Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

29/11/2016

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
1. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein busnes y prynhawn yma yw cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, Janet Finch-Saunders.

The first item of business this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Janet Finch-Saunders.

Atal Madredd

Sepsis Prevention

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am atal madredd? OAQ(5)0300(FM)

1. Will the First Minister make a statement on sepsis prevention? OAQ(5)0300(FM)

Tackling sepsis continues to be a top patient safety priority in Wales. Early recognition and diagnosis is crucial to preventing the condition getting worse and to the provision of appropriate and timely treatment. Wales has been recognised at a global level for its work in sepsis awareness and education.

Mae mynd i'r afael â madredd yn parhau i fod yn un o brif flaenoriaethau diogelwch cleifion yng Nghymru. Mae nodi a diagnosis cynnar yn hanfodol i atal y cyflwr rhag gwaethygu ac i ddarparu triniaeth briodol a phrydlon. Mae Cymru wedi ei chydnabod ar lefel byd-eang am ei gwaith ym maes ymwybyddiaeth ac addysg madredd.

Thank you. Research published by Dr Tamas Szakmany this week has found that over 7,500 people were admitted to hospitals in Wales with sepsis, resulting in more than 1,500 deaths. That is more than breast and prostate cancer combined. He also highlights a degree of variation in how clinical teams respond to sepsis, as of 290 patients showing signs of sepsis, just 12 per cent were initially screened and treated in line with best practice. Many of those affected describe the sinister effects arising from such a dangerous and life-threatening disease, including amputations and many life-changing consequences—that’s if you survive. A common theme is the blatant lack of awareness, particularly within a health setting, and the saddest part of this is that the majority of cases could be prevented or treated with antibiotics if caught early enough, especially following on—

Diolch. Mae gwaith ymchwil a gyhoeddwyd gan Dr Tamas Szakmany yr wythnos hon wedi canfod y derbyniwyd dros 7,500 o bobl i ysbytai yng Nghymru yn dioddef o fadredd, gan arwain at fwy na 1,500 o farwolaethau. Mae hynny'n fwy na chanser y fron a’r brostad gyda’i gilydd. Mae hefyd yn tynnu sylw at rywfaint o amrywiad o ran sut y mae timau clinigol yn ymateb i fadredd, gan, o 290 o gleifion a oedd yn dangos arwyddion o fadredd, dim ond 12 y cant gafodd eu sgrinio i ddechrau a'u trin yn unol ag arfer gorau. Mae llawer o'r rhai yr effeithiwyd arnynt yn disgrifio’r effeithiau sinistr sy’n deillio o glefyd mor beryglus, sy'n bygwth bywyd, gan gynnwys trychiadau a llawer o ganlyniadau sy’n newid bywyd—os byddwch chi’n goroesi, hynny yw. Un thema gyffredin yw diffyg ymwybyddiaeth amlwg, yn enwedig mewn lleoliad iechyd, a'r rhan dristaf o hyn yw y gellid atal neu drin y rhan fwyaf o achosion gyda gwrthfiotigau os cânt eu dal yn ddigon cynnar, yn enwedig yn dilyn ymlaen o—

Can you get to a question please?

A allwch chi ddod at gwestiwn os gwelwch yn dda?

England have launched a public health campaign ‘Could it be Sepsis?’. Northern Ireland ‘Just say Sepsis’—

Mae Lloegr wedi lansio ymgyrch iechyd y cyhoedd 'Could it be Sepsis?'. Gogledd Iwerddon 'Just say Sepsis'—

The question needs to be asked.

Mae angen gofyn y cwestiwn.

How do you, as First Minister, intend to address the shortfalls and inconsistencies that are evident here in Wales and how immediately do you intend to do this?

Sut ydych chi, fel Prif Weinidog, yn bwriadu mynd i'r afael â'r diffygion a’r anghysondebau sy'n amlwg yma yng Nghymru a sut ydych chi’n bwriadu gwneud hyn ar unwaith?

Well, we already have in place the national early warning score system in every hospital. The Global Sepsis Alliance recognised the work of NHS Wales for its sepsis awareness and education initiatives at the 2016 Global Sepsis Awards, something, of course, which we very much welcome. But, of course, it is still the case that many are not diagnosed in time as it’s a difficult condition to diagnose—that is recognised. But it is hugely important that we have consistency across our hospitals in terms of how sepsis is identified early, and that system is something that is in place and is widely used across the Welsh NHS.

Wel, mae gennym ni’r system sgôr rhybudd cynnar cenedlaethol eisoes ar waith ym mhob ysbyty. Cydnabuwyd gwaith ymwybyddiaeth ac addysg madredd GIG Cymru gan y Gynghrair Fadredd Fyd-eang yng Ngwobrau Madredd Byd-eang 2016, rhywbeth, wrth gwrs, yr ydym ni’n ei groesawu’n fawr iawn. Ond, wrth gwrs, mae'n dal yn wir bod llawer nad ydynt yn cael diagnosis mewn pryd gan ei fod yn gyflwr anodd gwneud diagnosis ar ei gyfer—cydnabyddir hynny. Ond mae'n hynod bwysig bod gennym ni gysondeb ar draws ein hysbytai o ran sut y nodir madredd yn gynnar, ac mae’r system honno yn rhywbeth sydd ar waith ac yn cael ei defnyddio’n eang ar draws GIG Cymru.

First Minister, the national confidential inquiry, as has just been mentioned, into patient outcome and death, published in November 2015, says that sepsis kills more people than breast, bowel and prostate cancer combined in the UK. The report recommends more doctors and nurses use early warning systems and screening checklists to prompt them to check for signs of sepsis. The health Cabinet Secretary says he is open-minded about considering whether to make hospitals screen patients with symptoms in the same way. So, will the First Minister outline how the Welsh Government can ensure the Welsh national health service ensure a universal and consistent approach to screening for sepsis?

Brif Weinidog, mae’r ymchwiliad cyfrinachol cenedlaethol, fel y soniwyd nawr, i ganlyniadau a marwolaeth cleifion, a gyhoeddwyd ym mis Tachwedd 2015, yn dweud bod madredd yn lladd mwy o bobl na chanser y fron, y coluddyn a’r brostad gyda’i gilydd yn y DU. Mae'r adroddiad yn argymell bod mwy o feddygon a nyrsys yn defnyddio systemau rhybudd cynnar a rhestrau gwirio sgrinio i'w hannog i chwilio am arwyddion o fadredd. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd yn dweud bod ganddo feddwl agored ynghylch ystyried pa un a ddylid gwneud i ysbytai sgrinio cleifion â symptomau yn yr un modd. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut y gall Llywodraeth Cymru sicrhau bod gwasanaeth iechyd gwladol Cymru yn sicrhau dull gweithredu cyffredinol a chyson o sgrinio ar gyfer madredd?

Yes. The national early warning score system is part of that consistent approach. Every hospital uses it. It is a simple system that enables staff to assess whether patients are developing sepsis, and, also, ambulance service paramedics are using that system to develop systems for screening patients for sepsis prior to arrival at hospital. Also, staff are using a standard sepsis screening to identify sepsis and instigate rapid action, called the ‘Sepsis Six bundle’. And, so, we are continuing to develop the work that’s already been put in place over the last four years to ensure that more people are diagnosed early with sepsis and fewer people lose their lives because of it.

Gwnaf. Mae'r system sgôr rhybudd cynnar cenedlaethol yn rhan o'r dull cyson hwnnw. Mae pob ysbyty yn ei defnyddio. Mae'n system syml sy'n galluogi staff i asesu pa un a yw cleifion yn datblygu madredd, a, hefyd, mae parafeddygon y gwasanaeth ambiwlans yn defnyddio’r system honno i ddatblygu systemau i sgrinio cleifion ar gyfer madredd cyn iddyn nhw gyrraedd yr ysbyty. Hefyd, mae staff yn defnyddio sgrinio safonol ar gyfer madredd i nodi madredd ac annog gweithredu cyflym, a elwir y 'Sepsis Six Bundle'. Ac, felly, rydym ni’n parhau i ddatblygu'r gwaith a wnaed eisoes yn ystod y pedair blynedd diwethaf i sicrhau bod mwy o bobl yn cael diagnosis cynnar o fadredd a bod llai o bobl yn colli eu bywydau o’i herwydd.

First Minister, with nearly 2,000 deaths in Wales each year, many of them preventable, sepsis is one of the biggest killers most people aren’t aware of. While educating the public to recognise the signs, and ensuring steps are taken in the NHS to prevent the onset of sepsis are vital, so too is ensuring that our healthcare professionals recognise the signs. Many sepsis survivors owe their lives to a GP who recognised the early onset of sepsis. Therefore, First Minister, what steps is the Government taking to ensure that every GP in Wales receives training to recognise the signs of sepsis as well as how to prevent it?

Brif Weinidog, gyda bron i 2,000 o farwolaethau yng Nghymru bob blwyddyn, llawer ohonynt y gellid eu hatal, madredd yw un o'r lladdwyr mwyaf nad yw'r rhan fwyaf o bobl yn ymwybodol ohono. Er bod addysgu'r cyhoedd i adnabod yr arwyddion, a sicrhau bod camau'n cael eu cymryd yn y GIG i atal dechreuad madredd yn hanfodol, mae sicrhau bod ein gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yn adnabod yr arwyddion hefyd yn bwysig. Mae llawer o oroeswyr madredd yn fyw diolch i feddyg teulu a adnabyddodd ddechreuad madredd yn gynnar. Felly, Brif Weinidog, pa gamau mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau bod pob meddyg teulu yng Nghymru yn cael hyfforddiant i adnabod arwyddion yn ogystal â sut i'w atal?

Building on what I’ve already mentioned, I mentioned the Sepsis Six bundle. That consists of three quick tests for sepsis, three simple treatments that are proven to combat it and can help to detect and treat the illness at its earliest stages. But, of course, it is hugely important that all health professionals are aware of sepsis, and, indeed, they are, and, indeed, look for the earliest signs, although it can be difficult to diagnose and treat, particularly in the early stages.

Gan ymhelaethu ar yr hyn yr wyf newydd ei grybwyll, soniais am y bwndel Sepsis Six. Mae hwnnw'n cynnwys tri phrawf cyflym ar gyfer madredd, tair triniaeth syml y profwyd eu bod yn ei ymladd ac a all helpu i ganfod a thrin y salwch ar ei gamau cynharaf. Ond, wrth gwrs, mae'n hynod bwysig bod pob gweithiwr iechyd proffesiynol yn ymwybodol o fadredd, ac, yn wir, maen nhw, ac, yn wir, yn chwilio am yr arwyddion cynharaf, er y gall fod yn anodd gwneud diagnosis a’i drin, yn enwedig ar y camau cynnar.

Ardrethi Busnes

Business Rates

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y system ardrethi busnes? OAQ(5)0290(FM)

2. Will the First Minister make a statement on the business rates system? OAQ(5)0290(FM)

Yes. The non-domestic rates system in Wales contributes more than £1 billion towards the funding of local services in Wales.

Gwnaf. Mae'r system ardrethi annomestig yng Nghymru yn cyfrannu mwy na £1 biliwn tuag at ariannu gwasanaethau lleol yng Nghymru.

I thank the First Minister for his answer. Looking ahead to proposals for new business rates arrangements post 2018, is the First Minister able to give an indication of his thinking regarding community sports clubs? I understand that, at the moment, there’s a threshold where 70 per cent of members of such clubs have to be actively participating in that club’s activities to qualify for relief. It seems a very high threshold, considering wider plans and strategies for greater physical activity promotion, especially among younger people. So, I’d appreciate it if the First Minister could give an indication on his thoughts on that matter.

Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb. Gan edrych ymlaen at gynigion ar gyfer trefniadau ardrethi busnes newydd ar ôl 2018, a all y Prif Weinidog roi arwydd o’i syniadau am glybiau chwaraeon cymunedol? Deallaf, ar y funud, bod trothwy lle mae’n rhaid i 70 y cant o aelodau clybiau o'r fath fod yn cymryd rhan weithredol yng ngweithgareddau’r clwb hwnnw i fod yn gymwys i gael rhyddhad. Mae'n ymddangos yn drothwy uchel iawn, o ystyried cynlluniau a strategaethau ehangach ar gyfer mwy o hyrwyddo ymarfer corff, yn enwedig ymhlith pobl iau. Felly, byddwn yn gwerthfawrogi pe gallai'r Prif Weinidog roi awgrym o’i syniadau ar y mater hwnnw.

Yes, we are aware of the point that the Member makes, and it does form part of our thinking as we develop a permanent system from 2018 onwards.

Ydym, rydym ni’n ymwybodol o'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud, ac mae'n rhan o'n syniadau wrth i ni ddatblygu system barhaol o 2018 ymlaen.

First Minister, on many occasions in this Chamber we have heard about the question of relief on plant and machinery in business rates, particularly in areas such as Tata Steel, where we had the blast furnace. Has your Government actually given any further consideration to looking at relief for plant and machinery in the business rates, to ensure that investment can come in to industries, such as the steel industry, and that they will not be penalised as a consequence?

Brif Weinidog, ar sawl achlysur yn y Siambr hon, rydym ni wedi clywed am y cwestiwn o ryddhad ar gyfer offer a pheiriannau mewn ardrethi busnes, yn enwedig mewn meysydd fel Tata Steel, lle’r oedd gennym ni’r ffwrnais chwyth. A yw eich Llywodraeth wedi rhoi unrhyw ystyriaeth bellach i edrych ar ryddhad ar gyfer offer a pheiriannau yn yr ardrethi busnes, er mwyn sicrhau y gall buddsoddiad ddod i mewn i ddiwydiannau, fel y diwydiant dur, ac na fyddant yn cael eu cosbi o ganlyniad?

It is something that we looked at with the Valuation Office Agency. It is a highly complicated area. What we have done instead, of course, is to put on the table a more generous package for Tata than business rate relief would offer. So, I would argue that what we have on the table goes well beyond what business rate relief on plant and machinery would be able to offer in the first place, especially given the complexities and the time it would take to put such a system in place.

Mae'n rhywbeth a ystyriwyd gennym gydag Asiantaeth y Swyddfa Brisio. Mae'n faes cymhleth iawn. Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yn hytrach, wrth gwrs, yw rhoi pecyn mwy hael ar y bwrdd i Tata nag y byddai rhyddhad ardrethi busnes yn ei gynnig. Felly, byddwn yn dadlau bod yr hyn sydd gennym ni ar y bwrdd yn mynd ymhell y tu hwnt i’r hyn y byddai rhyddhad ardrethi busnes ar offer a pheiriannau yn gallu ei gynnig yn y lle cyntaf, yn enwedig o ystyried y cymhlethdodau a'r amser y byddai'n ei gymryd i roi system o'r fath ar waith.

In light of your answer to me last week, First Minister, saying that you would be able to give full consideration, after the autumn statement, to increasing funding for support to small businesses, how will your Government use the budget consequentials from the Chancellor’s announcement that he will extend rural rate relief to 100 per cent, giving small businesses in England a tax break of up to £2,900?

Yng ngoleuni eich ateb i mi yr wythnos diwethaf, Brif Weinidog, yn dweud y byddech chi’n gallu rhoi ystyriaeth lawn, ar ôl datganiad yr hydref, i gynyddu cyllid ar gyfer cymorth i fusnesau bach, sut bydd eich Llywodraeth yn defnyddio arian canlyniadol y gyllideb o gyhoeddiad y Canghellor y bydd yn ymestyn y rhyddhad ardrethi gwledig i 100 y cant, gan roi gostyngiad treth o hyd at £2,900 i fusnesau bach yn Lloegr?

Well, the revenue consequential is very small—some £35 million, of which £20 million has already been announced. So, we have not been showered with largesse from the UK Government when it comes to revenue funding. Nevertheless, we will look to see how that money can be best used for the good of the people of Wales.

Wel, mae'r arian refeniw canlyniadol yn fach iawn—tua £35 miliwn, y mae £20 miliwn ohono wedi ei gyhoeddi eisoes. Felly, nid ydym ni wedi cael ein boddi mewn haelioni gan Lywodraeth y DU pan ddaw i gyllid refeniw. Serch hynny, byddwn yn edrych i weld sut y gellir defnyddio’r arian yn y modd gorau er lles pobl Cymru.

First Minister, I’ve had countless constituents write to me about business rates—small business holders, people running independent shops—and they’re all telling me that your Government’s business rates are threatening their businesses, may lead them to close or, certainly, lay people off. Why are you hurting small businesses in my region?

Brif Weinidog, rwyf wedi cael etholwyr di-ri yn ysgrifennu ataf am ardrethi busnes—perchnogion busnesau bach, pobl sy’n rhedeg siopau annibynnol—ac maen nhw i gyd yn dweud wrthyf fod ardrethi busnes eich Llywodraeth yn bygwth eu busnesau, y gallent olygu y bydd yn rhaid iddyn nhw gau neu, yn sicr, diswyddo pobl. Pam ydych chi’n niweidio busnesau bach yn fy rhanbarth i?

Well, I think the Member has to remember that the last time there was a revaluation was when his party was in Government. I heard no complaints at that point. It’s right to say that, in some parts of Wales, there are particular issues that will need to be addressed, but this is revenue neutral. This is not a way of the Government getting more money. This is a way of rebalancing the business rates system without there being a net gain to Government. That said, of course, we recognise that there will be some parts of Wales where things are difficult, and that’s why we’ve already announced a transitional relief scheme of £10 million, and we will look to see what else we can do in order to smooth the transition process.

Wel, rwy’n credu bod yn rhaid i’r Aelod gofio mai’r tro diwethaf y bu ailbrisiad oedd pan roedd ei blaid ef mewn Llywodraeth. Ni chlywais unrhyw gwynion bryd hynny. Mae'n iawn i ddweud, mewn rhai rhannau o Gymru, bod problemau penodol y bydd angen mynd i'r afael â nhw, ond mae hyn yn niwtral o ran refeniw. Nid ffordd i’r Llywodraeth gael mwy o arian yw hon. Mae’n ffordd o ailgydbwyso'r system ardrethi busnes heb fod elw net i'r Llywodraeth. Wedi dweud hynny, wrth gwrs, rydym ni’n cydnabod y bydd rhai rhannau o Gymru lle mae pethau’n anodd, a dyna pam yr ydym ni eisoes wedi cyhoeddi cynllun rhyddhad trosiannol o £10 miliwn, a byddwn yn edrych i weld beth arall y gallwn ni ei wneud er mwyn gwneud y broses bontio yn ddidrafferth.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

Questions now from the party leaders. The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.

Diolch, Lywydd. The Government will be represented at the Supreme Court hearing next week on the case involving article 50, and it’s perfectly reasonable that the Welsh Government’s views should be presented to the court. But what instructions will be given to counsel for the Welsh Government? Will he, or she, be supporting the Government of the United Kingdom, or will he or she be supporting the claimant against the Government of the United Kingdom—i.e. will he be helping to facilitate the wishes of the British people, as expressed in the referendum on 23 June, or the opposite?

Diolch, Lywydd. Bydd y Llywodraeth yn cael ei chynrychioli yn y gwrandawiad Goruchaf Lys yr wythnos nesaf ar yr achos yn ymwneud ag erthygl 50, ac mae'n hollol resymol y dylai barn Llywodraeth Cymru gael ei mynegi i'r llys. Ond pa gyfarwyddiadau fydd yn cael eu rhoi i'r cwnsler dros Lywodraeth Cymru? A fydd ef, neu hi, yn cefnogi Llywodraeth y Deyrnas Unedig, neu a fydd ef neu hi yn cefnogi'r hawlydd yn erbyn Llywodraeth y Deyrnas Unedig—h.y. a fydd e’n helpu i hwyluso dymuniadau pobl Prydain, fel y’u mynegwyd yn y refferendwm ar 23 Mehefin, neu’r gwrthwyneb?

Neither. The Welsh Government will be representing itself, and the instructions to counsel will be given on the basis of representing the Welsh Government’s position. This is not to do with preventing Brexit; it is to do with making sure that constitutional law is observed.

Ddim y naill na'r llall. Bydd Llywodraeth Cymru yn cynrychioli ei hun, a bydd y cyfarwyddiadau i'r cwnsler yn cael eu rhoi ar y sail o gynrychioli safbwynt Llywodraeth Cymru. Nid yw hyn yn ymwneud ag atal Brexit; mae’n ymwneud â gwneud yn siŵr bod cyfraith gyfansoddiadol yn cael ei dilyn.

There is an argument, of course, as to what the constitutional law requires in this particular incident. So, what I’m trying to elicit from the First Minister is on whose side he is going to be—on the view that is held by the United Kingdom Government or the view held by counsel for Mrs Miller, who is the applicant in this case. There are sound legal arguments for saying that an explicit vote in the House of Commons is not required before triggering article 50. In 2008 and in 2011, an Act of Parliament was passed to amend UK legislation to require explicitly a vote in Parliament if there were to be any specific changes to EU law in some areas like common defence policy, the appointment of a European prosecutor, whether Britain should join the euro, whether Britain should join the Schengen agreement, whether we should replace the voting by unanimity by qualified majority voting, and a whole range of incidents. In all those instances, there would be direct effects upon the British people as a consequence of the decision. That’s the essence of the High Court’s decision—that it’s because of those direct effects upon people that an explicit vote in Parliament is required. But as article 50 was not one of the many instances that were set down in an Act of Parliament, then there is certainly no basis for saying that, in this case, there is an implied requirement for the House of Commons or the House of Lords to support a vote in favour of article 50 before the Government is enabled to fulfil the wishes of the British people.

Ceir dadl, wrth gwrs, o ran yr hyn y mae'r gyfraith gyfansoddiadol yn ei wneud yn ofynnol yn yr achos penodol hwn. Felly, yr hyn yr wyf i'n ceisio ei ennyn gan y Prif Weinidog yw ar ochr pwy y mae’n mynd i fod arni—ar y safbwynt a fynegir gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig neu’r safbwynt a fynegir gan y cwnsler dros Mrs Miller, sef y ceisydd yn yr achos hwn. Ceir dadleuon cyfreithiol cadarn dros ddweud nad oes angen pleidlais eglur yn Nhŷ'r Cyffredin cyn sbarduno erthygl 50. Yn 2008 ac yn 2011, pasiwyd Deddf Seneddol i ddiwygio deddfwriaeth y DU i wneud pleidlais yn y Senedd y DU yn ofynnol pe byddai unrhyw newidiadau penodol i gyfraith yr UE mewn rhai meysydd fel polisi amddiffyn cyffredin, penodi erlynydd Ewropeaidd, pa un a ddylai Prydain ymuno â'r ewro, pa un a ddylai Prydain ymuno â chytundeb Schengen, pa un a ddylem ni ddisodli’r pleidleisio drwy unfrydedd gyda phleidleisio mwyafrifol amodol, ac amrywiaeth eang o ddigwyddiadau. Yn yr holl achosion hynny, byddai effeithiau uniongyrchol ar bobl Prydain o ganlyniad i'r penderfyniad. Dyna hanfod penderfyniad yr Uchel Lys—mai oherwydd yr effeithiau uniongyrchol hynny ar bobl y mae angen pleidlais benodol yn y Senedd. Ond gan nad oedd erthygl 50 yn un o'r enghreifftiau niferus a osodwyd i lawr mewn Deddf Seneddol, yna’n sicr nid oes sail ar gyfer dweud, yn yr achos hwn, bod gofyniad ymhlyg i Dŷ'r Cyffredin neu Dŷ'r Arglwyddi gefnogi pleidlais o blaid erthygl 50 cyn i'r Llywodraeth allu bodloni dymuniadau pobl Prydain.

If the leader of UKIP is pitching to act as counsel in the Supreme Court, he’s doing a reasonable job for himself. He understands the constitutional issue that has to be resolved in court. We will all have our different positions. The question for us is: can the royal prerogative be used to start what would be an unstoppable process towards changing the constitution of Wales. There are serious legal arguments that need to be explored in the Supreme Court. He has recognised that, and I welcome that. Unfortunately, there are some in his party who see this as some kind of conspiracy to stop Brexit. That is not what this is about. This is about ensuring that if an important constitutional legal principle is examined and judgment given on that, and not just for Brexit, of course, this could be used in the future for other issues as well.

Os yw arweinydd UKIP yn cynnig ei hun i weithredu fel cwnsler yn y Goruchaf Lys, mae'n rhoi cynnig rhesymol arni. Mae'n deall y mater cyfansoddiadol y mae'n rhaid ei ddatrys yn y llys. Bydd gan bob un ohonom ein gwahanol safbwyntiau. Y cwestiwn i ni yw: a ellir defnyddio’r uchelfraint frenhinol i ddechrau’r hyn a fyddai'n broses na ellid ei hatal tuag at newid cyfansoddiad Cymru. Ceir dadleuon cyfreithiol pwysig y mae angen eu harchwilio yn y Goruchaf Lys. Mae ef wedi cydnabod hynny, ac rwy’n croesawu hynny. Yn anffodus, mae rhai yn ei blaid sy'n gweld hyn fel rhyw fath o gynllwynio i atal Brexit. Nid dyna beth yw diben hyn. Mae hyn yn ymwneud â sicrhau, os caiff egwyddor gyfreithiol gyfansoddiadol bwysig ei harchwilio ac y rhoir dyfarniad ar hynny, ac nid yn unig ar gyfer Brexit, wrth gwrs, gellid defnyddio hyn yn y dyfodol ar gyfer materion eraill hefyd.

Indeed. So, what I’m trying to elicit from the First Minister, and which he still has not given an answer to, is: what will the counsel for the Welsh Government actually be saying in the course of these proceedings? Because the counsel for the Government said nothing in the High Court at all. Is it intended that counsel for the Welsh Government will say something in the Supreme Court hearing, and, if so, will he be arguing against the case of the United Kingdom Government that we should go ahead and trigger article 50 as soon as possible without complicating matters by having further votes in Parliament?

Yn wir. Felly, yr hyn yr wyf i'n ceisio ei ennyn gan y Prif Weinidog, ac nad yw wedi rhoi ateb iddo o hyd, yw: beth fydd y cwnsler dros Lywodraeth Cymru yn ei ddweud yn ystod yr achos hwn? Oherwydd ni ddywedodd y cwnsler dros y Llywodraeth unrhyw beth o gwbl yn yr Uchel Lys. A fwriedir y bydd y cwnsler dros Lywodraeth Cymru yn dweud rhywbeth yn y gwrandawiad Goruchaf Lys, ac, os felly, a fydd e’n dadlau yn erbyn achos Llywodraeth y Deyrnas Unedig y dylem ni fwrw ymlaen a chychwyn erthygl 50 cyn gynted â phosibl heb gymhlethu materion trwy gael rhagor o bleidleisiau yn y Senedd?

Well, he’s perfectly welcome to read the grounds, which are public, and he will see the case that we make. We represent ourselves. We are not there to back one side or the other but to put the case on behalf of the people of Wales in terms of what constitutional principles should be followed. It just so happens that Brexit is the issue, but it could be any other issue where this constitutional principle would need to be examined. So, it’s important that it’s examined now.

Wel, rhwydd hynt iddo ddarllen y sail, sy’n gyhoeddus, a bydd yn gweld yr achos yr ydym ni’n ei gyflwyno. Rydym ni’n cynrychioli ein hunain. Nid ydym ni yno i gefnogi’r naill ochr na'r llall ond i gyflwyno’r achos ar ran pobl Cymru o ran pa egwyddorion cyfansoddiadol y dylid eu dilyn. Digwydd bod mai Brexit yw'r pwnc, ond gallai fod yn unrhyw bwnc arall lle byddai angen ystyried yr egwyddor gyfansoddiadol hon. Felly, mae'n bwysig ei fod yn cael ei archwilio nawr.

Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

The leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.

Diolch, Lywydd. First Minister, a ban on letting agents fees was announced in the recent autumn statement announcement, with England now joining Scotland. When it comes to Wales, your finance Secretary told the BBC that he wanted to wait and see how the ban in Scotland worked first. Do you know which year they banned letting agent fees in Scotland?

Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, cyhoeddwyd gwaharddiad ar ffioedd asiantau gosod yn y cyhoeddiad datganiad yr hydref diweddar, gyda Lloegr yn ymuno â’r Alban bellach. Pan ddaw i Gymru, dywedodd eich Ysgrifennydd cyllid wrth y BBC ei fod eisiau aros i weld sut mae'r gwaharddiad yn yr Alban yn gweithio yn gyntaf. A ydych chi'n gwybod ym mha flwyddyn y gwnaethant wahardd ffioedd asiantau gosod yn yr Alban?

Yes. The position in Scotland is this: that the Rent (Scotland) Act 1984 makes the payment of any premium in respect of granting, renewal or continuance of a protected tenancy an offence. That definition has been in place since 30 November 2012. So, practically, since 2012, that has been in place. I can say, however, that we are looking again at this issue. Our fear was that if fees were abolished, then that would be loaded onto rents. The evidence from Scotland is interesting in that regard. I know this is an issue that my colleague, Jenny Rathbone, has been particularly concerned about, given the effect on her constituency.

Ydw. Dyma’r sefyllfa yn yr Alban: mae Deddf Rhent (Yr Alban) 1984 yn gwneud talu unrhyw bremiwm o ran rhoi, adnewyddu neu barhau tenantiaeth warchodedig yn drosedd. Mae’r diffiniad hwnnw wedi bod ar waith ers 30 Tachwedd, 2012. Felly, yn ymarferol, mae hynny wedi bod ar waith ers 2012. Gallaf ddweud, fodd bynnag, ein bod ni’n ailystyried y mater hwn. Ein hofn, pe byddai ffioedd yn cael eu diddymu, oedd y byddai hynny’n cael ei lwytho ar renti wedyn. Mae'r dystiolaeth o'r Alban yn ddiddorol yn hynny o beth. Gwn fod hwn yn fater y mae fy nghydweithiwr, Jenny Rathbone, wedi bod yn arbennig o bryderus yn ei gylch, o ystyried yr effaith ar ei hetholaeth.

I’m glad you raised that point about Scotland, because the banning of letting fees there has shown, according to the ONS, that rents in Scotland and Wales rose at a substantially lower rate than in England over the past six years, with rents in Scotland actually falling over the past year. So, it shows that this ban on letting fees doesn’t actually increase rents. Now, you’re right—Scotland banned these fees in 2012. So, how much longer do tenants in Wales have to wait, then? I would have thought that four years was long enough. The fact is that you've been even slower on this vitally important social justice question than even the Tories in Westminster.

Now, First Minister, home ownership is becoming a crucial issue for this generation of young people; it's becoming almost impossible to get on the property ladder. Getting their rent paid is now the top priority, and, in the rented sector, moving home can bring about a set of unjustified fees, with Shelter Cymru’s mystery-shopping exercise a few years ago suggesting that it can cost up to £1,000 extra. Unless action is taken, it will only be Wales that will have these letting fees. I would welcome a firm commitment from you this afternoon, First Minister, explaining to us how you are going to ban these letting agent fees. Will you give us that commitment today?

Rwy'n falch eich bod wedi codi'r pwynt yna am yr Alban, gan fod gwahardd ffioedd gosod yno wedi dangos, yn ôl y Swyddfa Ystadegau Gwladol, bod rhenti yng Nghymru a'r Alban wedi cynyddu ar gyfradd sylweddol is nag yn Lloegr dros y chwe blynedd diwethaf, ac mae rhenti yn yr Alban wedi gostwng dros y flwyddyn ddiwethaf. Felly, mae'n dangos nad yw'r gwaharddiad hwn ar ffioedd gosod yn cynyddu rhenti mewn gwirionedd. Nawr, rydych chi'n iawn—gwaharddwyd y ffioedd hyn gan yr Alban yn 2012. Felly, faint yn hwy y mae’n rhaid i denantiaid yng Nghymru aros? Byddwn wedi meddwl bod pedair blynedd yn ddigon hir. Y ffaith yw eich bod wedi bod yn arafach fyth ar y cwestiwn cyfiawnder cymdeithasol hanfodol bwysig hwn na’r Torïaid yn San Steffan hyd yn oed.

Nawr, Brif Weinidog, mae perchentyaeth yn dod yn fater hollbwysig i’r genhedlaeth hon o bobl ifanc; mae'n mynd bron yn amhosibl cael troed ar yr ysgol eiddo. Talu eu rhent yw’r brif flaenoriaeth nawr, ac, yn y sector rhentu, gall symud cartref arwain at gyfres o ffioedd na ellir eu cyfiawnhau, wrth i ymarfer siopa cudd Shelter Cymru rai blynyddoedd yn ôl awgrymu y gall gostio hyd at £1,000 yn ychwanegol. Oni bai fod camau’n cael eu cymryd, dim ond Cymru fydd â’r ffioedd gosod hyn. Byddwn yn croesawu ymrwymiad pendant gennych chi y prynhawn yma, Brif Weinidog, yn egluro i ni sut yr ydych chi’n mynd i wahardd y ffioedd asiantau gosod hyn. A wnewch chi roi’r ymrwymiad hwnnw i ni heddiw?

I can say this is something that is actively under consideration. I understand the point that she makes; it would look strange for Wales to have letting agent fees while England and Scotland didn't. There is some evidence now from Scotland that the effect in terms of rental increases was not as great as was feared, and that is something that will play in very strongly to the action we will take over the next few months.

Gallaf ddweud bod hyn yn rhywbeth sydd o dan ystyriaeth weithredol. Rwy’n deall y pwynt y mae hi'n ei wneud; byddai'n edrych yn rhyfedd i Gymru fod â ffioedd asiantau gosod er nad ydynt gan Loegr a'r Alban. Ceir rhywfaint o dystiolaeth bellach o'r Alban nad oedd yr effaith o ran y cynnydd rhent mor fawr ag yr ofnwyd, ac mae hynny'n rhywbeth a fydd yn cael effaith gref iawn ar y camau y byddwn ni’n eu cymryd yn ystod y misoedd nesaf.

First Minister, last year, Plaid Cymru tabled amendments to the Renting Homes (Wales) Bill, but you declined at that point to take up the opportunity to ban excessive letting fees, apparently against the wishes of your own backbenchers. And banning excessive letting agency fees is not the only issue on which your backbenchers have wanted to vote with Plaid Cymru amendments to improve legislation; we wanted to ban zero-hours contracts in social care. But there always seems to be an excuse, First Minister: either you don't have the power, or the amendment wasn't drafted correctly, or, my favourite, ‘We haven't consulted on the issue’, even after 17 years of being in power. Why is it, First Minister, that when Plaid Cymru tries to implement policies that help those on the lowest incomes to get out of poverty, your Government votes against us?

Brif Weinidog, y llynedd, cynigiodd Plaid Cymru welliannau i'r Bil Rhentu Cartrefi (Cymru), ond fe wnaethoch chi wrthod manteisio ar y cyfle i wahardd ffioedd gosod gormodol bryd hynny, yn groes i ddymuniadau'r rhai ar eich meinciau cefn eich hun, mae’n debyg. Ac nid gwahardd ffioedd asiantau gosod gormodol yw'r unig fater y mae eich meinciau cefn wedi dymuno pleidleisio gyda gwelliannau Plaid Cymru i wella deddfwriaeth; roeddem ni eisiau gwahardd contractau dim oriau ym maes gofal cymdeithasol. Ond mae’n ymddangos bod esgus bob amser, Brif Weinidog: naill ai nid yw’r pŵer gennych chi, neu ni chafodd y gwelliant ei ddrafftio’n gywir, neu, fy ffefryn i, 'Nid ydym wedi ymgynghori ar y mater’, hyd yn oed ar ôl 17 mlynedd o fod mewn grym. Pam, Brif Weinidog, pan fydd Plaid Cymru yn ceisio cyflwyno polisïau sy'n helpu’r rhai ar yr incwm isaf ddianc rhag tlodi, mae eich Llywodraeth chi yn pleidleisio yn ein herbyn?

Well, I do remember that her party was in Government for four years, which is often conveniently forgotten. And there will be issues—the issue of zero-hours contracts attached to the social services Bill, if I remember rightly, was an issue. The fear was the entire Bill would be referred to the Supreme Court. It’s not an issue of disagreement on principle, not in the slightest—far from it; we’re at the same place when it comes to zero-hours contracts. In the same way, we will revisit the issue of letting agents fees in the light of the evidence that is there from Scotland, through Shelter, and it is right to say that it would look unusual for Wales to have letting agents fees with England and Scotland not. The concern that we have, that this would simply be added to rents, appears from the evidence in Scotland now to be less of a concern than before.

Wel, rwy’n cofio bod ei phlaid hi mewn Llywodraeth am bedair blynedd, sy’n aml yn cael ei anghofio yn gyfleus. A bydd problemau—roedd y mater o gontractau dim oriau ynghlwm wrth y Bil gwasanaethau cymdeithasol, os cofiaf yn iawn, yn broblem. Yr ofn oedd y byddai'r Bil cyfan yn cael ei gyfeirio at y Goruchaf Lys. Nid yw'n fater o anghytuno mewn egwyddor, ddim o gwbl—ymhell ohoni; rydym ni o’r un safbwynt pan ddaw i gontractau dim oriau. Yn yr un modd, byddwn yn ailystyried y mater o ffioedd asiantau gosod yng ngoleuni'r dystiolaeth sydd ar gael o'r Alban, drwy Shelter, ac mae'n iawn i ddweud y byddai'n edrych yn anarferol i Gymru fod â ffioedd asiantau gosod ac i Loegr a’r Alban fod hebddynt. Mae’n ymddangos nawr, o’r dystiolaeth yn yr Alban, bod y pryder sydd gennym ni, y byddai hyn yn cael ei ychwanegu at renti, yn llai o bryder nag o'r blaen.

Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you very much, Presiding Officer. First Minister, if I could return to the first question today, on sepsis, I'd like to commend my colleague, Angela Burns, who now chairs the all-party group on this particular issue—after going through some pretty horrendous experiences herself she is able to bring those personal experiences to the table. This is an issue that, obviously, through recent media coverage, really has come to the forefront of people's thinking, but has been quietly lurking in the background in health professionals’ minds for quite some time. And, in fairness to the Welsh Government, they've brought forward a strategy to try and tackle some of the areas that people do face when they present and want to be assessed in hospital. But it is a fact that only one in 10 people is receiving the right treatment and the right assessments in hospitals. What type of target can we aim for this time next year? Because I hear the warm words and, rightly, the words that people want to hear, but they actually want hear progress on this particular issue. So, what progress can we specifically hold you to on screening and treatment in 12 months’ time, First Minister?

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Brif Weinidog, os caf ddychwelyd at y cwestiwn cyntaf heddiw, ar fadredd, hoffwn ganmol fy nghydweithiwr, Angela Burns, sy’n cadeirio'r grŵp hollbleidiol ar y mater penodol hwn erbyn hyn—ar ôl bod trwy brofiadau eithaf echrydus ei hun, mae hi’n gallu dod â’r profiadau personol hynny at y bwrdd. Mae hwn yn fater sydd, yn amlwg, trwy sylw diweddar yn y cyfryngau, wir wedi dod i flaen meddyliau pobl, ond sydd wedi bod yn llechu’n dawel yn y cefndir ym meddyliau gweithwyr iechyd proffesiynol ers cryn amser. Ac, er tegwch i Lywodraeth Cymru, maen nhw wedi cyflwyno strategaeth i geisio mynd i'r afael â rhai o'r meysydd y mae pobl yn eu hwynebu pan fyddant yn cyflwyno eu hunain ac eisiau cael eu hasesu yn yr ysbyty. Ond mae'n ffaith mai dim ond un o bob 10 o bobl sy’n cael y driniaeth gywir a'r asesiadau cywir mewn ysbytai. Pa fath o darged allwn ni ystyried fel y nod yr adeg hon y flwyddyn nesaf? Gan fy mod i’n clywed y geiriau gwresog ac, yn gywir, y geiriau y mae pobl eisiau eu clywed, ond maen nhw eisiau clywed bod cynnydd ar y mater penodol hwn mewn gwirionedd. Felly, pa gynnydd allwn ni eich dwyn i gyfrif yn benodol amdano o ran sgrinio a thriniaeth ymhen blwyddyn, Brif Weinidog?

Well, it’s part of the 1000 Lives programme that we have to make sure that more people are given the chance to survive and given the chance to have the right level of treatment for the illness itself. He asks are there any particular figures in terms of a target. The answer to that is ‘no’; there's no particular figure, but what I can say is we want to see more people diagnosed early to give them the opportunity of surviving. We have already in place, as I said, the early warning score system, the Sepsis Six analysis scheme as well. We believe that all these things, taken together, will increase awareness of sepsis, particularly awareness amongst medics, so that they are able to diagnose more quickly and, therefore, more people are diagnosed and therefore will survive.

Wel, mae'n rhan o’r rhaglen 1000 o Fywydau sydd gennym ni i wneud yn siŵr bod mwy o bobl yn cael y cyfle i oroesi ac yn cael y cyfle i dderbyn y lefel gywir o driniaeth ar gyfer y salwch ei hun. Mae'n gofyn a oes unrhyw ffigurau penodol o ran targed. ‘Nac oes’ yw’r ateb i hynny; nid oes ffigur penodol, ond yr hyn y gallaf ei ddweud yw ein bod ni eisiau gweld mwy o bobl yn cael diagnosis cynnar er mwyn rhoi’r cyfle iddyn nhw oroesi. Mae gennym ni ar waith eisoes, fel y dywedais, y system sgôr rhybudd cynnar, cynllun dadansoddi Sepsis Six hefyd. Rydym ni’n credu y bydd yr holl bethau hyn, gyda'i gilydd, yn cynyddu ymwybyddiaeth o fadredd, yn enwedig ymwybyddiaeth ymhlith meddygon, fel eu bod yn gallu gwneud diagnosis yn gyflymach ac, felly, bod mwy o bobl yn cael diagnosis ac felly’n goroesi.

Thank you for that, First Minister. I was specifically looking for a target from yourself, as the First Minister and the Government. I appreciate there might not be hard and fast figures there at the moment, but the figure I did put to you is that, at the moment, only one in 10 patients are actually receiving that screening and that support that most probably would help and actually save their lives. Now, that’s a figure none of us want to leave at. We want to push that on, and you have the ability as a Government to push on from that figure.

When you actually think that 15 times more people are killed by sepsis in Wales, or die from sepsis in Wales, than in road accidents—we’ve had a huge programme, a successful programme, of road traffic safety and road traffic information—this is an area that the Welsh Government need to be at the forefront of, and delivering tangible results within our health service. Pockets of good practice are just not good enough, as was identified in the recent report. So, I’ll use my second question of three, if I may, to try and push you to try and get a hard figure out of you of where we will be this time next year when it comes to hospital screening for sepsis and actually being able to deliver the treatments that are required.

Diolch am hynna, Brif Weinidog. Roeddwn i’n chwilio’n benodol am darged gennych chi, fel y Prif Weinidog a'r Llywodraeth. Rwy’n sylweddoli efallai na fydd ffigurau eglur a phendant ar gael ar hyn o bryd, ond y ffigur a roddais i chi yw mai dim ond un o bob 10 o gleifion sy’n derbyn, ar hyn o bryd, y sgrinio a’r gefnogaeth honno y mae’n debyg fyddai'n helpu ac yn achub eu bywydau a dweud y gwir. Nawr, mae hwnnw'n ffigur nad yw’r un ohonom ni eisiau ei adael. Rydym ni eisiau gwthio hwnnw yn ei flaen, ac mae gennych chi’r gallu fel Llywodraeth i fwrw ymlaen o'r ffigur hwnnw.

Pan fyddwch chi’n meddwl mewn gwirionedd bod 15 gwaith yn fwy o bobl yn cael eu lladd gan fadredd yng Nghymru, neu’n marw o fadredd yng Nghymru, na mewn damweiniau ffordd—bu gennym ni raglen enfawr, rhaglen lwyddiannus, o ddiogelwch traffig ffyrdd a gwybodaeth traffig ffyrdd—mae hwn yn faes lle mae angen i Lywodraeth Cymru fod ar flaen y gad, a sicrhau canlyniadau pendant yn ein gwasanaeth iechyd. Nid yw pocedi o arfer da yn ddigon da o gwbl, fel y nodwyd yn yr adroddiad diweddar. Felly, hoffwn ddefnyddio fy ail gwestiwn o dri, os caf, i geisio eich gwthio chi i geisio cael ffigur pendant gennych chi o ran ble y byddwn ni yr adeg hon y flwyddyn nesaf, pan ddaw i sgrinio ar gyfer madredd mewn ysbytai a gallu darparu'r triniaethau sydd eu hangen.

Well, there is already a consistent approach through the national early warning score system. That is in place across all hospitals in Wales. It’s widely used by staff in community hospitals and in residential homes for the elderly and indeed in mental health services. I mentioned earlier that the ambulance service is developing systems for screening patients for sepsis prior to arrival. Velindre uses the system across all its clinical areas and out-patient chemotherapy units, ensuring that it meets the needs of cancer patients, and then of course I mentioned the Sepsis Six bundle. What does that mean in terms of numbers? Well, we work with the UK Sepsis Trust; there’s a very good working relationship. We want to see that figure of one out of 10 improve in the future so that more people have a chance of survival, and we’re confident that will happen.

Wel, ceir dull cyson eisoes drwy'r system sgôr rhybudd cynnar genedlaethol. Mae honno ar waith ar draws pob ysbyty yng Nghymru. Fe’i defnyddir yn eang gan staff mewn ysbytai cymuned ac mewn cartrefi preswyl i'r henoed ac mewn gwasanaethau iechyd meddwl, mewn gwirionedd. Soniais yn gynharach fod y gwasanaeth ambiwlans yn datblygu systemau ar gyfer sgrinio cleifion ar gyfer madredd cyn cyrraedd. Mae Felindre yn defnyddio system ar draws ei holl feysydd clinigol ac unedau cemotherapi cleifion allanol, gan sicrhau ei fod yn diwallu anghenion cleifion canser, ac yna wrth gwrs, soniais am y bwndel Sepsis Six. Beth mae hynny'n ei olygu o ran niferoedd? Wel, rydym ni’n gweithio gydag Ymddiriedolaeth Madredd y DU; ceir perthynas waith dda iawn. Rydym ni eisiau gweld y ffigur hwnnw o un allan o 10 yn gwella yn y dyfodol fel bod gan fwy o bobl gyfle i oroesi, ac rydym ni’n hyderus y bydd hynny'n digwydd.

I appreciate I don’t seem to be able to get a figure out of you today, First Minister. I have paid tribute to the actions the Government have taken so far, but it is quite clearly identified that there are only pockets of good practice, regrettably, in the Welsh NHS. I’ve given you the figure of one in 10 and I’ve given you the figure that 15 times more people die of sepsis than of road accidents, so I would hope that maybe the Cabinet Secretary could make a written statement to indicate where the Government wants to be in 12 months’ time, so that we can see how open his mind is to actually bringing forward real progress in this area.

But one area where real progress can be made is in the recruitment and retention of doctors and medical staff. I appreciate again this is a UK-wide issue, this is, and in certain disciplines it’s more pronounced in other parts of the United Kingdom than maybe here in Wales. But, regrettably, the Royal College of Surgeons have pointed out that 40 per cent of consultant posts are vacant here in Wales, and many of them do not actually attract—vacant positions I’m talking about, not actually staff positions—40 per cent of vacancies do not receive any reply to the adverts put out there. What progress will the Welsh Government be doing and undertaking over the next 12 months to actually attract and retain clinicians to our NHS so that, when it comes to sepsis and other conditions, we have the expertise at the coalface to actually deliver those diagnoses to improve treatments for patients entering the NHS here in Wales?

Rwy’n gwerthfawrogi nad yw’n ymddangos fy mod i’n gallu cael ffigur allan ohonoch chi heddiw, Brif Weinidog. Rwyf wedi talu teyrnged i'r camau y mae’r Llywodraeth wedi eu cymryd hyd yn hyn, ond nodwyd yn gwbl eglur mai dim ond pocedi o arfer da sydd yn y GIG yng Nghymru, yn anffodus. Rwyf wedi rhoi’r ffigur o un o bob 10 i chi ac rwyf i wedi rhoi’r ffigur i chi bod 15 gwaith yn fwy o bobl yn marw o fadredd nag mewn damweiniau ar y ffyrdd, felly byddwn yn gobeithio efallai y gallai Ysgrifennydd y Cabinet wneud datganiad ysgrifenedig i nodi ble mae'r Llywodraeth eisiau bod ymhen blwyddyn, fel y gallwn weld pa mor agored yw ei feddwl i sicrhau cynnydd gwirioneddol yn y maes hwn.

Ond un maes lle y gellir gwneud cynnydd gwirioneddol yw recriwtio a chadw meddygon a staff meddygol. Rwy’n gwerthfawrogi eto bod hwn yn fater y DU gyfan, ac mewn rhai disgyblaethau mae'n fwy amlwg mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig nag efallai yma yng Nghymru. Ond, yn anffodus, mae Coleg Brenhinol y Llawfeddygon wedi tynnu sylw at y ffaith bod 40 y cant o swyddi meddygon ymgynghorol yn wag yma yng Nghymru, ac nid yw llawer ohonynt yn denu—rwy'n sôn am swyddi gwag, nid swyddi staff gwirioneddol—nid yw 40 y cant o swyddi gwag yn derbyn unrhyw ateb i'r hysbysebion a gyhoeddir. Pa gynnydd fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud ac yn ei gynnal dros y flwyddyn nesaf i ddenu clinigwyr i'n GIG a’u cadw yno, fel bod yr arbenigedd gennym, pan ddaw i fadredd a chyflyrau eraill, ar y rheng flaen i wneud y diagnosis hwnnw i wella triniaethau i gleifion sy’n mynd i mewn i'r GIG yma yng Nghymru?

I’m not quite sure where he gets the 40 per cent figure from. The vacancy figure is around 4 per cent in the Welsh NHS. We continue to be proactive in our recruitment. We’ve been in London and Harrogate at events recently in order to present Wales as a good place to be a doctor. We’ve had, at the last count, 280 very hard and solid responses and enquiries to our campaign—it’s a very good campaign. We are confident that we will be able to attract the physicians at all levels, and surgeons at all levels, into the Welsh NHS to make sure that enough people get the service they require.

Nid wyf yn hollol siŵr o le mae'n cael y ffigur o 40 y cant. Tua 4 y cant yw’r ffigur swyddi gwag yn y GIG yng Nghymru. Rydym ni’n parhau i fod yn rhagweithiol o ran ein recriwtio. Rydym ni wedi bod yn Llundain a Harrogate mewn digwyddiadau yn ddiweddar er mwyn cyflwyno Cymru fel lle da i fod yn feddyg ynddo. Ar y cyfrif diwethaf, rydym ni wedi cael 280 o ymatebion ac ymholiadau pendant a chadarn iawn i’n hymgyrch—mae'n ymgyrch dda iawn. Rydym ni’n hyderus y byddwn ni’n gallu denu'r meddygon ar bob lefel, a llawfeddygon ar bob lefel, i mewn i GIG Cymru i sicrhau bod digon o bobl yn cael y gwasanaeth sydd ei angen arnynt.

Cynlluniau Datblygu Lleol

Local Development Plans

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl Llywodraeth Cymru o ran llunio cynlluniau datblygu lleol? OAQ(5)0295(FM)

3. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's role in the formation of local development plans? OAQ(5)0295(FM)

Yes. The Government proactively engages with local planning authorities to ensure national planning policy as set out in ‘Planning Policy Wales’ and associated technical advice notes is appropriately reflected in local development plans.

Gwnaf. Mae'r Llywodraeth yn ymgysylltu’n rhagweithiol ag awdurdodau cynllunio lleol er mwyn sicrhau bod polisi cynllunio cenedlaethol fel y nodir ym 'Mholisi Cynllunio Cymru' a nodiadau cyngor technegol cysylltiedig yn cael ei adlewyrchu’n briodol yn y cynlluniau datblygu lleol.

Thank you for your answer, First Minister. You will be aware that the Welsh Government publish letters to chief planning officers that supplement Welsh planning policy in Wales. Can you confirm whether or not these letters constitute Welsh Government planning policy, which local authorities are obliged to follow, or whether they are merely guidance and advice, which can be accepted or rejected in the formation of LDPs? Also, I would be grateful if you could set out what pressure the Welsh Government has exerted on Powys County Council in directing them to include local search areas for renewable energy schemes over and above existing strategic search areas across the county?

Diolch i chi am eich ateb, Brif Weinidog. Byddwch yn ymwybodol bod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi llythyrau at brif swyddogion cynllunio sy'n ategu'r polisi cynllunio yng Nghymru. A allwch chi gadarnhau pa un a yw’r llythyrau hyn yn gyfystyr â pholisi cynllunio Llywodraeth Cymru, y mae’n rhaid i awdurdodau lleol eu dilyn, neu ai canllawiau a chyngor yn unig ydynt, y gellir eu derbyn neu eu gwrthod wrth lunio CDLl? Hefyd, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi nodi pa bwysau y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi ar Gyngor Sir Powys o ran ei gyfarwyddo i gynnwys ardaloedd chwilio lleol ar gyfer cynlluniau ynni adnewyddadwy yn ychwanegol at yr ardaloedd chwilio strategol presennol ar draws y sir?

We have not directed Powys council to amend their LDP. Government officials have engaged with Powys County Council to provide advice and guidance on national policy, including renewable energy, and including responding at formal consultation stages. Local authorities do have to bear in mind the guidance that comes from Welsh Government, because of course that guidance will be taken into account when the LDP is examined by the inspector, who, of course, has the final say as to whether an LDP is accepted or not.

Nid ydym wedi cyfarwyddo cyngor Powys i ddiwygio ei CDLl. Mae swyddogion y Llywodraeth wedi ymgysylltu â Chyngor Sir Powys i roi cyngor ac arweiniad ar bolisi cenedlaethol, gan gynnwys ynni adnewyddadwy, a chan gynnwys ymateb yn ystod camau ymgynghori ffurfiol. Mae’n rhaid i awdurdodau lleol gadw mewn cof y canllawiau a ddaw gan Lywodraeth Cymru, oherwydd, wrth gwrs, bydd y canllawiau hynny’n cael eu cymryd i ystyriaeth pan fydd y CDLl yn cael ei archwilio gan yr arolygydd, sydd, wrth gwrs, â’r gair olaf ynghylch pa un a yw CDLl yn cael ei dderbyn ai peidio.

First Minister, your Government’s role in Cardiff’s LDP is the plan to dump thousands of dwellings on our countryside. Cardiff Plaid will make sure that Cardiff council passes a motion to demand that the Assembly revokes Cardiff’s local destruction plan. Will you support that motion to save Cardiff’s green fields?

Brif Weinidog, swyddogaeth eich Llywodraeth yn CDLl Caerdydd yw’r bwriad i daflu miloedd o anheddau ar ein cefn gwlad. Bydd Plaid Cymru Caerdydd yn sicrhau bod cyngor Caerdydd yn pasio cynnig i fynnu bod y Cynulliad yn diddymu cynllun difa lleol Caerdydd. A wnewch chi gefnogi'r cynnig hwnnw i achub meysydd glas Caerdydd?

It’s a legal nonsense, as well he knows. He doesn’t like incomers much, does he? It’s one of the things that we do notice about him. He doesn’t like people coming to live in Cardiff. Perhaps he wants to consider which party he should be a member of, but that’s a matter for him. The reality is that it’s for the local authorities to adopt their LDPs, it’s for the local authorities to decide what to do with their LDP. The Assembly has no legal role or power to rescind the LDP of a local authority, nor can there ever be a vote on the floor of this Chamber to rescind an LDP. It’s a matter of local democracy that a local council can produce its LDP, taking into account national planning policy, and taking into account what the inspector says as part of that LDP process. That’s exactly what Cardiff council has done.

Lol gyfreithiol yw hyn, fel y mae’n gwybod yn iawn. Nid yw'n hoff iawn o fewnfudwyr, nac ydy? Mae'n un o'r pethau yr ydym ni’n ei sylwi amdano. Nid yw'n hoffi pobl yn dod i fyw yng Nghaerdydd. Efallai yr hoffai ystyried pa blaid y dylai fod yn aelod ohoni, ond mater iddo ef yw hynny. Y gwir amdani yw mai mater i’r awdurdodau lleol yw mabwysiadu eu CDLlau, mater i’r awdurdodau lleol yw penderfynu beth i'w wneud â'u CDLl. Nid oes gan y Cynulliad unrhyw ran na grym cyfreithiol i ddiddymu CDLl awdurdod lleol, ac ni ellir byth cael pleidlais ar lawr y Siambr hon i ddiddymu CDLl ychwaith. Mae'n fater o ddemocratiaeth leol y gall cyngor lleol lunio ei CDLl, gan gymryd polisi cynllunio cenedlaethol i ystyriaeth, a chan ystyried yr hyn y mae’r arolygydd yn ei ddweud yn rhan o'r broses CDLl honno. Dyna’n union y mae cyngor Caerdydd wedi ei wneud.

Cynllun Gwella’r M4

M4 Improvement Scheme

Diolch, Lywydd. First Minister, given that a large proportion of all Irish exports, both to the UK—

Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, o ystyried bod cyfran fawr o holl allforion Iwerddon, i'r DU—

[Continues.]—and to the EU pass along the M4 motorway.

[Yn parhau.]—ac i'r UE yn teithio ar hyd traffordd yr M4.

You need to ask the question on the order paper.

Mae angen i chi ofyn y cwestiwn ar y papur trefn.

I’m sorry. Well, I just missed two of the words or something out of it. If I have, I apologise to the First Minister—

Mae'n ddrwg gen i. Wel, gadewais ryw air neu ddau allan ohono. Os wyf i wedi, ymddiheuraf i’r Prif Weinidog—

[Continues.]—but the whole ethos of the thing—. Right, I’ll start again, First Minister.

[Yn parhau.]—ond mae holl ethos y peth—. Iawn, mi ddechreuaf eto, Brif Weinidog.

4. A wnaiff y Prif Weinidog archwilio'r posibilrwydd y gallai rhan o gostau cynllun gwella'r M4 gael ei thalu gan Lywodraeth Iwerddon, o gofio bod tri chwarter holl allforion Iwerddon i'r UE a'r DU yn defnyddio'r ffordd honno? OAQ(5)0301(FM)

4. Will the First Minister explore the possibility of part of the cost for the M4 improvement scheme being borne by the Irish Government, given that three quarters of all Irish exports to the EU and UK pass along that road? OAQ(5)0301(FM)

No, it’s for the Welsh Government to maintain the trunk roads and motorways of Wales.

Na wnaf, mater i Lywodraeth Cymru yw cynnal cefnffyrdd a thraffyrdd Cymru.

I thank the First Minister for the answer, but this is a serious proposition, as I understand Ireland may be able to access funds from the trans-European highways fund. [Interruption.] Very ironic, you say. And here I quote—[Interruption.] And here—[Interruption.]

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb, ond mae hwn yn gynnig o ddifrif, gan fy mod i’n deall y gallai Iwerddon gael mynediad at gyllid o'r gronfa priffyrdd traws-Ewropeaidd. [Torri ar draws.] Eironig iawn, rydych chi’n dweud. Ac yma rwy’n dyfynnu—[Torri ar draws.] Ac yma—[Torri ar draws.]

I am interested in hearing the question.

Mae gen i ddiddordeb mewn clywed y cwestiwn.

And here I quote fund allocation principles:

‘Although we have been investing a lot in improving transport infrastructure, there is under investment in many smaller cross-border sections’—

Ac yma rwy’n dyfynnu egwyddorion dyrannu cyllid:

Er ein bod ni wedi bod yn buddsoddi llawer mewn gwella seilwaith trafnidiaeth, ceir tanfuddsoddiad mewn llawer o rannau trawsffiniol llai—

I can’t hear the question, and I don’t think the First Minister can. Can everybody quieten down, please? Can you ask the question again? I don’t think—[Interruption.] And I’d like it to be—I want you to be heard in quiet.

Ni allaf glywed y cwestiwn, ac nid wyf yn credu y gall y Prif Weinidog. A all pawb dawelu, os gwelwch yn dda? A wnewch chi ofyn y cwestiwn eto? Nid wyf i’n meddwl—[Torri ar draws.] A hoffwn iddo gael—hoffwn i chi gael eich clywed mewn distawrwydd.

Llywydd, I’m glad they realise what they’re saying, and that we now can get funds from the EU, post Brexit, of course. I shall start again, First Minister.

I thank the First Minister for his answer, but this is a serious proposition, as I understand Ireland may be able to access funds from the trans-European highways fund. Here I quote fund allocation principles—[Interruption.]

Lywydd, rwy'n falch eu bod nhw’n sylweddoli'r hyn y maen nhw’n ei ddweud, ac y gallwn ni gael cyllid gan yr UE nawr, ar ôl Brexit, wrth gwrs. Mi ddechreuaf eto, Brif Weinidog.

Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb, ond mae hwn yn gynnig o ddifrif, gan fy mod i’n deall y gallai Iwerddon gael mynediad at gyllid o'r gronfa priffyrdd traws-Ewropeaidd. Yma rwy’n dyfynnu egwyddorion dyrannu cyllid—[Torri ar draws.]

I have asked for this question to be heard quietly. Can everybody allow this question to be heard? I want to get to the end of this question.

Rwyf wedi gofyn i'r cwestiwn hwn gael ei glywed mewn distawrwydd. A wnaiff pawb ganiatáu i’r cwestiwn hwn gael ei glywed? Rwyf eisiau cyrraedd diwedd y cwestiwn hwn.

And so do I, Llywydd. Thank you very much.

‘There is under investment in many smaller cross-border sections, and bottlenecks’.

I trust the First Minister would agree that the M4 at Brynglas would certainly qualify for the description ‘bottleneck’.

A finnau hefyd, Lywydd. Diolch yn fawr iawn.

Ceir tanfuddsoddiad mewn llawer o rannau trawsffiniol llai, a thagfeydd.

Hyderaf y byddai'r Prif Weinidog yn cytuno y byddai'r M4 ym Mryn-glas yn sicr yn gymwys ar gyfer y disgrifiad 'tagfa'.

Well, the Member seems to be urging on me that I should urge the Irish Government to apply for European funding to pay for Welsh roads. He has been a member of a party and indeed campaigned in June to end European funding for Welsh roads. He cannot, I suggest, now go to an EU member state and ask them to make up the shortfall that he himself campaigned to engineer in the first place.

There’s a second point as well. We must be very careful here in the sense that England could turn around and say that the M4 goes across the Severn bridge, all the traffic that goes across the Severn bridge goes to Wales, much of the M4 is used by Welsh traffic and, therefore, there should be a Welsh contribution to the M4 east of the Severn bridge. The French authorities could say that the vast majority of freight that comes from the UK goes through Calais, so the UK Government should pay for port infrastructure in Calais and the roads that lead from Calais. Where is the argument then? No; we have to be responsible for the maintenance and upkeep of our own roads in our own countries.

Wel, mae’n ymddangos bod yr Aelod yn fy narbwyllo y dylwn i annog Llywodraeth Iwerddon i wneud cais am gyllid Ewropeaidd i dalu am ffyrdd Cymru. Mae wedi bod yn aelod o blaid ac wedi ymgyrchu ym mis Mehefin i roi terfyn ar gyllid Ewropeaidd ar gyfer ffyrdd Cymru. Ni all, rwy’n awgrymu, fynd at aelod-wladwriaeth yr UE nawr a gofyn iddi wneud iawn am y diffyg y gwnaeth ef ei hun ymgyrchu i’w greu yn y lle cyntaf.

Ceir ail bwynt hefyd. Mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn yma yn yr ystyr y gallai Lloegr droi atom a dweud bod yr M4 yn croesi pont Hafren, bod yr holl draffig sy'n croesi pont Hafren yn mynd i Gymru, bod llawer o'r M4 yn cael ei defnyddio gan draffig yng Nghymru, ac felly , dylid cael cyfraniad gan Gymru at yr M4 i'r dwyrain o bont Hafren. Gallai awdurdodau Ffrainc ddweud bod mwyafrif llethol y nwyddau sy'n dod o'r DU yn mynd trwy Calais, felly dylai Llywodraeth y DU dalu am seilwaith y porthladd yn Calais a'r ffyrdd sy'n arwain o Calais. Ble mae'r ddadl wedyn? Na; mae'n rhaid i ni fod yn gyfrifol am gynnal a chadw ein ffyrdd ein hunain yn ein gwledydd ein hunain.

