogaeth gan Aelodau eraill? Yn y ddadl flaenorol, siaradodd nifer o’r Aelodau am bwysigrwydd addysg i godi ymwybyddiaeth ymhlith pobl ifanc ar fater trais ar sail rhywedd. Wel, mae rôl addysg wrth fynd i’r afael â rhagfarn a bwlio mewn perthynas â materion LHDT yr un mor arwyddocaol, ac roedd hynny’n rhywbeth y cyfeiriodd Hanna ato wrth iddi gynnig y cynnig hwn. Ond cyn i mi fynd ymlaen at y prif bwyntiau yr oeddwn am siarad amdanynt, a gaf fi sôn am yr arddangosfa Eiconau a Chyfeillion yr ymwelsom â hi yn ystod amser cinio? Roedd yn ddiddorol iawn gweld Illtyd Harrington yno, un a oedd yn ddirprwy arweinydd Llafur Cyngor Llundain Fwyaf, ac a hannai o Ferthyr Tudful mewn gwirionedd. Roedd wedi byw bywyd agored fel dyn hoyw gyda’i bartner yn Llundain ymhell bell yn ôl yn y 1980au, ac fe wnes i drydar am hynny, ac roedd yn hyfryd cael ymateb gan ffrind hoyw da iawn i mi o Ferthyr Tudful a ddywedodd, ‘Mae’n dda gweld bod pethau wedi symud ymlaen ac nad oes raid i bobl adael eu hardal bellach er mwyn bod yn hwy eu hunain.’ A gwnaeth hynny i mi wenu a gwneud i mi sylweddoli cymaint y mae pethau wedi symud ymlaen.

Fodd bynnag, rwyf am ganolbwyntio ar ddau faes penodol sy’n ymwneud ag addysg, sef rôl staff ysgol a rôl llywodraethwyr ysgol. Ar y cyfan, nid wyf yn hoffi rhestru ystadegau, ond nododd adroddiad ar ysgolion gan Stonewall yn 2012 fod 55 y cant o ddisgyblion lesbiaidd, hoyw a deurywiol wedi profi rhyw fath o fwlio’n seiliedig ar eu cyfeiriadedd rhywiol, ac 83 y cant o bobl ifanc drawsrywiol wedi profi cam-drin geiriol, a 35 y cant wedi dioddef ymosodiad corfforol. Ac mae’r mwyafrif helaeth o staff mewn ysgolion, rwy’n meddwl, eisiau gallu ymdrin â bwlio homoffobig, deuffobig neu drawsffobig yn eu hysgol, ond yn rhy aml nid ydynt yn teimlo bod ganddynt yr adnoddau na’r hyder i allu gwneud hynny. Fel y crybwyllodd Mark Reckless, mae dros 13 mlynedd bellach ers i ni gael gwared ar gymal 28, ond mae yna lawer o staff sy’n dal i weithio yn ein hysgolion heddiw a oedd yn gorfod cyflwyno gwasanaethau addysg o dan fygythiad ac ofn erlyniad oherwydd y ddeddfwriaeth niweidiol honno, ac i rai, mae gweithio mewn amgylchedd newydd agored mewn perthynas â materion LHDT—maent yn dal i fod yn her gan fod hynny’n gwrthdaro â’r rhai sy’n fwy cyfforddus yn mynd ati i fynd i’r afael â bwlio homoffobig, a deuffobig a thrawsrywiol.

Nid yw’n syndod fod tystiolaeth glir o gyfraddau is o fwlio a chyfraddau uwch o gyflawniad ymhlith disgyblion LHDT yn yr ysgolion sydd wedi gwneud camau cadarnhaol tuag at gynnwys materion LHDT yn eu haddysgu, ond os yw staff ysgol yn teimlo bod angen mwy o gymorth arnynt i fynd i’r afael â’r materion hyn, yna’n sicr rhaid bod gan lywodraethwyr ysgol rôl i’w chwarae. Cafwyd adroddiad Stonewall arall yn 2014, a nodai mai dim ond un o bob pump o athrawon ysgolion uwchradd ac un o bob chwech o athrawon ysgol gynradd yng Nghymru a ddywedodd fod gan eu llywodraethwyr rôl arweiniol gyfeiriedig eglur o ran mynd i’r afael â bwlio disgyblion LHDT. Rwy’n tybio mai’r cam cyntaf wrth fynd i’r afael â’r broblem hon yn ôl pob tebyg yw sicrhau, cyn belled ag y bo modd, fod cyfansoddiad ein llywodraethwyr ysgol yn adlewyrchu’r gymuned leol ac y dylai pob corff llywodraethu ysgol geisio recriwtio mwy o aelodau LHDT sy’n gallu gwneud cyfraniad sylweddol i leihau bwlio gan y byddai eu profiadau bywyd eu hunain yn eu paratoi’n well i wneud hynny. Ond beth bynnag am hynny, dylai fod yn ddyletswydd glir i bob llywodraethwr ysgol, boed yn LHDT neu beidio, fynd i’r afael â phob math o fwlio yn eu hysgolion. Mae yna nifer o gamau y gellir eu cymryd i sicrhau nad yw disgyblion LHDT yn cael eu bwlio, ac mae hynny’n cynnwys: sicrhau bod polisïau gwrth-fwlio ysgolion yn cynnwys cyfeiriad penodol at fwlio sy’n gysylltiedig â LHDT; sicrhau bod cyrff llywodraethu yn cael ffigurau rheolaidd ar fwlio a digwyddiadau sy’n gysylltiedig â LHDT; datgan pa hyfforddiant a ddarparwyd i staff ysgolion ynglŷn â sut i atal neu ymdrin â bwlio LHDT a chymorth i ddioddefwyr; sicrhau hyfforddiant i’r holl lywodraethwyr yn yr ysgol ar faterion LHDT; a chael yr ysgol i gofrestru ar raglen hyrwyddwyr ysgol Stonewall.

Cyfeiriais hefyd yn y ddadl ddiwethaf at ddatblygiad y cwricwlwm newydd ac fe ychwanegaf apêl arall. Mae yna gyfle euraidd i gynnwys addysg rhyw a chydberthynas sy’n gynhwysol o ran LHDT i fod yn rhan o’r cwricwlwm newydd. Byddai’n ei gwneud yn orfodol i gyrff llywodraethu roi ystyriaeth lawn i faterion LHDT a byddai unrhyw ymrwymiad i symud i’r cyfeiriad hwn yn rhoi mwy o gymhelliant i lywodraethwyr ysgol groesawu’r math o fentrau a amlinellais.

Felly, fel rhywun a fu’n ymgyrchydd gydol oes dros gydraddoldeb yn ei holl ffrydiau, rwyf wrth fy modd yn cefnogi’r cynnig hwn sy’n dathlu mis hanes LHDT ac yn cydnabod bod cynnydd wedi’i wneud. Ond mae angen cadw llygad yn barhaus hefyd ac i Gymru barhau i arwain yn y maes hwn.

Russ George and I have done a little wager on who Mark Reckless went to university with. You got us thinking earlier. I could see Hannah Blythyn shaking her head furiously when it was raised. But there we are. Can I also thank Hannah Blythyn for bringing this important issue to the Assembly today? I also concur with the thoughts of Joyce Watson as a commissioner. Suzy Davies couldn’t be here for this debate today but she wanted you to know that she fully supports this motion.

I would say that, although we are supporting this motion, I do think that often we promote diversity and equality across Wales every day rather than properly celebrating it. There is a difference: a bit like the old difference between toleration and acceptance. I think we should relish diversity and appreciate our many tribes without the bitterness of tribalism. We are more than the sum of our parts. It’s become easy for us here to promote LGBT rights. Here we are in this Assembly, a very forward-looking organisation and institution, quite rightly recognised for its work and success in promoting equality and diversity. I am an ally; I have my little card on my desk, which I know other Assembly Members have as well. This institution never stands still and shouldn’t do so. We should be proud that our legislature is leading the way.

Hannah Blythyn mentioned the exhibition in the Senedd upstairs earlier. I think that is genuinely inspiring, regardless of your sexuality or your gender. We as Assembly Members have easy access to that. We’ve got easy access to people in our community who want to tell us about their lives, their successes against prejudice, their wins against discrimination, their desire to educate against bullying and their zeal to advocate for those who live with hidden pain because of difference. It’s easy for us as politicians to believe the right thing, to say the right thing and, maybe a bit less easily, to do the right thing. Legislating on the age of consent, marriage, parenting and adoption—I welcomed Mark Reckless’ support for gay marriage when that came through Parliament—on pensions, on property, employment and even criminal offences to avoid discrimination on LGBT grounds: it’s easy because we here have the power. I think it’s right that the motion recognises the progress made on LGBT rights and acceptance. Rights and acceptance are, though, as I said before, different things. It’s still possible to have either without the other and this may always be the case where rights crash into each other in a secular or multi-religious society. Exercisable rights and acceptance can only arrive after understanding and, even now, in the LGBT-friendly bubble that we’re lucky to be in, we stumble across our own benign ignorance.

It’s 60 years since the Wolfenden report was published; 60 years since the words ‘homosexual’ and ‘prostitute’ were considered so indelicate that they had to be substituted during the inquiry with the words ‘Huntley’ and ‘Palmer’, tainting custard creams with a touch of lewdness for ever after. [Laughter.] I’m glad you got that joke. It still took 10 years to introduce the legislation to decriminalise consenting homosexual behaviour between adult men, and it’s taken 60 years to pardon Alan Turing, whose trial was one of those that prompted the inquiry. This is why the vigilance required by the motion is every bit as important as the promotion, the celebration and the progress—and not just the rights, but the depth of the acceptance.

Anyone who looked at the Marie Curie report ‘Hiding who I am’ will be brought up sharply as to quite how many holes there are in our acceptance, or at least our understanding of the experience of being LGBT, particularly in old age—that benign ignorance I mentioned earlier. The Wolfenden report was not a magic wand. Our older population still grew up in a time when being LGBT carried a heavy stigma, and could lead to exclusion, violence and even arrest. Coming out to health and social care professionals is still not an easy thing. Those with later stages of dementia can begin to re-experience feelings of shame and fear they had in their youth. They may even profess anger and revulsion for homosexuality, reflecting what was socially required when they were young.

So, in conclusion, Presiding Officer, it’s not as easy as we may think to celebrate equality and diversity. It’s not just some of the horror stories we hear about in other parts of the world. Cultural loyalties and ignorance remain the parents of discrimination, and casual prejudice in many of our own communities. Add to that the quiet re-stigmatisation of those who fought and beat stigma post Wolfenden and I can see why this motion is about promotion, not celebration. I do, however, feel that it’s an excellent motion to be brought before the Assembly, and I think it shows what this Assembly can be when it’s at its best, and when Members have the best interests of this institution and Wales at its heart.

Mae Russ George a minnau wedi cael bet fach ar bwy oedd yn y brifysgol gyda Mark Reckless. Fe baroch i ni feddwl yn gynharach. Gallwn weld Hannah Blythyn ysgwyd ei phen yn wyllt pan ddywedodd hynny. Ond dyna ni. A gaf fi ddiolch i Hannah Blythyn hefyd am gyflwyno’r mater pwysig hwn gerbron y Cynulliad heddiw? Rwyf hefyd yn cytuno â syniadau Joyce Watson fel comisiynydd. Ni allai Suzy Davies fod yma ar gyfer y ddadl heddiw, ond roedd hi’n awyddus i chi wybod ei bod yn llwyr gefnogi’r cynnig hwn.

Er ein bod yn cefnogi’r cynnig hwn, buaswn yn dweud fy mod yn credu ein bod yn aml yn hyrwyddo amrywiaeth a chydraddoldeb ar draws Cymru bob dydd yn hytrach na’i ddathlu’n iawn. Mae yna wahaniaeth: ychydig fel yr hen wahaniaeth rhwng goddefgarwch a derbyniad. Rwy’n meddwl y dylem ymhyfrydu mewn amrywiaeth a rhoi gwerth ar ein llwythau niferus heb chwerwder llwythol. Rydym yn fwy na chyfanswm ein rhannau. Mae wedi dod yn hawdd i ni yma hybu hawliau LHDT. Dyma ni yn y Cynulliad hwn, sefydliad blaengar iawn a sefydliad sydd, yn ddigon teg, yn cael ei gydnabod am ei waith a’i lwyddiant o ran hybu cydraddoldeb ac amrywiaeth. Rwy’n gynghreiriad; mae gennyf fy ngherdyn bach ar fy nesg, a gwn fod gan Aelodau Cynulliad eraill un hefyd. Nid yw’r sefydliad byth yn sefyll yn llonydd ac ni ddylai wneud hynny. Dylem fod yn falch fod ein deddfwrfa yn arwain y ffordd.

Crybwyllodd Hannah Blythyn yr arddangosfa yn y Senedd i fyny’r grisiau yn gynharach. Credaf ei bod yn wirioneddol ysbrydoledig, waeth beth yw eich rhywioldeb neu eich rhyw. Mae’n hygyrch iawn i ni fel Aelodau’r Cynulliad. Gallwn gysylltu’n hawdd â phobl yn ein cymuned sy’n awyddus i ddweud wrthym am eu bywydau, eu llwyddiannau yn erbyn rhagfarn, eu buddugoliaeth yn erbyn gwahaniaethu, eu dymuniad i addysgu yn erbyn bwlio a’u brwdfrydedd i ddadlau dros y rhai sy’n byw gyda phoen cudd oherwydd gwahaniaeth. Mae’n hawdd i ni fel gwleidyddion gredu’r peth iawn, a dweud y peth iawn, ac efallai ychydig yn llai hawdd, i wneud y peth iawn. Deddfu ar oed cydsynio, priodas, magu plant a mabwysiadu—roeddwn yn croesawu cefnogaeth Mark Reckless i briodasau hoyw pan ddaeth hynny drwy’r Senedd—ar bensiynau, ar eiddo, cyflogaeth a hyd yn oed troseddau er mwyn osgoi gwahaniaethu ar sail LHDT: mae’n hawdd oherwydd mae gennym y pŵer yma. Rwy’n credu ei bod yn iawn fod y cynnig yn cydnabod y cynnydd a wnaed ar hawliau a derbyniad o LHDT. Mae hawliau a derbyniad yn bethau gwahanol, fodd bynnag, fel y dywedais o’r blaen. Mae’n dal yn bosibl cael y naill heb y llall ac efallai mai dyma fel y bydd hi bob amser lle y mae hawliau’n gwrthdaro â’i gilydd mewn cymdeithas seciwlar neu amlgrefyddol. Ni all hawliau arferadwy a derbyniad gyrraedd hyd oni cheir dealltwriaeth a hyd yn oed yn awr, yn y swigen o gyfeillgarwch tuag at bobl LHDT yr ydym yn ffodus i fod o’i mewn, rydym yn baglu ar draws ein hanwybodaeth lariaidd ein hunain.

Mae’n 60 mlynedd ers cyhoeddi adroddiad Wolfenden; 60 mlynedd ers y câi’r geiriau ‘homosexual’ a ‘prostitute’ eu hystyried mor aflednais fel bod yn rhaid defnyddio’r geiriau ‘Huntley’ a ‘Palmer’ yn eu lle yn ystod yr ymchwiliad, gan roi gwawr o anlladrwydd i fisgedi ‘custard cream’ byth wedyn. [Chwerthin.] Rwy’n falch eich bod wedi deall y jôc. Cymerodd 10 mlynedd er hynny i gyflwyno’r ddeddfwriaeth i ddad-droseddoli ymddygiad cyfunrhywiol cydsyniol rhwng dynion mewn oed, ac mae wedi cymryd 60 mlynedd i sicrhau pardwn i Alan Turing yr oedd ei achos yn un o’r rhai a ysgogodd yr ymchwiliad. Dyma pam y mae’r angen i fod yn effro y mae’r cynnig yn galw amdano yr un mor bwysig â’r hybu, y dathliad a’r cynnydd—ac nid yr hawliau’n unig, ond dyfnder y derbyniad.

Bydd unrhyw un a edrychodd ar adroddiad Marie Curie, ‘Hiding who I am’, yn synnu cymaint o dyllau sydd yn ein derbyniad, neu o leiaf yn ein dealltwriaeth o’r profiad o fod yn berson LHDT, yn enwedig mewn henaint—yr anwybodaeth lariaidd honno y soniais amdani’n gynharach. Nid oedd adroddiad Wolfenden yn ffon hud. Roedd ein poblogaeth hŷn yn dal i dyfu i fyny mewn cyfnod pan oedd stigma mawr yn perthyn i fod yn berson LHDT, a gallai arwain at wahardd, trais a chael eich arestio hyd yn oed. Nid yw dod allan i weithwyr proffesiynol iechyd a gofal cymdeithasol yn beth hawdd o hyd. Gall y rhai sydd yng nghyfnodau diweddarach dementia ddechrau ailbrofi’r teimladau o gywilydd ac ofn a deimlent yn eu hieuenctid. Gallant hyd yn oed ddangos dicter a ffieidd-dod tuag at gyfunrhywiaeth, gan adlewyrchu’r hyn a oedd yn ofynnol yn gymdeithasol pan oeddent yn ifanc.

Felly, i gloi, Lywydd, nid yw dathlu cydraddoldeb ac amrywiaeth mor hawdd ag y meddyliwn. Nid yw’n ymwneud yn unig â rhai o’r straeon arswyd y clywn amdanynt mewn rhannau eraill o’r byd. Mae teyrngarwch diwylliannol ac anwybodaeth yn parhau i esgor ar wahaniaethu a rhagfarn achlysurol mewn llawer o’n cymunedau ein hunain. Ychwanegwch at hynny ailstigmateiddio tawel y rhai a ymladdodd ac a drechodd stigma ar ôl Wolfenden a gallaf weld pam y mae’r cynnig hwn yn ymwneud â hybu, nid dathlu. Rwy’n teimlo, fodd bynnag, ei fod yn gynnig gwych i gael ei gyflwyno gerbron y Cynulliad, ac rwy’n meddwl ei fod yn dangos yr hyn y gall y Cynulliad hwn fod ar ei orau, a phan fo’r Aelodau’n meddwl am les gorau’r sefydliad hwn a Chymru.

LGBT history month gives us the opportunity to look back and reflect on the progress made in advancing equality for LGBT+ people.As other speakers have noted, 2017 marks the sixtieth anniversary of the publication of the Wolfenden report, and the fiftieth anniversary of the passage of the Sexual Offences Act 1967, decriminalising sexual acts in private between two men. And in remembering both events, we can bear witness to the importance of this year’s theme of icons and allies, noting the role played by John Wolfenden, Leo Abse and Lord Arran. Of course, the Sexual Offences Act 1967 was part of that transformation in social attitudes that took place during the first Wilson Government, and I am proud to be able to stand here today as a Labour AM when so many of the advances in LGBT equality have taken place as a direct result of the intervention of Labour Governments.

The record of the Blair and Brown Governments are especially impressive, with achievements including: the equalised age of consent; civil partnerships; adoption rights; banning discrimination in the workplace and access to goods and services; ending the ban on LGBT people serving in the armed forces and section 28; fertility rights for lesbians; rights for trans people to have their gender recognised in law; action against hate crimes; and the critically important Equality Act 2010.

I am equally proud of the role played in moving forward the LGBT rights agenda by the National Union of Miners and its members in south Wales. I am sure that many of us here will have seen the film ‘Pride’—and if you haven’t, I would urge you to watch it—which shows the remarkable way in which two communities, alienated and marginalised by Thatcher’s Government, supported each other. That final scene, with the 1985 London Gay Pride march being joined by miners from Aberdare, the Phurnacite plant and Mountain Ash, all within my own constituency, captures the way in which both groups had come together to support one another.

I also want to draw today on my experiences as a secondary school teacher. There was a significant pastoral element to my role, and this could at times involve dealing with and supporting students coming to terms with their sexuality, and facing the dilemma of whether or not to come out in what could be a highly charged and highly challenging school environment. Challenges could come from peers, from parents and other family members, but students and young people may also struggle to accept themselves and their own sexual identity, let alone face having to seek the support and approbation of those around them.

Stonewall Cymru did some work a few years ago highlighting some worrying statistics around homophobic incidents that had been experienced by LGBT young people, and although I am glad to say that I didn’t personally witness any homophobic bullying during my teaching career, Stonewall also refers to the sense of isolation LGBT young people may feel.

So, how can we tackle this? It is really important that schools teach acceptance of sexuality through their personal and social education programmes, and I fully support what Dawn Bowden said earlier about teachers needing more support and training in order to deliver those kinds of lessons appropriately. It’s also important that schools have stringent anti-bullying policies in place, and that sufficient support is provided to teachers and other school staff so they’re able to support young people during what can be a very difficult time. There may also be opportunities in the work the Welsh Government is doing now around teacher training and Successful Futures, and I hope that this can be fully investigated.

It is also important that we offer our young people positive LGBT role models, and I hope that the Members for Delyn, Neath and Carmarthen East won’t mind me welcoming their important role in this regard, although it is a shame that it’s taken 17 years for the Welsh Assembly to elect its first openly LGBT AMs, and also sad that we still lag behind both the Scottish and Westminster Parliaments with regard to that representation. Other LGBT role models may be found across all walks of life, many of them covered by the icons element of today’s exhibition and many of whom are emblematic of the changes in attitude we’ve witnessed during the past few decades.

Data from the 2016 Welsh election study did show that some unacceptable hostility to LGBT people still remains, but this was vastly outnumbered by those having favourable attitudes. Some important work done by my former student Jac Larner, now of the Wales Governance Centre, showed that younger people displayed overwhelmingly more favourable attitudes towards LGBT people than their older cohorts. This must give us great encouragement for the future of our nation, but as Ivor Novello, one of the icons celebrated today, said:

Things which do not require effort of some sort are seldom worth having.’

Improving equality and eliminating discrimination do indeed take effort, and they are very definitely worth having.

Mae mis hanes LHDT yn rhoi cyfle i edrych yn ôl a myfyrio ar y cynnydd a wnaed yn hyrwyddo cydraddoldeb i bobl LHDT+. Fel y nododd siaradwyr eraill, mae 2017 yn nodi 60 mlynedd ers cyhoeddi adroddiad Wolfenden, a 50 mlynedd ers pasio Deddf Troseddau rhywiol 1967 yn dad-droseddoli gweithredoedd rhywiol yn breifat rhwng dau ddyn. Ac wrth gofio’r ddau ddigwyddiad, gallwn dystio i bwysigrwydd thema eleni o eiconau a chyfeillion, gan nodi’r rôl a chwaraewyd gan John Wolfenden, Leo Abse a’r Arglwydd Arran. Wrth gwrs, roedd Deddf Troseddau Rhywiol 1967 yn rhan o’r trawsnewid agweddau cymdeithasol a ddigwyddodd yn ystod Llywodraeth gyntaf Wilson, ac rwy’n falch o allu sefyll yma heddiw fel AC Llafur pan fo cymaint o’r datblygiadau ym maes cydraddoldeb LHDT wedi digwydd o ganlyniad uniongyrchol i ymyrraeth Llywodraethau Llafur.

Mae record llywodraethau Blair a Brown yn arbennig o drawiadol, gyda llwyddiannau’n cynnwys: oedran cydsynio cyfartal; partneriaethau sifil; hawliau mabwysiadu; gwahardd gwahaniaethu yn y gweithle a mynediad at nwyddau a gwasanaethau; rhoi diwedd ar y gwaharddiad ar bobl LHDT rhag gwasanaethu yn y lluoedd arfog a chymal 28; hawliau ffrwythlondeb i bobl lesbiaidd; hawliau i bobl drawsrywiol gael eu rhywedd wedi’i gydnabod yn y gyfraith; gweithredu yn erbyn troseddau casineb; ac yn hollbwysig, Deddf Cydraddoldeb 2010.

Rwyf yr un mor falch o’r rôl a chwaraewyd yn symud agenda hawliau LHDT yn ei blaen gan Undeb Cenedlaethol y Glowyr a’i aelodau yn ne Cymru. Rwy’n siŵr fod llawer ohonom yma wedi gweld y ffilm ‘Pride’—ac os nad ydych, rwy’n eich annog i’w gwylio—sy’n dangos y ffordd ryfeddol y gwnaeth dwy gymuned, a ddieithriwyd ac a ymyleiddiwyd gan Lywodraeth Thatcher, gefnogi ei gilydd. Mae’r olygfa derfynol honno, gyda glowyr o Aberdâr, y ffatri phurnacite ac Aberpennar i gyd yn fy etholaeth fy hun yn ymuno â gorymdaith Gay Pride Llundain, yn cyfleu’r ffordd yr oedd y ddau grŵp wedi dod at ei gilydd i gefnogi ei gilydd.

Rwyf hefyd yn awyddus i sôn heddiw am fy mhrofiadau fel athrawes ysgol uwchradd. Roedd elfen fugeiliol sylweddol i fy rôl, a gallai hyn ar adegau gynnwys ymdrin â myfyrwyr a’u cynorthwyo i ddod i delerau â’u rhywioldeb, ac wynebu’r cyfyng-gyngor a ddylent ddod allan ai peidio yn yr hyn a allai fod yn amgylchedd ysgol anodd a heriol iawn. Gallai heriau ddod gan gyfoedion, gan rieni ac aelodau eraill o’r teulu, ond gall myfyrwyr a phobl ifanc gael trafferth hefyd i dderbyn eu hunaniaeth rywiol eu hunain, heb sôn am wynebu gorfod sicrhau cefnogaeth a derbyniad y bobl o’u cwmpas.

Gwnaeth Stonewall Cymru beth gwaith ychydig flynyddoedd yn ôl yn tynnu sylw at ystadegau pryderus yn ymwneud â digwyddiadau homoffobaidd yr oedd pobl ifanc LHDT wedi’u profi, ac er fy mod yn falch o ddweud nad oeddwn yn dyst i unrhyw fwlio homoffobig yn bersonol yn ystod fy ngyrfa addysgu, mae Stonewall yn cyfeirio hefyd at yr ymdeimlad o arwahanrwydd y gallai pobl ifanc LHDT ei deimlo.

Felly, sut y gallwn fynd i’r afael â hyn? Mae’n bwysig iawn fod ysgolion yn addysgu derbyniad o rywioldeb drwy eu rhaglenni addysg bersonol a chymdeithasol, a chefnogaf yn llwyr yr hyn a ddywedodd Dawn Bowden yn gynharach am athrawon sydd angen mwy o gymorth a hyfforddiant er mwyn cyflawni’r mathau hynny o wersi yn briodol. Mae hefyd yn bwysig i ysgolion sicrhau bod ganddynt bolisïau gwrth-fwlio llym ar waith, a bod digon o gefnogaeth yn cael ei rhoi i athrawon a staff eraill yr ysgol fel eu bod yn gallu cefnogi pobl ifanc yn ystod yr hyn a all fod yn gyfnod anodd iawn. Efallai hefyd y bydd cyfleoedd yn y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn awr ar hyfforddi athrawon a Dyfodol Llwyddiannus, ac rwy’n gobeithio y gellir ymchwilio i hynny’n llawn.

Mae hefyd yn bwysig ein bod yn cynnig modelau rôl LHDT cadarnhaol i’n pobl ifanc, ac rwy’n gobeithio na fydd ots gan yr Aelodau dros Delyn, Castell-nedd a Dwyrain Caerfyrddin fy mod yn croesawu eu rôl bwysig yn hyn o beth, er ei bod yn drueni ei bod wedi cymryd 17 mlynedd i’r Cynulliad Cenedlaethol ethol ei ACau LHDT agored cyntaf, a hefyd yn drist ein bod yn dal i lusgo ar ôl Seneddau’r Alban a San Steffan o ran y gynrychiolaeth honno. Gellir gweld modelau rôl LHDT eraill ar draws pob math o yrfa, gyda llawer ohonynt yn cael sylw yn elfen eiconau’r arddangosfa heddiw a llawer ohonynt yn enghreifftiau o’r newid agwedd a welsom yn ystod yr ychydig ddegawdau diwethaf.

Mae data o’r astudiaeth o etholiad Cymru 2016 yn dangos bod rhywfaint o elyniaeth annerbyniol yn dal i fodoli tuag at bobl LHDT, ond roedd gan nifer lawer iawn yn fwy o bobl agweddau ffafriol. Roedd gwaith pwysig a wnaed gan gyn-fyfyriwr i mi, Jac Larner, yn awr o Ganolfan Llywodraethiant Cymru, yn dangos bod pobl iau yn arddangos agweddau lawer iawn yn fwy ffafriol tuag at bobl LHDT na’u cohortau hŷn. Rhaid bod hyn yn galondid mawr i ni ar gyfer dyfodol ein cenedl, ond fel y dywedodd Ivor Novello, un o’r eiconau a ddethlir heddiw:

Anaml y bydd pethau nad ydynt yn galw am ymdrech o ryw fath yn werth eu cael.

Mae gwella cydraddoldeb a dileu gwahaniaethu yn galw am ymdrech yn wir, ac maent yn bendant iawn yn werth eu cael.

I’m very pleased to take part in this debate today, and congratulations to the Members who have put it forward. I think this does give us an opportunity to celebrate the advances that are being made towards equality and to celebrate the individuals who’ve made this possible.

First of all, I want to say I think it is so important that we have gay and lesbian Assembly Members leading the debate today. Hannah said in her introduction, ‘You can’t be what you can’t see’ and I think that is such an important message. I think we are more credible as an Assembly now in having this debate being led in the way it is being led.

I wanted to use the time I had to mention two individual women who I know very well, who have made significant contributions to making Welsh life more tolerant and open-minded. The first is my constituent Janet Jeffries, who set up FFLAG—families and friends of LGBT people—after her son came out, and she has campaigned for many years for equality. She told me that her aim in all the work she’s done is to help parents and families to relate to their children with love and pride. At the time Janet set up FFLAG in 2001—sixteen years ago—it was a very different world, and many of the Members who have spoken today have referred to that. She said then that parents’ attitudes were fear of the discrimination that their children might face, their fear of AIDS, fear that they wouldn’t be able to get a job, and every day they were worried about issues they would have to face: gay couples were turned away from hotels, and there was none of the legislation that we’ve heard about today.

I’m also very proud that Labour did lead the way in passing many of the groundbreaking legislation, because politics does make things happen, and Labour certainly had led the way. I was very pleased to be in the House of Commons to vote for the age of consent to be equalised, to vote for the repeal of section 28, which, as many people have said here today, was the most pernicious bit of legislation I think that we can ever think about, and also very pleased to vote for the Civil Partnership Act in 2004 and the Gender Recognition Act in 2004, and, of course, the adoption Act.

At the time Janet was working, she said that it was commonplace for literature that they produced to be sent back from the printers. She said they sent a banner off to the printers for the organisation, and it was sent back because the word ‘gay’ was on it. You still hear of incidents like that, such as the bakers in Northern Ireland that refused to bake a cake with pro-gay marriage messages on it. But I think that is becoming much less often—it’s much more rare now. As Janet has told me, the world has changed now, but, of course, there’s still a long way to go, as we heard from the discussions in the church that have been taking place over the last couple of days. Janet was awarded a British empire medal in the new year’s honours list for her campaigning work, and I’m very proud to have her in my constituency, and wish her a speedy recovery from her illness.

The other woman I want to mention is Gloria Jenkins, who features in the exhibition Icons and Allies. She, with Janet, set up FFLAG, and she’s been a campaigning force in south Wales for many years. She was the co-chair of Stonewall Cymru and is one of the key people to establish it firmly as an organisation in Wales. I’ve known Gloria for many years, and my husband, Rhodri Morgan, at the time MP for Cardiff West, with Kevin Brennan, his assistant at the time, campaigned with Gloria and with her family and friends for Gloria’s daughter’s Canadian partner, Tammy, to be able to stay in the UK. This was a very high-profile campaign and it was successful, and Tammy was one of the first lesbians to be granted indefinite leave to remain in the UK because of a meaningful same-sex relationship. So, that was what Gloria started to campaign on, and she has campaigned ever since. It was fantastic to see her there up in that Senedd reception today, and I want to congratulate her on all she’s done. So, I just wanted to use the opportunity to mention these two women who’ve been great allies and have worked really, really hard, making a tremendous contribution.

I’d just like, finally, to end on a policy level, echoing what many people have said in this debate and the previous debate. I want to give a plea for meaningful sex and relationship education to be given in schools. As the Terrence Higgins Trust says, good-quality, age-appropriate LGBT-inclusive sex education should be available in all schools in Wales.

Rwy’n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw, a llongyfarchiadau i’r Aelodau a’i cyflwynodd. Rwy’n credu bod hyn yn rhoi cyfle i ddathlu’r datblygiadau sy’n cael eu gwneud tuag at gydraddoldeb ac i ddathlu’r unigolion a wnaeth hyn yn bosibl.

Yn gyntaf oll, rwyf am ddweud fy mod yn credu ei bod mor bwysig fod gennym Aelodau Cynulliad hoyw a lesbiaidd yn arwain y ddadl heddiw. Dywedodd Hannah yn ei chyflwyniad, ‘Ni allwch fod yr hyn na allwch ei weld’ a chredaf fod honno’n neges mor bwysig. Rwy’n meddwl ein bod yn fwy credadwy fel Cynulliad yn awr gyda’r ddadl hon yn cael ei harwain yn y ffordd y mae’n cael ei arwain.