This is a surreal question, even by the standards of this year. But I must say, Mr Rowlands’s question is reminiscent of a chap who once had a plan to build a wall around his country and bill his next-door neighbours for the work. I’m not sure what happened to that gentleman.

In terms of future co-operation between Wales and Ireland on infrastructure projects, there is a potential scope for a formal arrangement, a bilateral arrangement, between Wales and Ireland, through the Belfast agreement where two or more members can enter into bilateral agreements together. Will the First Minister consider a formal arrangement with the Irish state so that we can have future joint working on infrastructure projects, even tapping in—dare I say—to European funding so that we can formalise it into a Celtic sea alliance that gives some hope to our western regions and the eastern regions of the Irish state?

Mae hwn yn gwestiwn swreal, hyd yn oed yn ôl safonau eleni. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, mae cwestiwn Mr Rowlands yn atgoffa rhywun o ddyn a oedd â chynllun unwaith i adeiladu wal o amgylch ei wlad a rhoi bil i’w gymdogion drws nesaf am y gwaith. Nid wyf yn siŵr beth ddigwyddodd i'r gŵr bonheddig hwnnw.

O ran cydweithio yn y dyfodol rhwng Cymru ac Iwerddon ar brosiectau seilwaith, ceir lle posibl ar gyfer trefniant ffurfiol, trefniant dwyochrog, rhwng Cymru ac Iwerddon, trwy gytundeb Belfast lle gall dau neu fwy o aelodau ymrwymo i gytundebau dwyochrog gyda'i gilydd. A wnaiff y Prif Weinidog ystyried trefniant ffurfiol gyda gwladwriaeth Iwerddon fel y gallwn ni gael cydweithio ar brosiectau seilwaith yn y dyfodol, gan fanteisio hyd yn oed—os meiddiaf ddweud—ar arian Ewropeaidd fel y gallwn ei ffurfioli yn gynghrair môr Celtaidd sy'n rhoi rhywfaint o obaith i'n rhanbarthau gorllewinol a rhanbarthau dwyreiniol gwladwriaeth Iwerddon?

Yes, the Celtic sea alliance is based on, I think, the co-operation between Norway and Sweden as a model as to how that would work. It is likely that we will lose INTERREG funding as far as Wales is concerned, which will have an effect particularly on our ferry ports. I’m keen to explore new relationships around the Irish sea, whether it’s with the republic, Northern Ireland or with the Isle of Man, to see how we can help to ensure that there is minimal disruption when the UK leaves the European Union. Of course, the British-Irish Council is a useful body in terms of exploring some of these issues with those countries that border the Irish sea.

Ydy, mae’r gynghrair môr Celtaidd wedi ei seilio, rwy’n credu, ar y cydweithrediad rhwng Norwy a Sweden fel model o ran sut y byddai hynny'n gweithio. Mae'n debygol y byddwn ni’n colli cyllid INTERREG cyn belled ag y mae Cymru yn y cwestiwn, a fydd yn cael effaith ar ein porthladdoedd fferi yn benodol. Rwy'n awyddus i archwilio perthynas newydd o amgylch môr Iwerddon, pa un a yw gyda’r weriniaeth, Gogledd Iwerddon neu gydag Ynys Manaw, i weld sut y gallwn ni helpu i sicrhau bod cyn lleied o amharu â phosibl pan fydd y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Wrth gwrs, mae’r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig yn gorff defnyddiol o ran archwilio rhai o'r materion hyn gyda’r gwledydd hynny sy'n ffinio môr Iwerddon.

Gwahardd Ffioedd Asiantaethau Gosod

Banning Letting Agency Fees

The leader of Plaid Cymru has already stolen my question, but I’ll ask it for the record anyway.

In light of the measures announced in the autumn statement, will the Welsh Government consider joining England—

Mae arweinydd Plaid Cymru eisoes wedi dwyn fy nghwestiwn, ond rwyf am ei ofyn ar gyfer y cofnod beth bynnag.

Yn wyneb y mesurau a gyhoeddwyd yn natganiad yr hydref, a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried ymuno â Lloegr—

Sorry, questions are not stolen in this place. Somebody has asked your question before you got to it. So, just ask the question on the order paper.

Mae'n ddrwg gennyf, nid yw cwestiynau’n cael eu dwyn yn y lle hwn. Mae rhywun wedi gofyn eich cwestiwn cyn i chi ei gyrraedd. Felly, gofynnwch y cwestiwn ar y papur trefn.

5. Yn sgil y mesurau a gyhoeddwyd yn Natganiad yr Hydref, a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried ymuno â'r Alban a Lloegr a gwahardd ffioedd asiantaethau gosod? OAQ(5)0306(FM)

5. In light of the measures announced in the Autumn Statement, will the Welsh Government consider joining England and Scotland in banning letting agency fees? OAQ(5)0306(FM)

It’s a matter of where questions are asked, of course, when these things arise, but I give the Member the same answer I gave to the leader of Plaid Cymru, which is: we are studying the impact of the ban in Scotland and, together with the final details of proposals in England, that will inform any action that we take. And as I mentioned earlier on, I thank the Member for the advocacy she has shown to so many tenants in her constituency, where they have been exploited over some years. This is a matter I know she has been very active in combating.

Mae'n fater o ble mae cwestiynau’n cael eu gofyn, wrth gwrs, pan fydd y pethau hyn yn codi, ond rhoddaf yr un ateb i’r Aelod a roddais i arweinydd Plaid Cymru, sef: rydym ni’n astudio effaith y gwaharddiad yn yr Alban ac, ynghyd â manylion terfynol cynigion yn Lloegr, bydd hynny’n llywio unrhyw gamau a gymerwn. Ac fel y soniais yn gynharach, diolchaf i'r Aelod am yr eiriolaeth y mae hi wedi ei ddangos ar ran cymaint o denantiaid yn ei hetholaeth, lle maen nhw wedi dioddef camfanteisio am rai blynyddoedd. Mae hwn yn fater y gwn ei bod hi wedi bod yn weithgar iawn o ran ei wrthwynebu.

Just to put some details on the bones of that issue, I’ve got information that Citizens Advice says the average tenancy fee is £337, Shelter says that 15 per cent of renters are using an agency where they’ve had to pay up £500 or more, and tenants in Cardiff have said that fees are around £450.

Too many agents, certainly operating in my constituency, are charging exploitative levels of fees, frequently far in excess of the actual cost, and also putting on hidden fees, often on people who are very young and are tentatively working their way through what are their rights. You can charge £60 or more for a credit check—a check that the firm will be doing for as little as £5. The renewal fee for staying in the same property can be as high as £300, when it amounts to little more than printing off a contract to sign. So, too many unscrupulous agents have got away with excessive fees and double-charging landlords.

I just want to refer the First Minister to a report from Shelter. Shelter’s research shows—it isn’t just the ONS—that landlords in Scotland were no more likely to have increased rent since 2012 than landlords elsewhere in the UK. So, can you confirm that the Welsh Government has not ruled out action to prevent letting agents charging exorbitant and hidden fees?

Dim ond i roi rhai manylion ar esgyrn y mater hwnnw, mae gennyf wybodaeth fod Cyngor ar Bopeth yn dweud mai £337 yw’r ffi tenantiaeth gyfartalog, mae Shelter yn dweud bod 15 y cant o rentwyr yn defnyddio asiantaeth lle bu’n rhaid iddyn nhw dalu hyd at £500 neu fwy, ac mae tenantiaid yng Nghaerdydd wedi dweud bod ffioedd oddeutu £450.

Mae gormod o asiantau, yn sicr yn gweithredu yn fy etholaeth i, yn codi lefelau ffioedd sy’n camfanteisio, yn aml yn llawer uwch na’r gost wirioneddol, a hefyd yn ychwanegu ffioedd cudd, yn aml i bobl sy'n ifanc iawn ac yn gweithio eu ffordd trwy beth yw eu hawliau yn betrus. Gallwch godi £60 neu fwy am archwiliad credyd—archwiliad y bydd y cwmni’n ei gynnal am gyn lleied â £5. Gall y ffi adnewyddu am aros yn yr un cartref fod mor uchel â £300, pan ei fod yn aml yn gyfystyr â fawr mwy nag argraffu contract i’w lofnodi. Felly, mae gormod o asiantau diegwyddor wedi gallu codi ffioedd gormodol a chodi tâl dwbl ar landlordiaid.

Hoffwn gyfeirio'r Prif Weinidog at adroddiad gan Shelter. Mae gwaith ymchwil Shelter yn dangos—nid yw’n ymwneud â’r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn unig—nad oedd landlordiaid yn yr Alban yn ddim mwy tebygol o fod wedi codi rhent uwch ers 2012 na landlordiaid mewn mannau eraill yn y DU. Felly, a allwch chi gadarnhau nad yw Llywodraeth Cymru wedi diystyru camau i atal asiantau gosod rhag codi tâl afresymol a chudd?

Yes, I can confirm that. The Member, of course, makes a strong case for the abolition of such fees. I know that the Minister is actively looking at how this can be taken forward in the future and examining the emerging evidence from Scotland.

Gallaf, mi allaf gadarnhau hynny. Mae’r Aelod, wrth gwrs, yn cyflwyno achos cryf dros ddiddymu ffioedd o'r fath. Gwn fod y Gweinidog yn edrych yn ymarferol ar sut y gellir bwrw ymlaen â hyn yn y dyfodol ac yn archwilio'r dystiolaeth sy'n dod i'r amlwg o'r Alban.

First Minister, there seems to have been some confusion at the time—when we debated this previously, in the previous Assembly—over whether you had the powers, or not. And I understand that you were able to give backbench Labour Assembly Members advice to suggest that it wasn’t, in fact, legal for you to do so, something that wasn’t shared with the rest of us as part of that particular debate. I would like to ask here today, First Minister, if you’re minded to bring forward any future debate or any future legislation, if you could put forward that advice to the Assembly, so that we can analyse it independently so that we can assess the way forward, because we seem to be hearing one thing from backbenchers and another from Government.

Brif Weinidog, ymddengys y bu rhywfaint o ddryswch ar y pryd—pan drafodwyd hyn gennym o'r blaen, yn y Cynulliad blaenorol—ynghylch pa un a oedd y pwerau gennych chi ai peidio. Ac rwy’n deall eich bod wedi gallu rhoi cyngor i Aelodau Cynulliad Llafur ar y meinciau cefn yn awgrymu nad oedd, mewn gwirionedd, yn gyfreithlon i chi wneud hynny, rhywbeth na rannwyd gyda’r gweddill ohonom ni yn rhan o'r ddadl benodol honno. Hoffwn ofyn yma heddiw, Brif Weinidog, os ydych chi’n bwriadu cyflwyno unrhyw ddadl yn y dyfodol neu unrhyw ddeddfwriaeth yn y dyfodol, a wnewch chi rannu’r cyngor hwnnw gyda’r Cynulliad, fel y gallwn ei ddadansoddi’n annibynnol fel y gallwn asesu’r ffordd ymlaen, gan ei bod hi’n ymddangos ein bod ni’n clywed un peth gan aelodau'r meinciau cefn a rhywbeth arall gan y Llywodraeth.

Well, the Member’s not a member of the group on this side of the Chamber, and how she is aware of what was and wasn’t said is a matter for her, but what I can say is that anything is potentially open to challenge, because of the inadequate nature of our devolution settlement, which is why, even though the opportunity hasn’t been grasped properly by the UK Government, we need to make sure there is greater clarity. We will look to proceed on the basis that we will do for the people of Wales what is proposed in England and in Scotland. The fact that the Government, the UK Government in England, I would argue, has already conceded in any event that they believe this is devolved, because they’ve only talked about England in this regard, is something that is, of course, helpful to any future potential reference to the Supreme Court.

Wel, nid yw'r Aelod yn aelod o'r grŵp ar yr ochr hon i'r Siambr, a mater iddi hi yw sut y mae hi'n ymwybodol o'r hyn a ddywedwyd ac na ddywedwyd, ond yr hyn y gallaf ei ddweud yw bod unrhyw beth yn agored i her bosibl, oherwydd natur annigonol ein setliad datganoli, a dyna pam, er na fanteisiwyd ar y cyfle’n iawn gan Lywodraeth y DU, bod angen i ni wneud yn siŵr bod mwy o eglurder. Ein bwriad fydd bwrw ymlaen ar y sail y byddwn yn gwneud dros bobl Cymru yr hyn a gynigir yn Lloegr ac yn yr Alban. Mae'r ffaith bod y Llywodraeth, Llywodraeth y DU yn Lloegr, byddwn yn dadlau, eisoes wedi cyfaddef beth bynnag ei bod yn credu bod hyn wedi ei ddatganoli, oherwydd dim ond am Loegr y maen nhw wedi sôn yn hyn o beth, yn rhywbeth sydd, wrth gwrs, yn ddefnyddiol i unrhyw gyfeiriad posibl at y Goruchaf Lys yn y dyfodol.

First Minister, these fees are something of a horror. There aren’t many goods and services where we actually get charged for the process of purchase, and there’s clear support all around the house for action to be taken on this. These fees do distort the market. They’re a disincentive to the mobility of labour, and the clear experience in Scotland is that the charges would be absorbed by those offering homes to rent, which is where they’ve traditionally been.

Brif Weinidog, mae’r ffioedd hyn yn codi dipyn o arswyd. Nid oes llawer o nwyddau a gwasanaethau y codir tâl arnynt am y broses o’u prynu, a cheir cefnogaeth eglur ym mhob rhan o’r tŷ i gamau gael eu cymryd ar hyn. Mae'r ffioedd hyn yn ystumio'r farchnad. Maen nhw’n anghymhelliad i symudedd llafur, a'r profiad eglur yn yr Alban yw y byddai'r ffioedd yn cael eu talu gan y rhai sy'n cynnig cartrefi i'w rhentu, a dyna ble maen nhw wedi bod yn draddodiadol.

I don’t argue against what the Member has said; that evidence that Shelter has produced in terms of Scotland is useful and strong evidence that will inform the way forward as far as Wales is concerned.

Nid wyf yn dadlau yn erbyn yr hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud; mae’r dystiolaeth honno y mae Shelter wedi ei chynhyrchu o ran yr Alban yn ddefnyddiol ac yn dystiolaeth gref a fydd yn llywio'r ffordd ymlaen cyn belled ag y mae Cymru yn y cwestiwn.

Dail ar y Rheilffyrdd

Leaves on the Line

6. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael ag awdurdodau'r rheilffyrdd ynghylch oedi a gaiff ei achosi i wasanaethau oherwydd dail wedi'u cywasgu ar y rheilffordd? OAQ(5)0305(FM)

6. What discussions has the Welsh Government had with rail authorities about delays to services caused by compacted leaves on the line? OAQ(5)0305(FM)

Well, this isn’t, of course, a devolved issue, but underperformance by Network Rail in providing quality public services is not acceptable. We will continue to call for the devolution of rail powers so we can have greater accountability for railway services provided in Wales.

Wel, nid yw hwn, wrth gwrs, yn fater datganoledig, ond nid yw tanberfformiad gan Network Rail o ran darparu gwasanaethau cyhoeddus o ansawdd yn dderbyniol. Byddwn yn parhau i alw am ddatganoli pwerau rheilffyrdd fel y gallwn gael mwy o atebolrwydd am wasanaethau rheilffyrdd a ddarperir yng Nghymru.

Thanks for that, First Minister. Yes, I’m aware it’s a problem that is essentially dealt with by Network Rail. Are there regular channels of communication between the Welsh Government and Network Rail?

Diolch am hynna, Brif Weinidog. Ydw, rwy’n ymwybodol ei bod hi’n broblem yr ymdrinnir â hi gan Network Rail yn y bôn. A oes sianeli cyfathrebu rheolaidd rhwng Llywodraeth Cymru a Network Rail?

Yes, there are. I’ve met with Network Rail, but the more regular channel of communication will be between officials and Network Rail. It is not acceptable that services should be curtailed in this way. The problem is that, if there are compacted leaves on the line—and it’s an old joke, but the reality is, what happens is, if a train skids, it can actually damage the wheels to the extent that the wheels have to be re-ground. So actually it takes the entire locomotive out of action and, potentially, carriages as well, because of that effect.

I would not want to think that Network Rail are not spending as much money as they should be doing on trackside maintenance, thus causing more leaves to fall. That is something that we will need to talk to Network Rail about in order to rule out that possibility.

Oes, mae yna. Rwyf i wedi cwrdd â Network Rail, ond mae’r sianel gyfathrebu fwy rheolaidd rhwng swyddogion a Network Rail. Nid yw'n dderbyniol y dylai gwasanaethau gael eu cwtogi fel hyn. Y broblem yw, os oes dail cywasgedig ar y rheilffordd—ac mae'n hen jôc, ond y gwir yw, yr hyn sy'n digwydd yw, os bydd trên yn sgidio, y gall ddifrodi'r olwynion i'r graddau bod yn rhaid ail-lyfnhau’r olwynion. Felly, mewn gwirionedd, mae'n golygu na ellir defnyddio’r locomotif o gwbl ac, o bosibl, cerbydau hefyd, oherwydd yr effaith honno.

Fyddwn i ddim eisiau meddwl nad yw Network Rail yn gwario cymaint o arian ag y dylen nhw fod ar gynnal a chadw ymyl y cledrau, gan achosi mwy o ddail i ddisgyn. Mae hynny'n rhywbeth y bydd angen i ni siarad â Network Rail amdano, er mwyn diystyru’r posibilrwydd hwnnw.

The First Minister will be aware of comments by the UK transport Secretary a few weeks ago that pressing for the electrification of the rail line from Cardiff to Swansea was jumping the gun and, most recently, comments by the chair of Network Rail that it was not a done deal. He’ll appreciate that my constituents in Neath and, I dare say, those of colleagues west of Cardiff will hear that as a rowing back on previous commitments by the UK Government. I wonder if you can outline what steps the Welsh Government can take to press the UK Government to hold its commitments.

Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o sylwadau gan Ysgrifennydd trafnidiaeth y DU ychydig wythnosau yn ôl bod pwyso am drydaneiddio’r rheilffordd o Gaerdydd i Abertawe yn gynamserol ac, yn fwyaf diweddar, sylwadau gan gadeirydd Network Rail nad oedd y cytundeb wedi’i gadarnhau. Bydd yn gwerthfawrogi y bydd fy etholwyr yng Nghastell-nedd a, mentraf ddweud, rhai cydweithwyr i'r gorllewin o Gaerdydd yn clywed hynny fel troi cefn ar ymrwymiadau blaenorol gan Lywodraeth y DU. Tybed a allwch chi amlinellu pa gamau all Llywodraeth Cymru eu cymryd i bwyso ar Lywodraeth y DU i gadw at ei hymrwymiadau.

Well, these are promises that were given, that there would be electrification. Originally, of course, the promise was electrification as far as Cardiff, and then from Bridgend to Swansea; I wondered what I’d done to the UK Government that there should be a gap between my constituency and Cardiff. In reality, it was because they failed to realise there are actually two railway lines between the two settlements. That promise was given, and I expect that promise to be kept. On top of that, it is quite clear that Cardiff Central railway station needs a significant revamp in order for it to be fit for the future, and I expect to see—I would want to see—the UK Government making the right level of contribution to Network Rail’s plans for that station as well. It is not good enough, on the one hand, to say the railways cannot be devolved, and on the other hand not spend enough money on Welsh railways. The UK Government cannot have it both ways.

Wel, mae'r rhain yn addewidion a wnaed, y byddai trydaneiddio. Yn wreiddiol, wrth gwrs, yr addewid oedd trydaneiddio cyn belled â Chaerdydd, ac yna o Ben-y-bont ar Ogwr i Abertawe; roeddwn i’n meddwl tybed beth yr oeddwn i wedi ei wneud i Lywodraeth y DU i olygu bod bwlch rhwng fy etholaeth i a Chaerdydd. Mewn gwirionedd, roedd oherwydd eu bod wedi methu â sylweddoli bod dwy reilffordd rhwng y ddau anheddiad. Gwnaed yr addewid hwnnw, ac rwy'n disgwyl i’r addewid hwnnw gael ei gadw. Hefyd, mae'n eithaf amlwg bod angen ailwampio gorsaf reilffordd Caerdydd Canolog yn sylweddol er mwyn iddi fod yn addas ar gyfer y dyfodol, ac rwy’n disgwyl gweld—byddwn eisiau gweld—Llywodraeth y DU yn gwneud y lefel cywir o gyfraniad at gynlluniau Network Rail ar gyfer yr orsaf honno hefyd. Nid yw'n ddigon da, ar y naill law, i ddweud na ellir datganoli’r rheilffyrdd, ac ar y llaw arall peidio â gwario digon o arian ar reilffyrdd Cymru. Ni all Llywodraeth y DU ei chael hi bob ffordd.

Buaswn i’n cefnogi, yn naturiol, y sylwadau y mae Jeremy Miles newydd eu gwneud ynglŷn â’r angen dybryd i drydaneiddio’r brif reilffordd i Abertawe. Mae rhai ohonom ni wedi bod yn dadlau am hynny ers degawd a mwy. Ond mae’r cwestiwn gwreiddiol yn y fan hyn ynglŷn â dail ar y lein. Yn naturiol, rydym yn cael hydref bob blwyddyn ac mae’r dail yn cwympo bob blwyddyn. Rwy’n deall y pwynt nad yw’r system yma wedi cael ei datganoli, ond nid wyf yn gwybod a oes rhywun wedi dweud hynny wrth y dail. Ond rwy’n credu bod yna sgôp yn y fan hyn i arloesi mewn trafodaethau i wneud yn siŵr ein bod ni yn dod i fyny efo atebion sy’n cael gwared ar y broblem yma unwaith ac am byth.

Naturally, I would support the comments of Jeremy Miles on the dire need to electrify the main line to Swansea. Some of us have been making that case for a decade and more. But the original question here is on leaves on the line. Naturally, autumn comes round every year and the leaves fall annually. I understand the point that this system is not devolved, but I don’t know if anyone’s told the leaves that. But I think there is scope here to innovate in negotiations in order to ensure that we come up with solutions that eradicate this problem once and for all.

Wel, mae hynny’n hollol iawn, wrth gwrs, ond beth sy’n bwysig yw bod Network Rail yn sicrhau bod yna ddigon o waith yn cael ei wneud er mwyn sicrhau bod y coed yn cael eu torri nôl i stopio dail rhag cwympo ar y lein yn y lle cyntaf. Ar hyn o bryd, beth sydd ddim yn glir yw a ydyn nhw’n gwneud digon er mwyn sicrhau bod y broblem yn cael ei lleihau, o gofio’r ffaith ein bod ni yn gwybod bod dail yn cwympo bob blwyddyn yn y wlad hon—o’r rhan fwyaf o goed.

Well, that’s perfectly true, of course, but the important point is that Network Rail ensures that sufficient work is undertaken in order to ensure that trees are cut back in order to stop the leaves falling on the line in the first place. Because at present, what is not clear is whether they are doing enough to ensure that the problem is reduced, bearing in mind that we do know that the leaves fall each year in this country—from the majority of trees.

I contacted Arriva Trains Wales after disruption to services on the Wrexham-to-Bidston line at the end of October caused by leaf fall and weather conditions. They replied that they’d been trying to overcome the issue for a number of years, and were working in partnership with colleagues on the line to try and reduce the effect on their customers. They produced a paper in March of this year, supported by local user groups and bodies on the line, but unfortunately it wasn’t supported by the Welsh Government. Why was that, First Minister?

Cysylltais â Threnau Arriva Cymru ar ôl tarfu ar wasanaethau ar y rheilffordd rhwng Wrecsam a Bidston ddiwedd mis Hydref a achoswyd gan ddail yn disgyn a'r tywydd. Fe wnaethom ateb eu bod wedi bod yn ceisio datrys y broblem am nifer o flynyddoedd, ac yn gweithio mewn partneriaeth â chydweithwyr ar y rheilffordd i geisio lleihau'r effaith ar eu cwsmeriaid. Cynhyrchwyd papur ganddynt ym mis Mawrth eleni, wedi’i gefnogi gan grwpiau defnyddwyr lleol a chyrff ar y rheilffordd, ond ni chafodd ei gefnogi gan Lywodraeth Cymru yn anffodus. Pam oedd hynny, Brif Weinidog?

That’s not correct. What he is suggesting—well, he points out, actually, that there’s a weakness in the system; that is, that the rail track operator and owner is divorced from the actual train company, but that is a system his own party put in place. It would be a far better system, to my mind, where the train operating company and the rail track operator and owner were one and the same body, so one can’t blame the other if there are any disruptions to services. But that is a system his party put in place and want to preserve.

Nid yw hynny’n gywir. Mae’r hyn y mae'n ei awgrymu—wel, y mae'n ei ddweud, a dweud y gwir, bod gwendid yn y system; hynny yw, bod gweithredwr a pherchennog y rheilffordd wedi ei ysgaru oddi wrth y cwmni trenau ei hun, ond mae honno'n system a roddwyd ar waith gan ei blaid ei hun. Byddai'n system llawer gwell, yn fy marn i, pe byddai’r cwmni trenau a gweithredwr a pherchennog y rheilffordd yn un corff, fel na all un roi'r bai ar y llall os oes unrhyw darfu ar wasanaethau. Ond mae honno'n system a roddwyd ar waith gan ei blaid ef ac y mae eisiau ei chadw.

Cyllid Ychwanegol i Gymru

Additional Funding for Wales

7. Sut y mae'r Prif Weinidog yn bwriadu defnyddio cyllid ychwanegol i Gymru sy'n deillio o Ddatganiad yr Hydref? OAQ(5)0296(FM)

7. How does the First Minister plan to utilise additional funding for Wales resulting from the Autumn Statement? OAQ(5)0296(FM)

Our focus will be on restoring in part the previous cuts to our capital budget imposed by the UK Government and delivering our investment priorities as set out in ‘Taking Wales Forward’.

Byddwn yn canolbwyntio ar adfer yn rhannol y toriadau blaenorol i’n cyllideb gyfalaf a orfodwyd gan Lywodraeth y DU a chyflawni ein blaenoriaethau buddsoddi fel y nodir yn 'Symud Cymru Ymlaen'.

Thank you. First Minister, the autumn statement will deliver over £400 million over the next five years for infrastructure—good news. Will you make sure that all areas of Wales benefit from this extra funding, including rural areas like Monmouthshire, my constituency, which receives one of the lowest local government settlements but which would really benefit from additional investment in infrastructure projects and projects like the Cardiff city deal and the south Wales metro?

Diolch. Brif Weinidog, bydd datganiad yr hydref yn darparu dros £400 miliwn dros y pum mlynedd nesaf ar gyfer seilwaith—newyddion da. A wnewch chi sicrhau bod pob rhan o Gymru yn elwa ar yr arian ychwanegol hwn, gan gynnwys ardaloedd gwledig fel Sir Fynwy, fy etholaeth i, sy'n derbyn un o'r setliadau llywodraeth leol isaf ond a fyddai wir yn elwa ar fuddsoddiad ychwanegol mewn prosiectau seilwaith a phrosiectau fel cytundeb dinas Caerdydd a metro de Cymru?

Monmouthshire is part of both projects, of course. Monmouthshire is an active part of the Cardiff capital region deal, and certainly the leader of Monmouthshire has been somebody who’s been very proactive in moving that deal forward, and also the metro. There are opportunities for Monmouthshire to benefit from the metro, particularly as we look to improved bus services and possibly light rail services into his constituency in the future.

Mae Sir Fynwy yn rhan o’r ddau brosiect, wrth gwrs. Mae Sir Fynwy yn rhan weithredol o gytundeb prifddinas-ranbarth Caerdydd, ac yn sicr mae arweinydd Sir Fynwy wedi bod yn rhywun sydd wedi bod yn rhagweithiol iawn wrth symud y cytundeb hwnnw yn ei flaen, a’r metro hefyd. Ceir cyfleoedd i Sir Fynwy elwa ar y metro, yn enwedig wrth i ni edrych ar well gwasanaethau bws a gwasanaethau rheilffordd ysgafn, o bosibl, i mewn i’w etholaeth yn y dyfodol.

The Government’s autumn statement demonstrated a very blasé attitude by the Tories towards an impending care crisis, and their failure to provide for our increasingly aging population means that there will be huge pressures now on the NHS. Will the First Minister make a commitment to work very closely with the Welsh Local Government Association to make sure that such a crisis does not occur in Wales?

Dangosodd datganiad yr hydref y Llywodraeth agwedd ddi-hid iawn gan y Torïaid tuag at argyfwng gofal sydd ar ddod, ac mae eu methiant i ddarparu ar gyfer ein poblogaeth sy'n heneiddio fwyfwy yn golygu y bydd pwysau aruthrol bellach ar y GIG. A wnaiff y Prif Weinidog ymrwymiad i weithio'n agos iawn gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i wneud yn siŵr na fydd argyfwng o'r fath yn digwydd yng Nghymru?

Yes, absolutely. We already spend 6 per cent more per head on health and social services in Wales than is the case in England. We never saw the sense of taking money from social services in order to plug gaps in health funding, which is what England did. You can’t divorce one from the other, and we will continue to ensure that there is sufficient funding for both.

Gwnaf, yn sicr. Rydym ni eisoes yn gwario 6 y cant yn fwy y pen ar wasanaethau iechyd a chymdeithasol yng Nghymru nag sy'n wir yn Lloegr. Ni welsom y synnwyr erioed mewn cymryd arian oddi wrth y gwasanaethau cymdeithasol er mwyn llenwi bylchau mewn cyllid iechyd, sef yr hyn a wnaeth Lloegr. Ni allwch ysgaru un oddi wrth y llall, a byddwn yn parhau i sicrhau bod digon o gyllid ar gael ar gyfer y ddau.

Some of the autumn statement money in England is going to be used to build hyperfast broadband capability through fibre to the premises. Isn’t there an opportunity here for us in Wales, as we begin to think beyond Superfast Cymru, instead of investing in a privately owned monopoly, which is highly problematical, as Ofcom’s decision today demonstrated, to create a publicly owned digital infrastructure network for Wales, something that his party leader at the UK level has recently called for for the UK?

Mae rhywfaint o arian datganiad yr hydref yn Lloegr yn mynd i gael ei ddefnyddio i adeiladu gallu band eang hypergyflym trwy ffeibr i'r safle. Onid oes cyfle yma i ni yng Nghymru, wrth i ni ddechrau meddwl y tu hwnt i Gyflymu Cymru, yn hytrach na buddsoddi mewn monopoli sy'n eiddo preifat, sydd yn peri llawer o broblemau, fel y dangosodd penderfyniad Ofcom heddiw, greu rhwydwaith seilwaith digidol eiddo cyhoeddus i Gymru, rhywbeth y mae arweinydd ei blaid ar lefel y DU wedi galw amdano ar gyfer y DU yn ddiweddar?

I think that’s certainly worth exploring. The immediate objective is making sure that the current Superfast Cymru scheme is extended and completed in the middle of next year. Beyond that, of course, it’s right to say that we can’t sit back and say, ‘Well, that’s it. The technology will stay as it is for the next five years, 10 years or the next two years.’ So, yes, it is hugely important to continue to invest in greater bandwidth and greater speeds, of course, as far as broadband is concerned and we’ll continue to consider that.

Rwy'n credu ei bod yn sicr yn werth ymchwilio i hynny. Yr amcan uniongyrchol yw gwneud yn siŵr bod cynllun presennol Cyflymu Cymru yn cael ei ymestyn a'i gwblhau erbyn canol y flwyddyn nesaf. Y tu hwnt i hynny, wrth gwrs, mae'n iawn i ddweud na allwn eistedd yn ôl a dweud, 'Wel, dyna ni. Bydd y dechnoleg yn aros fel ag y mae am y bum mlynedd nesaf, y 10 mlynedd nesaf neu’r ddwy flynedd nesaf.' Felly, ydy, mae'n hynod bwysig parhau i fuddsoddi mewn mwy o led band a mwy o gyflymder, wrth gwrs, cyn belled ag y mae band eang yn y cwestiwn a byddwn yn parhau i ystyried hynny.

Gwasanaethau Dŵr

Water Services

8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau dŵr yng Nghymru? OAQ(5)0302(FM)[W]

8. Will the First Minister make a statement on water services in Wales? OAQ(5)0302(FM)[W]

Mae ein strategaeth ddŵr i Gymru yn datgan ein polisi ar gyfer gwasanaethau dŵr yng Nghymru. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig yn cwrdd yn rheolaidd â’r diwydiant dŵr yng Nghymru i drafod pob agwedd ar wasanaethau dŵr a charthffosiaeth.

Our water strategy for Wales states our policy for Water services in Wales. The Cabinet Secretary for Environment and Rural Affairs meets regularly with the Welsh water industry to discuss all aspects of water and sewage services.

Will the First Minister join with me in supporting calls for a phase 2 investigation by the Competition and Markets Authority into the proposed purchase of Dee Valley Water by Severn Trent Water? Clearly, there are huge implications for customers and for jobs, especially in north-east Wales, as well as wider implications for the water industry here in Wales. Will you also support the appeal for existing shareholders to do what they can to retain those jobs in north-east Wales and to ensure that Welsh Water is run in future from Wales and not from Coventry?

A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i gefnogi galwadau am ymchwiliad cam 2 gan yr Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd i’r pryniant arfaethedig o Ddŵr Dyffryn Dyfrdwy gan Severn Trent Water? Yn amlwg, ceir goblygiadau enfawr i gwsmeriaid ac i swyddi, yn enwedig yn y gogledd-ddwyrain, yn ogystal â goblygiadau ehangach i’r diwydiant dŵr yma yng Nghymru. A wnewch chi hefyd gefnogi'r apêl i gyfranddalwyr presennol wneud yr hyn a allant i gadw'r swyddi hynny yng ngogledd-ddwyrain Cymru, ac i sicrhau bod Dŵr Cymru yn cael ei redeg o Gymru yn y dyfodol, ac nid o Coventry?

I would not support any change that would result in the loss of Welsh jobs. The Competition and Markets Authority have launched an investigation into the deal. Comments are invited by 1 December, so we will be looking to provide comments, as I’m sure other Members will as well.

Ni fyddwn yn cefnogi unrhyw newid a fyddai'n arwain at golli swyddi yng Nghymru. Mae'r Awdurdod Cystadleuaeth a Marchnadoedd wedi lansio ymchwiliad i’r cytundeb. Gwahoddir sylwadau erbyn 1 Rhagfyr, felly rydym yn bwriadu gwneud sylwadau, fel yr wyf yn siŵr y bydd Aelodau eraill hefyd.

Brif Weinidog, mae ein hamgylchedd naturiol ni, yn cynnwys ein hamgylchedd dŵr, yn gallu darparu nifer o fanteision i wella ansawdd ein bywydau, felly mae’n hanfodol ein bod ni’n gwneud popeth y gallwn ni i ehangu mynediad at ein hadnoddau naturiol. Efallai eich bod chi yn ymwybodol o gynlluniau i drawsnewid cronfa ddŵr Llys-y-frân, yn fy etholaeth i, i mewn i barc dŵr er mwyn denu mwy o ymwelwyr i’r ardal. Nawr, yn sgil y cynlluniau hyn, pa gymorth ychwanegol y gall eich Llywodraeth chi ei gynnig i brojectau fel hyn sydd, wrth gwrs, yn hyrwyddo ein hamgylchedd naturiol ni ac yn dod â manteision i’n hardaloedd gwledig ni?

First Minister, our natural environment, including our water environment, can provide a number of benefits to improve the quality of our lives, so it’s crucial that we do everything we can to enhance access to our natural resources. You may be aware of proposals to change the Llys-y-frân reservoir, in my constituency, into a water park in order to attract more visitors to the area. Now, in light of these proposals, what additional support can your Government give to projects such as this one, which, of course, do promote our natural environment and bring benefits to our rural areas?

Wel, o adnabod yr ardal yn weddol dda, mae hyn yn rhywbeth, rwy’n credu, efallai a fyddai o les i’r ardal ei hunan. Yn y ffordd arferol, wrth gwrs, byddai angen i unrhyw gynllun ofyn am gymorth ac i ni, wrth gwrs, ystyried a fyddai cymorth ar gael iddyn nhw. Felly, byddwn i’n dweud wrthyn nhw i ystyried pob math o help ariannol er mwyn sicrhau bod y project yn gallu parhau.

Well, in knowing that area quite well, I believe that this would probably be of benefit to the area itself. In the usual manner, of course, any scheme would have to request financial support and we would then, of course, have to consider whether that support would be forthcoming. Therefore, I would tell them to consider all types of financial support in order to ensure that the project can proceed.

2. Cwestiwn Brys: Chwaraeon Cymru
2. Urgent Question: Sport Wales

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwyf wedi derbyn tri chwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66. Rwy’n galw ar Russell George i ofyn y cwestiwn brys cyntaf.

I have accepted three urgent question under Standing Order 12.66. I call on Russell George to ask the first urgent question.

A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y penderfyniad i atal gweithgareddau bwrdd Chwaraeon Cymru dros dro? EAQ(5)0083(HWS)

Will the Cabinet Secretary make a statement on the decision to suspend the activities of the board of Sport Wales? EAQ(5)0083(HWS)

Last Wednesday, all Sport Wales board activities were suspended by Welsh Government until a governance assurance review is completed. I provided a written statement to Members yesterday setting out the circumstances and the terms of reference for the assurance review. It would be inappropriate of me to comment further on this matter until the review has been completed.

Ddydd Mercher diwethaf, ataliwyd holl weithgareddau bwrdd Chwaraeon Cymru gan Lywodraeth Cymru nes y bydd adolygiad o sicrwydd llywodraethu wedi ei gwblhau. Darperais ddatganiad ysgrifenedig i'r Aelodau ddoe yn nodi'r amgylchiadau a'r cylch gorchwyl ar gyfer yr adolygiad o sicrwydd. Ni fyddai'n briodol imi roi sylwadau pellach ar y mater hwn tan y bydd yr adolygiad wedi ei gwblhau.

Well, I hope that still allows me to ask a number of questions, Minister. [Laughter.] Of course, the abrupt nature of the board’s suspension is an unprecedented intervention by Welsh Government, so there are some questions here that I would like to ask.

Can I ask when did you first know that Sport Wales had become dysfunctional? Did you and the Government have confidence—or do you in the Government have confidence in the chair of Sport Wales, and if not, does the legitimacy of his review into Sport Wales carry any weight? And, indeed, do you recognise the findings of the leaked report? I would ask whether the vote of no confidence was linked to the findings of the chair’s leaked report?

Wel, gobeithio bod hynny yn dal i ganiatáu i mi ofyn nifer o gwestiynau, Weinidog. [Chwerthin.] Wrth gwrs, mae natur sydyn yr ataliad o’r bwrdd yn ymyrraeth ddigynsail gan Lywodraeth Cymru, felly mae rhai cwestiynau yn y fan yma yr hoffwn eu gofyn.

A gaf i ofyn pryd yr oeddech chi’n gwybod gyntaf bod Chwaraeon Cymru wedi mynd yn gamweithredol? A oedd gennych chi a’r Llywodraeth hyder—neu a oes gennych chi yn y llywodraeth hyder yng ngallu cadeirydd Chwaraeon Cymru, ac os nad oes, a yw dilysrwydd ei adolygiad o Chwaraeon Cymru yn cario unrhyw bwysau? Ac, yn wir, a ydych chi’n cydnabod canfyddiadau'r adroddiad a ddatgelwyd yn answyddogol? Rwyf am ofyn a oedd y bleidlais o ddiffyg hyder yn gysylltiedig â chanfyddiadau adroddiad y cadeirydd a ddatgelwyd yn answyddogol?

I thank you for those questions. I think it’s important to recognise that Welsh Government did act swiftly and appropriately and in the best interests of the organisation. Officials had been aware that there were some tensions within the board over the past two to three weeks, but the expectation really was that the normal governance processes would enable the board to manage this and arrive at an agreed solution. But this wasn’t the case. Sport Wales is a Welsh Government sponsored body and, as such, it does have a well-developed governance process, so we will only intervene in exceptional circumstances, and in general, we expect all of our sponsored bodies to resolve problems themselves. They were unable to use the governance process to resolve the issues, and when this happens, issues can then be raised with Welsh Government. But a conclusion of dysfunctionality, which is where we’re at now, was based upon the fact that the board had reached a point where they adopted the vote of no confidence without exhausting both of those avenues.

The chair’s review and the assurance review that Welsh Government has commissioned are separate. They do seem to be conflated in the recent press reports. It’s worth mentioning that I did meet two of the four members of the independent panel, which is working on the chair’s review this morning to discuss the way forward with that chair’s review. Those panel members I met were also representing the other two members of the panel who couldn’t be here today.

I just want to take this opportunity to applaud the panel for the integrity that they’ve displayed in the work that they’ve undertaken this far. They are very clear that the emerging themes in the chair’s review will now require peer review. So, I expect this work to conclude early in the new year, once the assurance review has been completed. The finished report will also then provide us with guidance on the way forward for the sector. And, of course, I’m keen to keep Members updated.

Diolch i chi am y cwestiynau yna. Credaf ei bod yn bwysig cydnabod bod Llywodraeth Cymru wedi gweithredu'n gyflym ac yn briodol ac er lles gorau y sefydliad. Bu swyddogion yn ymwybodol o densiynau ar y bwrdd yn ystod y ddwy neu dair wythnos diwethaf, ond y disgwyliad mewn gwirionedd oedd y byddai'r prosesau llywodraethu arferol yn galluogi'r bwrdd i reoli hyn a chyrraedd datrysiad cytûn. Ond ni ddigwyddodd hynny. Mae Chwaraeon Cymru yn gorff a noddir gan Lywodraeth Cymru ac, fel y cyfryw, mae ganddo broses lywodraethu ddatblygedig, felly ni fyddwn ond yn ymyrryd mewn amgylchiadau eithriadol, ac yn gyffredinol, rydym yn disgwyl i bob un o'n cyrff noddedig ddatrys eu problemau eu hunain. Nid oeddent yn gallu defnyddio'r broses lywodraethu i ddatrys y problemau, a phan fydd hyn yn digwydd, gellir codi’r problemau wedyn gyda Llywodraeth Cymru. Ond daethpwyd i’r casgliad bod camweithredu, a dyna lle'r ydym ni yn awr, ar sail y ffaith bod y bwrdd wedi cyrraedd pwynt o fabwysiadu pleidlais o ddiffyg hyder heb ddilyn holl gamau’r ddau lwybr hynny.

Mae adolygiad y cadeirydd, a'r adolygiad o sicrwydd y mae Llywodraeth Cymru wedi’i gomisiynu, ar wahân. Mae’n ymddangos eu bod wedi’u cyfuno yn yr adroddiadau diweddar yn y wasg. Mae'n werth nodi fy mod wedi cwrdd â dau o'r pedwar aelod o'r panel annibynnol, sy'n gweithio ar adolygiad y cadeirydd y bore yma i drafod y ffordd ymlaen ar gyfer yr adolygiad hwnnw gan y cadeirydd. Roedd yr aelodau o’r panel y cyfarfûm â nhw hefyd yn cynrychioli’r ddau aelod arall o'r panel nad oeddent yn gallu bod yma heddiw.

Rwyf eisiau achub ar y cyfle hwn i ganmol y panel am yr uniondeb y maen nhw wedi’i ddangos yn y gwaith a wnaed hyd yn hyn. Maen nhw’n glir iawn y bydd y themâu sy'n dod i’r amlwg yn adolygiad y cadeirydd yn ei gwneud yn adolygiad gan gymheiriaid yn ofynnol. Felly, rwy’n disgwyl i'r gwaith hwn ddod i ben yn gynnar yn y flwyddyn newydd, pan fydd yr adolygiad o sicrwydd wedi’i gwblhau. Bydd yr adroddiad terfynol wedyn yn darparu canllawiau i ni hefyd ar y ffordd ymlaen ar gyfer y sector. Ac, wrth gwrs, rwy'n awyddus i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau.

Will you appoint an interim board to take things forward and will you accept concerns from wider afield, from, maybe, organisations interacting with the body already? And I suppose my main question is: how can we arrive at this point where the organisation’s board was suspended last week? Shouldn’t these things have been resolved before coming to this point?

A wnewch chi benodi bwrdd dros dro i symud pethau ymlaen ac a wnewch chi dderbyn pryderon yn ehangach, gan, efallai, sefydliadau sydd eisoes yn rhyngweithio â’r corff? Ac mae'n debyg mai fy mhrif gwestiwn yw: sut ydym ni wedi cyrraedd y pwynt hwn pryd yr ataliwyd y bwrdd yr wythnos diwethaf? Oni ddylai’r pethau hyn fod wedi eu datrys cyn cyrraedd y pwynt hwn?

I think I’ve described the situation under which the decision was arrived at last week. There’s no intention to appoint an interim board while the assurance review is undertaken over the course of the next eight weeks, because governance arrangements currently exist for Sport Wales. So, any business or any issues that the chief executive would normally bring to the attention of the board will now be brought to the attention of a senior Welsh Government official.

Credaf fy mod i wedi disgrifio’r sefyllfa a achosodd cyrraedd y penderfyniad yr wythnos diwethaf. Nid oes bwriad i benodi bwrdd dros dro wrth i’r adolygiad o sicrwydd gael ei gynnal yn ystod yr wyth wythnos nesaf, oherwydd bod trefniadau llywodraethu yn bodoli ar hyn o bryd ar gyfer Chwaraeon Cymru. Felly, bydd unrhyw fusnes neu unrhyw faterion y byddai'r prif weithredwr fel arfer yn eu dwyn i sylw'r bwrdd yn awr yn cael eu dwyn i sylw uwch swyddog Llywodraeth Cymru.

Of course, it is concerning that the board has been suspended, which does indicate a certain amount of lack of co-ordination, but of course it’s good that the normal activities of Sport Wales will continue in the meantime, and hopefully with minimal disruption. I’m sure the staff at the organisation will be able to run the show for the next few weeks without the contribution of the board. Of course, as we know, board members are sometimes political appointments, so sometimes staff do get on better without them butting their noses in. But we will await your report in eight weeks’ time with interest. Thank you.

Wrth gwrs, mae'n destun pryder bod y bwrdd wedi ei atal dros dro, sy'n awgrymu rhywfaint o ddiffyg cydlynu, ond wrth gwrs mae'n dda y bydd gweithgareddau arferol Chwaraeon Cymru yn parhau yn y cyfamser, a gobeithio y bydd hyn gyda chyn lleied o darfu â phosibl. Rwy'n siŵr y bydd staff y sefydliad yn gallu parhau i redeg pethau yn ystod yr wythnosau nesaf heb gyfraniad y bwrdd. Wrth gwrs, fel y gwyddom, mae aelodau'r bwrdd weithiau yn benodiadau gwleidyddol, felly mae staff weithiau yn gweithredu yn well hebddyn nhw yn busnesu. Ond byddwn yn disgwyl am eich adroddiad ymhen wyth wythnos gyda diddordeb. Diolch.

I thank you for giving me this opportunity to put on record my thanks to all of the staff at Sport Wales who are doing a really great job in really difficult circumstances. So, I appreciate the opportunity to put on record that thanks and also to reassure Members that the day-to-day business of Sport Wales is continuing throughout this period.

Diolch i chi am roi'r cyfle hwn i mi gofnodi fy niolch i bob aelod o’r staff yn Chwaraeon Cymru sy'n gwneud gwaith gwirioneddol wych o dan amgylchiadau hynod anodd. Felly, rwyf yn gwerthfawrogi'r cyfle i gofnodi’r diolch hwnnw ac i roi sicrhau'r Aelodau y bydd busnes o ddydd i ddydd Chwaraeon Cymru yn parhau drwy gydol y cyfnod hwn.

3. Cwestiwn Brys: Canolfan Yr Egin
3. Urgent Question: Yr Egin Centre

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwy’n galw nawr ar Simon Thomas i ofyn yr ail gwestiwn brys.

I call on Simon Thomas to ask the second urgent question.

A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynnydd y cynlluniau i sefydlu canolfan Yr Egin yng Nghaerfyrddin? EAQ(5)0081(EI)[W]

Will the Minister make a statement on the progress of plans to establish Yr Egin centre in Carmarthen? EAQ(5)0081(EI)[W]

Member
Ken Skates 14:23:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

Yes. Officials have been discussing various aspects of this project over the last two years and I’ve asked that discussions continue to determine whether a satisfactory business case can be submitted, demonstrating financial viability and the economic, cultural and linguistic benefits of the development, and explaining the need for public sector intervention.

Gwnaf. Bu swyddogion yn trafod gwahanol agweddau ar y prosiect hwn dros y ddwy flynedd ddiwethaf ac rwyf wedi gofyn bod trafodaethau yn parhau i benderfynu a ellir cyflwyno achos busnes boddhaol, sy’n dangos hyfywedd ariannol a manteision economaidd, diwylliannol ac ieithyddol y datblygiad, ac sy’n egluro’r angen am ymyrraeth gan y sector cyhoeddus.

Diolch i’r Gweinidog am y datganiad a diolch iddo fe am gadarnhau bod trafodaethau wedi bod yn mynd ymlaen ers dwy flynedd a rhagor am y cynllun hwn. Bu peth dryswch dros y Sul bod y cynllun hwn yn ymwneud ag adleoli S4C i Gaerfyrddin. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau nad oes sôn o gwbl am arian Llywodraeth Cymru yn mynd at adleoli S4C—mae hynny’n benderfyniad i gorfforaeth S4C ei hunan? Ond, wrth gwrs, mae Yr Egin yn ymgais gan y brifysgol a phartneriaid i greu clwstwr ar gyfer diwydiannau creadigol yn y gorllewin ac yng Nghaerfyrddin, ac a fydd yn gartref i S4C a nifer eraill o gyrff a diwydiannau creadigol yn ogystal, gan greu hyd at 100 o swyddi o ansawdd da yn y gorllewin.

Wrth fynd ymlaen, a wnaiff y Gweinidog hefyd gadarnhau bod y cynllun—nid oes penderfyniad eto, wrth gwrs, i fuddsoddi ai peidio yn y cynllun—yn gydnaws â strategaeth ddiwydiannau creadigol y Llywodraeth ac yn gydnaws hefyd â strategaethau adeiladu’r economi iaith y Llywodraeth? Yn olaf, pryd y cawn ni ddisgwyl penderfyniad gan y Llywodraeth ynglŷn â sefydlogrwydd y cynllun hwn er mwyn tawelu meddyliau pobl sydd, efallai, wedi camgymryd bod hwn yn rhywbeth i wneud â S4C?

I thank the Cabinet Secretary for his statement and I thank him for confirming that discussions and negotiations have been ongoing for two years and more on this proposal. There was some confusion over the weekend that this scheme relates to the relocation of S4C to Carmarthen. Will the Cabinet Secretary confirm that there is no mention at all of Welsh Government funding being provided for the relocation of S4C—that is a decision for the S4C corporation itself? But, of course, Yr Egin is an attempt by the university and partners to create a cluster for the creative industries in west Wales and in Carmarthen, and which will house S4C as well as a number of other creative industries bodies, creating up to 100 high-quality jobs in west Wales.

In moving forward, will the Minister also confirm that the proposal—there have been no decisions of yet, of course, to invest or not in the proposal—is in keeping with the Government’s creative industries strategy and is also in keeping with strategies for building the Government’s language economy? Finally, when can we expect a decision from Government on the stability of this plan in order to actually put people’s minds at rest who may have believed that this related in some way to S4C?

I’d like to thank the Member for his questions and say I do hope that a conclusion will be reached very soon on this matter. The Member is also right that we need to distinguish between S4C’s move and the entirety of Yr Egin project, which is an ambitious creative industries hub for Carmarthen. In terms of S4C funding for its share of the project, S4C has already indicated that it believes it is fully funding its share of the development. In terms of the additional resource as well, it was the original intention for Trinity Saint David to draw down structural funds to meet what is now the shortfall, but the allocation of significantly lower sums to the regional infrastructure priority for structural funds means that this money is no longer an option, so the Welsh Government has been approached to see and determine whether we would be able to grant aid to the development to meet the indicated shortfall. I do applaud the university for its ambition to drive social and cultural, and, indeed, economic development in the region, and I think it’s worth noting that both SA1 and phase 2 of Yr Egin have both secured the support of the city region board for development.

Hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau a dweud fy mod i’n gobeithio y deuir i gasgliad yn fuan iawn ar y mater hwn. Mae’r Aelod hefyd yn gywir bod angen i ni wahaniaethu rhwng S4C yn symud a chyfanrwydd prosiect Yr Egin, sy'n ganolbwynt uchelgeisiol i ddiwydiannau creadigol yng Nghaerfyrddin. O ran cyllid S4C ar gyfer ei chyfran o'r prosiect, mae S4C eisoes wedi nodi ei bod yn credu ei bod yn ariannu ei chyfran hi o'r datblygiad yn llawn. O ran y cyllid ychwanegol hefyd, y bwriad gwreiddiol oedd bod y Drindod Dewi Sant yn darparu cronfeydd strwythurol i ddiwallu yr hyn sydd erbyn hyn yn ddiffyg, ond mae’r symiau sylweddol is a ddyrannwyd i'r flaenoriaeth seilwaith rhanbarthol ar gyfer cronfeydd strwythurol yn golygu nad yw’r arian hwn yn ddewis bellach, felly mae Llywodraeth Cymru wedi cael cais i ystyried a phenderfynu a fyddem ni’n gallu rhoi cymorth grant i'r datblygiad i ateb y diffyg a nodwyd. Cymeradwyaf y brifysgol am ei huchelgais i hybu datblygiad cymdeithasol a diwylliannol, ac, yn wir, economaidd, yn yr ardal, a chredaf ei bod yn werth nodi bod SA1 a cham 2 Yr Egin wedi cael cefnogaeth bwrdd y ddinas-ranbarth ar gyfer y datblygu.

Mae S4C yn gwneud cyfraniad, nid jest yn ddiwylliannol i Gymru ond yn economaidd trwy chwistrelliad o dros £81 miliwn, ac mae llawer o’r arian yma yn mynd tuag at dalu nifer o fusnesau cyfryngau bychan i fwydo’r sianel, fel y digwyddodd yng Nghaerdydd dros y blynyddoedd. Beth yr ydym ni wedi ei weld yw diwydiant llewyrchus yn datblygu. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet egluro sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i sicrhau bod potensial economaidd lleol y mudo o Gaerdydd i Gaerfyrddin yn mynd i gael ei wireddu os nad yw canolfan Yr Egin yn mynd i gael ei datblygu a’i hariannu gan y Llywodraeth yng Nghymru?

S4C makes a contribution, not just culturally to Wales but economically through the injection of over £81 million, and much of this money goes towards paying small media companies to feed the channel, as happened in Cardiff over many years. What we’ve seen is a very prosperous industry developing. Will the Cabinet Secretary explain how Welsh Government is going to ensure that the local economic potential transferring from Cardiff to Carmarthen will be realised if Yr Egin centre is not developed and funded by the Welsh Government?

I’d like to thank Eluned Morgan for her question. Just as Simon Thomas indicated, the creative industries are of enormous benefit to the Welsh economy. They are growing faster here in Wales than anywhere else in the UK, bar London, and it’s our intention to ensure that the creative industries go from strength to strength. The Government has a proud record, I believe, in supporting the creative industries, and, in particular, Welsh-language television and film. The project is indeed promising considerable economic benefits, above and beyond S4C’s move, and Trinity’s ambition is to build on S4C’s decision to move to Carmarthen. For example, there could be other anchor tenants in Yr Egin, including Boom, Gorilla and the BBC. It’s also worth reflecting on the fact that the SA1 partnership has already been able to turn £300,000 of Welsh Government revenue support into £5 million in capital investment, 50 new jobs and five business start-ups. So, as I’ve already said, officials have been in discussions with Trinity for some time. It’s my hope that a conclusion to those discussions can take place, but investment must be delivered on the basis of adding value, and that’s what we’re going to be determining through examining the business case.

Hoffwn ddiolch i Eluned Morgan am ei chwestiwn. Yn union fel y nododd Simon Thomas, mae’r diwydiannau creadigol o fudd enfawr i economi Cymru. Maen nhw’n tyfu'n gynt yng Nghymru nag yn unman arall yn y DU, ac eithrio Llundain, a'n bwriad yw sicrhau bod y diwydiannau creadigol yn mynd o nerth i nerth. Mae gan y Llywodraeth hanes balch, yn fy marn i, o gefnogi'r diwydiannau creadigol, ac, yn benodol, teledu a ffilm cyfrwng Cymraeg. Mae'r prosiect yn sicr yn addo buddiannau economaidd sylweddol, ymhell y tu hwnt i S4C yn symud, ac uchelgais y Drindod yw manteisio ar benderfyniad S4C i symud i Gaerfyrddin. Er enghraifft, gallai fod prif denantiaid eraill yn Yr Egin, gan gynnwys Boom, Gorilla a'r BBC. Mae’n werth ystyried hefyd y ffaith fod y bartneriaeth SA1 eisoes wedi gallu troi £300,000 o gymorth refeniw gan Lywodraeth Cymru yn £5 miliwn o fuddsoddiad cyfalaf, yn 50 o swyddi newydd ac yn bum busnes newydd. Felly, fel yr wyf eisoes wedi’i ddweud, mae swyddogion wedi bod yn trafod â’r Drindod ers peth amser. Rwy'n gobeithio y gall y trafodaethau hynny ddod i ddiweddglo, ond mae'n rhaid cyflawni buddsoddiad ar y sail o ychwanegu gwerth, a dyna’r hyn y byddwn yn penderfynu arno trwy archwilio'r achos busnes.

I think the location in Carmarthen is likely to stimulate the use of the Welsh language within the economy, as it would wherever it’s situated in Wales. But, of course, this particular county has faced some fragility in the robustness of its growth of the Welsh language and has had some difficulties with its Welsh in education statutory plans in the past. So, the location of Yr Egin in this particular part of Wales, I think, perhaps does add that extra value that you were talking about in your closing comments just now. I also realise that you’ve mentioned the city deal, and while, perhaps, when we talk about Wylfa B, the role of the Welsh language in the north-east of Wales is much more to the forefront, I’m afraid to say, than it is with the city deal, despite the comments that you’ve made at the moment. So, would you agree with me that, actually, having this particular facility in this part of Wales brings extra value to the city deal, as it will be located in a part of Wales where growth in the Welsh language is something we should be looking for—new growth, as opposed to protecting existing use of the language in daily life? Thank you.

Rwy'n credu bod y lleoliad yng Nghaerfyrddin yn debygol o ysgogi’r defnydd o’r Gymraeg yn yr economi, fel y byddai'n ei wneud lle bynnag y’i lleolir yng Nghymru. Ond, wrth gwrs, bu rhywfaint o freuder yn y sir benodol hon o ran cadernid twf y Gymraeg ac mae wedi cael rhai anawsterau yn ei chynlluniau statudol Cymraeg mewn addysg yn y gorffennol. Felly, mae lleoli Yr Egin yn y rhan benodol hon o Gymru, yn fy marn i, efallai yn ychwanegu’r gwerth ychwanegol yr oeddech chi’n sôn amdano yn eich sylwadau wrth gloi yn y gan yna. Rwyf hefyd yn sylweddoli eich bod wedi crybwyll y fargen ddinas, ac er, efallai, wrth sôn am Wylfa B, bod y Gymraeg yn y gogledd-ddwyrain yn llawer mwy amlwg, mae arnaf ofn, nag y mae yn y fargen ddinas, er gwaethaf y sylwadau yr ydych newydd eu gwneud. Felly, a fyddech chi’n cytuno â mi, mewn gwirionedd, bod cael y cyfleuster penodol hwn yn y rhan hon o Gymru yn rhoi gwerth ychwanegol i'r fargen ddinas, gan y bydd wedi ei leoli mewn rhan o Gymru lle mae twf y Gymraeg yn rhywbeth y dylem fod yn chwilio amdano—twf newydd, yn hytrach na gwarchod y defnydd presennol o'r iaith mewn bywyd bob dydd? Diolch.

I’d like to thank Suzy Davies for her questioning and say that I’d be keen to look at new growth of the Welsh language and businesses that support the Welsh language anywhere in Wales, whether it’s in north-west, south-west, south-east or mid and west Wales, anywhere across Wales. So, I’m keen to support any project that can deliver economic, cultural and social benefits to the communities in which it is based, but it must be viable and deliverable.

Hoffwn ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiynau a dweud y byddwn i'n awyddus i edrych ar dwf newydd yn y Gymraeg a busnesau sy'n cefnogi'r Gymraeg mewn unrhyw le yng Nghymru, boed hynny yn y gogledd-orllewin, y de-orllewin, y de-ddwyrain neu’r canolbarth a’r gorllewin, mewn unrhyw le ledled Cymru. Felly, rwy'n awyddus i gefnogi unrhyw brosiect a all gyflawni manteision economaidd, diwylliannol a chymdeithasol i'r cymunedau y mae wedi’i leoli ynddyn nhw, ond mae’n rhaid iddo fod yn hyfyw ac yn gyflawnadwy.

Rwy’n siŵr y byddwch chi’n cytuno efo fi fod angen i ni fod yn gwbl eglur, ac yn gwbl dryloyw, ynglŷn â’r achos yma. Mae yna dipyn o ddiddordeb ynddo fo. Roeddech yn sôn bod diffyg ariannol ar gyfer y cynllun yma. Pryd ddaeth hynny i’r amlwg, ac ydy hynny yn wahanol i’r trafodaethau sydd wedi bod yn digwydd ers dwy flynedd? A ydym ni’n sôn am rywbeth newydd, mwy diweddar ynglŷn â’r diffyg ariannol roeddech chi’n sôn amdano? Ac ydy’r cynllun i adleoli pencadlys S4C yn ddibynnol ar yr arian sy’n cael ei geisio ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru?

I’m sure you would agree with me that we need to be entirely clear and entirely transparent on this case. There is quite some interest in it. You mentioned that there was a financial deficit for this plan. When did that emerge, and is that different to the negotiations that have been taking place over a period of two years? Are we talking about a more recent development in terms of this deficit that you mentioned? Is the plan to relocate the S4C headquarters reliant on the funding that has been applied for from Welsh Government?

Well, it is disappointing that a gap in funding was only discovered after the project was publicly announced, but the role of S4C is to add weight to Yr Egin and act as an anchor tenant that can attract more businesses to start up and to prosper from there. And, as I’ve already said, S4C have been able to demonstrate, through a £3 million up-front rental payment, that their investment in the project is secure, and it’s still their intention to move to Carmarthen.

Wel, mae'n siomedig mai dim ond ar ôl i'r prosiect gael ei gyhoeddi y sylwyd bod bwlch yn y cyllid, ond swyddogaeth S4C yw ychwanegu rhywbeth o bwys at Yr Egin a gweithredu fel y prif denant a all ddenu rhagor o fusnesau i gychwyn ac i ffynnu yno. Ac, fel yr wyf eisoes wedi’i ddweud, mae S4C wedi gallu dangos, drwy daliad rhent gwerth £3 miliwn ymlaen llaw, bod eu buddsoddiad yn y prosiect yn ddiogel, a’u bod yn dal yn bwriadu symud i Gaerfyrddin.

Minister, as far as I can see, Yr Egin will support the Welsh Labour goal and the Welsh Government’s goal of new technical hubs in rural areas, and so I’m 100 per cent behind this. The question I would like to ask you—. I’m very well aware that the funding has been in place. I’m very well aware, as I know you are, that S4C carried out due diligence, looked at a number of different locations around Wales, and in the end settled on Carmarthen. I’m very well aware that the intention is to build and create a services industry around it, and to support the work of the film industry in Swansea, and, of course, our own industry here in Cardiff as well, so that we have a long sweep down our southern coast of a creative services industry.

Of course, being on the back of a university is absolutely excellent for this. So, Cabinet Secretary, I wonder if you would also perhaps give us a quick indication of the other support packages that Welsh Government might be looking at in order to help to promote a creative services hub based on Yr Egin, based on Carmarthenshire, based on the anchor companies of S4C, and perhaps some of the other companies that you’ve already mentioned that I know are currently looking at moving into that building, and particularly thinking about apprenticeships, and about retaining young graduates with a lot of talent in west Wales, to carry on developing our cultural and linguistic database, and that essence that is Wales.

Weinidog, cyn belled ag y gallaf i weld, bydd Yr Egin yn cefnogi nod Llafur Cymru a nod Llywodraeth Cymru o gael canolfannau technegol newydd mewn ardaloedd gwledig, ac felly rwy'n cefnogi hyn 100 y cant. Y cwestiwn yr hoffwn ei ofyn i chi—. Rwy'n ymwybodol iawn y bu’r cyllid ar gael. Rwy'n ymwybodol iawn, fel y gwn eich bod chithau, bod S4C wedi ymarfer diwydrwydd dyledus, wedi edrych ar nifer o wahanol leoliadau o amgylch Cymru, ac yn y pen draw wedi penderfynu ar Gaerfyrddin. Rwy'n ymwybodol iawn mai'r bwriad yw adeiladu a chreu diwydiant gwasanaethau o'i gwmpas, a chefnogi gwaith y diwydiant ffilm yn Abertawe, ac, wrth gwrs, ein diwydiant ein hunain yma yng Nghaerdydd hefyd, fel bod gennym ddiwydiant gwasanaethau creadigol amlwg ar hyd ein harfordir deheuol.

Wrth gwrs, mae bod yn gysylltiedig â phrifysgol yn gwbl ardderchog ar gyfer hyn. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a wnewch chi hefyd efallai roi syniad cyflym i ni o'r pecynnau cymorth eraill y gallai Llywodraeth Cymru fod yn eu hystyried i helpu i hyrwyddo canolfan gwasanaethau creadigol yn yr Yr Egin, yn seiliedig yn Sir Gaerfyrddin, yn seiliedig ar y prif gwmnïau sef S4C, ac efallai rhai o'r cwmnïau eraill yr ydych eisoes wedi sôn amdanyn nhw y gwn eu bod yn ystyried symud i’r adeilad hwnnw ar hyn o bryd, gan feddwl yn arbennig am brentisiaethau, ac am gadw graddedigion ifanc â chanddynt lawer o dalent yn y gorllewin, i barhau i ddatblygu ein cronfa ddata diwylliannol ac ieithyddol, a’r hanfod hwnnw sy'n gwneud Cymru yr hyn ydyw.

It’s a very interesting question, and I think it is worth reflecting, not just on this model, but also models that are emerging elsewhere in Wales. For example, we cut the ground recently at the Menai Science Park in north-west Wales, and I think that offers a similar approach where you could have vertically integrated systems that drive the growth of an anchor tenant, be it in north-west Wales, Wylfa Newydd, or in north-east Wales, where we announced a similar advanced manufacturing research institute—Airbus. You can have vertically integrated systems that replicate, to some degree, old models from the past, where you had within a single company, everything built, everything provided for, but then they were hollowed out. In the twenty-first century, the key is going to be in linking in university spaces, integrating university spaces, which can offer open, creative space, with businesses large and small, that are then based on not just feeding the requirements of the major companies, the anchor tenants, but also in driving innovation throughout that network.

So, I do think that this model is a very interesting one that we could examine for elsewhere in Wales, but the other point that I would make is that I don’t think we can adopt a single model for everywhere in Wales. I think it’s essential that we take the unique skills and opportunities that exist in each community and then base this sort of hub growth model on those unique elements of Welsh communities.

Mae'n gwestiwn diddorol iawn, ac rwy’n credu bod gwerth ystyried, nid yn unig y model hwn, ond hefyd modelau sy'n dod i'r amlwg mewn mannau eraill yng Nghymru. Er enghraifft, gwnaethom dorri tywarchen yn ddiweddar ym Mharc Gwyddoniaeth Menai yn y gogledd-orllewin, a chredaf fod hynny yn cynnig dull tebyg lle y gellid cael systemau fertigol integredig sy'n hybu twf prif denant, boed hynny yn y gogledd-orllewin, Wylfa Newydd, neu yn y gogledd-ddwyrain, lle y gwnaethom gyhoeddi sefydliad ymchwil gweithgynhyrchu uwch tebyg—Airbus. Gallwch gael systemau fertigol integredig sy'n efelychu, i ryw raddau, hen fodelau o'r gorffennol, lle'r oedd gennych o fewn un cwmni, bopeth wedi’i adeiladu, popeth wedi’i ddarparu, ond newidiodd hynny wedyn. Yn yr unfed ganrif ar hugain, yr hyn a fydd yn allweddol fydd cysylltu mannau prifysgol, integreiddio mannau prifysgol, a all gynnig mannau agored, creadigol, gyda busnesau mawr a bach, a fydd wedyn yn cael eu seilio nid yn unig ar gyflenwi gofynion y prif gwmnïau, y prif denantiaid, ond a fydd hefyd yn hybu arloesedd ar draws y rhwydwaith.

Felly, rwy’n credu bod y model hwn yn un diddorol iawn y gallem ei ystyried ar gyfer rhywle arall yng Nghymru, ond y pwynt arall yr hoffwn ei wneud yw nad wyf i’n credu y gallwn ni fabwysiadu un model i bob man yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod yn hanfodol i ni gymryd y sgiliau a'r cyfleoedd unigryw sydd ar gael ym mhob cymuned, ac wedyn seilio’r math hwn o fodel twf canolfan ar yr elfennau unigryw hynny ar gymunedau Cymru.

Wrth gwrs, rwyf yn annog yr Ysgrifennydd Cabinet i fuddsoddi yn y de-orllewin, yn y diwydiannau creadigol. Rydym wedi gweld buddsoddiad fan hyn yng Nghaerdydd yn Gloworks—Gloworks 2 efallai ar y gorwel—a Pontio ym Mangor. Mae eisiau buddsoddi yn y diwydiannau creadigol ym mhob rhan o Gymru, ac mae eisiau gweld hynny yn y de-orllewin. A gaf ofyn iddo fe—? Rwyf eisiau gweld pob rhan o Gymru yn llwyddo, felly a gaf ofyn iddo fe i edrych, wrth iddo fe asesu y strategaeth economaidd newydd i Gymru, ar y rôl bositif y mae ad-leoliadau yn gallu cyflawni? Mae e wedi mynegi y bwriad, wrth gwrs, i gael pencadlys y banc datblygu yng ngogledd Cymru, ac rwy’n cefnogi hynny o beth. Pam na allwn ni gael yr awdurdod refeniw Cymreig newydd yn y gogledd-orllewin, wrth gwrs, i wneud yn iawn am y swyddi sydd wedi cael eu colli yno drwy Gyllid y Wlad? Ac, a ydym ni’n gallu cael cynllun cenedlaethol i Gymru gyfan? Roedd yna seiliau iddo fe yn y cynllun gofodol—y ‘spatial plan’—ac, yn anffodus, mae hynny wedi mynd off yr agenda. A allwn ni gael hynny nôl yn greiddiol, fel rhan o’n strategaeth economaidd, fel ein bod ni’n gallu gweld buddsoddiadau ym mhob rhan o Gymru a’r sector cyhoeddus, lle mae’n gallu, yn chwarae ei ran yn hynny?

Of course, I do urge the Cabinet Secretary to invest in the south-west, in the creative industries. We’ve seen industry here in Cardiff with Gloworks—maybe Gloworks 2 might be on the horizon—and Pontio in Bangor. We need investment in the creative industries in every part of Wales, and we wish to see that in the south-west too. May I ask him—? I want to see every part of Wales succeeding, so may I ask him, as he assesses the new economic strategy for Wales, to look at the positive role that relocations can play? He has expressed his intention to have the headquarters of the development bank in north Wales and I support that. Why can’t we have the new Welsh revenue authority in the north-west in order to compensate for those jobs that have been lost at HMRC there? Can we have a pan-Wales national scheme? There was some kind of basis for it in the spatial plan, but, unfortunately, that’s gone off the agenda. Can we have that back in the centre as a core part of our economic strategy, so that we can see investments in every part of Wales, and the public sector, where it can, playing its role in that?

I’d like to thank Adam Price for his questions, and say that I do think he’s absolutely right. First of all, I think there’s a temptation for many—well, for all of us—to speak as backbenchers on behalf of our respective regions and constituencies. But it’s essential to recognise that there are opportunities to drive wealth creation all across Wales. Whilst today we are talking primarily about Carmarthen, I do think that the creative industries offer opportunities the length and breadth of the country, as do other key sectors. I would agree with Adam Price that decentralising and relocating, particularly public sector organisations, out to areas where economic growth can then be driven by their presence is absolutely essential. I think it will be an interesting element of the work of officials at the moment, concerning the economic strategy, in terms of how we use the public pound and the public sector to drive growth in the private sector, where there is potential, but there isn’t yet that spark that is required to get the sectoral growth actually driven.

Hoffwn ddiolch i Adam Price am ei gwestiynau, a dweud fy mod i’n credu ei fod yn hollol iawn. Yn gyntaf, credaf fod temtasiwn i lawer—wel, i bob un ohonom—siarad fel aelodau'r meinciau cefn ar ran ein rhanbarthau a’n hetholaethau priodol. Ond mae'n hanfodol i gydnabod y ceir cyfleoedd i hybu’r broses o greu cyfoeth ledled Cymru. Er ein bod yn sôn yn bennaf heddiw am Gaerfyrddin, rwyf yn credu bod y diwydiannau creadigol yn cynnig cyfleoedd ar hyd a lled y wlad, fel y mae sectorau allweddol eraill. Rwyf yn cytuno ag Adam Price fod adleoli a diganoli, yn arbennig sefydliadau'r sector cyhoeddus, i ardaloedd lle y gall twf economaidd wedyn gael ei sbarduno gan eu presenoldeb, yn gwbl hanfodol. Rwy'n credu y bydd hyn yn elfen ddiddorol o waith swyddogion ar hyn o bryd, sy’n ymwneud â'r strategaeth economaidd, o ran sut yr ydym yn defnyddio arian cyhoeddus a'r sector cyhoeddus i sbarduno twf yn y sector preifat, lle y ceir potensial, ond nad oes yr ysgogiad angenrheidiol hwnnw eto i sbarduno’r twf yn y sectoraidd mewn gwirionedd.

And, finally, finally, Julie Morgan.

Ac, yn olaf, yn olaf, Julie Morgan.

S4C at the moment is based in my constituency, on the Llanishen trading estate in Cardiff North. I have to be absolutely honest, I regret that it’s leaving and I have said that in this Chamber before. I think it is a mistaken decision. One of the things I am concerned about is that any grant that does go to Trinity St David’s is not going to subsidise S4C, because broadcasting is not devolved. I think it would be a big mistake if this Government was to use grant money when it really should be a Westminster Government department that should be doing that. So, I wonder whether the Cabinet Secretary could clarify that. And could he clarify how dependent the development in Trinity St David’s is on S4C going there?

Mae S4C ar hyn o bryd wedi'i lleoli yn fy etholaeth i, ar ystâd fasnachu Llanisien yng Ngogledd Caerdydd. Mae'n rhaid i mi fod yn hollol onest, yr wyf yn gresynu ei bod yn gadael ac rwyf wedi dweud hynny yn y Siambr hon o'r blaen. Rwy'n credu bod y penderfyniad yn gamgymeriad. Un o'r pethau sy’n fy mhoeni yw na fydd unrhyw grant a roddir i'r Drindod Dewi Sant yn golygu cymhorthdal i ​​S4C, gan nad yw darlledu wedi'i ddatganoli. Rwy'n credu y byddai'n gamgymeriad mawr i’r Llywodraeth hon ddefnyddio arian grant pan mai Llywodraeth San Steffan ddylai fod yn gwneud hynny mewn gwirionedd. Felly, tybed a all Ysgrifennydd y Cabinet egluro hynny. Ac a wnaiff egluro pa mor ddibynnol yw’r datblygiad yn y Drindod Dewi Sant ar S4C yn symud yno?

I’d like to thank Julie Morgan for her questions. And it would perhaps be appropriate at this point to say that any questions concerning S4C’s decision, based on their competition to relocate, whether it be to Carmarthen or Caernarfon, are for S4C to answer. Likewise, the matter of relocating from Cardiff is an issue for S4C rather than Welsh Government to address, in terms of the questions about why the decision was taken. We would not be subsidising S4C’s move if we were to support this project. This project must demonstrate additionality. The vision of Yr Egin is for a creative hub—a major creative hub—and, in scrutinising the business plan, we need to be confident that the support that may be forthcoming would, indeed, lead to the creation of jobs that would not otherwise be generated solely by S4C’s move to Carmarthen.

Hoffwn ddiolch i Julie Morgan am ei chwestiynau. Ac efallai y byddai'n briodol ar y pwynt hwn i ddweud mai lle S4C yw ateb unrhyw gwestiynau ynghylch penderfyniad S4C, ar sail eu cystadleuaeth i adleoli, boed hynny i Gaerfyrddin neu Gaernarfon. Yn yr un modd, mae’r mater o adleoli o Gaerdydd yn fater i S4C ymdrin ag ef yn hytrach na Llywodraeth Cymru, o ran y cwestiynau ynghylch pam y gwnaed y penderfyniad. Ni fyddem yn rhoi cymhorthdal i S4C symud pe byddem yn cefnogi'r prosiect hwn. Mae’n rhaid i’r prosiect hwn ddangos chwanegedd. Gweledigaeth Yr Egin yw bod yn ganolfan greadigol—yn ganolfan greadigol o bwys—ac, wrth graffu ar y cynllun busnes, mae angen i ni fod yn hyderus y byddai'r cymorth a allai fod ar gael, mewn gwirionedd, yn arwain at greu swyddi na fyddai’n cael eu creu fel arall ond trwy fod S4C yn symud i Gaerfyrddin.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

4. Cwestiwn Brys: Y Cytundeb Ardal Economaidd Ewropeaidd
4. Urgent Question: The European Economic Area Agreement

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwy’n galw nawr ar Jeremy Miles i ofyn y trydydd cwestiwn brys.

I now call on Jeremy Miles to ask the third urgent question.

A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol amlinellu ei asesiad o oblygiadau cyfreithiol posibl y cyfreitha a fwriedir yn erbyn Llywodraeth y DU mewn cysylltiad ag Erthygl 127 o’r Cytundeb Ardal Economaidd Ewropeaidd? EAQ(5)0015(CG)

Will the Counsel General outline his assessment of the potential legal implications of the planned litigation against the UK Government in relation to Article 127 of the European Economic Area Agreement? EAQ(5)0015(CG)

Well, thank you for that urgent question. I can tell you that my assessment is, indeed, at a very preliminary stage. I think we were all made aware of this issue in an article that appeared over the weekend, which was the first announcement that there might be legal action. The British Influence think tank plan to write to the Secretary of State for Exiting the European Union, to ask him to clarify his position on UK membership of the European Economic Area after Brexit. This process may see proceedings being brought, but no court proceedings are currently live. So, it’s clear that any litigation is still some way off. The UK Government has been asked to clarify its position on withdrawal from the European Economic Area under article 127 of that agreement, and we look forward to hearing what they have to say about that.

Wel, diolch i chi am y cwestiwn brys yna. Gallaf ddweud wrthych fod fy asesiad, mewn gwirionedd, ar gyfnod cynnar iawn. Rwy’n credu ein bod i gyd yn ymwybodol o'r mater hwn trwy erthygl a ymddangosodd dros y penwythnos, sef y cyhoeddiad cyntaf y gellid cymryd camau cyfreithiol. Mae’r felin drafod British Influence yn bwriadu ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol dros Adael yr Undeb Ewropeaidd, i ofyn iddo egluro ei safbwynt ar aelodaeth y DU o'r Ardal Economaidd Ewropeaidd ar ôl gadael yr UE. Gallai’r broses hon arwain at ddwyn achos, ond nid oes achos llys yn bodoli ar hyn o bryd. Felly, mae'n amlwg bod unrhyw ymgyfreitha yn dal i fod ymhell yn y dyfodol. Gofynnwyd i Lywodraeth y DU egluro ei safbwynt ar dynnu allan o'r Ardal Economaidd Ewropeaidd o dan erthygl 127 o'r cytundeb hwnnw, ac edrychwn ymlaen at glywed yr hyn sydd ganddi i'w ddweud am hynny.

I thank the Counsel General for his answer. Would he not agree with me that the principles being discussed here, in a sense, lie on the fault line between a hard and a soft Brexit, if you like? The UK will now leave the EU, but the question is: do we then also leave the EEA and the access to the single market that that brings? Article 127 suggests that that is a separate question and—if I may say—one that the voters haven’t been asked. So, would he share my concern that the UK Government seems to be losing sight of its legal obligations here in its rush to make political judgments about what the British people have voted for.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb. Oni fyddai'n cytuno â mi bod yr egwyddorion sydd dan sylw yma, i raddau, yn dibynnu ar y ffawtlin rhwng Brexit caled a meddal, os mynnwch chi? Bydd y DU bellach yn gadael yr UE, ond y cwestiwn yw: a fyddwn ni wedyn yn gadael yr AEE a'r mynediad at y farchnad sengl a ddaw yn sgil hynny? Mae erthygl 127 yn awgrymu bod hwnnw yn gwestiwn ar wahân ac—os caf ddweud—un na ofynnwyd i’r pleidleiswyr. Felly, a yw'n rhannu fy mhryder ei bod yn ymddangos bod Llywodraeth y DU yn colli golwg ar ei rhwymedigaethau cyfreithiol trwy ruthro i wneud penderfyniadau gwleidyddol am yr hyn y mae pobl Prydain wedi pleidleisio drosto.

Well, we also have, as you know, the hearing starting in a week’s time, on 5 December, at which the Welsh Government will be represented, which is going to certainly determine the mechanism for constitutional change. What I can say is that I think the litigation exposes, even now, the UK Government’s total lack of planning, strategy and preparedness for Brexit, and there appears to be a complete lack of thought regarding the UK’s constitution and the rule of law. A state of unparalleled chaos appears to exist at the heart of the Government whose sole strategy appears to be to want to have their cake and to eat it.

Wel, mae gennym hefyd, fel y gwyddoch, y gwrandawiad yn cychwyn ymhen wythnos, ar 5 Rhagfyr, a bydd cynrychiolaeth o Lywodraeth Cymru yno, a fydd yn sicr yn penderfynu ar ddull y newid cyfansoddiadol. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw fy mod i o’r farn bod yr ymgyfreitha yn datgelu, hyd yn oed yn awr, diffyg llwyr Llywodraeth y DU o ran cynllunio, strategaeth a pharodrwydd ar gyfer Brexit, ac ymddengys bod diffyg ystyriaeth llwyr o gyfansoddiad y DU a rheolaeth y gyfraith. Ymddengys y ceir sefyllfa o anhrefn digynsail yn bodoli wrth wraidd y Llywodraeth, a’i hunig strategaeth yn ôl pob golwg yw ei bod eisiau cael ei ffordd ei hun ym mhopeth.

I thank the Member for Neath for tabling this urgent question. Can the Counsel General clarify his view on this matter—whether the triggering of article 127 is a necessary legal step, and whether that should be done concurrently with the triggering of article 50? If so, can he also clarify whether—if there is litigation down the line—the Welsh Government will intervene in any legal proceedings, as it has done in the UK Government’s appeal to the Supreme Court on the triggering of article 50? And finally, can he also give a commitment that he will assess whether there are opportunities in the process of triggering article 127 for sub-state entities, such as Wales, to potentially leave or remain in a different way than the state as a whole?

Diolch i'r Aelod dros Gastell-nedd am gyflwyno'r cwestiwn brys hwn. A all y Cwnsler Cyffredinol egluro ei farn ar y mater hwn—pa un a yw sbarduno erthygl 127 yn gam cyfreithiol angenrheidiol, ac a ddylai hynny ddigwydd ar yr un pryd â chychwyn erthygl 50? Os felly, a wnaiff hefyd egluro pa un a—os bydd proses ymgyfreitha yn y dyfodol—fydd Llywodraeth Cymru yn ymyrryd mewn unrhyw achos cyfreithiol, fel y mae wedi gwneud yn apêl Llywodraeth y DU i’r Goruchaf Lys ar gychwyn erthygl 50? Ac yn olaf, a all ef hefyd ymrwymo i asesu pa un a oes cyfleoedd yn y broses o gychwyn erthygl 127 i endidau is-wladwriaeth, fel Cymru, o bosibl i adael neu aros mewn ffordd wahanol i'r wladwriaeth yn ei chyfanrwydd?

Well, thank you. You’ve asked a number of questions, I think, that raise complex, specific and highly technical legal questions, which the Welsh Government will want to consider carefully and thoroughly in due course. With regard to the triggering of article 127, I think some of those issues may well be determined on the matter of principle in the article 50 case that’s being heard in the Supreme Court next week, where we will probably anticipate judgment sometime in early January. So, in terms of the process, that may actually be the mechanism. In terms of what the implications might be for Wales, the agreement on the European Economic Area is one of the EU treaties that is woven into the fabric of our constitutional settlement by the Government of Wales Act 2006, so, when we know precisely what has happened, when we know precisely what the UK Government’s response is to that, and when we’ve seen the outcome of the article 50 case, if there are any specific issues that are directly relevant to Wales and Wales’s interest, then we will consider those accordingly and I will advise accordingly.

Wel diolch. Rydych chi wedi gofyn nifer o gwestiynau, yn fy marn i, sy’n codi cwestiynau cyfreithiol cymhleth, penodol a hynod dechnegol, a bydd Llywodraeth Cymru yn awyddus i ystyried y rhain yn ofalus ac yn drylwyr maes o law. O ran cychwyn erthygl 127, rwy’n credu y gall rhai o'r materion hynny gael eu penderfynu gan y mater o egwyddor yn yr achos erthygl 50 sy'n cael gwrandawiad yn y Goruchaf Lys yr wythnos nesaf, a byddwn yn ôl pob tebyg yn rhagweld dyfarniad rywbryd yn gynnar ym mis Ionawr. Felly, o ran y broses, efallai mai hynny fydd y dull mewn gwirionedd. O ran yr hyn y gallai’r goblygiadau posibl fod i Gymru, mae’r cytundeb ar yr Ardal Economaidd Ewropeaidd yn un o'r cytundebau UE sydd wedi ei wau i wead ein setliad cyfansoddiadol gan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006, felly, pan fyddwn yn gwybod yn union beth sydd wedi digwydd, pan fyddwn yn gwybod beth yn union yw ymateb Llywodraeth y DU i hynny, a phan fyddwn wedi gweld canlyniad yr achos erthygl 50, os bydd unrhyw faterion penodol sy'n berthnasol yn uniongyrchol i Gymru a buddiant Cymru, yna byddwn yn eu hystyried yn briodol a byddaf yn eich hysbysu yn unol â hynny.

You mentioned the think tank British Influence, and they said there’s no provision in the European Economic Area agreement for UK membership to lapse if the UK withdraws from the EU, and therefore the UK will have to extract itself from the European Economic Area separately to its departure from the EU itself. However, professor of European law at the University of Cambridge, Kenneth Armstrong, has pointed out that the UK neither signed nor ratified the agreement because it wasn’t within its power and competencies—it was within the EU power and competencies—and therefore, once the UK was outside the EU, the agreement would only be enforceable for very limited purposes. On what legal grounds, therefore, would you challenge the UK Government position, which has been stated, which is that the UK is party to the EEA agreement only in its capacity as an EU member state, and once the UK leaves the EU it will automatically cease, therefore, to be a member of the EEA?

Soniasoch am y felin drafod British Influence, ac maen nhw’n dweud nad oes darpariaeth yn y cytundeb Ardal Economaidd Ewropeaidd i aelodaeth y DU ddod i ben os yw’r DU yn tynnu allan o'r UE, felly bydd yn rhaid i'r DU dynnu ei hun allan o’r Ardal Economaidd Ewropeaidd mewn proses ar wahân i adael yr UE ei hun. Fodd bynnag, mae Kenneth Armstrong, athro cyfraith Ewropeaidd ym Mhrifysgol Caergrawnt, , wedi tynnu sylw at y ffaith nad yw’r DU wedi llofnodi na chadarnhau’r cytundeb oherwydd nad oedd ganddo’r pŵer na’r cymhwysedd i wneud hynny—pŵer a chymhwysedd yr UE oedd hynny—felly, pan fyddai’r DU y tu allan i'r UE, byddai modd gorfodi’r cytundeb ar gyfer dibenion cyfyngedig iawn yn unig. Ar ba sail gyfreithiol, felly, y byddech chi’n herio safbwynt Llywodraeth y DU, sydd wedi ei ddatgan, sef bod y DU yn rhan o'r cytundeb AEE dim ond yn rhinwedd y ffaith ei bod yn aelod wladwriaeth o’r UE ac y bydd yr aelodaeth o’r AEE yn dod i ben yn awtomatig, ar ôl i’r DU adael yr UE?

Well, thank you very much for that. You’ve raised the valid counterpart of the argument that has been put as the reason why a judicial review pre-action protocol letter has actually been sent to the UK Government. So, the first thing we need to know is what the actual UK Government’s response is to that. As I understand the chronology of events, we left EFTA in 1973, when we joined the European Union. The European economic area agreement was agreed in 1992 and came into effect in 1994. It has the unusual provision in that not only does it of course include the signing of Iceland, Liechtenstein and Norway—the EFTA states—but it also includes the European Union as a signatory as well as every individual state. Whether that is a legal anomaly or whether it raises constitutional issues I think will depend on a number of matters, one part of which may be determined as a result of the article 50 Supreme Court hearing in respect of the constitutional issue in respect of process. But the issues that are raised we will give consideration to when we know clearly what the UK Government's position is.

Wel, diolch yn fawr iawn am hynna. Rydych chi wedi codi’r elfen gyfatebol ddilys i’r ddadl a nodwyd fel y rheswm pam yr anfonwyd llythyr protocol cyn-gweithredu ar gyfer adolygiad barnwrol i Lywodraeth y DU mewn gwirionedd. Felly, yn gyntaf mae angen i ni wybod beth yw ymateb gwirioneddol Llywodraeth y DU i hynny. Yn ôl fy nealltwriaeth i o gronoleg y digwyddiadau, gadawsom Cymdeithas Masnach Rydd Ewrop ym 1973, pan wnaethom ymuno â'r Undeb Ewropeaidd. Cytunwyd ar y cytundeb ardal economaidd Ewrop ym 1992, a daeth i rym ym 1994. Mae’n cynnwys y ddarpariaeth anarferol o ran nad yw wrth gwrs ddim ond yn cynnwys llofnod Gwlad yr Iâ, Liechtenstein a Norwy—y gwladwriaethau EFTA—ond mae hefyd yn cynnwys yr Undeb Ewropeaidd fel llofnodwr yn ogystal â phob gwladwriaeth unigol. Rwy’n credu y bydd penderfynu pa un ai anghysondeb cyfreithiol yw hynny neu a yw’n codi materion cyfansoddiadol yn dibynnu ar nifer o faterion, a gellid cael penderfyniad ar un ohonynt o ganlyniad i wrandawiad y Goruchaf Lys ar erthygl 50 o ran y mater cyfansoddiadol o ran y broses. Ond byddwn yn rhoi ystyriaeth i’r materion sy'n cael eu codi, pan fyddwn yn gwybod yn glir beth yw safbwynt Llywodraeth y DU.

Isn't it about time the remoaners stopped trying to frustrate the freely expressed wishes of the British people in June? The question was plain and simple: do we want to remain in the EU or leave the EU? There was no if or but. There was no qualification or condition. There was nothing about whether it should be a soft Brexit or a hard Brexit. The decision taken by the British people under the terms of the referendum Act that was passed to facilitate this was: do you want to stay or to leave? And the British people voted to leave. The Conservative party, in its manifesto before the last general election, included a paragraph that said:

‘We believe in letting the people decide: so we will hold an in-out referendum on our membership of the EU before the end of 2017.’

The Government has a mandate to implement its manifesto pledge, and all this wriggling by the very inaptly named British Influence, which is a front organisation for European influence, should be ignored, and we should move as quickly as possible to trigger article 50 and, if necessary, article 127 and leave the EU, consequent upon the freely expressed wish, unconditionally, by the British people.

Onid yw'n hen bryd i’r rhai sy’n cwyno am adael yr UE roi’r gorau i geisio rhwystro’r dymuniadau a fynegwyd yn rhydd gan bobl Prydain ym mis Mehefin? Roedd y cwestiwn yn ddigon syml: a ydym ni eisiau aros yn yr UE neu adael yr UE? Nid oedd dim os nac oni bai. Nid oedd unrhyw gyfyngiadau nac amodau. Nid oedd unrhyw sôn am ba un a ddylai fod yn Brexit meddal neu galed. Y penderfyniad a gymerwyd gan bobl Prydain o dan amodau Deddf y refferendwm a basiwyd i hwyluso hyn oedd: a ydych chi eisiau aros neu adael? A phleidleisiodd pobl Prydain i adael. Cynhwysodd y blaid Geidwadol, yn ei maniffesto cyn yr etholiad cyffredinol diwethaf, baragraff a oedd yn dweud:

Rydym yn credu mewn caniatáu i'r bobl benderfynu: felly byddwn yn cynnal refferendwm mewn-allan ar ein haelodaeth o'r UE cyn diwedd 2017.

Mae gan y Llywodraeth fandad i weithredu ar ei haddewid maniffesto, a dylid anwybyddu’r holl wingo hyn gan y British Influence, sydd wedi’i gamenwi’n llwyr, ac sydd yn sefydliad ffrynt ar gyfer dylanwad Ewropeaidd, a dylem symud mor gyflym â phosibl i gychwyn erthygl 50 ac, os oes angen, erthygl 127 a gadael yr UE, yn unol â’r dymuniad a fynegwyd yn rhydd, ac yn ddiamod, gan bobl Prydain.

Well, unlike the Member, I'm not in a position to show complete contempt for our constitution and for the rule of law. It seems to me that we have a legal system that has well-established principles. Some of these are before the highest court of the land at the moment, and we should actually give due recognition to the fact that that court will be exercising its jurisdiction and giving a decision as an independent judiciary. I seem to recall that, last week, I asked the Member to repudiate and dissociate himself from the attempts by the then leader of his party to have a sort of torchlight march upon the Supreme Court to intimidate the judges. I never heard him repudiate that. My job, as Counsel General, is to stand up for the constitution and to stand up for the rule of law and, unlike him, I will actually carry out that duty.

Wel, yn wahanol i'r Aelod, nid wyf mewn sefyllfa i ddangos dirmyg llwyr i’n cyfansoddiad a rheolaeth y gyfraith. Ymddengys i mi fod gennym system gyfreithiol ag iddi egwyddorion sefydledig. Mae rhai o'r rhain gerbron llys uchaf y wlad ar hyn o bryd, a dylem ni mewn gwirionedd roi cydnabyddiaeth ddyledus i’r ffaith y bydd y llys hwnnw yn arfer ei awdurdodaeth ac yn rhoi penderfyniad fel barnwriaeth annibynnol. Mae gennyf ryw gof fy mod, yr wythnos diwethaf, wedi gofyn i'r Aelod wrthod a datgysylltu ei hun o ymdrechion arweinydd ei blaid ar y pryd i gynnal rhyw fath o orymdaith â ffaglau i’r Goruchaf Lys i godi ofn ar y barnwyr. Ni chlywais ef yn gwrthod hynny. Fy swydd i, fel Cwnsler Cyffredinol, yw amddiffyn y cyfansoddiad ac amddiffyn rheolaeth y gyfraith ac, yn wahanol iddo ef, byddaf mewn gwirionedd yn cyflawni'r ddyletswydd honno.

Diolch i’r Cwnsler Cyffredinol.

I thank the Counsel General.

5. Pwynt o Drefn
5. Point of Order

Pwynt o drefn yn codi allan o gwestiynau—Neil McEvoy.

A point of Order arising from questions—Neil McEvoy.

Diolch o galon, Lywydd.

I'm raising a point of order under 13.9(iv) and 13.9(v). My background is Irish-English, and my grandfather arrived in Cardiff on a boat from the Yemen. The First Minister suggested that I was somehow anti-immigration, and he accused me of not liking incomers. I have dealt with racism all my life. I have fought racism all my life, and it’s not acceptable for our First Minister—[Interruption.]

My sincere thanks, Llywydd.

Rwyf yn codi pwynt o drefn o dan 13.9 (iv) a 13.9 (v). Rwy’n dod o gefndir Gwyddelig-Seisnig, a daeth fy nhaid i Gaerdydd ar gwch o'r Yemen. Awgrymodd y Prif Weinidog fy mod i rywsut yn erbyn mewnfudo, ac fe’m cyhuddodd o beidio â hoffi mewnfudwyr. Rwyf wedi ymdrin â hiliaeth ar hyd fy oes. Rwyf wedi ymladd yn erbyn hiliaeth ar hyd fy oes, ac nid yw'n dderbyniol i’n Prif Weinidog— [Torri ar draws.]

What is a point—[Interruption.] Just hold on a minute. I will decide on what is a point of order; I do not need advice on that from Ministers. Carry on, Neil McEvoy.

Beth yw pwynt— [Torri ar draws.] Arhoswch am funud. Fi fydd yn penderfynu ar yr hyn sy’n bwynt o drefn; nid wyf angen cyngor ar hynny gan Weinidogion. Ewch ymlaen, Neil McEvoy.

Thank you. Diolch. I’ve fought racism all my life. I do not think it's acceptable for the First Minister of Wales to use such irresponsible language. Under 13.9(iv): it was discourteous; 13.9(v): it was offensive to somebody, especially with my background, and it has detracted from the dignity of this Assembly.

Diolch i chi. Diolch. Rwyf i wedi ymladd yn erbyn hiliaeth ar hyd fy oes. Nid wyf yn credu ei bod yn dderbyniol i’r Prif Weinidog ddefnyddio iaith mor anghyfrifol. O dan 13.9 (iv): roedd yn anghwrtais; 13.9 (v): roedd yn sarhaus i rywun, yn enwedig rhywun o’m cefndir i, ac y mae wedi dilorni urddas y Cynulliad hwn.

Thank you for the point of order. I did not hear anything out of order in the First Minister's comments today, but I will review the Record.

Diolch am y pwynt o drefn. Ni chlywais unrhyw beth annerbyniol yn sylwadau'r Prif Weinidog heddiw, ond byddaf yn adolygu'r Cofnod.

6. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
6. 2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rwy’n galw ar Jane Hutt.

The next item on our agenda is the business statement and announcement, and I call on Jane Hutt.

Llywydd, the only change I have to this week's business is to reduce the time allocated to the Counsel General for questions tomorrow. Business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement found among the meeting papers available to Members electronically.

Lywydd, yr unig newid sydd gennyf i fusnes yr wythnos hon yw lleihau’r amser a ddyrennir i'r Cwnsler Cyffredinol ar gyfer cwestiynau yfory. Mae'r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y dangosir ar y datganiad a chyhoeddiad busnes ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Last week, the cross-party group on haemophilia and contaminated blood held a meeting to hear about the experiences of those people that had been infected during the 1970s and 1980s, and their families—the dreadful experiences they’d had—and to discuss the payments that are being consulted on at the moment by the Welsh Government. That consultation is going ahead, but the other issue that was raised was the lack of a full public inquiry into how these dreadful things happened in the 1970s and the 1980s. One of the things that the cross-party group would like to do is to make sure that the Westminster Government is aware of our feelings. We’d like the opportunity to debate this in some way or other in this Chamber, so could the business Minister suggest any way forward?

Yr wythnos diwethaf, cynhaliodd y grŵp trawsbleidiol ar hemoffilia a gwaed halogedig gyfarfod i glywed am brofiadau’r bobl hynny sydd wedi’u heintio yn ystod y 1970au a'r 1980au, a’u teuluoedd—y profiadau ofnadwy a gawson nhw—ac i drafod y taliadau y cynhelir ymgynghoriad yn eu cylch ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru. Mae’r ymgynghoriad hwnnw’n mynd yn ei flaen, ond y mater arall a godwyd oedd y diffyg o ran ymchwiliad cyhoeddus llawn i sut y digwyddodd y pethau ofnadwy hyn yn y 1970au a'r 1980au. Un o'r pethau yr hoffai’r grŵp trawsbleidiol ei wneud yw gwneud yn siŵr bod Llywodraeth San Steffan yn ymwybodol o'n teimladau. Hoffem gael y cyfle i drafod hyn mewn rhyw ffordd neu'i gilydd yn y Siambr hon, felly a allai’r Gweinidog busnes awgrymu unrhyw ffordd ymlaen?

I thank the Member for that question. Julie Morgan, of course, has been chairing the cross-party group on haemophilia and contaminated blood since she was elected to this Chamber, and I indeed joined that meeting last week at the end of the meeting and saw not just the strength of numbers, but the strength of feelings and experience. Of course, the Cabinet Secretary was there for that meeting. He is currently consulting those affected in relation to the payments and the way forward for Wales. He of course was there to update the cross-party group on haemophilia last week. As an interim measure, in fact, payments for the remainder of this financial year, as Julie Morgan will know, will be at the same levels as England, in line with the package of reforms they’ve put in place there. But, of course, there needs to be a response and ideas about how we can best make sure that, for those affected, their everyday living is secured. That’s why we’re looking for further schemes, and further ideas and views for a new scheme from April 2017 onwards. I think this is to ensure that those, as I said, who’ve been affected are properly supported to ensure that the Cabinet Secretary is advised fully in making those considerations and decisions.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Bu Julie Morgan, wrth gwrs, yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar hemoffilia a gwaed halogedig ers iddi gael ei hethol i'r Siambr hon, ac yn wir ymunais â’r cyfarfod hwnnw yr wythnos diwethaf ar ddiwedd y cyfarfod a sylwi nid yn unig ar y niferoedd sylweddol, ond ar y teimladau a’r profiadau sylweddol. Wrth gwrs, roedd Ysgrifennydd y Cabinet yno ar gyfer y cyfarfod hwnnw. Mae wrthi ar hyn o bryd yn ymgynghori â’r rhai yr effeithir arnynt mewn cysylltiad â'r taliadau a'r ffordd ymlaen i Gymru. Roedd ef, wrth gwrs, yno i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r grŵp trawsbleidiol ar hemoffilia yr wythnos diwethaf. Fel mesur dros dro, bydd y taliadau ar gyfer gweddill y flwyddyn ariannol hon, mewn gwirionedd, fel y bydd Julie Morgan yn gwybod, ar yr un lefelau â Lloegr, yn unol â'r pecyn o ddiwygiadau y maent wedi’i weithredu yno. Ond, wrth gwrs, mae angen ymateb a syniadau ynghylch y ffordd orau y gallwn ni wneud yn siŵr, ar gyfer y rhai hynny yr effeithiwyd arnynt, fod diogelwch o ran eu bywyd pob dydd. Dyna pam yr ydym ni’n chwilio am gynlluniau pellach, a syniadau a barn bellach ar gyfer cynllun newydd o fis Ebrill 2017 ymlaen. Rwy'n credu bod angen gwneud hyn er mwyn sicrhau bod y rhai hynny, fel y dywedais, yr effeithiwyd arnynt yn cael eu cefnogi'n briodol i sicrhau y cynghorir Ysgrifennydd y Cabinet yn llawn wrth wneud yr ystyriaethau a'r penderfyniadau hynny.

Leader of the house, I would like to identify myself with the sentiments of the Member for Cardiff North. As someone, along with Jenny Randerson, who was in the third Assembly dealing with this matter, progress needs to be made on this, and whilst announcements keep coming out, either from Westminster or from here, with the best intentions, it cannot be right that this has been allowed to drag on, and progress is somewhat stilted, shall we say, in resolving the matters around this issue.

I’d also like to ask for a statement in relation to the signs on the motorway that you find—the digital signs. I was approached by a constituent this week who highlighted some of the trivial notices that appear on these signs. Last week, between the Severn bridge and Newport, this constituent of mine pointed out that they were advertising a point about getting your eyes tested. There must be a protocol that is actually adhered to, as to what messages are put out on the—[Interruption]. The point being that people’s attention is distracted. I hear the flippancy of the remark, but you only need one person to take their eye off the road unnecessarily and all of a sudden you’re in the back end of a truck, or you’re in the back end of another car. Surely having signs that say ‘Get your eyes tested’—I’m not quite sure how that informs a motorist about road traffic safety or safety measures they should be taking about the current flow of the traffic. So, could we have a statement from the transport Minister to identify exactly what protocols are in place that govern these displays so that there is a more co-ordinated approach in the messaging that is put up? Sometimes, some of the stuff is quite farcical that appears on there.

Arweinydd y tŷ, hoffwn fynegi’r un teimladau â’r Aelod dros Ogledd Caerdydd. Fel rhywun, ynghyd â Jenny Randerson, a oedd yn ymdrin â'r mater hwn yn y trydydd Cynulliad, mae angen cynnydd o ran hyn, ac er bod cyhoeddiadau’n parhau i ymddangos, naill ai o San Steffan neu oddi yma, gyda'r bwriadau gorau, ni all fod yn iawn fod hyn wedi’i adael i lusgo ymlaen, a bod cynnydd braidd yn herciog, gawn ei roi felly, wrth ddatrys y materion yn ymwneud â’r mater hwn.

Hoffwn hefyd ofyn am ddatganiad mewn cysylltiad â'r arwyddion ar y draffordd y daethoch o hyd iddynt—yr arwyddion digidol. Daeth etholwr ataf yr wythnos hon a thynnu fy sylw at rai o'r hysbysiadau dibwys sy'n ymddangos ar yr arwyddion hyn. Yr wythnos diwethaf, rhwng pont Hafren a Chasnewydd, tynnodd yr etholwr hwn fy sylw at y ffaith eu bod yn hysbysebu pwynt ynglŷn â chael prawf llygaid. Mae’n rhaid cael protocol y cedwir ato mewn gwirionedd, ynghylch pa negeseuon a arddangosir ar y— [Torri ar draws]. Y pwynt yw bod hyn yn amharu ar allu pobl i ganolbwyntio ar y ffordd. Rwy'n cydnabod ysmaldod y sylw, ond dim ond un gyrrwr sydd ei angen i fynd â’i lygaid oddi ar y ffordd yn ddiangen ac yn sydyn rydych chi yng nghefn lori, neu rydych chi yng nghefn car arall. Yn sicr, mae cael arwyddion sy'n dweud 'Ewch am brawf llygaid’—nid wyf yn hollol siŵr sut y mae hynny’n hysbysu modurwyr am ddiogelwch traffig ar y ffyrdd neu am y mesurau diogelwch y dylen nhw fod yn eu dilyn neu am lif presennol y traffig. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog trafnidiaeth er mwyn nodi yn union ba brotocolau sydd ar waith sy’n rheoli’r arddangosfeydd hyn, fel y ceir dull mwy cydlynol o ran y negeseuon a arddangosir? Weithiau, mae rhai o'r pethau sy'n ymddangos arnynt yn eithaf chwerthinllyd.

I think, in response to your first point, Andrew R.T. Davies, clearly, this is a very important issue. There is a cross-party group, which has been—indeed, we have been working very hard to find a way forward. But, as I said earlier on, the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport is consulting on the way forward, and we are in line, at present, with the arrangements that are being implemented in England in terms of those reforms. We’re looking to see whether we can learn from that but also take this forward for a new scheme for Wales from April onwards. I think we can only note your point today in terms of those signs on the motorway, which I’m sure, in terms of road safety and the importance of public health messages, particularly when you’re driving, are very pertinent.

Rwy’n credu, mewn ymateb i'ch pwynt cyntaf, Andrew R.T. Davies, yn amlwg, mae hwn yn fater pwysig iawn. Ceir grŵp trawsbleidiol, sydd wedi bod—yn wir, rydym ni wedi bod yn gweithio'n galed iawn i ddod o hyd i ffordd ymlaen. Ond, fel y dywedais yn gynharach, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon yn ymgynghori ar y ffordd ymlaen, ac rydym ni’n dilyn, ar hyn o bryd, y trefniadau sy'n cael eu gweithredu yn Lloegr o ran y diwygiadau hynny. Rydym ni’n edrych i weld a allwn ddysgu oddi wrth hynny, ond hefyd datblygu hyn i gael cynllun newydd i Gymru o fis Ebrill ymlaen. Rwy'n credu mai dim ond nodi eich pwynt y gallwn ni ei wneud heddiw o ran yr arwyddion hynny ar y draffordd yr wyf yn siŵr, o ran diogelwch ar y ffyrdd a phwysigrwydd negeseuon iechyd cyhoeddus, yn enwedig wrth yrru, eu bod yn berthnasol iawn.

I’m looking for a statement from the Minister for local government about the survey that I raised last week of all female councillors. There was another resignation yesterday of another female councillor from Cardiff council. The Labour group across the way has now lost more than a third of female members, and a council member contacted me today to talk of the ritual sexist abuse that she has to go through. Now, we’re very good at using words in this Chamber, but I noticed that you passed the ball last week to the Presiding Officer, who has no jurisdiction over local government. So, I’m asking that we get a statement from the local government Minister that there will be a survey to assess the experience of our colleagues in local government.

Secondly, this is the third week running now, and the answer you gave last week really didn’t stand up, so I’ll say it again: within a stone’s throw of this Assembly, there are class A drugs being dealt openly on the streets of Butetown. When will we get a statement from the Government? When will we get action? I will invite the Minister to get out of his ministerial car and maybe join me on the streets of Butetown talking to people about their experiences. When will this matter be addressed through a statement?

Rwy'n chwilio am ddatganiad gan y Gweinidog dros lywodraeth leol ynglŷn â’r arolwg o’r holl gynghorwyr benywaidd a godais yr wythnos diwethaf. Roedd rhywun arall wedi ymddiswyddo ddoe, sef cynghorydd benywaidd arall o gyngor Caerdydd. Mae'r grŵp Llafur ar draws y ffordd bellach wedi colli mwy na thraean o'i aelodau benywaidd, a chysylltodd aelod o’r cyngor â mi heddiw i sôn am y cam-drin rhywiaethol y mae’n rhaid iddi ei ddioddef yn ddefodol. Nawr, rydym ni’n dda iawn am ddefnyddio geiriau yn y Siambr hon, ond sylwais eich bod wedi trosglwyddo’r cyfrifoldeb yr wythnos diwethaf i’r Llywydd, sydd heb unrhyw awdurdodaeth dros lywodraeth leol. Felly, rwy'n gofyn ein bod yn cael datganiad gan y Gweinidog dros lywodraeth leol y bydd arolwg i asesu profiad ein cydweithwyr mewn llywodraeth leol.

Yn ail, dyma’r drydedd wythnos yn olynol nawr, ac nid oedd yr ateb a roddwyd gennych yr wythnos diwethaf yn dal dŵr mewn gwirionedd, felly byddaf yn dweud eto: o fewn tafliad carreg i’r Cynulliad hwn, caiff cyffuriau dosbarth A eu cyfnewid yn agored ar strydoedd Butetown. Pryd y byddwn ni’n cael datganiad gan y Llywodraeth? Pryd y bydd gweithredu’n digwydd? Byddaf yn gwahodd y Gweinidog i gamu allan o'i gar gweinidogol ac efallai ymuno â mi ar strydoedd Butetown i siarad â phobl am eu profiadau. Pryd fydd y mater hwn yn cael sylw trwy ddatganiad?

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

I think the most important point that came out of the debate—the outcome of the debate—last week, was the agreement that a survey of female councillors would be useful and, of course, that was a positive outcome that will be taken forward.

I think, in terms of your issues in terms of substance misuse and concerns about it, particularly in communities and how communities are affected by it, I did respond last week and highlighted the progress that the Minister is making in terms of our substance misuse delivery plan, which is the delivery plan for 2016-18. Of course, it is a plan for working together to reduce harm and it does explain what the Welsh Government is doing over the next two years to improve the outcomes of those affected by substance misuse.

Rwy'n credu mai’r pwynt pwysicaf a godwyd yn y ddadl—canlyniad y ddadl—yr wythnos diwethaf, oedd y cytundeb y byddai arolwg o gynghorwyr benywaidd yn ddefnyddiol ac, wrth gwrs, roedd hynny’n ganlyniad cadarnhaol a gaiff ei ddatblygu.

Rwy’n credu, mewn cysylltiad â’ch materion chi o ran camddefnyddio sylweddau a phryderon am y peth, yn enwedig mewn cymunedau a sut y mae’n effeithio ar gymunedau, fe wnes i ymateb yr wythnos diwethaf ac amlygu’r cynnydd y mae'r Gweinidog yn ei wneud o ran ein cynllun cyflawni yn ymwneud â chamddefnyddio sylweddau, sef y cynllun cyflawni ar gyfer 2016-18. Wrth gwrs, cynllun ydyw ar gyfer gweithio gyda'n gilydd i leihau niwed ac mae'n esbonio'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn ystod y ddwy flynedd nesaf i wella’r canlyniadau ar gyfer y rhai hynny yr effeithir arnynt gan gamddefnyddio sylweddau.

Following the autumn statement made in Westminster, can I ask for a Welsh Government statement on the Swansea bay city region to include a description of Welsh Government financial support, transportation proposals and plans for supporting the economic development of the region?

Yn dilyn datganiad yr hydref a wnaed yn San Steffan, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ddinas-ranbarth bae Abertawe i gynnwys disgrifiad o’r cynigion o ran cludiant, y cynlluniau ar gyfer cefnogi datblygiad economaidd y rhanbarth a’r gefnogaeth ariannol gan Lywodraeth Cymru?

I think that Mike Hedges would have been very pleased that his calls for recognition of a Swansea bay city region and the prospects for a deal in relation to the region have been heeded because of the hard work led by the Cabinet Secretary for Finance and Local Government in partnership with, of course, the authorities leading the city region proposals. So, I think the fact that it was acknowledged in the autumn statement that there is progress being made on this is very encouraging.

Credaf y byddai Mike Hedges wedi bod yn falch iawn o’r ffaith y cymerwyd sylw o’i alwadau am gydnabyddiaeth o ddinas-ranbarth bae Abertawe a'r rhagolygon am fargen mewn cysylltiad â’r rhanbarth oherwydd y gwaith caled dan arweinyddiaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol mewn partneriaeth, wrth gwrs, â’r awdurdodau sy’n arwain y cynigion ar gyfer y dinas-ranbarth. Felly, rwy’n credu bod y ffaith y caiff ei gydnabod yn natganiad yr hydref, a’r ffaith bod cynnydd yn cael ei wneud o ran hyn, yn galonogol iawn.

In addition to endorsing Julie Morgan’s call regarding haemophilia and contaminated blood, having also attended that cross-party group last week, I call for a statement by the health and social services Minister on HIV/AIDS, recognising that Thursday 1 December marks World Aids Day. The Terrence Higgins Trust’s theme for World Aids Day this year is HIV ‘It’s Not Over’. They say we’ve come a long way in tackling HIV in Wales. People living with HIV, diagnosed early and on treatment, now have a normal life expectancy ahead of them. Also, when an individual living with HIV is successfully on treatment and no HIV virus is detected in their blood, it’s impossible to transmit HIV. So, treatment equals prevention.

But, one in six people living with HIV are unaware they have the virus, putting their own health at risk and unwittingly passing on the virus. In Wales, half of new people diagnosed with HIV last year were diagnosed late, the highest rate in the UK. With HIV affecting both gay people and heterosexuals, 68 per cent of all new diagnoses last year were in people aged 25 to 49. Although rates of HIV and sexually transmitted infections continue to rise across Wales, and fewer people were on HIV antiretroviral treatment in 2015 than the previous year, access to sexual health services across Wales continues to deteriorate, with no current statutory sexual health service provision of any kind in Powys, sexual health prevention and health promotion services decommissioned in three Welsh health boards—Betsi Cadwaladr, Cwm Taf and Hywel Dda—and support services only funded by the lottery, with funding coming to an end at the end of next March.

The Terrence Higgins Trust is calling for an inquiry into the current level of access to sexual health services across Wales, and the impact in areas where there’s no, or low, access to services. So, we need to know from the Minister what measures he’s taking to tackle HIV in Wales, what action the Welsh Government is taking to address the unacceptably high number of people being diagnosed with HIV late in Wales, and whether the Minister will make a statement to mark World Aids Day, recognising both the importance of that event, but also the worrying figures and statistics highlighted by the Terrence Higgins Trust in Wales.

Yn ogystal â chymeradwyo galwad Julie Morgan ynglŷn â hemoffilia a gwaed halogedig, ar ôl bod yn bresennol yn y grŵp trawsbleidiol hwnnw’r wythnos diwethaf hefyd, galwaf am ddatganiad gan y Gweinidog dros iechyd a gwasanaethau cymdeithasol ar HIV/AIDS, gan gydnabod ei bod hi’n Ddiwrnod Aids y Byd ddydd Iau 1 Rhagfyr. Thema Ymddiriedolaeth Terrence Higgins ar gyfer Diwrnod Aids y Byd eleni yw HIV ‘It’s Not Over’. Maen nhw’n dweud ein bod wedi dod yn bell wrth fynd i'r afael â HIV yng Nghymru. Bellach, mae gan bobl sy'n byw â HIV, sydd wedi cael diagnosis cynnar ac yn cael triniaeth, ddisgwyliad oes arferol o’u blaenau. Hefyd, pan fo unigolyn sy'n byw â HIV yn cael triniaeth yn llwyddiannus ac na chaiff unrhyw feirws HIV ei ganfod yn eu gwaed, mae'n amhosibl trosglwyddo HIV. Felly, mae triniaeth yn cyfateb i atal.

Ond, mae un o bob chwech o bobl sy'n byw â HIV yn anymwybodol o’r ffaith bod ganddynt y feirws, gan roi eu hiechyd eu hunain mewn perygl a throsglwyddo’r feirws yn ddiarwybod. Yng Nghymru, roedd hanner y bobl newydd a gafodd ddiagnosis o HIV y llynedd wedi’u diagnosio’n hwyr, y gyfradd uchaf yn y DU. Gan fod HIV yn effeithio ar bobl hoyw a phobl heterorywiol, roedd 68 y cant o'r holl achosion newydd y llynedd mewn pobl rhwng 25 a 49 oed. Er bod cyfraddau HIV a heintiau a drosglwyddir yn rhywiol yn parhau i godi ar draws Cymru, ac roedd llai o bobl yn cael triniaeth HIV wrthretrofirol yn 2015 na'r flwyddyn flaenorol, mae’r gallu i gael gafael ar wasanaethau iechyd rhywiol ledled Cymru yn parhau i leihau, heb unrhyw ddarpariaeth gwasanaeth iechyd rhywiol statudol o unrhyw fath ar hyn o bryd ym Mhowys, a gwasanaethau atal iechyd rhywiol a hybu iechyd wedi’u dadgomisiynu mewn tri bwrdd iechyd yng Nghymru—Betsi Cadwaladr, Cwm Taf a Hywel Dda—a gwasanaethau cymorth yn cael eu hariannu gan y loteri yn unig, a chyllid yn dod i ben ddiwedd mis Mawrth nesaf.

Mae Ymddiriedolaeth Terrence Higgins yn galw am ymchwiliad o ran y gallu i gael gafael ar wasanaethau iechyd rhywiol ledled Cymru ar hyn o bryd, ac effaith hynny ar ardaloedd lle nad oes modd cael gafael ar wasanaethau neu ardaloedd lle mae’n anodd cael gafael arnynt. Felly, mae angen i’r Gweinidog roi gwybod i ni pa fesurau y mae'n eu cymryd i fynd i'r afael â HIV yng Nghymru, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â’r nifer annerbyniol o uchel o bobl sy’n cael diagnosis hwyr o HIV yng Nghymru, ac a fydd y Gweinidog yn gwneud datganiad i nodi Diwrnod Aids y Byd, gan gydnabod pwysigrwydd y digwyddiad hwnnw, ond hefyd y ffigurau a'r ystadegau sy’n peri pryder a amlygwyd gan Ymddiriedolaeth Terrence Higgins yng Nghymru.

I thank Mark Isherwood for both those questions and points on the business statement—and, of course, acknowledging that you were also present, Mark, at the cross-party group on haemophilia and contaminated blood—but also the opportunity to draw Members’ attention to the statement that was made by the Minister for Social Services and Public Health on 23 November, the statement on sexual health in Wales, which does address many of the points, highlighting and updating many of the points following a review of the sexual health and well-being action plan for Wales 2010 to 2015. Particularly, you give some of the information in terms of the latest trends on rates of sexually transmitted infections. If we look at rates of STIs and HIV in Wales, although the statement recognises they’ve been high in recent years, laboratory-confirmed data for the first six months of this year show falls in rates of sexually transmitted infections and HIV compared to the same period for 2014, which is encouraging.

But obviously the Minister is recognising that we can’t be complacent; we need to take account of circumstances. So, again, she’s announced in her written statement, which I do encourage Members to look at, an acknowledgement of World Aids Day on 1 December, and she’s undertaking a review that’s going to start next year. And also that’s going to be led by, overseen by, a sexual health programme board, chaired by the chief medical officer. And she also, in that statement, acknowledges that we’re going to be introducing a new human papilloma virus vaccination programme, for example, which is relevant to this question today.

Diolchaf i Mark Isherwood am y ddau gwestiwn a'r pwyntiau hynny ynglŷn â’r datganiad busnes—ac, wrth gwrs, gan gydnabod eich bod chithau hefyd yn bresennol, Mark, yn y grŵp trawsbleidiol ar hemoffilia a gwaed halogedig—ond hefyd y cyfle i dynnu sylw’r Aelodau at y datganiad a wnaethpwyd gan y Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar 23 Tachwedd, y datganiad ar iechyd rhywiol yng Nghymru, sydd yn mynd i’r afael â llawer o'r pwyntiau, gan amlygu a diweddaru llawer o'r pwyntiau yn dilyn adolygiad o’r cynllun gweithredu ar gyfer iechyd a lles rhywiol yng Nghymru 2010-2015. Yn arbennig, rydych chi’n rhoi rhywfaint o'r wybodaeth o ran y tueddiadau diweddaraf yn ymwneud â chyfraddau heintiau a drosglwyddir yn rhywiol. Os edrychwn ar gyfraddau heintiau a drosglwyddir yn rhywiol a chyfraddau HIV yng Nghymru, er bod y datganiad yn cydnabod y buont yn uchel yn y blynyddoedd diwethaf, mae data a gadarnhawyd mewn labordy, ar gyfer chwe mis cyntaf y flwyddyn hon, yn dangos cwymp o ran cyfraddau heintiau a drosglwyddir yn rhywiol a HIV o’i gymharu â'r un cyfnod yn 2014, sy'n galonogol.

Ond, mae’n amlwg bod y Gweinidog yn cydnabod na allwn fod yn hunanfodlon; mae angen i ni ystyried yr amgylchiadau. Felly, eto, mae hi wedi cyhoeddi yn ei datganiad ysgrifenedig, yr wyf yn annog yr Aelodau i edrych arno, gydnabyddiaeth o Ddiwrnod Aids y Byd ar 1 Rhagfyr, ac mae hi'n cynnal adolygiad sy’n mynd i ddechrau’r flwyddyn nesaf. A hefyd, arweinir a goruchwylir hwnnw gan fwrdd rhaglen iechyd rhywiol, a gadeirir gan y prif swyddog meddygol. Ac mae hi hefyd yn cydnabod, yn y datganiad hwnnw, ein bod am gyflwyno rhaglen frechu feirws papiloma dynol newydd, er enghraifft, sy'n berthnasol i'r cwestiwn hwn heddiw.

Rwy’n mynd i ddatgan diddordeb cyn siarad ar hwn, achos mae gen i nifer o aelodau o’r teulu yn gweithio yn y diwydiannau creadigol. Ond mae yna nifer o gwestiynau yn dal i godi yn fy meddwl i ers iddi ddod i’r amlwg fod Llywodraeth Cymru yn ystyried cais am filiynau o bunnoedd gan Brifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant ar gyfer prosiect sy’n cynnwys adleoli 55 o swyddi S4C i Gaerfyrddin. Nid ydw i’n hapus ein bod ni wedi cael atebion clir cyn belled heddiw, ac rydw i’n gofyn am ddatganiad llawn ar y mater gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar yr economi. A’r math o atebion clir rydym ni eu hangen ar hyn o bryd ydy: beth yw pwrpas yr arian a geisir gan y Llywodraeth? Faint o bres sydd yn cael ei ofyn amdano fo? A ydy hwn yn cynrychioli’r diffyg ariannol—y ‘shortfall’—y soniwyd amdano fo yn gynharach gan yr Ysgrifennydd Cabinet? A oes yna berig i brosiect Caerfyrddin fynd i’r gwellt yn llwyr heb yr arian ychwanegol sy’n cael ei ofyn amdano fo? Ac, os na fydd y prosiect yn symud ymlaen, beth sy’n mynd i ddigwydd i gynllun adleoli S4C? Mae yna nifer fawr o gwestiynau sydd angen atebion. A fyddwn i’n licio gwybod hefyd: beth ydy’r broses yn mynd i fod o hyn ymlaen o ran y Llywodraeth, o ran edrych ar yr achos busnes, a sut y byddwch chi’n gwneud yn siŵr eich bod chi’n bod yn gwbl dryloyw efo’r cyhoedd ynglŷn â beth sydd yn digwydd rŵan? A hefyd, sut byddwch chi’n gwneud yn siŵr eich bod chi yn dod i benderfyniad cadarn ynglŷn â hyn, ac ynglŷn â hefyd yr agwedd lleoliad pencadlys S4C?

I’m going to declare an interest before speaking on this, because I have a number of family members working in the creative industries. But I do have a number of questions that I would like to raise, as it has become evident that the Welsh Government are considering a bid for millions of pounds from the University of Wales Trinity Saint David for a project that includes relocating 55 S4C posts from Cardiff to Carmarthen. I’m not happy that we have received clear answers to date today, and I do ask for a full statement on this issue from the Cabinet Secretary for the economy. The kind of clear answers that we need at present are: what is the purpose of the funding that is sought from the Government? How much money is being requested? Does this represent the financial shortfall alluded to earlier by the Cabinet Secretary? Is there a risk that the Carmarthen project will actually disappear altogether without this additional funding being secured? If the project does not progress, what will happen to the S4C relocation scheme? There are a great number of questions that require answers. I would also like to know what the process will be from now on in from the point of view of the Government, and in looking at the business case, and how you will ensure that you are completely transparent with the public as regards what is happening now. Also, how will you ensure that you come to a robust decision on this, and also on the location of the S4C headquarters?

Sian Gwenllian was able to ask a question following the urgent question today, and I think it’s important that we note your further points on the business statement. I’m going to again repeat that, over the last two years, the Welsh Government has had various discussions with S4C and other partners involved in the move of its HQ to Carmarthen, and those wider developments at the site. But it does remain the case, as the Cabinet Secretary said, that any support from the Welsh Government can only be considered if a detailed and compelling business case is provided that fully articulates and evidences the economic, cultural and linguistic benefits of the development, and demonstrates why public sector intervention is needed to deliver it.

Roedd Sian Gwenllian yn gallu gofyn cwestiwn yn dilyn y cwestiwn brys heddiw, ac rwy’n credu ei bod hi’n bwysig ein bod ni’n nodi eich pwyntiau ychwanegol ynglŷn â’r datganiad busnes. Rwyf am ailadrodd eto fod Llywodraeth Cymru, dros y ddwy flynedd diwethaf, wedi cael amrywiaeth o drafodaethau ag S4C a phartneriaid eraill sy'n gysylltiedig â’r broses o symud ei phencadlys i Gaerfyrddin, a’r datblygiadau ehangach hynny ar y safle. Ond mae'n parhau i fod yn wir, fel y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, y gellir ond ystyried unrhyw gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru os caiff achos busnes manwl a chymhellol ei ddarparu sy'n mynegi’n llawn ac yn rhoi tystiolaeth o fanteision economaidd, diwylliannol ac ieithyddol y datblygiad, ac yn dangos pam mae angen ymyrraeth gan y sector cyhoeddus i’w gyflawni.