Roeddwn eisiau defnyddio’r amser a oedd gennyf i sôn am ddwy fenyw rwy’n eu hadnabod yn dda iawn, sydd wedi cyfrannu’n sylweddol at wneud bywyd Cymru’n fwy goddefgar ac eangfrydig. Y gyntaf yw un o fy etholwyr, Janet Jeffries, a sefydlodd FFLAG—teuluoedd a ffrindiau pobl LHDT—ar ôl i’w mab ddod allan, ac mae wedi ymgyrchu ers blynyddoedd lawer dros gydraddoldeb. Dywedodd wrthyf mai ei nod yn yr holl waith a wnaeth yw helpu rhieni a theuluoedd i ymwneud â’u plant gyda chariad a balchder. Ar yr adeg y sefydlodd Janet FFLAG yn 2001—un ar bymtheg o flynyddoedd yn ôl—roedd yn fyd gwahanol iawn, ac mae llawer o’r Aelodau sydd wedi siarad heddiw wedi cyfeirio at hynny. Dywedodd bryd hynny mai agwedd rhieni oedd ofn y gwahaniaethu y gallai eu plant eu hwynebu, ofn AIDS, ofn na fyddent yn gallu cael swydd, a phob dydd roeddent yn poeni am yr hyn y buasai’n rhaid iddynt ei wynebu: câi cyplau hoyw eu troi ymaith o westai, ac nid oedd yr un o’r deddfau y clywsom amdanynt heddiw’n bodoli.

Rwyf hefyd yn falch iawn fod Llafur wedi arwain y ffordd drwy basio llawer o’r deddfau arloesol, gan fod gwleidyddiaeth yn gwneud i bethau ddigwydd, ac yn sicr fe arweiniodd Llafur y ffordd. Roeddwn yn falch iawn o fod yn Nhŷ’r Cyffredin i bleidleisio dros oedran cydsynio cyfartal, i bleidleisio dros ddiddymu adran 28, y darn mwyaf niweidiol o ddeddfwriaeth y gallwn feddwl amdano, fel y mae llawer o bobl wedi dweud yma heddiw, a hefyd roeddwn yn falch iawn i bleidleisio dros y Ddeddf Partneriaethau Sifil yn 2004 a’r Ddeddf Cydnabod Rhywedd yn 2004, ac wrth gwrs, y Ddeddf mabwysiadu.

Ar yr adeg roedd Janet yn gweithio, dywedodd ei fod yn ddigwyddiad cyffredin i lenyddiaeth a gynhyrchwyd ganddynt gael ei hanfon yn ôl gan yr argraffwyr. Dywedodd eu bod wedi anfon baner at yr argraffwyr ar gyfer y sefydliad, a’i bod wedi cael ei hanfon yn ôl am fod y gair ‘gay’ arni. Rydych yn dal i glywed am ddigwyddiadau fel hynny, megis y pobyddion yng Ngogledd Iwerddon a wrthododd bobi cacen gyda negeseuon o blaid priodasau hoyw arni. Ond credaf fod hynny’n digwydd yn llawer llai aml—mae’n llawer prinnach yn awr. Fel y dywedodd Janet wrthyf, mae’r byd wedi newid erbyn hyn, ond wrth gwrs, mae yna ffordd bell i fynd, fel y clywsom o’r trafodaethau sydd wedi bod yn digwydd yn yr eglwys yn ystod y dyddiau diwethaf. Dyfarnwyd medal yr ymerodraeth Brydeinig i Janet yn rhestr anrhydeddau’r flwyddyn newydd am ei gwaith ymgyrchu, ac rwy’n falch iawn o’i chael yn fy etholaeth, ac yn dymuno adferiad iechyd buan iddi o’i salwch.

Y fenyw arall rwyf am sôn amdani yw Gloria Jenkins, sydd i’w gweld yn yr arddangosfa Eiconau a Chyfeillion. Hi, gyda Janet, a sefydlodd FFLAG, ac mae hi wedi bod yn ymgyrchydd grymus yn ne Cymru ers blynyddoedd lawer. Hi oedd cyd-gadeirydd Stonewall Cymru ac un o’r bobl allweddol a’i sefydlodd yn gadarn fel mudiad yng Nghymru. Rwy’n adnabod Gloria ers nifer o flynyddoedd, a bu fy ngŵr, Rhodri Morgan, a oedd yn AS Gorllewin Caerdydd ar y pryd, gyda Kevin Brennan, ei gynorthwyydd ar y pryd, yn ymgyrchu gyda Gloria a’i theulu a’i ffrindiau i sicrhau bod partner merch Gloria a oedd yn dod o Ganada, Tammy, yn gallu aros yn y DU. Roedd hon yn ymgyrch ag iddi broffil uchel ac roedd yn llwyddiannus, a Tammy oedd un o’r lesbiaid cyntaf i gael caniatâd amhenodol i aros yn y DU o ganlyniad i berthynas ystyrlon rhwng pobl o’r un rhyw. Felly, dyna y dechreuodd Gloria ymgyrchu yn ei gylch, ac mae hi wedi bod yn ymgyrchu byth ers hynny. Roedd yn wych ei gweld yn y derbyniad yn y Senedd heddiw, ac rwyf am ei llongyfarch am y cyfan y mae hi wedi’i wneud. Felly, roeddwn eisiau defnyddio’r cyfle i sôn am ddwy fenyw sydd wedi bod yn gynghreiriaid gwych ac wedi gweithio’n wirioneddol galed, a gwneud cyfraniad aruthrol.

Hoffwn orffen, yn olaf, ar lefel polisi, gan adleisio’r hyn y mae llawer o bobl wedi dweud yn y ddadl hon ac yn y ddadl flaenorol. Rwyf am apelio dros gynnwys addysg rhyw a chydberthynas ystyrlon mewn ysgolion. Fel y dywed Ymddiriedolaeth Terrence Higgins, dylai addysg ryw o ansawdd da, sy’n addas i’r oedran, ac sy’n gynhwysol o ran LHDT, fod ar gael ym mhob ysgol yng Nghymru.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant, Carl Sargeant.

I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children, Carl Sargeant.

Llywydd, it’s a pleasure to respond to this afternoon’s debate, having listened to the contributions from all across the Chamber. Today’s debate on LGBT History Month is not the first time we’ve had to discuss LGBT equality in the Senedd, but it is very significant that, for the first time in our history, the debate has been led by openly lesbian and gay Assembly Members: Hannah Blythyn, Adam Price and, shortly, Jeremy Miles. I am grateful to them all, and Suzy Davies, indeed, for bringing the motion forward today, and also for many other Members’ contributions, too. We’ve heard personal stories, we’ve heard about the ongoing work towards LGBT equality and we’ve heard about, still, what needs to be done.

Those who are not LGBT cannot know the full extent of the pressures that our friends are facing in discovering, accepting and finding the freedom to be who they are, but all of us, I hope, can be good allies in empathising with the experience and fear of not being accepted or, worse, facing direct discrimination. Friends, the Welsh Government stands committed to enhancing the lives and opportunities of lesbian, gay, bi and trans people across Wales and, through our equality and inclusion grant, we have supported projects to challenge homophobic, biphobic and transphobic bullying in schools. We work across agencies on increasing the reporting of anti-LGBT hate incidents, and we’ve supported the setting up of groups like Trans*form Cymru for young trans people.

In the last Assembly, my predecessor Lesley Griffiths brought forward a transgender action plan. A priority within the plan is the implementation of the NHS Wales transgender strategy for Wales, which will include a care pathway and guidance for healthcare practitioners to support the pathway; £0.5 million has been allocated in 2017-18 to improve gender identity services in Wales.

The Welsh Government’s decision in 2011 to seek additional and specific public sector equality duties in Wales has also brought an important cultural shift in the way our public bodies serve the needs of people across all protected characteristics.

Llywydd, consequently, there has been a demonstrable improvement in how organisations seek to support the LGBT people, both in service delivery and as employers. Just two weeks ago—congratulations to this Assembly on receiving an award for being the top public sector employer and fifth best employer in Britain for LGBT people. Despite such success, there’s much more to do, and we’ve heard that from Members today. Members here are making sure that action is firmly on the agenda. I know that Jeremy has raised trans healthcare with the Cabinet Secretary for health, along with Hannah, who has met the Cabinet Secretary for Education to discuss LGBT issues in our schools, and sex education, relationship education, which Julie Morgan talked about.

We cannot take progress for granted, however. In countries around the globe there are people committed to rolling back LGBT rights. We are committed to advancing them, just as we did in 2002, when this Welsh Assembly Government released guidance to schools that effectively ended the homophobic section 28, a year before its full repeal in Westminster. I mentioned section 28 because I think it still hits at the heart of this debate, brought up by Members in this Chamber. In practice, what it meant was that gay pupils were never told, ‘It’s okay to be who you are.’ They never learned about different ideas and identities. They were never told or had role models such as Gareth Thomas, Nigel Owens, Jeremy Miles, Hannah Blythyn or, indeed, Adam Price. Instead, they learned to be isolated, to be hidden, to be silent. A generation of young LGBT people were opened up to bullying sanctioned by the state. The generation that came before them were told that being LGBT was illegal and wrong. The impact of that history is still felt today. Although we may now live in a country that celebrates equal rights, same-sex marriage and protection from discrimination, we must not forget the thousands of lives hidden and lost to the past that treated lesbian, gay, bi and trans people as less than equal. This LGBT History Month, we remember their history, Llywydd, and we celebrate the love and humanity that we all share here today. Diolch.

Lywydd, mae’n bleser ymateb i’r ddadl y prynhawn yma, ar ôl gwrando ar yr holl gyfraniadau ar draws y Siambr. Nid y ddadl heddiw ar Fis Hanes LHDT yw’r tro cyntaf i ni gael trafodaeth ar gydraddoldeb LHDT yn y Senedd, ond mae’n arwyddocaol iawn fod y ddadl, am y tro cyntaf yn ein hanes, wedi cael ei harwain gan Aelodau Cynulliad sy’n lesbiaid a hoywon agored yn y Cynulliad: Hannah Blythyn, Adam Price a chyn hir, Jeremy Miles. Rwy’n ddiolchgar i bob un ohonynt, a Suzy Davies, yn wir, am gyflwyno’r cynnig heddiw, a hefyd am gyfraniadau nifer o’r Aelodau eraill hefyd. Rydym wedi clywed straeon personol, rydym wedi clywed am y gwaith parhaus tuag at gydraddoldeb LHDT ac rydym wedi clywed am yr hyn sy’n dal i fod angen ei wneud.

Ni all pobl nad ydynt yn LHDT wybod yn iawn faint o bwysau sy’n wynebu ein cyfeillion wrth ddarganfod, derbyn a dod o hyd i’r rhyddid i fod yn pwy ydynt, ond gall pob un ohonom, rwy’n gobeithio, fod yn gynghreiriaid da drwy ddangos empathi gyda’r profiad a’r ofn o beidio â chael eu derbyn neu’n waeth, o wynebu gwahaniaethu uniongyrchol. Ffrindiau, mae Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig i wella bywydau a chyfleoedd pobl lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thrawsrywiol ledled Cymru a thrwy ein grant cydraddoldeb a chynhwysiant, rydym wedi cefnogi prosiectau i herio bwlio homoffobig, deuffobig a thrawsffobig mewn ysgolion. Rydym yn gweithio ar draws asiantaethau ar gynyddu lefelau adrodd am ddigwyddiadau casineb gwrth-LHDT, ac rydym wedi cefnogi sefydlu grwpiau fel Trans*form Cymru ar gyfer pobl ifanc trawsrywiol.

Yn y Cynulliad diwethaf, cyflwynodd fy rhagflaenydd, Lesley Griffiths, gynllun gweithredu trawsryweddol. Un o’r blaenoriaethau yn y cynllun yw gweithrediad strategaeth drawsryweddol GIG Cymru, a fydd yn cynnwys llwybr gofal a chanllawiau ar gyfer ymarferwyr gofal iechyd i gefnogi’r llwybr gofal; dyrannwyd £0.5 miliwn yn 2017-18 i wella gwasanaethau hunaniaeth o ran rhywedd yng Nghymru.

Mae penderfyniad Llywodraeth Cymru yn 2011 i gynnwys dyletswyddau cydraddoldeb sector cyhoeddus ychwanegol a phenodol yng Nghymru hefyd wedi sicrhau newid diwylliannol pwysig yn y ffordd y mae ein cyrff cyhoeddus yn gwasanaethu anghenion pobl ar draws yr holl nodweddion gwarchodedig.

Lywydd, o ganlyniad, bu gwelliant amlwg yn y modd y mae cyrff yn ceisio cefnogi pobl LHDT, o ran darparu gwasanaethau ac fel cyflogwyr. Bythefnos yn ôl yn unig—llongyfarchiadau i’r Cynulliad hwn ar gael gwobr am fod y cyflogwr sector cyhoeddus gorau a’r pumed cyflogwr gorau ym Mhrydain i bobl LHDT. Er gwaethaf llwyddiant o’r fath, mae llawer mwy i’w wneud, ac rydym wedi clywed hynny gan yr Aelodau heddiw. Mae’r Aelodau yma yn gwneud yn siŵr fod camau gweithredu yn gadarn ar yr agenda. Gwn fod Jeremy wedi trafod gofal iechyd trawsryweddol gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd, ynghyd â Hannah, sydd wedi cyfarfod ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i drafod materion LHDT yn ein hysgolion, ac addysg rhyw, addysg ar berthynas, y siaradodd Julie Morgan amdani.

Ni allwn gymryd cynnydd yn ganiataol, fodd bynnag. Mewn gwledydd o gwmpas y byd mae yna bobl sy’n ymrwymedig i gyfyngu ar hawliau LHDT. Rydym wedi ymrwymo i’w hyrwyddo, yn union fel y gwnaethom yn 2002, pan ryddhaodd Llywodraeth Cynulliad Cymru ganllawiau i ysgolion a roddodd ddiwedd i bob pwrpas ar y cymal 28 homoffobaidd flwyddyn cyn ei ddiddymu’n llawn yn San Steffan. Soniais am gymal 28 am fy mod yn credu ei fod yn dal i daro wrth wraidd y ddadl hon, a gyflwynwyd gan yr Aelodau yn y Siambr. Yn ymarferol, yr hyn a olygai oedd na fyddai neb byth yn dweud wrth ddisgyblion hoyw, ‘Mae’n iawn i chi fod yn pwy ydych.’ Ni chawsant erioed ddysgu am wahanol syniadau a hunaniaethau. Ni ddywedwyd wrthynt erioed neu ni chawsant erioed fodelau rôl fel Gareth Thomas, Nigel Owens, Jeremy Miles, Hannah Blythyn neu’n wir, Adam Price. Yn hytrach, fe wnaethant ddysgu bod ar wahân, bod ynghudd, bod yn ddistaw. Cafodd cenhedlaeth o bobl ifanc LHDT eu gwneud yn agored i fwlio wedi’i sancsiynu gan y wladwriaeth. Dywedwyd wrth y genhedlaeth a ddaeth o’u blaenau fod bod yn LHDT yn anghyfreithlon ac yn anghywir. Mae effaith hanes yn dal i’w theimlo heddiw. Er ein bod yn byw bellach mewn gwlad sy’n dathlu hawliau cyfartal, priodas un rhyw ac amddiffyniad rhag gwahaniaethu, rhaid i ni beidio ag anghofio’r miloedd o fywydau a guddiwyd ac a gollwyd mewn gorffennol a oedd yn trin pobl lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thrawsrywiol yn llai na chyfartal. Y Mis Hanes LHDT hwn, cofiwn eu hanes, Lywydd, a dathlwn y cariad a’r dyngarwch yr ydym i gyd yn ei rannu yma heddiw. Diolch.

Galwaf ar Jeremy Miles i ymateb i’r ddadl.

I call on Jeremy Miles to reply to the debate.

Diolch, Lywydd, a diolch i bob cyfrannwr y prynhawn yma, ac am yr ystod eang o gyfraniadau sydd, os caf ddweud, wedi bod yn feddylgar iawn. Petasech chi wedi dweud wrth y fersiwn 10 mlwydd oed ohonof i y byddwn i’n sefyll yma fel dyn hoyw balch ar lawr Senedd Cymru, fe fyddai fe wedi synnu ac wedi’i arswydo. Arswydo am y cywilydd, hynny yw, y byddai’r fersiwn 10 mlwydd oed wedi ei deimlo. Mae hynny sbel fawr yn ôl erbyn hyn.

Roedd darganfod fy mod yn grwtyn hoyw mewn cymuned glos, Gymreig, Gymraeg ar ddechrau’r 1980au ddim yn brofiad dymunol iawn: dim modelau rôl hoyw, dim esiamplau; dim trafodaeth, dim ymwybyddiaeth, dim cefnogaeth, dim ond synnwyr o fod wedi ynysu. Felly, pan mae pobl yn dweud, ‘Hei, nid yw’n newyddion, bellach, bod gennym wleidyddion hoyw’—na, digon teg, ond fe ddylem ni i gyd cymryd y cyfle, pan allwn ni, i gynnig rhyw lygedyn o olau i’r rhai sydd yn dal i frwydro, ac mae rhai yn dal i wneud hynny o hyd, a, gyda llaw, gynnig rhyw lygedyn o oleuni i deulu, rhieni, cymdogion a chyfeillion sydd yn chwilio am gysur, neu’n chwilio am yr eirfa iawn, neu chwilio jest am gyfle i godi’r testun. Felly, da yw cael cyfle i siarad yma ac i gydnabod heddiw rôl y gymuned LHDT yn ein hanes ac yng Nghymru heddiw.

This debate today goes to the fundamental value of a civilised society, which is equality. Equality is indivisible. My fight for equality is your fight for equality. We might be the first openly gay Assembly Members in Wales but I often look back at the first openly gay politician that many of us will remember: Harvey Milk, who was an assembly man in San Francisco in the late 1980s. He gave an important speech about the value of hope:

The only thing they have to look forward to is hope. And you have to give them hope. Hope for a better world, hope for a better tomorrow, hope for a better place to come to if the pressures at home are too great. Hope that all will be all right. Without hope, not only are the gays,’

but the black people, the seniors, the disabled, the ‘us-es’.

The “us-es” will give up.’

Equality is indivisible. This is not just for those who’ve had very public struggles for their equality: black people, the seniors, the disabled that Harvey Milk spoke about. It’s also the ‘us-es’—every one of us. We are here to celebrate difference today, and in many ways, we are all different. Sometimes, that difference is better understood. Sometimes, that difference is harder to bear than at other times. There was a time when being divorced, being a single mother, having a mixed-race grandchild were causes of shame and discrimination. Still today, there is great stigma and discrimination, say, about open conversations about mental health. Where progress has been achieved, it has only happened because people of courage, people of commitment, have fought. They have refused to sit at the back of the bus. Jonathan Sachs, who was the former chief rabbi, spoke about the dignity of difference—that we value one another not just because of what we have in common, but because we recognise in each other something that we don’t have. That dignity of difference is under threat in the world today.

Politics is about what you choose to care about—the questions you choose to ask, not whether you give the right answer to the question when you are asked it. There is a good measure of support in this Chamber for LGBT+ equality. There is a good measure of support in Westminster. But, since this is LGBT History Month, maybe you’ll forgive me a bit of a recollection. I lived in London in the early 1990s when Pride marches were marches against the Government for oppressing the LGBT community. It was not just a Government that wasn’t funding the right programmes or saying the right things. It was a Government, when I was a teenager, that not only tolerated discrimination, but actively devised novel and innovative ways to make the lives of gay people less tolerable. So, today, I want to thank all those people who fought for the rights that we enjoy today and who have led by example. Many of them we remembered today in the Senedd.

I am proud to be the Assembly Member for Onllwyn, which is where the film ‘Pride’ was based. We heard today about Dai Donovan, who worked with the Neath, Dulais and Swansea Valleys Miners Support Group to bring the LGSM—Lesbians and Gays Support the Miners—to the Dulais valley. I want to acknowledge, as Vikki did, the work of the NUM in putting LGBT equality on the public agenda in the 1980s. I want to acknowledge the work of the 1997 Labour Government, supported by other progressive parties, which swept away a raft of discrimination laws and brought in many of our equal rights. In the course of doing so, they created the political climate for many Conservatives to express their support for LGBT rights as well.

But, a country without discrimination in its laws is not the end point of a civilised society. It is the starting point. We have a lot left to do in terms of changing attitudes. Today, I feel that we have a long way to go, for example, in our attitudes towards the trans community. We are a long way from fair and healthy attitudes there. I want to acknowledge the work of the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport, who has been mentioned already today, for the work going on to move forward the health agenda for trans people, and the agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru was the basis for that.

There are people today watching this debate who are still waiting for equality—in practice, if not in law. They will be waiting and watching for encouragement, and for political commitment. Our job, as the courageous politician instructed us, is to give them hope.

Thank you, Llywydd, and thank you to all contributors this afternoon for the wide range of contributions that have been very thoughtful. If you had told the version of me 10 years ago that I would be standing here as a proud gay man on the floor of the Assembly in Wales, he would have been shocked and would have been frightened. Frightened at the shame that the 10-year-old version of me would have felt. That’s a long time ago now.

Finding out that I was a gay man in a very close Welsh community at the beginning of the 1980s wasn’t a very pleasant experience. I didn’t have any gay role models, no discussion, no awareness, no support, only a sense of being isolated. So, when people say, ‘Well, it’s not news anymore that we have politicians who are gay’—well, no, fair enough, but we should all take the opportunity, when we can, to shed light on those who are still battling, and some are still doing this, and offer some hope to the family, parents, neighbours and friends who are seeking comfort, or seeking the right words to say, or just an opportunity to raise the subject. So, it’s excellent to have an opportunity to talk here and to acknowledge the role of the LGBT community in our history and in Wales today.

Mae’r ddadl hon heddiw yn ymwneud â gwerth sylfaenol cymdeithas wâr, sef cydraddoldeb. Mae cydraddoldeb yn anwahanadwy. Fy mrwydr i am gydraddoldeb yw eich brwydr chi dros gydraddoldeb. Efallai mai ni yw’r Aelodau Cynulliad agored hoyw cyntaf yng Nghymru, ond rwy’n aml yn edrych yn ôl ar y gwleidydd agored hoyw cyntaf y bydd llawer ohonom yn ei gofio: Harvey Milk, a oedd yn aelod cynulliad yn San Francisco ar ddiwedd y 1980au. Rhoddodd araith bwysig am werth gobaith:

Yr unig beth sydd ganddynt i edrych ymlaen ato yw gobaith. A rhaid i chi roi gobaith iddynt. Gobaith am fyd gwell, gobaith am well yfory, gobaith am le gwell i ddod iddo os yw’r pwysau gartref yn rhy fawr. Gobaith y bydd popeth yn iawn. Heb obaith, nid yn unig y mae’r hoywon,

ond y bobl dduon, yr henoed, yr anabl, y ‘ni-oedd’.

Bydd y "ni-oedd" yn rhoi’r gorau iddi.

Mae cydraddoldeb yn anwahanadwy. Nid rhywbeth ar gyfer pobl sydd wedi brwydro’n gyhoeddus iawn dros eu cydraddoldeb yn unig ydyw: pobl dduon, yr henoed, yr anabl y soniodd Harvey Milk amdanynt. Mae’n cynnwys y ‘ni-oedd’ hefyd—pob un ohonom. Rydym yma i ddathlu gwahaniaeth heddiw, ac mewn sawl ffordd, rydym i gyd yn wahanol. Weithiau, mae’r gwahaniaeth hwnnw’n cael ei ddeall yn well. Weithiau, mae’r gwahaniaeth hwnnw’n anos i’w oddef nag ar adegau eraill. Roedd yna adeg pan oedd bod wedi ysgaru, bod yn fam sengl, cael wyron hil gymysg yn achosion cywilydd a gwahaniaethu. Hyd yn oed heddiw, mae yna stigma mawr a gwahaniaethu, ynglŷn â sgyrsiau agored am iechyd meddwl, dyweder. Lle y gwnaed cynnydd, ni fuasai wedi digwydd heblaw bod pobl ddewr, pobl ymrwymedig, wedi ymladd. Maent wedi gwrthod eistedd yng nghefn y bws. Siaradodd Jonathan Sachs, y cyn-brif rabi, am urddas gwahaniaeth—ein bod yn rhoi gwerth ar ein gilydd, nid yn unig oherwydd yr hyn sydd gennym yn gyffredin, ond oherwydd ein bod yn adnabod rhywbeth yn ein gilydd nad yw gennym ni. Mae urddas gwahaniaeth o’r fath dan fygythiad yn y byd heddiw.

Mae gwleidyddiaeth yn ymwneud â’r hyn y dewiswch falio yn ei gylch—y cwestiynau y dewiswch eu gofyn, nid a ydych yn rhoi’r ateb cywir i’r cwestiwn pan fydd rhywun yn ei ofyn i chi. Mae cryn dipyn o gefnogaeth yn y Siambr hon i gydraddoldeb LHDT+. Mae cryn dipyn o gefnogaeth yn San Steffan. Ond gan mai Mis Hanes LHDT yw hwn, efallai y maddeuwch i mi sôn am un atgof. Roeddwn i’n byw yn Llundain yn y 1990au cynnar pan oedd gorymdeithiau Pride yn orymdeithiau yn erbyn y Llywodraeth am orthrwm yn erbyn y gymuned LHDT. Nid dim ond Llywodraeth nad oedd yn ariannu’r rhaglenni iawn neu’n dweud y pethau cywir oedd hi. Pan oeddwn yn fy arddegau, roedd hi’n Llywodraeth a oedd nid yn unig yn goddef gwahaniaethu, ond a oedd wedi mynd ati’n weithredol i ddyfeisio ffyrdd newydd ac arloesol o wneud bywydau pobl hoyw yn llai goddefadwy. Felly, heddiw, rwyf am ddiolch i’r holl bobl a frwydrodd dros hawliau yr ydym yn eu mwynhau heddiw ac sydd wedi arwain drwy esiampl. Rydym wedi cofio am lawer ohonynt heddiw yn y Senedd.

Rwy’n falch o fod yn Aelod Cynulliad dros Onllwyn, a dyna ble y seiliwyd y ffilm ‘Pride’. Clywsom heddiw am Dai Donovan, a weithiodd gyda Grŵp Cefnogi Glowyr Cymoedd Nedd, Dulais a Thawe i ddod â’r LGSM—Lesbiaid a Hoywon yn Cefnogi’r Glowyr—i Gwm Dulais. Fel y gwnaeth Vikki, hoffwn gydnabod gwaith Undeb Cenedlaethol y Glowyr yn rhoi cydraddoldeb LHDT ar yr agenda gyhoeddus yn y 1980au. Hoffwn gydnabod gwaith Llywodraeth Lafur 1997, wedi’i chefnogi gan bleidiau blaengar eraill, a ysgubodd ymaith lu o gyfreithiau gwahaniaethu a chyflwyno llawer o’n hawliau cyfartal. Wrth wneud hynny, crewyd hinsawdd wleidyddol i lawer o Geidwadwyr allu mynegi eu cefnogaeth i hawliau LHDT yn ogystal.

Ond nid gwlad heb wahaniaethu yn ei deddfau yw’r pen draw mewn cymdeithas wâr. Dyna’r man cychwyn. Mae gennym lawer ar ôl i’w wneud o ran newid agweddau. Heddiw, rwy’n teimlo bod gennym ffordd bell i fynd, er enghraifft, yn ein hagweddau tuag at y gymuned drawsrywiol. Rydym yn bell o weld agweddau teg ac iach yno. Hoffwn gydnabod gwaith Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon, sydd wedi cael ei grybwyll eisoes heddiw, am y gwaith sy’n mynd rhagddo ar symud yr agenda iechyd yn ei blaen i bobl drawsrywiol, a’r cytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru oedd y sylfaen ar gyfer hynny.

Mae yna bobl heddiw sy’n gwylio’r ddadl hon sy’n dal i aros am gydraddoldeb—yn ymarferol, os nad yn y gyfraith. Byddant yn aros ac yn gwylio am anogaeth, ac am ymrwymiad gwleidyddol. Ein gwaith, fel y dywedodd y gwleidydd dewr wrthym am ei wneud, yw rhoi gobaith iddynt.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw wrthwynebiad? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed, in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. 7. Dadl Plaid Cymru: Gwasanaethau Bancio
7. 7. Plaid Cymru Debate: Banking Services

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendments 2, 3 and 4 in the name of Paul Davies. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw dadl Plaid Cymru ac rwy’n galw ar Adam Price i wneud y cynnig.

The next item on the agenda is the Plaid Cymru debate and I call on Adam Price to move the motion.

Cynnig NDM6240 Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod pa mor bwysig i unigolion a busnesau pob cymuned yng Nghymru yw cyngor ariannol a gwasanaethau bancio sy’n hawdd cael gafael arnynt.

2. Yn gresynu bod canghennau banciau a chymdeithasau adeiladu yn cau mewn cymunedau ledled Cymru.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

i) archwilio pob opsiwn ar frys er mwyn diwallu anghenion ariannol unigolion a busnesau yng Nghymru; a

ii) archwilio’r camau deddfwriaethol a rheoleiddiol angenrheidiol i sefydlu modelau amgen o ddarparu gwasanaethau bancio, gan gynnwys Banc Pobl Cymru tebyg i’r banciau cynilo lleol.

Motion NDM6240 Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the importance of easily accessible financial advice and banking services to individuals and businesses in all communities in Wales.

2. Regrets the closure of bank and building society branches in communities across Wales.

3. Calls on the Welsh Government to:

i) urgently explore all options to meet the financial needs of individuals and businesses in Wales; and

ii) examine the legislative and regulatory steps necessary to establish alternative models of banking service provision, including a Welsh People’s Bank on the model of local savings banks.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Lywydd. Banking in Wales since we lost the last of our locally owned banks at the beginning of the twentieth century has been the financial equivalent of the branch plant economy, characterised by local branches of large shareholder-owned companies headquartered in the City of London. Wales has been a victim, in that sense, of the most centralised and highly concentrated banking system probably anywhere in the industrialised world, with a market share of over 85 per cent, I think, for the big five.

We’re now entering a worrying new phase in that history of dominance, whereby even the branches of that branch plant economy are being closed, and large swathes of our country—rural communities, impoverished communities, not lucrative enough to achieve the kind of returns that modern banks are seeking—risk becoming a financial desert, without any form of comprehensive banking service. Wales is actually being hit more badly than most parts of the UK, and according to UBS, we probably stand to lose another 50 per cent of our remaining branch network over the next decade. Banks have presented this as part of a natural migration to online-only banking—the financial equivalent of processes that are under way in the economy elsewhere. And there’s an element of truth to this, but it’s also exaggerated by banks that are simply seeking to maximise profits by cutting costs associated with providing relationship banking, which does require universal coverage and face-to-face services. And the proof of that is that the rate of acceleration in branch closure is far greater than the decline in branch activity.

And of course, it flies in the face of what people say. Research for the Competition and Markets Authority in 2015 found that 63 per cent of current account customers felt that having a convenient local branch was either essential or very important, and that rose to 76 per cent for those who are among the digitally excluded. Far from merely responding to changes in the marketplace, banks are actually choosing to close banks in poorer areas while retaining them—actually, they’re even opening new branches—in more affluent areas, particularly in London. They’re doing this regardless of the impact that a branch closure will have for the unbanked, the digitally excluded, the elderly, the disabled, those on a low income and those living in rural communities. And the impact on business in unbanked communities is particularly acute. Research by Move Your Money, the campaigning group, using British Bankers Association lending data, shows that bank branch closures dampen SME lending growth by 63 per cent, on average, in postcode areas that lose a bank branch. That figure rises to 104 per cent for postcode areas that lose their last bank in town. On average, postcode areas that lose their last bank in town receive £1.6 million a year less in lending over the course of a year.

Sadly, banks don’t take into account the public interest or the effect a closure will have in making these decisions. These are predetermined closure announcements, there’s no consultation, and that’s why we find the access to banking protocol, referred to in one of the Conservative amendments, wholly inadequate. The existing model of banking in this country, which is based on supposed competition between these dominant big five, we contend is broken. The so-called challenger banks are targeting already affluent areas, or in the case digital-only banks, younger customers, not those areas that are underserved. The poorest are most likely to lack access to banking, and small business is neglected and lending, as we know, is disproportionately focused on London and the south-east of England.

Alternative institutions do exist—some of those who are part of the Responsible Finance network referred to in the Conservative amendment—but they struggle to compete in a system set up to privilege the big banks. What we need, we believe, is a more diverse banking system. Most other countries have a mixed economy in banking, which provides both greater stability and public accountability. We need access to finance for underserved groups to be recognised as a public good, and that’s why we’re asking the Welsh Government to take a more active role in the provision of this basic and essential service.