In March 2015, the UK Government passed under section 67 of the Serious Crime Act 2015 a law that made it a criminal offence for an adult to send a sexual communication to a child. This Assembly passed a legislative consent motion to enable that the previous month. However, over a year and a half later, this law, which could help police and stop potential groomers in their tracks, has still not been commenced by the UK Government. Could I therefore ask for a statement from the Cabinet Secretary for Communities and Children on details of any discussions the Welsh Government has had with the UK Government and Ministry of Justice to enact section 67 of the Serious Crime Act to ensure that children in Wales are protected, and that police are given the powers they need to deal with offenders?

Ym mis Mawrth 2015, pasiodd Llywodraeth y DU dan adran 67 Deddf Troseddau Difrifol 2015 gyfraith sy'n ei gwneud yn drosedd i oedolyn gyfathrebu’n rhywiol â phlentyn. Pasiodd y Cynulliad hwn gynnig cydsyniad deddfwriaethol er mwyn galluogi hynny, y mis cynt. Fodd bynnag, dros gyfnod o flwyddyn a hanner yn ddiweddarach, mae’r gyfraith hon, a allai helpu'r heddlu a stopio pobl a allai feithrin perthynas amhriodol â phlant rhag gwneud hynny, dal heb ei gweithredu gan Lywodraeth y DU. A gaf i felly ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn ymwneud â manylion am unrhyw drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael â Llywodraeth y DU a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder i ddeddfu adran 67 y Ddeddf Troseddau Difrifol i sicrhau y caiff plant yng Nghymru eu diogelu, ac y rhoddir i’r heddlu y pwerau sydd eu hangen arnynt i ymdrin â throseddwyr?

I thank Lynne Neagle for that question. I think, since being made aware of the National Society for the Prevention of Cruelty to Children’s Flaw in the Law campaign, officials have been in touch with the Ministry of Justice office to look at the current position regarding the commencement of section 67 of the Serious Crime Act 2015, which Lynne Neagle draws our attention to today. We’re still waiting in fact—we’re still waiting for a response. We’re fully supportive of the inclusion of this section in the Act. We would welcome an update on timing for enactment from the Ministry of Justice’s office, so it’s very welcome that you’ve brought this to the whole Assembly’s attention today. And the Cabinet Secretary for Communities and Children is following this up with a letter to Liz Truss MP imminently.

Diolchaf i Lynne Neagle am y cwestiwn hwnnw. Rwy’n credu, ers cael gwybod am ymgyrch Gwendid yn y Gyfraith, y Gymdeithas Genedlaethol er Atal Creulondeb i Blant, fod swyddogion wedi bod mewn cysylltiad â swyddfa’r Weinyddiaeth Gyfiawnder er mwyn asesu’r sefyllfa bresennol o ran gweithredu adran 67 Deddf Troseddau Difrifol 2015 y mae Lynne Neagle yn tynnu ein sylw ati heddiw. Rydym ni’n dal i aros mewn gwirionedd—rydym ni’n dal i aros am ymateb. Rydym ni’n gwbl gefnogol i gynnwys yr adran hon yn y Ddeddf. Byddem ni’n croesawu diweddariad ynglŷn ag amseru ar gyfer deddfu gan swyddfa’r Weinyddiaeth Gyfiawnder, felly croesewir yn fawr y ffaith eich bod chi wedi tynnu sylw’r Cynulliad cyfan at hyn heddiw. Ac mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn anfon llythyr dilynol at Liz Truss AS yn fuan.

May I ask the leader of the house for a further statement by the Cabinet Secretary for communities before the Christmas break on the Rent Smart Wales scheme? It has been reported that more than 13,000 private landlords in Wales may be letting properties illegally after the Rent Smart Wales scheme became law. Last week, I met a constituent, an elderly lady, who owns only one property, which she has rented out for more than 10 years without any problem. Now, the Welsh Government insist that she should pay a registration fee and undergo training in her responsibilities and obligations as a landlord. How many other old-age people or old-age pensioners are in a similar boat? And I would like to know that this country is very friendly to those people who own properties. Can we have a statement again so that the Cabinet Secretary can explain why my constituent has to pay the same fee as someone who owns multiple properties, and why the Welsh Government is putting an excessive burden on good landlords? This lady is going to pay the same fee as the person who owns multiple properties, by the way, so, Welsh Government is putting an excessive burden on good landlords, instead of effectively targeting the bad ones in Wales. So, I’ll be very grateful if the Minister would look into this again, and I ask for another statement. Thank you.

A gaf i ofyn i arweinydd y tŷ am ddatganiad pellach gan Ysgrifennydd y Cabinet dros gymunedau cyn gwyliau'r Nadolig ar y cynllun Rhentu Doeth Cymru? Adroddwyd efallai bod mwy na 13,000 o landlordiaid preifat yng Nghymru yn gosod eiddo yn anghyfreithlon ar ôl i'r cynllun Rhentu Doeth Cymru ddod yn gyfraith. Yr wythnos diwethaf, cyfarfûm ag etholwr, gwraig oedrannus, sy'n berchen ar un eiddo yn unig, y mae hi wedi’i rentu allan am fwy na 10 mlynedd heb unrhyw broblem. Nawr, mae Llywodraeth Cymru yn mynnu y dylai hi dalu ffi gofrestru a chael hyfforddiant yn gysylltiedig â’i chyfrifoldebau a’i rhwymedigaethau fel landlord. Faint o bobl oedrannus eraill neu bensiynwyr sydd mewn sefyllfa debyg? A hoffwn wybod bod y wlad hon yn gyfeillgar iawn tuag at y bobl hynny sy'n berchen ar eiddo. A gawn ni ddatganiad eto fel y gall Ysgrifennydd y Cabinet egluro pam mae’n rhaid i’m hetholwr dalu'r un ffi â rhywun sy'n berchen ar fwy nag un eiddo, a pham mae Llywodraeth Cymru yn rhoi baich gormodol ar landlordiaid da? Bydd y wraig hon yn talu'r un ffi â rhywun sy'n berchen ar fwy nag un eiddo, gyda llaw, felly, mae Llywodraeth Cymru yn rhoi baich gormodol ar landlordiaid da, yn hytrach na thargedu'n effeithiol y rhai drwg yng Nghymru. Felly, byddaf yn ddiolchgar iawn pe byddai'r Gweinidog yn rhoi sylw i hyn eto, ac rwy’n gofyn am ddatganiad arall. Diolch.

The Cabinet Secretary for Communities and Children did make a full statement on this last week. I haven’t got the Record of Proceedings in front of me; I’m sure you asked questions of the Cabinet Secretary at that time. This is an important scheme that was backed in terms of legislation, progressive legislation, on this side of the Chamber, and, of course, in terms of implementation, opportunity for scrutiny last week was important. And the implementation of it, of course, will take into account the points that have been raised.

Fe wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant ddatganiad llawn ar hyn yr wythnos diwethaf. Nid oes gennyf i Gofnod y Trafodion ger fy mron; rwy'n siŵr eich bod wedi gofyn cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet ar y pryd. Mae hwn yn gynllun pwysig a gafodd ei gefnogi o ran deddfwriaeth, deddfwriaeth flaengar, ar yr ochr hon o’r Siambr, ac, wrth gwrs, o ran gweithredu, roedd y cyfle i graffu yr wythnos diwethaf yn bwysig. Ac, wrth gwrs, bydd y pwyntiau a godwyd yn cael eu hystyried wrth ei weithredu.

Could we have a statement from the Cabinet Secretary for environment, energy and climate change regarding future Welsh Government policy towards farming payments and farm support systems in particular? I’m very concerned that the decision to leave the European Union is being used as a Trojan horse by some people to get a land grab onto Welsh devolved policy. We heard the leader of the Welsh Conservatives only this week claiming that farmers would be happier for Westminster to decide farming policy rather than here in our democratically elected Parliament. Well, I’m not happy, and the farmers I talk to aren’t happy about that.

They’re not always happy about what the Welsh Government does, of course not, but there’s a difference between Government and Parliament and it shouldn’t be right that the decision to leave the European Union is being used by the Conservatives not only to take back farming policy from Wales—and, in turn, environmental policy, because they go hand in hand—but also already we’ve heard that convergence and regional development funding policy should also be retained by Westminster.

We want Westminster’s sticky hands off our policies that have already been devolved so that future Governments here can take the decision for the Welsh people. What’s really at the heart of this, of course, is the Conservatives know they will never win a majority in this Parliament so they use the back-door method of a Conservative Government—[Interruption.]—a Conservative Government in Westminster to decide policies for Wales. We fought against that for 40 years and we won that fight and we won’t fight again.

I have to say to the Minister that what’s lacking is there’s a bit of a vacuum. Because the Welsh Government isn’t coming forward with clear plans that Welsh farmers can get hold of, can critique or possibly agree with or say something different should be done, there’s a vacuum for these pernicious ideas to be circulated by the Conservatives. So, I think it would be very valuable for the Welsh Government now to set out its principles for how it will take this forward.

A final point on that that I think the statement should address is there’s a world of difference between four nations coming together at a UK level and agreeing things that are a common good in the field of farming and environment, including things like animal welfare and standards of slaughter and all that kind of—animal diseases. There’s a world of difference between that and Westminster deciding and then telling us what to do.

The second element that I’d like a statement on, because I think it’s related but slightly separate, is how the Welsh Government intends to deal with a potential crisis in migrant farm workers next year. It’s already been flagged up that late-season crops—cauliflowers, potatoes and so forth—at the moment, we’ve about 70 per cent of the migrant workforce that we need to pick those crops. That’s maybe not seen to be a huge issue for Wales at the moment, and more an issue for Lincolnshire and parts of England, but we do have between 20,000 and 30,000 migrant farm workers and food production workers coming into Wales each year, and, if we see a reduction similar to that next year then we will struggle to maintain our abattoirs, we will struggle to maintain some of our seasonal crop picking, and we will struggle to maintain our food production facilities in Wales. If the UK Government is not prepared to give the necessary assurances for EU workers to come and do that migrant work, then we need to look afresh at the idea of Welsh work visas and arguing the case for that, because our agricultural needs and workforce needs must be met in order to ensure that there’s food on our plates. So, I hope we can have two statements from the Government on those matters.

A gawn ni ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr amgylchedd, ynni a newid hinsawdd o ran polisi Llywodraeth Cymru yn y dyfodol ynghylch taliadau ffermio a systemau cefnogi ffermydd yn arbennig? Rwy'n bryderus iawn fod y penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd yn cael ei ddefnyddio fel ceffyl pren Caerdroea gan rai pobl i ennill tir o ran polisi datganoledig Cymru. Dim ond yr wythnos hon y clywsom arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig yn honni y byddai ffermwyr yn hapusach pe byddai San Steffan yn gwneud penderfyniadau o ran polisi ffermio yn hytrach nag yma yn ein Senedd ni a etholir yn ddemocrataidd. Wel, nid wyf i’n hapus, ac nid yw’r ffermwyr yr wyf i’n siarad â nhw yn hapus am hynny.

Nid ydyn nhw bob amser yn hapus â’r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, wrth gwrs, ond ceir gwahaniaeth rhwng Llywodraeth a Senedd, ac ni ddylai fod yn iawn fod y penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd yn cael ei ddefnyddio gan y Ceidwadwyr nid yn unig i adennill y cyfrifoldeb dros bolisi ffermio oddi ar Gymru—ac, yn ei dro, y polisi amgylcheddol, gan eu bod yn mynd law yn llaw—ond hefyd rydym ni eisoes wedi clywed y dylai San Steffan gadw rheolaeth dros bolisi cyllido cydgyfeirio a datblygu rhanbarthol hefyd.

Rydym eisiau i San Steffan gadw ei dwylo blewog oddi ar ein polisïau sydd eisoes wedi’u datganoli fel y gall Llywodraethau’r dyfodol yma wneud penderfyniadau dros bobl Cymru. Yr hyn sydd wir wrth wraidd hyn, wrth gwrs, yw'r ffaith bod y Ceidwadwyr yn gwybod na fyddant byth yn ennill mwyafrif yn y Senedd hon, felly maen nhw’n defnyddio dull drws cefn Llywodraeth Geidwadol—[Torri ar draws.]—Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan i wneud penderfyniadau o ran polisïau ar gyfer Cymru. Rydym ni wedi bod yn brwydro yn erbyn hynny am 40 o flynyddoedd ac enillasom y frwydr honno ac ni fyddwn yn brwydro eto.

Mae'n rhaid i mi ddweud wrth y Gweinidog mai’r hyn sydd ar goll yw’r ffaith y ceir rhywfaint o wactod. Gan nad yw Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cynlluniau clir y gall ffermwyr Cymru gael gafael arnyn nhw, fynegi barn arnyn nhw neu, o bosibl, gytuno â nhw neu ddweud y dylid gwneud rhywbeth gwahanol, ceir gwactod lle y caiff y syniadau niweidiol hyn eu dosbarthu gan y Ceidwadwyr. Felly, rwy’n credu y byddai'n werthfawr iawn i Lywodraeth Cymru yn awr, nodi ei hegwyddorion o ran sut y bydd yn bwrw ymlaen â hyn.

Pwynt olaf ynglŷn â hynny, yr wyf o’r farn y dylai’r datganiad fynd i'r afael ag ef, yw’r ffaith y ceir byd o wahaniaeth rhwng pedair gwlad yn dod at ei gilydd ar lefel y DU a chytuno ar bethau sydd o les cyffredin ym maes ffermio a'r amgylchedd, gan gynnwys pethau fel lles anifeiliaid a safonau cigydda a’r holl fath hynny o—glefydau anifeiliaid. Ceir byd o wahaniaeth rhwng hynny a San Steffan yn penderfynu ac wedyn yn dweud wrthym ni beth i'w wneud.

Yr ail elfen yr hoffwn ddatganiad yn ei chylch, gan fy mod yn credu bod hyn yn gysylltiedig ond ychydig ar wahân, yw sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i’r afael â'r argyfwng posibl o ran gweithwyr fferm mudol y flwyddyn nesaf. Wedi’i hamlygu eisoes yw’r ffaith bod cnydau hwyr yn y tymor—blodfresych, tatws ac ati—ar hyn o bryd, mae gennym ni oddeutu 70 y cant o'r gweithlu mudol sydd ei angen arnom i hel y cnydau hynny. Efallai nad ymddengys fod hynny’n broblem fawr i Gymru ar hyn o bryd, a’i bod yn fwy o broblem i Swydd Lincoln a rhannau o Loegr, ond mae gennym rhwng 20,000 a 30,000 o weithwyr fferm mudol a gweithwyr cynhyrchu bwyd yn dod i Gymru bob blwyddyn, ac, os ydym ni’n gweld gostyngiad tebyg i hynny y flwyddyn nesaf, yna byddwn ni’n ei chael yn anodd cynnal ein lladd-dai, byddwn ni’n ei chael yn anodd parhau i hel rhai o’n cnydau tymhorol, a byddwn ni’n ei chael yn anodd cynnal ein cyfleusterau cynhyrchu bwyd yng Nghymru. Os nad yw Llywodraeth y DU yn barod i roi'r sicrwydd angenrheidiol i weithwyr yr UE ddod i wneud y gwaith mudol hwnnw, yna mae angen i ni ystyried o'r newydd y syniad o fisâu gwaith yng Nghymru a dadlau'r achos dros hynny, oherwydd bod yn rhaid bodloni ein hanghenion amaethyddol a’n hanghenion o ran gweithlu er mwyn sicrhau bod bwyd ar ein platiau. Felly, rwy’n gobeithio y cawn ddau ddatganiad gan y Llywodraeth ar y materion hynny.

I thank Simon Thomas for raising that today. In fact, Lesley Griffiths, the Cabinet Secretary, was at the Royal Welsh winter fair yesterday. I think it was warmly welcomed; her announcement about payments by 1 December was warmly welcomed—I certainly read the quotes from the farmers’ unions—and recognising, once more, that agriculture is a fully devolved matter and has been since 1999 and we have delivered in partnership with the farming community, with the agricultural sector, in partnership in Government with you and in Government with Welsh Liberal Democrats, and also, of course, in partnership with the farming community. And that’s how we wish to take it forward. If you look at EU regulatory frameworks, of course, when they cease to apply it is for the devolved administrations, it’s for us here in Wales, Scotland, Northern Ireland, to decide if and how—as you say, there are areas where there may be UK-wide frameworks with the UK Government—but it is our responsibility.

Now, I would dispute—in terms of the Cabinet Secretary’s engagement, it’s been full since the referendum result. Not only has she made statements that responded to this, but I think it’s worth saying again not only meeting farmers unions, industry representatives but also hosting those round table discussions on the implications of the UK’s exit from the EU.

The other point that is worth making is that, as it’s clearly been shown, Andrew R.T. Davies—we wonder what his colleagues think about his statements, I would say, over the last few days. I recognise that he’s not here today, but what appetite would there be anyway, in Westminster, to retake responsibility over agriculture in Wales? Actually, in those round-table discussions, the engagement with farmers and the unions and partners in the sector has been about how they can work with us to develop distinctively Welsh agricultural policies.

I think your second point is also very important—it’s on the record—and of course we will consider, again, how we can raise this. Of course, the Cabinet Secretary for Finance and Local Government is involved in the EU committee that’s been set up; he sits on it alongside ministerial colleagues from other devolved administrations and, indeed, UK Government Ministers as well, looking at those very issues in terms of the farming workforce, which will have a particular impact not just on Wales, but on the rest of the UK.

Diolchaf i Simon Thomas am godi hynny heddiw. Mewn gwirionedd, roedd Lesley Griffiths, Ysgrifennydd y Cabinet, yn ffair aeaf Frenhinol Cymru ddoe. Rwy'n credu ei fod wedi cael croeso cynnes; bod ei chyhoeddiad ynglŷn â thaliadau erbyn 1 Rhagfyr wedi cael croeso cynnes—yn sicr darllenais i’r dyfyniadau gan undebau’r ffermwyr—gan gydnabod, unwaith eto, fod amaethyddiaeth yn fater sydd wedi'i ddatganoli'n llwyr ac wedi bod felly ers 1999, ac rydym wedi cyflawni mewn partneriaeth â'r gymuned ffermio, â'r sector amaethyddol, mewn partneriaeth mewn Llywodraeth â chi ac mewn Llywodraeth â Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, a hefyd, wrth gwrs, mewn partneriaeth â'r gymuned ffermio. A dyna sut yr ydym ni’n dymuno ei ddatblygu. Os edrychwch chi ar fframweithiau rheoleiddio’r UE, wrth gwrs, pan na chânt eu gweithredu mwyach, mater ar gyfer y gweinyddiaethau datganoledig, mater ar ein cyfer ni yma yng Nghymru, ar gyfer yr Alban a Gogledd Iwerddon ydyw i benderfynu sut ac os—fel yr ydych chi’n dweud, ceir meysydd lle y gall fod fframweithiau ar draws y DU gyda Llywodraeth y DU—ond ein cyfrifoldeb ni ydyw.

Nawr, byddwn yn dadlau—o ran ymgysylltiad Ysgrifennydd y Cabinet, y bu’n gant y cant ers canlyniad y refferendwm. Nid yn unig y mae hi wedi gwneud datganiadau a oedd yn ymateb i hyn, ond rwy’n credu ei bod yn werth dweud eto, nid dim ond cwrdd ag undebau ffermwyr, cynrychiolwyr y diwydiant, ond hefyd cynnal y trafodaethau hynny o amgylch y bwrdd crwn o ran y goblygiadau ynghlwm wrth y DU yn gadael yr UE.

Y pwynt arall sy'n werth ei wneud yw bod Andrew R.T. Davies, gan ei fod wedi’i ddangos yn glir—tybed beth y mae ei gydweithwyr yn ei feddwl am ei ddatganiadau, y byddwn i’n dweud, dros y dyddiau diwethaf. Rwy’n cydnabod nad ydyw yma heddiw, ond pa awydd a fyddai beth bynnag, yn San Steffan, i adennill cyfrifoldeb dros amaethyddiaeth yng Nghymru? A dweud y gwir, yn y trafodaethau hynny o amgylch y bwrdd crwn, mae’r broses o ymgysylltu â ffermwyr a'r undebau a’r partneriaid yn y sector wedi bod ynglŷn â sut y gallan nhw weithio gyda ni i ddatblygu polisïau amaethyddol yng Nghymru.

Rwy’n credu bod eich ail bwynt hefyd yn bwysig iawn—mae wedi’i gofnodi—ac wrth gwrs byddwn ni’n ystyried, unwaith eto, sut y gallwn ni godi hyn. Wrth gwrs, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol yn rhan o bwyllgor yr UE sydd wedi’i sefydlu; mae'n eistedd arno ochr yn ochr â chydweithwyr gweinidogol o weinyddiaethau datganoledig eraill ac, yn wir, Weinidogion Llywodraeth y DU hefyd, gan edrych ar yr union faterion hynny o ran y gweithlu ffermio, a fydd yn cael effaith arbennig, nid yn unig ar Gymru, ond ar weddill y DU.

I’d like to ask the leader of the house for a statement relating to the steel industry. I’ve been pre-empted a little bit by the statement, which I saw when I sat down this afternoon, but over the last couple of weeks, we’ve actually seen some progress in relation to, perhaps, moving forward in the steel industry. Only this weekend, we saw the news that it’s likely that Tata Steel are selling their speciality steels to Liberty Steel, and that seems to be moving forward, but that still leaves the strip products. I note that the statement that we received this afternoon from the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure highlights that he has written to Ratan Tata and that he is expecting some answer, but I think it’s time we have the opportunity to have an oral statement, on which we can ask some serious questions based on fact and not rumours that are happening in the steel industry, to ensure that the uncertainty that is still hanging over some of our areas, particularly in my constituency, is cleared up as much as possible—that we see a bright future and that the Welsh Government is taking steps forward. I appreciate that some of those levers are with the UK Government, but perhaps we can also have a link in to what actions and discussions they’ve had with the UK Government on the future of steel.

Hoffwn ofyn i arweinydd y tŷ am ddatganiad sy'n ymwneud â'r diwydiant dur. Mae’r datganiad eisoes wedi crybwyll yr hyn sydd gennyf i’w ddweud, a welais pan eisteddais i lawr y prynhawn yma, ond yn ystod yr ychydig wythnosau diwethaf, rydym wedi gweld rhywfaint o gynnydd mewn gwirionedd o ran datblygiad, efallai, yn y diwydiant dur. Dim ond y penwythnos hwn, gwelsom y newyddion ei bod hi’n debygol bod Tata Steel yn gwerthu eu dur arbenigol i Liberty Steel, ac ymddengys fod hynny’n mynd yn ei flaen, ond mae hynny'n dal i adael y cynhyrchion strip ar ôl. Nodaf fod y datganiad a gawsom y prynhawn yma gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith yn amlygu ei fod wedi ysgrifennu at Ratan Tata a'i fod yn disgwyl ateb o ryw fath, ond rwy’n credu ei bod hi’n amser i ni gael y cyfle i gael datganiad llafar, y gallwn ni ofyn cwestiynau difrifol yn ei gylch yn seiliedig ar ffeithiau ac nid sïon a geir ynglŷn â’r diwydiant dur, er mwyn sicrhau y ceir gwared ar yr ansicrwydd sy’n dal i fodoli yn rhai o'n hardaloedd, yn enwedig yn fy etholaeth i, gymaint ag y bo modd—ein bod yn gweld dyfodol disglair a bod Llywodraeth Cymru yn cymryd camau ymlaen. Rwy’n sylweddoli bod gan Lywodraeth y DU rai o’r dulliau ysgogi hynny, ond efallai y gallwn ni gael gwybod pa gamau a thrafodaethau y maen nhw wedi’u cael gyda Llywodraeth y DU ar ddyfodol dur.

There’s no question that the Cabinet Secretary will want to engage, as he has shown this afternoon, and update Members accordingly.

Does dim amheuaeth y bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn awyddus i gymryd rhan, fel y mae wedi dangos y prynhawn yma, a rhoi diweddariad i’r Aelodau yn unol â hynny.

Leader of the house, can I call for two statements, please? The first is from the Cabinet Secretary for health. Last week was atrial fibrillation awareness week and Members of this house will be aware that one in five people who suffer from a stroke—6,000 of them every year here in Wales—will have had an atrial fibrillation episode prior to them suffering a stroke. I’d like to know what the Welsh Government is doing in order to promote awareness of AF amongst the general public and, indeed, medical practitioners, because many of these strokes can be prevented if AF is treated.

Secondly, can I ask for an update from the Cabinet Secretary responsible for regeneration on the Government’s progress towards legal action against Lambert Smith Hampton following the regeneration investment fund for Wales scandal? Obviously, in response to the Public Accounts Committee report earlier this year, the Welsh Government said that it was pursuing a legal process against Lambert Smith Hampton, following the advice that the RIFW board received, which resulted in taxpayers losing out on tens of millions of pounds because a good proportion of the land was sold off at rock-bottom prices, including in Abergele in my own constituency, where a piece of land was sold to South Wales Land Developments by the Welsh Government for £100,000 and subsequently sold on for £1.9 million within a very short period of time thereafter. Taxpayers want justice, leader of the House, and I think it is appropriate, now that so much time has elapsed, that Assembly Members receive an update on this very important matter.

Arweinydd y tŷ, a gaf i alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Y cyntaf yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Roedd hi’n wythnos ymwybyddiaeth o ffibriliad atrïaidd yr wythnos diwethaf a bydd Aelodau'r tŷ hwn yn ymwybodol y bydd un o bob pump o bobl sy'n dioddef strôc—6,000 ohonyn nhw bob blwyddyn yma yng Nghymru—wedi profi achos o ffibriliad atrïaidd cyn iddyn nhw ddioddef strôc. Hoffwn wybod beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud er mwyn hybu ymwybyddiaeth o AF ymhlith y cyhoedd yn gyffredinol ac, yn wir, ymhlith ymarferwyr meddygol, oherwydd gellir atal llawer o’r strociau hyn os caiff AF ei drin.

Yn ail, a gaf i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf gan Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am adfywio, ar gynnydd y Llywodraeth o ran cymryd camau cyfreithiol yn erbyn Lambert Smith Hampton yn dilyn y sgandal yn ymwneud â chronfa buddsoddi Cymru mewn adfywio? Yn amlwg, mewn ymateb i adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn gynharach eleni, dywedodd Llywodraeth Cymru ei bod yn dilyn proses gyfreithiol yn erbyn Lambert Smith Hampton, yn dilyn y cyngor a gafodd bwrdd CBCA, a olygodd fod trethdalwyr yn methu â chael degau o filiynau o bunnoedd oherwydd bod cyfran dda o'r tir wedi’i gwerthu am bris isel iawn, gan gynnwys yn Abergele yn fy etholaeth i, lle y gwerthwyd darn o dir gan Lywodraeth Cymru i South Wales Land Developments am £100,000 ac y cafodd ei werthu ymlaen yn ei dro am £1.9 miliwn o fewn cyfnod byr iawn o amser ar ôl hynny. Mae trethdalwyr eisiau cyfiawnder, arweinydd y tŷ, ac rwy'n credu ei bod yn briodol, nawr bod cymaint o amser wedi mynd heibio, fod Aelodau'r Cynulliad yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf ar y mater hynod bwysig hwn.

The Member raises two important issues. On your first point, of course, in terms of AF and the prevention and detection to prevent strokes—that is a very important point. I think it’s important to note that, from the most recent stroke annual report, over the last 10 years, survival rates following a stroke for people aged 74 and under have improved and the number of people dying from strokes is also reducing. But that has to be partly due to the raising of awareness as you describe, and we will be taking that forward. On your second point, of course, these are recommendations that were made regarding RIFW by the Public Accounts Committee—you were the Chair at the time—and those recommendations are being implemented.

Mae'r Aelod yn codi dau fater pwysig. O ran eich pwynt cyntaf, wrth gwrs, o ran AF a’r broses o atal a chanfod er mwyn atal strôc—mae hwnnw'n bwynt pwysig iawn. Credaf ei bod hi’n bwysig nodi, o'r adroddiad blynyddol diweddaraf yn ymwneud â strôc, dros y 10 mlynedd diwethaf, fod cyfraddau goroesi yn dilyn strôc ar gyfer pobl 74 oed ac iau wedi gwella a bod nifer y bobl sy'n marw o strôc hefyd yn lleihau. Ond mae’n rhaid bod hynny’n rhannol o ganlyniad i godi ymwybyddiaeth, fel y gwnaethoch chi ddisgrifio, a byddwn ni’n bwrw ymlaen â hynny. O ran eich ail bwynt, wrth gwrs, mae'r rhain yn argymhellion a wnaed gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ynghylch CBCA—chi oedd y Cadeirydd ar y pryd—a chaiff yr argymhellion hynny eu gweithredu.

Thank you very much, leader of the house.

Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.

7. 3. Datganiad: Y Bil Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru)
7. 3. Statement: The Landfill Disposals Tax (Wales) Bill

Item 3 on the agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Finance and Local Government on the Landfill Disposals Tax (Wales) Bill, and I call on Mark Drakeford to speak to the statement.

Eitem 3 ar yr agenda yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol ynglŷn â’r Bil Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru), a galwaf ar Mark Drakeford i roi’r datganiad.

Member
Mark Drakeford 15:20:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae cyflwyno’r Bil Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru) yn gam arall ymlaen ar hyd y daith datganoli trethi. Dyma’r ail allan o ddwy dreth sy’n cael eu datganoli i Gymru. Mae’n dilyn y Bil Treth Trafodiadau Tir a Gwrthweithio Osgoi Trethi Datganoledig (Cymru) a gafodd ei gyflwyno ym mis Medi, a’r Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) a gafodd ei phasio yn gynharach eleni. Trwy ddatganoli trethi i Gymru, byddwn yn gallu datblygu system drethu sy’n fwy syml a theg i’n trethdalwyr ac sy’n cefnogi ein huchelgais ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, swyddi a thwf. Am y tro cyntaf mewn 800 o flynyddoedd, rydym ni’n datblygu a gweithredu system drethu sy’n fwy addas i amgylchiadau a phobl Cymru. Rydym ni wedi ymgynghori’n eang gyda rhanddeiliaid drwy gydol y broses o ddatblygu’r Bil hwn, a hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu. Rydym yn gwerthfawrogi eu cyfraniad i’r gwaith manwl sydd wedi cael ei wneud ar hyn o bryd, a’r gwaith sydd i ddod.

This Bill will establish a new tax on disposals of waste to landfill, which will replace the existing landfill tax, which is levied on an England-and-Wales basis, from April 2018. The tax aims to ensure the revenue from landfill tax will continue to be collected for investment in public services in Wales. But this is not simply about tax collection, because this Bill is aligned with our waste policy. The landfill disposals tax will play an important role in helping us achieve our goal of a zero-waste Wales. It will continue to ensure the environmental cost of landfilling waste is identified and visible and, in doing so, will encourage greater prevention, reuse, recycling and recovery of waste.

I turn now to the specifics of the Bill and its content. Part 2 contains the definition of taxable disposals and the circumstances in which they may be exempt from tax. Part 3 sets out the arrangements for taxable disposals made at authorised landfill sites, such as liability to pay, calculation of tax, duty to register with the Welsh Revenue Authority and how to account for tax, including reliefs. Part 4 provides the arrangements for taxable disposals made at places other than authorised landfill sites, while Part 5 makes supplementary provision for credits, non-disposal areas, investigation and information sharing and sets out arrangements in relation to persons, groups, partnerships and unincorporated bodies.

A clear message from consultation has been the need for a smooth transition to landfill disposals tax in April 2018. This has been a priority for the Government in drawing up the Bill before you. As a result, the new tax will be broadly consistent with the existing landfill tax—there will be a similar process and approach to tax rates, which will provide stability and reassurance to businesses and minimise the risk of waste tourism. However, in response to stakeholder views, this legislation is both simpler and clearer to apply; it reflects established practices, it is up to date and it is relevant to Wales. Where current landfill tax includes ambiguities, we have sought to provide clarity.

In that context, Dirprwy Lywydd, let me also be clear: all those who have waste to dispose of will need to comply with this tax fully and properly. This Government will take a robust approach to compliance and enforcement. Natural Resources Wales will work with the Welsh Revenue Authority to undertake compliance and enforcement functions for land disposals tax. This will ensure that the Welsh Revenue Authority benefits from Natural Resources Wales’s experience and knowledge of landfill and its established relationships with landfill site operators. The Bill will enable the Welsh Revenue Authority to charge tax on unauthorised disposals of waste, therefore closing down a potential route for tax evasion, and ensuring a fair playing field for legitimate waste businesses. This will make it more financially onerous to make unauthorised disposals, and alter the balance in favour of disposal at an authorised landfill site.

A tax on unauthorised disposals was introduced as part of the Scottish landfill tax, and has been a feature of the Republic of Ireland’s landfill levy for the past 10 years. The decision to include some provision in this Bill has been warmly welcomed by stakeholders in Wales. The legislation will ensure that the process is transparent, proportionate and workable. The proposals have been developed to dovetail with existing environmental regulations, so that they will work alongside each other.

The Tax Collection and Management (Wales) Act 2016 provides overarching powers for the Welsh Revenue Authority to undertake criminal investigations and prosecutions in relation to tax evasion. The Welsh Government will consult about the extent and use of these powers early next year, to ensure that they provide an effective but proportionate deterrent.

Finally, Dirprwy Lywydd, some of the revenue raised from the landfill disposals tax will be used to support environmental and community projects in those areas affected by the disposals of waste to landfill. This will be achieved through a landfill disposals tax communities grant scheme, using powers under the Government of Wales Act 2006. Funding will be distributed to projects which support biodiversity, waste minimisation efforts and other environmental enhancement for the benefit of those communities.

A procurement exercise will be launched after Christmas to appoint a third party to distribute funding directly to projects. This approach will maximise the amount of funding that reaches communities. A paper providing further details about the development of this community scheme will be published before Christmas and in advance of the Finance Committee’s consideration of the Bill. I will, of course, provide further updates as the Bill progresses through the National Assembly.

Ddirprwy Lywydd, mae Bil Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru) wedi cael ei ddatblygu i fod yn glir i drethdalwyr ac Awdurdod Cyllid Cymru, ac i sicrhau hyblygrwydd os bydd newidiadau polisi yn y dyfodol. Rydw i’n edrych ymlaen at y broses graffu, ac i glywed gan sefydliadau ac unigolion yn y Siambr hon a thu hwnt. Rydw i’n siŵr y bydd ganddyn nhw ddiddordeb mewn sicrhau bod y Bil hwn yn llwyddiant.

The introduction of the Landfill Disposals Tax (Wales) Bill marks another step forward in our tax devolution journey. It’s the second of two taxes that are being devolved to Wales. This follows the introduction of the Land Transaction Tax and Anti-avoidance of Devolved Taxes (Wales) Bill, introduced in September, and the passage of the Tax Collection and Management (Wales) Act, passed earlier this year. The devolution of taxes to Wales will enable us to develop a tax system that is simpler and fairer for taxpayers and that supports our ambitions for public services, jobs and growth. For the first time in 800 years, we are developing and implementing a tax regime that is more directly suited to the circumstances and people of Wales. We have consulted widely with stakeholders throughout the development of this Bill, and I would like to thank all those who have contributed. I value their continued involvement in informing the ongoing and detailed work to come.

Bydd y Bil hwn yn sefydlu treth newydd ar warediadau gwastraff i safleoedd tirlenwi, a fydd yn disodli'r dreth dirlenwi bresennol, sy'n cael ei chodi ar sail Cymru a Lloegr, o fis Ebrill 2018 ymlaen. Bwriad y dreth yw sicrhau bod y refeniw o dreth dirlenwi’n parhau i gael ei gasglu i’w fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Ond nid dim ond mater o gasglu treth yw hwn, oherwydd mae’r Bil hwn yn cyd-fynd â'n polisi gwastraff. Bydd y dreth gwarediadau tirlenwi’n chwarae rhan bwysig wrth ein helpu i gyflawni ein nod o greu Cymru ddiwastraff. Bydd yn parhau i sicrhau bod cost amgylcheddol rhoi gwastraff mewn safleoedd tirlenwi yn cael ei nodi a’i bod yn weladwy ac, wrth wneud hynny, bydd yn annog mwy o atal, ailddefnyddio, ailgylchu ac adennill gwastraff.

Trof yn awr at fanylion y Bil a'i gynnwys. Mae Rhan 2 yn cynnwys diffiniad o warediadau trethadwy ac o dan ba amgylchiadau y gallent fod wedi’u heithrio rhag treth. Mae Rhan 3 yn nodi'r trefniadau ar gyfer gwarediadau trethadwy a wneir mewn safleoedd tirlenwi awdurdodedig, megis rhwymedigaeth i dalu, cyfrifo treth, dyletswydd i gofrestru ag Awdurdod Cyllid Cymru a sut i roi cyfrif am y dreth, gan gynnwys gostyngiadau. Mae Rhan 4 yn darparu’r trefniadau ar gyfer gwarediadau trethadwy a wneir mewn mannau heblaw safleoedd tirlenwi awdurdodedig, ac mae Rhan 5 yn gwneud darpariaeth atodol ar gyfer credydau, mannau nad ydynt at ddibenion gwaredu, ymchwilio a rhannu gwybodaeth ac yn nodi trefniadau ynglŷn â phersonau, grwpiau, partneriaethau a chyrff anghorfforedig.

Un o negeseuon clir yr ymgynghori fu’r angen i drosglwyddo’n llyfn at dreth gwarediadau tirlenwi ym mis Ebrill 2018. Mae hyn wedi bod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth wrth lunio'r Bil sydd ger eich bron. O ganlyniad, bydd y dreth newydd yn gymharol gyson â'r dreth dirlenwi bresennol—bydd prosesau treth a’r agwedd tuag at gyfraddau treth yn debyg, a bydd hynny’n darparu sefydlogrwydd a sicrwydd i fusnesau ac yn lleihau'r risg o dwristiaeth gwastraff. Fodd bynnag, mewn ymateb i safbwyntiau rhanddeiliaid, mae'r ddeddfwriaeth hon yn gliriach ac yn symlach i’w defnyddio; mae'n adlewyrchu arferion sefydledig, mae'n gyfredol ac mae'n berthnasol i Gymru. Lle bo’r dreth dirlenwi bresennol yn cynnwys amwysedd, rydym wedi ceisio rhoi eglurder.

Yn y cyd-destun hwnnw, Ddirprwy Lywydd, dewch imi hefyd fod yn glir: bydd angen i bawb sydd â gwastraff i’w waredu gydymffurfio â’r dreth hon yn llwyr ac yn briodol. Bydd y Llywodraeth hon yn cymryd ymagwedd gadarn at gydymffurfio a gorfodi. Bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn gweithio gydag Awdurdod Cyllid Cymru i ymgymryd â swyddogaethau cydymffurfio a gorfodi ar gyfer treth gwarediadau tir. Bydd hyn yn sicrhau bod Awdurdod Cyllid Cymru yn elwa ar brofiad a gwybodaeth Cyfoeth Naturiol Cymru ym maes tirlenwi a’r perthnasoedd y maent wedi’u sefydlu â gweithredwyr safleoedd tirlenwi. Bydd y Bil yn galluogi Awdurdod Cyllid Cymru i godi treth ar warediadau gwastraff heb awdurdod, gan gau llwybr posibl i osgoi talu treth, a sicrhau tegwch cyffredinol i fusnesau gwastraff cyfreithlon. Bydd hyn yn ei gwneud yn fwy beichus yn ariannol i wneud gwarediadau heb awdurdod, ac yn newid y cydbwysedd o blaid gwaredu mewn safle tirlenwi awdurdodedig.

Cyflwynwyd treth ar warediadau heb awdurdod yn rhan o dreth dirlenwi yr Alban, ac mae wedi bod yn un o nodweddion ardoll dirlenwi Gweriniaeth Iwerddon am y 10 mlynedd diwethaf. Mae rhanddeiliaid yng Nghymru wedi rhoi croeso cynnes i’r penderfyniad i gynnwys rhywfaint o ddarpariaeth yn y Bil hwn. Bydd y ddeddfwriaeth yn sicrhau bod y broses yn dryloyw, yn gymesur ac yn ymarferol. Mae'r cynigion wedi'u datblygu i gydblethu â rheoliadau amgylcheddol presennol, fel y byddant yn gweithio ochr yn ochr â'i gilydd.

Mae Deddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 yn darparu pwerau cyffredinol i Awdurdod Cyllid Cymru i gynnal ymchwiliadau troseddol ac erlyniadau sy’n ymwneud ag osgoi talu treth. Bydd Llywodraeth Cymru yn ymgynghori ynghylch cryfder y pwerau hyn a sut i’w defnyddio yn gynnar y flwyddyn nesaf, er mwyn sicrhau eu bod yn darparu ataliad effeithiol ond cymesur.

Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, defnyddir rhywfaint o’r cyllid a godir o'r dreth gwarediadau tirlenwi i gefnogi prosiectau amgylcheddol a chymunedol yn yr ardaloedd hynny yr effeithir arnynt gan waredu gwastraff mewn safleoedd tirlenwi. Caiff hyn ei gyflawni drwy gynllun grant cymunedau’r dreth gwarediadau tirlenwi, gan ddefnyddio pwerau o dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006. Dosberthir y cyllid i brosiectau sy'n cefnogi bioamrywiaeth, ymdrechion i leihau gwastraff a gwelliannau amgylcheddol eraill er budd y cymunedau hynny.

Bydd ymarfer caffael yn cael ei lansio ar ôl y Nadolig i benodi trydydd parti i ddosbarthu cyllid yn uniongyrchol i brosiectau. Bydd y dull hwn yn sicrhau bod cymunedau’n cael cymaint â phosibl o arian. Cyhoeddir papur i roi manylion pellach am ddatblygu’r cynllun cymunedol hwn cyn y Nadolig a chyn i’r Pwyllgor Cyllid ystyried y Bil. Byddaf, wrth gwrs, yn rhoi diweddariadau pellach wrth i'r Bil fynd ar ei daith drwy'r Cynulliad Cenedlaethol.

Deputy Presiding Officer, the Landfill Disposals Tax (Wales) Bill has been developed to provide clarity for taxpayers and the Welsh Revenue Authority and to ensure there is flexibility to accommodate future policy developments. I look forward to the scrutiny process and to hear from individuals and organisations within this Chamber and beyond. I’m sure that they will be interested in ensuring that this is Bill is a success.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad yma ar y Bil Treth Gwarediadau Tirlenwi (Cymru). Rŷch chi’n aros am un dreth Cymreig am dros 700 mlynedd, ac wedyn mae dau yn dod, fel cerbydau cyllidol, gyda’u gilydd. Rŷm ni’n ddiolchgar iawn am y cyfle, wrth gwrs. Nid yw’r dreth yma yn codi cymaint mewn refeniw â’r dreth trafodiadau tir—yn wir, y gobaith yw, wrth gwrs, y bydd y refeniw yn gostwng. Ond mae’r dreth yn cyflwyno posibiliadau pwysig inni o ran sicrhau y nod hynny o greu Cymru ddiwastraff.

Nod y Llywodraeth, fel rwyf yn deall ar hyn o bryd, yw Cymru ddiwastraff erbyn canol y ganrif hon. Roedd Plaid Cymru wedi gosod nod o gyrraedd yr un nod erbyn y flwyddyn 2030, sydd, wrth gwrs, yn nod uchelgeisiol, ond mae Bhwtan hefyd wedi gosod hynny fel targed, ac mae Efrog Newydd wedi gwneud yr un peth. Buaswn i yn gofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet i ba raddau y mae’r ffaith bod yr erfyn newydd yma—y gallu trethiannol yma—yn fodd inni, efallai, ailasesu’r nod. Rwy’n deall y rhesymeg, wrth gwrs, o ran, ar y dechrau, bod yn weddol gyson o ran y fframwaith trethiannol o gymharu â Lloegr, ac, wrth gwrs, nid ŷm ni eisiau gweld yr ymadrodd hyll yma, neu’r gweithgaredd mwy hyll fyth, efallai, o dwristiaeth gwastraff yn digwydd ar draws y ffiniau. I ba raddau ŷm ni’n gallu bod ychydig yn fwy creadigol ac arloesol wrth feddwl sut mae’r gallu trethiannol yma, efallai, yn ein galluogi ni i gyrraedd y nod yma o Gymru ddiwastraff yn gynt?

Fel roedd yr Ysgrifennydd Cabinet wedi esbonio, wrth gwrs, mae’r Bil yma hefyd yn dod â gwarediadau gwastraff heb eu hawdurdodi—‘fly-tipping’ ac yn y blaen—o fewn cwmpas y dreth newydd, felly mae’n enghraifft o’r math o arloesi sy’n bosib, ac mae hynny i’w groesawu’n fawr. Mae’r dogfennau esboniadol yn nodi mai Awdurdod Cyllid Cymru a fydd yn gyfrifol am gasglu a rheoli’r dreth, ar y cyd â Chyfoeth Naturiol Cymru, ac mae hyn hefyd yn arloesi tipyn, wrth weld dau gorff yn cydreoli. A allai ddweud rhywfaint yn rhagor ynglŷn â sut fydd hyn yn gweithredu ar gyfer gwarediadau gwastraff heb eu hawdurdodi? Er enghraifft pa ddisgwyliad fydd ar Gyfoeth Naturiol Cymru i arolygu gwarediadau heb awdurdod yn rheolaidd, ac os felly, a ydy’r Llywodraeth wedi ystyried a fydd yna unrhyw gostau ychwanegol yn syrthio arnyn nhw? Ac a allem ni gael sicrhad y bydd yna adnoddau digonol ar gael fel nad yw’r cyfrifoldeb newydd yma yn troi yn faich?

I thank the Cabinet Secretary for this statement on the Landfill Disposals Tax (Wales) Bill. You wait for one Welsh tax for over 700 years, and then two come along at once—funding vehicles both arriving together. We are very grateful for the opportunity, of course. This tax doesn’t raise as much in revenue as the land transaction tax—indeed, the hope is that the revenue will reduce. But this tax does provide important possibilities in securing that goal of creating a waste-free Wales.

Of course, the Government’s aim, as I understand it at present, is to see a waste-free Wales by the middle of this century. Plaid Cymru had set a target of achieving a waste-free Wales by the year 2030, which is an ambitious aim, of course, but Bhutan have also set that as their target, and even New York has done the same. I would ask the Cabinet Secretary to what extent this new tool—this new power to tax—is a means for us to reassess that target. I understand the rationale that you would want to be relatively consistent in terms of the tax framework as compared to England, and we don’t, of course, want to see this ugly phrase, or an even uglier activity, namely waste tourism, happening across our borders. To what extent can we be a little more creative and innovative in thinking how this taxation power enables us to achieve this target of a waste-free Wales more swiftly?

As the Cabinet Secretary explained, of course, this Bill also introduces unauthorised waste disposal—fly-tipping and so on—within the remit of the taxation. That’s an example of the kind of innovation that’s possible, and that’s very much to be welcomed. The explanatory documents note that the Welsh Revenue Authority will be responsible for collecting and managing the tax, along with NRW. This, again, is an innovation—to see these two organisations jointly managing this. Could he tell us a little more about how this will actually work in terms of unauthorised disposals? For example, what expectation will there be on NRW to oversee unauthorised waste disposals regularly, and if so, has the Government considered whether there will be any additional costs for NRW in relation to this? Can we be given some assurance that sufficient resources will be available, so that this new responsibility doesn’t become onerous?

Can I thank the Member for his broad welcome for the Bill and its purposes? He made some important points at the beginning about the alignment between taxes that are coming to Wales and our policy agenda. This has been a very successful tax as far as changing behaviour is concerned. The total tonnage of waste in Wales going to landfill fell by 52 per cent between 2001 and 2013. The Office for Budget Responsibility in its autumn statement predicted that take from this tax will reduce more rapidly than it had earlier in the year and that is part of the alignment between the policy agenda and the tax agenda.

Our aim, as he said, is to begin this tax with as close a replication of existing arrangements as we can while improving them. I have no doubt that as these powers come practically into operation, the ability to revisit our ambitions in this area, and see whether there’s more that we could make of this new lever, will be something that Ministers will want to consider at that time.

The Member asked questions about the relationship between the WRA and Natural Resources Wales. The decision to ask Natural Resources Wales to undertake the enforcement aspect of this tax is because of its presence already in the waste field—the fact that it is possessed of information about how it operates on the ground and to put that to best use.

We are already providing some additional funding to NRW in order to allow it to prepare for these new duties. We will see whether it is necessary to go on doing that in future in that way. I am certainly open to discussions as the Bill proceeds as to some revenue-sharing arrangements. If Natural Resources Wales is able, by bearing down on illegal waste sites, to increase the flow of revenue into the WRA, it does not seem unreasonable to me that they should not be allowed to keep a share of that additional revenue in order to promote it to do more work in this area. I look forward to discussing that possibility as the Bill moves through the process of scrutiny.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei groeso cyffredinol i'r Bil a'i ddibenion? Gwnaeth rai pwyntiau pwysig ar y dechrau am gyfochri trethi sy'n dod i Gymru â’n hagenda polisi. Mae hon wedi bod yn dreth lwyddiannus iawn o safbwynt newid ymddygiad. Bu 52 y cant o ostyngiad yng nghyfanswm y tunelli o wastraff yng Nghymru a aeth i safleoedd tirlenwi rhwng 2001 a 2013. Rhagwelodd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn ei datganiad yr hydref y bydd derbyniadau’r dreth hon yn lleihau’n gyflymach nag yr oeddent yn ei wneud yn gynharach yn y flwyddyn ac mae hynny'n rhan o gyfochri’r agenda bolisi â'r agenda dreth.

Ein nod, fel y dywedodd, yw dechrau’r dreth hon drwy efelychu’r trefniadau presennol mor agos ag y gallwn, ond eu gwella hefyd. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth, wrth i’r pwerau hyn ddod yn ymarferol yn weithredol, y bydd y gallu i ailedrych ar ein huchelgeisiau yn y maes hwn, a gweld a oes mwy y gallem ei wneud â’r ysgogiad newydd hwn, yn rhywbeth y bydd Gweinidogion yn dymuno ei ystyried bryd hynny.

Gofynnodd yr Aelod gwestiynau am y berthynas rhwng yr WRA a Chyfoeth Naturiol Cymru. Penderfynwyd gofyn i Gyfoeth Naturiol Cymru ymgymryd â'r agwedd orfodi ar y dreth hon oherwydd ei fod eisoes yn ymwneud â’r maes gwastraff—y ffaith bod ganddo wybodaeth am sut y mae’n gweithredu ar lawr gwlad a’r ffordd orau o ddefnyddio hynny.

Rydym eisoes yn darparu rhywfaint o arian ychwanegol i Gyfoeth Naturiol Cymru i ganiatáu iddo baratoi am y dyletswyddau newydd hyn. Cawn weld a fydd angen parhau i wneud hynny yn y dyfodol yn y ffordd honno. Rwy’n bendant yn agored i drafodaethau wrth i'r Bil ddatblygu ynglŷn â rhai trefniadau rhannu cyllid. Os yw Cyfoeth Naturiol Cymru yn gallu, drwy dargedu safleoedd gwastraff anghyfreithlon, cynyddu llif cyllid i mewn i'r WRA, nid yw'n ymddangos yn afresymol i mi na ddylai gael cadw cyfran o'r cyllid ychwanegol hwnnw i’w hybu i wneud mwy o waith yn y maes hwn. Rwy’n edrych ymlaen at drafod y posibilrwydd hwnnw wrth i'r Bil symud drwy'r broses graffu.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I also thank the Cabinet Secretary for his statement, and also the courtesy of giving us the statement, or sight of the statement, a good few hours in advance—that’s very helpful? I’d like to start with areas where I think there is going to be agreement all around the Assembly. I think the goal of zero waste and a circular economy is an important one, an ambitious one, and as we heard from Adam Price, it’s one shared by many other countries now, both in the developed—well, what used to be called the developing world; I’m not sure if it’s quite correct to put in those terms now. But this really is an important part of, I think, many tax instruments now, but, obviously, particularly one such as the landfill disposals tax.

I note the intention to make the legislation simpler and clearer. I can’t judge whether it is, and I think that will now be for the full scrutiny process, but at least that’s your aim, and, having said it, you will now be scrutinised on whether you’re achieving it. But it’s not a trite point. I do believe legislation, even tax legislation, has to be drafted in as simple and as clear a way as possible. That doesn’t make it bedtime reading, I realise, but, still, it shouldn’t be needlessly obscure.

We particularly welcome the landfill disposals tax communities grant scheme, and the aim of helping environmentally focused projects is, of course, appropriate. I also think it’s entirely appropriate that those communities that have important infrastructure for the local, regional and national economy get the direct benefit of some payback from that, and that’s something that we warmly support.

Can I turn to my slightly more sceptical points, but I hope I still achieve my aim of being constructive? The Cabinet Secretary says that the Welsh Government will take a robust approach to compliance and enforcement. Actually, you emphasised those points in your oral statement, and the focus will be particularly on unauthorised disposals of waste. And I’m sure the public will say, ‘Hurrah’, but they’ll also want to know how, and I’m not sure you fully answered the points put to you by Adam Price.

The record on fly-tipping is not great. Now, I realise that that principally lies also with local authorities. But I have to say, I think the gap this afternoon has been on quite how Natural Resources Wales is going to co-operate with local authorities to improve enforcement—it’s one thing the tax revenue authority, but it will still be essential for local authorities to be there as part of the intelligence gathering and compliance operation. And I just wonder if you really do want to see an improvement in enforcement, not only for the direct benefit of the Exchequer, as it were, but also for the improvement of the quality of life for many people in areas that are currently despoiled with irresponsible fly-tipping. So, I think you perhaps need to consider that, because enforcement is, obviously, quite a challenge sometimes—fly-tipping is hardly done in the open and in the daylight, and it’s one thing to say they’ll now be subject to the tax, because, of course, they’ve got to be caught first.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf innau hefyd ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad, a hefyd am y cwrteisi o roi’r datganiad, neu olwg ar y datganiad, inni rai oriau ymlaen llaw—mae hynny'n ddefnyddiol iawn? Hoffwn ddechrau â meysydd lle’r wyf yn meddwl y bydd cytundeb o amgylch y Cynulliad cyfan. Rwy'n credu bod y nod o fod yn ddiwastraff a chael economi gylchol yn un pwysig, yn un uchelgeisiol, ac fel y clywsom gan Adam Price, mae'n un a rennir gan lawer o wledydd eraill erbyn hyn, yn y byd datblygedig—wel, yr hyn a arferai gael ei alw y byd sy’n datblygu; nid wyf yn siŵr a yw hi’n hollol gywir i ddefnyddio’r termau hynny erbyn hyn. Ond mae hyn yn wir yn rhan bwysig, rwy’n credu, o lawer o offerynnau treth erbyn hyn, ond, yn amlwg, yn enwedig un fel y dreth gwarediadau tirlenwi.

Nodaf y bwriad i wneud y ddeddfwriaeth yn symlach ac yn gliriach. Ni allaf farnu a ydyw ai peidio, ac rwy'n credu mai mater i’r broses graffu lawn fydd hynny bellach, ond o leiaf dyna yw eich nod, ac, wedi dweud hynny, bydd pobl nawr yn craffu ar eich gallu i’w gyflawni. Ond nid yw'n bwynt ystrydebol. Rwy’n credu bod yn rhaid drafftio deddfwriaeth, deddfwriaeth treth hyd yn oed, mewn modd mor syml ac mor eglur â phosibl. Nid yw hynny'n ei gwneud yn ddeunydd darllen amser gwely, rwy’n sylweddoli, ond, er hynny, ni ddylai fod yn ddiangen o aneglur.

Rydym yn croesawu'n arbennig cynllun grant cymunedau’r dreth gwarediadau tirlenwi, ac mae’r nod o helpu prosiectau sy’n canolbwyntio ar yr amgylchedd, wrth gwrs, yn briodol. Rwyf hefyd yn credu ei bod yn gwbl briodol bod y cymunedau hynny sydd â seilwaith pwysig i'r economi leol, ranbarthol a chenedlaethol yn elwa’n uniongyrchol ar ryw ad-daliad o hynny, ac mae hynny’n rhywbeth yr ydym yn ei gefnogi’n gynnes.

A gaf i droi at fy mhwyntiau sydd ychydig yn fwy amheus, ond, rwy’n gobeithio, yn dal i gyflawni fy nod o fod yn adeiladol? Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud y bydd gan Lywodraeth Cymru agwedd gadarn at gydymffurfio a gorfodi. A dweud y gwir, fe wnaethoch bwysleisio’r pwyntiau hynny yn eich datganiad llafar, a bydd y pwyslais yn arbennig ar warediadau gwastraff heb awdurdod. Ac rwy'n siŵr y bydd y cyhoedd yn dweud, 'Hwrê', ond byddant hefyd eisiau gwybod sut, ac nid wyf yn siŵr eich bod wedi ateb yn llawn y pwyntiau a roddwyd ichi gan Adam Price.

Nid yw’r hanes o ran tipio anghyfreithlon yn wych. Nawr, rwy’n sylweddoli mai cyfrifoldeb awdurdodau lleol yn bennaf yw hynny. Ond mae’n rhaid imi ddweud, rwy’n credu bod y bwlch y prynhawn yma wedi ymwneud yn bennaf â sut y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn mynd i gydweithredu ag awdurdodau lleol i wella gorfodaeth—un peth yw’r awdurdod refeniw treth, ond bydd yn rhaid i awdurdodau lleol fod yno o hyd yn rhan o’r gweithredoedd casglu gwybodaeth a chydymffurfio. Ac rwy’n meddwl tybed a ydych chi wir eisiau gweld gwella gorfodi, nid dim ond er budd uniongyrchol i’r Trysorlys, fel petai, ond hefyd i wella ansawdd bywyd i lawer o bobl mewn ardaloedd sy'n cael eu difetha ar hyn o bryd gan dipio anghyfreithlon anghyfrifol. Felly, rwy’n meddwl efallai fod angen ichi ystyried hynny, oherwydd mae gorfodi, yn amlwg, yn dipyn o her weithiau—go brin bod tipio anghyfreithlon yn digwydd yn agored ac yng ngolau dydd, ac mae'n un peth dweud y byddant nawr yn gorfod talu’r dreth, oherwydd, wrth gwrs, mae’n rhaid eu dal yn gyntaf.

Thank you very much to David Melding for those questions. He’s right to point out that this is in an unusual tax, in that it has, at its heart, an ambition to put itself out of business, and it’s succeeding in doing that. I think there is genuine scope for making the law simpler and clearer. The original landfill tax was the product of the early 1990s. It has grown up since then, through a mixture of primary and secondary legislation, guidance, Schedules—it’s one of those taxes that has accreted in a number of different places, and we are able to bring it together in a single new Bill for Wales.

I thank him for what he said on the communities scheme. It’s a very important part of this landscape. We’re going to take a different approach to it. We do think we can genuinely do this in a more streamlined and effective way, and we can cut down on the costs of administration. And given the fact that this is a declining tax, and therefore the money available for community purposes is declining as well, we want to make sure that we maximise the take that we can get from this tax for those purposes.

Let me turn to the issue of unauthorised disposals and compliance and enforcement. Compliance and enforcement is a particular issue in relation to this tax. The tax gap in landfill tax—the gap between what the tax should raise and what it does raise—is 12 per cent. In stamp duty land tax—the other tax that we will inherit—it’s 1 per cent. So, there is a genuine enforcement issue to be tackled in relation to this tax, and our decisions to include unauthorised disposals within the scope of the Bill follows the experience already in Scotland and elsewhere. The parts of the Bill that deal with this matter are serious parts of the Bill. It will rest on two rebuttable propositions: that a person controlling or in a position to control a motor vehicle or trailer, or an owner, lessee or occupier of land where unauthorised disposal of waste is made, will be treated as having knowingly caused or permitted a disposal. That’s how the Bill will shape this part of its intentions. Now, those propositions can be rebutted, and the explanatory notes show how that can be done. But we think it genuinely will change the terms of trade in this area so that the calculation that somebody makes will be different in the future.

As far as fly-tipping is concerned, there is no legal definition of fly-tipping, but the sort of small-scale fly-tipping that causes such a nuisance in urban areas, for example, is not the focus of this Bill primarily. We are focused on those 60 illegal sites that exist in Wales where it is organised, intentional and deliberate behaviour, rather than small-scale attempts to evade small amounts of taxes. The other aspects are dealt with by my colleague Lesley Griffiths, where the Government has taken different sorts of measures to strengthen the hands of local authorities, in the way that Mr Melding suggested, to deal with that aspect of illegal waste activity.

Diolch yn fawr iawn i David Melding am y cwestiynau yna. Mae e'n iawn i nodi bod hon yn dreth anarferol, gan fod ganddi, wrth ei gwraidd, uchelgais i’w rhoi ei hun allan o fusnes, ac mae'n llwyddo i wneud hynny. Rwy’n credu bod modd gwirioneddol i wneud y gyfraith yn symlach a chliriach. Roedd y dreth dirlenwi wreiddiol yn deillio o’r 1990au cynnar. Mae wedi tyfu i fyny ers hynny, drwy gymysgedd o ddeddfwriaeth sylfaenol ac eilaidd, arweiniad, Atodlenni—mae'n un o'r trethi hynny sydd wedi tyfu mewn nifer o wahanol leoedd, ac rydym yn gallu dod â hi at ei gilydd mewn un Bil newydd i Gymru.

Rwy’n diolch iddo am yr hyn a ddywedodd am y cynllun cymunedau. Mae'n rhan bwysig iawn o'r dirwedd hon. Rydym yn mynd i ymdrin ag ef yn wahanol. Rydym wir yn credu y gallwn wneud hyn mewn ffordd symlach a mwy effeithiol, ac y gallwn leihau costau gweinyddol. Ac o ystyried y ffaith bod hon yn dreth sy'n lleihau, ac felly bod yr arian sydd ar gael at ddibenion cymunedol yn gostwng yn ogystal, rydym eisiau gwneud yn siŵr ein bod yn casglu cymaint ag y gallwn o’r dreth hon at y dibenion hynny.

Gadewch imi droi at fater gwarediadau heb awdurdod a chydymffurfio a gorfodi. Mae cydymffurfio a gorfodi yn broblem arbennig o ran y dreth hon. Mae'r bwlch treth yn y dreth dirlenwi—y bwlch rhwng y swm y dylai'r dreth ei godi a'r swm y mae'n ei godi—yn 12 y cant. Ar gyfer treth dir y dreth stamp—y dreth arall y byddwn yn ei hetifeddu—mae'n 1 y cant. Felly, mae problem orfodaeth wirioneddol i’w datrys o ran y dreth hon, ac mae ein penderfyniadau i gynnwys gwarediadau heb awdurdod o fewn cwmpas y Bil yn dilyn y profiad sydd eisoes yn yr Alban ac mewn mannau eraill. Mae’r rhannau o'r Bil sy'n ymdrin â'r mater hwn yn rhannau pwysig o’r Bil. Bydd yn gorwedd ar ddau gynnig gwrthbrofadwy: bod rhywun sy'n rheoli cerbyd modur neu ôl-gerbyd neu mewn sefyllfa i’w reoli, neu berchennog, prydleswr neu ddeiliad tir lle mae gwastraff yn cael ei waredu heb awdurdod, yn cael ei drin fel pe byddai wedi achosi neu ganiatáu gwarediad yn fwriadol. Dyna sut y bydd y Bil yn siapio’r rhan hon o'i fwriadau. Nawr, gellir gwrthbrofi’r gosodiadau hynny, ac mae’r nodiadau esboniadol yn dangos sut y gellir gwneud hynny. Ond rydym yn credu y bydd wir yn newid y telerau masnach yn y maes hwn fel y bydd y cyfrifiad y mae rhywun yn ei wneud yn wahanol yn y dyfodol.

O ran tipio anghyfreithlon, nid oes diffiniad cyfreithiol o dipio anghyfreithlon, ond nid y math o dipio anghyfreithlon ar raddfa fach sy'n achosi cymaint o niwsans mewn ardaloedd trefol, er enghraifft, yw pwyslais y Bil hwn yn bennaf. Rydym yn canolbwyntio ar y 60 o safleoedd anghyfreithlon hynny sy'n bodoli yng Nghymru lle mae'n ymddygiad bwriadol wedi’i drefnu, yn hytrach nag ymdrechion ar raddfa fach i geisio osgoi symiau bach o drethi. Mae fy nghydweithiwr, Lesley Griffiths, yn ymdrin â'r agweddau eraill lle mae'r Llywodraeth wedi cymryd gwahanol fathau o fesurau i gryfhau dwylo'r awdurdodau lleol, yn y ffordd yr awgrymodd Mr Melding, i ymdrin â'r agwedd honno ar weithgarwch gwastraff anghyfreithlon.

First, can I welcome the statement by the Cabinet Secretary? The landfill disposals tax in itself is a very unusual tax, isn’t it? The primary reason for most taxes is to raise money for public services. The aim of this tax is to effect behaviour. Can I just say that when the original tax was introduced, I was sceptical? It was an attempt to effect behaviour by proxy. It was councils that were being charged for the disposal, but it was the action of residents that affected the amount of landfill. It has, however, worked extremely well and has effected behaviour. The current Bill will be successful if no tax becomes payable. I don’t think we’ve ever said that about a tax before; I’m sure the Cabinet Secretary will not be saying that about the land transaction tax—‘It will be successful if no tax is paid.’ So, I think it really is about changing behaviour.

Can I just say that a range of a tax to be paid on things that are dumped other than an authorised landfill tax is a major move in the right direction? I know that fly-tipping being dealt with is difficult. People tend to fly-tip in the most difficult places to catch them. They don’t do it in a way that would make it easy for them to be caught. I know local authorities work very hard at dealing with fly-tipping, and it is difficult, but we’re not talking here about fly-tipping, we’re talking about some people who run illegal sites. They’ve done it very successfully, financially, for several years in some cases. They get fined, but they don’t get charged the amount they would have been if they were paying tax on it as well. I think that that will act as a complete dissuader to people because they’ll be paying the tax and they will be fined, in which case it will not be in their best interests to do it. So, I think that will, again, change behaviour. If, for every method of tax evasion, that is closed down, I for one feel happy.

I’ve got two questions. One is that varying the tax rate differently to that currently charged on the other side of the border will have one of two effects: it will either make us a net importer or a net exporter of our landfill. So, there is pressure to keep it at roughly the same amount as it is in England. So many landfill sites are so close to the border. So much is moving fairly close to the border. But there is that danger. So, the pressure is to keep it virtually the same.

The second one is—and this is a plea, as the local Assembly Member—on the community grants scheme. It’s very important and very useful, but when it's being given to people five miles away who are totally unaffected by it, and the people who are living on its doorstep are not getting anything, it does cause some upset. So, can priority be given to those who are closest to the landfill? We have landfill in St Thomas in Swansea, and yet places in the leafy suburbs—not represented by me, I hasten to add—are getting the benefit of it, and I think that really is something that does cause concern. So, would it be possible to give priority to locals, i.e. those who are being affected by the lorries and those who are affected by any dust or flies?

Yn gyntaf, a gaf i groesawu'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet? Mae'r dreth gwarediadau tirlenwi ynddi ei hun yn dreth anarferol iawn, onid yw? Y prif reswm dros y rhan fwyaf o drethi yw codi arian ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Nod y dreth hon yw effeithio ar ymddygiad. A dweud y gwir, pan gafodd y dreth wreiddiol ei chyflwyno, roeddwn yn amheus. Roedd yn ymgais i effeithio ar ymddygiad drwy ddirprwy. Roedd yn codi tâl ar gynghorau am y gwaredu, ond gweithredoedd trigolion a oedd yn effeithio ar faint o wastraff oedd yn mynd i safleoedd tirlenwi. Mae hi, fodd bynnag, wedi gweithio'n eithriadol o dda ac wedi effeithio ar ymddygiad. Bydd y Bil presennol yn llwyddiannus os na fydd unrhyw dreth yn daladwy. Nid wyf yn credu ein bod erioed wedi dweud hynny am dreth o'r blaen; rwy'n siŵr na fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud hynny am y dreth trafodiadau tir—'Bydd yn llwyddiannus os na fydd unrhyw dreth yn cael ei thalu.' Felly, rwy’n meddwl mai mater o newid ymddygiad ydyw mewn gwirionedd.

A gaf i ddweud bod ystod o drethi i'w talu ar bethau sy'n cael eu dympio, heblaw am dreth tirlenwi awdurdodedig, yn gam pwysig i’r cyfeiriad cywir? Rwy’n gwybod ei bod yn anodd ymdrin â thipio anghyfreithlon. Mae pobl yn tueddu i dipio’n anghyfreithlon yn y mannau anoddaf i’w dal. Nid ydynt yn ei wneud mewn ffordd a fyddai'n ei gwneud yn hawdd iddynt gael eu dal. Rwy’n gwybod bod awdurdodau lleol yn gweithio'n galed iawn i ymdrin â thipio anghyfreithlon, ac mae'n anodd, ond nid ydym yn sôn yma am dipio anghyfreithlon, rydym yn sôn am bobl sy'n cynnal safleoedd anghyfreithlon. Maent wedi gwneud hyn yn llwyddiannus iawn, yn ariannol, am nifer o flynyddoedd mewn rhai achosion. Maent yn cael dirwyon, ond nid ydynt yn gorfod talu’r swm y byddent pe byddent yn talu treth arno hefyd. Rwy’n credu y bydd hynny’n darbwyllo pobl yn llwyr oherwydd y byddant yn talu'r dreth ac yn cael dirwy, ac yna ni fydd budd iddynt mewn gwneud hynny. Felly, rwy’n credu y bydd hynny, unwaith eto, yn newid ymddygiad. Os, am bob dull o osgoi talu treth, y caiff hynny ei gau i lawr, byddaf i, beth bynnag, yn teimlo'n hapus.

Mae gennyf ddau gwestiwn. Un yw y bydd amrywio'r gyfradd dreth yn wahanol i'r hyn a godir ar yr ochr arall i’r ffin ar hyn o bryd yn cael un o ddwy effaith: bydd naill ai'n ein gwneud yn fewnforiwr net neu’n allforiwr net o wastraff tirlenwi. Felly, mae pwysau i’w gadw tua'r un faint ag y mae yn Lloegr. Mae cynifer o safleoedd tirlenwi mor agos at y ffin. Mae cymaint yn symud yn weddol agos at y ffin. Ond mae’r perygl hwnnw’n bodoli. Felly, mae pwysau i gadw pethau fwy neu lai yr un fath.

Mae’r ail un—a phle yw hwn, fel yr Aelod Cynulliad lleol—am y cynllun grantiau cymunedol. Mae'n bwysig iawn ac yn ddefnyddiol iawn, ond pan fo’n cael ei roi i bobl bum milltir i ffwrdd nad ydynt yn teimlo ei effaith o gwbl, a phan nad yw pobl sy'n byw ar garreg ei ddrws yn cael unrhyw beth, mae'n achosi rhywfaint o ofid. Felly, a ellir rhoi blaenoriaeth i'r bobl sydd agosaf at y safle tirlenwi? Mae gennym safle tirlenwi yn St Thomas yn Abertawe, ac eto lleoedd yn y maestrefi deiliog—nid fi sy’n cynrychioli’r rheini, rwy’n prysuro i ychwanegu—sy’n elwa arno, ac rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth sy’n achosi pryder gwirioneddol. Felly, a fyddai'n bosibl rhoi blaenoriaeth i bobl leol, h.y. y rhai y mae’r lorïau’n effeithio arnynt a’r rhai y mae unrhyw lwch neu bryfed yn effeithio arnynt?

I thank Mike Hedges for both those questions. Of course, I recognise the point he makes about the border and sensitivity to different rates on either side of it. I will not be declaring my hand in relation to tax rates in this Bill until the autumn of next year. I notice that, in Scotland, where my colleague there has had to do this already, the decision was to set identical rates with those across the border and, no doubt, that reflected the arguments that the Member has just made. He will have noticed, I know, that as far as illegal waste is concerned, the Bill provides the power to set a separate rate of tax on illegal waste deposits, and I will be thinking hard about what that rate might be and how it might need to reflect the costs of pursuing those people who, in the end, will be obliged to pay it.

In relation to the community grant scheme, this issue of the mileage around the site and who should benefit from it has been one of the more lively debates in the consultation that we’ve carried out with stakeholders about our idea here. I said in my statement that I will be publishing a paper on the communities fund in advance of my appearance before the Finance Committee on 15 December, and I will certainly be reflecting on that issue in that paper.

Diolch i Mike Hedges am y ddau gwestiwn yna. Wrth gwrs, rwy’n cydnabod y pwynt y mae’n ei wneud am y ffin a sensitifrwydd tuag at gyfraddau gwahanol ar y ddwy ochr iddi. Ni fyddaf yn datgan y manylion ynglŷn â chyfraddau treth yn y Bil hwn tan hydref y flwyddyn nesaf. Rwy’n sylwi eu bod, yn yr Alban, lle mae fy nghydweithiwr yno wedi gorfod gwneud hyn eisoes, wedi penderfynu pennu cyfraddau sy’n union yr un fath â'r rhai dros y ffin ac, yn ddiau, roedd hynny’n adlewyrchu’r dadleuon y mae’r Aelod newydd eu gwneud. Bydd ef wedi sylwi, rwy’n gwybod, cyn belled ag y mae gwastraff anghyfreithlon dan sylw, bod y Bil yn darparu pŵer i bennu cyfradd dreth ar wahân ar warediadau gwastraff anghyfreithlon, a byddaf yn meddwl yn galed am beth fydd y gyfradd honno a sut y gallai fod angen iddi adlewyrchu costau mynd ar ôl y bobl hynny a fydd, yn y pen draw, yn gorfod ei thalu.

O ran y cynllun grant cymunedol, mae’r mater hwn ynglŷn â’r milltiroedd o amgylch y safle a phwy ddylai elwa arno wedi bod yn un o'r dadleuon mwyaf bywiog yn yr ymgynghoriad yr ydym wedi’i gynnal gyda rhanddeiliaid am ein syniad yma. Dywedais yn fy natganiad y byddaf yn cyhoeddi papur ar y gronfa cymunedau cyn imi ymddangos gerbron y Pwyllgor Cyllid ar 15 Rhagfyr, a byddaf yn sicr yn myfyrio ar y mater hwnnw yn y papur hwnnw.

I thank the Cabinet Secretary for his statement. I note him saying that this new tax will be broadly consistent with the existing landfill tax, which will provide stability and reassurance to businesses and minimise the risk of waste tourism. I wasn't familiar with that final concept before today, but I welcome the overall approach. It's a similar approach to what he has shown in the land transactions tax Bill, which I've enjoyed getting to grips with in the Finance Committee. I think David Melding said that the Bill would not be bedtime reading—perhaps we could extend an invitation to join the Finance Committee where, given the recent size of committee papers, that has intruded quite deep into the evenings of members. [Interruption.] Well, the sort of approach my party has taken to tax devolution is: both the tax he makes a statement about today and land transaction tax were in the St David’s Day agreement and we accepted that as what we would hope would be the devolution settlement. We’re perhaps less optimistic it will be any sort of settlement now, but we do support this tax as well as the land transactions tax. Our concern is with the devolution of income tax without the referendum that was promised, or the perception in some quarters that this second tax will be just one of a further series that will be buses quickly following on, which we would have concerns about.

The arrangement that he's going to have in this tax, which is not there in the current UK, or at least the England-and-Wales version, of the tax, applying to illegal or at least unregistered disposal of waste—. Can he say whether the intention there is to make enforcement more effective through, potentially, a lower standard of proof—I assume on the balance of probabilities for assessing whether the tax is required—and can that help compared to the current criminal sanctions?

I wonder whether I could also ask him—. I understand he doesn't want to talk about what rate he’s planning to set that at until at least next autumn, but I wonder if he could say a bit more about the overall emphasis he wants to give to this tax in the battery of measures that are available. We have the percentage targets for recycling, and these have been quite blunt measures. The case of Newport comes to mind, and it’s my region, where the overall recycling rate is low, but at least almost all that recycling is actually recycled, whereas a proportion of the higher recycling rates of some other authorities actually doesn’t get recycled. That doesn’t really seem to get picked up in that measure, but this tax might bite on it. Does he intend to use it in that sense?

Second, going back to the ugly phrase of ‘waste tourism’, what does he really mean by that? There is clearly availability of sites within Wales, and availability of landfill sites in England, and there are varying productions from different centres, or rubbish that needs to be disposed of potentially in that way. Is he saying that he doesn’t want to see any waste coming in from England to Wales, or he doesn’t want to see more waste going from England to Wales than currently? Is he considering potentially setting a higher rate in order to discourage what he might call waste tourism, or does he see any financial benefit to him as a Cabinet Secretary raising this finance? Were he to set a lower rate, does he believe that would lead to an increase in the revenue coming in, because of such so-called waste tourism?

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad. Nodaf ei fod yn dweud y bydd y dreth newydd yn gyson yn fras â'r dreth dirlenwi bresennol, a fydd yn darparu sefydlogrwydd a sicrwydd i fusnesau ac yn lleihau'r risg o dwristiaeth gwastraff. Nid oeddwn yn gyfarwydd â'r cysyniad terfynol hwnnw cyn heddiw, ond rwy’n croesawu'r agwedd gyffredinol. Mae'n agwedd debyg i'r un y mae wedi'i dangos yn y Bil treth trafodiadau tir, un yr wyf wedi mwynhau ymdrin ag ef yn y Pwyllgor Cyllid. Rwy’n credu bod David Melding wedi dweud na fyddai'r Bil yn ddeunydd darllen amser gwely—efallai y gallem estyn gwahoddiad i ymuno â'r Pwyllgor Cyllid lle, o ystyried maint papurau’r pwyllgor yn ddiweddar, mae hynny wedi ymwthio’n eithaf dwfn i mewn i nosweithiau’r aelodau. [Torri ar draws.] Wel, y math o agwedd sydd gan fy mhlaid i at ddatganoli trethi yw: roedd y dreth y mae'n gwneud datganiad amdani heddiw a’r dreth trafodiadau tir yn y cytundeb Dydd Gŵyl Dewi a gwnaethom dderbyn hynny gan obeithio mai dyna fyddai’r setliad datganoli. Rydym efallai’n llai gobeithiol y bydd yn unrhyw fath o setliad nawr, ond rydym yn cefnogi'r dreth hon, yn ogystal â'r dreth trafodiadau tir. Mae ein pryder yn ymwneud â datganoli treth incwm heb y refferendwm a addawyd, neu'r canfyddiad mewn rhai mannau na fydd yr ail dreth hon ond un o gyfres bellach a fydd fel bysiau’n dilyn ei gilydd yn gyflym, rhywbeth y byddai gennym bryderon amdano.

Mae'r trefniant y bydd ganddo yn y dreth hon, ac nad yw yn fersiwn bresennol y DU, neu o leiaf y fersiwn Cymru a Lloegr, o'r dreth, yn ymwneud â gwaredu gwastraff yn anghyfreithlon neu o leiaf heb gofrestriad—. A all ef ddweud ai’r bwriad yn y fan yna yw gwneud gorfodi yn fwy effeithiol drwy, o bosibl, ostwng y safon o brawf—rwy’n tybio yn ôl yr hyn sy'n debygol ar gyfer asesu a oes angen y dreth—ac a all hynny helpu o’i gymharu â'r cosbau troseddol presennol?

Tybed a gaf i hefyd ofyn iddo—. Rwy’n deall nad yw’n dymuno sôn am ba gyfradd y mae'n bwriadu ei gosod ar gyfer hynny tan o leiaf yr hydref nesaf, ond tybed a allai ddweud ychydig mwy am y pwyslais cyffredinol y mae am ei roi i’r dreth hon yn y gyfres o fesurau sydd ar gael. Mae gennym y targedau canrannol ar gyfer ailgylchu, ac mae'r rhain wedi bod yn fesurau eithaf plaen. Rwy’n meddwl am achos Casnewydd, sef fy rhanbarth i, lle mae'r gyfradd ailgylchu gyffredinol yn isel, ond o leiaf mae bron yr holl ddeunydd ailgylchu hwnnw’n cael ei ailgylchu mewn gwirionedd, ond mae cyfran o gyfraddau ailgylchu uwch rhai awdurdodau eraill nad ydynt yn cael ei hailgylchu mewn gwirionedd. Nid yw'n ymddangos bod y mesur hwnnw’n rhoi sylw i hynny, ond efallai y bydd y dreth hon yn ei ystyried. A yw'n bwriadu ei defnyddio yn yr ystyr hwnnw?

Yn ail, i droi’n ôl at yr ymadrodd hyll 'twristiaeth gwastraff', beth mae'n ei olygu mewn gwirionedd wrth hynny? Yn amlwg, mae safleoedd ar gael yng Nghymru, a safleoedd tirlenwi ar gael yn Lloegr, ac mae amrywiol gynyrchiadau o wahanol ganolfannau, neu sbwriel y mae angen ei waredu o bosibl yn y ffordd honno. A yw'n dweud nad yw eisiau gweld unrhyw wastraff yn dod i mewn o Loegr i Gymru, neu nad yw eisiau gweld mwy o wastraff yn mynd o Loegr i Gymru nag ar hyn o bryd? A yw’n ystyried efallai gosod cyfradd uwch er mwyn anghymell yr hyn y gallai ei alw’n dwristiaeth gwastraff, neu a yw'n gweld unrhyw fudd ariannol iddo ef fel Ysgrifennydd y Cabinet i godi’r arian hwn? Pe byddai’n gosod cyfradd is, a yw'n credu y byddai hynny'n arwain at gynnydd i’r refeniw a fyddai’n dod i mewn, oherwydd yr hyn y elwir yn dwristiaeth gwastraff?

I thank the Member for those questions. To address the last one first, ‘waste tourism’ is an inelegant phrase. It’s used to cover the circumstances that Mike Hedges referred to. The research shows that people taking waste to landfill are relatively sensitive to relatively small changes in the rate of tax to be paid. What I’m keen to avoid is waste being taken on long journeys to more distant places than it otherwise would have been by creating disincentives in the tax system, or incentives in the tax system. So, my aim will be not to introduce a new factor into the calculations that people currently make as to where they dispose of landfill waste. I would not want to see our tax system creating a whole different set of environmental difficulties, and we’ll be very alert to that.

The Member asked what the key policy drivers behind the Bill turn out to be. Although this is a diminishing tax as far as the Bill is concerned, it still was intended to raise £40 million in a year, and, as finance Minister, I haven’t got £40 million to fill the hole that would be left if we didn’t take action to raise that money here in Wales. So, there is an important purpose behind the Bill in securing revenue for public services in Wales, but there is at the same time that very important alignment with environmental policy, where our policy is, as quickly as we are able to do it, to reduce and then eliminate the use of landfill for waste disposal.

Finally, the question that the Member asked about unauthorised disposals, and the balance of proof that will be used in this area. The WRA already will have civil powers of investigation as part of any tax inquiry , but I signalled in my statement my intention to consult in the spring on the criminal powers of investigation that the Tax Collection and Management (Wales) Act 2016 enables Welsh Ministers to confer on the Welsh Revenue Authority. This is to be done through secondary legislation. I think we need to take a proportionate approach in that, but it will be my intention to bring proposals in front of the National Assembly for scrutiny.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna. I ateb yr un olaf yn gyntaf, mae 'twristiaeth gwastraff' yn ymadrodd di-raen. Mae'n cael ei ddefnyddio i sôn am yr amgylchiadau y cyfeiriodd Mike Hedges atyn nhw. Mae'r ymchwil yn dangos bod pobl sy’n mynd â gwastraff i safleoedd tirlenwi yn gymharol sensitif i newidiadau cymharol fach yn y gyfradd dreth i'w thalu. Yr hyn yr wyf yn awyddus i’w osgoi yw mynd â gwastraff ar deithiau hir i fannau pellach nag y byddai wedi digwydd fel arall drwy greu anghymhellion yn y system dreth, neu gymhellion yn y system dreth. Felly, fy nod fydd peidio â chyflwyno ffactor newydd i mewn i'r cyfrifiadau y mae pobl yn eu gwneud ar hyn o bryd o ran ble y maen nhw’n cael gwared ar wastraff tirlenwi. Ni fyddwn eisiau gweld ein system dreth yn creu cyfres gwbl wahanol o anawsterau amgylcheddol, a byddwn yn effro iawn i hynny.

Gofynnodd yr Aelod beth yw’r sbardunwyr polisi allweddol y tu ôl i'r Bil yn y pen draw. Er bod hon yn dreth sy'n lleihau cyn belled ag y mae’r Bil dan sylw, y bwriad oedd codi £40 miliwn mewn blwyddyn, ac, fel y Gweinidog cyllid, nid oes gennyf £40 miliwn i lenwi'r twll a gâi ei adael pe na byddem yn cymryd camau i godi'r arian hwnnw yma yng Nghymru. Felly, mae pwrpas pwysig y tu ôl i'r Bil i sicrhau cyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, ond ar yr un pryd mae’n bwysig iawn ei fod yn cyd-fynd â’n polisi amgylcheddol, a’r polisi hwnnw yw, cyn gynted ag y gallwn wneud hynny, lleihau ac yna dileu'r defnydd o safleoedd tirlenwi ar gyfer gwaredu gwastraff.

Yn olaf, y cwestiwn a ofynnodd yr Aelod am warediadau heb awdurdod, a’r cydbwysedd prawf a ddefnyddir yn y maes hwn. Bydd gan yr WRA eisoes bwerau ymchwilio sifil yn rhan o unrhyw ymchwiliad treth, ond nodais yn fy natganiad fy mwriad i ymgynghori yn y gwanwyn ar y pwerau ymchwilio troseddol y mae Deddf Casglu a Rheoli'r Dreth (Cymru) 2016 yn galluogi Gweinidogion Cymru i’w rhoi i Awdurdod Cyllid Cymru. Gwneir hyn drwy is-ddeddfwriaeth. Rwy'n credu bod angen inni fabwysiadu ymagwedd gymesur yn hynny o beth, ond fy mwriad fydd dod â chynigion gerbron y Cynulliad Cenedlaethol i graffu arnynt.

Can I just remind the next speakers now that we’ve had the main speakers in your parties, and so this is a statement and not an opportunity for a speech? Simon Thomas.

A gaf i atgoffa'r siaradwyr nesaf yn awr ein bod wedi cael y prif siaradwyr yn eich pleidiau, ac felly mai datganiad yw hwn ac nid cyfle am araith? Simon Thomas.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddechrau drwy roi bloedd o ddiolchgarwch i John Selwyn Gummer, a wnaeth gyflwyno’r dreth dirlenwi yn y lle cyntaf 20 mlynedd yn ôl, a chydnabod bod hwn hefyd yn deillio o gyfarwyddeb tirlenwi’r Gymuned neu’r Undeb Ewropeaidd? Mae yna les pendant sydd wedi digwydd i amgylchedd Cymru yn sgil hynny. Dyma’r dreth amgylchedd gyntaf erioed a gawsom ni ym Mhrydain, hefyd.

Mae gen i gwpwl o gwestiynau penodol i’r Gweinidog. Yn gyntaf oll, a fedr e jest gadarnhau—rwy’n credu bod hyn ymhlyg yn yr hyn mae wedi’i ddweud—nad yw’n defnyddio’r Bil yma i newid y polisi amgylcheddol, ac mai trosi’r system drethiannol y mae ef ond nid oes bwriad i newid bwriad y polisi amgylcheddol? Rwy’n credu ei fod ymhlyg, ond mae eisiau clywed hynny ar y cofnod, fel petai.

Mae’r ail gwestiwn ynglŷn â’r cynllun grant ar gyfer cymunedau. Mae yna lot o ddiddordeb gan gymunedau lleol yn y cynllun grant yma, wrth gwrs. A fedr y Gweinidog esbonio pam nad yw wedi rhoi'r cynllun grant yn y Bil? Pam mae e’n defnyddio, yn hytrach, Ddeddf Llywodraeth Cymru? Achos, i fi, mae hynny’n awgrymu bod y Llywodraeth yn gallu tynnu i ffwrdd y cynllun grant rywbryd yn y dyfodol pe bydden nhw’n dymuno gwneud hynny, tra byddai ei roi e yn y Bil yn sicrhau statws tymor hir cyfreithiol a statudol i’r cynllun grant hwnnw.

Y cwestiwn ynglŷn â gwarediadau heb eu hawdurdodi: jest i fod yn glir, nid yw’n fwriad i ddisodli’r angen am gosbi a dirwyo’r cwmnïau sy’n gwneud hyn; ffordd arall o fynd i’r afael â’r broblem sy’n cael ei awgrymu. Gan fod y dreth dirlenwi ar hyn o bryd yn cael ei gosod ar safle’r ‘operator’ yn bennaf, sut felly y mae’n mynd i weithio drwy osod y dreth wedyn ar y person sydd yn symud y gwastraff? Achos mae hynny’n ddau beth gwahanol. Mae gennych chi ddwy ffordd wahanol o godi treth nawr, yn hytrach na rhywbeth syml oedd gyda ni o’r blaen. Yn sgil hynny, a fydd yn sicrhau felly, gan ei fod yn Weinidog cyllid yn ogystal, fod gan Cyfoeth Naturiol Cymru ddigon o adnoddau i fynd i’r afael â’r broblem gwarediadau heb eu hawdurdodi? Achos byddai nifer ohonom ni yn ofni nad yw Cyfoeth Naturiol Cymru cweit wedi dod i’r afael â’i ddyletswyddau presennol, heb sôn am allu ymdopi â dyletswyddau ychwanegol.

Thank you, Deputy Presiding Officer. May we start by putting out a shout out of thanks to John Selwyn Gummer, who introduced the landfill tax in the first place 20 years ago, and recognise that this emerges from the EU’s landfill directive, or the European Community’s landfill directive? There has been a direct benefit to the environment of Wales as a direct result of that. This is the first environmental tax we had in Britain.

I have some specific questions for the Minister. First of all, can he just confirm—I think it’s implicit in what he said—that he isn’t using this Bill to change the environmental policy, and that he is changing the taxation system but there is no intention to change the environmental policy? I think it is implicit in what he said, but I think that needs to be said on the record, as it were.

The second question is on the communities grant. There is a great deal of interest from local communities in this grant scheme, of course. Can the Minister explain why he hasn’t placed the grant scheme in the Bill? Why is he using the Government of Wales Act 2006 instead? To me, it suggests that the Government could withdraw the grant scheme at some point in the future if they so wished, while placing it in the Bill would give the grant scheme a long-term legal and statutory status.

This question of unauthorised waste disposals: can we just be clear that it is not the intention to replace the need to punish or fine companies that undertake this activity, but that it is another way of dealing with it? As the landfill tax at present is actually levied on the operator’s site, how is it going to work by levying the tax on that person who is moving the waste? Those are two different things, aren’t they? You have two different ways of levying the tax now, rather than the simple approach that we had in the past. In light of that, will the Cabinet Secretary, as he is also the Cabinet Secretary for Finance, confirm that Natural Resources Wales has sufficient resources to tackle this problem of unauthorised waste disposals? Many of us would fear that NRW hasn’t quite got to grips with its current responsibilities, never mind having to deal with additional responsibilities.

Diolch yn fawr i Simon Thomas am y cwestiwn. Rwy’n gallu cadarnhau, i ddechrau, nad oes bwriad i newid y polisi yn y maes yma. Os allwn ni loywi’r polisi i wneud mwy, byddai hynny’n rhywbeth da, ond nid oes newid yn y bwriad. Ar y cynllun yn y gymuned, rŷm ni’n mynd i newid y ffordd rŷm ni’n ei wneud e achos mae’n symlach. Nid oes rhaid inni ddefnyddio’r pwerau yn y Bil newydd achos mae’r pwerau gyda ni yn barod yn Neddf 2006. Rydym yn meddwl, o ran yr arian sydd gyda ni ar gyfer y cynllun, ei bod yn symlach i’w wneud yn y ffordd rydym yn awgrymu, a bydd hon yn ffordd o roi mwy o arian yn nwylo’r bobl sy’n rhedeg y projectau yma yn y gymuned. Atebais i’r cwestiwn gan Adam Price am adnoddau i Gyfoeth Naturiol Cymru. Mae adnoddau gyda nhw’n barod i baratoi am y pwerau a’r cyfrifoldebau newydd maen nhw’n mynd i’w cael ac rwy’n fodlon cadw hynny dan olwg.

On the question of the illegal waste disposals and who will be responsible for paying the tax, the Bill is carefully constructed to make sure that we are able to hold responsible the person who is genuinely responsible for the illegal activity. I’m well aware that there are many landowners who are victims in this area. They have not willingly and knowingly allowed waste to be illegally disposed of on their land. Therefore, we need to distinguish between different players who can be properly held responsible and that’s why that aspect of this Bill is different to the legal and authorised land disposal arrangements where the indirect tax, as you know, is placed on the operator who collects the money from those who use the facilities, which is why we need to do it differently in relation to illegal waste.

Thank you very much to Simon for those questions. I can confirm to begin with that there is no intention to change the policy in this area. If we can get the policy to do more, then that would be a good thing, but there is no change in the intention. On the community scheme, we are going to do it like this because it is simpler. We don’t have to use the powers in the new Bill because we have the powers already in the 2006 Act. We think that, for the money that we have for this scheme, it is just simpler to do it in the way that we are going to suggest, and this will be a way of putting more money into the hands of people running these projects in the community. I answered the question from Adam Price on resources to NRW. They have resources already to prepare for these new responsibilities that they are going to have, and I am happy to keep that under review.

O ran mater y gwarediadau gwastraff anghyfreithlon a phwy fydd yn gyfrifol am dalu'r dreth, mae'r Bil wedi’i lunio’n ofalus i wneud yn siŵr ein bod yn gallu dal yn gyfrifol y sawl sydd wir yn gyfrifol am y gweithgareddau anghyfreithlon. Rwy'n ymwybodol iawn bod llawer o dirfeddianwyr yn ddioddefwyr yn y maes hwn. Nid ydynt wedi caniatáu i wastraff gael ei waredu’n anghyfreithlon ar eu tir yn fodlon ac yn fwriadol. Felly, mae angen gwahaniaethu rhwng gwahanol chwaraewyr sydd y gellir yn briodol eu dal yn gyfrifol am hyn, a dyna pam mae’r agwedd honno ar y Bil hwn yn wahanol i'r trefniadau gwarediadau tir cyfreithiol ac awdurdodedig lle mae'r dreth anuniongyrchol, fel y gwyddoch, yn cael ei gosod ar y gweithredwr sy'n casglu'r arian gan y rhai sy'n defnyddio'r cyfleusterau, a dyna pam mae angen inni ei wneud yn wahanol ar gyfer gwastraff anghyfreithlon.

Thank you, Minister, I welcome your statement but, I have to say, a mention of a new tax to Wales on disposals of waste to landfill could certainly set some alarm bells ringing in my constituency, given the direct correlation between their weekly or, what are now in some areas, monthly bin collections and the levels of council tax in Wales under a Welsh Labour Government. Of course, you will be aware that, in Conwy, there is the first pilot scheme of four-weekly bin collections across a large number of properties. The impact that this is having on our residents is really bad and many are feeling now that they cannot cope. Last week, ‘Week in, Week Out: Keeping a Lid On It’ highlighted the many problems associated with this. Yet, when some household bins were checked before collection, a large percentage of their rubbish could, in fact, actually be recycled. Now, despite, as has been mentioned, the high recycling targets set by Welsh Government, and despite local authorities providing expensive recycling facilities and receptacles, there is still this huge mismatch between domestic waste and other items that, ultimately, end up in landfill sites.

Diolch, Weinidog; rwy’n croesawu eich datganiad, ond, mae’n rhaid imi ddweud, gallai sôn am dreth newydd i Gymru ar warediadau gwastraff i safleoedd tirlenwi yn sicr achosi gofid i rai pobl yn fy etholaeth i, o ystyried y gydberthynas uniongyrchol rhwng eu casgliadau biniau wythnosol neu, fel y maent bellach mewn rhai ardaloedd, misol a lefelau'r dreth gyngor yng Nghymru o dan Lywodraeth Lafur Cymru. Wrth gwrs, byddwch yn ymwybodol, yng Nghonwy, y ceir y cynllun arbrofol cyntaf o gasgliadau bin bob pedair wythnos ar draws nifer fawr o eiddo. Mae hyn yn cael effaith wirioneddol wael ar ein trigolion ac mae llawer yn teimlo erbyn hyn na allant ymdopi. Yr wythnos diwethaf, bu ‘Week in, Week Out: Keeping a Lid On It’ yn tynnu sylw at y problemau niferus sy'n gysylltiedig â hyn. Eto i gyd, pan gafodd biniau rhai cartrefi eu harchwilio cyn eu casglu, roedd canran fawr o'u sbwriel, mewn gwirionedd, yn sbwriel y gellid ei ailgylchu. Nawr, er gwaethaf, fel y crybwyllwyd, y targedau ailgylchu uchel a osodwyd gan Lywodraeth Cymru, ac er gwaethaf y ffaith fod yr awdurdodau lleol yn darparu cyfleusterau a chynwysyddion ailgylchu drud, mae’r camgymhariad enfawr hwn yn dal i fodoli rhwng gwastraff domestig ac eitemau eraill sydd, yn y pen draw, yn mynd i safleoedd tirlenwi.

Are you coming to a question, please?

A ydych chi’n dod at gwestiwn, os gwelwch yn dda?

Are you coming to a question, please?

A ydych chi’n dod at gwestiwn, os gwelwch yn dda?

We have got 60 minutes for this debate.

Mae gennym 60 munud ar gyfer y ddadl hon.

I asked you to come to a question, please. I’m asking you to come to a question, please.

Gofynnais i chi ddod at gwestiwn, os gwelwch yn dda. Rwy’n gofyn ichi ddod at gwestiwn, os gwelwch yn dda.

Okay. I do have a couple of questions related to your statement.

Iawn. Mae gennyf un neu ddau o gwestiynau sy'n ymwneud â'ch datganiad.

Well, hurry up then. A question, I said, but carry on. Go on, carry on.

Wel, brysiwch te. Cwestiwn, ddywedais i, ond ewch ymlaen. Ewch ymlaen, da chi.

Firstly, I’d like to ask about enforcement. We know that prosecution rates for fly-tipping are notoriously low in Wales. There was just a 0.3 per cent successful prosecution rate across the country. The Cabinet Secretary mentioned urban areas when it comes to fly-tipping, but I can tell you, in Aberconwy, there are many picturesque, rural tourism sites that are very, very badly impacted by this. So, my question is: can you explain how this tax, particularly in regard to Part 4, unauthorised sites, will actually be enforced? How will you use this Bill to actually make it very difficult, if you like, for people to be able to blight our countryside? Because, if you’ve got a Bill coming through, you’ve got to be able to use this lever and tools within that to actually bring some improvement.

Secondly, you note that some of the revenue raised will go towards environmental and community projects in areas affected by waste disposal and landfill, and I have to say I really welcome this part of it, because you’ll be aware of the Wales recycling environmental network, and I have to say that scheme has been fantastic. My own constituency has benefited from that, and so, really, this is putting back into the community and it’s actually, hopefully, going to impact on those who decide to break the law and will help communities, in the main. Thank you.

Yn gyntaf, hoffwn holi am orfodi. Rydym yn gwybod bod Cymru yn enwog am gyfraddau isel o ran erlyn am dipio anghyfreithlon. Dim ond 0.3 y cant oedd y gyfradd erlyniadau llwyddiannus ar draws y wlad. Soniodd Ysgrifennydd y Cabinet am ardaloedd trefol o ran tipio anghyfreithlon, ond gallaf ddweud wrthych, yn Aberconwy, bod llawer o safleoedd twristiaeth gwledig hardd y mae hyn yn cael effaith wael iawn, iawn arnynt. Felly, fy nghwestiwn yw: a allwch chi egluro sut y caiff y dreth hon, yn enwedig o ran Rhan 4, safleoedd heb awdurdod, ei gorfodi mewn gwirionedd? Sut y byddwch chi’n defnyddio'r Bil hwn i’w gwneud yn anodd iawn, os mynnwch chi, i bobl allu difetha ein cefn gwlad? Oherwydd, os oes gennych chi Fil yn dod drwodd, mae'n rhaid ichi allu defnyddio’r ysgogiad hwn a’r offer o fewn hynny i gyflawni rhywfaint o welliant gwirioneddol.

Yn ail, rydych yn nodi y bydd rhywfaint o'r cyllid a godir yn mynd tuag at brosiectau amgylcheddol a chymunedol mewn ardaloedd y mae gwaredu gwastraff a thirlenwi yn effeithio arnynt, ac mae'n rhaid imi ddweud fy mod wir yn croesawu'r rhan hon o hyn, oherwydd byddwch yn gwybod am rwydwaith amgylcheddol ailgylchu Cymru, ac mae'n rhaid imi ddweud bod y cynllun hwnnw wedi bod yn wych. Mae fy etholaeth fy hun wedi elwa ar hynny, ac felly, a dweud y gwir, mae hyn yn rhoi yn ôl i'r gymuned a bydd mewn gwirionedd, gobeithio, yn effeithio ar y bobl hynny sy'n penderfynu torri'r gyfraith a bydd yn helpu cymunedau, ar y cyfan. Diolch.

I thank the Member for what she said at the end of her contribution in relation to community projects, and the work of WRAP. I look forward to being able to share with all Members of the National Assembly the paper that I will produce on the community fund, and I completely appreciate that almost all Members here will have had some experience of it in their own constituencies and I’m very keen to learn from that experience to make sure that we design that scheme in the most effective way possible.

On the points that the Member made about enforcement, I tried my best earlier on to distinguish between the sorts of activities that she described, which I absolutely recognise from my own experience cause huge nuisance and distress to people who are affected by them, and the large-scale, organised illegal activity that this Bill is designed to tackle. There will be an overlap between the activities that my colleague, Lesley Griffiths, has responsibility for through local authorities and this Bill, but that is not the primary focus of the Bill in front of the National Assembly this afternoon.

Diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd ar ddiwedd ei chyfraniad ynglŷn â phrosiectau cymunedol, a gwaith WRAP. Rwy'n edrych ymlaen at gael rhannu â holl Aelodau'r Cynulliad Cenedlaethol y papur y byddaf yn ei lunio ar y gronfa gymunedol, ac rwy’n llwyr sylweddoli y bydd bron bob un o’r Aelodau yma wedi cael rhywfaint o brofiad o hynny yn eu hetholaethau eu hunain ac rwy'n awyddus iawn i ddysgu o'r profiad hwnnw i wneud yn siŵr ein bod yn llunio’r cynllun hwnnw yn y ffordd fwyaf effeithiol posibl.

O ran y pwyntiau a wnaeth yr Aelod am orfodi, gwnes fy ngorau yn gynharach i wahaniaethu rhwng y mathau o weithgareddau a ddisgrifiodd; rwy’n gwybod yn iawn o fy mhrofiad fy hun eu bod yn achosi niwsans a gofid mawr i bobl y maent yn effeithio arnynt, a’r gweithgarwch anghyfreithlon ar raddfa fawr a drefnwyd y mae’r Bil hwn wedi'i lunio i ymdrin ag ef. Bydd gorgyffwrdd rhwng y gweithgareddau y mae fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, yn gyfrifol amdanynt drwy awdurdodau lleol a’r Bil hwn, ond nid dyna yw prif bwyslais y Bil sydd gerbron y Cynulliad Cenedlaethol y prynhawn yma.

Can I thank the Cabinet Secretary for his statement? I was very pleased to accompany you yesterday, Cabinet Secretary, to a very chilly site in Merthyr Tydfil, the Trecatti site. The microclimate there, actually, that you experienced is called ‘an overcoat colder’. I was particularly pleased to be there with you on that day when you brought the Bill into the National Assembly, as we take this step forward towards the devolution of tax in Wales as a key component of the Welsh Government’s very welcome strategy towards aiming to achieve a zero-waste Wales. But, as we’ve already heard, the aim of this tax is actually to reduce itself as we go forward, and my question is really about the community grants scheme funding, because, as that revenue decreases, so the funds available to the grants scheme will decrease, and I did talk to you yesterday about the excellent projects that have benefited from the Biffa funds in my constituency. So, can I ask you, Cabinet Secretary, to confirm that, when you do review the community grants scheme, you’ll give consideration to alternative sources of funding for such schemes as that landfill disposals tax diminishes?

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad? Roeddwn yn falch iawn o fynd gyda chi ddoe, Ysgrifennydd y Cabinet, i safle oer iawn ym Merthyr Tudful, safle Trecatti. Mae’r microhinsawdd yno, mewn gwirionedd, y gwnaethoch ei brofi yn cael ei alw ‘un got fawr yn oerach’. Roeddwn yn arbennig o falch o fod yno gyda chi ar y diwrnod hwnnw pan ddaethoch â'r Bil hwn i’r Cynulliad Cenedlaethol, wrth inni gymryd y cam hwn yn un o elfennau allweddol strategaeth Llywodraeth Cymru sydd i'w chroesawu'n fawr tuag at y nod o gyflawni Cymru ddiwastraff. Ond, fel yr ydym eisoes wedi’i glywed, nod y dreth hon mewn gwirionedd yw ei lleihau ei hun wrth inni symud ymlaen, ac mae fy nghwestiwn yn ymwneud â chyllid y cynllun grantiau cymunedol, oherwydd, wrth i’r cyllid hwnnw leihau, bydd yr arian sydd ar gael i'r cynllun grantiau yn lleihau hefyd, ac fe wnes i siarad â chi ddoe am y prosiectau ardderchog sydd wedi elwa ar yr arian Biffa yn fy etholaeth i. Felly, a gaf i ofyn ichi, Ysgrifennydd y Cabinet, i gadarnhau, pan fyddwch yn adolygu'r cynllun grantiau cymunedol, y byddwch yn ystyried ffynonellau cyllid eraill ar gyfer cynlluniau o’r fath wrth i’r dreth gwarediadau tirlenwi leihau?

Can I thank Dawn Bowden both for her question and for her company yesterday on the snow-capped hills of Merthyr? As we stood there, our only consolation was that members of the media had been sent out 25 minutes before us and had been enjoying the view for a lot longer than we needed to.

The points she makes about the community fund are well made, and it was very good to hear directly both from her and from people running that site the way in which they had been able to make a contribution to some very important local environmental activities. My aim, as I’ve said, is to design a scheme that is administered in the most effective and slimmed-down way in order to go on putting investment into the community aspect of the fund for as long as we can, while revenues allow.

Hoffwn ddiolch i Dawn Bowden, am ei chwestiwn ac am ei chwmni ddoe ar fryniau eiraog Merthyr. Wrth inni sefyll yno, ein hunig gysur oedd bod aelodau o'r cyfryngau wedi eu hanfon yno 25 munud o’n blaenau a’u bod wedi bod yn mwynhau'r olygfa am gyfnod llawer hwy nag yr oedd angen i ni ei wneud.

Mae hi’n gwneud ei phwyntiau’n dda am y gronfa gymunedol, ac roedd yn braf iawn cael clywed yn uniongyrchol ganddi hi a gan bobl sy'n cynnal y safle hwnnw am y ffordd yr oeddent wedi llwyddo i wneud cyfraniad at weithgareddau amgylcheddol lleol pwysig iawn. Fy nod, fel yr wyf wedi’i ddweud, yw llunio cynllun sydd wedi’i weinyddu yn y ffordd fwyaf effeithiol a diwastraff er mwyn parhau i fuddsoddi yn yr agwedd gymunedol ar y gronfa cyhyd ag y gallwn, tra bo’r cyllid yn caniatáu hynny.

Can I welcome the Cabinet Secretary’s statement today? Landfill tax might not be the talk of pubs and clubs across Wales, but it is an important tax and can be an important tool for Welsh Government to effect environmental policy in Wales.

I’m going to be part of the Finance Committee scrutiny into the landfill tax, so I will keep my comments and questions brief today, Cabinet Secretary, the Deputy Presiding Officer will be pleased to know. I have three questions. Firstly, you and your predecessor, who’s in the Chamber today, have repeatedly stated and restated your belief that Welsh taxes should be consistent with their existing English counterparts to aid a smooth transition. There shouldn’t be a deviation, unless it is absolutely necessary, to avoid unnecessary confusion. But you did suggest in your statement today that you will be deviating from the current taxation arrangements with landfill tax where anomalies—I think that’s what you called them—exist. I wonder if you could elaborate on these anomalies and what is going to be necessary to deal with them.

Secondly, you mentioned the important issue of tax evasion. This will be a new tax, to all intents and purposes, when the existing tax is switched off, as we say. How confident are you that measures against tax evasion in the future, after the new tax comes into play, will be as efficient and rigorous as they have been up until now? I think from your comments earlier you were pointing out that, actually, the current system hasn’t been as good as with some other taxes, so I understand that you see this as an opportunity to make the system better.

And thirdly and finally, and more broadly, we are as an Assembly, as a Welsh Government, planning this, the second Welsh tax, whilst the Welsh Revenue Authority is still being devised. It’s still in embryonic form; we know that the selection of the chair will be coming up in the near future. So, the success of this tax and, indeed, the replacement of stamp duty, is linked to the success of the new authority. How are you building these new taxes, as they’re developed, into the DNA of the WRA to make sure that the new taxes and, indeed, the new Welsh Revenue Authority, do hit the ground running when the old taxes are switched off, because that will be a very sudden process? We want it to be as smooth as possible, but, one way or another, in 2018—I presume at midnight; I’m not sure the exact time that it’ll happen—those old taxes will be switched off, and we need the new taxes to be as reliable and efficient as possible. Thank you.

A gaf i groesawu datganiad Ysgrifennydd y Cabinet heddiw? Efallai nad yw’r dreth dirlenwi yn destun sgwrs mewn tafarndai a chlybiau ledled Cymru, ond mae'n dreth bwysig, a gall fod yn arf pwysig i Lywodraeth Cymru i roi polisi amgylcheddol ar waith yng Nghymru.

Byddaf yn cyfrannu at waith craffu’r Pwyllgor Cyllid ar y dreth tirlenwi, felly rwyf am gadw fy sylwadau a fy nghwestiynau yn fyr heddiw, Ysgrifennydd y Cabinet, bydd y Dirprwy Lywydd yn falch o wybod. Mae gennyf dri chwestiwn. Yn gyntaf, rydych chi a'ch rhagflaenydd, sydd yn y Siambr heddiw, wedi datgan ac ailddatgan dro ar ôl tro eich bod yn credu y dylai trethi Cymru fod yn gyson â’r rhai cyfatebol presennol yn Lloegr i gynorthwyo cyfnod pontio llyfn. Ni ddylai fod gwahaniaeth, oni bai ei fod yn gwbl angenrheidiol, er mwyn osgoi dryswch diangen. Ond fe wnaethoch awgrymu yn eich datganiad heddiw y byddwch yn gwyro oddi wrth drefniadau trethu presennol y dreth dirlenwi lle mae anghysondebau—rwy'n meddwl mai dyna y gwnaethoch eu galw—yn bodoli. Tybed a allech chi ymhelaethu ar yr anghysondebau hyn a beth fydd angen ei wneud i ymdrin â nhw.

Yn ail, soniasoch am y mater pwysig o osgoi talu treth. Bydd hon yn dreth newydd, i bob pwrpas, pan gaiff y dreth bresennol ei diffodd, fel y dywedwn. Pa mor hyderus ydych chi y bydd mesurau yn erbyn osgoi talu treth yn y dyfodol, pan fydd y dreth newydd ar waith, mor effeithlon a thrylwyr ag y maent wedi bod hyd yn hyn? Rwy’n meddwl, o’ch sylwadau cynharach, eich bod yn nodi, mewn gwirionedd, nad yw'r system bresennol wedi bod cystal ag y bu gyda rhai trethi eraill, felly rwy’n deall eich bod yn gweld hyn fel cyfle i wneud y system yn well.

Ac yn drydydd ac yn olaf, ac yn fwy cyffredinol, rydym ni fel Cynulliad, fel Llywodraeth Cymru, yn llunio hon, ail dreth Cymru, tra bod Awdurdod Cyllid Cymru yn dal i gael ei greu. Mae'n dal i fod ar ffurf embryonig; gwyddom y bydd y cadeirydd yn cael ei ddewis yn y dyfodol agos. Felly, mae llwyddiant y dreth hon ac, yn wir, disodli’r dreth stamp, yn gysylltiedig â llwyddiant yr awdurdod newydd. Sut yr ydych chi’n cynnwys y trethi newydd hyn, wrth iddynt gael eu datblygu, yn DNA Awdurdod Cyllid Cymru i wneud yn siŵr bod y trethi newydd ac, yn wir, yr Awdurdod Cyllid Cymru newydd, yn dechrau arni ar unwaith pan gaiff yr hen drethi eu diffodd, oherwydd bydd honno’n broses sydyn iawn? Hoffem iddo fod mor llyfn â phosibl, ond, un ffordd neu'r llall, yn 2018—rwy’n tybio am hanner nos; nid wyf yn siŵr faint o’r gloch yn union y bydd yn digwydd—caiff yr hen drethi hynny eu diffodd, ac mae arnom angen i'r trethi newydd fod mor ddibynadwy ac effeithlon ag y bo modd. Diolch.

I thank Nick Ramsay for those three questions. He’s absolutely right to point to the importance of the Welsh Revenue Authority, and our need to build up its capacity rapidly now over the coming months. I know that he’s taken a close interest in our plans to advertise for the chair and the board of the revenue authority, and to make sure that it has the necessary skills available to it. I feel we have made a strong start in getting the authority the powers that it needs to make some early appointments on the executive side to get it the experience that it needs, and I look forward to working with the committee, the Finance Committee, which will have a particular role in relation to the Welsh Revenue Authority—the first non-ministerial department that we will have created as a Welsh Government—and the future of the authority and it’s fitness for the task it has in hand will be part of that.

Can I turn to the question that the Member raised about ways in which we have taken the opportunity of this Bill, while remaining as close as we can to existing arrangements for reasons of continuity, still to try to bring about some improvements? So, here is just one example for this afternoon. The tax as it stands has been vulnerable to litigation over what is called the ‘intention to discard’ test. So, the Bill pivots around whether or not waste being taken to a landfill site is being taken there with the intention of discarding it. If that is the intention, you are taxed, but many people taking waste to landfill have argued that because that waste has a secondary use—for example, it might produce methane, as in the example that Dawn Bowden and I saw yesterday, and that methane is used to generate electricity—therefore, the material is not being discarded because it has a secondary use. There’s been very substantial litigation before the courts around that aspect. We have taken the opportunity in this Bill to tighten and clarify the scope of the tax and to make it clear that it is the primary purpose not any secondary aspects that are to be determinative as far as that intention to discard is concerned. This is a technical tax and it will be of great interest to a relatively small number of people, but we’ve had the benefit of a very strong stakeholder group in helping us to shape it and that’s just one example of the way we intend to amend the law as it currently stands in this Bill to give greater clarity and certainty both to operators but also to the tax itself.

Diolch i Nick Ramsay am y tri chwestiwn yna. Mae'n hollol iawn i dynnu sylw at bwysigrwydd Awdurdod Cyllid Cymru, a'n hangen i gynyddu ei allu’n gyflym nawr dros y misoedd nesaf. Gwn ei fod wedi dangos diddordeb brwd yn ein cynlluniau i hysbysebu am gadeirydd a bwrdd yr awdurdod cyllid, ac i wneud yn siŵr bod y sgiliau angenrheidiol ar gael iddo. Rwy'n teimlo ein bod wedi gwneud cychwyn cadarn o ran sicrhau bod gan yr awdurdod y pwerau sydd eu hangen arno i wneud rhai penodiadau cynnar ar yr ochr weithredol i ddarparu’r profiad sydd ei angen, ac rwy’n edrych ymlaen at weithio gyda'r pwyllgor, y Pwyllgor Cyllid, a fydd yn gwneud gwaith penodol mewn cysylltiad ag Awdurdod Cyllid Cymru—yr adran anweinidogol gyntaf y byddwn wedi ei chreu fel Llywodraeth Cymru—a bydd dyfodol yr awdurdod a’i addasrwydd ar gyfer y dasg sydd ganddo ar y gweill yn rhan o hynny.

A gaf i droi at y cwestiwn a ofynnodd yr Aelod ynglŷn â’r ffyrdd yr ydym wedi achub ar gyfle’r Bil hwn, gan barhau i fod mor agos ag y gallwn i'r trefniadau presennol am resymau dilyniant, i ddal i geisio gwella pethau? Felly, dyma un enghraifft yn unig ar gyfer y prynhawn yma. Mae'r dreth fel y mae’ hi ar hyn o bryd wedi bod yn agored i ymgyfreitha dros yr hyn a elwir yn brawf 'bwriad i daflu'. Felly, mae'r Bil yn troi ar ba un a yw rhywun sy’n mynd â gwastraff i safle tirlenwi yn mynd ag ef yno gyda'r bwriad o'i daflu ai peidio. Os mai dyna'r bwriad, rydych yn cael eich trethu, ond mae llawer o bobl sy’n mynd â gwastraff i safleoedd tirlenwi wedi dadlau, oherwydd bod gan y gwastraff hwnnw ddefnydd eilaidd—er enghraifft, gallai fod yn cynhyrchu methan, fel yn yr enghraifft a welodd Dawn Bowden a minnau ddoe, a bod y methan hwnnw’n cael ei ddefnyddio i gynhyrchu trydan—felly, nid yw’r defnydd yn cael ei daflu, gan fod ganddo ddefnydd eilaidd. Mae llawer iawn o ymgyfreitha wedi bod gerbron y llysoedd ynglŷn â’r agwedd honno. Rydym wedi achub ar y cyfle yn y Bil hwn i dynhau ac egluro cwmpas y dreth a’i gwneud yn glir mai’r prif ddiben, ac nid unrhyw agweddau eilaidd, a fydd yn benderfynodol cyn belled ag y mae’r bwriad hwnnw i daflu dan sylw. Treth dechnegol yw hon a bydd o ddiddordeb mawr i nifer cymharol fach o bobl, ond rydym wedi gallu manteisio ar grŵp rhanddeiliaid cryf iawn i’n helpu i’w llunio a dim ond un enghraifft yw honno o'r ffordd yr ydym yn bwriadu newid y gyfraith fel y mae ar hyn o bryd yn y Bil hwn i roi mwy o eglurder a phendantrwydd i weithredwyr a hefyd i'r dreth ei hun.

I very much welcome the proposals to tackle tax evasion, because it’s obvious that that is one of the things that people will do. Residents around Wedal Road disposal site report commercial operators giving residents a tenner to dispose of commercial waste to avoid them having to do that. So, I suppose my question on that one is: will the resident who accepts the tenner—who therefore doesn’t have to pay anything—will they be subject to this unauthorised transaction tax, because they obviously know what they’re doing when they’re accepting this waste?

Secondly, there’s a huge differential in the number of incidents reported by different local authorities and the amount of money they spend on trying to track down fly-tippers and I’d be interested to know a bit more about what incentive there might be for local authorities to ensure that they are tackling fly-tippers by being able to apply for additional funds to, for example, educate building contractors not just to dispose of their commercial waste appropriately, but also to actually reduce the amount of waste they generate in the construction industry. There are all sorts of ways in which this can be done, through using all the materials that are generated in the building on site, and some are much better at that than others. Also, whether money would be available to talk to retailers about how to reduce excessive packaging, which I know is something that residents regularly are concerned about—. But overall, obviously, I think—

Rwy’n croesawu'n fawr y cynigion i ymdrin ag osgoi talu treth, oherwydd mae’n amlwg bod hynny’n un o'r pethau y bydd pobl yn ei wneud. Mae trigolion o gwmpas safle gwaredu Wedal Road yn sôn am weithredwyr masnachol sy’n rhoi deg punt i drigolion i waredu gwastraff masnachol er mwyn osgoi gorfod gwneud hynny eu hunain. Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn am hynny yw: a fydd y trigolyn sy'n derbyn y deg punt—nad yw, felly, yn gorfod talu dim—a fydd yn gorfod talu’r dreth hon ar drafodiadau heb awdurdod, oherwydd mae’n amlwg yn gwybod beth mae’n ei wneud wrth dderbyn y gwastraff hwn?

Yn ail, mae gwahaniaeth enfawr rhwng nifer y digwyddiadau yr hysbyswyd amdanynt gan wahanol awdurdodau lleol a faint o arian y maen nhw’n ei wario ar geisio dod o hyd i dipwyr anghyfreithlon a byddai gennyf ddiddordeb mewn cael gwybod ychydig mwy am gymhelliant posibl i awdurdodau lleol i sicrhau eu bod yn ymdrin â thipwyr anghyfreithlon drwy allu gwneud cais am arian ychwanegol i, er enghraifft, addysgu contractwyr adeiladu nid yn unig i gael gwared ar eu gwastraff masnachol yn briodol, ond hefyd i leihau faint o wastraff a gynhyrchir ganddynt yn y diwydiant adeiladu yn y lle cyntaf. Mae pob math o ffyrdd y gellir gwneud hyn, drwy ddefnyddio'r holl ddeunyddiau sy'n cael eu cynhyrchu yn yr adeilad ar y safle, ac mae rhai’n llawer gwell am wneud hynny nag eraill. Hefyd, a fyddai arian ar gael i siarad ag adwerthwyr ynglŷn â sut i leihau pecynnu gormodol; rwy’n gwybod bod hynny’n rhywbeth y mae trigolion yn rheolaidd yn pryderu amdano—. Ond yn gyffredinol, yn amlwg, rwy’n meddwl—

Thank you. I think you’ve had three questions. Thank you.

Diolch. Rwy’n credu eich bod wedi cael tri chwestiwn. Diolch.

I thank Jenny Rathbone for the welcome she’s given to the Bill. The tax evasion point she makes at the beginning is one we’ve touched on a number of times this afternoon. In some ways, as she says, it’s understandable. Stamp duty land tax is quite hard to evade because the house is there for everybody to see. Waste is much, much more open to evasion behaviour. I could use the time of the Assembly this afternoon—but I won’t, because I’m sure it’ll come up in front of the Finance Committee—in talking about the way in which the quantity of water that is added to waste is used as a way to evade tax that otherwise should’ve been paid and how we’re going to use this Bill to try to bear down on that.

The points that were made about packaging and local authorities are, to be frank, not really part of this Bill. On the point I made earlier in responding to the very first set of questions about a revenue-sharing possibility where Natural Resources Wales takes action that leads to activity that is currently not being properly policed being policed, and where that leads to tax being paid, that they should have a share of that, well, I think local authorities would be in the same relationship.

Diolch i Jenny Rathbone am y croeso y mae hi wedi’i roi i'r Bil. Mae’r pwynt am osgoi talu treth a wnaeth ar y dechrau yn un yr ydym wedi cyffwrdd arno nifer o weithiau y prynhawn yma. Mewn rhai ffyrdd, fel y mae'n ei ddweud, mae'n ddealladwy. Mae treth tir y dreth stamp yn eithaf anodd ei hosgoi oherwydd mae’r tŷ yno i bawb ei weld. Mae gwastraff yn llawer, llawer mwy agored i ymddygiad osgoi. Gallwn ddefnyddio amser y Cynulliad y prynhawn yma—ond ni wnaf, oherwydd rwy'n siŵr y bydd yn dod gerbron y Pwyllgor Cyllid—yn sôn am y ffordd y mae faint o ddŵr sydd yn cael ei ychwanegu at wastraff yn cael ei ddefnyddio fel ffordd o osgoi treth y dylid bod wedi ei thalu fel arall a sut yr ydym yn mynd i ddefnyddio’r Bil hwn i geisio rhoi sylw i hynny.

Nid yw’r pwyntiau a wnaethpwyd ynglŷn â phecynnu ac awdurdodau lleol, a bod yn onest, wir yn rhan o'r Bil hwn. O ran y pwynt a wnes yn gynharach wrth ymateb i'r gyfres gyntaf un o gwestiynau am bosibilrwydd o rannu cyllid lle mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn cymryd camau gweithredu sy'n arwain at blismona gweithgaredd sydd ar hyn o bryd ddim yn cael ei blismona’n iawn, a lle mae hynny'n arwain at dalu treth, y dylent gael cyfran o hynny, wel, rwy’n meddwl y byddai awdurdodau lleol yn yr un berthynas.

Could the Minister explain how recycling is divided up from landfill and how the percentage of recycling is worked out? It’s very relevant to the overall figures.

A allai'r Gweinidog egluro sut y mae ailgylchu yn cael ei rannu o safleoedd tirlenwi a sut y mae canran y defnydd i’w ailgylchu’n cael ei gyfrifo? Mae'n berthnasol iawn i'r ffigurau cyffredinol.

It may well be, Dirprwy Lywydd, but it’s not relevant to the Bill. The Bill has nothing to say on either of those matters directly.

Efallai wir, ddirprwy Lywydd, ond nid yw'n berthnasol i'r Bil. Nid oes gan y Bil ddim i'w ddweud am ddim un o'r materion hynny yn uniongyrchol.

Would you give way, Minister?

A wnewch chi ildio, Weinidog?

You’ve asked your question. It’s a question on a statement, so I think you need to write to the Minister. [Interruption.] Perhaps you need to write for further clarification. Andrew R.T. Davies.

Rydych wedi gofyn eich cwestiwn. Mae'n gwestiwn am ddatganiad, felly rwy’n credu bod angen i chi ysgrifennu at y Gweinidog. [Torri ar draws.] Efallai fod angen i chi ysgrifennu i gael eglurhad pellach. Andrew R.T. Davies.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Two points if I may, to you, Minister. The first is that you touched, in the earlier response, on the fact that the Bill envisages capturing—that the current tax take is about £40 million, and obviously, reports say that this is a declining tax, and ultimately, it could be as low as £27 million and falling. So, have you looked at the legislation as a way of increasing the scope of capture, so that that’s one way of softening the loss of income? You’re not talking small sums of money here, in relative terms to what is at your discretion. So, I’d be interested to know whether the Bill is having a wider base to it so that it captures more waste, and thus brings in more revenue, or if not, how the Government is going to make that shortfall up.

Secondly, you made the point that the onus would be on—that the presumption is that the landowner was aware of the tipping going on. Very often, in small quantities of tipping, that can be illegal tipping, both on behalf of the tax, but also on behalf of the landlord as well, where someone’s just flung a gate open and stuck three or four loads into that field—a larger version of fly-tipping, if you like. So, how is the Bill going to capture that presumption and also offer the protection to a landlord who might find themselves in the situation where some contractors have cut the locks, driven in there and dumped five, six or seven loads, but obviously, it’s the landlord who is left paying the tax and ultimately being dragged before the courts?

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Dau bwynt os caf, i chi, Weinidog. Y cyntaf yw eich bod wedi sôn, yn yr ymateb cynharach, am y ffaith fod y Bil yn rhagweld casglu—bod derbyniadau’r dreth gyfredol tua £40 miliwn, ac yn amlwg, mae adroddiadau’n dweud bod hon yn dreth sy'n lleihau, ac yn y pen draw, gallai fod mor isel â £27 miliwn ac yn disgyn. Felly, a ydych chi wedi edrych ar y ddeddfwriaeth fel ffordd o gynyddu cwmpas casglu, fel bod hynny’n un ffordd o feddalu’r golled incwm? Nid ydych yn sôn am symiau bach o arian yma, o’i gymharu â'r hyn sydd o fewn eich disgresiwn. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mewn cael gwybod a fydd sylfaen ehangach i’r Bil fel ei fod yn cynnwys mwy o wastraff, ac felly’n dod â mwy o gyllid inni, neu os na fydd, sut y mae'r Llywodraeth yn mynd i ad-dalu’r diffyg hwnnw.