The Government already accepts the principle of direct intervention as a result of market failure in financial services. That, after all, was the rationale for the creation of Finance Wales back in 2002, and it remains the rationale for the creation of the new development bank. Of course, the development bank will carry the name ‘bank’, but it’s not currently intended to be a deposit-taking institution. It uses revolving or evergreen funds to provide debt capital or long-term equity, leveraging through partnering with other funders rather than using the tool of fractional reserve banking to create credit in the way that banks traditionally do. That’s why I think we do need to create a public bank for Wales, so that we can use that tool of leverage and actually provide that capital at a greater level throughout our communities more equitably.

There are three potential models that could be followed: one would involve the development bank working in partnership with existing financial institutions to provide access to services, possibly via a network of last-bank-in-town shared facilities. It’s the kind of arrangement or partnership that the often-quoted Bank of North Dakota, which is publicly owned, has with private sector banks in its own state. That said, many of the institutions that the Bank of North Dakota co-operate with are themselves community banks, which are a very important part of the US equivalent of the mixed economy in banking, and UK banks thus far have shown very little enthusiasm for this model of neutral shared branches that was long promoted by the Campaign for Community Banking Services.

A second option would be for the development bank to help capitalise a network of local savings banks in conjunction with local authorities, similar to the model we see in the sparkassen of Germany, for example, or the cantonal banks in Switzerland. Shared services in terms of the back office could be provided by the national development bank to this network of local savings banks. This is the model being promoted by the Community Savings Bank Association, which is already being trialled in Hampshire with the assistance of the international sparkassen foundation.

A third option is to partner with one of the few successful financial institutions that we have in Wales that is still locally owned, the Principality. It was very good to see them report excellent financial results today. The option there is to help them to develop even further into a mutually owned clearing bank.

We’re entirely open on the means, but the goal of ensuring a people’s bank of Wales is one that should unite us all in this Chamber. Now that the current banks are turning their backs in ever increasing numbers on our people, it’s time actually to create a bank for the people here in Wales. I’ll give way.

Diolch, Lywydd. Mae bancio yng Nghymru ers i ni golli’r olaf o’r banciau a oedd mewn perchnogaeth leol ar ddechrau’r ugeinfed ganrif wedi bod yr hyn sy’n cyfateb yn ariannol i economi ffatrïoedd cangen, a nodweddir gan ganghennau lleol o gwmnïau mawr sy’n eiddo i gyfranddalwyr gyda phencadlys yn Ninas Llundain. Mae Cymru wedi dioddef, yn hynny o beth, yn sgil y system fancio fwyaf canolog a dwys yn unman yn y byd diwydiannol yn ôl pob tebyg, gyda chyfran o’r farchnad y pump mawr dros 85 y cant, rwy’n credu.

Rydym yn awr yn cychwyn ar gyfnod newydd sy’n peri pryder yn yr hanes hwnnw o oruchafiaeth, lle y mae hyd yn oed canghennau o’r economi ffatrïoedd cangen honno’n cael eu cau, a rhannau helaeth o’n gwlad—cymunedau gwledig, cymunedau tlawd, heb fod yn ddigon proffidiol i gyflawni’r math o enillion y mae banciau modern yn eu ceisio—mewn perygl o droi’n anialwch ariannol, heb unrhyw fath o wasanaeth bancio cynhwysfawr. Mewn gwirionedd mae Cymru yn cael ei tharo’n waeth na’r rhan fwyaf o’r DU, ac yn ôl UBS, mwy na thebyg ein bod yn wynebu colli 50 y cant arall o’n rhwydwaith o ganghennau sy’n weddill dros y degawd nesaf. Mae’r banciau wedi cyflwyno hyn fel rhan o symudiad naturiol tuag at fancio ar-lein yn unig—yr hyn sy’n cyfateb yn ariannol i brosesau sydd ar waith mewn rhannau eraill o’r economi. Ac mae elfen o wirionedd yn hyn, ond mae hefyd wedi’i orliwio gan fanciau sy’n ceisio cynyddu elw drwy dorri costau sy’n gysylltiedig â darparu bancio perthynas, sy’n galw am ddarpariaeth gyffredinol a gwasanaethau wyneb yn wyneb. A’r prawf o hynny yw bod canghennau’n cau yn llawer cyflymach na’r dirywiad yng ngweithgarwch canghennau.

Ac wrth gwrs, mae’n mynd yn groes i’r hyn y mae pobl yn ei ddweud. Canfu ymchwil ar ran yr Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd yn 2015 fod 63 y cant o gwsmeriaid cyfrifon cyfredol yn teimlo bod cael cangen leol gyfleus naill ai’n hanfodol neu’n bwysig iawn, a’i fod yn codi i 76 y cant ymhlith rhai sydd wedi’u hallgáu’n ddigidol. Ymhell o fod yn ddim ond ymateb i newidiadau yn y farchnad, mae banciau mewn gwirionedd yn dewis cau banciau mewn ardaloedd tlotach gan eu cadw—mewn gwirionedd maent hyd yn oed yn agor canghennau newydd—mewn ardaloedd mwy cefnog, yn enwedig yn Llundain. Maent yn gwneud hyn waeth beth fydd effaith cau cangen ar bobl heb fanc, pobl sydd wedi’u hallgáu’n ddigidol, yr henoed, yr anabl, pobl ar incwm isel a’r rhai sy’n byw mewn cymunedau gwledig. Ac mae’r effaith ar fusnes mewn cymunedau heb fanc yn arbennig o ddifrifol. Mae ymchwil gan Move Your Money, y grŵp ymgyrchu, gan ddefnyddio data benthyca Cymdeithas Bancwyr Prydain, yn dangos bod cau canghennau banc yn lleihau twf benthyca i fusnesau bach a chanolig o 63 y cant, ar gyfartaledd, mewn ardaloedd cod post sy’n colli cangen o fanc. Mae’r ffigur hwnnw’n codi i 104 y cant mewn ardaloedd cod post sy’n colli eu banc olaf yn y dref. Ar gyfartaledd, mae ardaloedd cod post sy’n colli eu banc olaf yn y dref yn cael £1.6 miliwn y flwyddyn yn llai mewn benthyciadau dros gyfnod o flwyddyn.

Yn anffodus, nid yw banciau’n ystyried lles y cyhoedd na’r effaith y bydd cau yn ei chael wrth wneud y penderfyniadau hyn. Mae’r rhain yn gyhoeddiadau cau a bennwyd ymlaen llaw, nid oes unrhyw ymgynghori, a dyna pam yr ystyriwn fod y protocol mynediad at fancio y cyfeirir ato yn un o welliannau’r Ceidwadwyr yn gwbl annigonol. Rydym yn dadlau bod y model bancio presennol yn y wlad hon, sy’n seiliedig ar gystadleuaeth dybiedig rhwng y pum banc mwyaf, wedi torri. Mae’r hyn a elwir yn fanciau heriol yn targedu ardaloedd sydd eisoes yn gefnog, neu yn achos banciau digidol yn unig, cwsmeriaid iau, nid yr ardaloedd lle na cheir gwasanaeth digonol. Y bobl dlotaf sy’n fwyaf tebygol o fod heb fynediad at wasanaethau banc, mae busnesau bach yn cael eu hesgeuluso, ac mae benthyg, fel y gwyddom, yn canolbwyntio’n anghymesur ar Lundain a de-ddwyrain Lloegr.

Mae sefydliadau eraill yn bodoli—mae rhai’n rhan o’r rhwydwaith cyllid cyfrifol y cyfeirir ato yng ngwelliant y Ceidwadwyr—ond maent yn ei chael hi’n anodd cystadlu mewn system a sefydlwyd er budd y banciau mawr. Yr hyn sydd ei angen arnom yn ein barn ni yw system fancio sy’n fwy amrywiol. Mae gan y rhan fwyaf o wledydd eraill economi gymysg mewn bancio, sy’n darparu mwy o sefydlogrwydd ac atebolrwydd cyhoeddus. Mae arnom angen i fynediad at gyllid ar gyfer grwpiau nad ydynt yn cael gwasanaeth digonol gael ei gydnabod fel mater lles y cyhoedd, a dyna pam ein bod yn gofyn i Lywodraeth Cymru gymryd rhan fwy gweithredol yn darparu’r gwasanaeth sylfaenol a hanfodol hwn.

Mae’r Llywodraeth eisoes yn derbyn yr egwyddor o ymyrraeth uniongyrchol o ganlyniad i fethiant y farchnad mewn gwasanaethau ariannol. Dyna wedi’r cyfan oedd y rhesymeg wrth wraidd creu Cyllid Cymru yn ôl yn 2002, a dyna yw’r rhesymeg o hyd dros greu’r banc datblygu newydd. Wrth gwrs, bydd y banc datblygu yn dwyn yr enw ‘banc’, ond ni fwriedir iddo fod ar hyn o bryd yn sefydliad sy’n cymryd adneuon. Mae’n defnyddio cronfeydd cylchol neu fythwyrdd i ddarparu cyfalaf dyled neu ecwiti hirdymor, gan drosoli drwy bartneru gyda chyllidwyr eraill yn hytrach na defnyddio offeryn bancio wrth gefn ffracsiynol i greu credyd yn y ffordd y mae banciau’n ei wneud yn draddodiadol. Dyna pam y credaf fod angen i ni greu banc cyhoeddus i Gymru, fel y gallwn ddefnyddio’r offeryn trosoledd hwnnw a darparu’r cyfalaf ar lefel uwch yn fwy cyfartal ar draws ein cymunedau.

Mae tri model posibl y gellid eu dilyn: byddai un yn golygu bod y banc datblygu’n gweithio mewn partneriaeth â sefydliadau ariannol presennol i ddarparu mynediad at wasanaethau, o bosibl drwy rwydwaith o gyfleusterau ‘banc olaf yn y dref’ a rennir. Dyna’r math o drefniant neu bartneriaeth sydd gan y Bank of North Dakota, y sonnir amdano’n aml, banc sy’n eiddo cyhoeddus, gyda banciau yn y sector preifat yn ei dalaith. Wedi dweud hynny, mae llawer o’r sefydliadau y mae’r Bank of North Dakota yn cydweithio â hwy’n fanciau cymunedol eu hunain, sy’n rhan bwysig iawn o’r hyn sy’n cyfateb yn yr Unol Daleithiau i’r economi gymysg mewn bancio, a hyd yn hyn ychydig iawn o frwdfrydedd y mae banciau yn y DU wedi’i ddangos tuag at y model hwn o ganghennau niwtral a rennir a gafodd ei hyrwyddo ers amser maith gan yr Ymgyrch dros Wasanaethau Bancio Cymunedol.

Ail opsiwn fuasai i’r banc datblygu helpu i ddarparu cyfalaf ar gyfer rhwydwaith o fanciau cynilo lleol ar y cyd ag awdurdodau lleol, yn debyg i fodel sparkassen yn yr Almaen, er enghraifft, neu’r banciau cantonol yn y Swistir. Gallai’r banc datblygu cenedlaethol ddarparu gwasanaethau a rennir o ran y swyddfa gefn i’r rhwydwaith hwn o fanciau cynilo lleol. Dyma’r model a hyrwyddir gan y Community Savings Bank Association, sydd eisoes yn cael ei dreialu yn Hampshire gyda chymorth y sefydliad sparkassen rhyngwladol.

Trydydd opsiwn yw partneru gydag un o’r ychydig sefydliadau ariannol llwyddiannus sydd gennym yng Nghymru sy’n dal mewn perchnogaeth leol, y Principality. Roedd yn dda iawn eu gweld yn cyhoeddi canlyniadau ariannol ardderchog heddiw. Yr opsiwn yno yw eu helpu i ddatblygu hyd yn oed ymhellach i fod yn fanc clirio dan berchnogaeth gydfuddiannol.

Rydym yn gwbl agored ynglŷn â’r modd, ond mae’r nod o sicrhau banc i bobl Cymru yn un a ddylai ein huno i gyd yn y Siambr hon. Nawr fod mwy a mwy o’r banciau presennol yn troi eu cefnau ar ein pobl, mae’n bryd creu banc ar gyfer y bobl yma yng Nghymru mewn gwirionedd. Fe ildiaf.

I heard what you said, but can you just confirm that you wish the Principality, whatever happens, to stay mutually owned, not turn into the type of bank that happened previously, most of which—in fact, all of which—went into financial problems?

Clywais yr hyn a ddywedoch, ond a allwch gadarnhau eich bod yn dymuno i’r Principality, beth bynnag sy’n digwydd, aros dan berchnogaeth gydfuddiannol, nid troi’n debyg i’r math o fanc a ddigwyddodd o’r blaen, gyda’r rhan fwyaf ohonynt—pob un ohonynt, yn wir—wedi mynd i drafferthion ariannol?

Oh, absolutely, and Mike Hedges raises a very important point, of course. We had aspects, didn’t we, of a mixed economy in banking in decades gone by? We had, before the disastrous policy of demutualisation, which laid waste to our successful building societies in large part—some of those remain, of course, and are very successful indeed, and some of them are also opening branches, but opening them, possibly, not necessarily just in the leafy lanes of London—we also had the savings banks, didn’t we? They were a network and united under the banner of the Trustee Savings Bank, and yet again that was disastrously privatised and sadly the last one has now closed.

Wales could, like Catalonia, build up a powerful, public-purpose financial institution like La Caixa, which has grown from its roots as a savings bank aimed at the working class of Barcelona to what it is today, one of the largest, most successful banks in Catalonia, delivering €500 million a year to its associated charity, making it the third-biggest charity in the entire world. That’s what putting the people’s money in a people’s bank could achieve for Wales if we had similar boldness and imagination.

O, yn hollol, ac mae Mike Hedges yn nodi pwynt pwysig iawn, wrth gwrs. Cawsom agweddau, oni chawsom, ar economi gymysg mewn bancio yn y degawdau a fu? Cyn y polisi trychinebus ar ddatgydfuddiannu, a gafodd wared ar ein cymdeithasau adeiladu llwyddiannus i raddau helaeth—mae rhai o’r rheini ar ôl, wrth gwrs, ac maent yn llwyddiannus iawn yn wir, ac mae rhai ohonynt hefyd yn agor canghennau, ac nid o reidrwydd ar lonydd deiliog Llundain yn unig, o bosibl—cawsom hefyd y banciau cynilo, oni chawsom? Roeddent yn rhwydwaith ac yn unedig o dan faner y Trustee Savings Bank, ac eto cafodd hwnnw ei breifateiddio’n drychinebus ac yn anffodus mae’r olaf bellach wedi cau.

Gallai Cymru, fel Catalonia, adeiladu sefydliad ariannol pwerus at ddibenion y cyhoedd fel La Caixa, sydd wedi tyfu o’i wreiddiau fel banc cynilo a anelwyd at y dosbarth gweithiol yn Barcelona i’r hyn ydyw heddiw, un o’r banciau mwyaf llwyddiannus yng Nghatalonia, sy’n darparu €500 miliwn y flwyddyn i’w elusen gysylltiedig, gan ei gwneud yn drydedd elusen fwyaf y byd i gyd. Dyna beth y gallai rhoi arian y bobl ym manc y bobl ei gyflawni dros Gymru pe bai gennym ddewrder a dychymyg o’r fath.

Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i’r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

I have selected the four amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for economy to move formally amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn croesawu gwaith Llywodraeth Cymru wrth hyrwyddo cynhwysiant ariannol, gan gynnwys cymorth ar gyfer gwasanaethau cynghori ac undebau credyd, a’r uchelgeisiau a ddisgrifir yn Strategaeth Cynhwysiant Ariannol 2016 ar gyfer system ariannol yng Nghymru sy’n gynhwysfawr ac yn gweithio’n dda.

Yn cydnabod yr angen i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gydweithio â phartneriaid er mwyn gwella mynediad at wasanaethau credyd ac ariannol fforddiadwy a gwybodaeth ar gyfer unigolion, gan gynnwys cyngor ar ddyledion.

Yn cydnabod yr angen i wella gallu ariannol yng Nghymru ac yn nodi’r gwaith sy’n mynd rhagddo er mwyn sefydlu Banc Datblygu Cymru a’i uned wybodaeth a fydd yn targedu’n well wasanaethau a chyngor ariannol ar gyfer microfusnesau a busnesau bach a chanolig yng Nghymru.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete point 3 and replace with:

Welcomes the work of the Welsh Government in promoting financial inclusion, including support for advice services and credit unions, and the ambitions set out in the 2016 Financial Inclusion Strategy for a well functioning and comprehensive financial system in Wales.

Recognises the need for the Welsh and UK Governments to work together with partners to improve access to affordable credit and financial services and information for individuals, including debt advice.

Recognises the need to improve financial capability in Wales and notes the work being undertaken to establish the Development Bank of Wales and its intelligence unit which will better target financial services and advice for micro, small and medium sized businesses in Wales.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Member
Ken Skates 17:30:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Moved formally.

Cynigiwyd yn ffurfiol.

Galwaf ar Mark Isherwood i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies—Mark Isherwood.

I call on Mark Isherwood to move amendments 2, 3 and 4, tabled in the name of Paul Davies—Mark Isherwood.

Gwelliant 2—Paul Davies

Ym mhwynt 3 b), dileu ‘Banc Pobl Cymru tebyg i’r banciau cynilo lleol’ a rhoi yn ei le:

y model bancio cymuned a ddatblygwyd yng Nghymru gan Responsible Finance’

Amendment 2—Paul Davies

In point 3 b), delete ‘a Welsh People’s Bank on the model of local savings banks’ and replace with:

the community banking model developed in Wales by Responsible Finance’

Gwelliant 3—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y Cynnig:

Yn croesawu’r adolygiad annibynnol, ‘Access to Banking Protocol One Year on Review’ gan yr Athro Russel Griggs OBE, a gyhoeddwyd fis Tachwedd 2016.

Amendment 3—Paul Davies

Add as new point at end of Motion:

Welcomes the independent ‘Access to Banking Protocol One Year on Review’ by Professor Russel Griggs OBE, published in November 2016.

Gwelliant 4—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y Cynnig:

Yn croesawu cytundeb Partneriaeth newydd y Swyddfa Bost â Banciau’r DU.

Amendment 4—Paul Davies

Add as new point at end of Motion:

Welcomes the new Post Office Partnership agreement with UK Banks.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.

Amendments 2, 3 and 4 moved.

Diolch, Lywydd. Having an accessible local branch is important for older people, those without transport or internet access, shopkeepers, small businesses and others. Unlike the idiots who were allowed to wreck our banking system, I am a qualified banker, previously working in the building society sector, mutual, who has campaigned against branch closures in both sectors.

Speaking here in November 2013 after HSBC announced the closure of branches in Llangollen, Conwy and Beaumaris, I highlighted concerns raised by constituents about the impact this would have on them, businesses in their towns, their communities, and the thousands of tourists visiting their area.

The branch that starred in a NatWest tv advert pledging to keep every branch open as long as it was the last in the community was shut. A year ago, Barclays announced plans to shut its branch in Buckley, Flintshire, with accounts moved to Mold, a six-mile round trip. This was the third bank to announce a closure in the town in six months. Following HSBC’s announcement of branch closures in Chirk and Ruabon, customers noted that there were often queues in these two branches and asked, ‘Doesn’t HSBC take into account the knock-on effect of closure on the surrounding areas and businesses as well as the two towns themselves?

After HSBC announced the closure of their Ewloe and Caergwrle branches last year, I wrote to them and met them again, emphasising that, although HSBC again blamed a rise in telephone and internet banking, concerns had once again been raised by constituents regarding the impact this would have on them and their communities.

I also emphasised, yes, the access to banking protocol, which came into effect in May 2015 to help minimise the impact of bank branch closures on customers and local communities, requiring a pre-closure assessment of the impact of any proposed closure on the wider community, including businesses, outlined consultation and community engagement requirements, and ensuring continuing provision of alternative ways to bank.

In their response, they said that they had adhered to the protocol, were discussing alternative solutions with customers, and that decisions to close followed a full study of customer activity at each branch, increased customer use of digital banking, and the proximity of the nearest post office where their customers can access their services.

I received a similar response from NatWest after they announced the closure of their Holywell branch, which also noted they would introduce a mobile branch every Wednesday. Earlier this month, I raised HSBC’s further planned closures in Holywell, Holyhead and Llanrwst, and Yorkshire Building Society’s planned closures in Abergele, Prestatyn and Llangefni, here with the First Minister. The fact that this is also affecting mutual building societies, however, emphasises that this is about wider considerations than private profit.

Our amendment 2 calls on the Welsh Government to examine the not-for-profit community banking model developed in Wales by Responsible Finance, working with credit unions where credit unions can’t, raising capital from other social enterprises, businesses, local authorities and town councils, and providing finance and support for people, businesses, and social enterprises that cannot access finance from high street banks.

They’re working with others, including the Welsh Local Government Association, Cartrefi Cymru and the Wales Co-operative Centre, to develop a public bank model, but are currently receiving no support from the Welsh Government. They’re concerned that the Welsh Government’s development bank could end up competing with them at higher cost when there’s a compelling business case for the Welsh Government to support them with very limited funds. They state that £100,000 of Welsh Government funding, for example, would enable £3 million of lending, and that they can deliver jobs for £4,000 that would cost the Welsh Government model £35,000 each. So, let’s not reinvent the wheel: let’s go with the model that’s already developing in the third sector in Wales.

Our amendment 3 welcomes the independent ‘Access to Banking Protocol—One Year on Review’ by Professor Russel Griggs OBE, published in November 2016. Its recommendations include making branch closure impact assessments more specific and personal to the area and early bank engagement with customers.

Our amendment 4 welcomes the new Post Office partnership agreement with UK banks, which brings together the Post Office’s existing arrangements with individual banks into a single set of services available to customers of virtually all UK banks. This simplified service will allow personal and business customers to withdraw cash, deposit cash and cheques, and make balance enquiries at Post Office branches, but crucially also help post offices’ presence on our high streets—or help protect post offices’ presence on our high streets, something people here have often called for. I therefore urge you to support our amendments, although Welsh Conservatives will support whichever final motion we arrive at in order to send a strong and consistent message.

Diolch, Lywydd. Mae cael cangen leol hygyrch yn bwysig i bobl hŷn, pobl heb drafnidiaeth neu fynediad at y rhyngrwyd, siopwyr, busnesau bach ac eraill. Yn wahanol i’r ffyliaid a gafodd eu caniatáu i ddryllio ein system fancio, rwy’n fanciwr cymwysedig, a arferai weithio yn y sector cymdeithasau adeiladu, cydfuddiannol, ac sydd wedi ymgyrchu yn erbyn cau canghennau yn y ddau sector.

Wrth siarad yma ym mis Tachwedd 2013 ar ôl i HSBC gyhoeddi eu bod yn cau canghennau yn Llangollen, Conwy a Biwmares, tynnais sylw at bryderon a fynegwyd gan etholwyr ynglŷn â’r effaith y byddai hyn yn ei chael arnynt, ar fusnesau yn eu trefi, ar eu cymunedau, ac ar y miloedd o dwristiaid sy’n ymweld â’u hardal.

Mae’r gangen a serennai mewn hysbyseb deledu NatWest yn addo cadw pob cangen ar agor os mai honno oedd yr olaf yn y gymuned bellach wedi cau. Flwyddyn yn ôl, cyhoeddodd Barclays gynlluniau i gau eu cangen ym Mwcle, Sir y Fflint, gan symud cyfrifon i’r Wyddgrug, taith gron o chwe milltir. Hwn oedd y trydydd banc mewn chwe mis i gyhoeddi ei fod yn cau yn y dref. Yn dilyn cyhoeddiad HSBC eu bod yn cau cangen yn y Waun a Rhiwabon, nododd cwsmeriaid fod yna giwiau’n aml yn y ddwy gangen a gofyn, ‘Onid yw HSBC yn ystyried effaith ganlyniadol cau ar yr ardaloedd a’r busnesau cyfagos yn ogystal â’r ddwy dref eu hunain?’

Ar ôl i HSBC gyhoeddi eu bod yn cau eu canghennau yn Ewloe a Chaergwrle y llynedd, ysgrifennais atynt a chyfarfod â hwy eto, ac er bod HSBC unwaith eto’n beio cynnydd mewn bancio dros y ffôn a bancio ar y we, pwysleisiais fod pryderon wedi’u lleisio unwaith eto gan etholwyr ynghylch yr effaith y byddai hyn yn ei chael arnynt hwy a’u cymunedau.

Pwysleisiais hefyd, do, y protocol mynediad at fancio a ddaeth i rym ym mis Mai 2015 i helpu i leihau effaith cau canghennau banc ar gwsmeriaid a chymunedau lleol, yn galw am asesiad cyn cau o effaith unrhyw fwriadau i gau ar y gymuned ehangach, gan gynnwys busnesau, amlinelliad o ymgynghoriad a gofynion ymgysylltu â’r gymuned, a sicrhau darpariaeth barhaus o ffyrdd eraill o fancio.

Yn eu hymateb, roeddent yn dweud eu bod wedi glynu at y protocol, yn trafod atebion eraill gyda chwsmeriaid, a bod penderfyniadau i gau wedi dilyn astudiaeth lawn o weithgarwch cwsmeriaid ym mhob cangen, defnydd cynyddol cwsmeriaid o fancio digidol, ac agosrwydd y swyddfa bost agosaf lle y gall eu cwsmeriaid gael mynediad at eu gwasanaethau.

Cefais ymateb tebyg gan NatWest ar ôl iddynt gyhoeddi eu bod yn cau cangen Treffynnon, ymateb a oedd hefyd yn nodi y byddent yn cyflwyno cangen symudol bob dydd Mercher. Yn gynharach y mis hwn, soniais wrth y Prif Weinidog yma am gynlluniau pellach HSBC i gau canghennau yn Nhreffynnon, Caergybi a Llanrwst, a bwriadau Cymdeithas Adeiladu Yorkshire i gau canghennau yn Abergele, Prestatyn a Llangefni. Mae’r ffaith fod hyn hefyd yn effeithio ar gymdeithasau adeiladu cydfuddiannol, fodd bynnag, yn pwysleisio bod hyn yn ymwneud ag ystyriaethau ehangach nag elw preifat.

Mae ein gwelliant 2 yn galw ar Lywodraeth Cymru i edrych ar y model bancio cymunedol dielw a ddatblygwyd yng Nghymru gan Responsible Finance, gan weithio gydag undebau credyd lle na all undebau credyd wneud hynny, gan godi cyfalaf o fentrau cymdeithasol eraill, busnesau, awdurdodau lleol a chynghorau tref, a darparu cyllid a chymorth i bobl, busnesau, a mentrau cymdeithasol nad ydynt yn gallu cael cyllid gan fanciau’r stryd fawr.

Maent yn gweithio gydag eraill, gan gynnwys Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Cartrefi Cymru a Chanolfan Cydweithredol Cymru, i ddatblygu model banc cyhoeddus, ond ar hyn o bryd nid ydynt yn derbyn unrhyw gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru. Maent yn pryderu y gallai banc datblygu Llywodraeth Cymru gystadlu â hwy yn y pen draw ar gost uwch pan fo achos busnes cryf dros weld Llywodraeth Cymru yn eu cynorthwyo gyda chronfeydd cyfyngedig iawn. Maent yn nodi y byddai £100,000 o gyllid Llywodraeth Cymru, er enghraifft, yn galluogi gwerth £3 miliwn o fenthyciadau, ac y gallent ddarparu swyddi am £4,000 a fyddai’n costio £35,000 yr un i fodel Llywodraeth Cymru. Felly, gadewch i ni beidio ag ailddyfeisio’r olwyn: gadewch i ni ddewis y model sydd eisoes yn datblygu yn y trydydd sector yng Nghymru.

Mae ein gwelliant 3 yn croesawu’r ‘Access to Banking Protocol—One Year on Review’ annibynnol gan yr Athro Russel Griggs OBE, a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd 2016. Mae ei argymhellion yn cynnwys gwneud asesiadau o effaith cau cangen yn fwy penodol a phersonol i’r ardal ac ymgysylltiad cynnar y banc â chwsmeriaid.

Mae ein gwelliant 4 yn croesawu cytundeb partneriaeth newydd Swyddfa’r Post gyda banciau’r DU sy’n dod â threfniadau presennol Swyddfa’r Post gyda banciau unigol at ei gilydd ar ffurf un set o wasanaethau sydd ar gael i gwsmeriaid bron bob banc yn y DU. Bydd y gwasanaeth hwn sydd wedi’i symleiddio yn caniatáu i gwsmeriaid personol a busnes dynnu arian allan, adneuo arian parod a sieciau, a gwneud ymholiadau balans mewn canghennau o Swyddfa’r Post, ond yn allweddol hefyd bydd yn helpu presenoldeb swyddfeydd post ar y stryd fawr—neu helpu i ddiogelu presenoldeb swyddfeydd post ar y stryd fawr, rhywbeth y mae pobl yma wedi galw amdano’n fynych. Felly, rwy’n eich annog i gefnogi ein gwelliannau, er y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi unrhyw gynnig terfynol y penderfynwn arno er mwyn cyfleu neges gref a chyson.

Mi ddechreuaf i drwy gyfeirio at yr hyn yr oedd Adam yn sôn amdano fe yn ei araith agoriadol, ynglŷn â’r ffaith fod y banciau mwyaf yn dueddol o gau banciau mewn niferoedd anghymesur yn yr ardaloedd tlotaf sydd gennym ni—yr ardaloedd â’r incwm isaf—tra, wrth gwrs, yn agor canghennau yn rhai o’r ardaloedd cyfoethocaf. Mae ymchwil gan Reuters yn dangos bod mwy na 90 y cant o’r banciau a wnaeth gau rhwng Ebrill 2015 ac Ebrill 2016 wedi cau mewn ardaloedd oedd â’r incwm aelwyd ‘median’ o dan gyfartaledd y Deyrnas Unedig, tra, ar yr un pryd, yn yr un cyfnod, roedd pump o’r wyth cangen a agorodd wedi agor yn Llundain, wrth gwrs, yn Chelsea, Canary Wharf, St Paul’s, ac yn y blaen, yn yr ardaloedd cyfoethocaf. Yn wir, mae’r banciau mawr deirgwaith yn fwy tebygol o gau banciau yng Nghymru nag yn ne-ddwyrain Lloegr, os ŷch chi’n edrych ar faint y boblogaeth. Felly, mae’n hwyr bryd inni fod yn edrych ar drefniadau amgen a dulliau i ymateb yn bositif i’r sefyllfa yma. Mae rhywun yn cael yr argraff fod yna rhyw fath o ‘stampede’ ar hyn o bryd ymhlith y banciau i beidio â bod y banc olaf i gau mewn tref yn rhywle, oherwydd eu bod yn gwybod gymaint anoddach fydd hi i wneud hynny yn y pen draw.

Rŷm ni i gyd, wrth gwrs, wedi clywed y banciau yn dweud—mi glywais i am sefyllfa yng Nghorwen gwpwl o flynyddoedd yn ôl—’O, peidiwch â phoeni, fe gewch chi fynd â’ch gwasanaethau i Langollen, ychydig filltiroedd i lawr yr heol.’ Y flwyddyn wedyn, roedd Llangollen wedi’i gau—wel, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn fwy nag ymwybodol; mae yn ei etholaeth e. Mae Llangollen yn cau, mae sôn am Riwabon a’r Waun, wrth gwrs—erbyn hyn, Wrecsam. Mae’r un peth wedi digwydd ym Metws-y-Coed: cau Betws-y-Coed—’Ewch i Lanrwst’. Mae Llanrwst nawr yn cau, felly mae’n rhaid ichi fynd i Landudno. Mae’r gwasanaethau yn mynd yn bellach ac yn bellach i ffwrdd, ac nid yw hynny, wrth gwrs, yn dderbyniol. Mae’n debyg, ar ôl i HSBC Llanrwst gau—ac nid ydym ni wedi rhoi lan eto, ond pan fydd e’n cau, os yw’r banc yn cael ei ffordd—bydd yna dros 2,000 o filltiroedd sgwâr o fy rhanbarth i yng Ngogledd Cymru heb gangen neu fanc. Y diffeithwch yma roedd Adam Price yn sôn amdano fe o safbwynt gwasanaethau bancio: taith o 50 milltir, yn ei chyfanrwydd, i gael mynediad at wasanaethau banc.

Ac rŷm ni’n gwybod, wrth gwrs, mai pobl hŷn sydd fwyaf dibynnol, yn aml iawn, ar ganghennau. A’r rheini yw’r rhai sydd hefyd yn fwyaf dibynnol, yn amlach na pheidio, ar drafnidiaeth gyhoeddus, sydd yn ei hunan yn creu pob math o drafferthion, a’r rhai, wrth gwrs, sydd lleiaf tebygol o fod yn defnyddio gwasanaethau bancio ar-lein neu dros y ffôn. Ac rŷm ni’n gwybod am ansawdd y gwasanaethau hynny mewn rhai ardaloedd yng Nghymru—ymhlith y gwaethaf ym Mhrydain. Ac rydw i yn teimlo y dylai fod ein bod ni’n gofyn i rai o’r banciau yma, ‘Os ydych chi o ddifrif ynglŷn â mynnu bod pobl nawr yn cael mynediad i’ch gwasanaethau chi ar-lein neu ar ffonau symudol, oni ddylech chi fod yn creu cronfa a chyfrannu i sicrhau bod yr isadeiledd yna yn ei le er mwyn i’ch cwsmeriaid gael mynediad i’ch gwasanaethau chi?’ Mae Cyngor Tref Llanrwst, er enghraifft, wedi galw ar HSBC i ohirio cau’r gangen tan fod pob un o’u cwsmeriaid yn yr ardal honno yn gallu cael mynediad o’u cartrefi i’r we ac i signal ffôn symudol.

Nawr, wrth gwrs, rŷm ni wedi clywed hefyd am yr effaith ar fusnesau bach, ac mae’n effaith sylweddol. Mi gaewyd cangen HSBC yng Ngherrigydrudion—dim banc ar ôl. Rydw i’n gwybod nawr am o leiaf un busnes sy’n gorfod cau am hanner diwrnod er mwyn mynd i’r banc, i fancio’r pres a dod yn ôl, ac yn y blaen, ac mae hynny yn ofid. Nid yw gwasanaethau i fusnesau, wrth gwrs, yn aml ar gael nawr mewn nifer o’r canghennau yma. Os ŷch chi eisiau siarad ag ymgynghorwr busnes yn y gogledd, mae’n rhaid ichi fynd i Landudno neu i Fangor, ac mae’r banciau’n cwyno bod y ‘footfall’ yn disgyn yn y canghennau—wel nid oes rhyfedd pan fydden nhw eu hunain yn canoli rhai o’r gwasanaethau yma.

Ac mae’r canghennau yma, mae’n rhaid inni beidio ag anghofio, yn dal i greu elw. Nid ydyn nhw’n rhedeg ar golled—jest, mae’n amlwg, nad ydyn nhw’n creu digon o elw i nifer o’r banciau yma. Mi glywom ni, wrth gwrs, am effaith cau canghennau ar fenthyg i fanciau hefyd. Ac mae banciau yn fwy na sefydliadau ariannol hefyd, wrth gwrs. Maen nhw’n rhan o isadeiledd cymuned, maen nhw’n gonglfeini ar ein stryd fawr ac maen nhw’n adeiladau eiconig ar y stryd fawr yn aml iawn: adeiladau hanesyddol, hynafol, a phan fo’r rheini’n cael eu gadael yn wag, wel, mae’r stryd fawr yn edrych yn fwy di-raen, ac yn aml iawn maen nhw yn fwy amlwg hefyd fel adeiladau pan fydden nhw’n mynd a’u pen iddyn nhw. Yn rhywle fel Rhuthun, lle mae NatWest wedi cyhoeddi eu bod nhw’n cau, mae NatWest, wrth gwrs, yn adeilad yr hen lys ar sgwâr y dref, yr adeilad mwyaf eiconig yn y dref—adeilad a godwyd yn y bymthegfed ganrif yn y blynyddoedd ar ôl i Owain Glyndŵr losgi’r dref i lawr. Rŷch chi’n dal i weld olion y grocbren a ddefnyddiwyd ddiwethaf yn 1679 yno. Ac felly pa fath o staen fydd hynny ar y stryd fawr yn rhywle fel Rhuthun os ydy’r adeilad yna yn mynd i gyflwr efallai lle mae’n wag ac nad yw’n cael ei ddefnyddio?

Mae yna alwadau wedi bod, wrth gwrs, i greu dyletswydd i drosglwyddo rhai o’r adeiladau pwysig yma i ddefnydd cyhoeddus, efallai am rent isel ac yn y blaen. Mae yna lawer iawn mwy rydw i’n teimlo y gallwn ni fod yn ei wneud. Yr hyn sy’n bwysig yw ei bod i fyny i ni i greu dyfodol amgen pan fo’n dod i fancio. Mi fyddai banc cyhoeddus i Gymru yn sicr yn rhan o’r ateb ond rydw i’n meddwl bod yna lawer mwy y gallwn ni ei wneud i roi pwysau ar y banciau hefyd i fod yn cyfrannu mewn ffyrdd eraill i sicrhau nad yw’r ffaith eu bod nhw’n gadael rhai o’r cymunedau yma yn gadael problemau ar eu hôl.

I will start by making reference to what Adam mentioned in his opening speech, and that’s the fact that the largest banks tend to close banks in disproportionate numbers in our poorest areas—those with the lowest incomes—while opening branches in some of the best-off areas. Reuters research shows that more than 90 per cent of the banks that closed between April 2015 and April 2016 closed in areas that had a median household income below the UK average, whilst, at the same time, during the same period, five of the eight branches that opened opened in London, in Chelsea, Canary Wharf, St Paul’s, and so on, in the most prosperous areas. Indeed, the large banks are three times as likely to close banks in Wales as they are in the south-east of England, if you look at the population size. So it’s about time that we looked at alternative arrangements and means of responding positively to the situation. One does get the impression that there is some sort of stampede now amongst the banks to not be the last bank to close in a town, because they know how much more difficult it will be for them to close in those circumstances.

We’ve all heard the banks saying—and I heard it about Corwen a few years ago—’Well, don’t worry, you can take your services to Llangollen, just a few miles down the road’. The following year, Llangollen closed down—the Cabinet Secretary is more than aware of this; it’s in his constituency. Llangollen closes, there’s talk of Ruabon and Chirk, of course—now, Wrexham. The same thing happened in Betws-y-Coed: closure in Betws-y-Coed—’Go to Llanrwst’. Llanrwst is closing, so you now have to go to Llandudno. The services are going further and further away from the population and that is not acceptable. It appears that after HSBC in Llanrwst closes—and we haven’t given up yet on that, but when it does close, if the bank gets its way—there will be over 2,000 square miles of my region of north Wales without a branch or a bank. It’s this desert that Adam Price referred to in terms of banking services: a journey of 50 miles in total to access bank services.

We know, of course, it’s older people who are most reliant on bank branches, and they are also the ones most reliant, very often, on public transport, which in and of itself creates all sorts of difficulties, and those, of course, who are least likely to be using online banking or telephone banking services. And we know about the quality of those services in certain areas of Wales—they’re among the worst in Britain. I do feel that we should be asking some of these banks, ‘If you are serious about insisting that people access your services online or via mobile phones, shouldn’t you be creating a fund and contributing towards ensuring that the infrastructure is in place, so that your customers can access your services?’ Llanrwst Town Council, for example, has called on HSBC to delay the closure of the branch until each and every one of its customers in that area can get access from their homes to the internet and to a mobile phone signal.

Now, we’ve also heard about the impact on small businesses, and it’s a significant impact. The HSBC branch in Cerrigydrudion was closed; there’s no bank there. I know of at least one business that has to close for half a day in order to go to bank their takings elsewhere and come back, and that is a concern. Services for businesses aren’t often available in many of these branches. If you want to speak to a business consultant in north Wales, you have to go to Llandudno or to Bangor, and the banks complain that the footfall is down in their branches. Well, there’s no surprise there, when they themselves are centralising some of these services.

These branches, we mustn’t forget, are still generating an income. They’re not running at a loss—it’s just clear that they’re not making enough of a profit for many of these banks. We’ve heard about the impact of branch closures on borrowing in banks, too. And the banks are more than financial institutions, of course. They are part of the community infrastructure, they are cornerstones of our high streets and they are iconic buildings, very often, on our high streets. They are historic buildings, and, when those are left vacant, well, the high street is depleted and they become eyesores. In an area such as Rhuthin, where NatWest has announced that they’re to close, NatWest, of course, is in the old courthouse building on the town square, the most iconic building in the town—a building built in the fifteenth century in the years after Owain Glyndŵr ransacked the town. You can still see the remains of the old gallows last used in 1679 there. And so what kind of mark will that leave on the high street in Rhuthin if that building falls into disrepair and is unused?

There have been calls for a duty to transfer some of these important buildings into public use, perhaps at a lower rent. There’s a great deal more that I feel we can do, but what’s important is that it is up to us to create an alternative future when it comes to banking. A public bank for Wales would certainly be part of the solution, but I think there’s a great deal more that we can do to put pressure on the banks to contribute in other ways in order to ensure that the fact that they are leaving some of these communities doesn’t leave problems in its wake.

UKIP broadly supports the motion and welcomes the opportunity to take part in this debate. Whilst we recognise the excellent work done by the credit unions and Plaid’s desire to see the remit expanded, we’re not too sure about the aspiration to a Welsh people’s bank, which sounds far too much like an institution from North Korea. But we do acknowledge that it is desirable for there to be an alternative to the monopoly of the commercial banks, especially as, as has been said before, they’re disappearing at an alarming rate from our high streets. It is hoped that credit unions will play an increasing role in filling the gap in loans to the general public and hopefully replace pay-day loans, which prey on the most vulnerable in our society.

We also recognise the financial gap that exists between the credit facilities offered by commercial banks and those that are required by business, especially in the higher risk sector of business start-ups, microbusinesses, and SMEs. We acknowledge the Welsh Government’s efforts in establishing such institutions as Finance Wales to try to bridge this gap, but feel that Wales must now move forward to a more recognisable banking model. It is true that the development bank of Wales is a step in this direction, but its very name is more redolent of an institution involved in large-scale economic projects rather than one that exists to lend to individuals and the business sector mentioned earlier. In other words, the bank’s remit should be explicit in its name and, therefore, perhaps the people’s bank of Wales wasn’t such a bad suggestion after all. [Laughter.] It is also critical that the services—[Interruption.] It is also critical that the services the bank offers are not fragmented. It needs to be a one-stop shop that will cater for all sections of the business sector, albeit with different levels of engagement. Keeping all lending functions and bands under one roof avoids confusion as to the relevant lender for those seeking access to funds. The application for funding must be as simple and straightforward as possible. The current model of multiple agencies is confusing to would-be applicants and this often discourages their engagement.

It is true that the Welsh Government has invested in a number of enterprises that did not perform as had been anticipated. But, as someone who spent 40 years in the private business sector, I know that there is risk in every business venture. I would urge the Welsh Government not to be discouraged by these unavoidable setbacks, especially as their lending is often to the high-risk sector. Readily available finance is the most vital ingredient in our efforts to expand the Welsh economy. The Welsh Government must be at the forefront of this provision. We shall be supporting the motion. Thank you.

Yn fras, mae UKIP yn cefnogi’r cynnig ac yn croesawu’r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon. Er ein bod yn cydnabod y gwaith rhagorol a wnaed gan yr undebau credyd a dymuniad Plaid Cymru i weld y cylch gwaith yn ehangu, nid ydym yn rhy siŵr ynglŷn â’r dyhead i gael banc pobl Cymru, sy’n swnio’n llawer rhy debyg i sefydliad yng Ngogledd Korea. Ond rydym yn cydnabod y byddai’n ddymunol cael dewis yn lle monopoli’r banciau masnachol, yn enwedig, fel y dywedwyd o’r blaen, gan eu bod yn diflannu ar raddfa frawychus o’r stryd fawr. Y gobaith yw y bydd undebau credyd yn chwarae rôl gynyddol yn llenwi’r bwlch mewn benthyciadau i’r cyhoedd yn gyffredinol ac yn cymryd lle benthyciadau diwrnod cyflog, sy’n ysbeilio’r mwyaf bregus yn ein cymdeithas.

Rydym hefyd yn cydnabod y bwlch ariannol sy’n bodoli rhwng y cyfleusterau credyd a gynigir gan fanciau masnachol a’r rhai y mae busnesau eu hangen, yn enwedig yn sector risg uwch busnesau sy’n cychwyn, microfusnesau, a busnesau bach a chanolig. Rydym yn cydnabod ymdrechion Llywodraeth Cymru yn sefydlu sefydliadau megis Cyllid Cymru er mwyn ceisio pontio’r bwlch hwn, ond yn teimlo bod yn rhaid i Gymru symud ymlaen bellach at fodel bancio sy’n haws i’w adnabod. Mae’n wir fod banc datblygu Cymru yn gam i’r cyfeiriad hwn, ond mae ei enw’n awgrymu sefydliad sy’n ymwneud â phrosiectau economaidd ar raddfa fawr yn hytrach nag un sy’n bodoli er mwyn rhoi benthyg i unigolion a’r sector busnes fel y nodwyd yn gynharach. Mewn geiriau eraill, dylai cylch gwaith y banc fod yn eglur yn ei enw ac felly, efallai nad oedd banc pobl Cymru yn awgrym mor ddrwg wedi’r cyfan. [Chwerthin.] Mae hefyd yn hanfodol nad yw’r gwasanaethau—[Torri ar draws.] Mae hefyd yn hanfodol nad yw’r gwasanaethau y mae’r banc yn eu cynnig yn dameidiog. Mae angen iddo fod yn siop un stop a fydd yn darparu ar gyfer pob rhan o’r sector busnes, er ar wahanol lefelau o ymgysylltu. Mae cadw holl weithrediadau a bandiau benthyca o dan yr un to yn osgoi dryswch ynglŷn â’r benthyciwr perthnasol i’r rhai sy’n chwilio am gyllid. Rhaid i’r cais am gyllid fod mor syml a didrafferth â phosibl. Mae’r model presennol o asiantaethau lluosog yn ddryslyd i ddarpar ymgeiswyr ac mae hyn yn aml yn eu hatal rhag ymgysylltu.

Mae’n wir fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi mewn nifer o fentrau nad oedd yn perfformio fel y rhagwelwyd. Ond fel rhywun a dreuliodd 40 mlynedd yn y sector busnes preifat, gwn fod risg ym mhob menter fusnes. Buaswn yn annog Llywodraeth Cymru i beidio â chael ei digalonni gan yr anawsterau anochel hyn, yn enwedig gan eu bod yn aml yn benthyca i’r sector risg uchel. Cyllid parod yw’r cynhwysyn mwyaf hanfodol yn ein hymdrechion i ehangu economi Cymru. Rhaid i Lywodraeth Cymru fod ar flaen y gad gyda’r ddarpariaeth hon. Byddwn yn cefnogi’r cynnig. Diolch.

Mae wedi dod yn amlwg bod yna batrwm yn datblygu, ac mae sawl Aelod wedi cyfeirio ato yn barod—y patrwm yma o ganoli mewn nifer o ‘hubs’ ardal, ac mae beth sy’n digwydd ar Ynys Môn yn esiampl wych o hyn. Ar Ynys Môn, ac eithrio Ynys Gybi am eiliad, yn dilyn cyhoeddiadau diweddar, dim ond yn Llangefni fydd yna unrhyw fanc llawn-amser ar agor o gwbl. Mae Barclays rhan-amser yn Amlwch, ond mae Caergybi, fel prif ardal boblog Ynys Môn, hefyd wedi clywed yn ddiweddar ei bod hi’n colli ei HSBC. Felly, mae yna batrwm yn datblygu yma. Y cyhoeddiadau rydym ni wedi eu cael yn ddiweddar ydy: cau NatWest yn Amlwch, yng Nghaergybi, ym Miwmares ac ym Mhorthaethwy; a HSBC yn mynd yng Nghaergybi, yn Amlwch, ym Mhorthaethwy a Biwmares yn ddiweddar. Nid dim ond y banciau chwaith, ond sefydliadau ariannol yn ehangach—Yorkshire Building Society yn Llangefni i gau hefyd.

Ac os gwnaf roi sylw i Fiwmares am eiliad, yn yr un ffordd ag y clywsom ni hanes gan Llyr Gruffydd am wasanaethau yn cael eu sugno i ffwrdd, pan gafwyd y cyhoeddiadau gan NatWest a HSBC am gau Biwmares: ‘Peidiwch â phoeni—dim ond 4 milltir i ffwrdd ydy Porthaethwy.’ Wrth gwrs, mae Porthaethwy hefyd wedi clywed bod y banciau hynny yn cau erbyn hyn.

Y rheswm rydym yn ei glywed yw bod mwy o fancio yn digwydd ar-lein; wrth gwrs, mae hynny yn ffeithiol gywir. Mae yna lawer o wasanaethau ar gael yn y post, rydym yn ei glywed; wrth gwrs bod hynny yn wir hefyd. Ond gyda phob parch i swyddfeydd post, sydd yn cynnig mwy a mwy o wasanaethau o ran gallu talu arian i mewn a thynnu arian allan, nid yw’r cyngor, y gwasanaethau ychwanegol a’r gefnogaeth y gellid ei chael drwy ganghennau ddim ar gael. Dyna’r math o gefnogaeth mae’r pobl mwyaf bregus ei hangen. Nid wyf yn disgwyl gweld dychwelyd i’r dyddiau lle mae gan bob tref fach gangen o bob banc, ond rhywsut mae angen sicrhau bod gwasanaeth ariannol sylfaenol ar gael i bawb o fewn pellter synhwyrol a chymedrol.

O ran yr ymgynghori sy’n digwydd, mae gen i lythyr gan NatWest yn fan hyn ynglŷn â chau cangen Porthaethwy yn dweud bod yna bump ATM—peiriant twll yn y wal—ar gael o fewn milltir i’r gangen, felly beth ydy’r ots am golli y peiriant ATM hwnnw? Wel, beth wnes i bwyntio allan i NatWest oedd bod pedwar o’r rheini ar y tir mawr—un ohonyn nhw yn Ysbyty Gwynedd ac un ohonyn nhw yng Ngholeg Menai; hynny ydy, camarwain pobl drwy roi yr argraff bod yna wasanaethau amgen ar gael. Nid oes yna ddim; un sydd yna ar gael ym Mhorthaethwy, fel mae’n digwydd, ac nid yw hwnnw, chwaith, yng nghanol y dref.

There are, I think, a number of solutions or perhaps responses that we can look at. I believe that we should be seeking to put the onus on the banking and finance sector to provide a minimum level of access. As I said, that’s not a matter of saying, ‘Let’s have every branch open in every town’ as was the case years ago, but making it a duty for the sector to ensure that there is at least a suitable level of access. Plaid Cymru in the UK Parliament have requested that Government introduces a ‘last bank in town’ status as part of the British Bankers’ Association legislation. [Interruption.] I’ll come to you in a second. And here, of course, I sound that warning that we can’t have a race by the banks to make sure that they’re not the last bank in town.

It’s quite clear that there is a pattern developing, and several Members have referred to it already—this pattern of centralising in a number of regional hubs, and what’s happening on Anglesey is an excellent example of this. On Anglesey, with the exception of Holy Island, it’s only in Llangefni that there will be any full-time bank open at all. Barclays is open part-time in Amlwch, but Holyhead, as the main populated area of Anglesey, has also heard recently that they will be losing their HSBC branch. So, there’s a pattern developing here. The announcements that we’ve heard recently are: closing NatWest in Amlwch, in Holyhead, in Beaumaris and in Menai Bridge, and HSBC going in Holyhead, in Amlwch, in Menai Bridge and Beaumaris recently. It’s not just the banks either, but financial institutions more widely—Yorkshire Building Society in Llangefni is also going to close.

If I give attention to Beaumaris for a moment, in the same way that we heard from Llyr Gruffydd about services being sucked away, when the announcement was made by NatWest and HSBC about closing in Beaumaris: ‘Don’t worry—Menai Bridge is only four miles away.’ But now we’ve heard that the branches in Menai Bridge are also closing.

The reason we hear is that there’s more banking happening online; of course, that is factually accurate. There are lots of services available in the post office, we hear; of course that’s also true. But with all respect to post offices that are offering more and more services for paying in and withdrawing funds, the advice, the additional services and the support available through branches is not available. That’s the kind of support that the most vulnerable people do require. I don’t expect to see a return to the days where every small town has every branch of bank, but it’s important to ensure that there are basic financial services available to all within a sensible distance.

With regard to the consultations taking place, I have a letter from NatWest here about the closure of the Menai Bridge branch saying that there are five ATMs within a mile of the branch, so what does it matter that that particular ATM will be lost? Well, what I pointed out to NatWest was that four of those are on the mainland—one of them in Ysbyty Gwynedd and one of them in Coleg Menai; that is, misleading people by giving the impression that alternative services are available. There aren’t; there’s only one available in Menai Bridge, as it happens, and that itself isn’t in the town centre.

Rwy’n meddwl bod yna nifer o atebion, neu ymatebion efallai, y gallwn edrych arnynt. Rwy’n credu y dylem geisio rhoi’r cyfrifoldeb ar y sector bancio a chyllid i ddarparu lefel ofynnol o fynediad. Fel y dywedais, nid yw hynny’n fater o ddweud, ‘Gadewch i ni gael pob cangen ar agor ym mhob tref’ fel yr oedd flynyddoedd yn ôl, ond yn hytrach ei gwneud yn ddyletswydd ar y sector i sicrhau bod yna o leiaf lefel addas o fynediad. Mae Plaid Cymru yn Senedd y DU wedi gofyn i’r Llywodraeth gyflwyno statws ‘banc olaf yn y dref’ fel rhan o ddeddfwriaeth Cymdeithas Bancwyr Prydain. [Torri ar draws.] Dof atoch mewn eiliad. Ac yma, wrth gwrs, rwy’n rhybuddio na allwn gael ras gan y banciau i wneud yn siŵr nad hwy yw’r banc olaf yn y dref.

Thanks for giving way. You can tell I haven’t got my name in for this debate, so I’ve got to do it this way. I totally agree with your last point that this doesn’t mean going back to the old model of having a local branch everywhere, but do you agree with me—I assume you do agree—that the new bank, whatever form it takes, does need to have a strong local presence, whether that’s virtual, internet or whatever form it may be? It’s important that people know where it is, and that it’s not in some—I was going to say ‘smoky’, but that’s wrong expression, now, isn’t it—some dark corridor somewhere.

Diolch am ildio. Gallwch ddweud nad wyf wedi cael fy enw i lawr ar gyfer y ddadl hon, felly mae’n rhaid i mi ei wneud yn y ffordd hon. Cytunaf yn llwyr â’ch pwynt olaf nad yw hyn yn golygu dychwelyd at yr hen fodel o gael cangen leol ym mhob man, ond a ydych yn cytuno—rwy’n tybio eich bod yn cytuno—fod angen i’r banc newydd, ar ba ffurf bynnag y bydd, fod â phresenoldeb lleol cryf, boed hynny ar ffurf rithwir, y rhyngrwyd neu ba ffurf bynnag? Mae’n bwysig fod pobl yn gwybod ble y mae, ac nad yw’n mewn rhyw goridor—roeddwn yn mynd i ddweud ‘myglyd’, ond dyna’r ymadrodd anghywir bellach, onid e—rhyw goridor tywyll yn rhywle.

That access is vital, and we’ve already heard suggestions about how there could be shared facilities, perhaps including the current established financial sector, plus also the exciting prospect such as a Welsh people’s bank that could give us an exciting way forward, responding to a necessary situation. This is a crisis that we are facing of the haemorrhaging of our financial institutions. This isn’t a pipe dream. When we look at the North Dakota bank and see that it is a hugely profitable bank, able to pump money back into infrastructure projects in North Dakota, where the Government deposits its finances with that bank in order to ensure that there is a continuous flow of money, these are exciting prospects that I believe we can’t afford to ignore. Necessity is the mother of invention, they say. We know what is necessary; we need to make sure that we stand up to the haemorrhaging of financial institutions. We cannot continue to let that haemorrhaging go unchallenged.

Mae’r mynediad hwnnw’n hollbwysig, ac rydym eisoes wedi clywed awgrymiadau ynglŷn â sut y gellid rhannu cyfleusterau, efallai gan gynnwys y sector ariannol sefydledig cyfredol, yn ogystal â’r posibilrwydd cyffrous o fanc pobl Cymru a allai gynnig ffordd gyffrous ymlaen i ni, gan ymateb i sefyllfa angenrheidiol. Mae argyfwng yn ein hwynebu yn sgil gwaedlif ein sefydliadau ariannol. Nid breuddwyd gwrach mohoni. Pan edrychwn ar y Bank of North Dakota a gweld ei fod yn fanc hynod broffidiol, sy’n gallu pwmpio arian yn ôl i mewn i brosiectau seilwaith yng Ngogledd Dakota, lle y mae’r Llywodraeth yn adneuo ei gyllid yn y banc hwnnw er mwyn sicrhau bod llif parhaus o arian, mae’r rhain yn rhagolygon cyffrous y credaf na allwn fforddio eu hanwybyddu. Angen yw mam pob dyfais, yn ôl y sôn. Rydym yn gwybod beth sy’n angenrheidiol; mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn atal gwaedlif y sefydliadau ariannol. Ni allwn barhau i beidio â herio’r gwaedlif hwn.

I’m grateful for the opportunity to take part in this debate. I just want to make a brief contribution, because lots of points have already been made about the banking sector and the need to better serve its customers. There are three banks that are currently threatened with closure in my own constituency at the moment, two of them in a single town in Abergele, which also saw a bank close just a couple of years ago in the NatWest. Now it’s the HSBC that have announced that they’re intending to close a branch, and the Yorkshire Building Society. So, it’s obviously not just about profits if a building society is planning to close. But I have, on behalf of my constituents, obviously, met with the organisations concerned and expressed my very strong objections to their plans.

What really concerns me is that those particular banking organisations didn’t appear to have let their staff know before the announcement was made to the media and in the public domain, which I think is a great disservice to the hardworking members of staff in those particular branches. In terms of the HSBC, they’re going to leave a huge vacant building on the high street in a very prominent location, which was actually the old Abergele Urban District Council building, and I think it’s incumbent upon them to ensure that they look at potential alternative uses for that particular building and work with the community, if they are going to close the branch, to ensure that that building is put to good use and for a community use in a way that it is still a civic asset, as it were.

In addition, the Yorkshire Building Society have told me that the footfall in their branch has diminished significantly in recent years. They did only three mortgages over the last 12 months, so I think it’s also incumbent upon customers of the banks to make use of these resources when they are available on the high streets, because, frankly, I can understand the point of that particular branch saying it’s just not viable for us to be able to have a presence here in the town in the way that we traditionally have. Now, in fairness to the Yorkshire Building Society, they are looking at the opportunities to develop an agency sort of counter service with local solicitors or in another appropriate place in the town, and I think that that is something that we ought to encourage more of, even in places where there is no branch at the moment, from a bank that might be able to develop a presence in a town or location.

Llyr Huws Gruffydd mentioned the NatWest bank in Ruthin, which is in a very prominent and very historic building in the town—one of the finest timber-frame buildings, I would say, in the country. The Cabinet Secretary will know that I’ve written to him asking whether Cadw, or somebody else, might be able to step in in order to safeguard the future of that building. I think it is important that—. It’s had a long history of public service as a building, whether as a bank, as a courthouse with the gallows outside, or in other ways, and I think that to vacate some of these places with relatively short notice is very irresponsible of the banks involved. Now, in fairness to NatWest, they’re trying, again, to maintain a sort of presence in the community through offering other mobile services, but frankly, it’s not the same, and they really are letting their customers down.

So, I think, Cabinet Secretary, what I’m really looking for when you’re responding to this debate is not just sympathy. It’s not just to say that you’ve made representations to the UK Government either, but it’s to see what we can do creatively in Wales in order to expand the presence of banking services across the country so that people can have them in an accessible way. We’ve heard a lot about the way that the post offices are picking up, if you like, a lot of the mess that the banks are leaving behind when they exit some of our communities, and that’s great—it’s good business, no doubt, in terms of transactional business for those post offices. But they are a different beast, post offices. Some people want to share things privately in a bank in a way that they can’t necessarily do in a post office location at a counter that’s full of people waiting to collect their pensions or whatever else they might be in the post office to do.

So, I think some sort of approach here where there could be a national people’s bank is a good way forward. If that can deliver some profits back to the taxpayer here in Wales, then I think that’s another huge benefit that we could possibly derive. I think that when we’re talking about the sort of investment that could be coming down the pipeline in terms of capital investment projects as a result of some of the dividend from the last autumn statement, then there’s a slab of cash there that might usefully be used in order to act as capital for a bank to lend in order to make a return for the taxpayer. I wonder whether you could just comment a little bit about how that might develop, whether that might be a partnership with other banks or whether it might be a stand-alone thing that the Government itself takes forward. Thank you.

Rwy’n ddiolchgar am y cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon. Hoffwn wneud cyfraniad byr yn unig, gan fod llawer o bwyntiau eisoes wedi cael eu gwneud am y sector bancio a’r angen i wasanaethu ei gwsmeriaid yn well. Mae tri banc sydd dan fygythiad o gau ar hyn o bryd yn fy etholaeth, dau ohonynt mewn un dref yn Abergele, sydd hefyd wedi gweld banc NatWest yn cau flwyddyn neu ddwy yn ôl. Yn awr mae HSBC wedi cyhoeddi eu bod yn bwriadu cau cangen, a Chymdeithas Adeiladu’r Yorkshire. Felly, mae’n amlwg nad ag elw’n unig y mae’n ymwneud os yw cymdeithas adeiladu’n bwriadu cau. Ond ar ran fy etholwyr, yn amlwg, rwyf wedi cyfarfod â’r sefydliadau dan sylw ac wedi mynegi fy ngwrthwynebiad cryf iawn i’w cynlluniau.

Yr hyn sy’n fy mhoeni’n wirioneddol yw nad oedd yn ymddangos bod y sefydliadau bancio penodol hyn wedi gadael i’w staff wybod cyn i’r cyhoeddiad gael ei wneud ar y cyfryngau ac yn y parth cyhoeddus, a chredaf fod honno’n anghymwynas fawr â’r aelodau gweithgar o staff yn y canghennau hyn. O ran HSBC, maent yn mynd i adael adeilad gwag enfawr ar y stryd fawr mewn man amlwg iawn, hen adeilad Cyngor Dosbarth Trefol Abergele mewn gwirionedd, ac rwy’n credu ei bod yn ddyletswydd arnynt i sicrhau eu bod yn edrych ar ddefnydd amgen posibl i’r adeilad hwnnw ac yn gweithio gyda’r gymuned, os ydynt yn mynd i gau’r gangen, er mwyn sicrhau bod defnydd da yn cael ei wneud o’r adeilad a defnydd cymunedol mewn ffordd sy’n sicrhau ei fod yn parhau’n ased dinesig, fel petai.

Yn ogystal, mae Cymdeithas Adeiladu Yorkshire wedi dweud wrthyf fod nifer y rhai sy’n dod i’w cangen wedi lleihau’n sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Tri morgais yn unig a wnaethant dros y 12 mis diwethaf, felly rwy’n meddwl hefyd fod dyletswydd ar gwsmeriaid y banciau i wneud defnydd o’r adnoddau hyn pan fyddant ar gael ar y stryd fawr, oherwydd, a dweud y gwir, gallaf ddeall pwynt y gangen honno pan fo’n dweud nad yw’n ymarferol iddi allu cael presenoldeb yn y dref yn y modd a gafwyd yn draddodiadol. Nawr, er tegwch i Gymdeithas Adeiladu Yorkshire, maent yn edrych ar gyfleoedd i ddatblygu math o wasanaeth cownter drwy asiantaeth gyda chyfreithwyr lleol neu mewn man priodol arall yn y dref, ac rwy’n meddwl bod hynny’n rhywbeth y dylem annog mwy ohono, hyd yn oed mewn mannau lle nad oes cangen ar hyn o bryd, gan fanc a allai ddatblygu presenoldeb mewn tref neu leoliad.

Soniodd Llyr Huws Gruffydd am y banc NatWest yn Rhuthun, sydd mewn adeilad amlwg iawn a hanesyddol iawn yn y dref—un o’r adeiladau ffrâm bren gorau yn y wlad, ddywedwn i. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwybod fy mod wedi ysgrifennu ato yn gofyn a fyddai Cadw, neu rywun arall efallai, yn gallu camu i mewn er mwyn diogelu dyfodol yr adeilad hwnnw. Credaf ei bod yn bwysig fod—. Mae ganddo hanes hir o wasanaeth cyhoeddus fel adeilad, boed fel banc, fel llys gyda’r grocbren y tu allan, neu mewn ffyrdd eraill, a chredaf fod gadael rhai o’r lleoedd hyn heb roi llawer o rybudd yn anghyfrifol iawn ar ran y banciau sy’n gwneud hynny. Nawr, er tegwch i NatWest, maent yn ceisio, eto, cynnal rhyw fath o bresenoldeb yn y gymuned drwy gynnig gwasanaethau symudol eraill, ond a dweud y gwir, nid yw’r un fath, ac maent yn sicr yn gwneud cam â’u cwsmeriaid.

Felly, rwy’n meddwl, Ysgrifennydd y Cabinet, nad cydymdeimlad yw’r hyn rwy’n edrych amdano mewn gwirionedd pan fyddwch yn ymateb i’r ddadl hon. Nid dweud yn unig ychwaith eich bod wedi cyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU, ond gweld beth y gallwn ei wneud yn greadigol yng Nghymru i ehangu presenoldeb gwasanaethau bancio ar draws y wlad er mwyn i bobl eu cael mewn modd hygyrch. Rydym wedi clywed llawer am y ffordd y mae swyddfeydd post yn clirio llawer o’r llanast, os hoffwch chi, sy’n cael ei adael ar ôl gan y banciau pan fyddant yn gadael rhai o’n cymunedau, ac mae hynny’n wych—mae’n fusnes da, yn ddiau, o ran busnes trafodiadol i’r swyddfeydd post hynny. Ond maent yn greaduriaid gwahanol, y swyddfeydd post. Mae rhai pobl yn awyddus i rannu pethau’n breifat mewn banc mewn ffordd na allant ei wneud o reidrwydd ar safle Swyddfa’r Post wrth gownter sy’n llawn o bobl yn aros i gasglu eu pensiynau neu beth bynnag arall y gallent fod yn ei wneud yn Swyddfa’r Post.