Yn ail, gwnaethoch y pwynt y byddai'r cyfrifoldeb ar—mai’r rhagdybiaeth yw bod y tirfeddiannwr yn ymwybodol o'r tipio sy’n digwydd. Yn aml iawn, wrth dipio symiau bach, gall hynny fod yn dipio anghyfreithlon, ar ran y dreth, ond hefyd ar ran y landlord yn ogystal, lle mae rhywun wedi agor giât a thaflu tri neu bedwar llwyth i mewn i'r cae—fersiwn mwy o dipio anghyfreithlon, os mynnwch chi. Felly, sut y mae'r Bil yn mynd i gynnwys y rhagdybiaeth honno gan hefyd amddiffyn landlord a allai ei ganfod ei hun yn y sefyllfa lle mae rhai contractwyr wedi torri’r cloeon, wedi gyrru i mewn ac wedi dympio pump, chwech neu saith llwyth, ond yn amlwg, y landlord sydd yn y pen draw yn gorfod talu'r dreth a chael ei lusgo gerbron y llysoedd?

I thank Andrew R.T. Davies for both those questions. It’s not the purpose of the Bill to extend the scope of capture, other than in illegal dumping of waste, which will now be brought within the tax. It’s a point that hasn’t been raised so far this afternoon, but it may be important for me to say that, of course, this tax is captured by the fiscal framework, so, as the amount of tax that we raise in Wales goes down, the block grant adjustment will take account of that, because this will be a falling tax on the other side of the border as well. It is not automatically the case that, as the tax goes down, the revenue available to Wales will go down as well. The fiscal framework and the block grant adjustment will come into play in that case.

I’m very keen to respond to his second point, because while illegal dumping of waste will be captured by this rebuttable presumption that those involved in it knew what they were doing, I’m acutely aware of the fact that there are landowners who have stuff dumped on their land with no prior knowledge of their own, and it is nothing but a headache to them as well. So, we set out, in documents accompanying the Bill, the way in which that presumption can be rebutted. I think when he has a chance later on to look at the detail of that, he will find that the circumstances that he described are very carefully defended against in the Bill and people wouldn’t find themselves vulnerable to prosecution when something had happened completely beyond their knowledge or control.

Diolch i Andrew R.T. Davies am y ddau gwestiwn yna. Nid diben y Bil yw ymestyn cwmpas cynnwys, ac eithrio dympio gwastraff yn anghyfreithlon, a fydd nawr wedi’i ddwyn o fewn y dreth. Nid yw’r pwynt hwn wedi’i godi hyd yn hyn y prynhawn yma, ond gallai fod yn bwysig imi ddweud, wrth gwrs, bod y dreth hon wedi’i chynnwys yn y fframwaith cyllidol, felly, wrth i swm y dreth yr ydym yn ei chodi yng Nghymru ostwng, bydd yr addasiad grant bloc yn ystyried hynny, oherwydd bydd hon yn dreth sy’n gostwng ar yr ochr arall i’r ffin hefyd. Nid yw'n awtomatig yn wir, wrth i’r dreth fynd i lawr, y bydd y cyllid sydd ar gael i Gymru yn mynd i lawr yn ogystal. Bydd y fframwaith cyllidol a'r addasiad grant bloc yn effeithio ar bethau yn yr achos hwnnw.

Rwy'n awyddus iawn i ymateb i'w ail bwynt, oherwydd er y bydd dympio gwastraff yn anghyfreithlon yn cael ei gynnwys gan y dybiaeth wrthbrofadwy hon bod y rhai sy'n ymwneud ag ef yn gwybod beth maent yn ei wneud, rwy'n ymwybodol iawn o'r ffaith bod stwff wedi cael ei ollwng ar dir rhai tirfeddianwyr heb iddynt wybod dim am y peth ymlaen llaw, a bod hyn yn achosi cur pen iddynt hwythau hefyd. Felly, rydym wedi nodi, mewn dogfennau sy'n cyd-fynd â'r Bil, sut y gellir gwrthbrofi’r rhagdybiaeth honno. Rwy’n credu, pan gaiff ef gyfle yn nes ymlaen i edrych ar y manylion hynny, y bydd yn gweld bod y Bil yn amddiffyn yn ofalus iawn yn erbyn yr amgylchiadau a ddisgrifiodd ac na fyddai pobl yn canfod eu hunain yn agored i erlyniad pe byddai rhywbeth wedi digwydd yn gyfan gwbl y tu hwnt i’w gwybodaeth neu eu rheolaeth.

Thank you very much, Cabinet Secretary.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

8. 4. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Plant a Gwaith Cymdeithasol
8. 4. Legislative Consent Motion on the Children and Social Work Bill

We move on to the next item on our agenda today, which is the legislative consent motion on the Children and Social Work Bill. I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children to move the motion—Carl Sargeant.

Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf ar ein hagenda heddiw, sef y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Plant a Gwaith Cymdeithasol. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i gynnig y cynnig—Carl Sargeant.

Cynnig NDM6173 Carl Sargeant

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Plant a Gwaith Cymdeithasol sy'n ymwneud ag asiantaethau mabwysiadu yng Nghymru, i'r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Cynulliad Cenedlaethol Cymru.

Motion NDM6173 Carl Sargeant

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Children and Social Work Bill, relating to adoption agencies in Wales in so far as they fall within the legislative competence of the National Assembly for Wales, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer, for the opportunity to lay the legislative consent motion today. I’d like to thank the Children, Young People and Education Committee for their scrutiny of my memorandum. I am also pleased to note that the committee has raised no objections to the LCM, and its report recommends that the Assembly supports the LCM. I formally move.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, am y cyfle i osod y cynnig cydsyniad deddfwriaethol heddiw. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg am eu gwaith craffu ar fy memorandwm. Rwyf hefyd yn falch o nodi nad yw’r pwyllgor wedi codi unrhyw wrthwynebiad i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ac mae ei adroddiad yn argymell bod y Cynulliad yn cefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Cynigiaf yn ffurfiol.

Thank you very much. I call on the Chair of the Children, Young People and Education Committee, Lynne Neagle.

Diolch yn fawr iawn. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, Lynne Neagle.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I am pleased to contribute to this debate today on this LCM, and to outline the views of the Children, Young People and Education Committee. Members will see from our report that the committee supports the approach set out in the LCM, and agrees that it is appropriate to deal with these provisions in the Children and Social Work Bill.

The amendment to the Bill tabled by Lord Nash will have the effect of requiring adoption agencies in Wales to have regard to the same factors as those applying to adoption agencies in England and the courts. The amendment will also mean that, for adoption agencies in Wales, prospective adopters are now included in the list of relationships that they must have regard to when making a decision about a child’s adoption.

It was helpful that the timetable for this LCM allowed the committee the opportunity to consult with key stakeholders to inform its considerations, and I would like to thank the Cabinet Secretary for providing sufficient time in the process for this to happen. It is important that stakeholders are able to feed in to the LCM process. Consultation with Welsh adoption agencies has highlighted that there is support for the relevant provisions in the Bill, and the clear view given to the committee from both Adoption UK Cymru and the national adoption service is that they welcome the proposal to allow the proposed change in Wales.

Our considerations as a committee did not highlight any other issues or concerns, and the committee, therefore, recommends that the Assembly supports the legislative consent motion before us today. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy’n falch o gyfrannu at y ddadl hon heddiw ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn, ac o amlinellu barn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Bydd yr Aelodau yn gweld o'n hadroddiad bod y pwyllgor yn cefnogi'r dull a nodir yn y cynnig cydsyniad deddfwriaethol, ac yn cytuno ei bod yn briodol i ymdrin â'r darpariaethau hyn yn y Bil Plant a Gwaith Cymdeithasol.

Effaith y gwelliant i'r Bil a gyflwynwyd gan yr Arglwydd Nash fydd mynnu bod asiantaethau mabwysiadu yng Nghymru yn ystyried yr un ffactorau â'r rhai sy'n berthnasol i asiantaethau mabwysiadu yn Lloegr a'r llysoedd. Bydd y gwelliant hefyd yn golygu, i asiantaethau mabwysiadu yng Nghymru, y bydd darpar fabwysiadwyr bellach wedi’u cynnwys ar y rhestr o berthnasoedd y mae’n rhaid iddynt eu hystyried wrth wneud penderfyniad am fabwysiadu plentyn.

Roedd yn ddefnyddiol bod amserlen y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn wedi caniatáu cyfle i’r pwyllgor ymgynghori â rhanddeiliaid allweddol i lywio ei ystyriaethau, a hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ddarparu digon o amser yn y broses i hyn ddigwydd. Mae'n bwysig bod rhanddeiliaid yn cael cyfrannu at broses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Mae ymgynghoriad ag asiantaethau mabwysiadu yng Nghymru wedi dangos cefnogaeth i'r darpariaethau perthnasol yn y Bil, a’r farn glir a roddwyd i'r pwyllgor gan Adoption UK Cymru a’r gwasanaeth mabwysiadu cenedlaethol yw eu bod yn croesawu'r cynnig i ganiatáu'r newid arfaethedig yng Nghymru.

Ni wnaeth ein hystyriaethau fel pwyllgor dynnu sylw at unrhyw faterion na phryderon eraill, ac mae'r pwyllgor, felly, yn argymell bod y Cynulliad yn cefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol sydd ger ein bron heddiw. Diolch.

Thank you very much. There are no more speakers. Do you need to reply?

Diolch yn fawr iawn. Nid oes mwy o siaradwyr. Oes angen i chi ateb?

I just thank the Member for the contribution. I ask Members to support the LCM today.

Dim ond i ddiolch i'r Aelod am y cyfraniad. Rwy’n gofyn i’r Aelodau gefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol heddiw.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36. Thank you.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, caiff y cynnig ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. Diolch.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

9. 5. Dadl: Adroddiad Blynyddol Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru 2015-16
9. 5. Debate: The Older People's Commissioner for Wales's Annual Report 2015-16

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Paul Davies, a gwelliant 3 yn enw Rhun ap Iorwerth.

The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Paul Davies, and amendment 3 in the name of Rhun ap Iorwerth.

We now move on to item 5, which is a debate on the Older People’s Commissioner for Wales’ annual report 2015-16, and I call on the Minister for Social Services and Public Health to move the motion—Rebecca Evans.

Rydym yn awr yn symud ymlaen at eitem 5, sef dadl ar adroddiad blynyddol 2015-16 Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, a galwaf ar y Gweinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ac Iechyd y Cyhoedd i gynnig y cynnig—Rebecca Evans.

Cynnig NDM6174 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi'r Adroddiad Blynyddol ar gyfer 2015-16 gan Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru.

Motion NDM6174 Jane Hutt

To propose that the National Assembly of Wales:

Notes the Annual Report for 2015-16 by the Older People's Commissioner for Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you. I am pleased to open this debate on the annual impact and reach report from the Older People’s Commissioner for Wales. I’d like to take this opportunity to put on record my thanks to Sarah Rochira and her team for the invaluable work that they do to improve the lives of older people across Wales. It’s clear from the report that the commissioner has continued her impressive record of activity. The breadth and depth of her work touches on so many aspects of older people’s lives: their rights, their health, their housing and their safety. She’s been an influential figure, ensuring that the voice of older people is always heard and that action is taken to address the issues that are important to them. And, importantly, the commissioner has never forgotten the importance of authenticity when speaking on behalf of older people. This year, she and her team have met with 218 groups and more than 5,600 older people across the country, speaking to them directly to ensure that they’re focusing on the issues that matter to older people today.

Taking the first amendment tabled in the name of Paul Davies, we recognise the impact that loneliness and isolation can have on health and well-being. This is why we’ve committed to developing a nationwide and cross-Government strategy to address loneliness and isolation. This will build on the work that’s been taken forward through our strategy for older people and the Ageing Well in Wales programme. As such, we support this amendment.

We also support the second amendment tabled by the Welsh Conservatives. Indeed, we’ve already taken steps to strengthen rights for older people through the declaration of rights for older people and the Social Services and Well-being (Wales) Act. In her report, the commissioner has been clear about her ambition to further protect and promote the rights of older people through legislation. The First Minister and I have already had discussions with the older people’s commissioner in relation to potential future legislation, and the written statement I issued on the international day for older people at the end of September confirms our support for the principle of a Bill.

Turning to the final amendment tabled in the name of Rhun ap Iorwerth, again, we support it. We recognise the importance of local government in the health and well-being of older people, and this is why we’ve provided additional funding in the revenue support grant to recognise the pressures on social services. There’s also been further money made available through the intermediate care fund. The draft budget for 2017-18 will also deliver the best local government funding settlement in years.

I’d like to turn my focus to some of the key themes that underpin the commissioner’s report. However, I think it’s important to set the debate within the context of the changing landscape of social care in Wales. Taken together, the social services and well-being Act and the regulation and inspection of social care Act are transforming the way that social services are delivered. People now have a strong voice and more say in relation to the care and support they receive to ensure that it focuses on what’s important to them and to best meet their well-being outcomes. The commissioner has been involved in the development of both Acts, and I appreciate the positive contribution that she has made and continues to make.

Dementia is one of the biggest healthcare challenges we face as a society, and it’s a key theme in the commissioner’s report. Only recently, the news headlines highlighted that Alzheimer’s disease and other dementias were recorded in almost one in eight recorded deaths in 2015. These figures are attributed to our ageing population as well as improved detection and diagnosis.

In March this year, the commissioner published her report, ‘Dementia: more than just memory loss’. She drew a number of key conclusions following her review, including a lack of knowledge and understanding of dementia amongst professionals and the public, a lack of flexibility and co-operation within dementia services, and a significant variation in the experiences of people living with dementia and their carers. I’m pleased to confirm that the Welsh Government recognises the importance of dealing with the challenges of dementia and tackling the issues that the commissioner has raised. ‘Taking Wales Forward’ sets out our commitment to take further action to make Wales a dementia-friendly nation by developing and implementing a new national dementia strategic action plan. This plan will, of course, take into consideration the commissioner’s findings, in addition to working with key third sector partners, such as the Alzheimer’s Society, Age Alliance Wales and the Wales Carers Alliance.

Over the last two years, the Welsh Government has provided more than £8 million of additional funding to develop dementia services across Wales. So, we do have a firm foundation on which to build. We’ll use the plan to strengthen work already under way in a number of key areas, including awareness raising and working with the Alzheimer’s Society and others to maintain the momentum of the Dementia Friends and Dementia Supportive Communities campaigns. It will also focus on improving diagnosis rates, providing practical and emotional help, and embedding a culture that puts the dignity and safety of patients first. The plan will be issued for formal public consultation before the end of this year, with the final version to be published in the spring of 2017.

As a Government, we’re opposed to all forms of discriminations, and ageism is no exception. But while sexism, racism and homophobia, for example, are generally recognised and understood, the commissioner makes the point that ageism is often overlooked and is rarely talked about. This was the driving force behind her Say No to Ageism campaign, launched in October last year. The campaign’s aim was to challenge the stereotypes associated with growing older and older people, outlining the huge contribution older people make to our society, including more than £1 billion to the economy every year. The commissioner’s used her impressive reach to spread the message across Wales through film, social media and training courses. As part of the campaign, the commissioner highlights ageism and discrimination in the workplace, and this remains a significant issue for many older people. This is often founded on preconceived notions of poor health, lower productivity and unwillingness to adapt to change. These prejudices, which bear no validity, are part of the reason why older jobseekers are more than twice as likely to be long-term unemployed compared to younger jobseekers, and why more than one in three people in Wales between the age of 50 and state pension age are jobless.

I’m proud to say that this Government recognises the value that older people bring to the labour market. Learning and training opportunities shouldn’t be just for young people. We’re committed to creating a minimum of 100,000 high-quality apprenticeships for people of all ages. We will work with employers to ensure that they value the skills and experience that older people bring to the workforce. If older people want to remain in work or want to retrain and learn new skills to apply for new jobs, we will support them in that decision.

I now turn to the final theme I’d like to highlight from the commissioner’s report—safeguarding and protecting older people here in Wales. The commissioner’s work has focused on ensuring a systemic approach to identifying the older people at risk and securing full support from the criminal justice system to help people regain their safety and their well-being. When older people need care and support, we will ensure that those caring for older people have the knowledge, skills and competencies to deliver high-quality, compassionate care.

We are committed to improving the quality of care that people receive, whether it's in their own home, or in hospital, or in a care home, and to ensuring that they are treated with dignity and respect. Action is being taken to respond to the recommendations of the Flynn review, and this includes the appointment of a senior quality improvement lead who is working with care home providers and regulators across Wales to reduce avoidable pressure ulcers.

The social services and well-being Act has put the protection of adults on a firm statutory footing. The Act has introduced a definition of ‘adult at risk’, and a new duty for the local authority to make enquiries to determine whether any action is required to safeguard vulnerable people. The Act has introduced a number of key safeguards for adults at risk, including new duties to report to the local authority someone suspected to be an adult at risk of abuse or neglect, and for the local authority to make enquiries or cause enquiries to be made to determine whether any action is required to safeguard those vulnerable people. This duty to enquire is supplemented by a power to apply to the courts for an adult support and protection order. The order will enable an authorised officer with the requisite skills and experience to securely enter the premises in order to speak with an adult in private, to determine what, if any, action should be taken.

One of the issues the commissioner features in her report is the devastating impact that scams, fraud or criminal deception can have on the lives of older people, and these crimes, deliberately targeted at some of the most vulnerable people in our society, have a detrimental effect on mental and physical well-being. Research has highlighted that there is also a direct cost to local authorities, as victims lose their confidence and independence, suffer depression, and require intervention from the state to provide protections such as sheltered accommodation and social services support. Whilst good practice does exist across Wales to tackle scams in all their forms, the Welsh Government, the commissioner and others recognised that there was a need to better co-ordinate efforts and ensure that there’s a collaborative approach across the public, private and third sectors. As a result, the commissioner and Age Cymru formally launched the Wales Against Scams Partnership in March of this year, and this works to make Wales a hostile place for criminals who often deliberately target older and vulnerable people. The partnership has also developed the UK's first anti-scammers charter.

As a Government, we’re committed to ensuring that older people are safe and able to live fear free. The tackling hate crime framework, which sets out the Welsh Government’s aim to challenge hostility and prejudice, includes age as a protected characteristic. This issue is being explored at a strategic level by the hate crime criminal justice board, established to ensure a partnership approach across devolved and non-devolved areas, including the four Welsh police forces, the Crown Prosecution Service, the Ministry of Justice and the Home Office.

The Welsh Government's support for older people and the issues they face is clear: the groundbreaking decision taken in 2008 to appoint a commissioner for older people has no doubt made a huge difference to the lives of older people in Wales. I don't believe that any of us here would doubt the drive, dedication and determination of the commissioner and her team in fulfilling their purpose as an independent voice for older people, helping to keep those who are vulnerable safe and working to ensure that they have the services and support that they need. I look forward to the debate.

Diolch. Rwy’n falch o agor y ddadl hon ar yr adroddiad effaith a chyrhaeddiad blynyddol gan Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch i Sarah Rochira a'i thîm am y gwaith gwerthfawr y maent yn ei wneud i wella bywydau pobl hŷn ledled Cymru. Mae'n amlwg o'r adroddiad bod y comisiynydd wedi parhau â'i record drawiadol o weithgarwch. Mae ehangder a dyfnder ei gwaith yn cyffwrdd â chymaint o agweddau ar fywydau pobl hŷn: eu hawliau, eu hiechyd, eu tai a'u diogelwch. Mae hi wedi bod yn unigolyn dylanwadol, gan sicrhau bod llais pobl hŷn yn cael ei glywed bob amser, a bod camau'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â'r materion sy'n bwysig iddyn nhw. Ac, yn bwysig, nid yw’r comisiynydd erioed wedi anghofio pwysigrwydd dilysrwydd wrth siarad ar ran pobl hŷn. Eleni, mae hi a'i thîm wedi cyfarfod â 218 o grwpiau a mwy na 5,600 o bobl hŷn ar draws y wlad, gan siarad â nhw yn bersonol er mwyn sicrhau eu bod yn canolbwyntio ar y materion sy'n bwysig i bobl hŷn heddiw.

Gan gymryd y gwelliant cyntaf a gyflwynwyd yn enw Paul Davies, rydym yn cydnabod yr effaith y gall unigrwydd ac unigedd ei chael ar iechyd a lles. Dyma pam yr ydym wedi ymrwymo i ddatblygu strategaeth genedlaethol a thraws-Lywodraeth i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd. Bydd hyn yn adeiladu ar y gwaith sydd wedi ei ddwyn ymlaen drwy ein strategaeth ar gyfer pobl hŷn a’r rhaglen Heneiddio'n Dda yng Nghymru. Fel y cyfryw, rydym yn cefnogi'r gwelliant hwn.

Rydym hefyd yn cefnogi’r ail welliant a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr Cymreig.  Yn wir, rydym eisoes wedi cymryd camau i gryfhau hawliau i bobl hŷn drwy’r datganiad hawliau i bobl hŷn a Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru). Yn ei hadroddiad, mae'r comisiynydd wedi bod yn glir am ei huchelgais i ddiogelu a hyrwyddo hawliau pobl hŷn drwy ddeddfwriaeth bellach.  Mae’r Prif Weinidog a minnau eisoes wedi cael trafodaethau â'r comisiynydd pobl hŷn ynghylch deddfwriaeth bosibl yn y dyfodol, ac mae’r datganiad ysgrifenedig a gyhoeddais ar y diwrnod rhyngwladol ar gyfer pobl hŷn ddiwedd mis Medi yn cadarnhau ein cefnogaeth i’r egwyddor o gael Bil.

Gan droi at y gwelliant olaf a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth, unwaith eto, rydym yn ei gefnogi.  Rydym yn cydnabod pwysigrwydd llywodraeth leol mewn iechyd a lles pobl hŷn, a dyma pam yr ydym wedi darparu cyllid ychwanegol yn y grant cynnal refeniw i gydnabod y pwysau ar wasanaethau cymdeithasol. Sicrhawyd hefyd bod rhagor o arian ar gael drwy'r gronfa gofal canolraddol.  Bydd y gyllideb ddrafft ar gyfer 2017-18 hefyd yn cyflwyno'r setliad cyllid llywodraeth leol gorau ers blynyddoedd.

Hoffwn ganolbwyntio ar rai o'r themâu allweddol sy'n sail i adroddiad y comisiynydd.  Fodd bynnag, credaf ei bod yn bwysig gosod y ddadl o fewn cyd-destun tirwedd newidiol gofal cymdeithasol yng Nghymru.  O'u cymryd gyda'i gilydd, mae'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant a Deddf rheoleiddio ac arolygu gofal cymdeithasol yn trawsnewid y ffordd y mae gwasanaethau cymdeithasol yn cael eu darparu. Mae gan bobl erbyn hyn lais cryf a mwy o ddylanwad o ran y gofal a'r cymorth a gânt i sicrhau eu bod yn canolbwyntio ar yr hyn sy'n bwysig iddyn nhw ac i fodloni eu canlyniadau lles yn y ffordd orau.  Mae'r comisiynydd wedi bod yn ymwneud â datblygu’r ddwy Ddeddf, ac rwy’n gwerthfawrogi’r cyfraniad cadarnhaol y mae wedi ei wneud ac y mae’n parhau i’w wneud.

Mae dementia yn un o'r heriau gofal iechyd mwyaf sy'n ein hwynebu fel cymdeithas, ac mae'n un o themâu allweddol adroddiad y comisiynydd.  Dim ond yn ddiweddar, amlygodd y penawdau newyddion bod clefyd Alzheimer a dementias eraill wedi eu cofnodi mewn bron i un o bob wyth o farwolaethau a gofnodwyd yn 2015.  Mae'r ffigurau hyn yn cael eu priodoli i’n poblogaeth sy'n heneiddio yn ogystal â dulliau gwell o ganfod y cyflyrrau hyn a gwell diagnosis.

Ym mis Mawrth eleni, cyhoeddodd y comisiynydd ei hadroddiad, 'Dementia: mwy na dim ond colli cof'.  Daeth hi i nifer o gasgliadau allweddol yn dilyn ei hadolygiad, gan gynnwys diffyg gwybodaeth a dealltwriaeth o ddementia ymhlith gweithwyr proffesiynol a'r cyhoedd, diffyg hyblygrwydd a chydweithrediad o fewn gwasanaethau dementia, ac amrywiad sylweddol mewn profiadau pobl sy'n byw gyda dementia a'u gofalwyr. Rwy'n falch o gadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod pwysigrwydd ymdrin â heriau dementia a mynd i'r afael â'r materion y mae'r comisiynydd wedi’u codi.  Mae ‘Symud Cymru Ymlaen' yn nodi ein hymrwymiad i gymryd camau pellach i wneud Cymru yn genedl sy’n ystyriol o ddementia drwy ddatblygu a gweithredu cynllun gweithredu strategol dementia cenedlaethol newydd.  Bydd y cynllun hwn, wrth gwrs, yn ystyried canfyddiadau’r comisiynydd, yn ogystal â gweithio gyda phartneriaid allweddol yn y trydydd sector, fel y Gymdeithas Alzheimer, Cynghrair Henoed Cymru a Chynghrair Cynhalwyr Cymru.

Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu mwy nag £8 miliwn o arian ychwanegol i ddatblygu gwasanaethau dementia ledled Cymru.  Felly, mae gennym sylfaen gadarn i adeiladu arni.  Byddwn yn defnyddio'r cynllun i gryfhau gwaith sydd eisoes ar y gweill mewn nifer o feysydd allweddol, gan gynnwys codi ymwybyddiaeth a gweithio gyda Chymdeithas Alzheimer ac eraill i gynnal momentwm ymgyrchoedd y Cyfeillion Dementia a Chymunedau Cefnogi Pobl â Dementia. Bydd hefyd yn canolbwyntio ar wella cyfraddau diagnosis, gan ddarparu cymorth ymarferol ac emosiynol, ac ymwreiddio diwylliant sy'n rhoi urddas a diogelwch cleifion yn gyntaf.  Bydd y cynllun yn cael ei gyhoeddi ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus ffurfiol cyn diwedd y flwyddyn hon, gyda'r fersiwn derfynol yn cael ei chyhoeddi yng ngwanwyn 2017.

Fel Llywodraeth, rydym yn gwrthwynebu pob math o wahaniaethu, ac nid yw gwahaniaethu ar sail oedran yn eithriad. Ond er bod rhywiaeth, hiliaeth a homoffobia, er enghraifft, yn cael eu cydnabod a'u deall yn gyffredinol, mae'r comisiynydd yn gwneud y pwynt fod rhagfarn ar sail oedran yn cael ei hesgeuluso yn aml ac anaml iawn y siaredir amdani. Hwn oedd y grym y tu ôl i’w hymgyrch Dywedwch Na wrth Oedraniaeth, a lansiwyd ym mis Hydref y llynedd. Nod yr ymgyrch oedd herio'r stereoteipiau sy'n gysylltiedig â thyfu’n hŷn a phobl hŷn, gan amlinellu'r cyfraniad enfawr y mae pobl hŷn yn ei wneud i'n cymdeithas, gan gynnwys dros £1 biliwn i’r economi bob blwyddyn. Defnyddiodd y comisiynydd ei chyrhaeddiad trawiadol i ledaenu'r neges ar draws Cymru drwy ffilm, cyfryngau cymdeithasol a chyrsiau hyfforddi. Fel rhan o'r ymgyrch, mae'r comisiynydd yn tynnu sylw at wahaniaethu ar sail oedran a gwahaniaethu yn y gweithle, ac mae hyn yn parhau i fod yn broblem sylweddol i lawer o bobl hŷn. Mae hyn yn aml yn seiliedig ar syniadau rhagdybiedig o iechyd gwael, cynhyrchiant is ac amharodrwydd i addasu i newid. Mae'r rhagfarnau hyn, nad oes dim dilysrwydd iddynt, yn rhan o'r rheswm pam fod ceiswyr gwaith hŷn yn fwy na dwywaith yn fwy tebygol o fod yn ddi-waith yn y tymor hir o’u cymharu â cheiswyr gwaith iau, a pham y mae mwy nag un o bob tri pherson yng Nghymru rhwng 50 oed ac oedran pensiwn y wladwriaeth yn ddi-waith.

Rwy'n falch o ddweud bod y Llywodraeth hon yn cydnabod y gwerth y mae pobl hŷn yn ei roi i'r farchnad lafur.  Ni ddylai cyfleoedd dysgu a hyfforddi fod ar gyfer pobl ifanc yn unig.  Rydym wedi ymrwymo i greu o leiaf 100,000 o brentisiaethau o ansawdd uchel i bobl o bob oed.  Byddwn yn gweithio gyda chyflogwyr i sicrhau eu bod yn gwerthfawrogi'r sgiliau a'r profiad y mae pobl hŷn yn eu rhoi i'r gweithlu.  Os yw pobl hŷn yn dymuno aros mewn gwaith neu’n awyddus i ailhyfforddi a dysgu sgiliau newydd i wneud cais am swyddi newydd, byddwn yn eu cefnogi yn y penderfyniad hwnnw.

Trof yn awr at y thema olaf yr hoffwn i dynnu sylw ati o adroddiad y comisiynydd—diogelu ac amddiffyn pobl hŷn yma yng Nghymru.  Mae gwaith y comisiynydd wedi canolbwyntio ar sicrhau ymagwedd systemig i nodi'r bobl hŷn sydd mewn perygl a sicrhau cefnogaeth lawn gan y system cyfiawnder troseddol er mwyn helpu pobl i adennill eu diogelwch a'u lles.  Pan fydd angen gofal a chymorth ar bobl hŷn, byddwn yn sicrhau bod gan y rhai sy'n gofalu am bobl hŷn y wybodaeth, y sgiliau a'r cymwyseddau i ddarparu gofal tosturiol o ansawdd uchel.

Rydym wedi ymrwymo i wella ansawdd y gofal y mae pobl yn ei dderbyn, boed yn eu cartrefi eu hunain, neu yn yr ysbyty, neu mewn cartref gofal, ac i sicrhau eu bod yn cael eu trin ag urddas a pharch.  Mae camau'n cael eu cymryd i ymateb i argymhellion adolygiad Flynn, ac mae hyn yn cynnwys penodi uwch arweinydd gwella ansawdd sy'n gweithio gyda darparwyr cartrefi gofal a rheoleiddwyr ledled Cymru i leihau wlserau pwysau y gellir eu hosgoi.

Mae'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant wedi rhoi amddiffyn oedolion ar sail statudol gadarn. Mae'r Ddeddf wedi cyflwyno diffiniad o 'oedolyn mewn perygl', ac mae dyletswydd newydd ar yr awdurdod lleol i wneud ymholiadau i benderfynu a oes angen cymryd unrhyw gamau i ddiogelu pobl sy'n agored i niwed. Mae'r Ddeddf wedi cyflwyno nifer o fesurau diogelu allweddol ar gyfer oedolion mewn perygl, gan gynnwys dyletswyddau newydd i adrodd i’r awdurdod lleol am unrhyw un yr amheuir ei fod yn oedolyn mewn perygl o gael ei gam-drin neu eu hesgeuluso, ac i’r awdurdod lleol wneud ymholiadau neu achosi i ymholiadau gael eu gwneud i benderfynu a oes angen cymryd unrhyw gamau i ddiogelu'r bobl hynny sy'n agored i niwed. Mae’r ddyletswydd hon i ymholi yn cael ei hategu gan bŵer i wneud cais i'r llysoedd am orchymyn cymorth ac amddiffyn oedolion. Bydd y gorchymyn yn galluogi swyddog awdurdodedig sydd â'r sgiliau a'r profiad angenrheidiol i fynd i mewn yn ddiogel i'r safle er mwyn siarad gydag oedolyn yn breifat, i benderfynu pa gamau, os o gwbl, y dylid eu cymryd.

Un o'r materion y mae’r comisiynydd yn rhoi sylw iddo yn ei hadroddiad yw'r effaith ddinistriol y gall sgamiau, twyll neu ddichell droseddol ei chael ar fywydau pobl hŷn, ac mae’r troseddau hyn, wedi'u targedu yn fwriadol at rai o'r bobl fwyaf bregus yn ein cymdeithas, yn cael effaith andwyol ar les meddyliol a chorfforol. Mae ymchwil wedi dangos bod cost uniongyrchol hefyd i awdurdodau lleol, gan fod dioddefwyr yn colli eu hyder a'u hannibyniaeth, yn dioddef iselder, ac angen ymyrraeth gan y wladwriaeth i ddarparu diogelwch fel llety gwarchod a chefnogaeth gwasanaethau cymdeithasol. Er bod arfer da yn bodoli ledled Cymru i fynd i'r afael â sgamiau yn eu holl ffurfiau, mae Llywodraeth Cymru, y comisiynydd ac eraill yn cydnabod bod angen cydlynu ymdrechion yn well a sicrhau bod ymagwedd gydweithredol ar draws y sector cyhoeddus, preifat a’r trydydd sector. O ganlyniad, lansiodd y comisiynydd ac Age Cymru Bartneriaeth Cymru yn Erbyn Sgamiau yn ffurfiol ym mis Mawrth eleni, ac mae hyn yn gweithio i wneud Cymru yn lle anghyfeillgar i droseddwyr sy'n aml yn targedu pobl hŷn a bregus yn fwriadol. Mae'r bartneriaeth hefyd wedi datblygu siarter gwrth-sgamwyr gyntaf y DU.

Fel Llywodraeth, rydym yn ymrwymo i sicrhau bod pobl hŷn yn ddiogel ac yn gallu byw heb ofn.  Mae'r fframwaith yn mynd i'r afael â throseddau casineb, sy'n pennu nod Llywodraeth Cymru i herio gelyniaeth a rhagfarn, yn cynnwys oedran fel nodwedd warchodedig.  Mae'r mater hwn yn cael ei archwilio ar lefel strategol gan y bwrdd cyfiawnder troseddol troseddau casineb, a sefydlwyd i sicrhau dull partneriaeth ar draws meysydd datganoledig a heb eu datganoli, gan gynnwys pedwar heddlu Cymru, Gwasanaeth Erlyn y Goron, y Weinyddiaeth Gyfiawnder a'r Swyddfa Gartref.

Mae cefnogaeth Llywodraeth Cymru i bobl hŷn a'r materion y maent yn eu hwynebu yn glir: heb os nac oni bai, mae’r penderfyniad arloesol a gymerwyd yn 2008 i benodi comisiynydd pobl hŷn wedi gwneud gwahaniaeth enfawr i fywydau pobl hŷn yng Nghymru. Nid wyf yn credu bod unrhyw un ohonom yma yn amau ​​dycnwch, ymroddiad a phenderfyniad y comisiynydd a'i thîm wrth gyflawni eu pwrpas fel llais annibynnol i bobl hŷn, gan helpu i gadw'r rhai sy'n agored i niwed yn ddiogel a gweithio i sicrhau eu bod yn cael y gwasanaethau a'r cymorth sydd eu hangen arnynt. Edrychaf ymlaen at y ddadl.

Thank you very much. I have selected the three amendments to the motion. I call on Janet Finch-Saunders to move amendments 1 and 2 tabled in the name of Paul Davies. Janet.

Diolch yn fawr iawn.  Yr wyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig.  Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig gwelliannau 1 a 2 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies.  Janet.

Gwelliant 1—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi gwaith y Comisiynydd Pobl Hŷn i fynd i'r afael ag effaith unigrwydd ac unigedd ar bobl hŷn sy'n byw yng Nghymru ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud mwy i fynd i'r afael â'r mater hwn.

Amendment 1—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Notes the work of the Older People's Commissioner to tackle the impact of loneliness and isolation on older people living in Wales and calls on the Welsh Government to do more to address this matter.

Gwelliant 2—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi y dylai Llywodraeth Cymru ystyried cyflwyno Bil Hawliau Pobl Hŷn i ymestyn a hyrwyddo hawliau pobl hŷn Cymru er mwyn sicrhau bod gan bobl hŷn lais cryf yn unol ag argymhellion y Comisiynydd Pobl Hŷn.

Amendment 2—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Notes that, to ensure that older people have a strong voice in line with the Older People Commissioner's recommendations, the Welsh Government should consider introducing an Older People's Rights Bill to extend and promote the rights of Wales's older people.

Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.

Amendments 1 and 2 moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. I move amendments 1 and 2 in the name of Paul Davies.

There are some 800,000 older people in Wales who deserve every opportunity to be empowered to have their rights strengthened and their needs fulfilled, and I would like to start my contribution today by paying tribute to our Older People's Commissioner for Wales, Miss Sarah Rochira, for campaigning so tirelessly to achieve that. I am not alone in recognising the professionalism that Miss Rochira has brought to this role—she’s certainly a real champion for our elderly here in Wales. Her work on scams and swindles, care homes, ageing well in Wales, domestic abuse and ageism demonstrates the wide range of issues impacting older people, which we recognise today. The commissioner opens this report by referring to older people in Wales as ‘a phenomenal asset’ and ‘everyday heroes’. With a contribution of £1 billion each year to our economy through childcare, volunteering, care and community work, it is fair to say that this is a great description. Yet, all too often, the value of these ‘everyday heroes’ goes unnoticed or unrecognised. It is completely unacceptable that too many older people, particularly those who may be more vulnerable, see their rights diminish as they get older, and as they really need that support most.

A year ago next week, on Human Rights Day, the commissioner called for legislation to protect and promote the rights of our older people here in Wales. Our amendments today seek to strengthen the commissioner’s calls through the introduction of an older people’s rights Bill. We want to see a single piece of legislation to clearly enshrine the rights of older people within Welsh law. We want to see a duty of due regard on all public bodies; to place a duty on the Welsh Government to promote knowledge and understanding of the rights of older people across Wales; and to introduce measures to tackle ageism, promote ageing well and embed older people’s well-being within public service delivery.

The fact that the commissioner’s casework team provided assistance and support for 413 older people across Wales last year shows that we still have progress to be made, particularly in the areas of care and residential care that, combined, made up a considerable amount of such casework. The commissioner identified the key themes that came across in her casework as accessing continuing healthcare funding, the impact of care home closures, and the overall cost of care. These are themes that I, too, have picked up on in much of my own casework, and are part of the reasons why Welsh Conservatives want to see a cap on care costs, much improved joined-up working between the health and social care sector, and much better bed provision, to prevent those terrible delayed transfers of care that we all in our constituencies know about, and to ensure choice, suitability and the right location for those who need care.

We have used our amendments to highlight the issue of isolation among older people. This is a concern that the commissioner has focused on previously, and we want to ensure that this Chamber does not forget the impact that loneliness can have on a person’s physical and mental wellbeing, particularly around this time of year. Loneliness can have an effect on mortality similar in size to smoking 15 cigarettes a day. New research has found that people with early signs of Alzheimer’s were 7. 5 times more likely to be very lonely. So, let’s use this report to commit ourselves towards making Wales the first dementia-friendly nation in the United Kingdom. Dirprwy Lywydd, we are fortunate to have such a dedicated and committed commissioner working on behalf of older people across Wales, and I will say this: I would like to see that role, where people are doing a really good job—I know it’s time-related, but I would like to see some people actually staying in the role and continuing the good work that they’re doing. That is one role that I particularly believe should continue, and that person.

Let us ensure that we are working in tandem to create an age-friendly Wales, ensuring that older people are able to access the services, the support and the care they need and deserve, and that they are empowered to continue to lead rewarding and fulfilling lives, enriching our social fabric as only those with their own life experiences can do. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd.  Cynigiaf welliannau 1 a 2 yn enw Paul Davies.

Mae tua 800,000 o bobl hŷn yng Nghymru sy'n haeddu pob cyfle i gael eu grymuso i gael eu hawliau wedi eu cryfhau a'u hanghenion wedi eu cyflawni, a hoffwn i ddechrau fy nghyfraniad heddiw drwy dalu teyrnged i’n Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, Miss Sarah Rochira, am ymgyrchu’n ddiflino i gyflawni hynny. Nid dim ond y fi sy’n cydnabod y proffesiynoldeb y mae Miss Rochira wedi ei ddangos wrth gyflawni’r swyddogaeth—mae hi'n sicr yn bencampwr go iawn ar gyfer ein henoed yma yng Nghymru. Mae ei gwaith ar sgamiau a thwyll, cartrefi gofal, heneiddio'n dda yng Nghymru, cam-drin domestig a rhagfarn ar sail oedran yn dangos yr ystod eang o faterion sy'n effeithio ar bobl hŷn, yr ydym yn eu cydnabod heddiw. Mae'r comisiynydd yn agor yr adroddiad hwn drwy gyfeirio at bobl hŷn yng Nghymru fel 'ased anhygoel' ac 'arwyr bob dydd'. Gyda chyfraniad o £1 biliwn bob blwyddyn i'n heconomi drwy ofal plant, gwirfoddoli, gofal a gwaith cymunedol, mae'n deg dweud bod hwn yn ddisgrifiad gwych. Eto i gyd, yn rhy aml, nid oes neb yn sylwi neu’n cydnabod gwerth yr 'arwyr pob dydd' hyn. Mae'n gwbl annerbyniol bod gormod o bobl hŷn, yn enwedig y rhai a allai fod yn fwy agored i niwed, yn gweld eu hawliau yn lleihau wrth iddynt fynd yn hŷn, a phan maent wir angen y gefnogaeth fwyaf.

Flwyddyn yn ôl i’r wythnos nesaf, ar Ddiwrnod Hawliau Dynol, galwodd y comisiynydd am ddeddfwriaeth i amddiffyn a hyrwyddo hawliau ein pobl hŷn yma yng Nghymru. Mae ein gwelliannau heddiw yn ceisio cryfhau galwadau’r comisiynydd drwy gyflwyno Bil hawliau pobl hŷn.  Rydym yn dymuno gweld un darn o ddeddfwriaeth i ymgorffori hawliau pobl hŷn yn glir o fewn cyfraith Cymru.  Rydym am weld dyletswydd sylw dyledus ar bob corff cyhoeddus; i roi dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i hyrwyddo gwybodaeth a dealltwriaeth o hawliau pobl hŷn ledled Cymru; ac i gyflwyno mesurau i fynd i'r afael â rhagfarn ar sail oedran, hyrwyddo heneiddio yn dda ac ymgorffori lles pobl hŷn o ran darparu gwasanaethau cyhoeddus.

Mae'r ffaith bod tîm gwaith achos y comisiynydd wedi darparu cymorth a chefnogaeth i 413 o bobl hŷn ledled Cymru y llynedd yn dangos bod angen gwneud cynnydd o hyd, yn enwedig ym meysydd gofal a gofal preswyl sydd, ar y cyd, yn ffurfio cryn dipyn o waith achos o'r fath. Nododd y comisiynydd y prif themâu a ddaeth i’r amlwg yn ei gwaith achos megis cael gafael ar gyllid gofal iechyd parhaus, effaith cau cartrefi gofal, a chost gyffredinol y gofal.  Mae'r rhain yn themâu yr wyf innau, hefyd, wedi sylwi arnynt mewn llawer o fy ngwaith achos fy hun, ac maent yn rhan o'r rhesymau pam y mae’r Ceidwadwyr Cymreig am weld cap ar gostau gofal, gwaith cydgysylltiedig lawer gwell rhwng y sector iechyd a gofal cymdeithasol, a darpariaeth lawer gwell o welyau, er mwyn atal yr oedi ofnadwy hwnnw wrth drosglwyddo gofal yr ydym i gyd yn gwybod amdano yn ein hetholaethau, ac i sicrhau dewis, addasrwydd a'r lleoliad iawn ar gyfer y rhai sydd angen gofal.

Rydym wedi defnyddio ein gwelliannau i dynnu sylw at y mater o unigedd ymysg pobl hŷn. Mae hwn yn bryder y mae’r comisiynydd wedi canolbwyntio arno o’r blaen, ac rydym am sicrhau nad yw’r Siambr hon yn anghofio'r effaith y gall unigrwydd ei gael ar les corfforol a meddyliol person, yn enwedig ar yr adeg hon o'r flwyddyn. Gall unigrwydd gael effaith ar farwolaeth yn debyg o ran maint i ysmygu 15 sigarét y dydd. Mae ymchwil newydd wedi darganfod bod pobl ag arwyddion cynnar o glefyd Alzheimer yn 7.5 gwaith yn fwy tebygol o fod yn unig iawn. Felly, gadewch i ni ddefnyddio'r adroddiad hwn i ymrwymo i wneud Cymru y genedl gyntaf sy’n ystyriol o ddementia yn y Deyrnas Unedig. Ddirprwy Lywydd, rydym yn ffodus o gael comisiynydd mor ymroddedig ac ymrwymedig yn gweithio ar ran pobl hŷn ledled Cymru, ac rwy’n dweud hyn: hoffwn weld y swyddogaeth honno, lle mae pobl yn gwneud gwaith da iawn—rwy’n gwybod ei bod yn gysylltiedig ag amser, ond hoffwn i weld rhai pobl yn aros yn y swydd ac yn parhau â'r gwaith da y maent yn ei wneud. Dyna un swyddogaeth yr wyf yn arbennig yn credu y dylai barhau, a’r person hwnnw.

Gadewch inni sicrhau ein bod yn gweithio ar y cyd i greu Cymru sy’n ystyriol o oedran, gan sicrhau bod pobl hŷn yn gallu cael mynediad at y gwasanaethau, y gefnogaeth a'r gofal sydd eu hangen arnynt ac y maent yn eu haeddu, a'u bod yn cael eu grymuso i barhau i fyw bywydau sy’n rhoi boddhad a phleser, gan gyfoethogi ein gwead cymdeithasol fel mai dim ond y rhai sydd â’u profiadau bywyd eu hunain sy’n gallu ei wneud. Diolch.

Thank you. I call on Sian Gwenllian to move amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Sian.

Diolch.  Galwaf ar Sian Gwenllian i gynnig gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.  Sian.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi pwysigrwydd gwasanaethau cyhoeddus a gaiff eu darparu gan lywodraeth leol i iechyd a llesiant pobl hŷn, ac yn gresynu fod heriau ariannol parhaus, o ganlyniad i galedi ariannol, yn rhwystro'r gwasanaethau hyn rhag cael eu darparu.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Notes the importance of public services provided by local government to the health and well-being of older people, and regrets that continued financial challenges as a result of austerity are hindering the provision of these services.

Cynigiwyd gwelliant 3.

Amendment 3 moved.

Diolch. Rwy’n cynnig gwelliant 3 yn enw Rhun ap Iorwerth.

Er bod y ddadl yma am wasanaethau sy’n cael eu darparu i bobl hŷn, mae o ddiddordeb i ni i gyd, wrth gwrs, ac am y math o wlad yr ŷm ni am ei chreu yng Nghymru. Pa fath o wlad yr hoffem ni dyfu’n hen ynddi? Wel, dyna ydy’r cwestiwn y mae angen i ni i gyd fod yn ei ystyried.

Mae’r adroddiad yn tanlinellu gwerth cael comisiynydd pobl hŷn, ac mae’r gwaith achos yn dangos bod gwasanaethau yn aml yn rhy gymhleth ac yn anodd cael mynediad atyn nhw. Mae ansawdd y gofal yn arbennig yn fater sy’n cael ei danlinellu dro ar ôl tro.

Rŷm ni’n cefnogi’r syniad o hawl i wasanaethau cyhoeddus sy’n cael eu hargymell gan y comisiynydd, ac yn hapus i weld yr hawliau hynny yn cael eu cryfhau ym mha bynnag ffordd posib. Ond mae yna un eliffant mawr yn yr ystafell, a’r eliffant hwnnw ydy llymder y toriadau, yn enwedig ar gyfer llywodraeth leol. Er bod llywodraeth leol yn cael ei tharo yn llai caled yng Nghymru eleni, diolch i gytundeb cyllidebol Plaid a Llafur, mae’r setliad cyffredinol, a’r sefyllfa yn gyffredinol, yn creu llawer iawn o heriau. Yn anochel, mae hawliau pobl hŷn i gael gwasanaethau fel trafnidiaeth gyhoeddus dda, llyfrgelloedd a thoiledau cyhoeddus, a’r amrediad o wasanaethau sy’n hanfodol i ansawdd bywyd pobl hŷn, o dan fygythiad. Mae llymder parhaol, hirdymor yn milwrio yn erbyn hyrwyddo hawliau pobl hŷn, a bydd deddfwriaeth sy’n cael ei phasio yn y lle hwn ddim mor effeithiol heb y pwerau cyllidol sydd eu hangen i sicrhau bod modd ariannu gwasanaethau cyhoeddus yn briodol. Yn anffodus, mae’n ymddangos y bydd yr heriau’n parhau. Mae sut y byddwn ni’n ymateb iddyn nhw yn mynd i benderfynu a fydd henaint yn brofiad da—y math o brofiad y byddem ni i gyd yn fan hyn yn hoffi ei gael. Neu a fyddwn ni, drwy lymder a thrwy’r sefyllfa, yn creu tlodi pensiynwyr i lawer—y math o beth a welwyd ddegawdau yn ôl.

Mi fuaswn i’n hoffi amlinellu tri pheth o ran agwedd a fyddai’n gallu helpu. I ddechrau, mae’n rhaid i Lywodraeth y Deyrnas Unedig fod yn llawer mwy gonest efo eu pleidleiswyr craidd am yr angen economaidd i gael gweithlu mwy yn talu lefelau o dreth sydd angen er mwyn cynnal gwasanaethau cyhoeddus hanfodol o ansawdd. Yn ail, mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru ganfod ffyrdd lle gall gwasanaethau cyhoeddus a’r adrannau o fewn yr un un gwasanaethau weithio efo’i gilydd yn fwy effeithiol. Mae hyn yn golygu dealltwriaeth llawer gwell am hyn, ac am y ffaith bod methu cynnal un gwasanaeth yn golygu costau ychwanegol i wasanaethau eraill, a bod obsesiwn efo gwaelodlin yn creu problemau i’r blynyddoedd a ddaw. Yn y pen draw, mae’n rhatach darparu gwasanaethau cyhoeddus da na gadael i bobl fynd yn sâl yn hirdymor, gadael i bobl fynd yn ddibynnol ar wasanaethau cyhoeddus neu fynd yn ddefnyddwyr cyson ohonyn nhw.

Mae hyn yn arwain at y trydydd pwynt, sydd hefyd yn ymwneud efo agwedd. Rhaid inni roi’r gorau i’r agwedd yma fod y rhai sy’n defnyddio y gwasanaethau cyhoeddus rywsut yn fwrn ar arian y trethdalwyr. Nid ydyn nhw. Mae pobl dros 65 yn gwneud cyfraniad economaidd a chymdeithasol enfawr i Gymru: gwerth £259 miliwn o ofal plant am ddim i wyron ac wyresau; £496 miliwn drwy wirfoddoli. Dim ond dwy enghraifft ydy hynny. Meddyliwch sut y buasai hi ar y gwasanaethau cyhoeddus heb y rhain a llawer mwy. Felly, yr agwedd i’w mabwysiadu yw hyn: os ydyn ni’n gwario arian ar gadw pobl yn iach, yn actif ac yn byw’n annibynnol, yna mi fyddwn ni’n cael gwerth, budd, allan o’r buddsoddiad hwnnw. Ac, yn ei dro, mi fydd hynny’n galluogi mwy ohonom ni i heneiddio’n dda. Dyna enw ar brosiect blaengar yng Ngwynedd, sydd efo’r union fwriad hynny yn graidd iddo, sef galluogi pobl y sir i heneiddio’n dda. Buaswn i’n hoffi diolch i’r comisiynydd a’i thîm am eu gwaith, ac am yr adroddiad yma heddiw. Diolch.

Thank you. I move amendment 3 in the Rhun ap Iorwerth.

Even though this debate is about services that are provided for older people, it is of interest to us all, of course, and for the sort of country that we want to create in Wales. What sort of country would we like to grow old in? Well, that’s the question that we all need to be considering.

The report underlines the value of having an older people’s commissioner, and the casework shows that services are quite often too complex and difficult to access. The quality of care in particular is an issue that is highlighted time after time.

We support the idea of rights-based approaches to public services that the commissioner advocates, and we are happy to see these rights strengthened in whatever way possible. But there is one elephant in the room here, and that is austerity and the cuts in particular to local government. While local government in Wales is being hit less severely in Wales this year, thanks to the Plaid and Labour agreement over the budget, the general settlement, and the situation in general, creates many challenges. Inevitably, the rights of older people to have services such as public transport, libraries and public toilets, and the range of services that are essential to the quality of life of older people, are under threat. Continuous and prolonged financial austerity in the long term goes against the rights of older people, and legislation that is being passed in this place will not be as effective without the fiscal powers that are needed to ensure that public services can be appropriately funded. Unfortunately, it appears that these challenges will continue. How we respond to them will determine whether old age will be a good experience—the sort of experience that all of us here would like to have. Or will we, through austerity and through this situation, create poverty among pensioners—the type of thing that was seen decades ago?

I would like to outline three issues in terms of approach that could assist in this. First of all, the UK Government has to be much more honest with their core voters about the economic need to have a larger workforce paying taxes at a level that is needed to maintain essential public services of quality. Secondly, the Welsh Government has to find ways where public services and departments within the same services work together more effectively. This means a much better understanding about this and about the fact that failing to maintain one service means additional costs for other services, and that an obsession with the baseline creates problems in years to come. Eventually, it is cheaper to provide public services that are good than leaving people to become ill long term, to leave them too reliant on public services or to become continued users of public services.

That leads us to the third point, which also relates to attitude and approach. We have to get rid of this attitude that people who use public services are a burden on taxpayers’ money. They are not. People over 65 years of age make a massive economic and social contribution to Wales. It is worth £259 million in childcare—free childcare—for our grandchildren; and £496 million through volunteering. Those are only two examples. Think how it would be for public services without these and much more. Therefore, the attitude to be adopted is this: if we spend money on keeping people who are healthy, active and living independently, then we will have great benefit from that investment. And, in turn, this will enable more of us to age well. That is the name of the innovative project in Gwynedd, which has that exact intention at its core, which enables the people from the county to age well. I would like to thank the commissioner and her team for their work, and for this report today. Thank you.

I welcome this debate today, and thank you for the opportunity to speak. I’d like to reiterate the fact of how proud I am that Wales was home to the world’s first older person’s commissioner. I think that was a great achievement and I think it was very forward-looking of the Welsh Government to establish this role. I think what it’s done has shown that it was the right decision.

I think the important developments that the current older people’s commissioner has brought about is really because, as the Minister said when she did her introduction, she is deeply rooted in listening to what older people are saying. She’s certainly been to my constituency to speak at meetings on two occasions, and when she described where she’d been in Wales—I mean, she is going across, back and forwards across Wales all the time, so I think she really does have a knowledge about what older people are feeling.

I do agree with a rights-based approach for older people, in the same way as we’ve developed it for children, and I am very pleased that there have been discussions with the Minister and with the First Minister about enshrining the rights of older people in law, because I do feel that, if older people’s rights are firmly enshrined in law, it will make public bodies think much more carefully when they make decisions that do affect older people, and there are a series of benchmarks to measure the lives that older people are living.

I want to talk briefly about the participation of older people in everyday life and the contributions they have to give. One of the United Nations principles for older persons, which were adopted in 1991, covers participation by older people in society and says:

‘Older persons should remain integrated in society, participate actively in the formulation and implementation of policies that directly affect their well-being and share their knowledge and skills with younger generations. ’

It’s already been mentioned here in the Chamber today about childcare, because the contribution of older people to childcare for their grandchildren, I think, cannot really be costed because we know it is so enormous. We know, in Wales, there is a huge amount of informal childcare, and that is to be absolutely applauded. I think there are other great experiences that older people are able to share with children in schools when they go into schools and try to help children learn to read. There are several examples of that happening in my constituency.

I do think society’s attitude is changing slowly. There have been, in the past, many arbitrary break-offs that mean that older people can’t go on working, whereas we know now there are many older people working past the age of 65—myself included. I think we also know that Government policy is changing. I’m sure you will have heard the call recently from the Justice Select Committee in Westminster to allow magistrates to carry on working past the current retirement age of 70. I think this call was made because of the shortage of magistrates, but extending magistrates’ time to 75 is absolutely sensible because of the contribution that they have to give. Personally, I would extend it even further. I know that, under the coalition Government, the plan was to raise jury service up to 75 as well.

So, I think that there are many areas where we are seeing a move towards not having these arbitrary cut-off points where people are forced to retire or forced to end something that they may be making a great contribution to. Of course, older people can make and do make a huge contribution to school governing bodies. Certainly, in my constituency, we have many older people who are on school governing bodies, contributing as they are on numerous public bodies in Wales and on health boards. I think it is very important that we do encourage older people to apply for these posts. I know we do make great efforts to ensure that we try to get people from minority and ethnic backgrounds to apply and also younger people, but the main bulk of people are usually in the ages up to 65 and I think we should make efforts to get older people to apply as well.

I want to finish by just talking very briefly about some of the older volunteers in my constituency who’ve made a huge impression on me because of their energy. When we were threatened with having a post office closure, who was on the streets campaigning? It was the older people. And we managed to keep a post office in Whitchurch through all this effort. I think I’ve mentioned in this Chamber already the 92-year-old great grandmother who’s leading the campaign for public toilets in Whitchurch. The last few Saturdays, she’s been with me on Whitchurch high street getting the signatures and no-one has refused. I think, when she asks them, nobody dares say no. So, that’s happening as well. And of course, I read in the press today about an 89-year-old person, a man, seeking employment. So, I think we’ve got to recognise the huge contribution that older people are making.

Croesawaf y ddadl hon heddiw, a diolch am y cyfle i siarad.  Hoffwn ailadrodd pa mor falch ydwyf mai Cymru oedd cartref comisiynydd pobl hŷn cyntaf y byd.  Credaf fod hynny yn gyflawniad mawr ac rwy’n meddwl ei fod yn flaengar iawn o Lywodraeth Cymru i sefydlu’r swyddogaeth hon.  Rwy'n credu bod yr hyn y mae’r comisiynydd wedi ei wneud yn dangos ei fod y penderfyniad cywir.

Rwy'n meddwl bod y datblygiadau pwysig y mae’r comisiynydd pobl hŷn cyfredol wedi’u hachosi mewn gwirionedd oherwydd ei bod, fel y dywedodd y Gweinidog pan wnaeth hi ei chyflwyniad, wedi ei gwreiddio'n ddwfn mewn gwrando ar yr hyn y mae pobl hŷn yn ei ddweud. Mae hi yn sicr wedi bod i fy etholaeth i siarad mewn cyfarfodydd ar ddau achlysur, a phan ddisgrifiodd hi ble yr oedd hi wedi bod yng Nghymru—hynny yw, mae hi'n mynd ar hyd a lled, ac yn ôl ac ymlaen ar draws Cymru drwy'r amser, felly rwy’n credu bod ganddi wir wybodaeth am yr hyn y mae pobl hŷn yn ei deimlo.

Rwy’n cytuno â dull sy'n seiliedig ar hawliau ar gyfer pobl hŷn, yn yr un modd ag yr ydym wedi ei ddatblygu ar gyfer plant, ac rwy’n falch iawn y bu trafodaethau â'r Gweinidog ac â'r Prif Weinidog ynglŷn â chynnwys hawliau pobl hŷn mewn cyfraith, oherwydd rwy’n teimlo, os yw hawliau pobl hŷn yn cael eu cynnwys yn gadarn yn y gyfraith, bydd yn gwneud i gyrff cyhoeddus feddwl yn llawer mwy gofalus wrth wneud penderfyniadau sy'n effeithio ar bobl hŷn, ac mae cyfres o feincnodau i fesur y bywydau y mae pobl hŷn yn eu byw.

Rwyf eisiau siarad yn fyr am gyfranogiad pobl hŷn mewn bywyd bob dydd a’r cyfraniadau sydd ganddynt i'w wneud. Mae un o egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer pobl hŷn, a fabwysiadwyd ym 1991, yn cwmpasu cyfranogiad gan bobl hŷn yn y gymdeithas ac yn dweud:

Dylai pobl hŷn barhau i gael eu hintegreiddio yn y gymdeithas, cymryd rhan weithgar wrth ffurfio a gweithredu polisïau sy'n effeithio ar eu lles yn uniongyrchol a rhannu eu gwybodaeth a'u medrau â'r cenedlaethau iau.

Mae eisoes wedi ei grybwyll yma yn y Siambr heddiw am ofal plant, gan na ellir gosod pris ar gyfraniad pobl hŷn i ofal plant ar gyfer eu hwyrion, rwy’n meddwl, oherwydd rydym yn gwybod ei fod mor enfawr.  Rydym yn gwybod, yng Nghymru, bod llawer iawn o ofal plant anffurfiol, ac mae hynny i'w ganmol yn fawr.  Rwy'n meddwl bod profiadau gwych eraill y mae pobl hŷn yn gallu eu rhannu â phlant mewn ysgolion pan fyddant yn mynd i mewn i ysgolion ac yn ceisio helpu plant i ddysgu darllen. Mae nifer o enghreifftiau o hynny'n digwydd yn fy etholaeth i.

Rwy’n meddwl bod agwedd cymdeithas yn newid yn araf.  Bu, yn y gorffennol, lawer o dorbwyntiau mympwyol sy'n golygu na all pobl hŷn barhau i weithio, ond rydym ni yn gwybod erbyn hyn bod llawer o bobl hŷn yn gweithio heibio 65 oed—gan fy nghynnwys i.  Rwy'n credu ein bod hefyd yn gwybod bod polisi'r Llywodraeth yn newid.  Rwy'n siŵr y byddwch wedi clywed yr alwad yn ddiweddar gan y Pwyllgor Dethol ar Gyfiawnder yn San Steffan i ganiatáu i ynadon barhau i weithio heibio’r oedran ymddeol presennol o 70.  Rwy'n credu bod yr alwad hon wedi cael ei gwneud oherwydd y prinder ynadon, ond mae ymestyn amser ynadon i 75 yn hollol synhwyrol oherwydd y cyfraniad sydd ganddynt i’w wneud. Yn bersonol, byddwn yn ymestyn hyd yn oed ymhellach.  Gwn, dan y Llywodraeth glymblaid, mai’r bwriad oedd codi gwasanaeth rheithgor i fyny at 75 hefyd.

Felly, rwy’n meddwl bod llawer o feysydd lle’r ydym yn gweld symudiad tuag at beidio â chael y torbwyntiau mympwyol hyn lle mae pobl yn cael eu gorfodi i ymddeol neu eu gorfodi i roi terfyn ar rywbeth y gallent fod yn gwneud cyfraniad mawr iddo. Wrth gwrs, gall pobl hŷn wneud ac maent yn gwneud cyfraniad enfawr i gyrff llywodraethu ysgolion. Yn sicr, yn fy etholaeth i, mae gennym lawer o bobl hŷn sydd ar gyrff llywodraethu ysgolion, gan gyfrannu fel y maent ar nifer o gyrff cyhoeddus yng Nghymru ac ar fyrddau iechyd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn annog pobl hŷn i wneud cais am y swyddi hyn. Rwy'n gwybod ein bod yn gwneud ymdrech fawr i sicrhau ein bod yn ceisio cael pobl o gefndiroedd lleiafrifol ac ethnig i wneud cais a phobl iau hefyd, ond mae'r mwyafrif o'r bobl hyn fel arfer yn yr oedrannau hyd at 65 ac rwy’n meddwl y dylem wneud ymdrech i gael pobl hŷn i wneud cais hefyd.