Felly, rwy’n meddwl bod rhyw agwedd yma lle y gallai banc cenedlaethol y bobl fod yn ffordd dda ymlaen. Os gall hwnnw ddarparu peth elw yn ôl i’r trethdalwr yma yng Nghymru, yna rwy’n credu bod hynny’n fantais enfawr arall a allai ddeillio ohono o bosibl. Pan fyddwn yn sôn am y math o fuddsoddiad a allai fod ar y ffordd o ran prosiectau buddsoddi cyfalaf o ganlyniad i beth o’r difidend o ddatganiad yr hydref diwethaf, yna rwy’n credu bod slab o arian yno a allai fod yn ddefnyddiol i weithredu fel cyfalaf i fanc roi benthyg er mwyn gwneud elw i’r trethdalwr. Tybed a allech roi ychydig o sylwadau ynglŷn â sut y gallai hynny ddatblygu, a allai fod yn bartneriaeth gyda banciau eraill neu a allai fod yn rhywbeth ar ei ben ei hun i’r Llywodraeth ei hun ei ddatblygu. Diolch.

Rwy’n meddwl, o ystyried y sefyllfa rydym ni ynddi, bod hon yn ddadl gymedrol iawn, a dweud y gwir. Mae’r banciau, ar hyn o bryd, yn amddifadu nifer o gymunedau a nifer o unigolion o wasanaethau tra phwysig. Erbyn hyn, nid yw e’n bosib bod yn ddinesydd llawn oni fod gennych chi fynediad llawn at wasanaethau bancio. Dyna yw’r byd modern, ac rydych chi bron yn gwybod os nad oes gennych chi fynediad at system fancio eich bod chi’n mynd i fod ar eich colled yn ddirfawr yn yr economi bresennol.

O gofio’r biliynau a’r biliynau—rhywbeth fel mil o biliynau—o bunnoedd sydd wedi cael eu buddsoddi yn y banciau ers y ddegawd ddiwethaf er mwyn eu hachub nhw o sefyllfa yr oedden nhw eu hunain wedi rhoi eu hunain ynddi, mae gweld nawr eu bod nhw’n troi eu cefn ar y cymunedau a wnaeth dalu i gynnal a chadw’r banciau yna’n hyfyw yn siomedig iawn a dweud y lleiaf. Felly, rydw i’n cefnogi, yn sicr, unrhyw ymgais statudol drwy system o wneud yn siŵr bod y gangen olaf yn cael ei chadw, neu unrhyw ymgais hefyd, fel yr ydym ni wedi ei weld gyda chwmnïau ffôn symudol, lle’r ydych chi’n gorfodi pobl i ddefnyddio cyfarpar pobl eraill—achos oni bai eich bod chi’n gwneud hynny, rydych chi’n gweld pawb yn eu tro yn tynnu allan o’r cymunedau gwledig yn benodol ac yn gadael diffeithwch ac anialwch ar eu hôl. Felly mae angen ochr statudol.

Ond mae yna rywbeth mwy positif yn y ddadl yma hefyd, pan rydym ni’n trafod y cysyniad o fanc pobl Cymru sydd wedi cael ei wyntyllu. Rwy’n meddwl, pan rydych chi’n ystyried yr arian sydd yn llifo drwy’r banciau yng Nghymru drwy awdurdodau lleol, drwy’r gwasanaeth iechyd a drwy Lywodraeth Cymru—arian sydd nawr yn cael ei gadw yn y prif fanciau—nid oes unrhyw beth yn stopio’r arian yna rhag cael ei gadw mewn banc ar wahân, banc pobl Cymru, er mwyn creu’r refeniw a chreu’r cyfalaf a fydd ar gael wedyn ar gyfer buddsoddi a chynnal y math yna o rwydwaith.

Nawr, mae’n hynod siomedig, yn yr ardaloedd gwledig, nad oes, yn fy marn i, ystyriaeth lawn yn cael ei rhoi i’r ffaith nad oes band eang ar gael i bawb ac nad yw pawb, wrth gwrs, yn medru defnyddio mynediad digidol. Ond, yn fwy pwysig, ni ddylai fod yn bosib, yn sicr, i dynnu allan gwasanaethau corfforol—

I think, given the position that we’re in, that this has been a very measured debate. The banks, at present, are depriving many communities and many individuals of important services, and it’s now not possible to be a full citizen unless you have full access to banking services. That’s what the modern world entails. If you don’t have access to a banking system, you will lose out greatly within the current economic structure.

Bearing in mind the billions of pounds—some thousand billion pounds—invested in the banks over the past decade in order to save them from a situation that they themselves have created, to see now that they are turning their backs on the communities that paid to support and maintain the viability of those banks is very disappointing indeed.So, I would support any statutory efforts in terms of ensuring that the last branch is saved, or any other efforts, as we have seen with mobile phone companies, where you require people to use other equipment, because unless you do that, you will see everyone withdrawing from rural communities, specifically, and leaving a desert behind them. So, we do need a statutory approach.

But there is something more positive in this debate too, when we’re talking about this concept of a people’s bank of Wales, which has been aired. I do think, when you consider the money flowing through Welsh banks, through the local authorities, through the health service and through the Welsh Government—money that’s being held in the main banks—well, there’s nothing stopping that being held in a separate Welsh people’s bank in order to generate revenue and capital that would be available, then, for investment and maintaining that kind of network.

It’s very disappointing, in rural areas, that full consideration isn’t being given to the fact that broadband isn’t available to all; that not everyone can use digital means. But more importantly, it shouldn’t be possible to withdraw physical services—

Mike Hedges a gododd—

Mike Hedges rose—

Mewn eiliad, yn wir.

[Yn parhau.]—megis canghennau, heb fod sicrwydd bod band eang ar gael i bawb yn yr ardal sy’n cael ei gwasanaethu gan y gangen. Fe wna i ildio i Mike Hedges.

In just a second, I will, yes.

[Continues.]—such as bank branches without an assurance that broadband should be available to everyone served by that branch. I will give way to Mike Hedges.

Thank you for taking an intervention. Would you also agree that there are a lot of people, especially amongst the elderly, who don’t want to do their banking online, don’t want to use a computer for doing their banking and want to go and visit their local bank?

Diolch i chi am dderbyn ymyriad. A fuasech hefyd yn cytuno bod yna lawer o bobl, yn enwedig ymysg yr henoed, nad ydynt am wneud eu bancio ar-lein, pobl nad ydynt eisiau defnyddio cyfrifiadur ar gyfer gwneud eu bancio ac sy’n awyddus i ymweld â’u banc lleol?

I certainly do. I bought my mother an iPad for Christmas. I don’t know how she’s getting on with it. I think she’s Julie James’s constituent, not yours, now, Mike, but she’s in Swansea trying to make use of an iPad. However, she was very reliant on the bank to help her get a head start on some of the things that you can do now in digital. So, there’s a real commitment there, a community commitment, that needs to happen.

Rwy’n cytuno’n llwyr â’r pwynt yna. Mae’n wir, i amlygu ar y pwynt yna, bod pobl yn defnyddio banciau llai ac yn llai. A dweud y gwir, nid ar-lein mae’r twf mwyaf, ond ar y ffôn, ar ffôn symudol—ar aps a phethau felly. Dyna lle mae’r twf mwyaf. Nawr, mae yna damaid bach o berig yn y datblygiad yma hefyd, achos mae’n golygu bod credyd hawdd ar gael heb, efallai, fod pobl yn trafod a oes ganddyn nhw anghenion credyd neu a ydyn nhw wir yn gallu fforddio talu’r credyd yma yn ôl? Pan fyddwch chi’n mynd i mewn i fanc—. Rwy’n cofio cael morgais am y tro cyntaf; roedd e fel mynd trwy ryw fath o lys barn a sefyll eich prawf gerbron rheolwr y banc. Erbyn hyn, rydych chi’n gallu ei wneud ar-lein, ac mae yna bobl yn cynnig penderfyniad morgais ymhen hanner awr neu awr. Nid wyf yn siŵr ai dyma’r math o ddiwylliant cyllidol a’r wybodaeth ynglŷn ag anghenion ariannol yr ydym yn moyn eu cyniwair gymaint â hynny yng Nghymru, ychwaith.

Mae yna bethau penodol hefyd. Mae cau’r prif fanc yn y dref, yn enwedig tref farchnad—enghraifft ddiweddar yn fy rhanbarth i yw Porthmadog—yn cael effaith seicolegol ar y dref. Rydym eisoes wedi clywed am yr adeilad a pha mor bwysig y mae adeilad yn gallu bod, ond mae pobl yn teimlo eu bod nhw’n colli rhywbeth a oedd yn bwysig i’w cymuned nhw. Efallai fod yna ryw adlais yn y fan hon o’r dyddiau pan oedd y banciau yn fanciau lleol—eich Lloyds chi a TSB a Banc y Ddafad Ddu a phethau felly. Ond, erbyn hyn, mae pobl yn teimlo eu bod nhw’n colli rhywbeth sydd yn eithaf pwysig iddyn nhw. Mae busnesau bach, yn arbennig, yn teimlo hynny. Mae cadeirydd yr FSB, Janet Jones, wedi dweud y gwir—bod busnesau bach yn parchu perthynas nid gyda changen, ond gyda’r bobl yn y gangen, a gyda phobl sy’n rheoli cyfrifon.

Just to conclude, Presiding Officer, the banks do owe us a little bit. We bailed them out 10 years ago. We allowed them to continue—we allowed them to continue with their rather rapacious way of retail and wholesale banking as well. They now have to pay some attention to the real democratic needs of our citizens. Access to banking services is an absolute fundamental right. It’s no longer a privilege; it is a right. You can’t be a full citizen unless you’ve got access to banking services. We have to work with banks, work with post offices and work with alternative models, but they have to work with us as well to ensure that we don’t denude our communities.

Ydw, yn sicr. Prynais iPad i fy mam yn anrheg Nadolig. Nid wyf yn gwybod sut y mae’n dod yn ei blaen ag ef. Rwy’n credu mai etholwr Julie James yw hi, nid eich un chi, nawr, Mike, ond mae hi yn Abertawe yn ceisio gwneud defnydd o’r iPad. Fodd bynnag, roedd yn ddibynnol iawn ar y banc i’w helpu i fwrw ymlaen â rhai o’r pethau y gallwch eu gwneud yn ddigidol yn awr. Felly, mae yna ymrwymiad gwirioneddol yno, ymrwymiad cymunedol, ac mae angen iddo ddigwydd.

I agree entirely with that point. To highlight that point, it is true to say that people are using branches less and less, and the greatest growth isn’t online; it’s on mobile phones and the banking apps available, and that’s where the greatest growth is. There is a little bit of risk entailed here, because it does mean that easy credit is available without people, necessarily, discussing whether they have particular credit needs and can they really afford to take these loans. When you go into a bank—. I remember getting my first mortgage, and it was like going through some court of law, standing in front of the bank manager. Now, you can do it online and there are people offering you a mortgage decision in half an hour or an hour. I’m not quite sure that this is the kind of fiscal culture and the information about financial needs we want to see developing here in Wales.

There are some specific issues too. The closure of a main branch in a town, particularly a market town—and there’s a recent example in my region, in Porthmadog—has a psychological impact on the town. We’ve already heard about the buildings and how important buildings can be, but people feel that they are losing something that was an important part of their community. There may be an echo here of the time when banks were truly local banks. It was your Lloyds, TSB or Bank of the Black Sheep. People are now feeling that they are losing something, which is important to them. Small businesses particularly feel that impact. The chair of the Federation of Small Businesses, Janet Jones, said that small businesses want a relationship not with the branch but with the people in that branch and the people managing their accounts.

I orffen, Lywydd, mae’r banciau ychydig yn ddyledus i ni. Fe wnaethom eu hachub 10 mlynedd yn ôl. Fe wnaethom ganiatáu iddynt barhau—fe wnaethom ganiatáu iddynt barhau â’u ffordd braidd yn rheibus o fancio manwerthu a chyfanwerthu yn ogystal. Erbyn hyn rhaid iddynt dalu rhywfaint o sylw i anghenion democrataidd go iawn ein dinasyddion. Mae mynediad at wasanaethau bancio yn hawl sylfaenol absoliwt. Nid yw bellach yn fraint; mae’n hawl. Ni allwch fod yn ddinesydd llawn oni bai bod gennych fynediad at wasanaethau bancio. Mae’n rhaid i ni weithio gyda banciau, gweithio gyda swyddfeydd post a gweithio gyda modelau amgen, ond mae’n rhaid iddynt weithio gyda ni yn ogystal i sicrhau nad ydym yn amddifadu ein cymunedau.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, Ken Skates.

I call on the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, Ken Skates.

Member
Ken Skates 18:02:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Thank you, Presiding Officer. Can I thank Plaid Cymru for bringing forward this important debate today and for the many contributions from Members across the Chamber? I’m very well aware of a number of the banks that have been mentioned today. Darren Millar and Llyr Huws Gruffydd both identified the Ruthin bank—the NatWest bank. I recall being told, not too long ago, when a NatWest bank in my constituency, in Brymbo, was closing, that, rest assured, Mold and Ruthin were safe. Now, we see Ruthin at threat. I will be warning my colleague, the Member for Delyn, that she should make representations direct to NatWest to get assurance that that branch is safe.

As a Welsh Government, we too are deeply concerned at the negative impact that bank closures can have on local businesses and citizens. In many communities, banks, along with hairdressers, post offices, convenience stores and, indeed, pubs are the glue of our communities, and it is particularly the case in deprived and rural areas. Llyr Huws Gruffydd identified, through the data, the very fact that it is those communities that are hurting the most from the decision by high-street banks to close branches. The closure of local services can have a significant and detrimental impact on individuals, on businesses and, indeed, on whole communities. Although the regulation of the banking industry is a non-devolved area, and decisions on branch closures are entirely commercial matters for the banks, we are keen to use all of the levers at our disposal to ensure that businesses and individuals across Wales have access to high-quality banking facilities, including cash deposit and collection facilities. We want to help mitigate the loss of any branch and cashpoint facility in Wales where it is possible. Perhaps my constituency is a prime example of the severe loss of branches. I now have, even though I represent the largest of all Labour constituencies, just one branch left in the constituency of Clwyd South.

Diolch i chi, Lywydd. Hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno’r ddadl bwysig hon heddiw ac am y nifer o gyfraniadau gan Aelodau ar draws y Siambr. Rwy’n ymwybodol iawn o nifer o’r banciau sydd wedi cael eu crybwyll heddiw. Nododd Darren Millar a Llyr Huws Gruffydd ill dau y banc yn Rhuthun—banc y NatWest. Rwy’n cofio cael gwybod, heb fod yn rhy bell yn ôl, pan oedd banc NatWest yn fy etholaeth, ym Mrymbo, yn cau, y gallwn fod yn dawel fy meddwl fod yr Wyddgrug a Rhuthun yn ddiogel. Nawr, rydym yn gweld bygythiad i Ruthun. Byddaf yn rhybuddio fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Delyn, y dylai gyflwyno sylwadau yn uniongyrchol i NatWest i gael sicrwydd fod y gangen honno’n ddiogel.

Fel Llywodraeth Cymru, rydym hefyd yn bryderus iawn am yr effaith negyddol y gall cau banc ei chael ar fusnesau a dinasyddion lleol. Mewn llawer o gymunedau, banciau, ynghyd â siopau trin gwallt, swyddfeydd post, siopau cyfleus a thafarndai yn wir, yw’r glud yn ein cymunedau, ac mae’n arbennig o wir mewn ardaloedd difreintiedig a gwledig. Nododd Llyr Huws Gruffydd, drwy’r data, y ffaith mai’r cymunedau hynny sy’n cael eu niweidio waethaf gan benderfyniad banciau’r stryd fawr i gau canghennau. Gall cau gwasanaethau lleol effeithio’n sylweddol ac yn andwyol ar unigolion, ar fusnesau ac yn wir, ar gymunedau cyfan. Er bod rheoleiddio’r diwydiant bancio yn faes sydd heb ei ddatganoli, a bod penderfyniadau ar gau canghennau yn faterion cwbl fasnachol i’r banciau, rydym yn awyddus i ddefnyddio’r holl ddulliau sydd ar gael inni i sicrhau bod busnesau ac unigolion ledled Cymru yn cael mynediad at gyfleusterau bancio o ansawdd uchel, gan gynnwys cyfleusterau adneuo a chasglu arian parod. Rydym yn awyddus i helpu i liniaru effaith colli unrhyw gyfleuster cangen a thwll yn y wal yng Nghymru lle y bo’n bosibl. Efallai fod fy etholaeth i yn enghraifft wych o ardal sydd wedi colli nifer fawr o ganghennau. Er fy mod yn cynrychioli’r fwyaf o’r holl etholaethau Llafur, un gangen yn unig sydd gennyf ar ôl yn etholaeth De Clwyd.

Darren Millar a gododd—

Darren Millar rose—

I’m grateful to you for taking an intervention. Would you agree with me that what we actually need is some sort of universal service obligation where nobody lives above a certain distance from their local branch? We’ve got a similar sort of arrangement with post offices. You know, there are universal service obligations for some utility companies. Isn’t this one of those essential services that everybody ought to be able to have access to?

Rwy’n ddiolchgar i chi am dderbyn ymyriad. A fuasech yn cytuno mai’r hyn sydd ei angen arnom mewn gwirionedd yw rhyw fath o rwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol lle nad oes neb yn byw ymhellach na rhyw bellter penodol o’u cangen leol? Mae gennym ryw fath o drefniant tebyg gyda swyddfeydd post. Wyddoch chi, mae yna rwymedigaethau gwasanaeth cyffredinol ar gyfer rhai cwmnïau cyfleustodau. Onid yw hwn yn un o’r gwasanaethau hanfodol hynny y dylai pawb allu cael mynediad ato?

I would agree with the Member that everybody should be able to access a bank within a certain distance. This is something that we called on the UK Government to examine very carefully. I’ll come to the Griggs review shortly, but I think the Member is right in his assertion. Financial innovation and trends in society have clearly led to many branch closures. Many Members today have spoken of the huge strides that have taken place in terms of emerging digital technology. Of course, the financial crisis back in 2008 resulted in a number of branches closing due to banks consolidating and merging.

The British Bankers’ Association estimate that as a consequence of changes to digital technology and new applications, and bank mergers, the number of people going into branches fell by around 30 per cent between 2012 and 2015—a remarkable fall in such a short space of time. In terms of paying in money and making withdrawals over the counter, I think it is important to remember that 95 per cent of all banking customers can access their bank accounts via the Post Office. This is particularly important in areas where banks have closed. Although Post Office matters are, of course, a non-devolved matter, we are keen to support post offices across Wales. In January, it was announced that the Post Office had signed an agreement to provide nearly all of the large banks’ personal customers and 75 per cent of its small business clients with some face-to-face services, such as depositing cash and cheques and reviewing bank balances. Now, before that announcement, various banks offered more limited access through the Post Office, covering just 40 per cent of business customers. The new deal includes the established high-street banks and some of the challengers, such as TSB and Virgin Money. Although I realise that post offices can’t replace bank branches, this development is welcome, and I will continue to encourage banks and the Post Office to do all they can to ensure our communities and businesses benefit from this initiative.

Turning to the Griggs review, it made a number of recommendations to improve the way the banks engage with those communities facing branch closures. It includes working with small business customers to see how they can further mitigate the challenge of cash deposit and collection that closures bring to some of them. The recommendations also included the need for better engagement and communication between the banks and their customers, and to carry out meaningful, genuine consultation if a branch faces closure. This is something I have raised with Barclays and HSBC over the past few months, encouraging them to implement Professor Griggs’s recommendations and to work closely with the Post Office to ensure our communities and businesses benefit from these initiatives. I know that the First Minister discussed these matters with the CEO of RBS just recently as well.

Promoting financial inclusion is a key priority for the Welsh Government during the fifth Assembly. The 2016 financial inclusion strategy sets out how we aspire to work with partner organisations in Wales and at a UK level to improve access to affordable credit and financial services. The financial inclusion delivery plan was published in December, and it sets out the actions and measures required to increase financial inclusion across the country. The actions and financial implications of the plan are not only for Welsh Government. It aligns with the actions contained within related strategies, including the financial capability strategy for Wales, the Wales credit union strategy, and the information and advice action plan, to reflect the strategic approach being taken.

So, I am pleased to respond to this debate today. Members have spoken of the importance of credit unions, and there is no doubt that they can and should grow stronger, potentially through strategic mergers. With regard to the suggestion from Plaid—a people’s bank—discussion has already taken place with the PPIW to assess such a concept. That work should be undertaken with due regard to the creation of the development bank for Wales, which Members have spoken of, as well as new and emerging digital technologies, the potential of credit unions, and new financial institutions, such as Chetwood, which I was delighted to announce is moving to north Wales from London just last week. As I say, I am pleased to be able to respond to this debate today and to assure Members—

Buaswn yn cytuno â’r Aelod y dylai pawb allu cael mynediad at fanc o fewn pellter penodol. Mae hyn yn rhywbeth y galwasom ar Lywodraeth y DU i edrych yn ofalus iawn arno. Dof at adolygiad Griggs yn fuan, ond rwy’n meddwl bod yr hyn y mae’r Aelod yn ei ddweud yn gywir. Mae arloesedd a thueddiadau ariannol yn y gymdeithas wedi arwain yn amlwg at gau llawer o ganghennau. Mae llawer o’r Aelodau heddiw wedi siarad am y camau enfawr sydd wedi digwydd o ran y dechnoleg ddigidol sy’n datblygu. Wrth gwrs, arweiniodd yr argyfwng ariannol yn ôl yn 2008 at nifer o ganghennau’n cau wrth i fanciau gyfuno ac uno.

Mae Cymdeithas Bancwyr Prydain yn amcangyfrif bod nifer y bobl sy’n mynd i ganghennau wedi gostwng oddeutu 30 y cant rhwng 2012 a 2015 o ganlyniad i newidiadau i dechnoleg ddigidol a chymwysiadau newydd, ac uno banciau—gostyngiad rhyfeddol mewn cyfnod mor fyr o amser. O ran talu arian i mewn a thynnu arian allan dros y cownter, rwy’n credu ei bod yn bwysig cofio y gall 95 y cant o’r holl gwsmeriaid bancio gael mynediad at eu cyfrifon banc drwy Swyddfa’r Post. Mae hyn yn arbennig o bwysig mewn ardaloedd lle y mae banciau wedi cau. Er bod materion Swyddfa’r Post, wrth gwrs, heb eu datganoli, rydym yn awyddus i gefnogi swyddfeydd post ledled Cymru. Ym mis Ionawr, cyhoeddwyd bod Swyddfa’r Post wedi llofnodi cytundeb i ddarparu gwasanaethau wyneb yn wyneb, megis adneuo arian parod a sieciau ac adolygu balansau banc, i bron bob un o gwsmeriaid personol y banciau mawr a 75 y cant o’u cleientiaid busnes bach. Nawr, cyn y cyhoeddiad hwnnw, roedd amryw o fanciau yn cynnig mynediad mwy cyfyngedig drwy Swyddfa’r Post, gan gwmpasu 40 y cant yn unig o gwsmeriaid busnes. Mae’r cytundeb newydd yn cynnwys y banciau stryd fawr sefydledig a rhai o’r banciau heriol, megis TSB a Virgin Money. Er fy mod yn sylweddoli na all swyddfeydd post gymryd lle canghennau banc, mae croeso i’r datblygiad hwn, a byddaf yn parhau i annog banciau a Swyddfa’r Post i wneud popeth yn eu gallu i sicrhau bod ein cymunedau a busnesau yn elwa o’r fenter hon.

Gan droi at adolygiad Griggs, mae’n gwneud nifer o argymhellion i wella’r ffordd y mae banciau’n ymgysylltu â’r cymunedau sy’n mynd i weld canghennau’n cau. Mae’n cynnwys gweithio gyda chwsmeriaid busnes bach i weld sut y gallant liniaru ymhellach yr her o adneuo a chasglu arian parod i rai ohonynt yn sgil cau. Mae’r argymhellion hefyd yn cynnwys yr angen am ymgysylltu a chyfathrebu gwell rhwng y banciau a’u cwsmeriaid, a’r angen i gynnal ymgynghoriad ystyrlon a dilys os yw cangen yn wynebu bygythiad o gau. Mae hyn yn rhywbeth a drafodais gyda Barclays a HSBC dros yr ychydig fisoedd diwethaf, gan eu hannog i weithredu argymhellion yr Athro Griggs ac i weithio’n agos gyda Swyddfa’r Post i sicrhau bod ein cymunedau a busnesau’n elwa o’r mentrau hyn. Gwn fod y Prif Weinidog wedi trafod y materion hyn gyda phrif swyddog gweithredol RBS yn ddiweddar hefyd.

Mae hyrwyddo cynhwysiant ariannol yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru yn ystod y pumed Cynulliad. Mae strategaeth cynhwysiant ariannol 2016 yn nodi sut rydym yn anelu i weithio gyda sefydliadau partner yng Nghymru ac ar lefel y DU i wella mynediad at gredyd fforddiadwy a gwasanaethau ariannol. Cyhoeddwyd y cynllun cyflawni cynhwysiant ariannol ym mis Rhagfyr, ac mae’n nodi’r camau gweithredu a’r mesurau sydd eu hangen i gynyddu cynhwysiant ariannol ar draws y wlad. Nid ar gyfer Llywodraeth Cymru yn unig y mae camau gweithredu a goblygiadau ariannol y cynllun. Mae’n cyd-fynd â’r camau gweithredu a geir mewn strategaethau cysylltiedig, gan gynnwys strategaeth genedlaethol Cymru ar gyfer gallu ariannol, strategaeth undebau credyd Cymru, a’r cynllun gweithredu gwybodaeth a chyngor, i adlewyrchu’r dull strategol sydd ar waith.

Felly, rwy’n falch o ymateb i’r ddadl hon heddiw. Mae’r Aelodau wedi siarad am bwysigrwydd undebau credyd, ac nid oes amheuaeth y gallant ac y dylent dyfu’n gryfach, drwy uno strategol o bosibl. O ran yr awgrym gan Blaid Cymru—banc y bobl—mae trafodaethau eisoes wedi digwydd gyda’r PPIW i asesu cysyniad o’r fath. Dylid gwneud y gwaith hwnnw gan roi sylw dyledus i sefydlu banc datblygu Cymru fel y soniodd yr Aelodau, yn ogystal â thechnolegau digidol newydd a rhai sy’n datblygu, potensial undebau credyd, a sefydliadau ariannol newydd, megis Chetwode, y cefais y pleser o gyhoeddi yr wythnos diwethaf ei fod yn symud i ogledd Cymru o Lundain. Fel y dywedais, rwy’n falch o allu ymateb i’r ddadl hon heddiw ac i sicrhau’r Aelodau—

Will the Cabinet Secretary give way?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ildio?

I was very pleased to hear this announcement about the PPIW report. When does he expect that report to be concluded, and will it be published, and can we have a statement for the Assembly?

Roeddwn yn falch iawn o glywed y cyhoeddiad am adroddiad y PPIW. Pryd y mae disgwyl i’r adroddiad gael ei gwblhau, ac a fydd yn cael ei gyhoeddi, ac a allwn gael datganiad i’r Cynulliad?

I believe that PPIW reports are normally published with access for Assembly Members, and certainly for Government Ministers, and the work will be undertaken, I believe, during the autumn, once early lessons from the operation of the development bank can be assessed. I think it will be an important and timely piece of work, but, as I say, it will need to take into account not only the development bank of Wales, but also the potential of credit unions, indeed, the additional services that are being rolled out by the Post Office, and new financial institutions. And I think that commitment demonstrates as well that we are exploring a range of options and interventions. Traditional bank branches might be reducing in number, but the need for accessible banking services, certainly, is not, and that’s why we are committed to supporting post offices, credit unions, new financial institutions, a development bank of Wales, and any other novel intervention at our disposal.

Rwy’n credu bod adroddiadau’r PPIW fel arfer yn cael eu cyhoeddi ac ar gael i’w gweld gan Aelodau’r Cynulliad, ac yn sicr gan Weinidogion y Llywodraeth, a bydd y gwaith yn cael ei wneud, rwy’n credu, yn ystod yr hydref, wedi i wersi cynnar o weithrediad y banc datblygu allu cael eu hasesu. Rwy’n meddwl y bydd yn waith pwysig ac amserol, ond fel y dywedais, bydd angen iddo ystyried potensial undebau credyd, yn wir, y gwasanaethau ychwanegol sy’n cael eu cyflwyno gan Swyddfa’r Post, a sefydliadau ariannol newydd yn ogystal â banc datblygu Cymru. Ac rwy’n meddwl bod yr ymrwymiad hwnnw yn dangos hefyd ein bod yn archwilio ystod o opsiynau ac ymyriadau. Efallai fod y canghennau banc traddodiadol yn lleihau o ran eu nifer, ond yn sicr, nid yw’r angen am wasanaethau bancio hygyrch yn lleihau, a dyna pam rydym wedi ymrwymo i gefnogi swyddfeydd post, undebau credyd, sefydliadau ariannol newydd, banc datblygu Cymru, ac unrhyw ymyrraeth newydd arall sydd ar gael i ni.

Galwaf ar Adam Price i ymateb i’r ddadl.

I call on Adam Price to respond to the debate.

Wel, roeddwn i’n dechrau galaru bod cynigion yn y lle yma yn cael unrhyw effaith o gwbl, ond rwy’n falch o glywed o leiaf ein bod ni yn mynd i gael ymchwiliad i mewn i’r cwestiwn yma o fodelau amgen a chreu sefydliadau newydd, gan gynnwys y posibilrwydd o ffurf ar fanc cyhoeddus, neu banc y bobl—beth bynnag rŷm ni’n ei alw fe, yr un yw’r egwyddor. Ac mae’n siŵr gen i y bydd Aelodau ar draws y Siambr yn edrych ymlaen yn arw at weld canlyniad yr ymchwiliad hynny.

Rwy’n croesawu yn fawr beth oedd yr Ysgrifennydd Cabinet wedi’i ddweud, er gwaethaf y ffaith nad yw rheoleiddio banciau wedi’i ddatganoli. Felly, mae yna gyfyngiadau ar yr hyn rŷm ni’n gallu ei wneud yn y lle yma, ond nid yw hynny’n golygu na ddylem ni drial defnyddio pob lifer sydd yn ein dwylo ni, achos dyna yw ein priod waith ni, wrth gwrs. Fel yr oedd Darren Millar yn dweud, dylem ni feddwl yn greadigol. Mae’r dadansoddiad o’r broblem yn yr achos yma wedi’i rannu yn helaeth, rwy’n credu, o gwmpas y Siambr, ar sail y cyfraniadau rydym ni wedi eu clywed, ac ar sail, wrth gwrs, y profiadau rŷm ni i gyd wedi eu hwynebu fel Aelodau etholaethol. Ac felly, yr ymateb, wrth gwrs, ydy meddwl yn arloesol ac yn greadigol ac yn uchelgeisiol. Felly, rwy’n croesawu yn fawr ‘commitment’ yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud beth oedd y cynnig yn ceisio gan Lywodraeth Cymru, sef ein bod ni’n gofyn cwestiwn: a allem ni saernïo model bancio i Gymru sy’n well na’r hyn sy’n cael ei gynnig ar hyn o bryd?

Roedd Mark Isherwood, wrth gwrs—

Well, I was starting to be concerned that motions in this place didn’t have any effect at all, but I’m very pleased to hear at least that we are going to have an inquiry into this idea of alternative models and creating new institutions, including the possibility of a form of public bank or people’s bank—whatever you want to call it, the same principle applies. I’m sure that Members across the Chamber will look forward very much to seeing the result of that inquiry.

I very much welcome what the Cabinet Secretary said, despite the fact that banking regulation hasn’t been devolved. It does therefore restrict what we can do here, but that doesn’t mean that we shouldn’t try to use every lever available to us, because that is our responsibility here. As Darren Millar said, we should be thinking creatively. The analysis of the problem in this case is divided, to a great extent, across the Chamber, on the basis of the contributions that we’ve heard, and on the basis of the experiences that we’ve all faced as Members. So, the response is to think innovatively and creatively and ambitiously. So, I welcome very much the Cabinet Secretary’s commitment to doing what the motion sought from the Welsh Government, which is to ask the question: could we create a new banking model for Wales that is better than what is already on offer?

Mark Isherwood, of course—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Sorry, you may be about to answer my question, but do you welcome the fact that the four non-profit community banks in Responsible Finance are already working with the Welsh Local Government Association, Cartrefi Cymru, the Wales Co-operative Centre and others to develop the very sort of model that you’re proposing?

Mae’n ddrwg gennyf, efallai eich bod ar fin ateb fy nghwestiwn, ond a ydych yn croesawu’r ffaith fod y pedwar banc cymunedol dielw yn Responsible Finance eisoes yn gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Cartrefi Cymru, Canolfan Cydweithredol Cymru ac eraill i ddatblygu’r union fath o fodel yr ydych yn ei gynnig?

Yn bendant, ac mae nifer o’r sefydliadau hynny yn rhan o’r grŵp newydd sydd yn edrych ar y banc cyhoeddus i Gymru. Rwy’n ymwybodol hefyd o waith Robert Owen Community Banking ac yn y blaen. Felly, ie, beth rŷm ni’n moyn, wrth gwrs, yw mwy o amrywiaeth yn y sector ariannol, ac adeiladu ar yr hyn sydd yno yn barod, gan gynnwys undebau credyd, lle mae ganddyn nhw rôl bwysig ac mae eisiau gweld sut yr ŷm ni’n gallu cryfhau hynny hefyd.

Roeddwn i’n croesawu sylwadau David Rowlands. Roedd e wedi newid ei farn ynglŷn â’r enw, ond fe wnawn ni roi o’r neilltu yr enw; nid dyna, wrth gwrs, fyrdwn y ddadl, ond y pwrpas. Ac mae e’n iawn, wrth gwrs—hynny yw, wrth feddwl am broblemau busnesau bychain, cyfalaf gweithio yn aml iawn ydy rhan o’r broblem, a beth sydd ei angen felly ydy banc, yntefe, sydd yn gallu cymryd blaendaliadau, sydd yn gallu symud yn gyflym, ac yn y blaen. Felly, dyna, rwy’n credu, y mae’r rhan fwyaf o fusnesau bychain yn gobeithio amdano gyda’r banc datblygu. Felly, mae yna gyfle nawr, gyda’r astudiaeth sydd wedi cael ei chyhoeddi, i edrych ar y cwestiwn ehangach yma.

Mae nifer o’m cyd-Aelodau fan hyn wedi sôn am wahanol ddimensiynau o’r creisis yr ŷm ni’n ei wynebu. Ac mae e yn greisis. Mae’r creisis yn mynd i waethygu, felly beth am inni fynd cam ar y blaen i’r creisis yma, a dechrau rhag-gynllunio y math o fodel amgen sydd yn amlwg, ar sail beth rŷm ni wedi clywed, gyda chefnogaeth eang ar draws y pleidiau—y syniad yma o nid ond banc datblygu mewn ystyr efallai mwy cyfyng, ond banc cyhoeddus i Gymru sydd yn gallu diwallu anghenion Cymru benbaladr, busnesau ac unigolion, sydd, fel mae pethau yn datblygu ar hyn o bryd, wrth gwrs, yn cael eu hesgeuluso gan fanciau prif ffrwd y sector breifat?

Yes, certainly, and a number of those organisations are members of the new group that is considering a public bank for Wales. I’m also aware of the work of Robert Owen Community Banking and so on. So, yes, what we want, of course, is more variety in the financial sector and to build on what already exists, including credit unions, where they have a very important role, and we want to see how we can strengthen that role, as well.

I welcomed the comments made by David Rowlands. He changed his opinion about the name, but we’ll set the name aside for now; that, of course, isn’t the predominant theme of today’s debate, but it’s the purpose. And he’s right, of course—In thinking about the problems faced by small businesses, working capital, very often, is part of the problem. What we need, therefore, is a bank that can take deposits and that can move quickly on these issues, and so on. So, I think that’s what the majority of small businesses are hoping to see with the development bank. So, this is an opportunity, now, with the study that has been announced, to look at that wider question.

A number of my fellow Members here today have talked about the different dimensions of the crisis that we’re facing. And it is a crisis, and it’s only going to get worse, so why don’t we move ahead of that crisis and make plans ahead of time about the kind of innovative alternative model that is clear from the contributions that we’ve heard today, and which does have wide-ranging support across the parties—this idea of not just having a development bank in a narrower sense, but a public bank for Wales that can fulfil the needs of all aspects of life in Wales, individuals and businesses, that are at present disenfranchised by the mainstream banks in the private sector?

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Cwestiwn Brys: Tata
8. Urgent Question: Tata

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwyf wedi derbyn cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66 ac rwy’n galw ar David Rees i ofyn y cwestiwn brys. David Rees.

I have accepted an urgent question under Standing Order 12.66 and I call on David Rees to ask the urgent question. David Rees.

Yn dilyn y cyhoeddiad heddiw mewn perthynas â balot gweithlu Tata ynghylch dur, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ynghylch pa drafodaethau y mae wedi’u cael i sicrhau bod yr ymrwymiad i fuddsoddi mewn cynhyrchu dur ym Mhort Talbot yn ddiogel? EAQ(5)0122(EI)

Following today’s announcement on the steel ballot by the Tata workforce, will the Cabinet Secretary make a statement on what discussions he has had to ensure the commitment to the investment in steel making at Port Talbot is secured? EAQ(5)0122(EI)

Member
Ken Skates 18:16:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

We welcome this afternoon’s announcement by the steel trade unions that their members have voted in favour of Tata Steel’s proposals to secure the future for its UK operations. This announcement is a significant step forward in securing a sustainable future for the UK businesses.

Rydym yn croesawu’r cyhoeddiad y prynhawn yma gan yr undebau llafur dur fod eu haelodau wedi pleidleisio o blaid cynigion Tata Steel i ddiogelu dyfodol ei weithfeydd yn y DU. Mae’r cyhoeddiad hwn yn gam pwysig ymlaen i sicrhau dyfodol cynaliadwy ar gyfer y busnesau yn y DU.

I thank the Cabinet Secretary for that answer, though I need to expand a bit on my original question. But I’m sure he appreciates that, since January last year, there have been some very dark skies over Port Talbot and the steelworks there, the local community and the local economy. We’ll now seeing, perhaps, after this ballot, the lifting of those dark skies and greater certainty over the medium term starting to be visible.

Now, steelworkers have given Tata an opportunity to rebuild the confidence that they have lost, or at best strained, over the recent months, and I hope that Tata take that opportunity and deliver on the promised investment as soon as possible, along with the other points in the proposals, including equality and parity with plants across the EU for their workforce.

Now, workers have made sacrifices to put the priority of the industry at the fore and I hope that, perhaps, the Welsh Government will lead on ensuring that those priorities and the interests of steelworkers are at the fore. Cabinet Secretary, I’m sure you agree that that needs to be across all parties, not just the Welsh Government, but the UK Government and Tata itself.

Can I put on record my recognition of the hard work and commitment by the trade unions, who have made some very difficult decisions during this time in the interests of their members and of the industry? But Cabinet Secretary, today’s ballot result is only a step on the path to a long-term sustainable future here in Wales and across the UK, and we still have far to go as a consequence of that. So, can I ask the following of you: what discussions have you had with Tata on their investment plans and the timescales associated with those plans? And have you received any assurances from them in relation to delivering their commitments on that proposal? How quickly can you as a Welsh Government be in a position to actually support investment? I know you’ve already committed £12 million, but how quickly can you commit other funding to other aspects, whether it be for research, for plant, training or other areas that help the industry? The spectre of the ThyssenKrupp joint venture still hangs over the whole industry and existed throughout the ballot. It hasn’t gone away; it’s still there. So, what discussions have you had with Tata regarding the implications for such a joint venture, particularly for the Welsh steel industry and the workforce? Have you had discussions with the UK Government, because the levers for many of the issues now faced in the steel industry are with them? What discussions have you had with the UK Government on their actions, because to date, to be blunt, I have seen very little action from the UK Government, to ensure that they now play their part in making the steel industry here in Wales a secure steel industry, one that is fit for the future and one that will continue to deliver? The workforce have done their job. They’ve committed the last four months. They’ve delivered production levels beyond the highest levels. They have actually even supported this ballot at a cost to themselves. Surely, your discussions should be telling the UK Government to stand up and take action. We want that action. Steelworkers want that action. Can you tell me what they’re doing?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ateb hwnnw, er bod angen i mi ymhelaethu ychydig ar fy nghwestiwn gwreiddiol. Ond rwy’n siwr ei fod yn derbyn, ers mis Ionawr y llynedd, fod yr awyr wedi bod yn dywyll iawn dros Bort Talbot a’r gwaith dur yno, y gymuned leol a’r economi leol. Fe welwn yn awr, efallai, ar ôl y bleidlais hon, yr awyr dywyll honno’n diflannu a mwy o sicrwydd yn dechrau ymddangos dros y tymor canolig.

Nawr, mae gweithwyr dur wedi rhoi cyfle i Tata ailfeithrin yr hyder y maent wedi’i golli, neu o leiaf wedi’i ysigo, dros y misoedd diwethaf, a gobeithio y bydd Tata yn manteisio ar y cyfle hwn ac yn cyflawni’r buddsoddiad a addawyd cyn gynted ag y bo modd, ynghyd â’r pwyntiau eraill yn y cynigion, gan gynnwys cydraddoldeb i’w gweithlu â gweithfeydd ar draws yr UE.

Nawr, mae gweithwyr wedi aberthu er mwyn rhoi blaenoriaeth i’r diwydiant ac rwy’n gobeithio, efallai, y bydd Llywodraeth Cymru yn dangos arweiniad er mwyn sicrhau bod y blaenoriaethau hynny a buddiannau gweithwyr dur yn flaenaf. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n siŵr eich bod yn cytuno bod angen i hynny ddigwydd ar draws pob un o’r partïon, nid Llywodraeth Cymru’n unig, ond Llywodraeth y DU a Tata ei hun.

A gaf fi gofnodi fy nghydnabyddiaeth i waith caled ac ymrwymiad yr undebau llafur, sydd wedi gwneud penderfyniadau anodd iawn yn ystod y cyfnod hwn er budd eu haelodau a’r diwydiant? Ond Ysgrifennydd y Cabinet, un cam yn unig ar y llwybr i ddyfodol cynaliadwy yma yng Nghymru ac ar draws y DU yw canlyniad y bleidlais heddiw, ac mae gennym ffordd bell i fynd o hyd o ganlyniad i hynny. Felly, a gaf fi ofyn y canlynol i chi: pa drafodaethau a gawsoch gyda Tata ar eu cynlluniau buddsoddi a’r amserlenni sy’n gysylltiedig â’r cynlluniau hynny? Ac a ydych wedi cael unrhyw sicrwydd ganddynt mewn perthynas â chyflawni eu hymrwymiadau yn y cynnig hwnnw? Pa mor gyflym y gallwch chi fel Llywodraeth Cymru fod mewn sefyllfa i gefnogi buddsoddiad mewn gwirionedd? Gwn eich bod eisoes wedi ymrwymo £12 miliwn, ond pa mor gyflym y gallwch chi ymrwymo cyllid arall ar gyfer agweddau eraill, boed yn ymchwil, offer, hyfforddiant neu feysydd eraill sy’n helpu’r diwydiant? Mae bwgan cyd-fenter ThyssenKrupp yn dal i hongian dros y diwydiant cyfan ac roedd yn bodoli drwy gydol y bleidlais. Nid yw wedi diflannu; mae’n dal i fod yno. Felly, pa drafodaethau a gawsoch gyda Tata ynglŷn â goblygiadau cyd-fenter o’r fath, yn enwedig i ddiwydiant dur Cymru a’r gweithlu? A ydych wedi cael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU, gan mai ganddynt hwy y mae’r dulliau i fynd i’r afael â llawer o’r materion a wynebir yn awr yn y diwydiant dur? Pa drafodaethau a gawsoch gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â’u gweithredoedd, oherwydd hyd yn hyn, i fod yn onest, ychydig iawn o weithredu a welais gan Lywodraeth y DU i sicrhau eu bod yn awr yn chwarae eu rhan yn gwneud y diwydiant dur yma yng Nghymru yn ddiwydiant dur diogel, un sy’n addas ar gyfer y dyfodol ac un a fydd yn parhau i gyflawni? Mae’r gweithlu wedi gwneud eu gwaith. Maent wedi ymroi dros y pedwar mis diwethaf. Maent wedi cyflawni lefelau cynhyrchu y tu hwnt i’r lefelau uchaf. Maent hyd yn oed wedi cefnogi’r bleidlais hon ar gost iddynt eu hunain mewn gwirionedd. ‘Does bosibl na ddylai eich trafodaethau fod yn dweud wrth Lywodraeth y DU i sefyll ar ei thraed a rhoi camau gweithredu ar waith. Rydym eisiau gweld y camau hynny. Mae gweithwyr dur eisiau gweld y camau hynny. A allwch ddweud wrthyf beth y maent yn ei wneud?

I think it’s important to recognise the enormous step the workers have taken in voting the way that they have and I’d like to pay tribute to the employees of Tata in Wales and also to the trade unions who have conducted themselves on behalf of the workers over many, many months in the best possible way imaginable. It has been an incredibly difficult time. This is the latest, albeit very welcome step, just the latest step in what has been a very long campaign to make the steel sector more sustainable for the future. But it’s been a campaign that Welsh Government has led, of that there is no doubt. We’ve done our part in offering a package of £60 million with conditions attached. Trade unions have done their bit, and today we’ve heard that workers have made a sacrifice also in order to do their bit and to make the sector more sustainable to make it more competitive to give it a future.

We now expect Tata to make good on its part of the deal with workers, but we also now expect the UK Government to take action. I’ve already spoken with the Secretary of State for Wales and I will also be writing to the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy to convey again my desire to see the UK industrial strategy demonstrate a more muscular interventionist approach to steel. We can only wish for some of the levers that they have at their disposal. They have those levers. We expect them now to use them. We expect them to use the industrial strategy to support the steel industry. We expect them to take action in terms of research and development. We expect them to take action in terms of high-energy cost, not just for steel but all energy-intensive operations.

In terms of the time frame that the Member raised—discussions have taken place with both myself and the First Minister; we regularly meet with the most senior officials from Tata—we expect, as I say, the promise, the pledge, the deal that Tata have offered to be delivered at the earliest opportunity. We certainly will be able now to expedite some of the proposals that have been put to Tata as part of the £60 million package. So, I hope to be able to bring forward announcements as soon as possible on further capital support for sites and also projects that will improve energy efficiency.

In terms of discussions with ThyssenKrupp, this is a commercial matter for Tata, but the conditions that we apply to the support that we’re offering will remain, whatever the future brings. I have also requested meetings with ThyssenKrupp to gain assurance from them about the Welsh skills sector if the joint venture were to go through.

I’m firmly of the belief that the steel industry in Wales has a very bright future, provided we get the investment and the interventions at a UK level that are required and that we’ve called for for many, many months. I do believe that, over the next five years, with the £1 billion investment that we expect Tata now to deliver, that the industry, with our support, will become more competitive, that it will modernise, that it will become more sustainable, and that there will be a long-term future for steel in Wales.

Credaf ei bod yn bwysig cydnabod y cam aruthrol y mae’r gweithwyr wedi ei gymryd yn pleidleisio fel y gwnaethant a hoffwn dalu teyrnged i weithwyr Tata yng Nghymru a hefyd i’r undebau llafur sydd wedi cyflawni ar ran y gweithwyr dros fisoedd lawer yn y ffordd orau y gallech ei dychmygu. Mae wedi bod yn gyfnod anodd iawn. Dyma’r cam diweddaraf, er yn gam i’w groesawu’n fawr, ond y cam diweddaraf yn unig mewn ymgyrch hir iawn i wneud y sector dur yn fwy cynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Ond mae wedi bod yn ymgyrch a arweiniwyd gan Lywodraeth Cymru, nid oes amheuaeth am hynny. Rydym wedi gwneud ein rhan yn cynnig pecyn o £60 miliwn gydag amodau ynghlwm. Mae’r undebau llafur wedi gwneud eu rhan hwy, a heddiw clywsom fod y gweithwyr hefyd wedi aberthu er mwyn gwneud eu rhan a gwneud y sector yn fwy cynaliadwy i’w wneud yn fwy cystadleuol er mwyn cynnig dyfodol iddo.

Rydym bellach yn disgwyl i Tata gyflawni ei ran o’r fargen gyda gweithwyr, ond rydym hefyd bellach yn disgwyl i Lywodraeth y DU weithredu. Rwyf eisoes wedi siarad gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru a byddaf hefyd yn ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol i gyfleu eto fy awydd i weld strategaeth ddiwydiannol y DU yn dangos ymagwedd ymyraethol fwy nerthol tuag at ddur. Ni allwn ond dymuno am rai o’r dulliau sydd ganddynt ar gael iddynt. Mae ganddynt y dulliau hynny. Rydym yn disgwyl iddynt eu defnyddio yn awr. Rydym yn disgwyl iddynt ddefnyddio’r strategaeth ddiwydiannol i gefnogi’r diwydiant dur. Rydym yn disgwyl iddynt roi camau ar waith o ran ymchwil a datblygu. Rydym yn disgwyl iddynt weithredu mewn perthynas â chostau ynni uchel, nid yn unig ar gyfer dur, ond yr holl weithfeydd ynni-ddwys.

O ran y ffrâm amser a grybwyllodd yr Aelod—cynhaliwyd trafodaethau rhwng y Prif Weinidog a minnau; rydym yn cyfarfod yn rheolaidd â phrif swyddogion Tata—fel y dywedais, rydym yn disgwyl yr addewid, y fargen y mae Tata wedi’i chynnig i gael ei chyflawni ar y cyfle cyntaf. Byddwn yn sicr yn gallu hwyluso rhai o’r cynigion a roddwyd i Tata fel rhan o’r pecyn £60 miliwn yn awr. Felly, rwy’n gobeithio gallu gwneud cyhoeddiadau cyn gynted ag y bo modd ar gymorth cyfalaf pellach ar gyfer safleoedd a hefyd prosiectau a fydd yn gwella effeithlonrwydd ynni.

O ran trafodaethau gyda ThyssenKrupp, mater masnachol i Tata yw hwn, ond bydd yr amodau a osodwn ar y cymorth a gynigiwn yn parhau, beth bynnag a ddaw yn y dyfodol. Rwyf hefyd wedi gofyn am gyfarfodydd gyda ThyssenKrupp i gael sicrwydd ganddynt ynglŷn â’r sector sgiliau yng Nghymru os yw’r gyd-fenter yn mynd rhagddi.

Rwy’n gadarn o’r farn fod gan y diwydiant dur yng Nghymru ddyfodol disglair iawn, ar yr amod ein bod yn cael y buddsoddiad a’r ymyriadau sy’n ofynnol ar lefel y DU ac y galwasom amdanynt ers misoedd lawer. Dros y pum mlynedd nesaf, gyda’r £1 biliwn o fuddsoddiad y disgwyliwn i Tata ei ddarparu yn awr, rwy’n credu y bydd y diwydiant, gyda’n cymorth ni, yn dod yn fwy cystadleuol, yn moderneiddio, yn dod yn fwy cynaliadwy, ac y bydd dyfodol hirdymor i ddur yng Nghymru.

Thank you, Cabinet Secretary. Today, obviously, as has been said, we’ve had the consultative result of the ballot. It’s clear that, despite what was a stark choice for the Tata workforce, one that was a choice between pensions and future investment in the plant, they’ve decided to keep their faith in Tata Steel. But would you agree with me that now it is time for Tata Steel to step up their side of the deal in relation to investment?

We shouldn’t be under any illusion at the moment that we can put this issue to rest, I think. On pensions, for example, I understand that Tata are currently in talks with the trustees and the pensions regulator as they say they can’t afford to continue sponsoring the scheme, as we all know. They want to walk away from the scheme as is and it could still go into the pension protection fund. The regulator at the moment won’t allow for that to happen as Tata are actually making a profit, but the regulator is already looking at this issue and it could take another year for this to be rectified, I am told.

So, the proposals that the workers were balloted on are conditional on a sustainable solution for the British Steel pension scheme. So, with that in mind, and with that conditionality in mind, if Tata are not allowed to walk away from their pension obligations by the pensions regulator, or negotiations take longer, what do you understand happens to these particular proposals? Do they still go ahead even though Tata haven’t got a sustainable solution to the scheme? What discussions have you had personally with the pensions regulator and Tata on this?

What actions will you take immediately to make it clear to Tata that, as a Government, you expect them to reciprocate the faith that has been placed in them by the workforce ballot today? Are you going to now step up as a Government and honour the commitments you made to the workforce before the ballot, including action, as was mentioned earlier, on funding for a local power plant and more investment into the steel research and development centre? I think it’s vitally important for steel to be a priority and not a low priority grade, as we’ve seen from the UK Government’s leaked document last week in relation to it being downgraded as a priority, and I’d be interested to hear views from the Conservatives here today as to why they think that it has been downgraded as a priority. I think what everybody wants in this room is to see a sustainable future, but I don’t think we should be under any pretence that this is the end of the discussion here today. Despite the vote, Tata may not be in a position to change the pensions, and therefore the investment may not follow. And I think that is what people need to have assurances on and need to have leadership from you and the UK Government and Tata on taking this issue forward now.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Heddiw, yn amlwg, fel y dywedwyd, rydym wedi cael canlyniad ymgynghorol y bleidlais. Er gwaethaf yr hyn a oedd yn ddewis anodd i weithlu Tata, un a oedd yn ddewis rhwng pensiynau a buddsoddi yn y gwaith yn y dyfodol, mae’n amlwg eu bod wedi penderfynu cadw eu ffydd yn Tata Steel. Ond a fuasech yn cytuno â mi ei bod hi’n bryd i Tata Steel gyflawni eu hochr hwy i’r fargen yn awr mewn perthynas â buddsoddi?

Nid wyf yn meddwl y dylem fod dan unrhyw gamargraff ar hyn o bryd y gallwn gau’r drws ar y mater hwn. Ar bensiynau, er enghraifft, deallaf fod Tata ar hyn o bryd mewn trafodaethau gyda’r ymddiriedolwyr a’r rheoleiddiwr pensiynau gan eu bod yn dweud na allant fforddio parhau i noddi’r cynllun, fel y mae pawb ohonom yn gwybod. Maent yn awyddus i droi cefn ar y cynllun fel y mae a gallai ddal i fynd i mewn i’r gronfa diogelu pensiynau. Ni fydd y rheoleiddiwr yn caniatáu i hynny ddigwydd ar hyn o bryd gan fod Tata mewn gwirionedd yn gwneud elw, ond mae’r rheoleiddiwr eisoes yn edrych ar y mater a gallai gymryd blwyddyn arall i hyn gael ei unioni, yn ôl yr hyn a ddywedir wrthyf.

Felly, mae’r cynigion y pleidleisiodd y gweithwyr arnynt yn amodol ar ateb cynaliadwy ar gyfer cynllun pensiwn Dur Prydain. Felly, gyda hynny mewn golwg, a chyda’r amodoldeb hwnnw mewn cof, os nad yw’r rheoleiddiwr pensiynau yn caniatáu i Tata droi cefn ar eu rhwymedigaethau pensiwn, neu os yw’r trafodaethau’n cymryd mwy o amser, beth fydd yn digwydd i’r cynigion penodol hyn yn ôl yr hyn a ddeallwch? A ydynt yn dal i fynd yn eu blaen er nad oes gan Tata ateb cynaliadwy i’r cynllun? Pa drafodaethau a gawsoch chi’n bersonol â’r rheoleiddiwr pensiynau a Tata ar hyn?

Pa gamau y byddwch yn eu cymryd ar unwaith i’w gwneud yn glir i Tata eich bod, fel Llywodraeth, yn disgwyl iddynt adleisio’r ffydd y mae’r gweithlu wedi’i ddangos ynddynt yn y bleidlais heddiw? A ydych yn mynd i gamu ymlaen fel Llywodraeth yn awr ac anrhydeddu’r ymrwymiadau a wnaethoch i’r gweithlu cyn y bleidlais, gan gynnwys camau gweithredu, fel y soniwyd yn gynharach, ar gyllid ar gyfer gwaith pŵer lleol a mwy o fuddsoddiad yn y ganolfan ymchwil a datblygu dur? Rwy’n credu ei bod yn hanfodol bwysig i ddur fod yn flaenoriaeth ac nid ar raddfa blaenoriaeth isel, fel y gwelsom yn nogfen Llywodraeth y DU a ddatgelwyd yn answyddogol yr wythnos diwethaf o ran ei israddio fel blaenoriaeth, a hoffwn glywed barn y Ceidwadwyr yma heddiw ynglŷn â pham y credant ei fod wedi’i israddio fel blaenoriaeth. Rwy’n credu mai’r hyn y mae pawb yn yr ystafell hon ei eisiau yw gweld dyfodol cynaliadwy, ond nid wyf yn meddwl y dylem fod dan unrhyw gamargraff mai dyma ddiwedd y drafodaeth yma heddiw. Er gwaethaf y bleidlais, efallai na fydd Tata mewn sefyllfa i newid y pensiynau, ac felly efallai na fydd y buddsoddiad yn dilyn. Ac rwy’n meddwl mai dyna beth y mae angen i bobl gael sicrwydd yn ei gylch ac mae angen iddynt gael arweiniad gennych chi a Llywodraeth y DU a Tata ar symud y mater hwn yn ei flaen yn awr.

Can I thank the Member for her questions and contribution, but I do take issue with the demand that we, Welsh Government, should show leadership now and step up to invest in the sector? In December, we announced the first package of support that was being invested in our sites. That included £4 million investment in skills development—not just at one site, but at every single site across our country. It included £8 million towards an £18 million investment in the power plant at Port Talbot to reduce energy costs and cut carbon emissions. And now, as I said, we are ready to take forward a series of other measures that will improve energy efficiency at Welsh sites, we’re looking at a capital expenditure programme at Shotton, and also improvements to the galvanising line at Port Talbot. Today’s decision has meant that we can expedite that work and give workers the confidence that they will be operating in modern facilities that are competitive.

In terms of Tata itself and the confidence that needs to be built amongst its workforce, there is, of course, a need now for Tata to demonstrate its loyalty to Wales, to the workers who have shown such loyalty to the sector in voting the way that they have, and they offered a deal concerning pensions that they assured workers would be sustainable. It’s now for them to prove it and to deliver it, but it’s also for them to deliver the investment that we are working in partnership with them on.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei chwestiynau a’i chyfraniad, ond rwy’n anfodlon â’r alwad y dylem ni, Lywodraeth Cymru, ddangos arweiniad yn awr a chamu ymlaen i fuddsoddi yn y sector? Ym mis Rhagfyr, gwnaethom gyhoeddiad ynghylch y pecyn cyntaf o gefnogaeth a oedd yn cael ei fuddsoddi yn ein safleoedd. Roedd hwnnw’n cynnwys buddsoddiad o £4 miliwn tuag at ddatblygu sgiliau—nid mewn un safle’n unig, ond ar bob safle ar draws ein gwlad. Roedd yn cynnwys £8 miliwn tuag at fuddsoddiad o £18 miliwn yn y gwaith pŵer ym Mhort Talbot i leihau costau ynni a lleihau allyriadau carbon. Ac yn awr, fel y dywedais, rydym yn barod i gyflwyno cyfres o fesurau eraill a fydd yn gwella effeithlonrwydd ynni ar safleoedd yng Nghymru, rydym yn edrych ar raglen gwariant cyfalaf yn Shotton, a gwelliannau hefyd i’r llinell galfaneiddio ym Mhort Talbot. Mae penderfyniad heddiw yn golygu ein bod yn gallu hwyluso’r gwaith hwnnw a rhoi hyder i weithwyr y byddant yn gweithredu mewn cyfleusterau modern sy’n gystadleuol.

O ran Tata ei hun a’r hyder sydd angen ei feithrin ymhlith ei weithlu, mae angen yn awr, wrth gwrs, i Tata ddangos ei deyrngarwch i Gymru, i’r gweithwyr sydd wedi dangos y fath deyrngarwch i’r sector drwy bleidleisio fel y gwnaethant, ac fe gynigiwyd bargen yn ymwneud â phensiynau gan sicrhau gweithwyr y byddai’n gynaliadwy. Eu lle hwy yn awr yw profi hynny a chyflawni hynny, ond eu lle hwy hefyd yw darparu’r buddsoddiad yr ydym yn gweithio mewn partneriaeth â hwy arno.

Minister, thank you for giving your answers to the urgent questions so far, and could I join you in commending the workforce for the way they’ve resolutely—[Interruption.] I don’t know what the sniggering is, but at the end of the day, I think the workforce have stood up and put their point over and actually endorsed the ballot today, with over 70 per cent in all three categories, I think, from the various unions endorsing this, with over 70 per cent turnout as well in this ballot, which is a resounding commitment from the workforce. What is important, now, that we hear from, obviously, Tata, is how they are going to bring forward the investment that they’ve talked of, and you highlighted in your earlier answers that you and the First Minister are in constant dialogue with senior directors of Tata Steel, so could you indicate how that pipeline of investment will now come on-stream, given that, I think, the figures are commented on are £1 billion over 10 years? Is that £1 billion front-ended, so that we will see a considerable chunk of that investment in the early years of that 10-year period, or is it going to be more towards the mid to long-term future when we’re looking at the 10-year period of investment we’re talking of?

And secondly, the merger talks are continuing and ongoing; are the assurances around no compulsory redundancies caveated with the fact that Tata need to be remaining in control of the plants and, if a merger was to take place, then the assurances around compulsory redundancies would not be placed on the successor company if—if—a merger were to take place? We are all pleased with the situation we find ourselves in today, given where we found ourselves 12 months ago and, indeed, through the Assembly election campaign, where all parties worked together on this and the community as a whole worked together on this, and the productivity of those discussions, those negotiations, have borne fruit today. There is still much work to do, and I will work with colleagues both in Westminster and in this institution, along with other Welsh Conservatives here, to make sure that there is delivery around high energy prices, but above all, make sure that investment is made in these plants to secure steel as a primary industry. But I do hope that, rather than reverting to the trench warfare of the politics of this, we can continue working together to make sure that the steel voices are heard and that decisions are made in the best interests of securing the long-term future of the steel industry here in Wales and in the UK. Let’s not forget that one of the key numbers that have helped this commitment to come forward is the depreciation in the pound, which has made steel-making profitable again in many of the plants the length and breadth of this country.

Weinidog, diolch i chi am roi eich atebion i’r cwestiynau brys hyd yn hyn, ac a gaf fi ymuno â chi i ganmol y gweithlu am y ffordd y maent wedi mynd ati’n benderfynol—[Torri ar draws.] Nid wyf yn gwybod beth yw’r rheswm dros y piffian, ond yn y pen draw, rwy’n meddwl bod y gweithlu wedi sefyll a gwneud eu pwynt a chadarnhau’r bleidlais heddiw mewn gwirionedd, gyda thros 70 y cant ym mhob un o’r tri chategori, rwy’n credu, o’r gwahanol undebau yn cymeradwyo hyn, gyda thros 70 cant yn pleidleisio hefyd yn y bleidlais hon, sy’n ymrwymiad ysgubol gan y gweithlu. Yr hyn sy’n bwysig yn awr i ni ei glywed, yn amlwg, gan Tata, yw sut y maent yn mynd i gyflwyno’r buddsoddiad y maent wedi siarad amdano, ac fe ddywedoch yn eich atebion cynharach eich bod chi a’r Prif Weinidog mewn deialog gyson gydag uwch-gyfarwyddwyr Tata Steel, felly a allwch chi nodi sut y bydd y ffrwd honno o fuddsoddiad yn dod yn weithredol yn awr, o gofio, rwy’n meddwl, mai’r ffigurau dan sylw yw £1 biliwn dros 10 mlynedd? A oes mwy o’r £1 biliwn i ddod ar y dechrau, fel ein bod yn gweld cyfran sylweddol o’r buddsoddiad ym mlynyddoedd cynnar y cyfnod hwnnw o 10 mlynedd, neu a yw’n mynd i fod yn fwy tuag at y dyfodol tymor canolig a hirdymor wrth i ni edrych ar y cyfnod o 10 mlynedd o fuddsoddi y siaradwn amdano?

Ac yn ail, mae’r trafodaethau uno yn parhau ac yn barhaus; a yw’r sicrwydd ynglŷn â dim diswyddiadau gorfodol gyda’r cafeat fod angen i Tata barhau i reoli’r gweithfeydd a phe bai uno’n digwydd, yna ni fuasai’r cwmni olynol yn gorfod rhoi’r sicrwydd mewn perthynas â diswyddiadau gorfodol pe bai—pe bai—uno’n digwydd? Rydym i gyd yn falch o’r sefyllfa yr ydym ynddi heddiw, o ystyried lle roeddem 12 mis yn ôl ac yn wir, drwy ymgyrch etholiad y Cynulliad, pan aeth pob plaid ati i weithio gyda’i gilydd ar hyn a phan aeth y gymuned gyfan ati i gydweithio ar hyn, ac mae cynnyrch y trafodaethau hynny, y negodi hwnnw, wedi dwyn ffrwyth heddiw. Mae llawer o waith i’w wneud, a byddaf yn gweithio gyda chydweithwyr yn San Steffan ac yn y sefydliad hwn, ynghyd â Cheidwadwyr Cymreig eraill yma, i wneud yn siŵr fod gwaith yn cael ei gyflawni ar brisiau ynni uchel, ond yn anad dim, i wneud yn siŵr fod buddsoddi’n digwydd yn y gweithfeydd hyn i ddiogelu dur fel diwydiant sylfaenol. Ond yn hytrach na throi’n ôl at ryfela yn y ffosydd ar wleidyddiaeth hyn, rwy’n gobeithio y gallwn barhau i weithio gyda’n gilydd i wneud yn siŵr fod lleisiau gweithwyr dur yn cael eu clywed a bod penderfyniadau’n cael eu gwneud er budd gorau dyfodol hirdymor y diwydiant dur yma yng Nghymru ac yn y DU. Gadewch i ni beidio ag anghofio mai un o’r elfennau allweddol sydd wedi helpu i sicrhau’r ymrwymiad hwn yw dibrisiant yn y bunt sydd wedi gwneud cynhyrchu dur yn broffidiol eto yn llawer o’r gweithfeydd ar hyd a lled y wlad.