Rwyf am orffen drwy siarad yn fyr iawn am rai o'r gwirfoddolwyr hŷn yn fy etholaeth sydd wedi gwneud argraff fawr arnaf oherwydd eu hegni.  Pan oeddem yn cael ein bygwth â chau swyddfa bost, pwy oedd ar y strydoedd yn ymgyrchu? Y bobl hŷn.  A llwyddwyd i gadw swyddfa bost yn yr Eglwys Newydd drwy’r holl ymdrech hon.  Rwy'n credu fy mod wedi sôn yn y Siambr hon eisoes am yr hen fam-gu 92-mlwydd oed sydd wedi arwain yr ymgyrch am doiledau cyhoeddus yn yr Eglwys Newydd.  Yr ychydig Sadyrnau diwethaf, mae hi wedi bod gyda mi ar stryd fawr yr Eglwys Newydd yn y cael y llofnodion a does neb wedi gwrthod.  Rwy’n meddwl, pan fydd hi’n gofyn iddynt, nad oes neb yn meiddio dweud na.  Felly, mae hynny'n digwydd hefyd.  Ac wrth gwrs, darllenais yn y wasg heddiw am berson 89 mlwydd oed, dyn, yn chwilio am waith.  Felly, rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni gydnabod y cyfraniad aruthrol y mae pobl hŷn yn ei wneud.

Could I also thank the older people’s commissioner for her work? I’d much rather, as you all know, have her be directly accountable to this Assembly rather than the Welsh Government, but her report is really, really valuable and I thank her for that, as well as the others referred to within it. I also thank her for—and Julie mentioned this—the very visible and direct contact that Sarah Rochira has with older people and, in particular, for making us look very hard at what we mean by ‘outcomes’.

Key to this is a strong voice, as referred to in our second amendment, and older people being empowered to secure what they need, as referred to in the report itself. And I think this is quite a tricky job for the commissioner, because older people, of course, aren’t a homogenous group: older people fighting, shall we say, covert discrimination in the workplace have very different challenges from those designing their own domiciliary care, and there’s a different type of advocacy needed for people who are elderly, frail individuals who find themselves in that revolving door between hospital and their care home, or maybe even someone with dementia or sensory impairment having to negotiate public transport. I think if we are to embrace the rights-based approach to policy making, which might be able to deal with a lot of these issues—an approach that’s actually encouraged by the commissioner—then I think we also have to recognise that every right gives rise to a responsibility. And an older people’s rights Bill would help clarify where that responsibility might lie.

For as many people as possible and for as long as possible, that responsibility for deciding on how they live should lie with an older individual themselves—or anybody, regardless of how old they are. There’s more than one way of meeting needs, and if an older person isn’t at the centre of those pertinent decisions, then the chances are that those needs won’t be met as well as they could be, whether they’re carers or cared-for people, or anyone, really. While the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 provides parity for carers and those they care for in terms of assessment, we’re yet to see the evidence that assessment leads to meeting need in the best possible way. I hope that the commissioner will be able to guide us to evidence to help us see how that Act works in practice over time. I suspect that the same evidence will also help us, and older people, find a more individualised, co-productive way to balance rights and responsibility for care to be safeguarded in some new legislation, so that no-one is stuck with services that don’t fit, no-one is left in that purgatory where no-one takes responsibility, and so that competing rights and responsibilities are worked through by those affected by them.

That leads me to the commissioner’s work on understanding the integration of health and social care. Absolutely, qualitative outcomes are what matter to an older person needing services. Inevitably, though, I think there is going to be a great deal of focus on the logistics of integration and how to accommodate local difference. Wales, of course, may be small but its geography and demographics don’t allow for a single, centralised response. So, I’m very keen to see how the commissioner can help Welsh Government and existing managers of services in this period to keep the focus on outcomes and what ongoing engagement with older people about their experiences, to quote the report, will actually look like.

I have some real concerns about whether social care will be able to shout loud enough in this process. Twenty-one per cent of local authorities in Wales don’t even know whether they already have enough social care. And just by way of a contrasting example, really, Salford, in England, is going through their process of integration now, and their social workers have already been transferred from the local authority into the NHS. So, they’re already competing with a range of NHS priorities for status and funding. What chance will issues like social isolation, carer support and respite, care worker terms and conditions, dementia awareness and homecare provision get to rise to the surface in this integration agenda? More importantly, how will the qualitative way of measuring success—the ‘How do I feel?’ criteria—promoted, quite rightly, by the commissioner, hold up in a world of process and numbers-driven evaluation? I see from the report that health boards are doing some work on that now, and I hope that the next report by the commissioner might be able to comment on the success of this. I certainly expect the Welsh Government’s parliamentary review of health and social care to give full weight to any evidence provided by the commissioner to avoid being defective in meeting its essential aim.

Finally, I look forward to the follow-up on the review of care homes that was mentioned in the report, and I hope that there’ll be evidence available by then that changes to the inspectorates will be clearly visible and that there’ll be good news, especially regarding the use of medication. I certainly hope that the extension of dementia training will provide a better experience for older people in care homes who have dementia, but also for those caring for them. It would also, I think, be quite interesting to hear whether those with dementia who are not living in a home are having a better experience generally in communities because of the growth in dementia-awareness training. Thank you.

A gaf fi hefyd ddiolch i’r comisiynydd pobl hŷn am ei gwaith? Byddai’n llawer gwell gennyf, fel y gwyddoch i gyd, ei chael yn uniongyrchol atebol i'r Cynulliad hwn yn hytrach na Llywodraeth Cymru, ond mae ei hadroddiad yn wirioneddol, wirioneddol werthfawr a diolchaf iddi am hynny, yn ogystal â'r bobl eraill y cyfeirir atynt ynddo. Yr wyf hefyd yn diolch iddi am—a soniodd Julie am hyn—y cyswllt gweladwy ac uniongyrchol iawn sydd gan Sarah Rochira â phobl hŷn ac, yn arbennig, am wneud i ni edrych yn fanwl iawn ar yr hyn yr ydym yn ei olygu wrth 'ganlyniadau'.

Yn allweddol i hyn y mae llais cryf, fel y cyfeirir ato yn ein hail welliant, a phobl hŷn yn cael eu grymuso i sicrhau'r hyn sydd ei angen arnynt, fel y cyfeirir ato yn yr adroddiad ei hun.  Ac rwy’n credu bod hyn yn waith eithaf dyrys i'r comisiynydd, oherwydd nid yw pobl hŷn, wrth gwrs, yn grŵp unffurf: mae pobl hŷn sy’n ymladd, ddywedwn ni, wahaniaethu cudd yn y gweithle yn wynebu heriau gwahanol iawn i'r rhai sy’n cynllunio eu gofal cartref eu hunain, ac mae angen math gwahanol o eiriolaeth ar gyfer pobl sy'n unigolion oedrannus, bregus sy'n cael eu hunain yn y drws cylchdroi rhwng yr ysbyty a'r cartref gofal, neu efallai hyd yn oed rhywun sydd â dementia neu nam ar y synhwyrau yn gorfod ymdrin â thrafnidiaeth gyhoeddus.  Rwy’n meddwl os ydym i gofleidio'r dull sy'n seiliedig ar hawliau i lunio polisïau, a allai fedru ymdrin â llawer o'r materion hyn—dull sy'n cael ei annog mewn gwirionedd gan y comisiynydd—yna dwi'n meddwl bod yn rhaid i ni hefyd gydnabod bod bob hawl yn arwain at gyfrifoldeb. A byddai Bil hawliau pobl hŷn yn helpu i egluro pwy allai ysgwyddo’r cyfrifoldeb hwnnw.

I gymaint o bobl ag y bo modd ac am gyhyd ag y bo modd, unigolyn hŷn eu hunain ddylai fod â’r cyfrifoldeb hwnnw dros benderfynu ar sut y maent yn byw—neu unrhyw un, ni waeth beth yw eu hoedran. Mae mwy nag un ffordd o ddiwallu anghenion, ac os nad yw person hŷn wrth wraidd y penderfyniadau perthnasol hynny, yna'r tebygolrwydd yw na fydd yr anghenion hynny’n cael eu diwallu, gystal ag y gallent, pa yn a ydynt yn ofalwyr neu’n bobl sy'n derbyn gofal, neu unrhyw un, mewn gwirionedd. Er bod Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn darparu cydraddoldeb ar gyfer gofalwyr a'r rhai y maent yn gofalu amdanynt o ran asesu, rydym eto i weld y dystiolaeth bod asesiad yn arwain at ddiwallu angen yn y ffordd orau bosibl. Rwy’n gobeithio y bydd y comisiynydd yn gallu ein tywys ni at dystiolaeth i'n helpu i weld sut y mae’r Ddeddf honno yn gweithio'n ymarferol dros gyfnod o amser. Tybiaf y bydd yr un dystiolaeth hefyd yn ein helpu ni, a phobl hŷn, i ganfod ffordd gyd-gynhyrchiol fwy unigol, i gydbwyso hawliau ac i gyfrifoldeb am ofal gael ei ddiogelu mewn rhywfaint o ddeddfwriaeth newydd, fel na fydd neb yn cael ei adael â gwasanaethau nad ydynt yn gweddu iddo, nad oes unrhyw un yn cael ei adael yn y purdan lle nad oes neb yn cymryd cyfrifoldeb, ac fel yr ymdrinnir â hawliau a chyfrifoldebau sy'n cystadlu gan y rhai y maent yn effeithio arnynt.

Mae hynny'n fy arwain at waith y comisiynydd ar ddeall integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol. Yn ddiamau, canlyniadau ansoddol yw’r hyn sydd o bwys i berson hŷn sydd angen gwasanaethau. Yn anochel, fodd bynnag, rwy’n credu y bydd llawer iawn o bwyslais ar logisteg integreiddio a sut i ddarparu ar gyfer gwahaniaeth lleol. Efallai fod Cymru, wrth gwrs, yn fach ond nid yw ei daearyddiaeth a’i demograffeg yn caniatáu ar gyfer ymateb sengl, canolog.  Felly, rwy'n awyddus iawn i weld sut y gall y comisiynydd helpu Llywodraeth Cymru a rheolwyr presennol y gwasanaethau yn y cyfnod hwn i gadw'r pwyslais ar ganlyniadau, a sut y bydd ymgysylltu parhaus â phobl hŷn am eu profiadau, i ddyfynnu'r adroddiad, yn edrych mewn gwirionedd.

Mae gennyf rai pryderon gwirioneddol ynghylch pa un a fydd gofal cymdeithasol yn gallu gweiddi yn ddigon uchel yn y broses hon. Nid yw un ar hugain y cant o awdurdodau lleol yng Nghymru hyd yn oed yn gwybod a oes ganddynt ddigon o ofal cymdeithasol eisoes. Ac fel enghraifft wrthgyferbyniol, mewn gwirionedd, mae Salford, yn Lloegr, yn mynd trwy eu proses integreiddio yn awr, ac mae eu gweithwyr cymdeithasol eisoes wedi eu trosglwyddo o’r awdurdod lleol i'r GIG. Felly, maent eisoes yn cystadlu ag ystod o flaenoriaethau GIG ar gyfer statws a chyllid. Pa siawns fydd gan faterion fel ynysu cymdeithasol, cefnogaeth a seibiant i ofalwyr, telerau ac amodau gweithwyr gofal, ymwybyddiaeth o ddementia a darpariaeth gofal cartref i godi i'r wyneb yn yr agenda integreiddio hon? Yn bwysicach fyth, sut fydd y ffordd ansoddol o fesur llwyddiant—y maen prawf 'Sut ydw i'n teimlo?'—sy’n cael ei hyrwyddo, yn gwbl briodol, gan y comisiynydd, yn dal ei dir mewn byd o broses a gwerthuso seiliedig ar rifau? Gwelaf o'r adroddiad bod byrddau iechyd yn gwneud rhywfaint o waith ar hynny yn awr, ac rwy’n gobeithio y gall yr adroddiad nesaf gan y comisiynydd roi sylwadau ar lwyddiant hyn. Yn sicr rwy’n disgwyl i adolygiad seneddol Llywodraeth Cymru o iechyd a gofal cymdeithasol roi pwysau llawn i unrhyw dystiolaeth a ddarperir gan y comisiynydd i osgoi bod yn ddiffygiol o ran bodloni ei nod hanfodol.

Yn olaf, rwy’n edrych ymlaen at y gwaith dilynol ar yr adolygiad o gartrefi gofal a gafodd ei grybwyll yn yr adroddiad, ac rwy'n gobeithio y bydd tystiolaeth ar gael erbyn hynny y bydd y newidiadau i'r arolygiaethau i’w gweld yn glir ac y bydd newyddion da, yn enwedig o ran y defnydd o feddyginiaeth.  Rwy'n sicr yn gobeithio y bydd yr estyniad hyfforddiant dementia yn rhoi gwell profiad i bobl hŷn mewn cartrefi gofal sydd â dementia, ond hefyd ar gyfer y rhai sy'n gofalu amdanynt.  Byddai hefyd, rwy’n meddwl, yn eithaf diddorol clywed a yw'r rhai sydd â dementia nad ydynt yn byw mewn cartref yn cael gwell profiad yn gyffredinol mewn cymunedau oherwydd y twf mewn hyfforddiant ymwybyddiaeth o ddementia. Diolch.

Firstly, can I join others in thanking the older person’s commissioner for Wales and her staff for presenting us with such a comprehensive report? The report rightly identifies that older people are, to many of us, our everyday heroes, but are sometimes made to feel that they’re excluded from society and the victims of false assumptions around frailty, decline and dependence. What is undeniable is the reality that there are far too many pensioners living in poverty in Wales. The commissioner has estimated that there are over 100,000, with approximately 20 per cent of older people living below the poverty line.

A Joseph Rowntree Foundation report in 2011 did identify a drop in pensioner poverty in Wales over the last decade, but this drop was half the rate of the drop in Scotland. Whilst poverty is unwelcome whatever your age, for older people it restricts their ability to do so many things, and this often leads to them becoming isolated and lonely.

The detailed report from the commissioner covers many areas, far too many to cover in the time available. So, I’d like to focus on one particular area, and that is the social care workforce. The recruitment and retention of a well-trained and committed workforce will be vital to efforts to provide the highest possible standards of care for our older people. Whilst this workforce clearly delivers care across a whole range of needs, a large section of its work relates directly to the care of older people in both residential and domiciliary care settings.

I’ll talk about residential care in a moment, but firstly I want to commend the statement from the Minister for Social Services and Public Health yesterday, following the recent consultation on the domiciliary care workforce. The responses to the consultation covered a variety of issues impacting on the recruitment and retention of domiciliary care workers, including zero-hours contracts, qualifications and registration of the workforce, pay for travel and core time, and career pathways. I welcome the commitment from the Welsh Government to provide for greater transparency over the use of zero-hours contracts.

I’m also pleased that the statement sets out a clear intention to extend the workforce registration regime to domiciliary care workers by 2020. Even at an early stage, I think in Wales we are seeing the benefits of the Welsh Government’s decision to introduce registration across the education workforce, and I’ve no doubt that similar benefits will accrue from the registration of domiciliary care staff.

In relation to residential care, I’m pleased to note that the commissioner has received the appropriate assurances that the Welsh Government and Care and Social Services Inspectorate Wales will carry out action identified in the commissioner’s report, ‘A Place to Call Home?’, and that the progress is being regularly monitored. When visiting residential care homes in my constituency, I’m struck by the extent of great care and good practice being delivered. However, I sometimes wonder whether we do enough to promote that good practice, and I therefore welcome the commissioner’s undertaking to hold further seminars in 2016-17, at which care home providers can come together and share good practice.

Earlier, I touched on the loneliness and isolation felt by many older people, and in concluding I therefore thank the Conservatives for their constructive amendments recognising the need to tackle this, and for their support for the consideration of an older people’s rights Bill. I also welcome and support the amendment from Plaid Cymru recognising the key role of our public services, and the challenges they face after years of the Westminster Government’s failed austerity policies.

Yn gyntaf, a gaf i ymuno ag eraill i ddiolch i gomisiynydd pobl hŷn Cymru a'i staff am gyflwyno adroddiad mor gynhwysfawr i ni? Mae'r adroddiad yn gywir yn nodi bod pobl hŷn, i lawer ohonom, ein harwyr bob dydd, ond weithiau gwneir iddynt deimlo eu bod yn cael eu heithrio o gymdeithas ac yn ddioddefwyr rhagdybiaethau ffug o gwmpas llesgedd, dirywiad a dibyniaeth. Yr hyn na ellir ei wadu yw’r realiti bod llawer gormod o bensiynwyr yn byw mewn tlodi yng Nghymru.  Mae'r comisiynydd wedi amcangyfrif bod dros 100,000, gyda thua 20 y cant o bobl hŷn yn byw dan y ffin tlodi.

Gwnaeth adroddiad gan Sefydliad Joseph Rowntree yn 2011 nodi gostyngiad mewn tlodi ymhlith pensiynwyr yng Nghymru dros y degawd diwethaf, ond roedd y gostyngiad hwn hanner cyfradd y gostyngiad yn yr Alban. Er bod tlodi yn annerbyniol beth bynnag yw eich oedran, ar gyfer pobl hŷn, mae'n cyfyngu ar eu gallu i wneud cymaint o bethau, ac mae hyn yn aml yn achosi iddynt ddod yn ynysig ac yn unig.

Mae'r adroddiad manwl gan y comisiynydd yn cwmpasu sawl maes, gormod o lawer i ymdrin â nhw yn yr amser sydd ar gael.  Felly, hoffwn ganolbwyntio ar un maes penodol, sef y gweithlu gofal cymdeithasol. Bydd recriwtio a chadw gweithlu ymroddgar ac wedi'i hyfforddi'n dda yn hanfodol i’r ymdrechion i ddarparu gofal o’r safon uchaf posibl ar gyfer ein pobl hŷn. Er bod y gweithlu hwn yn amlwg yn darparu gofal ar draws ystod gyfan o anghenion, mae rhan fawr o'i waith yn ymwneud yn uniongyrchol â gofal pobl hŷn mewn lleoliadau gofal preswyl a gofal cartref.

Byddaf yn siarad am ofal preswyl yn y man, ond yn gyntaf rwyf am ganmol y datganiad gan y Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol ddoe, yn dilyn yr ymgynghoriad diweddar ar y gweithlu gofal cartref.  Roedd yr ymatebion i'r ymgynghoriad yn cwmpasu amrywiaeth o faterion sy'n effeithio ar recriwtio a chadw gweithwyr gofal cartref, gan gynnwys contractau dim oriau, cymwysterau a chofrestru'r gweithlu, talu am amser teithio a chraidd, a llwybrau gyrfa. Croesawaf yr ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i ddarparu ar gyfer mwy o dryloywder dros y defnydd o gontractau dim oriau.

Rwy'n falch bod y datganiad hwn yn nodi bwriad clir i ymestyn y gyfundrefn cofrestru gweithlu i weithwyr gofal cartref erbyn 2020 hefyd.  Hyd yn oed ar gam cynnar, rwy’n meddwl yng Nghymru ein bod yn gweld y manteision o benderfyniad Llywodraeth Cymru i gyflwyno trefn gofrestru ar draws y gweithlu addysg, ac nid oes amheuaeth gennyf y bydd buddion tebyg yn deillio o gofrestru staff gofal cartref.

O ran gofal preswyl, rwy'n falch o nodi bod y comisiynydd wedi derbyn y sicrwydd priodol y bydd Llywodraeth Cymru ac Arolygiaeth Gofal a Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru yn cynnal camau gweithredu a nodwyd yn adroddiad y comisiynydd, 'Lle i’w Alw’n Gartref?', a bod y cynnydd yn cael ei fonitro'n rheolaidd.  Wrth ymweld â chartrefi gofal preswyl yn fy etholaeth i, dwi'n cael fy nharo gan faint o ofal gwych ac arferion da sy’n cael eu cyflwyno.  Fodd bynnag, rwy’n meddwl weithiau tybed a ydym yn gwneud digon i hyrwyddo’r arferion da hynny, ac felly rwy’n croesawu ymrwymiad y comisiynydd i gynnal seminarau pellach yn 2016-17, lle gall darparwyr cartrefi gofal ddod ynghyd a rhannu arferion da.

Yn gynharach, soniais am yr unigrwydd a’r unigedd a deimlir gan lawer o bobl hŷn, ac wrth ddod i'r diwedd, felly, rwy’n diolch i'r Ceidwadwyr am eu gwelliannau adeiladol wrth gydnabod yr angen i fynd i'r afael â hyn, ac am eu cefnogaeth i ystyried Bil hawliau pobl hŷn.  Rwyf hefyd yn croesawu ac yn cefnogi'r gwelliant gan Blaid Cymru sy’n cydnabod swyddogaeth allweddol ein gwasanaethau cyhoeddus, a'r heriau y maent yn eu hwynebu ar ôl blynyddoedd o bolisïau llymder aflwyddiannus Llywodraeth San Steffan.

Thank you very much. I call on the Minister for Social Services and Public Health to reply to the debate. Rebecca.

Diolch yn fawr iawn.  Galwaf ar y Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl.  Rebecca.

Thank you. I thank all Members who’ve contributed to what I think has been a really helpful and constructive debate this afternoon, and in concluding I’d like to set out our continued commitment to and support for older people. I think this is reinforced in the specific actions that we’ve set out in our programme for government, ‘Taking Wales Forward’.

We’ve discussed some of these actions during the course of the debate today, and they include developing a nationwide and cross-Government strategy to address loneliness and isolation, as well as our commitment to making Wales a dementia-friendly country. We’ve also discussed the work that’s being taken forward through the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, and the outcome framework for that was developed by working with the commissioner for older people, who’s also working with us on the integration agenda as well.

Members will be aware of the work that’s being taken forward through the intermediate care fund, and that’s to prevent unnecessary hospital admissions and to deliver step-down care or quicker returns home for people. I’m really pleased that we’re committed to continuing funding this as one of our key programme for government commitments.

We’ve also been actively taking forward work to address the recommendations set out in the commissioner’s review of care homes. The care homes steering group, established in July 2014, meets bimonthly to provide strategic leadership and direction in relation to the care home sector in Wales.

One of the issues that was identified by the commissioner was access to primary care services for people living in care homes, and a new enhanced service has been agreed, which will apply to all nursing homes and residential care homes in Wales, subject to final approval.

This new, enhanced service seeks to address variations in how older people living in care homes are able to access GP services. This includes access to preventative healthcare, such as physiotherapy, occupational therapy, oral health, falls prevention and mental health support.

Work’s also been undertaken through the care home steering group to develop good practice guidance, and this includes a welcome pack, which provides a framework for care homes as to the information that they should be making available to people and their families to make them aware of what they should be able to expect from the care home. There’s also been a good practice guide developed to improve the dining experience for people and these were both issues that were highlighted in the commissioner’s review.

So, I’d like to close by once again thanking the commissioner and her team for all that they’ve achieved in 2015-16 and I know that the pace has continued ever since the report was published in June, with an equally challenging programme of work under way for the coming year. While potential legislation can be a key intervention in strengthening the rights of older people across Wales, we mustn’t forget the difference that we can all make now, both as a Government, as politicians, and as individuals. We need to challenge instances of ageism wherever they exist, be alert to cases of abuse, and increase our own understanding of the impact of living with dementia.

So, as the commissioner concludes in her report, we should never forget that we are fortunate to be a nation of older people and that they are, through what they’ve done and what they continue to do for us, a group that should be admired, respected and seen as a national asset.

Diolch.  Diolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at yr hyn yr wyf yn meddwl sydd wedi bod yn ddadl ddefnyddiol ac adeiladol iawn y prynhawn yma, ac wrth gloi, hoffwn nodi ein hymrwymiad parhaus a’n cymorth i bobl hŷn. Rwy'n credu bod hyn yn cael ei atgyfnerthu yn y camau penodol yr ydym wedi’u nodi yn ein rhaglen lywodraethu, ‘Symud Cymru Ymlaen'.

Rydym wedi trafod rhai o'r camau gweithredu hyn yn ystod y ddadl heddiw, ac maent yn cynnwys datblygu strategaeth genedlaethol a thraws-lywodraeth i fynd i'r afael ag unigrwydd ac unigedd, yn ogystal â'n hymrwymiad i wneud Cymru yn wlad sy’n ystyriol o ddementia. Rydym hefyd wedi trafod y gwaith sydd wedi ei ddatblygu drwy Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, ac fe gafodd y fframwaith canlyniadau ar gyfer honno ei ddatblygu drwy weithio gyda'r comisiynydd pobl hŷn, sydd hefyd wedi gweithio gyda ni ar yr agenda integreiddio.

Bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'r gwaith sy'n cael ei ddatblygu trwy'r gronfa gofal canolraddol, ac mae hynny i atal derbyniadau diangen i'r ysbyty ac i ddarparu gofal cam-i-lawr neu ddychwelyd adref yn gyflymach i bobl.  Rwy'n falch iawn ein bod wedi ymrwymo i barhau i ariannu hwn fel un o'n hymrwymiadau allweddol yn ein rhaglen lywodraethu.

Rydym hefyd wedi bod yn weithgar wrth ddatblygu gwaith i fynd i'r afael â'r argymhellion a nodwyd yn adolygiad y comisiynydd cartrefi gofal.  Mae'r grŵp llywio cartrefi gofal, a sefydlwyd ym mis Gorffennaf 2014, yn cyfarfod bob deufis i ddarparu arweinyddiaeth a chyfeiriad strategol o ran y sector cartrefi gofal yng Nghymru.

Un o'r materion a nodwyd gan y comisiynydd oedd mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol ar gyfer pobl sy'n byw mewn cartrefi gofal, a chytunwyd ar wasanaeth newydd gwell, a fydd yn berthnasol i bob cartref nyrsio a chartref gofal preswyl yng Nghymru, yn amodol ar gymeradwyaeth derfynol.

Mae'r gwasanaeth newydd, gwell hwn yn ceisio mynd i'r afael ag amrywiadau yn y ffordd y mae pobl hŷn sy'n byw mewn cartrefi gofal yn gallu cael gafael ar wasanaethau meddygon teulu. Mae hyn yn cynnwys mynediad at ofal iechyd ataliol, megis ffisiotherapi, therapi galwedigaethol, iechyd y geg, atal cwympiadau a chymorth iechyd meddwl.

Mae gwaith hefyd wedi ei wneud drwy'r grŵp llywio cartrefi gofal i ddatblygu canllawiau arfer da, ac mae hyn yn cynnwys pecyn croeso, sy'n darparu fframwaith ar gyfer cartrefi gofal o ran yr wybodaeth y dylent fod yn sicrhau sydd ar gael i bobl a'u teuluoedd er mwyn eu gwneud yn ymwybodol o’r hyn y dylent fod yn gallu ei ddisgwyl gan y cartref gofal.  Datblygwyd canllaw arfer da hefyd i wella'r profiad bwyta i bobl ac fe gafodd y ddau fater hyn eu hamlygu yn adolygiad y comisiynydd.

Felly, hoffwn gloi drwy ddiolch unwaith eto i'r comisiynydd a'i thîm am bopeth y maent wedi ei gyflawni yn 2015-16, a gwn fod y cyflymder wedi parhau byth ers i'r adroddiad gael ei gyhoeddi ym mis Mehefin, gyda rhaglen yr un mor heriol o weithio ar y gweill ar gyfer y flwyddyn sydd i ddod. Er y gall deddfwriaeth arfaethedig fod yn ymyrraeth allweddol wrth gryfhau hawliau pobl hŷn ledled Cymru, mae’n rhaid i ni beidio ag anghofio'r gwahaniaeth y gallwn ni i gyd ei wneud yn awr, fel Llywodraeth, fel gwleidyddion, ac fel unigolion. Mae angen i ni herio achosion o ragfarn ar sail oedran lle bynnag y maent yn bodoli, bod yn effro i achosion o gam-drin, a gwella ein dealltwriaeth ein hunain o effaith byw gyda dementia.

Felly, fel y mae’r comisiynydd yn ei gasglu yn ei hadroddiad, ni ddylid byth anghofio ein bod yn ffodus i fod yn genedl o bobl hŷn a’u bod, trwy'r hyn y maent wedi ei wneud a'r hyn y maent yn parhau i’w wneud i ni, yn grŵp a ddylai gael ei edmygu, ei barchu a’i weld fel ased cenedlaethol.

Thank you very much. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? No. Therefore amendment 1 is agreed in accordance with Standing Order 12. 36.

Diolch yn fawr iawn.  Y cynnig yw cytuno ar welliant 1.  A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly caiff gwelliant 1 ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12. 36.

Derbyniwyd gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12. 36.

Amendment 1 agreed in accordance with Standing Order 12. 36.

Again, the proposal is to agree amendment 2. Does any Member object? No. Therefore, amendment 2 is agreed.

Unwaith eto, y cynnig yw derbyn gwelliant 2.  A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, caiff gwelliant 2 ei dderbyn.

Derbyniwyd gwelliant 2 yn unol â Rheol Sefydlog 12. 36.

Amendment 2 agreed in accordance with Standing Order 12. 36.

The proposal is to agree amendment 3. Does any Member object? [Objection. ] Object. Therefore, we will defer voting on amendment 3 until voting time.

Y cynnig yw cytuno ar welliant 3.  A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Felly, byddwn yn gohirio'r pleidleisio ar welliant 3 tan y cyfnod pleidleisio

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

10. 6. Dadl: Adroddiad Blynyddol y Prif Swyddog Meddygol ar gyfer 2015-16
10. 6. Debate: The Chief Medical Officer's Annual Report 2015-16

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Rhun ap Iorwerth.

The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Rhun ap Iorwerth.

We now move on to item 6, which is a debate on the chief medical officer’s annual report for 2015-16. I call on the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport to move the motion—Vaughan Gething.

Rydym yn awr yn symud ymlaen at eitem 6, sef dadl ar adroddiad blynyddol y prif swyddog meddygol ar gyfer 2015-16.  Rwy'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon i gynnig y cynnig—Vaughan Gething.

Cynnig NDM6175 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi'r Adroddiad Blynyddol ar gyfer 2015-16 gan Brif Swyddog Meddygol Cymru ‘Adfer cydbwysedd i ofal iechyd—Gweithio mewn partneriaeth i leihau annhegwch cymdeithasol’.

Motion NDM6175 Jane Hutt

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the Chief Medical Officer for Wales's Annual Report for 2015-16 ‘Rebalancing healthcare—working in partnership to reduce social inequity’.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Member
Vaughan Gething 17:02:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Deputy Presiding Officer. I’m happy to move the motion on the order paper and at the outset confirm that the Government is also happy to support the amendment tabled.

Now, each year, as Members will know, the Chief Medical Officer for Wales sets out an independent overview of health and well-being issues facing the nation. I’m pleased to lead this debate to mark the publication of the very first annual report from our new chief medical officer, Dr Frank Atherton. It’s been written jointly this year with Professor Chris Jones, the deputy chief medical officer.

This annual report traditionally sets out an assessment of where Wales stands with regard to health and well-being and I hope that Members have noted that, in this report, the chief medical officer has actually given us a different feel to those previous reports. Now, it builds, of course, on many of the messages of his predecessors, particularly in relation to prevention and timely intervention. But the new chief medical officer has chosen to view things in a slightly less traditional manner. He’s not simply added a section on the social gradient, he’s focused the whole report specifically on the social gradient and how people from disadvantaged groups experience higher levels of ill health and poorer life chances.

I welcome the direction of this report. It challenges all of us here in this Chamber, as decision makers and scrutineers, and it should drive our choices in the future and I hope it will inform the future debate of health and well-being in Wales. It provides recommendations on how we make our services more effective, accessible and sustainable for all.

The social gradient affects everyone and all our public sector organisations must think and act differently if we are to tackle the inequalities that exist within communities in a meaningful way. These are inequalities within each community and between different communities. Whilst these inequalities are not unique to Wales and they are seen in other countries across the world, they do, of course, have a uniquely Welsh dimension, in terms of history, culture and geographic location. It’s the understanding of people and the communities that they live in, in which their everyday life takes place, that will help us to work together to ensure the most appropriate response for those circumstances. Because all of us know that the national health service faces a continual struggle to meet the demands caused by ill health—demands that we recognise as rising, year on year.

An overreliance on services and outdated clinical custom and practice can cause huge amounts of activity in the system, but do not always meet the needs of those who are worst off. I’m pleased to highlight here the work we’re already doing in trying to reform the out-patient system. We know it drives huge inefficiency into our services. It does not make the best use of clinicians’ time, or, indeed, make the best use of patients’ time, all the time; it is really a point of activity that can have huge savings for our health service and much greater value in terms of what we deliver afterwards.

The chief medical officer’s report quite rightly asks what the NHS can do to address this situation, by, amongst other things, unlocking the power of the individual and community involvement in creating a shift away from ill health to well-being. Now, ultimately, this should reduce demand on services and make them more sustainable. By looking at health outcomes through the lens of the social gradient, we can observe a higher prevalence of lifestyle-related and social harms, illness, and early death in the more economically disadvantaged groups. So, the report seeks to set out what we understand by the social gradient in health and it shows that it is as unambiguous here in Wales as it is elsewhere. Health gets progressively better as the socioeconomic position of people and communities improve. The report also examines how the social determinants of ill health, from a difficult early-life experience during foetal life or in the early years, poor education, housing, unemployment, or the impact of poverty, each one, can impact on our health and well-being in the longer term, and how the national health service and other public bodies can intervene to influence or mitigate some of those negative factors. The report reinforces what we’ve learnt and know about how best to tackle the social gradient: that is, through universal services that respond to the level of need, which differs in different parts of our country.

Now, our free-at-the-point-of-use NHS, with its worldwide reputation for excellence, has done much to prevent health inequalities, but this report asks questions about how we use the NHS resource here in Wales to its best effect, how the NHS must be organised to further reduce, not increase, the social gradient, and about how best to embrace our prudent healthcare principles here in Wales and provide more equitable services to be genuinely co-produced with the individuals and communities that they serve. I think here is the point that the amendment is seeking to focus on as well. We recognise that there is a leadership responsibility for people like us, politicians, and for people in health boards and other organisations leading and running organisations. But, as well as that leadership, we won’t be truly successful unless we’re able to work with different communities and individuals, not simply to tell them what they must do. At each interaction with health and care professionals, and with peer support and peer challenge as well, we recognise that we can help to inform people to make genuinely informed choices. We do know that the more informed patient tends to make better choices.

The messages in the report regarding a more sustainable healthcare system and the need to manage demand are challenging, but essential. NHS Wales is a busy system. It’s our largest public service. It consumes 48 per cent of our resource, and, indeed, our spending on health and social care is now 7 per cent higher per population than that in England. The most recent OECD report, which reviewed the quality systems operating in the four United Kingdom health departments, was complimentary about much of what we are already doing in Wales, but felt we could do more to achieve our ambitions. That means moving away from treating ill health and towards ways of supporting people to make the best of their life chances, when, in many cases, good health will follow.

The messages in this chief medical officer’s report about new models of care, such as social prescribing, for example, and the need to better understand the challenges faced by communities in order to find solutions, are timely and welcome. The pivotal role of health professionals is also important and chimes with similar best practice for all of our public services in terms of culture, leadership and behaviours. Generally trusted and highly valued, with access to our population at key junctures in their lives, we need to maximise the ability of our workforce to intervene with individuals within their communities and employ shared decision making in order to improve those outcomes for individuals and families. Of course, that also supports the aspirations set out in our Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.

Diolch, Ddirprwy Lywydd.  Rwy'n hapus i gynnig y cynnig ar y papur trefn ac ar y cychwyn i gadarnhau bod y Llywodraeth hefyd yn hapus i gefnogi'r gwelliant a gyflwynwyd.

Nawr, bob blwyddyn, fel y bydd yr Aelodau yn gwybod, mae Prif Swyddog Meddygol Cymru yn nodi trosolwg annibynnol o’r materion iechyd a lles sy'n wynebu'r genedl.  Rwy'n falch o arwain y ddadl hon i nodi cyhoeddi'r adroddiad blynyddol cyntaf un gan ein prif swyddog meddygol newydd, Dr Frank Atherton.  Fe’i hysgrifennwyd ar y cyd eleni â’r Athro Chris Jones, y dirprwy brif swyddog meddygol.

Mae'r adroddiad blynyddol hwn yn draddodiadol yn nodi asesiad o ble mae Cymru'n sefyll o safbwynt iechyd a lles, ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau wedi nodi, yn yr adroddiad hwn, bod y prif swyddog meddygol wedi rhoi naws wahanol i ni o’i chymharu â’r adroddiadau blaenorol mewn gwirionedd. Nawr, wrth gwrs, mae'n ychwanegu at lawer o negeseuon ei ragflaenwyr, yn enwedig mewn cysylltiad ag atal ac ymyrraeth amserol. Ond mae'r prif swyddog meddygol newydd wedi dewis gweld pethau mewn ffordd ychydig yn llai traddodiadol. Nid yn unig mae wedi ychwanegu adran ar y graddiant cymdeithasol, ond mae wedi canolbwyntio'r adroddiad i gyd yn benodol ar y graddiant cymdeithasol a sut mae pobl o grwpiau difreintiedig yn dioddef lefelau uwch o afiechyd a chyfleoedd gwael mewn bywyd.

Rwy’n croesawu cyfeiriad yr adroddiad hwn. Mae'n herio pob un ohonom yma yn y Siambr hon, fel rhai sy'n gwneud penderfyniadau ac yn craffu. Dylai sbarduno ein dewisiadau yn y dyfodol, ac rwy’n gobeithio y bydd yn llywio’r ddadl iechyd a lles yn y dyfodol yng Nghymru. Mae'n cynnig argymhellion ar sut yr ydym yn gwneud ein gwasanaethau'n fwy effeithiol, yn hygyrch ac yn gynaliadwy i bawb.

Mae'r graddiant cymdeithasol yn effeithio ar bawb a rhaid i holl sefydliadau'r sector cyhoeddus feddwl ac ymddwyn yn wahanol os ydym am fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau sy'n bodoli o fewn cymunedau mewn modd ystyrlon. Mae'r rhain yn anghydraddoldebau o fewn pob cymuned a rhwng gwahanol gymunedau.  Er nad yw’r anghydraddoldebau hyn yn unigryw i Gymru ac maent i’w gweld mewn gwledydd eraill ar draws y byd, mae ganddynt, wrth gwrs, ddimensiwn unigryw Cymreig, o ran hanes, diwylliant a lleoliad daearyddol. Dealltwriaeth y bobl a'r cymunedau y maent yn byw ynddynt, lle mae eu bywyd bob dydd yn digwydd, fydd yn ein helpu ni i weithio gyda'n gilydd i sicrhau’r ymateb mwyaf priodol i’r amgylchiadau hynny.  Oherwydd mae pob un ohonom yn gwybod bod y gwasanaeth iechyd gwladol yn wynebu brwydr barhaus i ateb y galw a achosir gan afiechyd—galwadau yr ydym yn cydnabod sy’n codi, flwyddyn ar ôl blwyddyn.

Mae gorddibyniaeth ar wasanaethau a defodau ac arferion clinigol sydd wedi dyddio yn gallu achosi llawer iawn o weithgaredd yn y system, ond nid ydynt bob amser yn diwallu anghenion y bobl dlotaf. Rwy'n falch o dynnu sylw yma at y gwaith yr ydym eisoes yn ei wneud wrth geisio diwygio'r system cleifion allanol. Gwyddom ei fod yn achosi aneffeithlonrwydd enfawr yn ein gwasanaethau. Nid yw'n gwneud y defnydd gorau o amser clinigwyr nac, yn wir, yn gwneud y defnydd gorau o amser cleifion, drwy'r amser; mewn gwirionedd mae’n bwynt gweithgaredd a all olygu arbedion enfawr i’n gwasanaeth iechyd ni a llawer mwy o werth o ran yr hyn yr ydym yn ei ddarparu ar ôl hynny.

Mae adroddiad y prif swyddog meddygol yn ddigon teg yn gofyn beth all y GIG ei wneud i ymdrin â'r sefyllfa hon, drwy, ymysg pethau eraill, ddatgloi pŵer ymgysylltiad yr unigolyn a'r gymuned wrth symud oddi wrth afiechyd i les.  Nawr, yn y pen draw, dylai hyn leihau'r galw ar wasanaethau a’u gwneud yn fwy cynaliadwy.  Drwy edrych ar ganlyniadau iechyd drwy lens y graddiant cymdeithasol, gallwn weld nifer uwch o achosion o niwed sy'n gysylltiedig â ffordd o fyw a chefndir cymdeithasol, salwch, a marwolaeth gynnar yn y grwpiau sydd fwyaf difreintiedig yn economaidd.  Felly, mae'r adroddiad yn ceisio nodi'r hyn yr ydym yn ei ddeall gan y graddiant cymdeithasol mewn iechyd ac mae'n dangos ei fod mor ddiamwys yma yng Nghymru ag y mae mewn mannau eraill.  Mae iechyd yn gwella’n gynyddol wrth i sefyllfa economaidd-gymdeithasol pobl a chymunedau wella.  Mae'r adroddiad hefyd yn edrych ar sut y gall penderfynyddion cymdeithasol iechyd gwael, oherwydd profiad anodd yn ystod bywyd cynnar y ffetws neu yn ystod y blynyddoedd cynnar, addysg wael, tai, diweithdra, neu effaith tlodi, bob un ohonynt, effeithio ar ein hiechyd a'n lles yn y tymor hwy. Ac mae hefyd yn edrych ar sut y gall y gwasanaeth iechyd gwladol a chyrff cyhoeddus eraill ymyrryd i ddylanwadu neu liniaru rhai o'r ffactorau negyddol hynny.  Mae'r adroddiad yn atgyfnerthu'r hyn yr ydym wedi ei ddysgu ac yn ei wybod am y ffordd orau o fynd i'r afael â'r graddiant cymdeithasol: hynny yw, drwy wasanaethau cyffredinol sy'n ymateb i lefel yr angen, sy'n wahanol mewn gwahanol rannau o'n gwlad.

Nawr, mae ein GIG ni, sy’n rhad ac am i’w ddefnyddio, ac sydd ag enw da am ragoriaeth ar draws y byd, wedi gwneud llawer i atal anghydraddoldebau iechyd. Ond mae'r adroddiad hwn yn gofyn cwestiynau am sut yr ydym yn defnyddio'r adnodd GIG yma yng Nghymru orau, a sut mae'n rhaid trefnu'r GIG er mwyn lleihau’r graddiant cymdeithasol ymhellach, nid ei gynyddu. Mae’n gofyn beth yw’r ffordd orau o fanteisio ar ein hegwyddorion gofal iechyd doeth yma yng Nghymru a darparu gwasanaethau mwy cyfartal i gael eu cyd-gynhyrchu’n wirioneddol â'r unigolion a'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu.  Rwy’n credu mai hwn yw’r pwynt y mae’r gwelliant yn ceisio canolbwyntio arno hefyd.  Rydym yn cydnabod bod cyfrifoldeb arwain ar bobl fel ni, wleidyddion, ac ar bobl y byrddau iechyd a sefydliadau eraill sy’n arwain a rhedeg sefydliadau.  Ond, yn ogystal â’r arweinyddiaeth honno, ni fyddwn yn llwyddiannus mewn gwirionedd oni fyddwn yn gallu gweithio gyda gwahanol gymunedau ac unigolion, nid dim ond dweud wrthynt beth mae'n rhaid iddynt ei wneud.  Ym mhob achos o ryngweithio â gweithwyr proffesiynol iechyd a gofal, a chyda chefnogaeth cymheiriaid a her cymheiriaid hefyd, rydym yn cydnabod y gallwn helpu i roi’r wybodaeth i bobl wneud dewisiadau gwirioneddol gytbwys.  Gwyddom fod y claf mwy gwybodus yn tueddu i wneud dewisiadau gwell.

Mae'r negeseuon yn yr adroddiad ynghylch system gofal iechyd fwy cynaliadwy a'r angen i reoli'r galw yn rhai heriol, ond yn hanfodol.  Mae GIG Cymru yn system brysur.  Dyma ein gwasanaeth cyhoeddus mwyaf.  Mae'n defnyddio 48 y cant o'n hadnoddau ac, yn wir, mae ein gwariant ar iechyd a gofal cymdeithasol bellach 7 y cant yn uwch fesul y boblogaeth nag yn Lloegr.  Roedd yr adroddiad OECD diweddaraf, a oedd yn adolygu systemau ansawdd sy'n gweithredu ym mhedair adran iechyd y Deyrnas Unedig, yn canmol llawer o'r hyn yr ydym eisoes yn ei wneud yng Nghymru, ond yn teimlo y gallem wneud mwy i gyflawni ein huchelgeisiau.  Mae hynny'n golygu symud i ffwrdd o drin afiechyd a throi at ffyrdd o gefnogi pobl i wneud y gorau o'u cyfleoedd mewn bywyd ac, mewn llawer o achosion, bydd iechyd da yn dilyn.

Mae'r negeseuon yn yr adroddiad hwn gan y prif swyddog meddygol am fodelau gofal newydd, fel rhagnodi cymdeithasol, er enghraifft, a'r angen i ddeall yn well yr heriau a wynebir gan gymunedau er mwyn dod o hyd i atebion, yn rhai amserol ac i’w croesawu. Mae swyddogaeth ganolog gweithwyr iechyd proffesiynol hefyd yn bwysig ac yn cyd-fynd ag arfer gorau tebyg ar gyfer ein holl wasanaethau cyhoeddus o ran diwylliant, arweinyddiaeth ac ymddygiadau. Yn gyffredinol mae ein gweithlu yn werthfawr iawn a gallwn ymddiried ynddo, a chyda mynediad at ein poblogaeth ar adegau allweddol yn eu bywydau, mae angen i ni wneud y gorau o allu’r gweithlu i ymyrryd gydag unigolion o fewn eu cymunedau a gwneud penderfyniadau ar y cyd er mwyn gwella’r canlyniadau hynny i unigolion a theuluoedd. Wrth gwrs, mae hynny hefyd yn cefnogi'r dyheadau a nodir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

The eight recommendations in the report, aimed at NHS organisations, their partners, and the Welsh Government and education providers, reflect a life-course approach, with the latest research, including Welsh publications and evidence, and that emphasis on prevention and early intervention. They also call for innovation and the need for ongoing research into new models of care. There are many challenges set out in the report. I look forward to hearing what Members have to say in today’s debate.

Mae’r wyth argymhelliad yn yr adroddiad wedi’u hanelu at sefydliadau'r GIG, eu partneriaid, Llywodraeth Cymru a darparwyr addysg. Maent yn adlewyrchu dull cwrs bywyd, gyda'r ymchwil ddiweddaraf, gan gynnwys cyhoeddiadau a thystiolaeth Cymru, a’r pwyslais hwnnw ar atal ac ymyrryd yn gynnar. Maent hefyd yn galw am arloesi a'r angen am ymchwil parhaus i fodelau gofal newydd. Mae llawer o heriau wedi’u nodi yn yr adroddiad. Edrychaf ymlaen at glywed yr hyn sydd gan yr Aelodau i'w ddweud yn y ddadl heddiw.

Rwyf wedi dethol y gwelliant i’r cynnig ac rydw i’n galw ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei enw ei hun.

I have selected the amendment to the motion and I call on Rhun ap Iorwerth to move amendment 1, tabled in his own name.

Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn credu bod mynychder iechyd gwael mewn cymunedau tlotach, fel y nodir yn yr adroddiad, yn cael ei achosi gan amodau amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd ehangach ac na ellir ei feio'n unig ar ddewisiadau gwael a wneir gan unigolion, ac y dylai polisïau iechyd cyhoeddus adlewyrchu cyfrifoldeb y llywodraeth i fynd i'r afael â hyn, yn hytrach na chanolbwyntio ar ddim ond pregethu wrth bobl.

Amendment 1—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:.

Believes that the prevalence of ill-health in poorer communities, identified by the report, is caused by wider environmental, social and economic conditions and cannot be blamed solely on poor choices made by individuals, and that public health policies should reflect the responsibility of government to tackle this rather than merely focus on lecturing people.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch, Lywydd. Rydw i’n cynnig y gwelliant yma, ac mae o’n canolbwyntio ar un elfen o’r adroddiad, mewn difrif. Mae adroddiad y prif swyddog meddygol yn ein hatgoffa ni eto fod y cymunedau tlotaf yn talu pris sylweddol o ran eu hiechyd, yn syml am fod yn dlawd ac am fod pobl yn byw ochr yn ochr â phobl dlawd eraill. Mae yna ormod o ganolbwyntio weithiau, rydw i’n meddwl, ar y dewisiadau mewn ffordd o fyw sy’n cael eu gwneud gan bobl. Mae’n wir, wrth gwrs, fod nifer yr achosion o ysmygu a gordewdra yn fwy yn yr ardaloedd tlotach, ond mi ddylem ni fod yn wyliadwrus bob amser, rydw i’n meddwl, o greu naratif bod y bai am iechyd gwael ar y person ei hun neu ei bod hi wastad yn wir mai pobl dlotach sydd efo’r ymddygiad iechyd gwaelaf.

Mae yna lawer o bobl ar incwm isel sy’n byw bywyd iach iawn, ond sy’n dal yn gorfod delio ag effeithiau cartrefi gwael, cyflogaeth ansicr ac yn y blaen. Cofiwch hefyd fod data arolwg iechyd Cymru’n dangos bod yfed alcohol hyd at fod yn niweidiol yn uwch ymhlith gweithwyr rheoli yn aml nag ymhlith gweithwyr eraill, ac rydw i’n siŵr bod yna rai rheolwyr dosbarth canol a fyddai’n fodlon cyfaddef y gallen nhw wneud efo colli ychydig o bwysau. Felly, rydw i’n falch bod adroddiad y prif swyddog meddygol yn rhoi sylw i’r ffactorau yma, sydd ddim yn gallu cael eu diystyru rywsut fel canlyniad i ymddygiad gwael mewn rhyw ffordd.

Rydym ni wedi tynnu sylw, ar sawl achlysur, at y cysylltiadau rhwng tai gwael ac iechyd, rhwng digartrefedd ac iechyd, cyflogaeth ansicr a diweithdra ac iechyd ac yn y blaen. Ni all yr un o’r rheini gael ei ystyried fel dewis bywyd, wrth gwrs. Mae hefyd yn wir y bydd gwell addysg, mynediad at fannau gwyrdd a chyflogaeth mwy diogel yn cael yr effaith groes ar iechyd gydol oes rhywun.

Rŵan, mae’r prif swyddog meddygol yn ein hatgoffa ni’n benodol am brofiadau plentyndod andwyol hefyd, a phwysigrwydd y 1,000 o ddyddiau cyntaf. Mae o’n nodi bod y dystiolaeth yn dangos y byddai buddsoddi ychydig dros £100 mewn atal profiadau niweidiol yn ystod plentyndod yn arwain at dros £6,000 o arbedion o’u mesur ar draws yr holl wasanaethau cyhoeddus dros bum mlynedd cyntaf bywyd. Mae hynny’n gyfradd buddsoddi llawer gwell na chewch chi mewn llawer o feysydd eraill—ar wahân i roi bet ar Leicester i ennill yr uwch gynghrair o bosib. Mae hwnnw’n ‘return’ eithaf da. Mi allwn ni ddod o hyd i dystiolaeth debyg ar draws gwasanaethau cyhoeddus eraill hefyd. Mi fyddai tai gwell yn atal afiechyd, creu mannau gwyrdd yn arwain at well iechyd, ac yn y blaen.

Dyna pam bod y prif swyddog meddygol yn argymell bod yn rhaid i’r NHS felly weithio efo gwasanaethau cyhoeddus eraill—atal tân, cyngor ariannol, cefnogaeth tai—wrth geisio creu, os liciwch chi, iechyd cynaliadwy i Gymru ar gyfer y dyfodol. Mi fyddwn i’n mynd yn bellach yma hefyd. Mae’r adroddiad yn wir yn dangos bod torri gwariant cyhoeddus, fel ydym ni wedi ei weld gan y Llywodraeth Geidwadol yn Lloegr, wedi bod yn enghraifft o economi ffug o’r lefel uchaf, a’r mwyaf bregus sy’n dioddef pan fo gwariant cyhoeddus yn cael ei dorri. Mae mor syml â hynny.

Wrth wraidd y broblem rydym ni’n ei hystyried yn fan hyn mae anghydraddoldeb. Yr wythnos diwethaf, mi ddangosodd gwaith ymchwil diddorol fod gan y rhai ar waelod haenau hierarchaeth y deyrnas anifeiliaid systemau imiwnedd gwaelach o ganlyniad i statws cymdeithasol isel. Mae yna lawer o academyddion sy’n arbenigo mewn anghydraddoldebau iechyd wedi nodi perthnasedd yr astudiaeth hon i fodau dynol hefyd. Anghydraddoldeb ei hun ydy’r broblem. Mae’r llyfr ‘The Spirit Level’ yn crynhoi llawer o’r ymchwil ar hyn. Mae gwledydd efo llai o anghydraddoldeb yn tueddu bod yn sylweddol iachach, yn tueddu bod â chyfraddau troseddu is, gwell symudedd cymdeithasol ac ati. Mae hynny’n rhywbeth y dylem ni ei ystyried yn ofalus iawn, iawn pan fyddwn ni’n trafod y symiau mawr o arian rydym ni’n eu gwario ar ddelio efo effeithiau anghydraddoldeb. Taclo’r broblem yw’r allwedd, nid delio efo’r symptomau. Mae Plaid Cymru’n credu pe bai’r Llywodraeth yn fwy rhagweithiol i helpu greu amgylchedd iachach, byddai dewisiadau bywyd gwell yn dilyn yn anochel. I gydnabod hynny, cefnogwch y gwelliant yma.

Thank you, Llywydd, and I move the amendment, which concentrates on one element of the report, if truth be told. The chief medical officer’s report reminds us again that the poorest communities pay a significant price in terms of their health, simply because they are poor and live with others in poverty. There is too much focus on occasion, I think, on the lifestyle choices made by people. It is true, of course, that smoking and obesity are more prevalent in the poorer areas, but we should be guarded always against creating a narrative that the blame for ill health should be placed on the individuals themselves, or that it’s always the case that it is poorer people who have the poorest health behaviours.

There are many people on low incomes who live a very healthy lifestyle, but still have to deal with the impact of poor housing, uncertainties in terms of employment and so on and so forth. Also, bear in mind that Welsh survey data show that drinking alcohol at harmful levels is worse at management level than among others within the workforce, and I am sure that there are some middle-class managers who would be willing to admit that they could do with losing a few pounds. So, I am pleased that the chief medical officer’s report does cover these factors, which can’t be disregarded or put down to poor behaviour in one way or another.

We have highlighted, on several occasions, the links between poor housing and poor health, between homelessness and ill health, uncertainties in terms of employment and unemployment and the relationship with health, and none of those could be considered as lifestyle choices. It’s also true that improved education and access to greenfield sites and more secure employment have a positive impact on one’s health.

The chief medical officer reminds us specifically of adverse childhood experiences and the importance of the first 1,000 days. He notes that evidence shows that investing a little over £100 in preventing ACEs during childhood would lead to savings of over £6,000 across public services over the first five years of life. That is an investment rate that is far better than you will get in many other areas—apart from putting a bet on Leicester to win the premiership, possibly. That’s quite a good return. We could find similar evidence across other public services. Improved housing would prevent ill health, creating green spaces would improve health, and so on and so forth.

That’s why the chief medical officer recommends that the NHS must work with other public services—the fire service, financial services and housing support—in trying to create sustainable health for Wales for the future. I would go further, and the report does highlight that cutting public expenditure, as we have seen from the Conservative Government in England, has been an example of a false economy on the highest possible level. It’s the most vulnerable who suffer when public expenditure is cut. It is as simple as that.

At the heart of this problem we are considering here is inequality. Last week, research showed that those at the lower levels of the hierarchy in the animal kingdom have poorer immune systems as a result of their low social status, and many academics who specialise in health inequality have noted the relevance of this study to humans too. Inequality itself is the problem. The book ‘The Spirit Level’ summarises much of the research on this. Countries with less inequality tend to be significantly healthier, they have lower crime rates, and better social mobility and so on and so forth. That is something that we should consider very carefully when we discuss the huge amounts of money that we spend on dealing with the effects of inequality. We need to tackle the problem at source, not deal with its symptoms. Plaid Cymru believes that if the Government was more proactive in creating a healthier environment, then better lifestyle choices would inevitably result. To recognise that, I urge you to support this amendment.

First of all, I’d like to very much welcome this report from the chief medical officer, and I’d like to thank Dr Frank Atherton and Professor Chris Jones for the work that they’ve put into it. I think this report very much demonstrates that a one-size-all-fits approach does not work for the Welsh health service. As Rhun ap Iorwerth has talked about the social gradient, I’d just like to make a quick comment that we’ll be supporting today’s amendment.

It is interesting to note the harm that badly applied or thought through interventions can cause. As the report puts it, health interventions that do not reach those at the greatest risk are likely to increase the inequality of health outcomes. So, Cabinet Secretary, in the past your department has been reluctant to put key performance indicators into place to effectively manage or measure the outcomes of policy. With this statement, you must see the danger an ineffective policy can directly have on health. Will you therefore commit to producing key points of measurement to ensure the effectiveness of the policies that have been introduced?

The report also goes on to highlight that to provide NHS services without regard to the social gradient has the potential to increase the inequality. So, on this basis, would you also, Cabinet Secretary, give consideration to providing more power to community pharmacies to undertake some of the more minor roles to enable GPs and other healthcare professionals to focus on more detailed work and those more in need?

I recently visited the excellent Eastside Dental practice in Swansea, which is one of only two practices in Wales trialling the new prototype of providing a more holistic approach to dealing with their patients. This arrangement allows much more work to be done with dealing with prevention rather than just trying to fix the problems as they’ve arisen in terms of dentistry. The report talks of working with partnerships to reduce social inequality. So, Cabinet Secretary, I wonder whether you would have a good hard look at this prototype that’s been trialled in Swansea and see whether this might be a model that we can roll out throughout Wales, because preventing people from having bad teeth in the first place not only helps with their mouth hygiene and health but actually helps with their overall health as well. This is yet another example of where co-production can really work.

Recommendation 5 in the report, I feel, addresses the crux of the matter. Cabinet Secretary, could you please outline what discussions you’re having with your Cabinet colleague to ensure that the revised planning framework requires organisations to plan for equitable health outcomes for their populations and focuses on reducing demand? I think that that would be really key to being able to move forward on the health inequality aspect that’s covered in this report.

There are two other points that I do want to quickly make. It was really brought home in this report the effect that an adverse childhood experience can have on the life outcomes of another person. I think that, for those who would wish to read this report, I would recommend that you have a good long look at figure 7 on the long-term effects of adverse childhood experiences. People who’ve had four or more adverse childhood experiences might, for example, be 14 times more likely to have been a victim of violence in the last 12 months, and 16 times more likely to have taken crack cocaine or heroin. And if we were to prevent ACEs—adverse childhood experiences—for these young people, then we can really reduce some of the appalling outcomes that we do see within the health service. So, if we were to look at the heroin and crack cocaine use, for example, we could reduce that by 66 per cent. This is a really, really telling table.

Cabinet Secretary, one of the areas that have been highlighted recently is the sexual abuse and harassment that young girls and young women face in school. They put up with levels of sexual abuse from young men who haven’t quite understood what the game is all about, and how you respect each other—levels of abuse that we would not expect to put up with in our workplace, but young people do have to put up with it. May I draw your attention to the select committee report from Westminster that looked at all British schoolchildren and girls? Over two thirds of girls have put up with sexual abuse in school. And may I ask you to talk to your colleague, the Cabinet Secretary for Education, about how we might prioritise sexual health within our curriculum, so that we can teach our young people how to be more respectful and better able to handle the abuse within relationships? Because, when we look at this list of adverse childhood experiences, a whole load of them do come back to those formative years and the relationships between men and women. And prudent healthcare is the other matter I would like to have raised, but I will perhaps write to you on that one.

Yn gyntaf oll, hoffwn yn fawr iawn groesawu’r adroddiad hwn gan y prif swyddog meddygol, a hoffwn ddiolch i Dr Frank Atherton a'r Athro Chris Jones am y gwaith y maent wedi ei roi i mewn iddo. Rwy'n credu bod yr adroddiad hwn yn dangos yn amlwg nad yw dull un maint i bawb yn gweithio i'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru.  Gan fod Rhun ap Iorwerth newydd siarad am y graddiant cymdeithasol, hoffwn i wneud sylw cyflym y byddwn yn cefnogi gwelliant heddiw.

Mae'n ddiddorol nodi’r niwed y gall ymyriadau sydd wedi eu defnyddio neu eu hystyried yn wael eu hachosi.  Fel y dywed yr adroddiad, mae ymyriadau iechyd nad ydynt yn cyrraedd y rhai sydd fwyaf mewn perygl yn debygol o gynyddu anghydraddoldeb canlyniadau iechyd.  Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, yn y gorffennol mae eich adran wedi bod yn amharod i roi dangosyddion perfformiad allweddol ar waith i reoli neu fesur canlyniadau polisi yn effeithiol.  Gyda’r datganiad hwn, mae'n rhaid eich bod yn gweld y perygl y gall polisi aneffeithiol ei gael yn uniongyrchol ar iechyd.  A wnewch chi, felly, ymrwymo i gynhyrchu pwyntiau mesur allweddol i sicrhau effeithiolrwydd y polisïau sydd wedi’u cyflwyno?

Mae'r adroddiad hefyd yn mynd ymlaen i dynnu sylw at y ffaith fod gan ddarparu gwasanaethau GIG heb ystyried y graddiant cymdeithasol y potensial i gynyddu'r anghydraddoldeb.  Felly, ar y sail hon, a fyddech chi hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet, yn ystyried rhoi mwy o bŵer i fferyllfeydd cymunedol i ymgymryd â rhai o'r mân swyddogaethau er mwyn galluogi meddygon teulu a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol eraill i ganolbwyntio ar waith mwy manwl a'r rheini sydd â’r angen mwyaf?

Yn ddiweddar, ymwelais â’r practis rhagorol, Eastside Dental, yn Abertawe, sy'n un o ddim ond dwy feddygfa yng Nghymru sy’n treialu'r prototeip newydd o ddarparu dull mwy cyfannol o ymdrin â'u cleifion. Mae'r trefniant hwn yn caniatáu i lawer mwy o waith gael ei wneud i ymdrin ag atal yn hytrach na dim ond ceisio datrys y problemau fel y maent wedi codi o ran deintyddiaeth. Mae'r adroddiad yn sôn am weithio gyda phartneriaethau i leihau anghydraddoldeb cymdeithasol. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, tybed a fyddech yn barod i edrych yn fanwl ar y prototeip hwn sydd wedi cei dreialu yn Abertawe a gweld a allai hwn fod yn fodel y gallwn ni ei gyflwyno ledled Cymru. Mae atal pobl rhag cael dannedd drwg yn y lle cyntaf nid yn unig yn helpu gyda hylendid ac iechyd y geg, ond mewn gwirionedd mae’n helpu gyda'u hiechyd cyffredinol hefyd. Dyma enghraifft arall o sut y gall cyd-gynhyrchu weithio o ddifrif.

Mae gwelliant 5 yn yr adroddiad, rwy’n teimlo, yn mynd i’r afael â chraidd y mater.  Ysgrifennydd y Cabinet, a fyddech cystal ag amlinellu pa drafodaethau yr ydych yn eu cael gyda'ch cydweithiwr yn y Cabinet i sicrhau bod y fframwaith cynllunio diwygiedig yn mynnu bod sefydliadau’n cynllunio ar gyfer canlyniadau iechyd teg ar gyfer eu poblogaethau ac yn canolbwyntio ar leihau'r galw? Rwy’n credu y byddai hynny’n hollol allweddol i allu symud ymlaen o ran yr agwedd ar anghydraddoldeb iechyd a gynhwysir yn yr adroddiad hwn.

Mae dau bwynt arall yr wyf yn dymuno eu gwneud yn gyflym. Cafodd ei wneud yn glir yn yr adroddiad hwn yr effaith y gall profiad andwyol plentyndod ei chael ar ganlyniadau bywyd person arall. Credaf, ar gyfer y rhai a fyddai'n dymuno darllen yr adroddiad hwn, y byddwn yn argymell eich bod yn cael golwg fanwl ar ffigur 7 ac ar effeithiau tymor hir profiadau niweidiol plentyndod. Efallai y bydd pobl sydd wedi cael pedwar neu fwy o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, er enghraifft, 14 gwaith yn fwy tebygol o fod wedi bod yn dioddef trais yn y 12 mis diwethaf, ac 16 gwaith yn fwy tebygol o fod wedi cymryd crac cocên neu heroin. A phe byddem yn atal ACEs— profiadau niweidiol yn ystod plentyndod—i’r bobl ifanc hyn, yna gallwn leihau rhai o'r canlyniadau ofnadwy yr ydym yn eu gweld yn y gwasanaeth iechyd. Felly, pe baem yn edrych ar y defnydd o heroin a chrac cocên, er enghraifft, gallem leihau hynny 66 y cant. Mae hwn yn dabl trawiadol iawn, iawn.

Ysgrifennydd y Cabinet, un o'r meysydd sydd wedi cael eu hamlygu yn ddiweddar yw'r cam-drin rhywiol a’r aflonyddu y mae merched ifanc a menywod ifanc yn eu hwynebu yn yr ysgol.  Maent yn dioddef lefelau o gam-drin rhywiol gan ddynion ifanc nad ydynt wedi deall yn hollol beth y mae’r gêm yn ei olygu, a sut yr ydych yn parchu eich gilydd—lefelau o gam-drin na fyddem yn disgwyl eu dioddef yn ein gweithle, ond mae pobl ifanc yn gorfod ei ddioddef.  A gaf i dynnu eich sylw at adroddiad y pwyllgor dethol o San Steffan a edrychodd ar bob plentyn ysgol a merch ym Mhrydain? Mae dros ddwy ran o dair o ferched wedi dioddef cam-drin rhywiol yn yr ysgol.  Ac a gaf i ofyn ichi siarad â'ch cydweithiwr, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, am sut y gallem flaenoriaethu iechyd rhywiol o fewn ein cwricwlwm, fel y gallwn addysgu ein pobl ifanc sut i fod yn fwy parchus a gallu ymdrin yn well â’r cam-drin sy’n digwydd o fewn perthynas? Oherwydd, pan fyddwn yn edrych ar y rhestr hon o brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, mae llawer iawn ohonynt yn mynd yn ôl i’r blynyddoedd cynnar hynny a'r berthynas rhwng dynion a menywod.  Ac mae gofal iechyd doeth yn fater arall yr hoffwn i fod wedi ei godi, ond byddaf efallai yn ysgrifennu atoch ar y mater hwnnw.

I, too, think this is a really excellent report, because it sets out so clearly the challenges that we face in Wales, not just within the health service, but across all public services. So, I really would like to congratulate the authors on it, as I think it provides loads of food for thought.

It's perfectly clear from this report that the NHS can't tackle health inequality on its own, and the future generations Act requires all public bodies to operate together to tackle these issues. I suppose one of the most interesting graphs is the one around the outcomes for cognition in children with high and low socioeconomic status and how they diverge over time. It's clear from that graph that dim rich kids overtake the bright poor child by the age of five, and the only way in which we can counter that tendency is by having really good quality comprehensive childcare and early education, because it has been shown in other studies that that is the way in which we beat that particular aspect of deprivation.

But I think that, looking at the obesity figures quoted, you know, one in seven children in Merthyr is overweight or obese, compared with one in 14 in the Vale of Glamorgan. Clearly, there is a link with deprivation, but we have to also look at the converse presentation of the facts, which is that six in seven children in Merthyr are not overweight or obese, and that’s to be celebrated. It indicates that it isn't a given that those who live on lower incomes are necessarily going to be obese. It is absolutely incorrect that good food costs more money than food that is low in nutritional content. One of the most important points in the report is the correlation between fast food outlets and areas of deprivation, and it refers to an English report that says that you're twice as likely to be obese if you live close to a fast food outlet. I don't think this applies just to England, because I attended an Asian caterers’ event recently at the Cardiff City Stadium, and it was made perfectly clear there that if you live or work close to a fast food outlet, you are twice as likely to be obese. It is that stark. So, it is not the fact that you are living on low incomes; it is the behaviours that lead you to go to a fast food outlet, rather than to make food from scratch, which is obviously the way in which you avoid the harmful things that are added to processed food in order to make a profit. So, I would be keen to hear the Cabinet Secretary for health’s views on the importance of the food that we give our children in school and whether he thinks that this is an aspect where we can ensure that all children, regardless of the habits of their parents, can taste and experience good, plain food, to enable them to grow up having a healthy diet.

I recently visited one of the schools in Flintshire, which are all following the Food for Life programme, and they have doubled the number of children taking up school meals, which the headteacher said most definitely reduced the number of children bringing in inappropriate food in packed lunches, which means that those children were not actually getting any nutrition during the school day. So, I would be keen to find out what the health Secretary thinks is the role of local authorities in promoting not just the ‘Appetite for Life’ guidance, but the ‘Good Food for All’ guidelines, which ensure that freshly prepared, locally sourced food is served on a daily basis for all our children. So, I think this is a really excellent report, and I think we should listen to the words of Dr Mair Parry, who’s from the Royal College of Paediatrics and Child Health, who says that Wales continues to have the worst rates for childhood obesity in the UK and that clearly more needs to be done to address these shortfalls. Concerns still remain over the number of children who eat fruit and vegetables every day and who do exercise, and there’s clearly something very important going on here.

I’ve run out of time, but I suppose the other really stark thing is how little poor communities use dentists and opticians. Of course, these are the two health services—compared with GPs, which they’re using much more in deprived areas—these are the two services where you actually have to pay for it. This is obviously one of the things we need to reflect on. What it tells us is that poor people are not able to access dentists or get glasses when they need them, and that is a very significant matter that—it would be useful to know what the Cabinet Secretary thinks.

Rwyf innau, hefyd, yn credu bod hwn yn adroddiad ardderchog mewn gwirionedd, oherwydd ei fod yn nodi mor glir yr heriau sy'n ein hwynebu yng Nghymru, nid yn unig o fewn y gwasanaeth iechyd, ond ar draws yr holl wasanaethau cyhoeddus. Felly, byddwn o ddifrif yn hoffi llongyfarch yr awduron, gan y credaf ei fod yn rhoi llawer i gnoi cil arno.

Mae'n berffaith amlwg o'r adroddiad hwn na all y GIG fynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd ar ei ben ei hun, ac mae Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn ei gwneud yn ofynnol i bob corff cyhoeddus weithredu gyda'i gilydd i fynd i'r afael â'r materion hyn.  Mae'n debyg mai un o'r graffiau mwyaf diddorol yw'r un sy’n dangos y canlyniadau ar gyfer gwybyddiaeth mewn plant sydd â statws economaidd-gymdeithasol uchel ac isel a sut y maent yn ymwahanu dros amser.  Mae'n amlwg o'r graff fod plant dwl cyfoethog yn goddiweddyd y plant tlawd disglair erbyn iddynt gyrraedd pump oed, a'r unig ffordd y gallwn wrthsefyll y duedd hon yw drwy gael gofal plant cynhwysfawr ac addysg gynnar o ansawdd da iawn. Oherwydd cafodd ei ddangos mewn astudiaethau eraill mai dyna'r ffordd yr ydym yn curo’r agwedd benodol honno ar amddifadedd.

Ond rwy'n credu, o edrych ar y ffigurau gordewdra a ddyfynnir, chi'n gwybod, mae un o bob saith plentyn ym Merthyr yn rhy drwm neu'n ordew, o’i gymharu ag un o bob 14 ym Mro Morgannwg.  Yn amlwg, mae cysylltiad ag amddifadedd, ond mae’n rhaid i ni hefyd edrych ar gyflwyniad cyferbyniol y ffeithiau, sef nad yw chwech o bob saith plentyn ym Merthyr yn rhy drwm neu'n ordew, ac mae hynny'n rhywbeth i’w ddathlu. Mae'n dangos nad yw'n ffaith bendant bod y rhai sy'n byw ar incwm is o reidrwydd yn mynd i fod yn ordew.  Mae'n gwbl anghywir bod bwyd da yn costio mwy o arian na bwyd sy'n isel o ran cynnwys maethol. Un o'r pwyntiau pwysicaf yn yr adroddiad yw’r gydberthynas rhwng siopau bwyd cyflym ac ardaloedd o amddifadedd, ac mae'n cyfeirio at adroddiad yn Lloegr sy'n dweud eich bod ddwywaith yn fwy tebygol o fod yn ordew os ydych yn byw yn agos at siop bwyd cyflym.  Nid wyf yn credu bod hyn yn berthnasol i Loegr yn unig, gan fy mod wedi bod yn bresennol mewn digwyddiad i arlwywyr Asiaidd yn ddiweddar yn Stadiwm Dinas Caerdydd, ac fe'i gwnaed yn berffaith glir yno, os ydych yn byw neu'n gweithio yn agos at siop bwyd cyflym, rydych ddwywaith yn fwy tebygol o fod yn ordew.  Mae mor blaen â hynny.  Felly, nid yw’n fater o fyw ar incwm isel; ond yr ymddygiadau sy'n eich arwain at fynd i siop bwyd cyflym, yn hytrach na gwneud eich bwyd eich hun, sy’n amlwg yn ffordd o osgoi'r pethau niweidiol sy'n cael eu hychwanegu at fwyd wedi'i brosesu er mwyn gwneud elw. Felly, byddwn yn awyddus i glywed barn Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar bwysigrwydd y bwyd yr ydym yn ei roi i’n plant yn yr ysgol ac a yw e’n credu bod hon yn agwedd lle gallwn sicrhau bod pob plentyn, waeth beth yw arferion ei rieni, yn gallu blasu a phrofi bwyd da, plaen, er mwyn ei alluogi i dyfu i fyny yn bwyta deiet iach.

Yn ddiweddar, ymwelais ag un o'r ysgolion yn Sir y Fflint, sydd i gyd yn dilyn y rhaglen Bwyd am Oes. Maent wedi dyblu nifer y plant sy'n manteisio ar brydau ysgol, ac roedd hyn, meddai’r pennaeth, yn bendant wedi lleihau nifer y plant sy'n dod â bwyd anaddas mewn pecynnau i’r ysgol, sy'n golygu nad yw’r plant hynny mewn gwirionedd yn cael unrhyw faeth yn ystod y diwrnod ysgol.  Felly, byddwn yn awyddus i gael gwybod beth mae’r Ysgrifennydd iechyd yn credu yw swyddogaeth awdurdodau lleol wrth hyrwyddo nid dim ond y canllawiau 'Blas am Oes', ond y canllawiau ‘Bwyd Da i Bawb’, sy'n sicrhau bod bwyd wedi’i baratoi yn ffres, yn dod o ffynonellau lleol ac yn cael ei weini’n ddyddiol i'n plant i gyd. Felly, rwy’n credu bod hwn yn adroddiad ardderchog mewn gwirionedd, ac rwy’n meddwl y dylem wrando ar eiriau Dr Mair Parry, o’r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant, sy'n dweud bod Cymru'n parhau i gael y cyfraddau gwaethaf o ran gordewdra ymhlith plant yn y DU ac yn amlwg bod angen gwneud mwy i fynd i'r afael â'r diffygion hyn. Mae pryderon yn dal i fodoli ynghylch nifer y plant sy'n bwyta ffrwythau a llysiau bob dydd ac sy'n gwneud ymarfer corff, ac mae’n amlwg bod rhywbeth pwysig iawn yn digwydd yma.

Rydw i wedi rhedeg allan o amser, ond mae'n debyg mai’r ffaith foel arall yw cyn lleied y mae cymunedau tlawd yn defnyddio deintyddion ac optegwyr. Wrth gwrs, mae'r rhain yn y ddau wasanaeth iechyd—o’u cymharu â meddygon teulu, y maent yn defnyddio llawer mwy arnynt mewn ardaloedd o amddifadedd—y rhain yw’r ddau wasanaeth lle’r ydych mewn gwirionedd yn gorfod talu amdanynt. Mae hyn yn amlwg yn un o'r pethau y mae angen i ni eu hystyried.  Mae’n dweud wrthym nad yw pobl dlawd yn gallu cael mynediad at ddeintyddion neu gael sbectol pan fydd eu hangen arnynt, ac mae hynny'n fater pwysig iawn—byddai'n ddefnyddiol gwybod beth yw barn Ysgrifennydd y Cabinet.

I’d like to thank Dr Atherton for his report, and record my thanks to Professor Jones for holding the fort following Dr Hussey’s retirement. Dr Atherton makes it clear that the biggest health challenge facing our nation is tackling the health inequalities between the richest and poorest in our country. The fact that the gap in life expectancy between those living in our most and least deprived areas is growing should shock us all. We cannot stand idly by when the poorest in Wales can expect to live 11 years shorter than the most affluent.

The reasons for the existence of the social gradient in health are complex, but contributory factors include poor diet; a greater prevalence of smoking and alcohol misuse in our most deprived areas; poorer housing conditions; high-rise flats with no garden for children to play in, getting the much-needed exercise; damp conditions leading to respiratory problems; and also high unemployment rates in poorer areas. People in our most deprived areas are twice as likely to smoke as those living in more affluent areas of Wales. We need collaboration of services and partnerships to help with these inequalities.

While we are making progress in reducing the numbers of smokers overall, tobacco control measures have been more successful in reducing uptake than in encouraging existing smokers to quit. Children with at least one parent who smokes are 72 per cent more likely to smoke in adolescence, and if both parents smoke, children are four times more likely to start smoking than if neither parent smokes. Therefore, we must redouble our efforts to encourage parents to quit smoking.

A study for the British Medical Journal found that smokers underestimate the risk of lung cancer, both relative to other smokers and to non-smokers, and demonstrate other misunderstandings of smoking risks. This is put down to the fact that, as a species, we’re not very good at evaluating future risk. Telling someone that they may develop cancer in 30 or 40 years unfortunately doesn’t motivate them to quit smoking. However, we are much better at evaluating risks to our children. Telling a parent that their behaviour is encouraging their children to smoke may have the desired outcome.

We have to accept that many smokers find it nearly impossible to quit. Research by the UK Centre for Tobacco and Alcohol Studies found that approximately one in three smokers in the UK currently attempts to quit each year, but only about one in six of those who try to quit remains abstinent for more than a few weeks or months. Most smokers who try to quit do so without accessing professional help, and those who use over-the-counter nicotine replacement treatments appear to be no more likely to quit than those getting no help.

However, those who switch to e-cigarettes are far more likely to quit tobacco. The Royal College of Physicians states that

‘in the interests of public health it is important to promote the use of e-cigarettes, NRT and other non-tobacco nicotine products as widely as possible as a substitute for smoking in the UK. ’

Public Health England advocate the use of e-cigarettes as an alternative to smoking and issue guidance to employers stating that they may consider allowing people to use e-cigarettes at work if it is part of a policy to help tobacco smokers kick the habit. The Medicines and Healthcare Products Regulatory Agency has approved a brand of e-cigarettes to be marketed as an aid to help people stop smoking.

As the chief medical officer says in this report, the NHS should not make the social gradient worse. I therefore urge you, Cabinet Secretary, to adopt a similar approach to England when it comes to e-cigarettes and their role in reducing harm from tobacco. We should be encouraging those smokers who are unlikely to quit to switch to e-cigarettes, highlighting the fact that e-cigarettes are 95 per cent safer than tobacco products, rather than focusing on the potential harms of vaping. Thank you. Diolch yn fawr.

Hoffwn ddiolch i Dr Atherton am ei adroddiad, a chofnodi fy niolch i'r Athro Jones am gynnal yr achos yn dilyn ymddeoliad Dr Hussey.  Mae Dr Atherton yn ei gwneud yn glir mai’r her iechyd fwyaf sy'n wynebu ein cenedl yw mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau iechyd rhwng y cyfoethocaf a'r tlotaf yn ein gwlad.  Dylai’r ffaith fod y bwlch mewn disgwyliad oes rhwng y rhai sy'n byw yn ein hardaloedd o amddifadedd mwyaf a lleiaf yn tyfu fod yn sioc i ni i gyd.  Ni allwn sefyll yn segur tra gall y tlotaf yng Nghymru ddisgwyl byw 11 mlynedd yn llai na'r cyfoethocaf.

Mae’r rhesymau dros fodolaeth y graddiant cymdeithasol mewn iechyd yn gymhleth, ond mae ffactorau cyfrannol yn cynnwys diet gwael; camddefnyddio alcohol a smygu yn fwy cyffredin yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig ; amodau tai tlotach; fflatiau aml-lawr heb ardd i blant chwarae ynddi, a chael yr ymarfer corff sydd ei angen; amodau llaith yn arwain at broblemau anadlu; a hefyd gyfraddau diweithdra uchel mewn ardaloedd tlotach. Mae pobl yn ein hardaloedd o amddifadedd mwyaf ddwywaith yn fwy tebygol o smygu na’r rheini sy'n byw yn ardaloedd mwy cefnog Cymru.  Mae angen cydweithio rhwng gwasanaethau a phartneriaethau i helpu gyda’r anghydraddoldebau hyn.

Er ein bod yn gwneud cynnydd o ran lleihau nifer yr ysmygwyr yn gyffredinol, mae mesurau rheoli tybaco wedi bod yn fwy llwyddiannus wrth leihau’r nifer sy’n dechrau nag annog ysmygwyr presennol i roi'r gorau iddi.  Mae plant sydd ag o leiaf un rhiant yn smygu 72 y cant yn fwy tebygol o smygu yn ystod llencyndod, ac os yw'r ddau riant yn smygu, mae plant bedair gwaith yn fwy tebygol o ddechrau smygu nag ydynt os nad yw unrhyw riant yn smygu.  Felly, rhaid inni ddyblu ein hymdrechion i annog rhieni i roi'r gorau i smygu.

Canfu astudiaeth ar gyfer y British Medical Journal bod ysmygwyr yn amcangyfrif yn rhy isel y risg o ganser yr ysgyfaint, o ran ysmygwyr eraill a rhai nad ydynt yn ysmygu, ac yn dangos camddealltwriaeth o risgiau ysmygu. Caiff hyn ei briodoli i’r ffaith nad ydym, fel rhywogaeth, yn dda iawn am werthuso risg yn y dyfodol. Nid yw dweud wrth rywun y gallant ddatblygu canser mewn 30 neu 40 mlynedd yn anffodus yn eu cymell i roi'r gorau i smygu. Fodd bynnag, rydym yn llawer gwell wrth werthuso risgiau i'n plant. Gall dweud wrth riant bod eu hymddygiad yn annog eu plant i smygu efallai gael y canlyniad a ddymunir.

Mae'n rhaid i ni dderbyn bod llawer o ysmygwyr yn ei chael bron yn amhosibl rhoi'r gorau iddi. Canfu ymchwil gan Ganolfan y DU ar gyfer Astudiaethau Tybaco ac Alcohol bod tua un o bob tri o ysmygwyr yn y DU ar hyn o bryd yn ceisio rhoi'r gorau iddi bob blwyddyn, ond dim ond tua un o bob chwech o'r rhai sy'n ceisio rhoi'r gorau iddi sy’n parhau i ymwrthod am fwy nag ychydig wythnosau neu fisoedd.  Mae'r rhan fwyaf o ysmygwyr sy'n ceisio rhoi'r gorau iddi yn gwneud hynny heb gael unrhyw gymorth proffesiynol, ac nid yw’n ymddangos bod y rhai sy'n defnyddio triniaethau amnewid nicotin dros y cownter yn fwy tebygol o roi'r gorau iddi na'r rhai nad ydynt yn cael help.

Fodd bynnag, mae’r rhai sy'n newid i e-sigaréts yn llawer mwy tebygol o roi'r gorau i dybaco.  Mae Coleg Brenhinol y Ffisigwyr yn nodi

er budd iechyd y cyhoedd, mae'n bwysig hyrwyddo'r defnydd o e-sigaréts, NRT a chynhyrchion nicotin eraill heb dybaco mor eang ag y bo modd i gymryd lle smygu yn y DU.

Mae Iechyd y Cyhoedd Lloegr yn argymell y defnydd o e-sigaréts fel dewis arall i smygu ac yn cyhoeddi canllawiau i gyflogwyr yn dweud y gallant ystyried caniatáu pobl i ddefnyddio e-sigaréts yn y gwaith os yw'n rhan o bolisi i helpu ysmygwyr tybaco i roi'r gorau i'r arfer.  Mae'r Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd wedi cymeradwyo brand o e-sigaréts i gael ei farchnata fel cymorth i helpu pobl i roi'r gorau i smygu.

Fel y mae’r prif swyddog meddygol yn ei ddweud yn yr adroddiad hwn, ni ddylai'r GIG wneud y graddiant cymdeithasol yn waeth.  Felly, rwy’n eich annog, Ysgrifennydd y Cabinet, i fabwysiadu dull tebyg i Loegr pan ddaw at e-sigaréts a'u swyddogaeth wrth leihau niwed gan dybaco.  Dylem fod yn annog yr ysmygwyr hynny sy'n annhebygol o roi'r gorau iddi i newid i e-sigaréts, gan dynnu sylw at y ffaith bod e-sigaréts 95 y cant yn fwy diogel na chynnyrch tybaco, yn hytrach na chanolbwyntio ar y niwed posibl o ddefnyddio e-sigaréts.  Diolch.  Diolch yn fawr.

I think this is an excellent report. I think the way it’s presented is very clear and it clearly shows the way that we should go. I particularly welcome the emphasis on health inequalities and the social gradient because the evidence is absolutely clear that there’s a higher prevalence of illness and early death in more economically disadvantaged areas. We know in Cardiff itself the difference between two wards, where perhaps you can get to them within 10 minutes, is nine to 11 years of longer life in the more affluent area. That cannot be acceptable. It also can’t be acceptable the number of childhood deaths that take place in disadvantaged areas compared to those more affluent areas. Again, that is something I think that we have to work at and we have to challenge.

So, I welcome the emphasis on the health inequalities. I also welcome the very clear priority on the first 1,000 days of a child’s life and of those days being absolutely crucial. I think that is an area where we have to put our emphasis on. The information about adverse childhood experiences I think should really dictate how we carry on our policy in this Assembly, because the evidence is so strong about what happens later if you do experience, say, four or more of those adverse childhood experiences. So, I think all the information is there on how we need to move. Obviously, establishing good, healthy eating habits and exercise very early on is very important.

The only thing I was surprised that wasn’t in this report, and I may have missed it, but I don’t actually believe I saw any reference to breastfeeding at all. I do actually think that that is one of the crucial areas that we need to take into account because, if we just look at the overweight issue, we know that there’s evidence to show that children who are breastfed are much less likely to have overweight children. We know that the World Health Organization recommends breastfeeding exclusively for the first six months, and there’s also evidence to show that breastfeeding decreases the risk of babies getting infections. For the mother, there are health benefits too, including reduced risk of breast cancer and ovarian cancer and osteoporosis. It’s absolutely vitally important. So, I am surprised that there is nothing in this report, unless I’ve missed it, that says, when we work really hard at the first 1,000 days, ‘Breastfeeding is one of the paramount things’, because it builds the bond with the mother, and we do know, looking at health inequalities, that breastfeeding is less taken up in areas that are poorer. It is absolutely vitally important that we put an effort in to ensure that mothers can be encouraged to breastfeed.

We know that health professionals are under pressure and it takes time and effort to try to help mothers to breastfeed, because sometimes it’s not easy and you need to spend time with new mothers. I know that there’s also evidence that shows that young mothers in particular—the breastfeeding rates for young mothers is lower than the average. So, I think, again, that is something that we need to tackle. In Wales, the highest breastfeeding rates are in Powys Teaching Local Health Board, at 72 per cent, and the lowest are in Cwm Taf, at 50 per cent. Looking at the babies leaving the neonatal units, I met, as I think others did, with the Royal College of Paediatrics and Child Health, and they highlighted the different rates of breastfeeding across the UK when women leave the neonatal units. The highest percentage was 85 per cent, and the lowest was 43 per cent, and Wales was at 43 per cent. So, I don’t want to take anything off this report, because I think it is a brilliant report, and I think this is the way that we should be tackling these issues, but I do think that breastfeeding is a bigger mission, and there’s no emphasis on breastfeeding in the report. It helps, at the earliest stage possible, to establish that bond—and we know the value and the nutrition of breast milk—but you do have to make an effort to make it happen, in some situations, and I think we should be putting more resources into that. And I know that it is difficult, sometimes, for particularly young mothers to feel able to breastfeed when they feel there is a social stigma. Only recently, in my own constituency of Cardiff North, there was an incident in a local cafe—we keep hearing about them every so often, this sort of thing happens—where somebody was abusive to someone who was breastfeeding. So, that climate is still there. So, it is an area we need to work at, and I think it is an area where we can make a difference to the long-term chances of children.

Yn fy marn i, mae hwn yn adroddiad ardderchog.  Rwy'n credu bod y ffordd y mae'n cael ei fynegi yn glir iawn ac mae'n dangos yn glir y ffordd y dylem fynd.  Croesawaf yn arbennig y pwyslais ar anghydraddoldebau iechyd a graddiant cymdeithasol oherwydd mae’r dystiolaeth yn gwbl glir bod mwy o salwch a marwolaethau cynnar yn fwy cyffredin mewn ardaloedd mwy difreintiedig yn economaidd. Rydym yn gwybod yng Nghaerdydd ei hun bod y gwahaniaeth rhwng dwy ward, lle efallai y gallwch eu cyrraedd o fewn 10 munud, yn naw i 11 mlynedd o fywyd hirach yn yr ardal fwy cefnog.  Ni all hynny fod yn dderbyniol.  Hefyd, ni all nifer y marwolaethau ymhlith plant sy'n digwydd mewn ardaloedd difreintiedig o’i gymharu â'r ardaloedd mwy cyfoethog hynny fod yn dderbyniol.  Unwaith eto, mae hynny'n rhywbeth yr wyf yn credu y mae’n rhaid inni weithio arno ac mae'n rhaid i ni ei herio.

Felly, rwy’n croesawu’r pwyslais ar yr anghydraddoldebau iechyd.  Rwyf hefyd yn croesawu'r flaenoriaeth glir iawn i’r 1,000 o ddyddiau cyntaf ym mywyd plentyn a bod y dyddiau hynny yn hollbwysig. Credaf fod hwn yn faes y mae'n rhaid i ni bwysleisio arno. Dylai'r wybodaeth am brofiadau niweidiol yn ystod plentyndod, rwy’n credu, bennu sut y byddwn yn cynnal ein polisi yn y Cynulliad hwn. Mae’r dystiolaeth mor gryf am yr hyn sy'n digwydd yn nes ymlaen os byddwch yn cael profiad, dyweder, o bedwar neu fwy o’r profiadau niweidiol hynny yn ystod plentyndod.  Felly, rwy’n meddwl bod yr holl wybodaeth yno ar sut y mae angen inni weithredu.  Yn amlwg, mae sefydlu arferion bwyta da ac iach ac ymarfer corff yn gynnar iawn yn bwysig iawn.

Yr unig beth yr oeddwn i'n synnu nad oedd yn yr adroddiad hwn, ac efallai fy mod wedi colli hynny, ond nid wyf yn credu fy mod wedi gweld unrhyw gyfeiriad at fwydo ar y fron o gwbl. Rwyf o ddifrif yn credu mai dyna un o'r meysydd allweddol y mae angen inni ei ystyried, oherwydd, os ydym yn edrych ar fater bod yn rhy drwm, rydym yn gwybod fod tystiolaeth i ddangos bod plant sy'n cael eu bwydo ar y fron yn llawer llai tebygol o gael plant rhy drwm. Rydym yn gwybod bod Sefydliad Iechyd y Byd yn argymell bwydo ar y fron yn unig am y chwe mis cyntaf, ac mae tystiolaeth hefyd i ddangos bod bwydo ar y fron yn lleihau'r risg o fabanod yn cael heintiau.  Ar gyfer y fam, mae manteision iechyd hefyd, gan gynnwys llai o risg o ganser y fron a chanser yr ofari ac osteoporosis.  Mae'n hanfodol bwysig. Felly, rwy’n synnu nad oes dim yn yr adroddiad hwn, oni bai fy mod i wedi ei golli, sy'n dweud, pan fyddwn yn gweithio yn galed iawn yn y 1000 diwrnod cyntaf, 'Bwydo o'r Fron yw un o'r pethau hollbwysig', gan ei fod yn meithrin perthynas gyda’r fam, ac rydym yn gwybod, drwy edrych ar anghydraddoldebau iechyd, bod llai yn bwydo ar y fron mewn ardaloedd tlotach. Mae'n hanfodol bwysig ein bod yn gwneud ymdrech i sicrhau y gellir annog mamau i fwydo ar y fron.

Rydym yn gwybod bod gweithwyr iechyd proffesiynol dan bwysau ac mae'n cymryd amser ac ymdrech i geisio helpu mamau i fwydo ar y fron, oherwydd weithiau nid yw'n hawdd ac mae angen i chi dreulio amser gyda mamau newydd. Gwn hefyd fod tystiolaeth sy'n dangos bod mamau ifanc yn arbennig—mae’r cyfraddau bwydo ar y fron i famau ifanc yn is na'r cyfartaledd. Felly, rwy’n credu, unwaith eto, mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef. Yng Nghymru, mae'r cyfraddau bwydo ar y fron uchaf ym Mwrdd Iechyd Lleol Addysgu Powys, ar 72 y cant, a'r isaf yng Nghwm Taf, ar 50 y cant. O edrych ar y babanod sy'n gadael yr unedau newyddenedigol, cyfarfûm, fel y credaf y gwnaeth eraill, â'r Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant, ac roeddent yn tynnu sylw at y gwahanol gyfraddau bwydo ar y fron ledled y DU pan fydd menywod yn gadael yr unedau newyddenedigol. Roedd y ganran uchaf yn 85 y cant, a'r isaf ar 43 y cant, ac roedd Cymru ar 43 y cant. Felly, nid wyf eisiau tynnu dim oddi ar yr adroddiad hwn, oherwydd rwy’n credu ei fod yn adroddiad gwych, ac rwy’n credu mai dyma’r ffordd y dylem fod yn mynd i'r afael â'r materion hyn. Ond rwy’n credu bod bwydo ar y fron yn genhadaeth fwy, a does dim pwyslais ar fwydo ar y fron yn yr adroddiad. Mae'n helpu, ar y cam cynharaf posibl, i sefydlu‘r bond hwn—ac rydym yn gwybod am werth a maeth llaeth y fron—ond mae’n rhaid ichi wneud ymdrech i wneud iddo ddigwydd, mewn rhai sefyllfaoedd, ac rwy’n meddwl y dylem fod yn rhoi mwy o adnoddau i mewn i hynny. Ac rwy’n gwybod ei bod yn anodd, weithiau, i famau ifanc yn enwedig deimlo y gallant fwydo ar y fron pan fyddant yn teimlo bod stigma cymdeithasol. Yn ddiweddar, yn fy etholaeth i, sef Gogledd Caerdydd, roedd digwyddiad mewn caffi lleol—rydym yn clywed amdanyn nhw bob hyn a hyn, mae’r math hwn o beth yn digwydd—lle’r oedd rhywun yn ddifrïol gyda rhywun oedd yn bwydo ar y fron. Felly, mae’r hinsawdd hwnnw yn dal i fod yno. Felly, mae'n faes y mae angen i ni weithio arno, ac rwy’n meddwl ei fod yn faes lle gallwn wneud gwahaniaeth hirdymor i obeithion plant.

I, too, welcome the CMO’s report and its emphasis on creating a health service, rather than an illness service, which is something we’ve spoken about for quite a long time, and also its emphasis on socioeconomic status, which again is something that’s been debated and discussed for quite some time, but perhaps with a new emphasis in this particular report. It also emphasises the importance of lifestyles to differences in life expectancy and healthy life expectancy, and I think there are a number of things that Welsh Government can do to help address those issues and their socioeconomic bases. For example, there’s a lot that can be done to encourage healthy eating. We could have a traffic-lights system of food labelling, for example, I think, to inform people far more clearly as to what are the healthy foods and what are not. We could have a sugar tax, or a fat tax, for example. Obviously, there are issues about what’s devolved and what’s not devolved, and some of it, no doubt, will be a matter of trying to pressurise UK Government, but some of it may be looking to further devolution and, indeed, what we might be able to do within current powers.

I think it’s very, very important, as we often talk about, Llywydd, that we instil good attitudes and behaviours in our young people as early as possible. I very much agree with the emphasis on the first 1,000 days, and I know there’s a building amount of evidence as to the importance of those early years. We’ve got healthy school networks, of course, and I think there’s some very good practice there. We have new opportunities, I think, to drive improvements to physical literacy, following Tanni Grey’s report, and around the curriculum review, and I very much hope that we take those opportunities.

I would like to say a little bit about what we’re doing locally in Newport, Llywydd, which I have mentioned more than once before. I think we’re making progress in pulling together some key players in public health, from the health board, Aneurin Bevan; Newport Live, the providers of leisure services; the sports clubs; Newport City Homes, and other housing associations; Natural Resources Wales—a host of players have been meeting locally for quite some time to discuss how we get a more physically active population and how we get healthier behaviours more generally. We have made progress. Organisations have committed to a day a month of staff time to pursue this agenda. They’re looking at actions they can commit to and how they can do one more thing. They’re looking at examples from across Wales and locally in terms of how you get change on a wider scale, rather than something that’s very localised. So, I do believe that we are trying to do something important locally in terms of the issues highlighted in the CMO’s report, and I hope as well that other areas in Wales look at how we can build the partnerships, bring key players together and have new collaboration. So, I do hope, Llywydd, that Welsh Government is looking carefully at what’s happening across Wales and also looking carefully at how it might support these initiatives, perhaps through some pilot schemes, for example, which could support, build and strengthen the work that’s taking place. I hope that the Minister can address that in his closing remarks. Diolch yn fawr.

Rwyf innau, hefyd yn croesawu adroddiad y Prif Swyddog Meddygol a'i bwyslais ar greu gwasanaeth iechyd yn hytrach na gwasanaeth salwch, sy'n rhywbeth yr ydym wedi siarad amdano am amser hir, a hefyd ei bwyslais ar statws economaidd-gymdeithasol, sydd eto yn rhywbeth sydd wedi cael ei drafod a'i drafod ers peth amser, ond efallai gyda phwyslais newydd yn yr adroddiad penodol hwn. Mae hefyd yn pwysleisio pwysigrwydd ffordd o fyw i wahaniaethau mewn disgwyliad oes a disgwyliad oes iach, ac rwy'n credu bod nifer o bethau y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu i fynd i'r afael â'r materion hynny a’u canolfannau economaidd-gymdeithasol. Er enghraifft, mae llawer y gellir ei wneud i annog bwyta'n iach. Gallem gael system goleuadau traffig o labelu bwyd, er enghraifft, rwy’n credu, i hysbysu pobl yn llawer mwy clir ynglŷn â pha fwydydd sy’n iach a pha fwydydd sydd ddim yn iach. Gallem gael treth siwgr, neu dreth fraster, er enghraifft. Yn amlwg, mae problemau’n codi o ran yr hyn sydd wedi ei ddatganoli a’r hyn nad yw wedi'i ddatganoli, a bydd rhywfaint ohono, yn ddiau, yn fater o geisio rhoi pwysau ar Lywodraeth y DU, ond gall rhywfaint ohono fod yn edrych am ddatganoli pellach ac, yn wir, yr hyn y gallem fod yn ei wneud o fewn y pwerau presennol.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, iawn, fel yr ydym yn aml yn siarad amdano, Lywydd, ein bod yn meithrin agweddau ac ymddygiad da yn ein pobl ifanc mor gynnar â phosibl. Cytunaf yn llwyr â’r pwyslais ar y 1,000 o ddiwrnodau cyntaf, ac rwy’n gwybod bod tystiolaeth gynyddol ynglŷn â phwysigrwydd y blynyddoedd cynnar hynny. Mae gennym rwydweithiau ysgolion iach, wrth gwrs, ac rwy'n credu bod rhywfaint o arfer da iawn yno. Mae gennym gyfleoedd newydd, rwy’n credu, i sbarduno gwelliannau i lythrennedd corfforol, yn dilyn adroddiad Tanni Grey, ac o ran adolygu'r cwricwlwm, ac rwy’n gobeithio’n fawr iawn ein bod yn achub ar y cyfleoedd hynny.

Hoffwn ddweud ychydig am yr hyn yr ydym yn ei wneud yn lleol yng Nghasnewydd, Lywydd, yr wyf wedi’i grybwyll fwy nag unwaith o'r blaen.  Rwy’n meddwl ein bod yn gwneud cynnydd o ran tynnu rhai chwaraewyr allweddol at ei gilydd ym maes iechyd y cyhoedd, o’r bwrdd iechyd, Aneurin Bevan; Newport Live, y darparwyr gwasanaethau hamdden; y clybiau chwaraeon; Cartrefi Dinas Casnewydd, a chymdeithasau tai eraill; Cyfoeth Naturiol Cymru—mae llu o chwaraewyr wedi bod yn cyfarfod yn lleol ers peth amser i drafod sut yr ydym yn cael poblogaeth fwy egnïol yn gorfforol a sut yr ydym yn cael ymddygiadau iachach yn fwy cyffredinol.  Rydym wedi gwneud cynnydd.  Mae sefydliadau wedi ymrwymo i un diwrnod y mis o amser y staff i fynd ar drywydd yr agenda hon.  Maent yn edrych ar gamau y gallant ymrwymo iddynt a sut y gallant wneud un peth arall.  Maent yn edrych ar enghreifftiau o bob cwr o Gymru ac yn lleol o ran sut y byddwch yn cael y newid ar raddfa ehangach, yn hytrach na rhywbeth sydd yn lleol iawn.  Felly, rwy’n credu ein bod yn ceisio gwneud rhywbeth sy'n bwysig yn lleol o ran y materion a amlygwyd yn adroddiad y Prif Swyddog Meddygol. Rwy’n gobeithio hefyd fod ardaloedd eraill yng Nghymru yn edrych ar sut y gallwn adeiladu partneriaethau, dod â chwaraewyr allweddol at ei gilydd a chael cydweithredu newydd.  Felly, rwy’n gobeithio, Lywydd, fod Llywodraeth Cymru yn edrych yn ofalus ar yr hyn sy'n digwydd ar draws Cymru a hefyd yn edrych yn ofalus ar sut y gallai gefnogi’r mentrau hyn, efallai drwy rai cynlluniau peilot, er enghraifft, a allai gefnogi, adeiladu a chryfhau'r gwaith sy'n digwydd. Rwy’n gobeithio y gall y Gweinidog roi sylw i hynny yn ei sylwadau cloi.  Diolch yn fawr.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet i ymateb i’r ddadl.

I call on the Cabinet Secretary to reply to the debate.

Member
Vaughan Gething 17:40:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Presiding Officer. I’m grateful to Members for taking part in today’s debate—a very consensual debate in many ways, with similar concerns and an expression of similar challenges that we know that we all face in different communities in pretty much every part of the country.

I want to start by dealing with issues raised in the amendment and in the contribution from Rhun ap Iorwerth, but every Member mentioned lifestyle challenges. I think there’s a challenge for us here in not confusing blame and responsibility. It’s right that we don’t blame people, but we do have to find a way to have a conversation about people taking more personal responsibility and how we get alongside them to help them to make different choices, and that’s got to be a conversation that we are prepared to have in our own roles, as well as expecting healthcare and other services to do so as well. Of all the different challenges that we recognise in public health—diet, exercise, alcohol and smoking being the big four—in each of those, people make choices. It’s how we equip people to make different choices and then how we equip people and empower them to make more healthy choices later down the line if we can’t prevent them from undertaking risky behaviours in the first place. In fact, alcohol, as Rhun mentioned, is the one example where you can demonstrate that, actually, it’s more middle-class people who have a problem with drinking—not so much binge drinking, but regular overuse of alcohol.

I recognise a number of the points that were made and I’ll try and deal with them before I conclude, Llywydd. A number of interesting questions and points were made by Angela Burns. I want to start by saying that I would be very happy to have a grown-up conversation about what we measure and why within our health service—the different measures that we have, the way that they’ve been generated and whether we can have something sensible, like is what we’re measuring sensible, is it helping to drive the right behaviour and whether it’s telling us something useful about the performance of our health service, but also about the way in which the public engage with the messages from that health service as well. We can look at things like the public health outcomes framework development, looking at outcomes and not just activity, and I do hope that, through the parliamentary review process at the end of that, we can continue to have that debate in the part of this term when, frankly, we can have it, because I don’t think we can have that same debate in the last 12 months of this term, if we’re being perfectly honest.

I’m pleased to hear you make mention of the dental process of contracts; I’m actively interested in them and I’m looking forward to the learning we get from those pilots and to look at what we could potentially adopt system-wide. Actually, oral health is an area in which we’ve had some success here in Wales. Designed to Smile has been successful. It isn’t the only thing to do and we do recognise that in general dental services there are still challenges for us to address and deal with. I think there’s a link here between dental services and pharmacy services, because there’s something not just about rewarding activity and volume, but a thing about how you reward quality. Because in pharmacy, which you mentioned, and I know other Members have mentioned in different debates here in the past—I think there’s a really exciting time in community pharmacy here in Wales, not just because we’re investing in an IT platform to enable pharmacy to do more, not just because our partners and colleagues in the British Medical Association are actually in a different place; it’s about recognising the value of pharmacy as part of that wider primary care team. The opportunity is there to try and understand what more pharmacy can do to take people away from general practice when they don’t need to be there, to be part of the team, but also to look at quality payments for the future, not just about volume and activity in dispensing, but, equally, I think there’s a really important piece of work already in place on the hospital discharge process. There’s much more we could do for community pharmacy, the individual and the hospital pharmacy service as well.

Diolch i chi, Lywydd.  Rwy'n ddiolchgar i'r Aelodau am gymryd rhan yn nadl heddiw—dadl gydsyniol iawn mewn llawer o ffyrdd, gyda phryderon tebyg a mynegiant o heriau tebyg y gwyddom ein bod oll yn eu hwynebu mewn gwahanol gymunedau ym mhob rhan o'r wlad fwy neu lai.

Rwyf am ddechrau drwy ymdrin â materion a godwyd yn y gwelliant ac yn y cyfraniad gan Rhun ap Iorwerth, ond roedd pob Aelod yn crybwyll heriau ffordd o fyw. Rwy'n credu bod her i ni yma i beidio â chymysgu rhwng bai a chyfrifoldeb. Mae'n iawn nad ydym yn beio pobl, ond mae’n rhaid i ni ddod o hyd i ffordd o gael sgwrs am bobl yn cymryd cyfrifoldeb mwy personol a sut yr ydym yn mynd ochr yn ochr â nhw i'w helpu i wneud dewisiadau gwahanol, ac mae’n rhaid iddi fod yn sgwrs yr ydym yn barod i’w chael yn ein swyddogaethau ein hunain, yn ogystal â disgwyl i ofal iechyd a gwasanaethau eraill wneud hynny hefyd. O'r holl wahanol heriau yr ydym yn eu cydnabod o fewn iechyd y cyhoedd—deiet, ymarfer corff, alcohol a smygu yw'r pedwar mawr—ym mhob un o'r rheini, mae pobl yn gwneud dewisiadau. Dyna sut rydym yn arfogi pobl i wneud dewisiadau gwahanol ac yna sut rydym yn arfogi pobl a'u grymuso i wneud dewisiadau mwy iach yn ddiweddarach os na allwn eu hatal rhag ymgymryd ag ymddygiadau peryglus yn y lle cyntaf. Yn wir, alcohol, fel y soniodd Rhun, yw'r un enghraifft lle gallwch ddangos, mewn gwirionedd, mai pobl dosbarth canol yn bennaf sydd â’r broblem gydag yfed—nid yn gymaint y goryfed mewn pyliau, ond y gorddefnydd rheolaidd o alcohol.

Rwy’n cydnabod nifer o'r pwyntiau a wnaed a byddaf yn ceisio ymdrin â hwy cyn i mi ddod i ben, Lywydd.  Cafwyd nifer o gwestiynau a phwyntiau diddorol gan Angela Burns. Rwyf am ddechrau drwy ddweud y byddwn yn fodlon iawn cael sgwrs aeddfed am yr hyn yr ydym yn ei fesur a pham o fewn ein gwasanaeth iechyd—y gwahanol fesurau sydd gennym, y ffordd y maent wedi cael eu cynhyrchu ac a allwn ni gael rhywbeth synhwyrol, megis a yw’r hyn yr ydym yn ei fesur yn synhwyrol, a yw'n helpu i hybu ymddygiad cywir ac a yw'n dweud rhywbeth defnyddiol wrthym am berfformiad ein gwasanaeth iechyd, ond hefyd am y ffordd y mae'r cyhoedd yn ymgysylltu â'r negeseuon gan y gwasanaeth iechyd hwnnw hefyd.  Gallwn edrych ar bethau fel datblygu fframwaith canlyniadau iechyd y cyhoedd, gan edrych ar ganlyniadau ac nid ar y gweithgarwch yn unig. Rwy'n gobeithio, trwy'r broses adolygu seneddol ar ddiwedd hynny, y gallwn barhau i gael y ddadl honno yn rhan o’r tymor hwn pan, a dweud y gwir, y gallwn ei chael, gan nad wyf yn credu y gallwn gael yr un ddadl yn 12 mis olaf y tymor hwn, os ydym yn berffaith onest.

Rwy'n falch o’ch clywed yn sôn am broses ddeintyddol contractau; mae gen i ddiddordeb yn weithredol ynddynt ac rwy'n edrych ymlaen at y dysgu a gawn o’r cynlluniau peilot hynny ac edrych ar yr hyn y gallem o bosibl ei fabwysiadu ar draws y system.  A dweud y gwir, mae iechyd y geg yn faes lle’r ydym wedi cael rhywfaint o lwyddiant yma yng Nghymru. Mae’r Cynllun Gwên wedi bod yn llwyddiannus.  Nid dyma'r unig beth i'w wneud, ac rydym yn cydnabod yn y gwasanaethau deintyddol cyffredinol, bod heriau o hyd i ni fynd i'r afael â nhw ac ymdrin â nhw.  Rwy'n credu bod cysylltiad yma rhwng gwasanaethau deintyddol a gwasanaethau fferyllol, oherwydd mae rhywbeth nid yn unig yn ymwneud â gwobrwyo gweithgarwch a maint, ond rhywbeth am y ffordd yr ydych yn gwobrwyo ansawdd.  Oherwydd mewn fferylliaeth, a grybwyllwyd gennych, ac rwy’n gwybod bod Aelodau eraill wedi sôn am hyn mewn gwahanol ddadleuon yma yn y gorffennol—credaf fod amser cyffrous iawn ym maes fferylliaeth gymunedol yma yng Nghymru, nid yn unig oherwydd ein bod yn buddsoddi mewn platfform TG i alluogi fferylliaeth i wneud mwy, nid yn unig oherwydd bod ein partneriaid a’n cydweithwyr yn y Gymdeithas Feddygol Prydain mewn gwirionedd mewn lle gwahanol; mae'n ymwneud â chydnabod gwerth fferylliaeth fel rhan o'r tîm gofal sylfaenol ehangach. Mae'r cyfle yno i geisio deall beth arall y gall fferylliaeth ei wneud i dynnu pobl i ffwrdd o’r feddygfa pan nad oes angen iddynt fod yno, i fod yn rhan o'r tîm, ond hefyd i edrych ar daliadau o ansawdd ar gyfer y dyfodol, nid dim ond am faint a gweithgarwch o ran rhagnodi, ond, i'r un graddau, rwy’n meddwl bod darn pwysig iawn o waith eisoes ar waith yn y broses rhyddhau o'r ysbyty. Mae llawer mwy y gallem ei wneud dros fferylliaeth gymunedol, yr unigolyn a gwasanaeth fferyllol yr ysbytai hefyd.

Would you take an intervention? Thank you, Cabinet Secretary. Of course, the other thing is that a lot of the people we’ve talked about today who struggle to access a number of these services do go to the chemist. They go to the chemist on a regular basis to get the medicines that they’ve been prescribed because of their lifestyles, and that gives us a really great chance for the pharmacist to perhaps get hold of them and to help them make better decisions about their way forward. So, we can use the pharmacist as a consultant in terms of lifestyle and behaviours.

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet.  Wrth gwrs, y peth arall yw bod llawer o bobl yr ydym wedi siarad amdanynt heddiw, sy'n cael trafferth cael mynediad at nifer o'r gwasanaethau hyn, yn mynd at y fferyllydd. Maent yn mynd at y fferyllydd yn rheolaidd i gael y meddyginiaethau sydd wedi eu rhagnodi iddynt oherwydd eu ffordd o fyw, ac mae hynny’n rhoi cyfle gwych o bosib i'r fferyllydd gael cwrdd â nhw a’u helpu i wneud penderfyniadau gwell am y ffordd ymlaen iddynt. Felly, gallwn ddefnyddio’r fferyllydd fel ymgynghorydd o ran ffordd o fyw ac ymddygiad.

It’s exactly the reason why we’re investing in our community pharmacy network, and it’s why we’re rolling out extra investment in that IT platform and expecting them to do more. Now, that’s an open conversation we’re having and I’m generally pleased that there’s not just a pharmaceutical committee, but the role of Community Pharmacy Wales being genuinely open-minded about the future. It’s a real positive, and it’s a helpful contrast between Wales and England. I think everyone in every part can take some real pride that we’re taking that approach here in Wales.

A number of people mentioned education and the importance, not just of the new curriculum and the health and well-being aspects of that, including relationships, but this whole point about childcare and early years education. I know Jenny Rathbone mentioned this as well. It’s definitely part of the agenda of this Government not just to improve our childcare offer, but to think about how we add a real quality element to this, so it’s not just volume but the quality of that intervention too. Because we do recognise that talent is not the reason why wealthier communities outperform poorer ones, both in terms of educational outcomes and indeed economic ones at the end of it as well. There is much more to it than that. I’m happy to recognise the points that both Julie Morgan and Angela Burns made about adverse child experiences and their impact on people’s outcomes later in life, but in particular the really important ones are the first 1,000 days, and the priority that we pay to that as well.

It isn’t explicitly mentioned in the report, but as part of the Healthy Child Wales programme and the focus on the first 1,000 days, there is no letting up on the importance of breastfeeding as well. There’s something about: is the message still ‘breast is best’ or ‘breast is normal’? Because actually we need to renormalise breastfeeding because, you’re right, there are still far too many examples of the way that people react poorly or offensively when someone is breastfeeding. It’s an entirely natural process and it’s good for the child and the mother too, as you’ll recognise there’s a lot of research for that as well.

I’m glad to hear that John Griffiths didn’t miss the opportunity to tell us about the Newport update as well, but I want to address perhaps one of the points that Caroline Jones made. In the report, we recognise the differential rate of smoking and its real impact on health outcomes. I don’t quite share your enthusiasm for e-cigarettes as the way forward as almost a panacea for smoking. There is evidence that is contrary at present. Some of the proponents of e-cigarettes as an alternative, there’s alternative evidence both from the British Medical Association and also the World Health Organization as well. I think we’re doing the right thing keeping an open mind, but a precautionary view on e-cigarettes as a potential tool to help people to give up smoking, but they are not a harm-free substitute for smoking. There is still harm associated with e-cigarettes. We want to monitor and understand that evidence before we reach a definitive conclusion.

On the point that Jenny Rathbone made about obesity and diabetes in particular in children and young people, and the importance of food and nutrition in schools and in wider communities, there’s a real challenge here not just about what goes on in schools, because I’m proud of the work we’re doing across schools right across the country, in having a really clear healthy-eating message and the food that people are provided with in a school setting. There’s more that we can always do, but it has to be working with that whole-school community so that parents and carers understand the choices they make outside the school gates and the impact they have, because actually that message is more important than the one that children get in school.

Llywydd, I’m really pleased with the debate we’ve had here today and the recognition that health inequalities arise because of inequalities in society, both in the conditions in which people are born, grow, live, work and age and in the structural drivers of those conditions—the unfair distribution of power, money, resource and opportunity. Professor Sir Michael Marmot, a recognised expert in the determinants of health and health inequalities made recommendations for action to reduce health inequalities in his report, ‘Fair Society Healthy Lives’. He’s highlighted the majority of steps required to address health inequality and a social gradient to take place outside of the health service.

I’m delighted to have taken part in a helpful and constructive debate and I look forward to working with Members across the Chamber over the next few years as we look to take forward not just the message in this report, but how all of us have a contribution to make.

Dyna’r union reswm pam rydym yn buddsoddi yn ein rhwydwaith fferylliaeth gymunedol, a dyna pam rydym yn cyflwyno buddsoddiad ychwanegol yn y llwyfan TG ac yn disgwyl iddynt wneud mwy. Nawr, dyna sgwrs agored yr ydym yn ei chael ac rwy'n falch ar y cyfan fod nid yn unig bwyllgor fferyllol, ond swyddogaeth Fferylliaeth Gymunedol Cymru sydd o ddifrif â meddwl agored am y dyfodol. Mae'n rhywbeth cadarnhaol gwirioneddol, ac mae'n gyferbyniad defnyddiol rhwng Cymru a Lloegr. Rwy'n credu y gall pawb ym mhob rhan fod yn falch iawn ein bod yn dilyn y dull hwn o weithredu yma yng Nghymru.

Mae nifer o bobl wedi crybwyll addysg a phwysigrwydd, nid yn unig y cwricwlwm newydd a’i agweddau ar iechyd a lles, gan gynnwys perthnasoedd, ond yr holl bwynt hwn am ofal plant ac addysg blynyddoedd cynnar. Rwy'n gwybod bod Jenny Rathbone wedi sôn am hwn hefyd. Mae'n bendant yn rhan o agenda'r Llywodraeth hon, nid yn unig i wella ein cynnig gofal plant, ond i feddwl am sut yr ydym yn ychwanegu elfen o ansawdd gwirioneddol i hyn, fel nad yw’n ymwneud â maint yn unig ond ansawdd yr ymyrraeth honno hefyd. Oherwydd rydym yn cydnabod nad talent yw'r rheswm pam mae cymunedau cyfoethocach yn perfformio'n well na chymunedau tlotach, o ran canlyniadau addysgol ac yn wir rhai economaidd ar ei ddiwedd hefyd. Mae llawer mwy iddi na hynny. Rwy'n hapus i gydnabod y pwyntiau a wnaeth Julie Morgan ac Angela Burns am brofiadau niweidiol plant a'u heffaith ar ganlyniadau pobl yn ddiweddarach mewn bywyd, ond yn benodol y rhai gwirioneddol bwysig yw'r 1,000 diwrnod cyntaf, a'r flaenoriaeth yr ydym yn ei rhoi i hynny hefyd.

Nid yw'n cael ei grybwyll yn benodol yn yr adroddiad, ond fel rhan o raglen Plant Iach Cymru a'r pwyslais ar y 1,000 o ddiwrnodau cyntaf, nid oes llaesu dwylo o ran pwysigrwydd bwydo ar y fron ychwaith. Mae rhywbeth am: ai 'y fron sydd orau' yw’r neges o hyd neu ‘mae’r fron yn normal'? Oherwydd mewn gwirionedd mae angen i ni ail-normaleiddio bwydo ar y fron oherwydd, rydych chi'n iawn, mae llawer gormod o enghreifftiau o'r ffordd y mae pobl yn ymateb yn wael neu yn ymosodol pan fydd rhywun yn bwydo ar y fron yn dal i fodoli. Mae'n broses gwbl naturiol ac mae'n dda i’r plentyn a'r fam hefyd, fel y byddwch yn cydnabod mae llawer o waith ymchwil ar gyfer hynny hefyd.

Rwy'n falch o glywed na wnaeth John Griffiths golli'r cyfle i ddweud wrthym am ddiweddariad Casnewydd hefyd, ond rwyf am fynd i'r afael efallai ag un o'r pwyntiau a wnaeth Caroline Jones.  Yn yr adroddiad, rydym yn cydnabod cyfradd wahaniaethol smygu a'i heffaith wirioneddol ar ganlyniadau iechyd.  Nid wyf yn rhannu eich brwdfrydedd yn llwyr dros e-sigaréts fel y ffordd ymlaen ac ateb i bob problem bron ar gyfer ysmygu.  Mae tystiolaeth sydd yn groes ar hyn o bryd.  Mae rhai o'r rhai sydd o blaid e-sigaréts fel dewis amgen, mae tystiolaeth amgen gan Gymdeithas Feddygol Prydain a chan Sefydliad Iechyd y Byd hefyd. Rwy’n credu ein bod yn gwneud y peth iawn wrth gadw meddwl agored, ond barn ragofalus ar e-sigaréts fel arf posibl i helpu pobl i roi'r gorau i smygu, ond nid ydynt yn ddewis amgen heb niwed yn lle smygu.  Mae niwed yn dal i fod yn gysylltiedig ag e-sigaréts.  Rydym yn awyddus i fonitro a deall y dystiolaeth honno cyn i ni ddod i gasgliad pendant.

O ran y pwynt a wnaeth Jenny Rathbone am ordewdra a diabetes yn enwedig mewn plant a phobl ifanc, a phwysigrwydd bwyd a maeth mewn ysgolion ac mewn cymunedau ehangach, mae her wirioneddol yma nid yn unig am yr hyn sy'n digwydd mewn ysgolion, oherwydd rwyf yn falch o'r gwaith yr ydym yn ei wneud mewn ysgolion ar draws y wlad, ond o ran cael neges bwyta'n iach glir iawn a’r bwyd a ddarperir i bobl mewn lleoliad ysgol. Mae mwy y gallwn ei wneud bob amser, ond mae'n rhaid iddo fod yn gweithio gyda'r gymuned ysgol gyfan fel bod rhieni a gofalwyr yn deall y dewisiadau a wnânt y tu allan i gatiau'r ysgol a'r effaith sydd ganddynt, oherwydd mewn gwirionedd mae’r neges yn bwysicach na'r un y mae plant yn ei chael yn yr ysgol.

Lywydd, rwy'n falch iawn gyda'r ddadl a gawsom yma heddiw a'r gydnabyddiaeth bod anghydraddoldebau iechyd yn codi oherwydd anghydraddoldebau mewn cymdeithas, oherwydd yr amodau y mae pobl yn cael eu geni oddi tanynt, yn tyfu, byw, gweithio a heneiddio ynddynt, ac ysgogiadau strwythurol y cyflyrau hynny—dosbarthiad annheg o bŵer, arian, adnoddau a chyfle. Mae’r Athro Syr Michael Marmot, arbenigwr cydnabyddedig ym maes penderfynyddion iechyd ac anghydraddoldebau iechyd, wedi gwneud argymhellion ar gyfer gweithredu i leihau anghydraddoldebau iechyd yn ei adroddiad, 'Bywydau Iach Cymdeithas Deg'.  Mae'n tynnu sylw at y rhan fwyaf o'r camau sydd eu hangen i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb iechyd a graddiant cymdeithasol i ddigwydd y tu allan i'r gwasanaeth iechyd.

Rwyf wrth fy modd o fod wedi cymryd rhan mewn trafodaeth ddefnyddiol ac adeiladol ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r Aelodau ar draws y Siambr dros y blynyddoedd nesaf wrth i ni geisio cyflwyno nid dim ond y neges yn yr adroddiad hwn, ond sut mae gan bob un ohonom gyfraniad i'w wneud.

Y cwestiwn yw felly: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw wrthwynebiad? Felly, derbynnir gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12. 36.

The proposal is agree amendment 1. Does any Member object? Amendment 1 is therefore agreed in accordance with Standing Order 12. 36.

Derbyniwyd gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12. 36.

Amendment 1 agreed in accordance with Standing Order 12. 36.

Cynnig NDM6175 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi'r Adroddiad Blynyddol ar gyfer 2015-16 gan Brif Swyddog Meddygol Cymru ‘Adfer cydbwysedd i ofal iechyd—Gweithio mewn partneriaeth i leihau annhegwch cymdeithasol’.

Yn credu bod mynychder iechyd gwael mewn cymunedau tlotach, fel y nodir yn yr adroddiad, yn cael ei achosi gan amodau amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd ehangach ac na ellir ei feio'n unig ar ddewisiadau gwael a wneir gan unigolion, ac y dylai polisïau iechyd cyhoeddus adlewyrchu cyfrifoldeb y llywodraeth i fynd i'r afael â hyn, yn hytrach na chanolbwyntio ar ddim ond pregethu wrth bobl.

Motion NDM6175 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the Chief Medical Officer for Wales's Annual Report for 2015-16 ‘Rebalancing healthcare—working in partnership to reduce social inequity’.

Believes that the prevalence of ill-health in poorer communities, identified by the report, is caused by wider environmental, social and economic conditions and cannot be blamed solely on poor choices made by individuals, and that public health policies should reflect the responsibility of government to tackle this rather than merely focus on lecturing people.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig fel y’i diwygiwyd? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, fe dderbynnir y cynnig.

The proposal is to agree the Motion as amended. Does any Member object? There are no objections. Therefore, the Motion is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6175 fel y’i diwygiwyd yn unol â Rheol Sefydlog 12. 36.

Motion NDM6175 as amended agreed in accordance with Standing Order 12. 36.

Rŷm ni nawr yn symud i’r cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu’r gloch, rwy’n symud yn syth i’r cyfnod pleidleisio.

We now move to voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.

11. 7. Cyfnod Pleidleisio
11. 7. Voting Time

Os felly, fe wnawn ni bleidleisio ar y ddadl ar adroddiad blynyddol y comisiynydd pobl hŷn. Rwy’n galw am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 36, pedwar yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly mae’r gwelliant yn cael ei dderbyn.

We will vote therefore on the debate on the older people’s commissioner’s annual report. I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 36, four abstentions and 11 against. Therefore, the amendment is agreed.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 36, Yn erbyn 4, Ymatal 11.

Amendment agreed: For 36, Against 11, Abstain 4.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6174.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6174.

Rwy’n galw nawr am bleidlais ar y cynnig fel y’i diwygiwyd.

I now call for a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM6174 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi'r Adroddiad Blynyddol ar gyfer 2015-16 gan Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru.

Yn nodi gwaith y Comisiynydd Pobl Hŷn i fynd i'r afael ag effaith unigrwydd ac unigedd ar bobl hŷn sy'n byw yng Nghymru ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud mwy i fynd i'r afael â'r mater hwn.

Yn nodi y dylai Llywodraeth Cymru ystyried cyflwyno Bil Hawliau Pobl Hŷn i ymestyn a hyrwyddo hawliau pobl hŷn Cymru er mwyn sicrhau bod gan bobl hŷn lais cryf yn unol ag argymhellion y Comisiynydd Pobl Hŷn.

Yn nodi pwysigrwydd gwasanaethau cyhoeddus a gaiff eu darparu gan lywodraeth leol i iechyd a llesiant pobl hŷn, ac yn gresynu fod heriau ariannol parhaus, o ganlyniad i galedi ariannol, yn rhwystro'r gwasanaethau hyn rhag cael eu darparu.

Motion NDM6174 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the Annual Report for 2015-16 by the Older People's Commissioner for Wales.

Notes the work of the Older People's Commissioner to tackle the impact of loneliness and isolation on older people living in Wales and calls on the Welsh Government to do more to address this matter.

Notes that, to ensure that older people have a strong voice in line with the Older People Commissioner's recommendations, the Welsh Government should consider introducing an Older People's Rights Bill to extend and promote the rights of Wales's older people.

Notes the importance of public services provided by local government to the health and well-being of older people, and regrets that continued financial challenges as a result of austerity are hindering the provision of these services.

Agorwch y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 41, 11 yn ymatal, neb yn erbyn. Felly mae’r cynnig wedi’i gymeradwyo.

Open the vote. Close the vote. For 41, 11 abstentions and none against. Therefore, the motion is agreed.

Derbyniwyd cynnig NDM6174 fel y’i diwygiwyd: O blaid 41, Yn erbyn 0, Ymatal 11.

Motion NDM6174 as amended: For 41, Against 0, Abstain 11.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6174 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6174 as amended.

Fe ddaw hynny â’n busnes ni i ben am heddiw.

That brings today’s proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 17:50.

The meeting ended at 17:50.