I’d like to thank the Member for his contribution. I will just point out that the fall in the value of the pound has actually impacted adversely on raw materials that have to be imported so, actually, the benefits are not as you would imagine. But I do welcome the collegiate approach from the leader of the opposition on this issue, and what he said about the need to avoid trench warfare. In order to maintain this, I think it might be worth the Conservatives recognising the incredible role that Welsh Government has played in ensuring that steel has a sustainable future. And another important role—and I look forward to working with opposition Members on this—is to ensure that the UK Government now delivers for steel in Wales and, in particular, I am intrigued by the potential of a steel deal as part of the UK industrial strategy. I very much hope that that will be delivered as soon as possible, and will have considerable benefits for Wales. There is, of course, a £2 billion research, development and innovation fund that’s been announced and, again, I would hope that all Members will be able to work together to secure as much of that investment as possible for Welsh steel.

There are four key elements to the proposal, and the Member highlighted a number of them—first of all, the investment component: the 10-year plan to invest £1 billion to support steel making at Port Talbot and secure the future of the downstream sites. Now, we will be having discussions with Tata about the time frame and the expected investment over the next 10 years, but it would be our expectations that they ensure that the facility becomes more competitive at the earliest possible point. Port Talbot is already turning a corner at great speed, thanks to the bridge—the programme that has been introduced by local management, and that has been supported by employees and the unions. Together, they’ve formed a formidable partnership. It’s a partnership that’s seen the result that has been announced today, and we very much welcome it.

In terms of the pledge for jobs to be secured, Tata, as part of the agreement, agreed to a pact equivalent to its agreement with steelworkers on the continent, which includes a commitment to seek to avoid any compulsory redundancies for five years. In terms of joint venture discussions, I’ve already made clear that the conditionality that we apply to our investment in Tata’s steel sites in Wales would continue to apply, regardless of future ownership. But for the next five years, what those conditions do is ensure that the steel sector in Wales, led by Tata, can continue to modernise, become more competitive and become more sustainable.

Hoffwn ddiolch i’r Aelod am ei gyfraniad. Hoffwn nodi bod y gostyngiad yng ngwerth y bunt wedi effeithio’n andwyol mewn gwirionedd ar ddeunyddiau crai sy’n rhaid eu mewnforio felly, mewn gwirionedd, nid yw’r buddion fel y byddech yn ei ddychmygu. Ond rwy’n croesawu’r ymagwedd golegaidd gan arweinydd yr wrthblaid ar y mater hwn, a’r hyn a ddywedodd am yr angen i osgoi rhyfela yn y ffosydd. Er mwyn cynnal hyn, rwy’n meddwl y gallai fod yn werth i’r Ceidwadwyr gydnabod rôl anhygoel Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gan ddur ddyfodol cynaliadwy. A rôl bwysig arall—ac rwy’n edrych ymlaen at weithio gydag Aelodau’r gwrthbleidiau ar hyn—yw sicrhau bod Llywodraeth y DU yn cyflawni yn awr ar ddur yng Nghymru ac yn arbennig, rwy’n chwilfrydig ynglŷn â photensial y fargen ddur fel rhan o strategaeth ddiwydiannol y DU. Rwy’n gobeithio’n fawr y bydd honno’n cael ei chyflawni cyn gynted ag y bo modd, ac y bydd yn creu manteision sylweddol i Gymru. Wrth gwrs, mae yna gronfa ymchwil, datblygu ac arloesi gwerth £2 biliwn wedi ei chyhoeddi ac unwaith eto, buaswn yn gobeithio y bydd pob Aelod yn gallu gweithio gyda’i gilydd i sicrhau cymaint o’r buddsoddiad hwnnw ag y bo modd ar gyfer dur Cymru.

Mae pedair elfen allweddol i’r cynnig, a thynnodd yr Aelod sylw at nifer ohonynt—yn gyntaf oll, yr elfen fuddsoddi: y cynllun 10 mlynedd i fuddsoddi £1 biliwn i gefnogi dur ym Mhort Talbot a sicrhau dyfodol safleoedd derbyn. Nawr, byddwn yn cael trafodaethau gyda Tata am y ffrâm amser a’r buddsoddiad a ddisgwylir dros y 10 mlynedd nesaf, ond buasem yn disgwyl iddynt sicrhau bod y cyfleuster yn dod yn fwy cystadleuol cyn gynted ag y bo modd. Mae Port Talbot eisoes yn troi cornel ar gyflymder mawr, diolch i’r ‘bridge’—y rhaglen a gyflwynwyd gan y rheolwyr lleol, ac a gefnogwyd gan weithwyr a’r undebau. Gyda’i gilydd, maent wedi ffurfio partneriaeth aruthrol. Mae’n bartneriaeth sydd wedi gweld y canlyniad a gyhoeddwyd heddiw, ac rydym yn ei groesawu’n fawr iawn.

O ran yr addewid i sicrhau swyddi, cytunodd Tata, fel rhan o’r cytundeb, i bact sy’n cyfateb i’w gytundeb gyda gweithwyr dur ar y cyfandir, ac sy’n cynnwys ymrwymiad i geisio osgoi unrhyw ddiswyddiadau gorfodol am bum mlynedd. O ran trafodaethau ar y gyd-fenter, rwyf eisoes wedi dweud yn glir y byddai’r amodoldeb a gymhwyswn i’n buddsoddiad yn safleoedd dur Tata yng Nghymru yn parhau i fod yn berthnasol, waeth pwy fydd y perchnogion yn y dyfodol. Ond am y pum mlynedd nesaf, yr hyn y mae’r amodau hynny’n ei wneud yw sicrhau bod y sector dur yng Nghymru, dan arweiniad Tata, yn gallu parhau i foderneiddio a dod yn fwy cystadleuol ac yn fwy cynaliadwy.

Along with workers from my constituency in Trostre and in Port Talbot this afternoon, I breathed a very heavy sigh of relief at the ballot result, and it’s testimony to the commitment of the local management and the workers that, despite the grievances and misgivings they had about the way Tata has handled this over the last 12 months, they’re prepared to make a commitment to save jobs in their communities. And I think we should acknowledge that were it not for the financial inducements of the Welsh Government, there wouldn’t have been a deal for them to vote on in the first place.

But I wonder if the Minister does share my unease at the events of the last year, and of the calls from the Chamber this afternoon to continue to pump large amounts of public money into a large multinational corporation on an ongoing basis? This makes us incredibly vulnerable to the whims of a boardroom in India and the changes of personality around that board table. We surely must be putting ourselves in a better long-term position that we make ourselves less vulnerable to these forces beyond our control, and we build up the resilience of our economy through local investment, local skills and local jobs. So, would he make sure in his economic strategy that we do have a plan, so that we don’t put ourselves in this position in the years to come?

Gyda gweithwyr o fy etholaeth i yn Nhrostre ac ym Mhort Talbot y prynhawn yma, anadlais ochenaid ddofn o ryddhad ynglŷn â chanlyniad y bleidlais, ac er gwaethaf y cwynion a’r amheuon a oedd ganddynt am y ffordd y mae Tata wedi trin hyn dros y 12 mis diwethaf, mae’n dyst i ymrwymiad y rheolwyr lleol a’r gweithwyr eu bod yn barod i ymrwymo i achub swyddi yn eu cymunedau. Ac rwy’n meddwl y dylem gydnabod na fyddai bargen wedi bod iddynt bleidleisio arni yn y lle cyntaf oni bai am gymhellion ariannol Llywodraeth Cymru.

Ond tybed a yw’r Gweinidog yn rhannu fy anesmwythyd ynglŷn â digwyddiadau’r flwyddyn ddiwethaf, a galwadau o’r Siambr y prynhawn yma i barhau i bwmpio symiau mawr o arian cyhoeddus i mewn i gorfforaeth fawr amlwladol ar sail barhaus? Mae hyn yn ein gwneud yn hynod o agored i fympwyon ystafell fwrdd yn India a newidiadau personoliaethau o gwmpas y bwrdd hwnnw. ‘Does bosibl nad ydym yn rhoi ein hunain mewn sefyllfa well yn y tymor hir os gwnawn ein hunain yn llai agored i’r grymoedd hyn sydd y tu hwnt i’n rheolaeth, a’n bod yn adeiladu cydnerthedd ein heconomi drwy fuddsoddiad lleol, sgiliau lleol a swyddi lleol. Felly, a allai wneud yn siŵr yn ei strategaeth economaidd fod gennym gynllun, fel nad ydym yn rhoi ein hunain yn y sefyllfa hon yn y blynyddoedd i ddod?

Can I thank the Member for his questions, and also for recognising that the deal is indeed only possible today because of the investment and the leadership shown by Welsh Government over the past year and more?

In terms of the question of ownership that the Member raises, the key to a prosperous and secure future for those Tata Steel plants lies in them becoming highly competitive, up there with the world’s very best. That’s what our investment is about, that’s what our support is all about: we are investing in the people, in their skills. I’ve already reiterated the point today that we announced in December a £4 million package of support to develop those skills. We’re investing in the local plants and in local jobs.

So, above all, what is essential is that we give the steel sector across Wales, regardless of who owns which sites and which facilities, we give it the best possible chance of being as competitive as possible.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei gwestiynau, ac am gydnabod hefyd yn wir nad yw’r cytundeb ond yn bosibl heddiw oherwydd y buddsoddiad a’r arweinyddiaeth a ddangoswyd gan Lywodraeth Cymru dros y flwyddyn ddiwethaf a mwy na hynny?

O ran y cwestiwn ynglŷn â pherchnogaeth y mae’r Aelod yn tynnu sylw ato, yr allwedd i ddyfodol llewyrchus a diogel i weithfeydd Tata Steel yw iddynt ddod yn gystadleuol iawn, i fyny yno gyda’r gorau yn y byd. Dyna yw diben ein buddsoddiad, dyna yw diben ein cymorth: rydym yn buddsoddi yn y bobl, yn eu sgiliau. Rwyf eisoes wedi ailadrodd y pwynt heddiw ein bod wedi cyhoeddi pecyn gwerth £4 miliwn o gymorth ym mis Rhagfyr i ddatblygu’r sgiliau hynny. Rydym yn buddsoddi yn y gweithfeydd lleol ac mewn swyddi lleol.

Felly, yn anad dim, yr hyn sy’n hanfodol yw ein bod yn rhoi i’r sector dur ledled Cymru, waeth pwy sy’n berchen ar ba safleoedd a pha gyfleusterau, ein bod yn rhoi’r cyfle gorau posibl iddo fod mor gystadleuol â phosibl.

Cabinet Secretary, the brave decision by the Tata workforce to accept the Tata deal will help secure the future of steel making in Wales. It is now up to both Governments, in Westminster and in Wales, to help ensure that demand for Welsh steel is increased.

As discussed in the tidal lagoons debate here yesterday, Tidal Lagoon Power hope to source most of the steel from UK sources. However, there are concerns about this, given the fact that their major partners are a steel producer in France and Holland. What discussions have you had with the UK Government about ensuring that the tidal lagoon in Swansea uses only Welsh steel?

Ysgrifennydd y Cabinet, bydd y penderfyniad dewr gan weithlu Tata i dderbyn cynnig Tata yn helpu i sicrhau dyfodol cynhyrchu dur yng Nghymru. Mater i’r ddwy Lywodraeth bellach, yn San Steffan ac yng Nghymru, yw helpu i sicrhau cynnydd yn y galw am ddur o Gymru.

Fel y trafodwyd yn y ddadl ar y môr-lynnoedd llanw yma ddoe, mae Tidal Lagoon Power yn gobeithio caffael y rhan fwyaf o’u dur o ffynonellau yn y DU. Fodd bynnag, mae yna bryderon ynglŷn â hyn, o ystyried y ffaith mai cynhyrchwyr dur yn Ffrainc a’r Iseldiroedd yw eu prif bartneriaid. Pa drafodaethau a gawsoch gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â sicrhau mai dur o Gymru yn unig y bydd y morlyn llanw yn Abertawe yn ei ddefnyddio?

Can I thank the Member for her question? So, there are actually much wider implications for all industrial sectors, because procurement is a key issue in ensuring that the supply of Welsh steel is to a number of our major infrastructure projects coming up in the coming years.

We need to ensure that there is demand for Welsh steel right across Wales, and across the UK. This is something that I put to the Secretary of State for BEIS, and, of course, I know that the Secretary for Finance and Local Government has been doing a considerable amount of work in looking at procurement rules, and ensuring that Welsh steel can be used wherever and whenever possible on infrastructure in our country. And I think that a case in point is, actually, the eastern bay link road where more than three quarters of the steel used that will remain in situ comes from Welsh steel plants.

A gaf fi ddiolch i’r Aelod am ei chwestiwn? Felly, mae yna oblygiadau llawer ehangach i bob sector diwydiannol mewn gwirionedd, gan fod caffael yn fater allweddol o ran sicrhau cyflenwad o ddur Cymru i nifer o’n prosiectau seilwaith mawr sydd ar y ffordd yn y blynyddoedd i ddod.

Mae angen inni sicrhau bod galw am ddur Cymru ledled Cymru, ac ar draws y DU. Mae hyn yn fater a grybwyllais wrth yr Ysgrifennydd Gwladol dros BEIS, ac wrth gwrs, rwy’n gwybod bod yr Ysgrifennydd dros Gyllid a Llywodraeth Leol wedi bod yn gwneud cryn dipyn o waith yn edrych ar reolau caffael, a sicrhau y gellir defnyddio dur Cymru ble bynnag a phryd bynnag y bo modd ar seilwaith yn ein gwlad. Ac rwy’n meddwl mai un enghraifft o hyn mewn gwirionedd yw ffordd gyswllt dwyrain y bae lle y mae dros dri chwarter y dur a ddefnyddir a fydd yn aros yn ei le yn dod o weithfeydd dur Cymru.

I’d like to re-emphasise what my colleague for Aberavon has said and others this afternoon, that Tata must now honour their commitment and promises, and recognise the sacrifice the workforce has made, and step up to the plate and not walk away from their obligations. I’m also adding my voice to tributes to the dedication of the steel unions. I know first-hand how hard the reps work at my local site of Shotton, and I will continue to work closely with them going forward.

Tata, I think, also need to adapt to better recognise the success at Shotton, which produces viable and innovative products in its own right. So, Cabinet Secretary, I can’t emphasise enough how successful and viable and profitable Shotton is, and I’d ask you to reaffirm your commitment to support an investment in the future of the site, and also working with UK Government to deliver on the steel sector support package.

Hoffwn ailbwysleisio’r hyn y mae fy nghyd-Aelod dros Aberafan wedi dweud, ac eraill y prynhawn yma, fod yn rhaid i Tata yn awr wireddu eu hymrwymiad a’u haddewidion, a chydnabod yr aberth y mae’r gweithlu wedi’i wneud, a chamu ymlaen a pheidio â throi cefn ar eu rhwymedigaethau. Rwyf hefyd yn ychwanegu fy llais at y teyrngedau i ymroddiad yr undebau dur. Rwy’n gwybod o brofiad pa mor galed y mae’r cynrychiolwyr yn gweithio ar fy safle lleol yn Shotton, a byddaf yn parhau i weithio’n agos gyda hwy yn y dyfodol.

Rwy’n meddwl bod angen i Tata addasu hefyd i gydnabod llwyddiant yn well yn Shotton, sy’n cynhyrchu cynnyrch ymarferol ac arloesol yn ei hawl ei hun. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, ni allaf bwysleisio digon pa mor llwyddiannus a hyfyw a phroffidiol yw Shotton, a hoffwn ofyn i chi gadarnhau eich ymrwymiad i gefnogi buddsoddiad yn nyfodol y safle, a gweithio gyda Llywodraeth y DU hefyd i gyflwyno pecyn cymorth y sector dur.

Can I thank Hannah Blythyn for her questions? Shotton, like all other sites in Wales, is vitally important to the Welsh steel family, and that’s why I am pleased to be able to take forward work now on the potential support for a major capital expenditure programme at Shotton steelworks. I would also like to say that the steel unions at the Shotton plant, along with steel union representatives at all of the other Welsh sites, have conducted themselves in an exemplary way and have shown incredible leadership over what has been an intensely difficult period of time.

Hoffwn ddiolch i Hannah Blythyn am ei chwestiynau. Mae Shotton, fel pob safle arall yng Nghymru, yn hanfodol bwysig i deulu dur Cymru, a dyna pam rwy’n falch o allu symud gwaith ymlaen yn awr ar gefnogaeth bosibl i raglen gwariant cyfalaf mawr yng ngwaith dur Shotton. Hoffwn ddweud hefyd fod yr undebau dur yng ngwaith Shotton, ynghyd â chynrychiolwyr undebau dur ar bob un o’r safleoedd eraill yng Nghymru, wedi gweithredu mewn ffordd ganmoladwy ac wedi dangos arweinyddiaeth anhygoel dros yr hyn a fu’n gyfnod hynod o anodd.

Cabinet Secretary, I think it is right today to recognise the commitment to the steel industry of the workforce, the trade unions, local management and Welsh Government, as other Members have stated. For me, of course, Llanwern is a real priority and a major concern, and, as with other steel plants, the workforce at Llanwern have shown great commitment over the years, constantly retraining, adapting to new systems, showing great flexibility and, it must be said, enduring successive cuts to jobs and production. But, we know that the steel industry is an industry with a real future in Wales, as well as a great history and past. So, as with Hannah Blythyn, I would like to plead the case for my local steelworks, indeed, as with Lee Waters and others.

So, in addressing the future plans for investment, Cabinet Secretary, of Tata in Wales, will you make sure that Llanwern has a strong focus and a strong place in the discussions that you have? Particularly, of course, because, as Tata are very clear in saying, it is an integrated operation in Wales and all the component parts from Port Talbot, across the length and breadth of Wales, work together and operate in an integrated way. I think it’s clear that we have to ensure that all the component parts are a significant part of the discussions that take place and not overlooked in any way.

Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n meddwl ei bod yn iawn heddiw i ni gydnabod ymrwymiad y gweithlu, yr undebau llafur, rheolwyr lleol a Llywodraeth Cymru i’r diwydiant dur, fel y mae Aelodau eraill wedi dweud. I mi, wrth gwrs, mae Llanwern yn flaenoriaeth go iawn ac yn bryder mawr, ac fel gyda gweithfeydd dur eraill, mae’r gweithlu yn Llanwern wedi dangos ymrwymiad mawr dros y blynyddoedd, gan ailhyfforddi’n gyson, addasu i systemau newydd, dangos hyblygrwydd mawr ac mae’n rhaid dweud, dioddef toriadau olynol parhaus i swyddi a chynhyrchiant. Ond gwyddom fod y diwydiant dur yn ddiwydiant sydd â dyfodol go iawn yng Nghymru, yn ogystal â hanes a gorffennol gwych. Felly, fel gyda Hannah Blythyn, hoffwn bledio’r achos dros fy ngwaith dur lleol, yn wir, fel gyda Lee Waters ac eraill.

Felly, wrth fynd i’r afael â’r cynlluniau ar gyfer buddsoddi yn y dyfodol, Ysgrifennydd y Cabinet, o ran Tata yng Nghymru, a wnewch chi’n yn siŵr fod pwyslais cryf ar Lanwern a lle cryf iddo yn y trafodaethau yr ydych yn eu cael? Yn enwedig, wrth gwrs, fel y mae Tata yn ei ddweud yn glir iawn, am ei fod yn waith integredig yng Nghymru ac mae’r holl gydrannau o Bort Talbot, ar hyd a lled Cymru, yn gweithio gyda’i gilydd ac yn gweithredu mewn modd integredig. Rwy’n credu ei bod hi’n amlwg fod yn rhaid i ni sicrhau bod yr holl gydrannau yn rhan sylweddol o’r trafodaethau sy’n digwydd ac nid eu hanwybyddu mewn unrhyw ffordd.

I’d like to thank John Griffiths for his contribution and I agree entirely. I’d like to thank him for his consistent and passionate commitment to the plant in his constituency, as I’d like to thank all Members who represent areas that have steelworks within them. I do believe that we’ve only just scratched the surface of the potential of steel as a material. The amount of research and development and innovation that can and, I’m sure, will take place in the coming years will mean that the material plays a more significant role in the future than it does today.

The aim for Welsh Government is to place Welsh steel at the very forefront of research and development and, for that reason, we’re not just looking to invest in R&D and innovation within Welsh steel and within the Tata facilities, we’re also looking to the UK Government to do likewise. So, I do expect, as I’ve said already, a very fair share of that chunk of £2 billion of research and development money to come here to Wales for the Welsh steelworks.

Hoffwn ddiolch i John Griffiths am ei gyfraniad a chytunaf yn llwyr. Hoffwn ddiolch iddo am ei ymroddiad cyson ac angerddol i’r gwaith yn ei etholaeth, fel y carwn ddiolch i’r holl Aelodau sy’n cynrychioli ardaloedd sydd â gweithfeydd dur ynddynt. Credaf mai crafu’r wyneb yn unig yr ydym wedi’i wneud o ran potensial dur fel deunydd. Bydd faint o waith ymchwil a datblygu ac arloesi a all ddigwydd ac a fydd yn digwydd, rwy’n siŵr, yn y blynyddoedd nesaf yn golygu y bydd y deunydd yn chwarae rôl fwy sylweddol yn y dyfodol nag y mae’n ei wneud heddiw.

Y nod ar gyfer Llywodraeth Cymru yw gosod dur Cymru ar y blaen mewn gwaith ymchwil a datblygu ac am y rheswm hwnnw, rydym nid yn unig yn bwriadu buddsoddi mewn ymchwil a datblygu ac arloesi o ran dur Cymru ac o fewn cyfleusterau Tata, rydym hefyd yn disgwyl i Lywodraeth y DU wneud yr un peth. Felly, fel y dywedais eisoes, rwy’n disgwyl y bydd cyfran deg iawn o’r £2 biliwn o arian ymchwil a datblygu yn dod yma i Gymru ar gyfer y gwaith dur yng Nghymru.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

9. 8. Cyfnod Pleidleisio
9. 8. Voting Time

Rydym nawr yn cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno imi ganu’r gloch, rwy’n symud yn syth i’r bleidlais. Mae’r bleidlais ar ddadl Plaid Cymru ar wasanaethau bancio. Rwy’n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 16, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Mae’r cynnig, felly, wedi ei wrthod.

That brings us to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to the vote. The first vote is on the Plaid Cymru debate on banking services. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 35 against. The motion is, therefore, not agreed.

Gwrthodwyd y cynnig: O blaid 16, Yn erbyn 35, Ymatal 0.

Motion not agreed: For 16, Against 35, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6240.

Result of the vote on motion NDM6240.

Rwy’n galw am bleidlais ar welliant 1. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Rwy’n galw, felly, am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 29, pedwar yn ymatal, 18 yn erbyn. Felly, mae’r gwelliant wedi ei dderbyn.

I now call for a vote on amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I, therefore, call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 29, four abstentions, 18 against. Therefore, the amendment is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 29, Yn erbyn 18, Ymatal 4.

Amendment agreed: For 29, Against 18, Abstain 4.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6240.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6240.

Cafodd gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

Amendment 2 deselected.

Rwy’n galw am bleidlais, felly, ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 37, 10 yn ymatal, pedwar yn erbyn. Felly, mae gwelliant 3 wedi ei dderbyn.

I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 37, 10 abstentions, four against. Therefore, amendment 3 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 37, Yn erbyn 4, Ymatal 10.

Amendment agreed: For 37, Against 4, Abstain 10.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6240.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6240.

Rwy’n galw nawr am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 51, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae gwelliant 4 wedi ei dderbyn.

I now call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 51, no abstentions, none against. Therefore, amendment 4 is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 51, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 51, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 4 i gynnig NDM6240.

Result of the vote on amendment 4 to motion NDM6240.

Rwy’n galw nawr, felly, am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

I now call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6240 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod pa mor bwysig i unigolion a busnesau pob cymuned yng Nghymru yw cyngor ariannol a gwasanaethau bancio sy’n hawdd cael gafael arnynt.

2. Yn gresynu bod canghennau banciau a chymdeithasau adeiladu yn cau mewn cymunedau ledled Cymru.

3. Yn croesawu gwaith Llywodraeth Cymru wrth hyrwyddo cynhwysiant ariannol, gan gynnwys cymorth ar gyfer gwasanaethau cynghori ac undebau credyd, a’r uchelgeisiau a ddisgrifir yn Strategaeth Cynhwysiant Ariannol 2016 ar gyfer system ariannol yng Nghymru sy’n gynhwysfawr ac yn gweithio’n dda.

Yn cydnabod yr angen i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gydweithio â phartneriaid er mwyn gwella mynediad at wasanaethau credyd ac ariannol fforddiadwy a gwybodaeth ar gyfer unigolion, gan gynnwys cyngor ar ddyledion.

Yn cydnabod yr angen i wella gallu ariannol yng Nghymru ac yn nodi’r gwaith sy’n mynd rhagddo er mwyn sefydlu Banc Datblygu Cymru a’i uned wybodaeth a fydd yn targedu’n well wasanaethau a chyngor ariannol ar gyfer microfusnesau a busnesau bach a chanolig yng Nghymru.

5. Yn croesawu’r adolygiad annibynnol, ‘Access to Banking Protocol One Year on Review’ gan yr Athro Russel Griggs OBE, a gyhoeddwyd fis Tachwedd 2016.

6. Yn croesawu cytundeb Partneriaeth newydd y Swyddfa Bost â Banciau’r DU.

Motion NDM6240 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the importance of easily accessible financial advice and banking services to individuals and businesses in all communities in Wales.

2. Regrets the closure of bank and building society branches in communities across Wales.

3. Welcomes the work of the Welsh Government in promoting financial inclusion, including support for advice services and credit unions, and the ambitions set out in the 2016 Financial Inclusion Strategy for a well-functioning and comprehensive financial system in Wales.

Recognises the need for the Welsh and UK Governments to work together with partners to improve access to affordable credit and financial services and information for individuals, including debt advice.

Recognises the need to improve financial capability in Wales and notes the work being undertaken to establish the Development Bank of Wales and its intelligence unit which will better target financial services and advice for micro, small and medium sized businesses in Wales.

5. Welcomes the independent ‘Access to Banking Protocol One Year on Review’ by Professor Russel Griggs OBE, published in November 2016.

6. Welcomes the new Post Office Partnership agreement with UK Banks.

Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 51, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae’r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 51, no abstentions, none against. Therefore, the motion as amended is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6240 fel y’i diwygiwyd: O blaid 51, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Motion NDM6240 as amended agreed: For 51, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6240 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6240 as amended.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

10. 9. Dadl Fer: Mynd i'r Afael ag Unigrwydd ac Unigedd yng Nghymru, Gweithio mewn Partneriaeth
10. 9. Short Debate: Tackling Loneliness and Isolation in Wales, a Partnership Approach

We now move to the short debate, so, if you are leaving the Chamber, please do so quietly, quickly. I’m going to call on Caroline Jones to speak on the topic she has chosen. Caroline.

Symudwn yn awr at y ddadl fer, felly, os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny’n dawel, yn gyflym. Rwy’n mynd i alw ar Caroline Jones i siarad am y pwnc y mae wedi’i ddewis. Caroline.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I have agreed to give a minute of my time to Joyce Watson, Janet Finch-Saunders and Mike Hedges.

The following was written in 1966, and more eloquently highlights the topic of loneliness and isolation than any words that I could conjure.

What do you see, nurses, what do you see? / What are you thinking, when looking at me? / A crabbit old woman, not very wise, / Uncertain of habit, with faraway eyes, / Who dribbles her food and makes no reply / When you say in a loud voice, “I do wish you’d try”. / Who seems not to notice the things that you do / And forever is losing a stocking or shoe. / Who, unresisting or not, lets you do as you will / With bathing and feeding the long day to fill. / Is that what you’re thinking, is that what you see? / Then open your eyes, nurse, you’re looking at me. / I’ll tell you who I am as I sit here so still! / As I rise at your bidding, as I eat at your will. / I’m a small child of 10 with a father and mother, / Brothers and sisters, who love one another, / A young girl of 16 with wings on her feet, / Dreaming that soon now a lover she’ll meet, / A bride soon at 20—my heart gives a leap, / Remembering the vows that I promised to keep. / At 25 now I have young of my own / Who need me to build a secure happy home; / A woman of 30, my young now grow fast, / Bound to each other with ties that should last; / At 40, my young sons have grown and are gone, / But my man’s beside me to see I don’t mourn; / At 50 once more babies play around my knee, / Again we know children, my loved one and me. / Dark days are upon me, my husband is dead, / I look at the future, I shudder with dread, / For my young are all rearing young of their own. / And I think of the years and the love that I’ve known; / I’m an old woman now and nature is cruel—/ ‘Tis her jest to make old age look like a fool. / The body is crumbled, grace and vigour depart, / There is now a stone where I once had a heart, / But inside this old carcass, a young girl still dwells, / And now and again my battered heart swells, / I remember the joy, I remember the pain, / And I’m loving and living life over again. / I think of the years, all too few, gone too fast. / And accept the stark fact that nothing can last. / So open your eyes, nurses, open and see, / Not a crabbit old woman, look closer— / See Me.’

And here is the nurse’s reply to this poem:

”What do you see?”, you ask, “What do we see?” / Yes, we are thinking when looking at thee! / We may seem to be hard when we hurry and fuss, / But there’s many of you, and too few of us.

We would like far more time to sit by you and talk, / To bathe you and feed you and help you to walk. / To hear of your lives and the things you have done; / Your childhood, your husband, your daughter, your son. / But time is against us, there’s too much to do— / Patients too many, and nurses too few. / We grieve when we see you so sad and alone, / With nobody near you, no friends of your own.

We feel all your pain, and know of your fear / That nobody cares now your end is near. / But nurses are people with feelings as well, / And when we’re together you’ll often hear tell / Of the dearest old Gran in the very end bed, / And the lovely old Dad, and the things that he said, / We speak with compassion and love, and feel sad / When we think of your lives and the joy that you’ve had, / When the time has arrived for you to depart, / You leave us behind with an ache in our heart.

When you sleep the long sleep, no more worry or care, / There are other old people, and we must be there. / So please understand if we hurry and fuss— / There are many of you, / And so few of us.’

This poignant prose helps bring home the daily reality of many older people in our society. According to an Age Cymru survey undertaken in 2014, as many as 75,000 over-65s living in Wales say they are lonely. Nearly two thirds of women have reported being concerned about loneliness in old age. The WRVS found that 75 per cent of those older than 75 who lived alone felt lonely. They also found that older men in Wales were the loneliest in the UK.

Research shows that loneliness and social isolation are as damaging to our health as smoking 15 cigarettes a day. Loneliness increases the chances of an early death by around 45 per cent. Loneliness is associated with an increased risk of developing coronary heart disease and stroke. Loneliness increases the risk of high blood pressure. Lonely individuals are also at higher risk of the onset of disability. One study concludes that lonely people have a 64 per cent increased chance of developing clinical dementia.

So, what can we do to combat this hidden and silent killer? The older people’s commissioner has called for the Public Health (Wales) Bill to place a duty on public services boards to tackle loneliness and isolation as part of their well-being campaign—calls that I wholeheartedly support. Age Cymru operate age well centres in north Wales in an effort to integrate older people into their local communities and prevent them feeling isolated. The Men’s Sheds movement has established centres in Wales. The movement, which started in Australia, is a new way for men to pursue their interests, develop new ones, belong to a unique group, feel useful, fulfilled, and have a sense of belonging. But I want to focus on a Welsh group that was established to tackle loneliness and isolation in west Wales—the welcome visitor at home project. Welcome visitors all have great listening skills and appropriate professional training. The visitors all display professionalism, are empathic and deal with the older people they work with with a great deal of sincerity, integrity and respect. These volunteers really get to know the older people they visit. They visit each person over the course of 10 face-to-face visits and utilise low-key reminiscence to look at their life story in a way that helps them to gain insight from their life experiences and to feel good about themselves. The Alzheimer’s Society recommended the use of reminiscence because of the positive effects it has on mental health. According to research, reminiscence therapy is an effective nursing intervention to enhance self-esteem, reduce social isolation and depression, and provide comfort in the elderly population.

Following on from the face-to-face visits, the welcome visitor at home visitors maintain telephone contact with the older person for around six months. The visitors tell me that, by the time they swap from face-to-face visits to phoning for a chat, they feel that they have established a bond with the older person.

The welcome visitor at home scheme was funded via a charitable grant to provide the service to lonely and isolated people in Ceredigion, Pembrokeshire and Carmarthenshire. Their funding runs until September but they are now looking to offer the service to the whole of Wales. The funding from the Sobell Foundation provided for a project co-ordinator and a small team of visitors who have, so far, helped around 120 people.

I hope that the Cabinet Secretary will agree with me that the welcome visitor at home project is an excellent service that could save millions of pounds by reducing avoidable hospital admissions and dependency on the care sector. The communities in Ceredigion, Pembrokeshire and Carmarthenshire have greatly benefited from this project, and I hope that the Welsh Government can work with the group to ensure that older people across Wales benefit from this valuable service. Diolch yn fawr.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Joyce Watson, Janet Finch-Saunders a Mike Hedges.

Ysgrifennwyd y canlynol yn 1966, ac mae’n tynnu sylw yn fwy huawdl at bwnc unigrwydd ac arwahanrwydd nag unrhyw eiriau y gallwn eu cyfansoddi.

Beth a welwch, nyrsys, beth a welwch? / Beth a feddyliwch pan fyddwch yn edrych arnaf fi? / Ai hen wraig grablyd, heb fod yn ddoeth iawn, / Ansicr ei hanian, a’i llygaid ymhell, / Sy’n driblan ei bwyd ac nid yw’n ateb / Pan fyddwch yn dweud mewn llais uchel, "Hoffwn pe baech chi’n gwneud ymdrech". / Sydd i’w gweld fel pe na bai’n sylwi ar y pethau rydych yn eu gwneud / Ac yn colli hosan neu esgidiau o hyd. / Hon sydd, yn ufudd ai peidio, yn gadael i chi wneud fel y mynnwch / Gyda golchi a bwydo i lenwi’r diwrnod hir. / Ai dyna beth a feddyliwch, ai dyna a welwch? / Os felly, agor dy lygaid, nyrs, rwyt ti’n edrych arnaf fi. / Fe ddywedaf wrthyt pwy wyf fi wrth i mi eistedd yma mor llonydd! / Wrth i mi godi yn ôl dy orchymyn, wrth i mi fwyta yn ôl dy ewyllys. / Rwy’n blentyn bach 10 oed ac mae gennyf dad a mam, / Brodyr a chwiorydd, sy’n caru ein gilydd, / Merch ifanc 16 oed gydag adenydd o dan ei thraed, / Yn breuddwydio y daw câr iddi ei gyfarfod, yn fuan nawr, / A phriodferch yn fuan, yn 20 oed—mae fy nghalon yn rhoi naid, / Wrth gofio’r addunedau yr addewais eu cadw. / Yn 25 oed yn awr mae gennyf rai bach fy hun / Sydd angen i mi adeiladu cartref hapus diogel; / Menyw 30 oed, mae fy mhlant bellach yn tyfu’n gyflym, / Wedi’u huno â chlymau a ddylai bara; / Yn 40 oed, mae fy meibion ifanc wedi tyfu ac wedi mynd, / Ond mae fy ngŵr wrth fy ochr felly nid wyf yn galaru; / Yn 50 oed, unwaith eto daw mwy o fabanod i chwarae ar fy nglin, / Unwaith eto, rydym yn adnabod plant, fy ngŵr annwyl a mi. / Daw dyddiau blin, mae fy ngŵr wedi marw, / Edrychaf tua’r dyfodol, rwy’n crynu gan arswyd, / Oherwydd mae fy mhlant yn magu plant eu hunain. / Ac rwy’n meddwl am y blynyddoedd ac am y cariad a brofais; / Rwy’n hen wraig yn awr ac mae natur yn greulon—/ Ei thric yw gwneud i hen oed ymddangos yn ffwl. / Mae’r corff yn crebachu, mae gosgeiddrwydd ac egni’n ymadael, / Bellach mae carreg lle gynt roedd calon, / Ond y tu mewn i’r hen garcas, mae merch ifanc yn dal i fod, / Ac o bryd i’w gilydd mae fy nghalon gleisiog yn chwyddo, / Rwy’n cofio’r llawenydd, rwy’n cofio’r boen, / Ac rwy’n caru ac yn byw bywyd drachefn / Meddyliaf am y blynyddoedd, rhy ychydig, wedi mynd yn rhy gyflym. / Ac yn derbyn y ffaith greulon na all dim bara. / Felly agorwch eich llygaid, nyrsys, agorwch hwy a gwelwch, / Nid hen wraig grablyd, edrychwch yn nes—/ Gwelwch Fi. ‘

A dyma ateb y nyrs i’r gerdd hon:

"Beth a welwch?", gofynni, "Beth a welwn?" / Ydym, rydym yn meddwl wrth edrych arnat! / Efallai ein bod yn ymddangos yn galed pan fyddwn yn brysio’n llawn ffwdan, / Ond mae llawer ohonoch chi, a chyn lleied ohonom ni.

Hoffem lawer mwy o amser i eistedd gyda chi a siarad, / I’ch golchi a’ch bwydo a’ch helpu i gerdded. / I glywed am eich bywydau a’r pethau a wnaethoch; / Eich plentyndod, eich gŵr, eich merch, eich mab. / Ond mae amser yn ein herbyn, mae gormod i’w wneud—/ Gormod o gleifion, a nyrsys yn brin. / Galarwn wrth eich gweld chi mor drist ac unig, / Gyda neb yn agos i chi, dim ffrindiau eich hun.

Rydym yn teimlo poen pob un ohonoch, ac yn gwybod am eich ofn / Nad oes neb yn malio nawr fod eich diwedd yn agos. / Ond mae nyrsys yn bobl â theimladau hefyd, / A phan fyddwn gyda’n gilydd byddwch yn aml yn ein clywed yn sôn / Am yr hen Nain annwyl yn y gwely ar y pen, / A’r hen Dad hyfryd, a’r pethau a ddywedai, / Rydym yn siarad gyda thosturi a chariad, ac yn teimlo’n drist / Pan fyddwn yn meddwl am eich bywydau a’r llawenydd a gawsoch, / Pan ddaw’r amser i chi ymadael, / Byddwch yn ein gadael gyda phoen yn ein calon.

Pan fyddwch yn cysgu’r cwsg hir, heb ragor o boeni na gofalon, / Mae yna bobl eraill sy’n hen, ac mae’n rhaid i ni fod yno. / Felly ceisiwch ddeall os byddwn ar frys ac yn llawn ffwdan—/ Mae llawer ohonoch chi, / A chyn lleied ohonom ni.’

Mae’r gerdd deimladwy hon yn helpu i gyfleu realiti dyddiol llawer o bobl hŷn yn ein cymdeithas. Yn ôl arolwg Age Cymru a gynhaliwyd yn 2014, mae cymaint â 75,000 o bobl dros 65 oed sy’n byw yng Nghymru yn dweud eu bod yn unig. Mae bron ddwy ran o dair o fenywod wedi nodi eu bod pryderu am unigrwydd yn eu henaint. Canfu’r WRVS fod 75 y cant o bobl dros 75 oed a oedd yn byw ar eu pen eu hunain yn teimlo’n unig. Gwelsant hefyd mai dynion hŷn yng Nghymru yw’r rhai mwyaf unig yn y DU.

Dengys ymchwil fod unigrwydd ac arwahanrwydd cymdeithasol mor niweidiol i’n hiechyd ag ysmygu 15 sigarét y dydd. Mae unigrwydd yn cynyddu’r tebygrwydd o farw’n gynnar tua 45 y cant. Mae unigrwydd yn gysylltiedig â risg uwch o ddatblygu clefyd coronaidd y galon a strôc. Mae unigrwydd yn cynyddu’r risg o bwysedd gwaed uchel. Mae unigolion unig hefyd yn wynebu risg fwy o fynd yn anabl. Daw un astudiaeth i’r casgliad fod pobl unig 64 y cant yn fwy tebygol o ddatblygu dementia clinigol.

Felly, beth y gallwn ei wneud i atal y lladdwr cudd a thawel hwn? Mae’r comisiynydd pobl hŷn wedi galw am i Fil Iechyd Cyhoeddus (Cymru) osod dyletswydd ar fyrddau gwasanaethau cyhoeddus i fynd i’r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd fel rhan o’u hymgyrch les—galwadau rwy’n eu cefnogi’n llwyr. Mae Age Cymru yn gweithredu canolfannau heneiddio’n dda yng ngogledd Cymru mewn ymdrech i integreiddio pobl hŷn yn eu cymunedau lleol a’u hatal rhag teimlo unigrwydd. Mae gan fudiad y Siediau Dynion ganolfannau sefydledig yng Nghymru. Mae’r mudiad, a ddechreuodd yn Awstralia, yn ffordd newydd i ddynion fynd ar drywydd eu diddordebau, datblygu rhai newydd, perthyn i grŵp unigryw, teimlo’n ddefnyddiol, boddhad, ymdeimlad o berthyn. Ond rwyf am ganolbwyntio ar grŵp Cymreig a sefydlwyd i fynd i’r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd yng ngorllewin Cymru—y prosiect croeso i ymwelydd yn y cartref. Mae pob ymwelydd yn meddu ar sgiliau gwrando gwych ac wedi cael hyfforddiant proffesiynol priodol. Mae’r ymwelwyr bob amser yn arddangos proffesiynoldeb, yn dangos empathi ac yn ymdrin â’r bobl hŷn y maent yn gweithio gyda hwy gyda llawer iawn o ddidwylledd, gonestrwydd a pharch. Mae’r gwirfoddolwyr hyn yn dod i adnabod y bobl hŷn y maent yn ymweld â hwy. Maent yn ymweld â phob person dros gyfnod o 10 o ymweliadau wyneb yn wyneb ac yn defnyddio hel atgofion cywair isel i edrych ar hanes eu bywyd mewn ffordd sy’n eu helpu i gael cipolwg ar eu profiadau bywyd ac i deimlo’n dda am eu hunain. Argymhellodd Cymdeithas Alzheimer y defnydd o hel atgofion oherwydd yr effeithiau cadarnhaol y mae’n ei gael ar iechyd meddwl. Yn ôl ymchwil, mae therapi hel atgofion yn ymyrraeth nyrsio effeithiol ar gyfer gwella hunan-barch, lleihau arwahanrwydd cymdeithasol ac iselder, ac yn darparu cysur yn y boblogaeth oedrannus.

Yn dilyn yr ymweliadau wyneb yn wyneb, mae’r ymwelydd yn y cartref yn cynnal cyswllt ffôn gyda’r person hŷn am oddeutu chwe mis. Erbyn iddynt newid o ymweliadau wyneb yn wyneb i ffonio am sgwrs, mae’r ymwelwyr yn dweud wrthyf eu bod yn teimlo eu bod wedi magu perthynas gyda’r person hŷn.

Cafodd y cynllun croeso i ymwelydd yn y cartref ei ariannu drwy grant elusennol i ddarparu gwasanaeth i bobl unig ac ynysig yng Ngheredigion, Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin. Mae eu cyllid yn rhedeg tan fis Medi, ond maent yn awr yn ystyried cynnig y gwasanaeth i Gymru gyfan. Roedd y cyllid gan Sefydliad Sobell yn darparu ar gyfer cydlynydd prosiect a thîm bychan o ymwelwyr sydd wedi helpu tua 120 o bobl hyd yn hyn.

Rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod y prosiect croeso i ymwelydd yn y cartref yn wasanaeth ardderchog a allai arbed miliynau o bunnoedd drwy leihau derbyniadau y gellir eu hosgoi i’r ysbyty a dibyniaeth ar y sector gofal. Mae’r cymunedau yng Ngheredigion, Sir Benfro a Sir Gaerfyrddin wedi elwa’n fawr o’r prosiect hwn, ac rwy’n gobeithio y gall Llywodraeth Cymru weithio gyda’r grŵp i sicrhau bod pobl hŷn ledled Cymru yn elwa ar y gwasanaeth gwerthfawr hwn. Diolch yn fawr.

I want to also pay some tribute to Pembrokeshire Disabled Bowlers Club. They actually run a scheme for all disabled people, whatever your disability. I spent some time there, in Milford Haven leisure centre, with them last Monday. What was absolutely clear about it was that people who had previously been absolutely isolated were now coming together as a collective group. I want to pay tribute here to Stephen and his wife, Olwen Whitmore, who run that club and have done for four years to make sure that those people, whatever their disability, actually have an opportunity to group together—and these are the words of the people I spoke to—to feel human again, to feel part of society again, and it has improved their mental health, but also their physical health as well. And I just want to ask you, Cabinet Secretary, to recognise those volunteers, who sometimes are lonely or would be lonely, themselves, in helping to reduce loneliness, isolation and all that goes with that.

Rwyf finnau hefyd am dalu teyrnged i Glwb Bowlwyr Anabl Sir Benfro. Mewn gwirionedd maent yn rhedeg cynllun ar gyfer pob unigolyn anabl, beth bynnag yw eich anabledd. Treuliais beth amser yno, yng nghanolfan hamdden Aberdaugleddau, yn eu cwmni ddydd Llun diwethaf. Roedd hi’n hollol glir fod pobl a oedd wedi bod yn gwbl ynysig cyn hynny bellach yn dod at ei gilydd fel grŵp ar y cyd. Hoffwn dalu teyrnged yma i Stephen a’i wraig, Olwen Whitmore, sy’n rhedeg y clwb ac wedi gwneud hynny ers pedair blynedd i wneud yn siŵr fod y bobl hynny, beth bynnag yw eu hanabledd, yn cael cyfle i ddod at ei gilydd—a geiriau’r bobl y siaradais â hwy yw’r rhain—i deimlo’n ddynol unwaith eto, i deimlo’n rhan o gymdeithas unwaith eto, ac mae wedi gwella eu hiechyd meddwl, a’u hiechyd corfforol yn ogystal. Ysgrifennydd y Cabinet, rwyf am ofyn i chi gydnabod y gwirfoddolwyr hyn, sydd weithiau’n unig eu hunain neu a fyddai’n unig eu hunain, am helpu i leihau unigrwydd, arwahanrwydd a phopeth sydd ynghlwm wrth hynny.

I’d like to pay tribute to the Member—Caroline, Assembly Member—for bringing this here today. The effects upon someone’s mental well-being as a result of loneliness and isolation can be devastating. The older people’s commissioner has identified isolation amongst older people as a key public health issue. Seventy-five thousand older people in Wales feel lonely, with almost half of those saying their television or a pet was their main, and sometimes often only companion. Yet it is not always older people. Loneliness and social isolation can affect anyone of any age, and it is essential that we don’t forget the impact that this can have on a person’s physical and mental well-being: despair, depression, introversion, confusion, even malnutrition and dehydration, as quite often motivation to carry on living is often impaired.

Today, I would like to call on the Minister in the Welsh Government to ensure that we do have some practical solutions. Day centres can break the monotony of living alone and allow for social engagement, but, quite often, people cannot access them, so I would like to see more support given for our community transport infrastructure. The funding is required for that so that people can actually access these facilities. We need a joined-up approach. I would like to pay tribute to Esther Rantzen, actually, who, four years ago, provided a telephone service that you can phone, and it’s called the Silver Line. Pensioners can chat, for advice or support, or to report abuse. It’s an 0800 number, it’s freely available, and I really think we as politicians should be encouraging our constituents to perhaps engage more. All I know is that working with Welsh Government, we as Assembly Members, but working with these individuals who really—. As, Caroline, you indicated earlier, there but for the grace of God go us and, maybe, in years to come, there will we go.

Hoffwn dalu teyrnged i’r Aelod—Caroline, Aelod Cynulliad—am gyflwyno hyn yma heddiw. Gall yr effeithiau ar les meddwl rhywun o ganlyniad i unigrwydd ac arwahanrwydd fod yn ddinistriol. Mae’r comisiynydd pobl hŷn wedi nodi unigrwydd ymysg pobl hŷn fel mater iechyd cyhoeddus pwysig. Mae 75,000 o bobl hŷn yng Nghymru yn teimlo’n unig, gyda bron i hanner y rheini’n dweud mai eu teledu neu anifail anwes oedd eu prif gydymaith, a’u hunig gydymaith yn aml. Ac eto, nid yw’n ymwneud bob amser â phobl hŷn. Gall unigrwydd ac arwahanrwydd cymdeithasol effeithio ar unrhyw un o unrhyw oed, ac mae’n hanfodol nad ydym yn anghofio’r effaith y gall hyn ei chael ar les corfforol a meddyliol yr unigolyn: anobaith, iselder, mewnblygrwydd, dryswch, diffyg maeth a hylif hyd yn oed, gan fod y cymhelliant i barhau i fyw yn aml yn cael ei amharu.

Heddiw, hoffwn alw ar y Gweinidog yn Llywodraeth Cymru i sicrhau ein bod yn cael rhywfaint o atebion ymarferol. Gall canolfannau dydd dorri’r undonedd o fyw ar eich pen eich hun a’i gwneud yn bosibl creu ymgysylltiad cymdeithasol, ond yn aml iawn, nid ydynt yn hygyrch i bobl, felly hoffwn weld mwy o gefnogaeth yn cael ei roi i’n seilwaith trafnidiaeth gymunedol. Mae angen cyllid ar gyfer hynny er mwyn i bobl allu gwneud defnydd o’r cyfleusterau hyn mewn gwirionedd. Mae arnom angen dull cydgysylltiedig o weithredu. Hoffwn dalu teyrnged i Esther Rantzen, mewn gwirionedd, a ddarparodd wasanaeth ffôn bedair blynedd yn ôl y gallwch ei ffonio, ac fe’i gelwir yn Llinell Arian. Gall pensiynwyr sgwrsio, i gael cyngor neu gymorth, neu i roi gwybod am gam-drin. Mae’n rhif 0800, mae ar gael am ddim, ac rwy’n meddwl o ddifrif, fel gwleidyddion, y dylem annog ein hetholwyr i ymgysylltu mwy, o bosibl. Y cyfan rwy’n ei wybod yw ein bod ni fel Aelodau Cynulliad, gan weithio gyda Llywodraeth Cymru, ond gan weithio gyda’r unigolion hyn sydd o ddifrif yn—. Fel y dywedoch yn gynharach, Caroline, gallai fod yn ni ein hunain ac efallai, yn y blynyddoedd a ddaw, mai felly y bydd hi.

I also wish to thank Caroline Jones for giving me a minute in this debate. I’ve spoken on loneliness in this Chamber several times, and it’s an issue that really does concern me. I intend just to give two examples of loneliness: first the woman who visited me in surgery three times. I asked her after her third visit what she wanted me to do to help her. She replied, ‘I come and see you, because you and the checkout assistant at Somerfield are my only two friends—the only people I speak to.’ The second is someone who visited me in another surgery and used to work in the media. Her husband had died and she had moved to a new estate, and she was the only person at home all day—good for taking in deliveries, but it meant she saw no-one all day. Remember, we can all end up being lonely.

Hoffwn innau ddiolch i Caroline Jones hefyd am roi munud yn y ddadl hon i mi. Rwyf wedi siarad am unigrwydd yn y Siambr hon sawl gwaith, ac mae’n fater sy’n fy mhryderu’n fawr iawn. Bwriadaf roi dwy enghraifft yn unig o unigrwydd: yn gyntaf y fenyw a ymwelodd â mi mewn cymhorthfa dair gwaith. Gofynnais iddi ar ôl ei thrydydd ymweliad beth oedd hi am i mi ei wneud i’w helpu. Atebodd hithau, ‘Rwy’n dod i’ch gweld chi am mai chi a’r cynorthwyydd wrth y til yn Somerfield yw fy unig ddau ffrind—yr unig bobl rwy’n siarad â hwy.’ Yr ail yw rhywun a ymwelodd â mi mewn cymhorthfa arall ac a arferai weithio yn y cyfryngau. Roedd ei gŵr wedi marw ac roedd hi wedi symud i ystad newydd o dai, a hi oedd yr unig berson adref drwy’r dydd—da i dderbyn nwyddau, ond golygai nad oedd yn gweld neb drwy’r dydd. Cofiwch, gall pob un ohonom wynebu unigrwydd.

Thank you very much. And I call on the Minister for Social Services and Public Health, Rebecca Evans, to reply to the debate.

Diolch yn fawr iawn. A galwaf ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd, Rebecca Evans, i ymateb i’r ddadl.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you very much to Caroline Jones for tabling this debate today and to all of the speakers for giving us the opportunity to explore how we can tackle the issue of loneliness and isolation in our Welsh communities, and I wholeheartedly agree that this is an issue that can only be properly addressed if we do work in partnership.

Loneliness and isolation can have a significant impact on both physical and mental health and well-being, and that’s why ‘Taking Wales Forward’ sets out a specific commitment to develop a cross-Government strategy to deal with loneliness and isolation. We recognise the need to work together across Government and we also recognise the need to work with the public and our external partners. This is an approach that we’ve already used successfully in a number of areas, including the work we have taken forward through the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. The approach is about what Welsh Government can do, what statutory bodies and the third sector and independent sector can do, but also, importantly, it’s about what people and what local communities can do.

As highlighted by Jane Hutt in the previous debate that we had on this subject recently, our communities have had a long tradition of being places where people do their best to help each other. However, as society changes and families become more dispersed, more people are experiencing loneliness and isolation, and I think that the examples given by Mike Hedges really brought that home to us this evening.

We’re already taking action to tackle loneliness and isolation in Wales through a range of programmes and initiatives. Whilst this is primarily focused on older people, we do recognise that loneliness and isolation isn’t just an issue facing older people, and I’m grateful to Janet Finch-Saunders for reminding us of that fact as well. In terms of some of the work that’s been put in place, it includes a three-year programme of volunteer-led community networks, referred to as Compassionate Communities, and we also know about the importance of befriending. We’ve provided a range of funding to support this agenda, and this includes support for the Ageing Well in Wales programme, which has a specific work stream looking at loneliness and isolation. We provide also funding to a number of third sector organisations to tackle loneliness and isolation in our communities. For example, Diverse Cymru are undertaking a campaign with support from other organisations to help combat social isolation in BME and LGBT communities. Sight Cymru are working on a project to deliver bilingual expert patient-led support programmes, designed to combat the social isolation that can often come from losing your sight. Gofal’s Journeys programme aims to enhance and expand the current model of peer support groups who provide people with mental health problems the opportunity to share experiences, build self-esteem and confidence and reduce social isolation. And we’ve also funded Mind Cymru’s My Generation to improve the resilience and well-being of older people at risk of developing mental ill-health as a result of isolation.

I recently attended the launch of Ffrind i Mi—Friend of Mine—in Newport. That scheme aims to recruit as many volunteers from local communities as possible to provide support to others, and in doing so it aims to match volunteers to people with similar interests and backgrounds, such as veterans supporting veterans, for example. And I do believe that real friendships will develop through this model, which will benefit both the individual and the volunteer. This is a really good example of what people can do locally, and it fits in well with our model of developing compassionate communities. I was very interested to hear about the Welcome Visitor home project—that’s not one that I was familiar with before—in west Wales and the Pembrokeshire Disabled Bowlers Club too. Thanks to Janet Finch-Saunders again for highlighting the importance service that the Silver Line can offer.

I think that this debate does provide us with a really good opportunity to recognise and thank all of the volunteers who are willing to spare some of their time to support other people, including Joyce Watson’s constituent, Stephen. Whilst there are many examples of other similar schemes, we know that there is more to do and we don’t underestimate the seriousness of loneliness and isolation, and the impact on people’s mental health and well-being. Some of those figures that Caroline Jones spoke of very starkly at the start of this debate in terms of demonstrating the impact on health, I think, were really quite something as well.

Since the previous debate on loneliness and isolation that took place last month, the Health, Social Care and Sport Committee has published information on the inquiry that they will be undertaking. They will consider: the evidence of the causes and the scale of the problem; the impact on older people and whether it disproportionately affects certain groups, such as people with dementia; the impact on public services, particularly the impact on health and social care; and evidence of what works and what interventions can really help, and current policy solutions and their cost-effectiveness. So, I’m really looking forward to the outcome of this inquiry, and we will ensure that it’s considered as part of the way in which we develop our strategy across Government to address loneliness and isolation.

So, to conclude, I’d like to reassure Members that we are committed as a Government to doing all we can to address the issue of loneliness and isolation. Whilst this is a particular issue for older people, and while we will continue to focus on this group, we’ll also take the opportunity to ensure that other groups of people who experience loneliness and isolation are also supported. We all have a role to play and we will need to work in partnership if we’re to provide support to friends, family members, neighbours and colleagues who may be experiencing loneliness or isolation.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn i Caroline Jones am gyflwyno’r ddadl hon heddiw ac i bob un o’r siaradwyr am roi cyfle i ni archwilio sut y gallwn fynd i’r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd yn ein cymunedau yng Nghymru, ac rwy’n cytuno’n llwyr fod hwn yn fater na ellir mynd i’r afael ag ef oni bai ein bod yn gweithio mewn partneriaeth.

Gall unigrwydd ac arwahanrwydd effeithio’n sylweddol ar iechyd a lles corfforol a meddyliol, a dyna pam y mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn nodi ymrwymiad penodol i ddatblygu strategaeth drawslywodraethol i ymdrin ag unigrwydd ac arwahanrwydd. Rydym yn cydnabod yr angen i weithio gyda’n gilydd ar draws y Llywodraeth ac rydym hefyd yn cydnabod yr angen i weithio gyda’r cyhoedd a’n partneriaid allanol. Mae hwn yn ddull o weithredu a ddefnyddiwyd gennym yn llwyddiannus eisoes mewn nifer o feysydd, gan gynnwys y gwaith a ddatblygwyd gennym drwy Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Mae’r ymagwedd hon yn ymwneud â’r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, beth y gall cyrff statudol a’r trydydd sector a’r sector annibynnol ei wneud, ond hefyd, yn bwysig, mae’n ymwneud â’r hyn y gall pobl a chymunedau lleol ei wneud.

Fel y nododd Jane Hutt yn y ddadl flaenorol a gawsom ar y pwnc hwn yn ddiweddar, mae gan ein cymunedau draddodiad hir o fod yn lleoedd lle y bydd pobl yn gwneud eu gorau i helpu ei gilydd. Fodd bynnag, wrth i gymdeithas newid ac wrth i deuluoedd ddod yn fwy gwasgaredig, mae mwy o bobl yn profi unigrwydd ac arwahanrwydd, a chredaf fod yr enghreifftiau a roddodd Mike Hedges wedi dod â hynny’n fyw i ni heno.

Rydym eisoes yn gweithredu i fynd i’r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd yng Nghymru drwy ystod o raglenni a mentrau. Er bod y rhain yn canolbwyntio’n bennaf ar bobl hŷn, rydym yn cydnabod bod unigrwydd ac arwahanrwydd yn effeithio ar fwy na phobl hŷn yn unig, ac rwy’n ddiolchgar i Janet Finch-Saunders am ein hatgoffa o’r ffaith honno hefyd. O ran y gwaith sydd ar y gweill, mae’n cynnwys rhaglen dair blynedd o rwydweithiau cymunedol dan arweiniad gwirfoddolwyr y cyfeirir atynt fel Cymunedau Tosturiol, ac rydym hefyd yn gwybod am bwysigrwydd cyfeillio. Rydym wedi darparu ystod o gyllid i gefnogi’r agenda hon, ac mae’n cynnwys cymorth i’r rhaglen Heneiddio’n Dda yng Nghymru, sydd â ffrwd waith benodol yn edrych ar unigrwydd ac arwahanrwydd. Rydym hefyd yn darparu cyllid i nifer o fudiadau trydydd sector i fynd i’r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd yn ein cymunedau. Er enghraifft, mae Diverse Cymru yn cynnal ymgyrch gyda chefnogaeth gan sefydliadau eraill i helpu i frwydro yn erbyn arwahanrwydd cymdeithasol mewn cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig a phobl lesbiaidd, hoyw, deurywiol a thrawsrywiol. Mae Sight Cymru yn gweithio ar brosiect i gyflwyno rhaglenni cymorth arbenigol dwyieithog dan arweiniad cleifion, sydd wedi’u cynllunio i fynd i’r afael â’r arwahanrwydd cymdeithasol a all ddod yn aml wrth i chi golli eich golwg. Mae rhaglen Teithiau’r mudiad Gofal yn anelu i wella ac ehangu’r model cyfredol o grwpiau cymorth gan gymheiriaid sy’n rhoi cyfle i bobl â phroblemau iechyd meddwl i rannu profiadau, meithrin hunan-barch a hyder a lleihau arwahanrwydd cymdeithasol. Ac rydym hefyd wedi ariannu My Generation Mind Cymru i wella gwytnwch a lles pobl hŷn sydd mewn perygl o ddatblygu salwch meddwl o ganlyniad i arwahanrwydd.

Yn ddiweddar mynychais lansiad Ffrind i Mi yng Nghasnewydd. Mae’r cynllun yn anelu i recriwtio cymaint o wirfoddolwyr o gymunedau lleol ag y bo modd i ddarparu cefnogaeth i bobl eraill, ac wrth wneud hynny mae’n anelu i baru gwirfoddolwyr a phobl sydd â diddordebau a chefndiroedd tebyg, fel cyn-filwyr sy’n cefnogi cyn-filwyr, er enghraifft. Ac rwy’n credu y bydd cyfeillgarwch go iawn yn datblygu drwy’r model hwn, a fydd o fudd i’r unigolyn a’r gwirfoddolwr. Mae hon yn enghraifft dda iawn o’r hyn y gall pobl ei wneud yn lleol, ac mae’n cyd-fynd yn dda â’n model o ddatblygu cymunedau tosturiol. Roedd yn ddiddorol iawn clywed am y prosiect croeso i ymwelydd yn y cartref—nid oeddwn yn gyfarwydd â hwnnw o’r blaen—yng ngorllewin Cymru a Chlwb Bowlwyr Anabl Sir Benfro hefyd. Diolch i Janet Finch-Saunders unwaith eto am dynnu sylw at y gwasanaeth pwysig y gall y Llinell Arian ei gynnig.

Rwy’n meddwl bod y ddadl hon yn rhoi cyfle da iawn i ni gydnabod a diolch i’r holl wirfoddolwyr sy’n barod i roi rhywfaint o’u hamser i gefnogi pobl eraill, gan gynnwys etholwr Joyce Watson, Stephen. Er bod llawer o enghreifftiau o gynlluniau eraill tebyg, gwyddom fod mwy i’w wneud ac rydym yn sylweddoli difrifoldeb unigrwydd ac arwahanrwydd, a’r effaith ar iechyd meddwl a lles pobl. Rwy’n credu bod rhai o’r ffigurau y siaradodd Caroline Jones amdanynt yn gignoeth iawn ar ddechrau’r ddadl hon o ran dangos yr effaith ar iechyd, yn wirioneddol syfrdanol hefyd.

Ers y ddadl flaenorol ar unigrwydd ac arwahanrwydd a gynhaliwyd y mis diwethaf, mae’r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon wedi cyhoeddi gwybodaeth am yr ymchwiliad y byddant yn ei gynnal. Byddant yn ystyried: y dystiolaeth ynglŷn ag achosion a maint y broblem; yr effaith ar bobl hŷn ac a yw’n cael effaith anghymesur ar grwpiau penodol, megis pobl â dementia; yr effaith ar wasanaethau cyhoeddus, yn enwedig yr effaith ar iechyd a gofal cymdeithasol; a thystiolaeth o’r hyn sy’n gweithio a’r ymyriadau sy’n gallu helpu mewn gwirionedd, ac atebion polisi cyfredol a’u costeffeithiolrwydd. Felly, rwy’n edrych ymlaen at ganlyniad yr ymchwiliad hwn, a byddwn yn sicrhau ei fod yn cael ei ystyried yn rhan o’r ffordd y byddwn yn datblygu ein strategaeth ar draws y Llywodraeth i fynd i’r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd.

Felly, i gloi, hoffwn sicrhau’r Aelodau ein bod wedi ymrwymo fel Llywodraeth i wneud popeth yn ein gallu i fynd i’r afael â mater unigrwydd ac arwahanrwydd. Er bod hwn yn fater penodol i bobl hŷn, ac er y byddwn yn parhau i ganolbwyntio ar y grŵp hwn, byddwn yn manteisio ar y cyfle i sicrhau bod grwpiau eraill o bobl sy’n dioddef unigrwydd ac arwahanrwydd yn cael eu cefnogi hefyd. Mae gan bawb ohonom rôl i’w chwarae a bydd angen i ni weithio mewn partneriaeth os ydym yn mynd i ddarparu cefnogaeth i ffrindiau, aelodau o’r teulu, cymdogion a chydweithwyr a allai fod yn dioddef unigrwydd neu arwahanrwydd.

Thank you very much. That brings today’s proceedings to a close.

Diolch yn fawr iawn. Dyna ddiwedd y trafodion am heddiw.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:04.

The meeting ended at 19:04.